TEORIA PLANOWEGO ZACHOWANIA

Teoria planowych zachowań (theory of planned behavior) powstała w oparciu o teorię

przemyślanych działań (theory of reasoned action) (Ajzen, 1988, 1991, Fishbein, Ajzen, 1975). W

obu teoriach głównym czynnikiem wyjaśniającym zachowanie jest intencja danej osoby do

wykonania określonej czynności. Pozostałe elementy mające wpływ na intencję, a tym samym

pośrednio na samo zachowanie, to postawa wobec zachowania (attitude toward behavior), normy

subiektywne (subjective norms) oraz spostrzegana kontrola (perceived behavioral control). Rysunek

1 przedstawia teorię planowych zachowań w formie diagramu strukturalnego.

Rysunek 1. Teoria planowych zachowań (Ajzen, 1988, 1991) Źródło: opracowanie własne na

podstawie Ajzen (1991)

Zgodnie z zaproponowaną przez Ajzena teorią zachowanie wyjaśnić można bezpośrednio poprzez

intencję wykonania go oraz spostrzeganą kontrolę. Bezpośredni związek spostrzeganej kontroli z

zachowaniem (zaznaczony na Rysunku 1 przerywaną linią) pojawia się tylko wtedy gdy w

określonej sytuacji istnieje zgodność pomiędzy spostrzeganą kontrolą a realną kontrolą w danej

Karol Wolski

sytuacji (Ajzen, 1988). Choć w większości badań związek pomiędzy intencją a zachowaniem

okazał się silny (korelacje w przedziale 0,80 – 0,96), pozwala on jedynie na przewidywanie

zachowania, ale już nie pozwala na zrozumienie dlaczego ludzie zachowują się w określony sposób

(Ajzen, 1988). Ważniejszym problemem w przekonaniu autora teorii jest wyjaśnienie dlaczego

ludzie przejawiają intencję do wykonania określonego zachowania w danej sytuacji.

Intencja (behawioralna) w ramach teorii planowanych zachowań wskazuje w jakim stopniu

ludzie chcą się zaangażować oraz jak wiele wysiłku są w stanie podjąć aby wykonać daną

czynność. Im silniejsza intencja zaangażowania się w określone zachowanie, tym większe jest

prawdopodobieństwo pojawienia się tego zachowania (Ajzen, 1991). Dotyczy to zachowań, które

znajdują pod wolicjonalną kontrolą i w stosunku do których osoba może określić czy chce się w nie

angażować czy nie (Ajzen, 1988, 1991). Intencja reprezentuje więc motywacyjne czynniki

wpływające na zachowanie. W zależności od badanego zachowania różna jest jej korelacja z

zachowaniem: 0,80 dla oddania głosu w wyborach prezydenckich , 0,90 dla uczestnictwa w

nabożeństwach podczas Świąt Wielkanocnych, 0,96 dla poddania się aborcji i 0,85 dla używania

pigułek antykoncepcyjnych (Ajzen, 1988). Intencje mają tendencję do ulegania zmianom pod

wpływem zarówno czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych . Wraz z upływem czasu wzrasta

prawdopodobieństwo, że czynniki te spowodują zmianę w intencjach co skutkuje zanikiem związku

pomiędzy intencją mierzoną przed wystąpieniem czynników a zachowaniem. Tym samym pomiar

przeprowadzony przed zmianą intencji uniemożliwia skuteczne przewidywanie zachowania (Ajzen,

1988). Sama intencja jest funkcją postaw wobec zachowania, subiektywnych norm oraz

spostrzeganej kontroli nad zachowaniem.

Postawy w teorii planowych zachowań odnoszą się do stopnia przychylności lub

nieprzychylności ocen danej osoby w stosunku do konkretnego zachowania. Postawy te powstają na

bazie istotnych przekonań (salient beliefs) jakie posiada osoba w stosunku do skutków danego

zachowania. Ludzie automatycznie wyrabiają sobie pozytywne postawy wobec zachowań

Karol Wolski

przynoszących w ich mniemaniu pozytywne skutki, negatywne zaś w stosunku do tych, które

przynoszą według nich negatywne skutki. Swoje postawy korygują również w zależności od siły

posiadanych przekonań. Postawy są więc funkcją wartości przekonań oraz ich siły. Relację tę

można wyrazić za pomocą równania (1).

