Technologie. Procesy. Bezpieczeństwo. vol. 2wsp.pl/file/1323_611172465.pdf · przy budowaniu...

Technologie. Procesy. Bezpieczeństwo. vol. 2Redaktor tomuMarcin Chrząścik

Zeszyty Naukowe WSP nr 2/2018

2 3

Redakcja naukowaMarcin Chrząścik

AutorzyAneta Marecka

Adam Grzegorczyk

Jacek Drążkiewicz

Marcin Chrząścik

Grzegorz Żabiński

Edyta Świnarska

Piotr Szustak

Recenzentdr Radosław Korneć

KorektaKrzysztof Koczur

ŁamanieKrzysztof KoczurStudio WSP

© Wyższa Szkoła Promocji Warszawa 2018All rights reserved

ISSN 1734-4468

Wydawca:Wyższa Szkoła PromocjiPl.Defilad 100-901 Warszawawww.wsp.pl

4 5

Spis treści:

Percepcja osób znanych w reklamie na przykładzie kampanii „500 zł za transfer” Adam Grzegorczyk, Aneta Marecka 6

Wstęp 7Znaczenie uwagi w percepcji reklamy 8Osoba znana jako bohater reklamy 9Wykorzystanie eye-trackingu w badaniu percepcji reklam 10Studium przypadku kampanii T-Mobile „500 zł za transfer”14Podsumowanie 17Bibliografia 18Stres jako czynnik kształtujący zachowanie pracownika

w środowisku pracy Marcin Chrząścik 20Wstęp 21Pojęcie i istota stresu w ujęciu literatury przedmiotu 22Analiza działania stresu na wykonywaną pracę 30Konsekwencje długotrwaego stresu oddziałujcego na zachowanie

pracowników 34Pozytywne skutki stresu 35Podsumowanie 39Bibliografia 41Zarządzanie przez konflikt, jako metoda zwiększenia efektyw-

ności pracy, przy jednoczesnym zachowaniu jego bezpieczeństwa Edyta Świnarska 43

Wstęp 44Istota konfliktu w ujciu literatury przedmiotu 45Rodzaje konfliktów i ich przebieg 47Zarzdzanie przez konflikt przy jednoczesnym zachowaniu zasad

bezpieczestwa pracy 51Wpyw konfliktów na efektywno pracy 55Podsumowanie 58Bibliografia 58Zasady i przepisy bezpieczeństwa przewozu ładunków niebez-

piecznych /ADR/ Grzegorz Żabiński 62Wstęp 62Materiały niebezpieczne w ujęciu literatury przedmiotu 63Oznakowanie i wyposażenie pojazdów 67

4 5

Zagrożenia wystpujce podczas przewozu ładunków ADR oraz obowiązki uczestników przewozu w zakresie bezpieczeństwa 69

Postępowanie w przypadku zagroenia 71Podsumowanie 73Bibliografia 74Planowanie Cywilne w zakresie ochrony ludności Jacek Drąż-

kiewicz 76Wstęp 77Plan zarządzania kryzysowego 78Plan reagowania kryzysowego 78Zadaniami Wójta, Burmistrza czy Prezydenta miasta w sprawach

zarzdzania kryzysowego są: 80Zadania Starosty w sprawach zarzdzania kryzysowego są: 81Podsumowanie 83Bibliografia 84Kontrola Załkadu Ubezpieczeń Społecznych, a bezpieczeń-

stwo ekonomiczne Piotr Szustak 87Wstęp 89Prawa i obowizki płatnika skadek 89Przedmiot i zakres kontroli 92Wpływ kontroli Zakadu Ubezpiecze Spoecznych na bezpieczeń-

stwo ekonomiczne 99Podsumowanie 101Bibliografia 101Cechy i formy infotainment Adam Grzegorczyk 104Wstęp 105Ewolucja infotainment 106Cechy infotainment 107Formy infotainment 110Bibliografia 114

6 7

Percepcja osób znanych w reklamie na przykładzie kampanii „500 zł za transfer”

Adam GrzegorczykAkademia Finansów i Biznesu VISTULA w Warszawie

Aneta MareckaWydział nauk Ekonomicznych i Prawnych, Uniwersytet

Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach

Abstrakt:

Obecnie reklamodawcy muszą wykazywać się dużą kreatyw-nością, aby pokonać konkurencję i zachęcić widza żeby w przerwie na reklamę pozostał w fotelu i poświęcił 30 sekund swojej uwagi właśnie na jego reklamę. Co więcej twórcy reklamy muszą zadbać nie tylko o jej zrozumiałość i czytelność, ale także zwrócić uwagę na zapamię-tywanie komunikatu oraz percepcję. Często w reklamach wykorzystuje się wizerunek osób znanych np. sportowców, artystów czy aktorów, którzy wzbudzają w odbiorcy pożądanie posiadania reklamowanego produktu.

Słowa kluczowe: reklama, uwaga, percepcja, eye-tracking

Artykuł pochodzi z publikacji: Zeszyty Naukowe WSP nr 2/2018 Technologie. Procesy. Bezpieczeństwo. vol. 2 (Red. tomu) M. Chrząścik, Wyższa Szkoła Promocji, Mediów i Show Businessu, Warszawa 2018

6 7

Perception of known people in advertising on the example of the campaign „500 PLN for transfer”

Abstract:

Currently, advertisers must be very creative in order to overco-me competition and encourage the viewer to stay in the chair during an ad break and devote 30 seconds of his attention to his advertising. What’s more, the creators of the ads have to take care not only about its intelligibility and readability, but also pay attention to memorizing the message and perception. Often the advertisements use the image of people known, for example, athletes, artists or actors who arouse in the recipient the desire to have a product advertised.

Keywords: advertisement, attention, perception, eye-tracking

Wstęp

We współczesnej reklamie kluczowymi czynnikami jej powodze-nia są: właściwe ukierunkowanie, oraz zdolność wywołania odpowied-nich zmian w świadomości odbiorcy. Przemysł reklamowy poczynił w ostatnich latach bardzo znaczne postępy w zakresie obu tych zagad-nień. W szczególności ze sfery intuicji, do sfery wiarygodnych obser-wacji naukowych została przeniesiona kwestia analizy percepcji treści reklamy przez jej odbiorcę. Niniejszy artykuł ma za zadanie pokazać, jak szczegółowe i przydatne mogą być badania tej percepcji z wykorzy-staniem technologii eye-trackingu.

8 9

Znaczenie uwagi w percepcji reklamy

Współczesna reklama powszechnie wykorzystuje dostępne mechanizmy wpływu społecznego, za centrum swoich zainteresowań przyjmując bohatera reklamy. Twórcy reklamy, określając jej cel, ustalają profil bohatera, tworząc go w oparciu o kilka kategorii cech. W literaturze bardzo często znajdują się odwołania do modelu TEARS, którego zadaniem jest ustalić cechy optymalnego bohatera reklamy, obejmujące: 1/ wywoływanie zaufania (trustworthiness), 2/ wiedza i doświadczenie (expertise); atrakcyjność (attractiveness), 4/ szacunek (respect) i 5/ podobieństwo (similarity).1 Tak ustalony katalog cech bohatera znajduje jednak dość rzadko zastosowanie w pełnym zakresie przy budowaniu charakterystyki bohatera. Zwykle twórcy reklam, ze względu na ich cel, ograniczają cechy bohatera do wybranych modeli, z których najczęściej występujące, to bohater znany, bohater wiary-godny (w tym ekspert oraz typowy użytkownik), bohater atrakcyjny, bohater nacechowany i bohater charyzmatyczny.2

Cechy poszczególnych modeli bohaterów reklam odwołują się wprost do etapów i cech percepcji reklamy przez jego odbiorcę. W przypadku poszczególnych kampanii reklamowych, jedną z głów-nych funkcji bohatera jest przyciągnięcie uwagi odbiorcy i dalej utrzy-manie oraz odpowiednie ukierunkowanie uwagi na elementy reklamy kluczowe dla skuteczności jej oddziaływania. Jedynie technicznie poprawna jest zatem „zasada pierwszych 3 sekund”, z której wynika, iż to intensywność uwagi wygenerowanej u odbiorcy reklamy w czasie pierwszych 3 sekund jej trwania ma decydujący wpływ na jej oddziały-wanie. Zasada ta, wprawdzie trafna w zakresie archaicznych zachowań części odbiorców komunikatu, wyjaśnia, iż brak intensywności uwagi odbiorcy w tym okresie może skutkować decyzją o zmianie kanału tele-wizyjnego (zipping) na czas reklamy, współcześnie ma coraz mniejsze znaczenie z kilku powodów, w tym ze względu na rosnącą inercję zachowań odbiorców reklam oraz brak rzeczywistej alternatywy dla odbiorcy i posiadanie przez niego świadomości braku takiej alternaty-wy (dla zwiększenia skuteczności oddziaływania reklam poszczególne kanały telewizyjne nadają bloki reklamowe o tej samej treści w tym samym czasie). Warto także podkreślić, iż konstrukcja większości

1 Por.: Terence A. Shimp, Advertising, promotion and supplemental aspects of integrated marketing communication, The Dryden Press, Orlando 2003.2 Grzegorczyk A., Mapy recepcji reklamy, PWE, Warszawa 2013, str. 147-169

8 9

3 Ibidem, str. 139-1414 S. Mika, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1982, s. 187

współczesnych reklam telewizyjnych wcale nie zakłada uzyskania maksymalnej intensywności uwagi odbiorcy właśnie w pierwszych trzech sekundach filmu.

Badania współczesnych reklam wskazują, że reklamodawcy kon-struują reklamy w określony sposób nie tylko po to, aby uzyskać mak-symalny poziom uwagi odbiorcy dla treści kontekstowych. Badania zachowań konsumenckich oraz odbioru treści reklamy różnych grup produktów przez różne grupy odbiorców (konsumentów) wskazują, że ten sam produkt (i jego reklama) będzie podlegał różnym procesom per-cepcji w zależności od cech odbiorcy, a różne produkty będą generalnie wywoływały różne mechanizmy percepcji u (tego samego) odbiorcy.3 Intencje reklamodawców, obejmują zatem, także odpowiednie zarzą-dzanie uwagą odbiorcy w odniesieniu do treści poza kontekstowych, w tym w szczególności do różnych rodzajów dystraktorów wykorzy-stywanych w reklamie. Tego rodzaju działanie ma na celu utrwalanie u odbiorcy wrażeń związanych z prostymi skojarzeniami peryferyjny-mi (emocje, więzi, identyfikacja itd.). Wszystkie te cele uzyskuje się poprzez właściwe zaprezentowanie odpowiedniego modelu bohatera reklamy, wyposażonego w odpowiednie atrybuty.

Osoba znana jako bohater reklamy

Najczęściej wykorzystywanymi bohaterami w reklamach komer-cyjnych są celebryci, którzy swoim wizerunkiem wspierają produkt. Są nimi najczęściej sportowcy, politycy oraz aktorzy, którzy przez prestiż stanowią dla odbiorcy wzór do naśladowania, a ich opinia uznawana jest za ważną, przez co mają wpływ na kształtowanie zachowań konsu-mentów. Bohater wykorzystywany w reklamie powinien mieć pewną cechę charakterystyczną, która zwróci uwagę odbiorcy np. wizerunek, wygląd czy sławę. Jeśli odbiorca komunikatu powiąże go ze znaną postacią, wpłynie to na łatwość zapamiętywania, które dzięki tym zabiegom staje się bardziej intensywne i trwalsze.4

W oczach odbiorcy osoby znane występujące w reklamie są wia-rygodne, co wpływa na wiarygodność marki oraz produktu. Obecnie coraz częściej wykorzystuje się w reklamie celebrytów do popularyzacji

10 11

marki i produktu, ponieważ jest to bardzo efektowne oraz modne. Aby reklama była jak najbardziej efektywna, należy dobrać odpowiedniego celebrytę do danej grupy docelowej, jednak nie może być znany tylko jednej grupie. Po odpowiednim dopasowaniu celebryty do reklamowa-nego produktu, zwiększy się łatwość zrozumienia informacji oraz treść przekazu nie zostanie zapomniana.

Wykorzystywanie wizerunku osób znanych wiąże się również z ryzykiem. Mogą one przyćmić produkt, mogą być uwikłane w skandale, co będzie źle wpływać na promowany produkt oraz mogą uczestniczyć w wielu kampaniach reklamowych, przez co konsument będzie sceptycznie nastawiony do celebryty, co wpłynie na postrze-ganie marki. Wywołanie większej intensywności uwagi skupionej na reklamie, w której występuje celebryta, wynika z tego, że odbiorcy chcą naśladować i upodabniać się do swoich ulubieńców, których postrzegają, jako wzorzec.

Znane postacie mają ogromny wpływ na budowanie oraz rozpo-znawanie marki. Ponadto przyciągają uwagę odbiorców oraz tworzą pozytywne nastawienie odbiorcy do produktu. Konsumenci chcą utoż-samiać się z celebrytami poprzez wybieranie reklamowanego przez nich produktu.

Reklamodawcy zwykle osiągają zamierzony cel, ponieważ rekla-my skutecznie oddziałują na odbiorców. Reklamy mają jasno i wyraź-nie przedstawioną treść, zawierają krótki i spójny przekaz sformułowa-ny w sposób prosty, aby odbiorca nie miał problemu ze zrozumieniem. Dzięki reklamie odbiorca ma możliwość zobaczyć, jak wygląda dany produkt oraz dowiedzieć się, jakie ma zastosowanie. Najczęściej rekla-ma ukazuje osobę korzystającą z danego produktu oraz korzyści, jakie zyskuje po jego zastosowaniu, co sprawia, że odbiorca sam chciałby się przekonać, czy dany produkt jest faktycznie taki, jak mówi o nim reklama.

Wykorzystanie eye-trackingu w badaniu percepcji reklam

Przez długi czas konstruowanie reklam, w tym w szczególności zarządzanie uwagą odbiorcy, odbywało się intuicyjnie, w oparciu o doświadczenia twórców reklam. Współcześnie możliwe jest bardzo precyzyjne ustalenie intensywności i ukierunkowania uwagi odbiorcy

10 11

5 Por. W. Rojna, Eye tracking. Metodologia i jej zastosowania w badaniach percepcji reklamy i zachowań konsumentów, IV Ogólnopolski Kongres Badaczy Rynku i Opinii, Warszawa 2003.6 P. Majaranta, M. Donegan, 2012, Introduction to Gaze Interaction, [w:] Gaze Interaction and Applications of Eye Tracking: Advances in Assistive Technologies, Majaranta P. (eds.), Medical Information Science Reference, Hershey PA, s. 1.7 A. Tarnowski, Pamięć robocza i mechanizmy kontroli ruchów oka. 300 milisekund z życia czło-wieka, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2009, s. 378 R. Wawer, Eyetracking w przestrzeniach edukacji medialnej, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2014, s. 8.9 A. Kudłaj, J. Nowakowska, M. Smolak, M. Zając, S. Grucza, 2014, Architektura bankowych wi-tryn a percepcja i retencja informacji, [w:] Widziane inaczej. Z polskich badań eyetrackingowych, S. Grucza, M. Płużycka, P. Soluch (red.), IKL, Warszawa, s. 19.

w każdym momencie filmu reklamowego. Temu służy technologia tzw. „eye-trackingu”.

Eye-tracking jest to zbiór metod i technik badawczych przezna-czonych do pomiaru, rejestracji i analizy danych o położeniu i ruchach gałek ocznych w danym przedziale czasowym.5 Aparatura eye-trackin-gowa jest stosowana do monitorowania ruchów gałek ocznych a także określania punktów koncentracji wzroku.6 Pierwsze próby pomiarów były bardzo nieprecyzyjne, inwazyjne oraz bolesne, ponieważ koniecz-ne było bezpośrednie mechaniczne połączenie metalowego drutu z rogówką oka.7 Podczas badania pacjenci byli znieczulani silnymi środkami przeciwbólowymi w celu uśmierzenia bólu. Przełomowym wydarzeniem było wynalezienie przez Hamiltona Hartridge i L.C. Thompsona przyrządu, który wkładano na głowę badanego.8 Dzięki niemu badany podczas badania nie odczuwał dyskomfortu, spowodo-wanego unieruchomieniem głowy w celu uniknięcia drgań i błędów w zapisie oraz ze względów bezpieczeństwa i zdrowia pacjenta. Obec-nie firmy w swojej ofercie posiadają dwa typy eye-trackera tj. urządze-nia do prowadzenia badań typu eye-tracking: stacjonarne, które swoim wyglądem przypominają monitor komputera oraz mobilne, które można założyć na głowę badanego.

Badanie eye-trackingowe wymaga realizacji szeregu etapów. Przed rozpoczęciem badania należy ustalić założenia badawcze. W celu ustalenia czynników utajonych, które mają wpływ na decyzje zakupo-we podejmowane przez kupujących, hipotezy badawcze należy ułożyć bardzo dokładnie. Na etapie planowanie kluczowe jest wskazanie jed-nostek badania, wielkości próby, a także metod jej doboru. Kompletu-jąc do próby osoby spełniające kryteria grupy docelowej, warto mieć na uwadze, że im bardziej jednorodna jest wybrana grupa badanych, tym bardziej szczegółowe wnioski badawcze będzie można sformułować.9

12 13

Dobór próby dokonywany jest najczęściej w formie rekrutacji telefonicznej, ponieważ jest korzystniejsza z punktu widzenia ewen-tualnego uczestnika badania. Umożliwia ona uzyskanie szybkiej odpo-wiedzi na wszelakie zastrzeżenia związane z użyciem specjalistyczne-go sprzętu pomiarowego. Prowadząc nabór respondentów, należy mieć na uwadze ewentualność występowania wad wzroku, które wykluczają udział respondenta w badaniu. Podczas rozmowy należy również poin-formować uczestników płci żeńskiej, aby nie wykonywały makijażu oczu przed badaniem, ponieważ wynik badania może być niewiarygod-ny. Spowodowane może być to sztucznymi rzęsami lub dużą ilością maskary na naturalnych rzęsach.

Na szczegółowość i precyzję wyników badań podstawowy wpływ ma dobór adekwatnej aparatury. Eye trackery stacjonarne są zalecane do badań niewymagających przemieszczania się osoby badanej i są najczęściej wykorzystywane do badania reklam telewizyjnych. Nato-miast eye trackery mobilne ułatwiają dokonania pomiaru w terenie, w tym percepcji reklamy zewnętrznej. Gromadząc materiały graficzne do badania, należy pamiętać, że ludzie z reguły lekceważą obrazy, które mają niską jakość, słaby kontrast, sprawiają wrażenie natłoku, są nudne oraz wyglądają jak reklama.10 Ich czytelność oraz intuicyjność poleceń należy sprawdzić podczas badania pilotażowego i w razie konieczności dokonać modyfikacji.

Przed przystąpieniem do badania należy poinformować osoby badane o ich prawach i zasadach badania. Badany powinien wypeł-nić oświadczenie tzn. zgodę na udział w badaniu oraz kwestionariusz odnoszący się do badanego problemu np. deklaracja znajomości marek lub zakupu produktu. Badany powinien mieć świadomość procesu badania i postępować (wykonywać polecenia) zgodnie z instrukcją. Badany powinien usiąść wygodnie na krześle w pozycji wyprosto-wanej, nie podpierając brody rękoma, starając się cały czas patrzeć na ekran monitora.

Dla precyzji badania niezbędnym jest zastosowanie kalibracji aparatu w celu eliminacji wpływu czynników na dokładność dokony-wanego pomiaru. Podczas procedury kalibracji aparatu badany śledzi wzrokiem punkty przesuwające się w różne miejsca na ekranie. Pod-czas zatrzymania wzroku zgromadzone zostają dane umożliwiające

10 J. Nielsen, K. Pernice, 2010, Eyetracking web usability, Berkeley, CA, New Riders, s. 197.

12 13

11 J. Chodak, T. Kryjak, Metody kalibracji urządzeń do akwizycji sygnałów okoruchowych, Au-tomatyka, vol. 14, nr 3/1 z 2010, ss. 267-278.

określenie parametrów transformacji pomiędzy współrzędnymi uzyski-wanymi z urządzenia a współrzędnymi na ekranie komputera.11

Najważniejszym etapem badania jest wykonanie testu właściwe-go. Badany ogląda reklamy, przygląda się prezentowanym na planszy produktom, po czym odpowiada na pytania, klikając myszką w odpo-wiednie pole. Uzyskane w wyniku realizacji badania eye-trackingowe-go dane mogą być poddane analizie statystycznej lub wizualnej.

Dzięki nowoczesnemu oprogramowaniu sprzęt eye-trackingo-wy pozwala na natychmiastowe wygenerowanie wizualizacji danych a także zautomatyzowanie znacznej liczby operacji. Dane wyjściowe obejmują: rozpoznanie miejsc, w które patrzył badany, czasu spędzo-nego na oglądaniu materiału a także nakreślenie ścieżki, którą podążał wzrok badanego. Dane pozyskane metodą badań eye-trackingowych można zaprezentować za pomocą szeregu metod, z których najczęściej stosowana jest mapa cieplna (heat map). Na obraz widziany przez osobę badaną naniesione zostają obszary różnej wielkości i intensywności koloru. Wielkość i intensywność kolorów zależy od częstotliwości i czasu skupienia wzroku osoby badanej (a w analizie wyników grupy badanej – skupienia wzroku całej grupy) na obserwowanym elemencie. Ciepłe kolory wskazują na największe zainteresowanie, chłodne kolory oznaczają krótszy czas skupienia uwagi, natomiast miejsca niezakolo-rowane przedstawiają obszary, które zostały całkowicie pominięte. Do interpretacji ukierunkowania uwagi badanych wykorzystuje się także mapę fiksacji, która przedstawia kolejność postrzegania poszczegól-nych miejsc podczas obserwacji prezentowanego obrazu. Na obraz nanoszone są koła oznaczające kolejne miejsca, w których osoba bada-na skupia swój wzrok. Średnica koła zwiększa się, gdy respondent przez dłuższy czas patrzy na dany obszar, numeracja wewnątrz koła wskazu-je kolejność patrzenia, natomiast linie symbolizują ruchy kaskadowe, przedstawiające drogę, jaką wzrok badanego pokonywał do następnego punktu skupienia. Wyniki analizy obszarów zainteresowania badanych są prezentowane w formie półprzeźroczystych warstw nałożonych na oglądany obraz, zawierających procentowy opis tego, w jakim stopniu poszczególne elementy przyciągały uwagę. Osoba badana może samo-dzielnie zaprojektować analizę obszarów zainteresowania lub wygene-rować ją automatycznie za pomocą oprogramowania.

14 15

Studium przypadku kampanii T-Mobile „500 zł za transfer”

Kampania reklamowa T-Mobile ukazała się w mediach 6 maja 2014 roku i była ona efektem współpracy T-Mobile z Alior Bankiem. Kampania promowała innowacyjną ofertę „500 zł za transfer”, która łączyła telekomunikację z bankowością. Była skierowana do nowych klientów, którzy przeniosą swój numer do T-Mobile oraz wybiorą jedną z dedykowanych ofert i otworzą T-Mobile konto w Alior Banku. Nagrodą dla tych klientów była kwota 500 zł za „transfer”. Kampania została przeprowadzona w mediach społecznościowych, salonach sieci T-Mobile, Internecie, na nośnikach reklamowych w pociągach PKP Intercity i TLK, a także w ogólnopolskich stacjach telewizyjnych. Twarzami kampanii zostało małżeństwo znanych sportowców: Anna i Robert Lewandowscy, którzy byli obecnie najpopularniejszą parą w Polsce. Para cechowała się nowoczesnością, aktywnością oraz dyna-micznością tak, jak nowa oferta T-Mobile Usługi Bankowe. Spot rekla-mowy został oparty na motywie transferu, gdzie w żartobliwy sposób nawiązano do przejścia Roberta Lewandowskiego do drużyny Bayernu Monachium.12

Analizowana kampania oparta jest na szeregu mechanizmów wpływu społecznego wykorzystujących motyw bohatera wyposażonego w kilka kluczowych cech. Pierwszą z nich jest rozpoznawalność bohaterów, która czyni z nich obiekt zainteresowania odbiorców, skupiając odpowiednio uwagę odbiorcy. Drugą jest kontekstowe nacechowanie, polegające na skojarzeniu bohaterów z konkretną okolicznością (transferem), wykorzystaną w reklamie. W tym kontekście Anna i Robert Lewandowscy wypełniają model bohaterów wiarygodnych. Trzecią jest atrakcyjność bohaterów, która sprawia, że u odbiorcy występuje efekt naśladownictwa.

12 https://firma.t-mobile.pl/pl/dla-mediow/informacje-prasowe/-/wyjatkowy_transfer_-_anna_i_robert_lewandowscy_w_t- mobile/aid/5851f17edadfc66e5d437df5e5eaeed4/tagid/21e071d32c852ca881989e9f353d8074. (z dn. 01.06.2018r.)

14 15

Ilustracja 1. Anna i Robert Lewandowscy w reklamie T-Mobile

Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=JBTaB2xWefo (z dn. 01.06.2018 r.)

Badana reklama wykazuje przeciętny poziom intensywności uwagi odbiorcy, przy czym zauważalna jest znaczna rozpiętość tego wskaźnika: od 45% do 65%. W początku reklamy intensywność uwagi odbiorców wynosi 47%, aby w trzeciej sekundzie osiągnąć poziom 57%. Co ciekawe, najwyższy poziom wskaźnika występuje w ujęciu prezentującym jedynie postać Roberta Lewandowskiego (en face w amerykańskim planie), zwracającego się do swojej żony (poza kadrem) z pytaniem: „A ty dokąd się wybierasz?”. Niewątpliwym jest zatem, że o stopniu intensywności uwagi odbiorcy decyduje nie tylko obraz prezentowany w reklamie, ale również treść narracji, czy dialo-gu bohaterów. Uzyskanie najwyższego poziomu intensywności uwagi w tym właśnie momencie reklamy było zabiegiem intencjonalnym reklamodawcy, albowiem to właśnie „przeniesienie” (transfer) jest sed-nem oferty prezentowanej przez tę reklamę. Jest to bowiem kluczowy element kontekstowy, odwołujący się do oczekiwanego zachowania odbiorcy reklamy i będący podstawą korzyści wskazywanej następ-nie w reklamie. Najniższy poziom intensywności uwagi odbiorców reklama notuje w finalnych kadrach, podczas prezentacji tablicy z treścią oferty, gdy w kadrze brak już bohaterów, przy czym ujawnie-nie okazji (500 zł) jedynie nieznacznie zwiększa intensywność uwagi. Na intensywność uwagi nie wpływa natomiast kontekstowy gest Anny Lewandowskiej (symboliczne 5 palców w nawiązaniu do pięciuset

16 17

złotych nagrody dla odbiorcy). Okoliczność ta pozwala stwierdzić, iż pomimo poprawnego doboru bohaterów do treści reklamy (lub odwrot-nie) w kontekście transferu (przeniesienia), odbiorcy nie identyfikują bohaterów w ofertą w postaci nagrody pieniężnej, poprawnie logicznie oddzielając bohaterów reklamy od instytucjonalnego nadawcy reklamy i jego marki. Tym samym (prawdopodobnie przez liczbę marek i pro-duktów reklamowanych przez Roberta Lewandowskiego w tym samym czasie oraz niezbyt dużą intensywność i incydentalność jego współpra-cy z marką T-Mobile) odbiorcy nie wiążą postaci w reklamie z marką i ofertą, co mogło mieć negatywny wpływ na skuteczność oddziaływa-nia reklamy.

Interesujące rezultaty przynosi analiza ukierunkowania uwagi odbiorców. Nie wymaga wyjaśnienia przyczyna, dla której w momen-cie najbardziej intensywnej uwagi odbiorców, jest ona skierowana na twarz Roberta Lewandowskiego (jedynego bohatera będącego w kadrze w tym momencie), ustawioną w kierunku widza. W początko-wych ujęciach filmu uwagę odbiorców skupiają nie tylko postaci boha-terów, ale również wyposażające ich atrybuty, jak elementy wystroju wnętrza (wyposażenie biblioteczki, meble, doniczka z kwiatkiem), czy rekwizyty (czasopismo, demonstrowane ubiory), co wynika z zainte-resowania widza osobami zaprezentowanymi w reklamie i ich osobi-stym życiem. Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że atrybuty osobiste bohaterów wywołują przyrost intensywności uwagi. Uwagę odbiorcy skupiają oczywiście także na cechach postaci bohaterów, jak twarze i włosy, a także klatka piersiowa (piersi kobiet, koszulka pod rozpiętą bluzą Roberta Lewandowskiego), w tym także bohaterów dru-giego planu ze względu na ich atrakcyjność i uśmiech. W ujęciu pre-zentującym parę bohaterów uwagę odbiorców przyciąga twarz Anny Lewandowskiej.