P∝∑n

si wi (1)

Siła każdego każdego przekonania na temat zachowania (S) jest mnożona przez subiektywną

ewaluację czyli wartość (W) tego przekonania. Postawy (P) są wprost proporcjonalne do iloczynu

wartości (W) oraz siły n kolejnych przekonań (S) (Ajzen, 1991). Zgodnie z równaniem (1) możliwe

jest uchwycenie sposobu powstawania postaw wobec jakiegoś zachowania poprzez ocenę

przekonań dotyczących skutków tego zachowania oraz siły tychże przekonań. Tak rozumiane

postawy wobec zachowania, oparte na przekonaniach dotyczących skutków, wpływają na intencję

do wykonywania działania z siłą proporcjonalną do siły przekonań. Im silniejsze jest przekonanie o

pozytywnych skutkach jakiegoś działania, tym proporcjonalnie bardziej pozytywna postawa wobec

zaangażowania się w to działanie, a tym samym silniejsza intencja do jego wykonania. Przeciwnie,

gdy osoba posiada negatywne przekonania, jej intencja do zaangażowania się w dane zachowanie

maleje (Ajzen, 1991).

Podobnie jak postawy wobec danego zachowana tak również subiektywne normy na

najniższym szczeblu wyjaśniania determinowane są przez przekonania. W tym przypadku są one

nazywane przekonaniami normatywnymi. Dotyczą przychylności bądź nieprzychylności istotnych

osób w otoczeniu w stosunku do konkretnego zachowania. W środowisku pracy są to najczęściej

współpracownicy i przełożeni (Lee i Lee, 2002). Subiektywne normy definiowane są jako presja

społeczna do angażowania się lub unikania jakiegoś zachowania. Jeśli osoba jest przekonana, że jej

przełożeni i/lub współpracownicy nie aprobują jakichś zachowań i jednocześnie zależy jej na tym

aby dostosować się do panujących norm, będzie odczuwała presję społeczną, która wpłynie

Karol Wolski

negatywnie na jej intencję do zaangażowania się w to zachowanie. Relację tę można wyrazić za

pomocą równania (2), gdzie SN oznacza subiektywne normy, przj przekonania normatywne

odnośnie osoby j, mj motywację do podporządkowania się osobie j (Ajzen, 1988, 1991).

SN ∝∑n

prz j m j (2)

W przypadku zachowań uznawanych powszechnie za nieetyczne (np. oszukiwanie na egzaminie,

kradzież w sklepie czy okłamywanie) istotnym czynnikiem pozwalającym na ich lepsze

zrozumienie okazują się nie tylko subiektywne normy (presja społeczna) ale również subiektywne

odczucia dotyczące moralności tych zachowań (Ajzen, 1991). Włączenie do modelu regresji

spostrzeganej moralnej powinności pozwoliło wyjaśnić dodatkowe 3% do 6% zmienności

zachowań uznawanych za nieetyczne (Ajzen, 1991). Warto jednak zastanowić się na ile czynnik ten

jest niezależny od subiektywnych norm, na ile zaś jest jego częścią składową.

Trzecim czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie się intencji oraz związanym

bezpośrednio w określonych okolicznościach z zachowaniem jest spostrzegana kontrola

zachowania (Ajzen, 1988). Spostrzegana kontrola odnosi się do łatwości lub trudności w

zaangażowaniu się w określone działanie. Jest ona determinowana przez przeszłe doświadczenia

oraz antycypację przeszkód jakie mogą się pojawić w przyszłości. Najistotniejszym elementem tego

konstruktu jest spostrzeganie przez jednostkę określonej sytuacji jako kontrolowanej, nie zaś realna

kontrola jaką posiada osoba (Ajzen, 1988). Im silniejsze są przekonania, że zachowanie znajduje się

pod kontrolą tym silniejsza jej spostrzegana kontrola tego zachowania. Relację tę można wyrazić

wzorem (3), w którym SKZ oznacza spostrzeganą kontrolę zachowania, pki kolejne przekonania na

temat kontroli, si siłę kolejnych przekonań.

SKZ∝∑n

pk i s i (3)

Spostrzegana kontrola zachowania najbliższa jest konstruktowi poczucia własnej skuteczności w

ujęciu Bandury. Różni się jednak zdecydowanie od poczucia kontroli wzmocnień (locus of control

Karol Wolski

of reinforcement), które uznać można za indywidualną cechę człowieka, rozumianą podobnie jak

cecha osobowości (Szmigielska, 1999). Spostrzegana kontrola w teorii planowych zachowań odnosi

się do konkretnych zachowań z uwzględnieniem okoliczności zewnętrznych (Ajzen, 1991).

Karol Wolski