W sposób bardzo charakterystyczny w początkowych ujęciach prezentujących Annę Lewandowską, uwaga odbiorcy skupia się na tułowiu i brzuchu bohaterki ze względu na pojawiające się od 2014 roku w mediach tabloidowych plotki, że spodziewa się dziecka, podsy-cane jej udziałem w programach prezentujących ćwiczenia dla kobiet w ciąży.

W końcowych ujęciach, w których reklamodawca prezentuje ofer-tę (bez udziału bohaterów) uwaga odbiorcy jest znacznie mniej inten-sywna (poniżej 50%) i skupiona na marce T-Mobile w postaci nazwy

16 17

i logo (wskazane w tych ujęciach marki Alior Bank i Mastercard nie skupiają uwagi odbiorcy). Treść oferty (10 x 50 zł i 500 zł) przyciągają uwagę odbiorcy tylko w tych ujęciach, kiedy są jedynymi elementami prezentowanymi na ekranie, a w momencie ukazania się w prawym górnym rogu małego napisu „t-mobilebankowe.pl” uwaga odbiorców przenosi się w całości na ten element.

Przeprowadzona analiza pozwala ustalić, że sposób prezentacji bohaterów w reklamie pozwolił wypełnić wszystkie funkcje percepcyj-ne, dla których podjęto decyzję o zatrudnieniu w niej Anny i Roberta Lewandowskich. W szczególności udział bohaterów w reklamie bardzo korzystnie wpłynął na intensywność uwagi odbiorców oraz prawidło-wo ukierunkował ją na podstawowy atrybut kontekstowy przekazu w postaci transferu. Ze względu na ograniczoną identyfikację przez odbiorcę tych bohaterów z marką, udział Lewandowskich w reklamie jedynie nieznacznie wpłynął na intensywność uwagi odbiorcy przy prezentacji oferty (500 złotych) oraz zapamiętanie marki. Ta jednak okoliczność nie wynikała z błędnego doboru bohatera lub sposobu jego prezentacji w reklamie, a z incydentalnego charakteru współpra-cy Lewandowskich z marką T-Mobile oraz rozproszenia identyfikacji wizerunku Roberta Lewandowskiego z różnymi markami, w których reklamach brał on udział w zbliżonym czasie.

Podsumowanie

Artykuł pokazuje, że technologia eye-tracking znajduje zastoso-wanie do badania skuteczności oddziaływania reklam. Uzyskane tą drogą informacje pozwalają na ustalenie dynamiki (intensywności) percepcji przekazu, jak również identyfikację elementów, na których skupiona jest uwaga odbiorców. Wyniki tak przeprowadzonego bada-nia percepcji reklamy mogą zostać poddane konfrontacji względem jej celów i założeń. Dzięki temu reklamodawca ma możliwość zmodyfiko-wać swoją reklamę, aby była bardziej skuteczna, a jej odbiór przebiegał zgodnie z założonym schematem.

Bibliografia

1. Chodak J., Kryjak T., „Metody kalibracji urządzeń do akwizy-cji sygnałów okoruchowych”, Automatyka vol. 14, nr 3/1 z 2010

2. Grucza S., Płużycka M., Soluch P. (red.), Widziane inaczej. Z polskich badań eyetrackingowych, IKL, Warszawa 2014.

3. Grzegorczyk A., Mapy recepcji reklamy, PWE, Warszawa 2013

4. Majaranta P. (red.), Gaze Interaction and Applications of Eye Tracking: Advances in Assistive Technologies, Medical Information Science Reference, Hershey 2012.

5. Mika S., Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1982.

6. Nielsen J., Pernice K., Eyetracking web usability, New Riders, Berkeley 2010.

7. Rojna W., Eye tracking. Metodologia i jej zastosowania w badaniach percepcji reklamy i zachowań konsumentów, IV Ogólno-polski Kongres Badaczy Rynku i Opinii, Warszawa 2003.

8. Shimp T.A., Advertising, promotion and supplemental aspects of integrated marketing communication, The Dryden Press, Orlando 2003.

9. Tarnowski A., Pamięć robocza i mechanizmy kontroli ruchów oka. 300 milisekund z życia człowieka, Wydawnictwo Instytutu Psy-chologii PAN, Warszawa 2009.

10. Wawer R., Eyetracking w przestrzeniach edukacji medialnej, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2014.

18

20 21

Stres jako czynnik kształtujący zacho-wanie pracownika w środowisku pracy

Marcin Chrząścik

Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych, Uniwersytet Przyrod-niczo-Humanistyczny w Siedlcach

Abstrakt:

Życie współczesnego człowieka jest pełne zmian, pośpiechu, wyzwań i zagrożeń. Żeby normalnie funkcjonować, każdy z nas musi przetworzyć i zrozumieć tysiące informacji. Warunki życia mobilizu-ją nas do nieustannej aktywności, codziennie bowiem otrzymujemy olbrzymią dawkę stresu. Jesteśmy zmuszeni żyć ze stresem, warto więc wiedzieć o tym zjawisku jak najwięcej, by umieć radzić sobie w trud-nych sytuacjach i korzystać z tego, co w stresie pozytywne.

Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie teoretycznego pojęcia stresu zawodowego w ujęciu literatury przedmiotu, jak również próba zidentyfikowania czynników wpływających na zachowanie pra-cownika w środowisku pracy.

Słowa kluczowe: stresor, stres zawodowy, wypalenie zawodowe, środowisko pracy


20 21

Stress as a factor shaping the employee’s behavior in the work environment

Abstract:

Modern life is full of change, rush, challenges and threats. To function normally, each of us has to process and understand thousands of information. Living conditions mobilize us to constant activity, because every day we get a huge dose of stress. We are forced to live with stress, so it is worth to know as much as possible about this pheno-menon, to be able to cope in difficult situations and to use what is under positive stress.

The aim of this publication is to present the theoretical concept of occupational stress in terms of the literature of the subject, as well as an attempt to identify factors influencing employee behavior in the work environment.

Key words: stressor, occupational stress, burnout, work environ-ment

WSTĘP

Nieustanny rozwój cywilizacyjny oraz społeczny powoduje, iż warunki i miejsca pracy ulegają ciągłej zmianie. Stres związany z pracą zawodową, to jedno z najpoważniejszych wyzwań w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa. Jest on wszechobecny w naszym życiu, i chociaż obawiamy się jego skutków, często nie jesteśmy w stanie mu zapobiec. Z drugiej strony jednak, jest on czynnikiem motywującym do działania właściwe we wszystkich dziedzinach życia.

Stres powodowany przez pracę, wpływa na funkcjonowanie całe-go zakładu pracy. Pracownicy oraz kadra zarządzająca doświadczają-cy nadmiernego stresu są często wyczerpani fizycznie i psychicznie. Ludzie pracujący w warunkach silnego i chronicznego stresu nie tylko

22 23

częściej chorują. Stres powoduje, że w pracy są też mniej wydajni, popełniają więcej błędów. Z tychże powodów obniża się efektyw-ność ich pracy, częściej popełniają niezamierzone błędy. Zwykle są mniej chętni do wykonywania zadań, częściej korzystają ze zwolnień lekarskich lub biorą dni wolne. Niejednokrotnie także omijają przepisy i zasady związane z bezpieczeństwem czy polecenia służbowe, nierzad-ko ulegają wypadkom w pracy, tracą zainteresowanie pracą, są mniej zaangażowani w wykonywanie codziennych obowiązków, natomiast w skrajnych przypadkach rezygnują i odchodzą z pracy.1 Aby jednak temu zapobiec, niezbędna jest ocena stresu jako czynnika kształtujące-go psychologię zachowań pracownika w środowisku pracy.

Pojęcie i istota stresu w ujęciu literatury przedmiotu

Początków badań nad stresem należy szukać w pracach z zakresu fizjologii i endokrynologii. Wymienić tu należy trzy wielkie nazwiska: Claude Bernard, Walter B. Cannon i Hans Selye.

Jako prekursora problematyki stresu wskazuje się francuskiego fizjologa Claude’a Bernarda (1813–1878), który w XIX wieku wyra-ził pogląd, że w organizmie istnieją mechanizmy obronne, których współdziałanie umożliwia organizmowi zwalczanie zagrożeń, a przez to utrzymywanie się przy życiu (za 1, s. 15) . Bernard jest twórcą prawa stałości środowiska wewnętrznego (milieu intcìrieur), zgodnie z któ-rym stałość ta zachowana jest dzięki fizjologicznym i biochemicznym procesom ustroju.2

Kilkadziesiąt lat później założenia te stały się podstawą dla prac amerykańskiego fizjologa Waltera Canninga (1871–1945), twórcy teorii homeostazy. Przeprowadził on rozległe studia nad tym zagad-nieniem, a ich wyniki przedstawił w książce „Wisdom of the body” (Mądrość organizmu), wydanej w 1932 roku. Opracował on koncep-cję dążenia organizmu do zachowywania równowagi funkcjonalnej i nazwał ten proces homeostazą.3

Współczesna definicja stresu podana przez Selye ’go głosi, że

1 M. Gólcz, Stres w pracy. Poradnik dla pracodawcy, Warszawa 2007, s. 8-9.2 A. Potocka, Miejsce pracy na miarę oczekiwań, Poradnik dla pracowników socjalnych, Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2004, s.11.3 Ibidem.

22 23

„stres jest niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie niedomaga-nia”. Jako pierwszy postawił hipotezę, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem.

Zjawisko to nazwał mianem niewydolności tzw. syndromu ogól-nej adaptacji i opisał je w pierwszej swojej książce na temat stresu w roku 1956 pt. The Stres of Life.

Wciąż powstają autorskie propozycje oryginalnych ujęć tego obszaru badań psychologicznych. Uwaga badaczy koncentruje się nie tyle na tak czy inaczej rozumianym stresie, ile na człowieku w sytuacji stresowej, podejmowanej przez niego aktywności i jej wynikach.

Pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób bywa definiowane i wyjaśniane. Można wskazać trzy odmienne sposo-by określania stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wyklu-czać.

Pierwsze podejście traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymaga-nia fizyczne lub psychiczne, stawiane organizmowi.

Drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska (otoczenia) i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne.

Trzecie podejście, które rozwinęło się stosunkowo późno ujmuje stres jako reakcję wynikającą z braku „odpowiedzialności” pomiędzy jednostką a jej otoczeniem (środowiskiem) biologicznym i (lub) spo-łecznym.4

Współcześnie W psychologii najczęściej stosowanym jest poznawczy model stresu opracowany przez R. Lazar są. Autor definiu-je stres jako spostrzeganie przez jednostkę istnienia znacznej rozbież-ności pomiędzy wymaganiami środowiska, a samooceną możliwości ich spełnienia w sytuacji, w której niepowodzenie w spełnieniu tych wymagań wiąże się z poważnymi dla niej konsekwencjami w postaci kary lub utraty możliwej do zdobycia nagrody.5

Stresor natomiast najprościej mówiąc, jest to szkodliwy bodziec wywołujący stres, inny dla każdego, a także działający z innym natęże-niem, co może powodować różny poziom stresu u różnych osób.

W literaturze psychologicznej wyróżnia się trzy nurty w ujmowa-

4 http://www.oeiizk.edu.pl/wczesno/sobiecka/referat.pdf (23.07.2018)5 Z. Borucki, Współczesne koncepcje stresu psychologicznego [w:] Zeszyty Naukowe – Psycho-logia nr 10, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1991, s. 163.

24 25

niu stresu6:• Stres jako sytuacja, wydarzenie, bodziec o określonych wła-

ściwościach. Zwolennicy tego podejścia zakładają, że ludzie podobnie reagują na wydarzenia stresowe, które poprzez wzbudzenie u człowie-ka napięcia emocjonalnego uniemożliwiają jego prawidłowe funkcjo-nowanie, a siłę przeżywanego stresu można określić poprzez ocenę tych wydarzeń.7

• Stres jako reakcja Najogólniej można powiedzieć, że tak rozumiany stres stanowi odpowiedź organizmu na działający stresor. Z punktu widzenia psychologa będą to reakcje głównie na poziomie emocji (odczuwanie lęku, smutku, złości na skutek działania stresu), poznawczym (nieumiejętność skupienia uwagi, trudności z podejmo-waniem decyzji, nieadekwatna ocena sytuacji) i zachowania (wycofa-nie, kłótnia, fizyczny atak, wybuch płaczu).8

• Stres jako relacja człowiek–otoczenie (tzw. transakcyjne ujęcie stresu), żeby można było mówić o stresie, to zgodnie z tym podejściem muszą zaistnieć takie cechy otoczenia (charakter bodźca) oraz takie cechy człowieka (cechy osobowości, ocena otoczenia, wcześniejsze doświadczenia, sposoby radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, otrzy-mywane wsparcie itp.), które niejako wchodzą ze sobą w interakcje. Efektem jest stres lub jego brak (stres więc stanowi wypadkową tej relacji).9

Stres jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi od początku jego życia. Często określa się go również jako pewien psychiczny stan człowieka, będący pochodną reakcji na uwarunkowania środowi-skowe. Szczególnym miejscem, w którym występuje wiele bodźców (stresorów) wywołujących stany stresowe u człowieka, jest środowisko pracy.10

Praca jest jednym z podstawowych elementów porządku orga-nizacyjnego naszego życia. Aktywność ta zajmuje przeciętnie pięć - sześć dni w tygodniu i przeważnie wypełnia jedną trzecią dziennego czasu. Ważnym czynnikiem środowiska pracy są odpowiednio przy-stosowane do możliwości człowieka warunki jej wykonywania. Praca

6 I. Heszen, H. Sęk, Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 22.7 N. Oginìska-Bulik, Z. Juczynìski, Osobowosìcì, stres a zdrowie. Difin, Warszawa 2008, s. 17.8 A. Potocka, Miejsce pracy…, s.14.9 S.E. Hobfoll, Stress, kultura i społecznosìcì. Psychologia i filozofia stresu. Gdanìskie Wydawnic-two Psychologiczne, Gdanìsk 2006, s. 19.10 E. Kowal, Ekonomiczno-społeczne aspekty ergonomii, Warszawa-Poznań 2002, s. 63.

24 25

zawodowa pozwala na nabywanie nowych umiejętności, a także co jest równie istotne daje możliwość wchodzenia w relacje z innymi ludźmi. Relacje w pracy są bardzo znaczące, gdyż zapewniają poczucie bezpie-czeństwa, ale także mogą wyzwalać poczucie zagrożenia.

Niestety, oprócz pozytywnych stron pracy zawodowej tra-dycyjnie istnieją również negatywne takie jak stres. Najczęstszym stresem występującym w miejscu pracy jest właśnie stres zawodowy. W psychologii pracy i organizacji jest on definiowany jako doświad-czana przez jednostkę niezgodność między wymaganiami środowisko-wymi (związanymi z wykonywaną pracą), a osobowymi/sytuacyjnymi zasobami jednostki, której towarzyszą rozmaite symptomy psychiczne, fizyczne i behawioralne.11

Najczęściej występującym źródłem tego rodzaju stresu są czyn-niki psychospołeczne12, do których należą m.in.: nadmierne obciążenie pracą (zarówno ilościowe, jak i jakościowe), pośpiech, presja czasu, konflikty interpersonalne, niepewność organizacyjna, czy ograniczona możliwość wpływania na przebieg pracy (bądź jej brak).

Stres w równym stopniu dotyczy pracowników i pracodawców. Stres może być przyczyną chorób i cierpienia ludzi, zarówno w miej-scu pracy, jak i w domu. Może także prowadzić do nieprzestrzegania zasad bezpieczeństwa w miejscu pracy i przyczyniać się do innych problemów zdrowotnych związanych z pracą, na przykład dolegliwo-ści mięśniowoszkieletowych.13 Stres w znacznym stopniu wpływa też na końcowy wynik działalności danej organizacji. Człowiek w pracy przeżywa różne napięcia emocjonalne, które wywołują zarówno zwięk-szoną chęć do jej wykonania, jak i spadek zainteresowania jej procesem i rezultatami. Te różne napięcia, pozytywne i negatywne, wywołują u człowieka stres. Prognozy wskazują, że rola właściwych psychospo-łecznych warunków pracy w kształtowaniu bezpiecznego i zdrowego miejsca pracy w przyszłości będzie rosnąć. 14

Literatura przedmiotu wyróżnia najczęściej następujące rodzaje stresu:

11 P .Le Blanc, I. De Jonie, W. Schaufeli, Stres zawodowy a zdrowie pracowników. [W:] Chmiel N. (red.), Psychologia pracy i organizacji. Wyd. 2, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-giczne, 2007, s.175.12 B. Dudek, Zaburzenie po stresie traumatycznym. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-giczne, 2003, s. 51.13 M. Gólcz, Stres w pracy. Poradnik dla pracodawcy, Warszawa 2007, s. 34. 14 Ibidem.

26 27

• Krótkotrwały• Przewlekły • Biologiczny• Psychologiczny• Adaptacyjny• Interpretacyjny.Stres krótkotrwały (nazywany również e stresem) jest to tzw.

„dobry stres” ,który zwiększa motywację do działania. Odczuwany jest jako podniecenie. Wyostrza naszą czujność, spostrzegawczość, pozwala szybko stawić czoło sytuacji. Nadchodzi również szybko jak odchodzi a organizm łatwo powraca do równowagi. Stres krótkotrwały jest częściej korzystny niż szkodliwy, potrzebujemy go do podejmowa-nia ambitnych działań i kreowania rzeczywistości. Gdy jednak popada-my w stres długotrwały może to zagrażać naszemu zdrowiu, powodo-wać niedokrwienie, zaburzenia rytmu serca, a w dłuższej perspektywie nadciśnienie, miażdżycę czy nawet zawał.15

Stres przewlekły (inaczej nazywany też dystresem) To stres dłu-gotrwały, który przynosi ból, cierpienie, dezintegrację psychiczną i ma charakter destrukcyjny. Powoduje wyczerpanie organizmu, osłabienie trudność w koncentracji, prowadzi do bezsenności, zaburzeń wegeta-tywnych, ból brzucha, spadek odporności. Prowadzi do chorób orga-nicznych. Trzeba go leczyć.

Stres biologiczny wywołany jest w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia, związany z uwalnianiem dużych ilości adrenaliny. Zdaniem H. Seligo można wyróżnić dwa rodzaje zmian zachodzących w orga-nizmie: specyficzne zachodzące w miejscu występowania stresora np. skaleczenie, które H. Selye określa mianem lokalnego zespołu adapta-cyjnego i zmiany niespecyficzne, globalne nazwane ogólnym zespołem adaptacyjnym. Zmiany niespecyficzne zwane też ogólnym zespołem przystosowania lub zespołem stresu biologicznego zostały ustalone na zasadzie wykluczenia zmian wywołanych swoiście przez czynnik stresowy i wyodrębnienie zmian nieswoistych, wywołanych przez wiele różnych czynników, będących stałym obrazem stresu. Tenże zespół jednocześnie zachodzących zmian organicznych stanowi triadę, której elementami są: powiększenie i nadczynności kory nadnerczy,

15 http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,392073,stres---przyjaciel-czy-wrog-kielec-ki-festiwal-nauki.html (23.07.2018).16 http://lakomiecmateusz.w.interia.pl/psychologia/20.htm (23.07.2018).

26 27

skurczenie lub zanik grasicy i węzłów chłonnych oraz pojawienie się owrzodzenie żołądka i jelit.16

Każdy przeżywany stres przez człowieka posiada swój początek i koniec. Stres biologiczny natomiast przebiega on w trzech etapach: jako reakcja alarmowa, faza przystosowawcza i faza wyczerpania.

Faza alarmowa charakteryzowana jest jako etap mobilizacji rezerw adaptacyjnych oznacza on ogólną mobilizację będącą odpowiedzią na sygnał o działaniu szkodliwego stresora. Organizm doświadcza bezpo-średni wpływ czynnika szkodliwego, którego cechą charakterystyczną jest pojawienie się różnych wskaźników uszkodzenia organizmu i ich sygnały fizjologiczne np. spadek ciśnienia. Notuje się również proces przeciwdziałania szokowi – wskazuje na podjęcie przez organizm aktywnych wysiłków obronnych, czemu towarzyszą zmiany w funk-cjach fizjologicznych np. wzrost ciśnienia krwi.

Faza odporności przygotowuje organizm na czynniki szkodliwe. Wzrasta odporność organizmu ponad normalny stały poziom i utrzy-muje się przez pewien czas stwarzając możliwość zwalczania zagrożeń. Długość okresu odporności zależy od wrodzonej zdolności przystoso-wawczej organizmu i od nasilenia stresora.

Faza wyczerpania – jeśli stres jest zbyt silny lub utrzymuje się zbyt długo i organizm w dalszym ciągu nie jest w stanie skutecznie walczyć z nim, albo przeciwstawiać się mu wtedy energia przystosowa-nia ulega wyczerpaniu, pojawia się wówczas podobnie jak w stadium reakcji alarmowej uogólnione pobudzenie całego organizmu, które jednak nie służy już zwalczaniu stresora, jest natomiast wskaźnikiem rozregulowania funkcji fizjologicznych i utraty zdolności obronnych przez organizm, co w efekcie może doprowadzić do zapaści lub nawet śmierci jednostki. Do fazy wyczerpania dochodzi stosunkowo rzadko. Jest ono wynikiem głównie stresu, czyli szkodliwego działania stresu.

Opisane powyżej fazy zostały przedstawione na rysunku 1.

16 http://lakomiecmateusz.w.interia.pl/psychologia/20.htm (23.07.2018).

28 29

Rys. 1. Fazy stresu biologicznego

Źródło: http: //www.Wojsko-polskie.Pl/UserFiles/File/prezentacja1.Pdf, (23.07.2018).

Trzy wymienione stadia zdaniem niektórych psychologów odpowiadają trzem etapom życia każdego człowieka. Dzieciństwu z jego charakterystyczną niewielką odpornością i nadmiernie sinymi reakcjami na bodźce wszelkiego rodzaju. Wiekowi dojrzewania kiedy nastąpiło przystosowanie do najczęściej spotykanych czynników i odporność się zwiększyła, i w końcu starości, która charakteryzuje się nieodwracalną utratą zdolności przystosowawczej i w ostatecznym wyniku wyczerpaniem.17

Stres psychologiczny zaczyna się, gdy dochodzi do takich wyda-rzeń życiowych, które są subiektywnie oceniane jako ważne. Jego siła zawsze będzie zależeć od tego, jak ocenimy wagę zdarzenia (które już zaszło lub którego się spodziewamy) oraz własne możliwości radzenia sobie z nim.18 Stres psychologiczny związany jest z psychologicznymi mechanizmami regulacyjnymi takimi jak: motywacja, emocje, procesy poznawcze. W trakcie trwania stresu psychologicznego, także można wyróżnić jego trzy fazy: mobilizacji, rozstrojenia oraz destrukcji, które zostały przedstawione na rysunku 2.

17 Ibidem.18http://psychologia.wieszjak.pl/stres-i-relaks/77319,Co-to-jest-stres-psychiczny.html (23,03.2013r.).

28 29

Rys. 2. Fazy stresu psychologicznego

Źródło: http: //www.Wojsko-polskie.Pl/UserFiles/File/prezentacja1.Pdf, (23.07.2018).

Najważniejsze jest przede wszystkim rozróżnienie czy stres jest pozytywny/korzystny (e stres) czy też negatywny/szkodliwy (dres). Kiedy nasze ciało mobilizuje się do działania i kiedy dzięki temu działamy efektywnie i racjonalnie, motywacja jest wysoka mówimy o e stresie. Natomiast kiedy stres jest zbyt duży, emocje zbyt wysokie, po przekroczeniu punktu optymalnego, stres zaczyna nam szkodzić i dezintegrować nasze działanie i zachowanie, a w konsekwencji doprowadzić do wyczerpania. Opisaną sytuacje najlepiej przedstawia rysunek 3.

Rys. 3. Reakcja organizmu na stres

Źródło:http://www.Redukcjastresu.Pl/index.Php?Option=com_content&view=article&id=4&I-temid=4

Stres adaptacyjny uważany jest za zewnętrzny czynnik uszkadza-jący, który wywołuje w organizmie reakcje obronną w ochronie wła-snego życia. Organizm ma w sobie potencjał stresu adaptacyjnego, by bez własnej woli i wiedzy adaptować się do zew. warunków: (zmiana

30 31

pogody, klimatu, itp.) 19

Stres interpretacyjny powstaje w wyniku subiektywnych doznań jednostki na zaistniałą sytuacje, w której się znalazł. W stresie interpre-tacyjnym stresorem jest subiektywna reakcja człowieka, jego sposób interpretacji, zrozumienia sytuacji. Jest to jego wybór i w zależności od podejścia do problemu on sam staje się stresorem. Percepcja człowieka i to jak on odbiera i interpretuje informacje docierające do niego, jest przyczyna stanu zagrożenia. Człowiek sam dla siebie jest stresorem.20

Analiza działania stresu na wykonywaną pracę

Czynniki wywołujące stres mogą pochodzić ze środowiska zewnętrznego, jak również mogą być wytworem naszej osobowości. Pewne cechy charakteru zwiększają naszą podatność na stres. Są to m.in. niecierpliwość, nadmierna ambicja, hiperaktywność, perfekcjo-nizm, agresywność. Istnieje grupa czynników obiektywnie szkodli-wych, które zawsze naruszają równowagę organizmu, ale są i takie, które mogą stresować tylko nas.21

Na poniższym schemacie przedstawione zostały najczęstsze przy-czyny stresu w miejscu pracy.

Schemat 1. Przyczyny stresu w miejscu pracy

Źródło: www.psychelab.nazwa.pl/msu/STRES.ppt

30 31

Potencjalne źródła stresu są wszędzie, a ich lista jest długa. Wszystko, co pozbawia nas spokoju, radości, a w konsekwencji zdrowia, można uznać za czynniki stresujące. Obecnie najczęściej wyróżnia się cztery podstawowe czynniki stresu:

• Czynniki fizyczne• Czynniki psychologiczne• Czynniki społeczne.Czynniki fizyczne Jeśli określimy stres jako reakcję na czynnik zaburzający

równowagę między organizmem a środowiskiem (czyli homeostazę), okaże się, że przyczyny stresu mogą mieć charakter psychologiczny, socjologiczny, fizyczny i biologiczny. Reakcja stresowa organizmu ma za zadanie pobudzić organizm do tego, by do tej równowagi powrócił w procesie adaptacji. Fizyczne przyczyny stresu to zmiany tempera-tury, ciśnienia, wilgotności a także hałas i silne światło. Do tego typu stresorów zaliczają się także wibracje i promieniowanie. Wszystkie te czynniki zakłócają fizyczną równowagę organizmu.22

Fizyczne stresory dzieli się także bardziej szczegółowo na: • stresory klimatyczne: • temperaturę,• wilgotność powietrza,• ciśnienie atmosferyczne;• stresory dźwiękowe;• stresory wizualne: • jaskrawe światło,• brak światła,• migające światło;• wibracje;• promieniowanie: • promieniowanie jonizujące,• promieniowanie mikrofalowe;• zakłócenia podaży tlenu;• siłę bezwładności;

19 http://szoktychy.republika.pl/stres.html (23,03.2013r.).20 http://opracowania24.com.pl/articles.php?article_id=1314 (23,03.2013r.).21ht tp: / /www.wup.mazowsze.pl /new/images/warszawa/CIPKZ/publikacje/2012/stres%20na%20stronę.pdf (05.03.2013r.)22 http://stres.jaksobieradzic.pl/artykuly-o-stresie/wszystko-o-stresie/przyczyny-stresu/fizyczne-przyczyny-stresu.html (16.03.2013r.)

32 33

• stan nieważkości.Wszystkie stresory wymagają od organizmu aklimatyzacji do

zmian. Przebiega ona w trzech fazach:• aklimatyzacja to początkowa reakcja na zmiany klimatyczne,• adaptacja do zmian,• aklimatyzacja właściwa, czyli przystosowanie się do nowych

warunków.

Czynniki psychologiczneW literaturze przedmiotu najczęściej wyróżnia się cztery główne

czynniki psychologiczne.Zakłócenia to sytuacje, podczas których działają okoliczności

szczególne, zmuszające do zwiększonego wysiłku. np. braki podmio-towe (ograniczenie zmysłów lub umysłu człowieka, nieadekwatne do wymagań) bądź niedoskonałości narzędzia pracy.

Czynniki, które zakłócają (utrudniają) poziom pracy:1) związane z naturalnym środowiskiem (np. klimat, krajobraz,

przyroda) bądź z konstrukcyjno-technologicznym ukształtowaniem warsztatu pracy (mikroklimat, hałas, itp.).

2) zasoby własne; wykształcenie, wyszkolenie3) konstytucjonalne - zdolność wysiłkowa (sprawność serca,

wydolność układu oddechowego, reaktywność fizjologiczna na bodź-ce itp.) i określona struktura osobowości (cechy intelektu, charakteru, potrzeb i motywacji). 23

Zagrożenia to sytuacje, w których występuje zwiększone praw-dopodobieństwo wypadku, uszkodzenia ciała, strat materialnych lub moralnych. Mogą to być zagrożenia zarówno fizyczne jak i społeczne. Zagrożenie społeczne odgrywa dużą rolę w stresie psychologicznym. Wynika ono z pełnienia wielu ról społecznych od roli ucznia począw-szy, a na ważnych funkcjach państwowych skończywszy. Konieczność rywalizacji, poddawanie się permanentnej ocenie ze strony innych (eg-zaminy, opinie) jest źródłem wielu stresów, wywołujących zagrożenie własnego „ja” oraz naruszenie wartości osób nam bliskich.

Przeciążenie to wykonywanie czynności na granicy możliwości fizycznych lub psychicznych człowieka. Krótkotrwałe sytuacje prze-ciążenia to zmęczenie, wyczerpanie; przeciążenia długotrwałe (tzw. stres chroniczny). Najłagodniejszą postacią przeciążenia jest dyskom-23http://www.wswietochowski.swspiz.pl/userfiles/file/stres%20psychologiczny.pdf (23.07.2018).

32 33

fort(praca w przykrych warunkach). Stopień przeciążenia psychiczne-go zależy nie tylko od samych warunków, ale także od pewnych stan-dardów (potrzeb) estetycznych, kulturowych, cywilizacyjnych.24

Deprywacjaa) samotność (osamotnienie) – jest wynikiem odgrodzenia

barierą fizyczną, psychologiczną bądź socjologiczną od środowiska zewnętrznego

b) derywowane środowiska wychowawcze- obejmuje to takie instytucje jak żłobki, domy dziecka, domy spokojnej starości. Istotą stresu, który generują te instytucje jest deprywacja wielu ważnych dla życia i rozwoju potrzeb psychicznych oraz brak gratyfikacji uczucio-wej.

c) izolacja szpitalna- ma charakter stresowy niezależnie od rodzaju choroby na jaką cierpi pacjent.

Czynniki społeczneŹródłem stresu związanego z życiem w społeczeństwie, a szcze-

gólnie z życiem zawodowym, może być:• brak komunikacji;• brak akceptacji lub znajomości norm grupowych;• wadliwa struktura grupy. W przypadku społecznych czynników wpływających na stres

strukturę grupy traktuje się jako źródło stresu. Źródłem stresu jest styl komunikowania tzw. „mur milczenia” charakteryzuje się brakiem komunikacji zarówno między przełożonym i podwładnym, jak również między poszczególnymi podwładnymi. Możliwe są również inne wzor-ce obiegu informacji w grupie zadaniowej:

(a) wymiana informacji między przełożonym i poszczególny-mi podwładnymi z osobna,

(b) między przełożonym i tylko niektórymi podwładnymi oraz między niektórymi podwładnymi między sobą,

(c) między przełożonym i niektórymi podwładnymi oraz mię-dzy wszystkimi podwładnymi między sobą,

(d) między przełożonym i wszystkimi podwładnymi z osobna oraz między wszystkimi podwładnymi między sobą.

Komunikacja interpersonalna może być stresogenna i obniża-jąca efektywność poziomu działania grupowego.

24 Ibidem.

34 35

(a) Cel grupowy sprawia, że grupa ma wyraźnie charakter zadaniowy. Z wielu badań socjologicznych wynika, że zupełny brak celu lub tylko brak wyraźnie sprecyzowanego celu powoduje, że efek-tywność pracy grupy jest minimalna. Tak więc cel nie tylko być musi, ale także powinien być jasno sprecyzowany. Nie może istnieć w tym czasie więcej celów niż jeden jasny, gdyż wpływa to destrukcyjnie na działalność grupy, zmniejszając jej produktywność. Ponadto cel grupo-wy musi mieć dla grupy wartość. Nie oznacza to jednak, że nie można w grupie realizować celów cząstkowych, indywidualnych. Pod jednym wszakże warunkiem, że podporządkowany jest on celowi nadrzędnemu grupy.

(b) Normy grupowe są to przepisy (spisane lub zwyczajowe) obowiązujące wszystkich bez wyjątku członków grupy. Nieznajomość lub brak akceptacji norm grupowych zmniejsza efektywność pracy grupy i może być przyczyną niezrealizowania celów grupowych. Z tego też względu istnieją pewne naciski (wewnątrz- lub zewnątrzgrupowe) zmuszające do przestrzegania norm grupowych w formie różnorodnych sankcji. Jednakże efektywność grupowa (np. bezpieczeństwo pracy) zależą mniej od nacisków zewnętrznych i sankcji (kary i nagrody), a bardziej od właściwości i cech samej grupy, a więc od jej struktury.

(c) Struktura grupy wiąże się z zajmowaniem przez jej człon-ków określonych pozycji, które tworzą różnorodne układy. Właśnie układ tych pozycji tworzy strukturę grupy, której natura może mieć charakter formalny i nieformalny Struktura formalna grupy wiąże się z istnieniem obowiązującego przepisu odnośnie do układu pozycji. Podstawą struktury formalnej są normy grupowe, które precyzyjnie określają pozycje przełożonych i podwładnych w obrębie struktury grupy. Istnieje ponadto struktura nieformalna, której układ nie wynika, jak poprzednio, z oficjalnego zapisu, lecz oparty jest na niepisanej zasa-dzie lubienia, szacunku, uznania, kompetencji itp. Z punktu widzenia efektywności działania grupy ważne jest, żeby obie struktury pokry-wały się ze sobą. Każda rozbieżność w tym względzie prowadzi do obniżenia poziomu efektywności działania grupowego.

34 35

Konsekwencje długotrwałego stresu oddziałującego na zachowanie pracowników

Sposób przeżywania stresu i podatność na stres są zależne od osoby, która stresu doświadcza. Te same czynniki mogą być dla jed-nych bardzo stresujące, dezorganizujące zachowanie, a dla innych będą zupełnie niegroźne.

Reakcja stresowa jest mechanizmem odziedziczonym po naszych przodkach. Jej pierwotnym celem było przygotowanie organizmu na zagrożenie. Reakcja stresowa nie jest chorobą. Jest odpowiedzią orga-nizmu na nadmierne wymagania środowiska. Gdy pojawia się ona czę-sto, może prowadzić do różnego rodzaju dolegliwości somatycznych, a nawet poważnych chorób. Skutki stresu mogą zatem być różnorodne. Polegają one na zmianach nastroju i zachowania, pogorszeniu kon-taktów z innymi osobami, niewywiązywaniu się z obowiązków oraz wielorakich reakcjach fizjologicznych organizmu, takich jak: wzrost ciśnienia krwi, przyspieszone lub nieregularne bicie serca, napięcie mięśni, ból głowy, karku, ramion, depresje, nerwice itp.25 Układ ner-wowy działa sprawnie, jeżeli nie zostanie naruszona jego równowaga. W przeciwnym razie mogą wystąpić choroby o różnym nasileniu i objawach. W następstwie nadmiernego obciążenia układu nerwowego, nie tylko pogarsza się samopoczucie, lecz zmniejsza się także zdolność do pracy, a co za tym idzie, istnieje realne niebezpieczeństwo wystę-powania wypadków. Mogą pojawić się także różnego rodzaju konflikty z otoczeniem zarówno w pracy, jak i w stosunkach domowych czy towarzyskich.26 Należy wziąć pod uwagę fakt ,iż w wyniku długotrwa-łego oddziaływania stresu może również dojść do wypalenia zawodo-wego.

Pozytywne skutki stresu

Istota stresu polega na zmianach przystosowujących organizm do wymagań, jakie są mu stawiane. Bardzo ważne jest natężenie wymo-gów stawianych organizmowi – im większe, tym silniejszy powodują stres. Aktywacja organizmu powinna umożliwić mu mobilizację sił do walki ze stresorami i przywrócenie stanu równowagi w zmienionych warunkach.27 25 M, Gólcz, Stres w pracy… , s. 16-19.26 Dzikowski A., Krótki kurs higieny i bezpieczeństwa pracy, Warszawa 1971, s. 57.27 http://www.berezowska.info/dokumenty/stres.pdf (23.07.2018).

36 37

Stres może działać pozytywnie, jednak nie na każdego z nas i nie w każdej sytuacji. Jednak nie musi on być tylko paraliżujący i bloku-jący, sprawiając, że czujemy się z tym źle. Wielu młodych ludzi pod wpływem stresu, zmienia swoję życie, lub też w pozytywny sposób ludzie Ci są zmobilizowani i chętni do działania, pokazując tym samym swoją siłę wewnętrzną, która w nich drzemie.

Stres pozytywny jest to taki stres, który wpływa na nasz orga-nizm, jednak wynikają z tego pozytywne skutki, m.in.: zwiększa ener-gię, pozwala pokonać przeszkody. Umiarkowany stres motywuje do pracy, jest siłą napędową, wyzwala energię do podejmowania trudnych wyzwań, pozwala działać szybciej i dokonywać tego, czego bez udziału stresu nie udałoby się dokonać. Stres ten, może także mobilizować do co raz to nowych działań i zadań, które na nas czekają. Rezultatem tych działań, mogą być nowe perspektywy, które sprawią że nasze życie zmieni się na lepsze.

Eustres to doświadczanie zdarzeń pozytywnych. (Selye)• Stres jako wyzwanie – warunkuje stosowanie takich strategii,

jak przemyślane działanie, wzmożenie wysiłków, wytrwałość, wyraża-nie samoakceptacji, myślenie pozytywne; wyzwala także pozytywne emocje. (Lazarus)

• Stresory mobilizują ludzi do wysiłku, sprzyjają rozwojowi człowieka. (Antonovsky)

• Stres wyzwala tendencję do gromadzenia i przechowywania zasobów. (Hobfoll)

Pozytywna rola stresu wiąże się przede wszystkim z wyzwala-niem emocji pozytywnych, które służą zdrowiu.

Współczesne rozumienie Eustres: to nie tylko rezultat pozytyw-nych wydarzeń. Eustres wynika przede wszystkim ze skutecznego radzenia sobie z różnymi wydarzeniami, które nie muszą mieć cha-rakteru pozytywnego (potraumatyczny wzrost – zjawisko oznaczające pozytywne zmiany, które pojawiają się w wyniku podejmowania prób poradzenia sobie z następstwami traumatycznych wydarzeń).

Stres pozytywny sprzyja także:• wzrostowi motywacji do podejmowania różnych działań• zaangażowaniu w działanie (flow)• większemu poziomowi energii potrzebnej do radzenia sobie• elastyczności i przystosowaniu się do zmieniających się warun-

ków otoczenia

36 37

• większej sprawności działania• wydajności i produktywności pracownika• stymulacji do podejmowania nowych przedsięwzięć• dobremu samopoczuciu• pozytywnej ocenie zdrowia

Negatywne skutki stresuO stresie negatywnym mówimy wówczas, gdy jest on zły. Wystę-

puje w takich samych sytuacjach jak stres pozytywny. Jednakże, gdy utrzymuje się przed dłuższy okres, wtedy może prowadzić do rozregu-lowania organizmu. Stres mogą powodować zarówno poważne zagro-żenia zdrowia i życia jak i codzienne zmartwienia

Negatywne skutki stresu pojawiają się, gdy nasza zdolność radze-nia sobie z trudnościami jest niewystarczająca lub gdy oddziałuje na nasz organizm zbyt wiele bodźców stresujących. Skumulowana presja wielu stresorów obniża samopoczucie, osłabia odporność organizmu i może prowadzić do całkowitego zdezorganizowania naszego funkcjo-nowania.

W początkowej fazie stresu negatywnego człowiek wykonuje czynności dużo wolniej. Później zaczynają pojawiać się problemy związane z przekazywaniem i odbiorem informacji, do momentu gdy następuje całkowita dezorganizacja życia i utrata kontroli nad sytu-acją. Ciągłe podenerwowanie, przygnębienie, irytowanie się, brak cierpliwości, a także gwałtowne reakcje na mało istotne zdarzenia są objawami stresu. Utrzymywanie organizmu człowieka w takim stanie może wywołać negatywne skutki prowadzące do przewlekłych chorób, do których zaliczamy:

• choroby serca, • chorobę niedokrwienną,• zaburzenia rytmu serca,• nadciśnienie tętnicze,• chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy,• wysoki poziom cholesterolu we krwi,• nerwice,• bezsenność,• obniżenie odporności,• zaburzenia miesiączkowania,• zaburzenia erekcji.

38 39

Czasami stres może prowadzić do sięgania po używki typu alko-hol, narkotyki, które nie należą do dobrych rozwiązań, a tylko pozornie uśmierzają uczucia powodujące stres, co jest krótkotrwale i niebez-pieczne. Ważna jest umiejętność rozpoznania pierwszych objawów stresu, ponieważ jest szansa, że w początkowej fazie jesteśmy w stanie pomóc sobie sami.

Schemat 2. Negatywne skutki stresu

28 http://www.female.pl/artykul/6696-stres-niszczy-czy-buduje (23.07.2018).

Źródło: http://www.pip.gov.pl/html/pl/prewencja/stres/doc/03110133_2.pdf, (23.07.2018).

Czasami stres może prowadzić do sięgania po używki typu alko-hol, narkotyki, które nie należą do dobrych rozwiązań, a tylko pozornie uśmierzają uczucia powodujące stres, co jest krótkotrwale i niebez-pieczne. Ważna jest umiejętność rozpoznania pierwszych objawów stresu, ponieważ jest szansa, że w początkowej fazie jesteśmy w stanie pomóc sobie sami. 28

W ostatnich latach szczególnie wzrosło także zainteresowanie stresem w środowisku pracy, jak również kosztami zdrowotnymi i ekonomicznymi jakie pociąga za sobą. Narażenie pracowników na stres staje się coraz bardziej powszechne, coraz więcej jest bowiem w środowisku pracy tzw. psychospołecznych czynników, które odpo-wiedzialne są za powstawanie stresu. Rola tych czynników wzrasta wraz z problemami jakie napotyka pracodawca w warunkach gospo-darki rynkowej: wzrastająca konkurencja, koszty zatrudniania, mały popyt, potrzeby klientów. Powoduje to stale rosnące wymagania sta-wiane pracownikom. Te rosnące wymagania coraz częściej przekracza-ją możliwości radzenia sobie przeciętnego człowieka. Są zbyt wysokie, zbyt częste, zbyt długo trwają lub są niedopasowane są możliwości i kwalifikacji pracownika.

38 39

Schemat 3. Negatywne skutki stresu w pracy

Źródło: http://www.zwalczaniestresu.pl/tresc.php?id=8, (23.07.2018).

Dodatkowo niepewność zatrudnienia, presja czasu, zbyt duża odpowiedzialność, niewłaściwy sposób zarządzania firmą, niewłaściwa organizacja pracy czy trudne stosunki panujące w zespole powodują w konsekwencji stan chronicznego stresu, który z czasem prowadzi do poważnych zmian w stanie zdrowia pracowników narażonych na jego oddziaływanie. Na wzrost znaczenia czynników stresogennych w środowisku pracy mają także wpływ tendencje w rozwoju procesów pracy.29

Stres uniemożliwia zarówno pracownikom, jak i pracodawcom uzyskanie pełnej satysfakcji z wykonywanej pracy.

Podsumowanie

Człowiek na przestrzeni swojego życia doświadcza różnorakich sytuacji i przeżyć stresowych. Niektórzy przeżywają fenomen jakim jest stres permanentny, inni okresowo, co jakiś czas inni bardzo rzadko. Jego źródła mogą być różnorakie. Każdy człowiek w większym lub mniejszym stopniu potrzebuje nowych bodźców, stymulacji, a więc i na stresy, bez których trudno byłoby mu funkcjonować, w pełnym wymiarze. Sytuacje stresowe działają mobilizująco, często są czyn-nikami sprzyjającymi zwiększeniu odporności psychicznej jednostki.

29http://www.lodz.oip.pl/pdf/referaty/01%20Zrodla%20stresu%20i%20koszty.pdf (10.04.2013r.).

40 41

Bywają też przyczyną ujawnienia się ukrytych umiejętności. Wielu psychologów słusznie zauważa, że częste i głębokie przeżycia stresowe mogą mieć również skutki odmienne, negatywne, które prowadzą do zmian w organizmie. Objawy te ujawniają się na poziomie fizycznym, fizjologicznym, psychicznym i duchowym.

Zmniejszenie stresu i zagrożeń psychospołecznych związanych z pracą zawodową jest nie tylko nakazem moralnym, lecz także wymo-giem prawnym.30 Zapobieganie stresowi w pracy bądź likwidowanie jego skutków wymaga wysiłku zarówno ze strony pracodawców, jak i zatrudnionych. Zapewne nie jest to łatwe zadanie do realizacji, ale nie jest też niemożliwe. Działania prewencyjne w stosunku do stresu nie są jednorazowe, jest to wysiłek nieustanny.

Bibliografia:

1. Borucki Z., Współczesne koncepcje stresu psychologicznego [w:] Zeszyty Naukowe – Psychologia nr 10, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1991.

2. Dolinìska-Zygmunt G.: Podstawy psychologii zdrowia. Wydawnictwo Uniwersytetu

3. Dudek B., Zaburzenie po stresie traumatycznym. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2003.

4. Dzikowski A., Krótki kurs higieny i bezpieczeństwa pracy, Warszawa 1971.

5. Everly G.S. Jun., Lating J.M.: A clinical guide to the treatment of the human stress response. Second Edition. Kluwer Academic Plenum Publishers, New York 2002.

6. Gatchel R. J., Garofalo JP, Ellis E, Holt C. Major psychological disorders in acute and chronic TMD: an initial examination. J Am Dent Assoc. 1996.

7. Gólcz M., Stres w pracy.Poradnik dla pracodawcy, Warszawa 2000.

30 Odpowiednie przepisy UE to wcześniej wspomniana Dyrektywa ramowa 89/391/EWG: praco-dawcy mają „obowiązek zagwarantowania bezpieczeństwa i zdrowia pracowników we wszystkich aspektach związanych z wykonywaniem obowiązków służbowych”. Dyrektywy ramowe 90/270/EWG i 92/85/EWG: w obu tych dokumentach, dotyczących minimalnych standardów bezpie-czeństwa i higieny pracy, odpowiednio, dla pracowników zatrudnionych przy obsłudze urządzeń wyposażonych w monitory i dla kobiet ciężarnych, zawarte są konkretne odniesienia mówiące o potrzebie uwzględnienia czynników stanowiących obciążenie psychiczne.

40 41

8. Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2007.

9. Hobfoll S.E.: Stres, kultura i społecznosìcì. Psychologia i filo-zofia stresu. Gdanìskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdanìsk 2006.

10. Kowal E., Ekonomiczno-społeczne aspekty ergonomii, War-szawa-Poznań 2002.

11. Lazarus R.S., Folkman S.: Stress, appraisal, and coping. Sprin-ger, New York 1984.

12. Le Blanc P., De Jonie I, Schaufeli W., Stres zawodowy a zdrowie pracowników. [W:] Chmiel N. (red.), Psychologia pracy i organizacji. Wyd. 2, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologicz-ne, 2007.

13. Łuczak A., Żołnierczyk-Zreda D., Praca a stres, Bezpieczeń-stwo Pracy, Warszawa 2002.

14. Oginìska-Bulik N., Juczynìski Z.: Osobowosìcì, stres a zdro-wie. Difin, Warszawa 2008.

15. Potocka A., Miejsce pracy na miarę oczekiwań, Poradnik dla pracowników socjalnych, Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2004.

16. Ratajczak Z., Stres-radzenie sobie-koszty psychologicze, w: Człowiek w sytuacji stresu (red. I.Heszen-Niejodek i Z.Ratajczak), Wydawnictwo UŚ, Katowice 2000.

17. Ratajczak Z.: wsparcie społeczne w środowisku pracy a stres i jego skutki zdrowotne [w:] Psychologiczna problematyka wsparcia społecznego i pomocy, Psychologiczne problemy funkcjonowania zło-wieka w sytuacji pracy 11(20) pod red. Z. Ratajczak, Prace Naukowe U.Śl. 1384, Katowice 1994.

Źródła internetowe:

http://www.naukawpolsce.pap.plhttp://www.wojsko-polskie.plhttp://www.psychelab.nazwa.plhttp://www.wup.mazowsze.pl/http://stres.jaksobieradzic.pl/http://www.wswietochowski.swspiz.plhttp://www.zwalczaniestresu.plhttp://www.pip.gov.pl

42 43

Zarządzanie przez konflikt, jako metoda zwiększenia efektywności pracy, przy jednoczesnym zachowaniu jego bezpieczeństwa

Edyta Świnarska

Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Przyrodniczo-Humani-styczny w Siedlcach

Abstrakt:

Konflikt jest stałym elementem funkcjonowania organizacji, a rozwiązywanie konfliktów jest integralną częścią skutecznego zarzą-dzania. Kluczową kwestię stanowi jednak rozpoznanie podłoża sytuacji konfliktowej i dobranie odpowiednich sposobów jej rozwiązania, a co więcej próbować wyszukać korzyści wynikające z zaistniałej sytuacji, zachowując jednocześnie zasady bezpieczeństwa pracy.

Poniższa publikacja zawiera próbę teoretycznego ujęcia istoty, przyczyn oraz wpływu konfliktów na efektywność pracy.

Słowa kluczowe: zarządzanie przez konflikt, efektywność pracy, bezpieczeństwo pracy


44 45

Conflict management as a method of increasing work efficiency while maintaining its safety

Abstract:

Conflict is a permanent element of the organization’s functioning, and conflict resolution is an integral part of effective management. The key issue, however, is to identify the ground of the conflict situation and choose the appropriate ways to solve it, and moreover, try to look for the benefits of the situation, while maintaining the principles of work safety.

The following publication is an attempt to theoretically capture the essence, causes and impact of conflicts on work efficiency.

Key words: conflict management, work efficiency, work safety

WSTĘP

Częste i długotrwałe, a nie rozwiązane konflikty w miejscu pracy powodują stres, obniżenie jakości i wydajności pracy, niechęć do jej wykonywania. Skutkiem może być utrata najlepszych pracowników, którzy przejdą do innych firm i częstsze nieobecności pozostałych.

Nieuniknione różnice w postawach, wartościach, priorytetach i stylach życia stanowią potencjalne źródło konfliktów między ludźmi. Konflikty ujawniają się jednak najczęściej wskutek złej komunikacji między ludźmi bądź w skutek urażonych uczuć, głównie dumy.

Powodem wielu nieporozumień jest schematyczne, sztyw-ne myślenie, błędne zrozumienie intencji lub treści, nie słuchanie argumentów oponent, brak dbałości o jasny, spójny przekaz słowny, wieloznaczne sygnały pozasłowne. Bez wątpienia, konflikt może zdez-organizować pracę, jednak właściwie traktowany prowadzi do większej kreatywności członków organizacji i umożliwia znalezienie szerszego zakresu możliwych rozwiązań problem.

44 45

Istota konfliktu w ujęciu literatury przedmiotu

W literaturze naukowej spotkać można wiele teoretycznych ujęć konfliktu, zależnych od tego, co stanowi punkt wyjścia rozważań bada-czy.

Według słownika wyrazów obcych konflikt (łac. conflictus – zde-rzenie) to wszelkie zetknięcie się sprzecznych dążeń, niezgodność inte-resów, poglądów; antagonizm, kolizja, spór, zatarg.1

Inaczej definicję konfliktu przedstawili Mack i Snyder (1972) stwierdzając, że jest oczywistym, iż w większości przypadków konflikt jest pojęciem plastycznym, które bywa kształtowane i dopasowywane zgodnie z zamierzeniami jego twórcy. W najszerszym rozumieniu obej-muje ono wszystko, od wojny do wyboru między lodami owocowymi a lodami waniliowymi.2

Z kolei Roger Fishe uważa, iż konflikt to zderzenie, sytuacja sprzeczności, w której uczestnicy próbują narzucić sobie nawzajem swoja wolę.

James A. Stoner opisał konflikt w organizacji oznacza spór dwóch lub więcej członków albo grup, wynikający z konieczności dzielenia się ograniczonymi zasobami albo pracami lub zajmowania odmiennej pozycji, różnych celów, wartości lub postrzeżeń.3

Natomiast Stephen P. Robbins scharakteryzował konflikt jako proces, w którym strona A podejmuje świadome wysiłki zmierzające do udaremnienia dążeń strony B przez blokowanie w jakiś sposób osią-gnięcia przez nią celów lub blokowanie działań w jej interesie.4

Kontynuując często uzywane rozumienie konfliktu według K. Thomasa jest on ujmowany, jako:

• process, który nie zajmuje się jego przyczynami, treścią, cecha-mi uczestników, ani opisem szerszego otoczenia,

• następstwo zdarzeń, process ciągły,• drogą do jego poznania zjawiska jest skoncentrowanie na jego

wewnętrznej dynamice,• głównym celem staje się tu zatem identyfikacja i badanie zda-

rzeń występujących w epizodach konfliktowych i śledzenie wpływu każdego z nich na następne.5

1 Słownik wyrazów obcych. Warszawa 1979, s. 378.2 M. Mlicki, Konflikty społeczne. Pułapki i dylematy działań zbiorowych. IFiS PAN, 1992, s.17.3 A. Stoner James, Wankel Charles, Kierowanie, 1997, s. 229.4 P. Robbins Stephen, Zachowania w organizacji, Warszawa 1998, s. 291.

46 47

Zanim dojdzie do eskalacji problemu, można dostrzec jego symptomy. Część symptomów jest mierzalna i można je stale moni-torować tj. obecność w pracy. Rozpoznanie pozostałych sygnałów wymaga jednak dużej spostrzegawczości i wyczulenia na atmosferę w miejscu pracy. Często zamiast otwartej rozmowy, pracownicy wysyłają sobie pełne żalu, czy złości maile, które ciężko kontrolować. Niełatwo jest też wywnioskować z zasłyszanej kłótni przełożonego z podwładnym, czy jest on symptomem większego konfliktu, czy jedy-nie jednorazowym starciem.6

Główne przyczyny konfliktów w organizacji przypisuje się:• nieprawidłowościom związanym z pełnieniem wielu ról spo-

łeczno-zawodowych; • wadliwemu podziałowi zadań; • niesprawnemu systemowi informacji;• przesuwaniu decyzji na wyższe szczeble organizacyjne;• nieładowi organizacyjnemu;• złym fizycznym warunkom pracy.• brak szacunku w komunikacji;• skłonności do irytacji;• kłótliwość• zmiany w działaniach i reakcjach;• tworzenie się klik;• niechęć do współpracy;• ignorowanie lub niszczenie idei innych;• ukrywanie problemów przed liderem;• znaczące zmiany w organizacji; • uprzedzenia osobiste;• nieporozumienia• stres;• obojętność;• polityka organizacji;• sytuacje z dostawcami lub klientami.7

Postrzeganie konfliktów jako zdarzeń oczywistych i zaakcep-towanie faktu ich występowania sprzyja własciwemu zarządzaniu nimi. Trzeba dążyć do rozwiązywania konfliktów tak, aby nie przynosiły

5 K. W. Thomas, R. H. Kilmann, Thomas-Kilmann conflict mode instrument, Tuxedo, Xicom Inc., 1974, s. 31.6 http://www.mediacja.com/index.php/Przyczyny-konfliktu.html (22.03.2013r.).7 http://4skills.pl/dlastudenta/OKiEM/KONFLITY.pdf (22.03.2013r.).

46 47

większych szkód, a nawet starać się przekuwać ich istnienie w korzyści dla zespołu.8

Rodzaje konfliktów i ich przebieg

W literaturze przedmiotu spotkać można kilka podziałów konflik-tów wedle różnych kryteriów. Biorąc pod uwagę organizację można wskazać pięć typów konfliktów:

1. Konflikt wewnętrzny. Ten typ konfliktu występuje wówczas, gdy dana osoba nie wie

jakiej pracy się od niej oczekuje, gdy niektóre wymagania dotyczące jej pracy są sprzeczne z innymi albo kiedy oczekuje się od niej więcej, niż uważa, że jest w stanie zrobić. Ten typ konfliktu często wpływa na spo-sób reagowania danej osoby na inne rodzaje konfliktów w organizacji.

2. Konflikt między poszczególnymi osobami w tej samej organi-zacji

Przypisuje się go często różnicom osobowości. Na ogół jednak konflikty takie wybuchają wskutek nacisków związanych z odgrywa-nymi rolami (np. między kierownikiem a podwładnym) albo personali-zacji konfliktów między grupami.

3. Konflikt między jednostką a grupą.Często spowodowany jest sposobem reagowania poszczegól-

nych osób na naciski wywierane przez grupę roboczą, zmierzające do wymuszenia konformizmu. Na przykład jednostka może być karana przez grupę za przekraczanie lub nie osiąganie przyjętych przez nią norm wydajności.

4. Konflikt między grupami w tej samej organizacji. Najczęściej konflikty międzygrupowe pojawiają się między linią

a sztabem oraz między robotnikami i kierownictwem. Członkowie zróżnicowanych działów w organizacji mają różne horyzonty czasowe, cele, orientacje interpersonalne i sposoby rozwiązywania problemów. Różnice te umożliwiają członkom grup skuteczne wykonywanie ich zadań, ale też zwiększają możliwości konfliktu między nimi.

5. Konflikt między organizacjamiUważany jest za nieodłączny i pożądany w sferze gospodarczej;

najczęściej określa się go jako konkurencję. Stwierdzono, że ten rodzaj 8 M. Ostrowska, Konflikty w pracy – ich przyczyny i sposoby rozwiązywania, , Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, nr 9/2017, CIOP-PIB Warszawa 2017, s.12.

48 49

konfliktu prowadzi do opracowania nowych wyrobów, technologii i usług, do niższych cen i efektywniejszego wykorzystania zasobów. Prawa o raz instytucje państwowe starają się sprzyjać konfliktom funk-cjonalnym (np. przez prawodawstwo antytrustowe) i ograniczać ich dysfunkcjonalne aspekty (np. fałszywe reklamy czy szpiegostwo).9

Stosujc kryterium podmiotowe, wyróżnić można dwa rodzaje konfliktów. Pierwszy to konflikty wywołany przez pracownika drugi zaś przez pracodawcę.

a) Konflikty wywołane przez pracownika - występują, gdy pra-cownik postawiony jest w takiej sytuacji, że musi sprzeciwić się swo-jemu przełożonemu. Żadna ze stron nie chce pójść na ustępstwa co doprowadza do konfliktu.

• konflikty funkcjonalne – jeżeli powierzone zadanie zostaje wykonane prawidłowo, nie dojdzie do konfliktu. Jeżeli natomiast zada-nie nie zostanie wykonane powstaje konflikt który może wynikać z nie-zrozumienia zadania, zapomnienia treści polecenia, braku kwalifikacji, złego wykonania, czy błędnej oceny wykonania. Konflikty takie można rozwiązać poprzez wspólne zrozumienie, rozładowanie napięcia oraz bilans możliwości i trudności.

• konflikty organizacyjne – powstają przy nieprawidłowym wykorzystaniu ludzi w pracy, bez uwzględnienia ich kwalifikacji, moż-liwości i zainteresowań. Takim konfliktom można zapobiec właściwie organizując pracę oraz przestrzegając zasad doboru zawodowego.

• konflikt charakterologiczny – powstają w związku z tzw. trud-nymi charakterami i charakteryzują się oporem podwładnego przed wykonaniem powierzonego zadania. Np. wydane polecenie nie zostaje wykonane, zostaje wykonane dobrze, ale po wyrażeniu niezadowolenia, zadanie jest wykonane ale sprzecznie z zaleceniami lub zostaje wyko-nane niedbale. Unikać takich konfliktów można przez przestrzeganie zasad doboru zawodowego.

• konflikt partnerów - występuję w źle dobranym zespole, kiedy przełożony i podwładny są jednocześnie współpracownikami. Konflikt można zażegnać poprzez zmianę personalną jednej ze stron konfliktu.

b) Konflikty wywołane przez przełożonych:• pseudokonflikt – występuje gdy podwładny nie ujawnia swojej

niechęci czy pretensji do przełożonego,

9 Stoner J.A.F., Kierowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 331-332.

48 49

• konflikt utajony – gdy obie strony są sobie niechętne, ale nie ujawniają tego publicznie.

• konflikt jawny – wywołuje otwarte, często publiczne starcie między podwładnym i przełożonym i uniemożliwia dalsze wspólne kontynuowanie zadań. Konflikt jawny może być zamierzony – gdy kierownik nie wywołuje konfliktu lub niezamierzony –gdy kierownik świadomie i umyślnie go wywołuje.10

W przebiegu konfliktu można wyróżnić cztery zasadnicze etapy: potencjalnej opozycji; poznania i personifikacji; zachowań oraz wyni-ków. Proces ten przedstawia poniższy schemat:

Schemat 1. Przebieg konfliktu

10 http://psychologia.wiedza.diaboli.pl/rodzaje-konfliktow-w-pracy/ (12.03.2013r.).

Źródło: Opracowanie na podstawie: S.P. Robbins, Zachowania w organizacji, Polskie Wydaw-nictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 312.

Etap I: Potencjalna opozycjaNa tym etapie określone są warunki umożliwiające zaistnienie

konfliktu. Warunki te nie muszą prowadzić do konfliktu, ale wystą-pienie przynajmniej jednego z nich jest konieczne. Można dokonać ich podziału na 3 kategorie:

1. Komunikacja. Trudności semantyczne, niedostateczna wymia-na informacji i szumy w kanale komunikacyjnym są przeszkodami w komunikacji i mogą przyczynić się do wystąpienia konfliktu.

50 51

2. Struktura. Zarówno rozmiar jak i specjalizacja grupy mają związek z częstotliwością powstawania sytuacji konfliktowych. Praw-dopodobieństwo wystąpienia konfliktów rośnie wraz ze wzrostem liczby członków grupy i stopniem jej specjalizacji. Podobny wpływ ma ponadto wysoka fluktuacja pracowników i ich młody wiek. Do powsta-wania konfliktów przyczynić się może również system wynagradzania, jeżeli jeden z członków grupy uzyskuje korzyści kosztem innych.

3. Zmienne osobowościowe. Istotne znaczenie w przypadku powstawania konfliktów mają odmienności w wyznawanych przez członków organizacji systemach wartości. Ponadto pewne typy osobo-wości, takie jak osoby silnie autorytarne, dogmatyczne czy wykazujące niewielki szacunek dla samych siebie, prowadzą do potencjalnych kon-fliktów.

Etap II. Poznanie i personalizacjaEtap ten jest urzeczywistnieniem opozycji pod warunkiem, iż ele-

menty przytoczone w etapie pierwszym wywołują frustrację. Warunki wstępne opisane wcześniej mogą doprowadzić do konfliktu, jeżeli kon-flikt dotyka przynajmniej jednej ze stron i jeśli zdaje ona sobie z tego sprawę. Jeśli strony zaangażują się emocjonalnie w konflikt zaczynają odczuwać niepokój, napięcie, frustrację czy wrogość.

Etap III. Zachowania Przejście do etapu trzeciego oznacza podjęcie działań przez

członka organizacji uniemożliwiających osiągnięcie celu przez innego członka albo przeszkadzanie mu w działaniu na rzecz jego interesów. Działanie takie musi być zamierzone. Na tym etapie podejmuje się działania zmierzające do opanowania konfliktu, takie jak:

• rywalizacja • współpraca,• dostosowywanie się,• unikanie,• kompromis.11

Etap IV. Wyniki Zachowanie stron w konflikcie prowadzi do określonych kon-

sekwencji, które mogą podnosić bądź obniżać efektywność grupy. Poziom konfliktu, struktura i kultura organizacji, a także sposób kierowania konfliktem określają jego funkcjonalny, bądź dysfunkcjo-

11 Balawajder K., Komunikacja, konflikty, negocjacje w organizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 83.

50 51

nalny charakter. Umiarkowany poziom konfliktu może z większym prawdopodobieństwem doprowadzić do pożądanych wyników niż jego wysoki poziom. Konflikt o umiarkowanym poziomie nie prowadzi do destrukcji, lecz sprzyja twórczości i innowacyjności, podwyższa jakość decyzji, sprzyja klimatowi samooceny i doskonalenia. Ponadto prze-ciwdziała negatywnym skutkom grupowego myślenia, podważa stan dotychczasowy, a przez to sprzyja powstaniu nowych koncepcji oraz ponownej ocenie celów i działań grupy. Sztywna struktura i kultura organizacji utrudnia osiąganie konstruktywnych rozwiązań konfliktów. Konflikt może ujawnić problemowe obszary w działalności organiza-cji, lecz przy oporze ze strony organizacji konflikt może nie zostać rozwiązaniu. W celu unikania problemów, do jakich może doprowa-dzić konflikt i wykorzystaniu go do doskonalenia działania organizacji słusznym jest kontrolowanie jego przebiegu.

Zarządzanie przez konflikt przy jednoczesnym zachowaniu zasad bezpieczeństwa pracy

Zarzdzanie w szerszym ujęciu jest działaniem powodującym funk-cjonowanie organizacji (instytucji, firmy) zgodnie z celem kierownika, a w znaczeniu węższym - na działaniu zmierzającym do spowodowania postępowania ludzi zgodnego z realizacją celu podmiotu kierującego. Istotą zarządzania w pierwszym znaczeniu jest więc powodowanie odpowiedniego zachowania się łącznie ludzi i rzeczy, a w znaczeniu drugim - ludzi. W innym jeszcze podejściu do tego problemu uznaje się, że zarządzanie ma za zadanie sprawiać, by ludzie zachowywali się zgodnie z celami organizacji. W tym przypadku często nazywamy takie działanie kierowaniem.12

Różnorodność w pragnieniach i poglądach ludzi prowadzi w kon-sekwencji nieuchronnie do sytuacji konfliktowej. Członkowie organi-zacji obok realizowania zbieżnych celów i podejmowania wspólnych działań pragną spełnienia własnych pragnień i zachowania indywidual-nej tożsamości. Konieczne jest zarówno respektowanie potrzeb innych, jak też ochrona własnych pragnień i praw. Dla dobra organizacji nie można jednak zapominać o nadrzędnym celu istnienia organizacji.

12 A. Czermiński, Grzybowski M., Ficoń K., Podstawy organizacji i zarządzania, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni Gdynia 1999, s. 73.

52 53

Należy zaznaczyć, że równoczesne zaspokajanie potrzeb wszystkich członków organizacji jest praktycznie niewykonalne. Konieczne jest jednak poszukiwanie rozwiązań problemów konfliktowych, które maksymalizowałyby satysfakcję wszystkich zaangażowanych stron. Samo pojawienie się konfliktu międzyludzkiego w organizacji nie jest sytuacją zła czy niepożądaną, gdyż może sprzyjać zmianie i rozwojo-wi. Negatywne konsekwencje może przynieść nieumiejętne zarządza-nie konfliktem, doprowadzające do narastania negatywnych emocji i niszczenia relacji.

Konflikt w organizacji przejawia się jako sprzeczność intere-sów, systemów wartości, różnic poglądów na wybór celów, podział zadań, rozdział ograniczonych zasobów, spór o hierarchię wartości i racje. Konflikty mają charakter powszechny i występują wszędzie tam, gdzie występują nawet niewielkie układy złożone. Szczególnie podatne są na nie organizacje formalne, w których jednostki i grupy połączone są nie zawsze zgodnie ze swoją wolą.13

Najtrafniej definicję konfliktu ujęli chyba teoretycy konfliktu - Mack i Snyder stwierdzając, że jest oczywistym, iż w większości przy-padków konflikt jest pojęciem plastycznym, które bywa kształtowane i dopasowywane zgodnie z zamierzeniami jego twórcy. W najszerszym rozumieniu obejmuje ono wszystko, od wojny do wyboru między loda-mi owocowymi a lodami waniliowymi”.14

Menedżer z autorytetem ma możliwość przeciwdziałania powstawaniu konfliktów w podległej mu organizacji, ich rozwiązy-wania oraz kierowania konfliktami. Racjonalne podejście do konfliktu w organizacji polega na przyjęciu, że konflikty i napięcia mogą wystąpić w każdym działaniu zespołowym i na założeniu, że konflikt można rozwiązać. Konflikty mogą zaistnieć z powodów racjonalnych i emo-cjonalnych. Podłoże racjonalne konfliktu wystąpi wtedy, kiedy dojdzie do kolizji sprzecznych interesów, celów, wartości, poglądów. Podłoże emocjonalne konfliktu stanowią temperament, osobowość, sposób myślenia, doświadczenie członków organizacji.15

Zarządzanie przez konflikt jest metodą oddziaływania na człon-ków organizacji wszelkimi środkami przeciwdziałającymi niskiej

13 J. A. F. Stoner, Kierowanie. PWE, Warszawa 1992, s. 329-333.14 M. Mlicki, Konflikty społeczne. Pułapki i dylematy działań zbiorowych. IFiS PAN, 1992., s.17.15 L. Zbiegień-Maciąg, Zarządzanie przez konflikt, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 1992, s. 23.

52 53

aktywności, apatii, marazmowi w celu wywołania inicjatywy działania i wyzwolenia twórczego procesu rozwiązywania problemów. Polega również na możliwie wczesnym wykrywaniu potencjalnych źródeł spo-rów i nieporozumień, aby podjąć odpowiednie środki zapobiegawcze.

Zarządzanie przez konflikty (management by conflicts – MbC) jest metodą oddziaływania na członków organizacji wszelkimi środ-kami przeciwdziałającymi niskiej aktywności, apatii, marazmowi w celu wywołania inicjatywy działania i wyzwolenia twórczego pro-cesu rozwiązywania problemów. Postmodernistyczne rozumienie roz-woju organizacji odrzuca paradygmat stabilności organizacji i skłania się do tezy, że jakakolwiek statyczna stabilność nie jest w ogóle moż-liwa. Zmieniające się wewnętrzne warunki potencjałów cząstkowych w organizacji (łańcuch wartości) jak i dynamicznie zmieniające się potencjały otoczenia, wymuszają na zarządzających organizacją przy-stosowanie jej do zmieniających się warunków. Wymaga to akceptacji przez management założenia o organizacji samouczącej się, niezwykle dynamicznej, gotowej w każdym momencie do wprowadzania zmian organizacyjnych. Dominujące we współczesnej literaturze poglądy na temat zarządzania potwierdzają, że zarządzać organizacją, to de facto zarządzać zmianami.16

Zarządzanie przez konflikty (ZPK) koresponduje zatem z inny-mi technikami stymulującymi zmiany, jakkolwiek mogą one mieć różny charakter, dotyczyć innej skali i przebiegać na innych pozio-mach zarządzania. Podstawową słabością zbiurokratyzowanych systemów zarządzania jest nieumiejętność godzenia doświadczeń i wyników osiągniętych w przeszłości i odniesienie ich do przewidy-wania przyszłości.

Jak pisze J. Krishnamurti: ponieważ każde wyzwanie ujmujemy w kategoriach przeszłości, choć samo wyzwanie jest zawsze nowe, nasze spotkanie z wyzwaniem będzie zawsze niedostosowane do niego. Z tego wyniknie sprzeczność, konflikt oraz, jako spadek po nich, wszelka niedola i smutek. Cokolwiek nasz mały mózg czyni, znajduje się w konflikcie. Czy do czegoś dąży, czy coś naśladuje, czy tłumi, czy idealizuje, czy dostosowuje się, czy zażywa narkotyki, by się rozwinąć – cokolwiek czyni, znajduje się w stanie konfliktu i tworzy konflikt.17

16 http://www.sm.fki.pl/Maciej/ekonomia/ZARZADZANIE%20PRZEZ%20KONFLIKTY.htm (24.04.2018r.).17 J. Krishnamurti, Wolność od znanego, Warszawa 1989, s. 64.

54 55

Ze względu na trudności , które mogą wynikać z zasady wielokrot-nego podporządkowania, proponuje się zastosowanie procedury ZPK tylko dla znaczących problemów koordynacyjnych, rozwiązywanych na wyższych szczeblach zarządzania. System ten powinien być wpro-wadzany tylko w takich warunkach, w których nie występują dyspro-porcje władzy między równorzędnymi koordynującymi jednostkami. Zwierzchnicy powinni mieć równe kompetencje nie tylko w dziedzinie podejmowania decyzji i wydawania poleceń, lecz przede wszystkim w dziedzinie kontroli, oceny pracowników, możliwości wpływania na wysokość ich zarobków i awans. Systemu tego nie zaleca się wprowa-dzać tam, gdzie istnieją zagrożenia, do których trzeba zaliczyć przede wszystkim:

• niebezpieczeństwo przekłamania informacji i zatuszowania na wyższym szczeblu sytuacji konfliktowej zasygnalizowanej przez komórkę znajdującej się pod bezpośrednim kierownictwem komórki wyższego rzędu

• niebezpieczeństwo manipulowania komórką niższego rzędu przez jedną z instancji wyższego szczebla ( w ramach zasady podwój-nego podorządkowania).

Poniższy schemat przedstawia sposób postrzegania zarządzania przez konflikt przez K. W. Thomas’a, oraz R. H.Kilmann’a.

Schemat 2. Zarządzanie konfliktem według Thomasa i Killmana

Źródło: Opracowanie własne na podstawie K. W. Thomas, R. H. Kilmann, The Thomas-Kilmann Conflict Mode Instrument. Tuxedo Park, N.Y.: Xicom, Inc., 1974. s. 56.

Wprowadzenie procedury typu ZPK powinno odbywać się stop-niowo i ostrożnie, a mechanizm jego funkcjonowania powinien być regularnie kontrolowany przez niezależną komórkę organizacyjną zachowując przy tym zasady dotyczące bezpieczeństwa pracy, bowiem

54 55

nie jest tajemnicą, iż ludzkie zachowania w dużej mierze determinują aktualny i przyszły stan bezpieczeństwa pracowników.

Przez wiele lat bezpieczeństwo pracy kojarzono z techniką, sta-nem wyposażenia i dostosowania warunków pracy do możliwości czło-wieka. Warto zwrócić uwagę na fakt, że nie tylko czynniki materialne-go środowiska pracy mają wpływ na poziom bezpieczeństwa pracy, ale niebagatelny wkład w kształtowanie się poziomu wypadkowości mają społeczne uwarunkowania postępowania oraz motywacji do organizo-wania bezpiecznych warunków pracy.18

Najistotniejszą kwestią związaną z zarządzaniem przez kon-flikt jest zatem zapobieganie i minimalizacja szkód jest umiejętność dostrzegania istniejących zagrożeń, podejmowania działań je minimali-zujących i jednocześnie uświadamiania sobie powodowanych przez nie potencjalnych skutków, ponieważ nie tylko ludzkie zachowania uza-leżnione są od kultury bhp organizacji, ale także to ludzkie zachowania kształtują kulturę utrwalając pewne przekonania, postawy.

Wpływ konfliktów na efektywność pracy

Konflikty odgrywają ważną rolę w organizacji i wpływają na jej poziom efektywności. Mogą mieć funkcjonalny albo dysfunkcjonalny wpływ.

Sytuacja konfliktowa może ułatwiać określenie przez strony prio-rytetów np. gdy w sytuacji konfliktowej walczymy nie tylko o coś, ale i przeciw komuś. To powoduje, że konflikt spaja grupę. Załoga jednoczy się w walce przeciw niedobremu kierownictwu, dlatego też nie można jednoznacznie określić roli konfliktów w życiu przedsiębiorstwa. Przy-noszą one zarówno negatywne, jak i pozytywne skutki.

Pomimo powszechnego używania pojęcia „efektywność” w odniesieniu do funkcjonowania organizacji, nadal pojawiają się pewne trudności w jego zdefiniowaniu.19 E. Skrzypek określa efektyw-ność jako zdolność każdej organizacji do realizacji strategii i osiągania zaplanowanych celów. Podkreśla, że zależy ona od wykonania dobrej pracy oraz właściwych rzeczy we właściwy sposób.20 Efektywność

18 R. Studenski, Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiębiorstwie, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 1996, s. 15.19 M. Chrząścik, Zasady zarządzania jakością jako czynnik wzmacniania wizerunku jednostki terytorialnej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. s. Administracja i Zarządzanie, Nr 43 (116)/2018, Wyd. UPH w Siedlcach, Siedlce 2018, s. 103.

56 57

można rozumieć jako cechę systemu odzwierciedlającą sprawność jego działania. J. Zieleniewski postrzegał efektywność jako sprawność orga-nizacji charakteryzującą się trzema walorami:21

• skutecznością, definiowaną jako stopień osiągnięcia celu, • korzystnością, oznaczającą różnicę między wynikiem użytecz-

nym a kosztami działania, • ekonomicznością, której miarą jest stosunek wyniku użytecz-

nego do kosztów działania.Konflikt może przyczynić się do wzrostu motywacji pracow-

ników. Różnice między członkami organizacji mogą zwiększyć ich zaangażowanie w realizację stawianych przed nimi zadań. Warunkiem jest jednak natężenie konfliktu – napięcia nie mogą być na tyle silne, aby zakłócać funkcjonowanie organizacji. Umiarkowany konflikt może stymulować zainteresowanie w stosunku do problemu i chęć poznania.

Konflikt może powodować wzrost innowacyjności pracowników i sprzyjać rozwojowi organizacji. Konflikt może działać stymulująco, skłaniając pracowników do poszukiwania nowych rozwiązań. Konfron-tacja różnych opinii może przynieść nowe, często lepsze rozwiązanie.

Konflikt może także stanowić dla organizacji sygnał ostrzegaw-czy o złym funkcjonowaniu określonych obszarów, takich jak struktura organizacji, komunikacja wewnątrz organizacji itp. Często dopiero w chwili pojawienia się czy zaostrzenia konfliktu władze organizacji otrzymują sygnał o rozwiązaniach wymagających zmiany.

Konflikt przyczynia się do pogłębienia wiedzy zarówno na swój temat, jak i na temat partnera. Aby skutecznie uargumentować swoje stanowisko należy w pierwszej kolejności dokładnie poznać i zhie-rarchizować swoje potrzeby. Konflikt daje również szanse na lepsze poznanie partnera, jego pragnień, celów, systemu wartości i uczuć. Wiedza ta jest niezbędna do skutecznej współpracy w ramach organi-zacji i realizacji celów.

Pozytywne rozwiązanie konfliktu może przyczynić się do zwięk-szenia zaufania pomiędzy uczestnikami i poczucia zrozumienia. Znale-zienie konstruktywnego rozwiązania może zbliżyć do siebie parterów, co w efekcie będzie ułatwiać pokonywanie problemów w przyszłości.

Rozwiązanie konfliktu może zaspokoić pragnienia członków organizacji. Zauważenie indywidualnych potrzeb przekłada się na 20 E. Skrzypek, Jakość i efektywność, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000, s. 190.21 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1975, s. 223-227.

56 57

22 http://wsiz.rzeszow.pl/(8037)_konflikty_i_sposoby_ich_rozwiązywania.doc (02.04.2013r.).23 H. Hamer, Komunikowanie i psychologia zarzadzania, Podyplomowe Studia Rachunkowości Gospodarstw Rolniczych SGGW, Warszawa 2005, s. 16.24 Ibidem.

poczucie przez pracowników sprawiedliwości w działaniu organizacji. Świadomość ta zwiększa motywację członków organizacji do działania ku jej rozwojowi. 22

Należy jednak zauważyć, iż przedłużające się i nierozwiązane konflikty wprowadzając atmosferę napięcia i niepokoju, dezorganizują pracę i opóźniają czas jej wykonania, obniżają efektywne osiąganie celów a ponadto stają się przyczyną nadmiernej fluktuacji i absencji chorobowej oraz sprzyjają powstawaniu zjawiska mobbingu. Koszty takiego procesu ponoszą zarówno strony zaangażowane, jak i cała organizacja.

Negatywne skutki konfliktów podzielić można na;• rozwiązane • nierozwiązane.Negatywne skutki konfliktów rozwiązanych to niepotrzebne

czasem odkrycie się, wybór niewłaściwego rozwiązania, rezygna-cja z czegoś ważnego, stracenie dominującej pozycji, możliwy uraz w stosunku do innych wskutek dużego wydatku energetycznego i emo-cjonalnego.23

Negatywne skutki konfliktów nierozwiązanych, to z kolei utrzy-mywanie się stanu napięcia na skutek trwania konfliktu, niezadowole-nie, złość, wrogość, agresja, powstanie wzajemnych uprzedzeń, brak koniecznych wyjaśnień, unikanie się stron konfliktu, zamknięcie się w sobie, poczucie nieskuteczności, brak współpracy, strata czasu, merytoryczne konsekwencje braku dobrego rozwiązania, tendencja do eskalacji konfliktu, wysokie prawdopodobieństwo pojawienia się następnych konfliktów.24

Dla poziomu efektywności organizacji duże znaczenie ma poziom konfliktu. Jeżeli jest bardzo niski, to organizacji grozi stagnacja, jeśli jest wysoki, to może się pojawić niebezpieczeństwo rozpadu organiza-cji.

58 59

25 B. Błaszczyk, Management by conflicts – technika pomocna w koordynacji zarządzania, Za-rządzanie, 1977, nr 10, s. 19.

Podsumowanie

Zarządzanie przez konflikty jest niezwykle trudne do zastoso-wania w praktyce. Ideą przewodnią zarządzania przez konflikty jest świadome sterowanie konfliktem, a więc zaprojektowanie takiego systemu , który umożliwiłby wczesną identyfikację i przezwyciężanie konfliktów wynikających z nieskoordynowanych celów cząstkowych w planie przedsiębiorstwa.25

Należy zważyć, iż potencjalnie nie jest trudno w sposób sztuczny stymulować, czy też wywołać konflikt w celu napędzenia wewnętrznej koniunktury w organizacji. Skutki wcześnie rozpoznanych konfliktów jako sygnałów o rozwijających się lub już istniejących nieskoordy-nowanych sprzecznie lub odśrodkowo działających siłach w ramach przedsiębiorstwa, są znacznie łagodniejsze dla ich uczestników, jak też dla całej organizacji, niż skutki konfliktów rozpoznanych ex post i ujawnionych w błędnym działaniu organizacji. Niemniej samo kiero-wanie konfliktem wymaga ogromnej wiedzy i umiejętności menedżer-skich oraz mediacyjnych. System sterowania konfliktem powinien być wyposażony w środki wdrożeniowe i kontrolne. W przeciwnym razie pojawiające się samorzutnie konflikty w organizacji nie będą mogły nigdy zostać wykorzystane przez kierownictwo w celu wygenerowania źródeł postępu.

Bibliografia:

1. Balawajder K., Komunikacja, konflikty, negocjacje w organi-zacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998.

2. Bańka W., Zarządzanie personelem - teoria i praktyka, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.

3. Chrząścik M., Zasady zarządzania jakością jako czynnik wzmacniania wizerunku jednostki terytorialnej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. s. Admi-nistracja i Zarządzanie, Nr 43 (116)/2018, Wyd. UPH w Siedlcach, Siedlce 2018.

4. Czermiński A., Grzybowski M., Ficoń K., Podstawy organi-zacji i zarządzania, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni

58 59

Gdynia 1999.5. Griffin W.R., Podstawy Zarządzania Organizacjami Wydaw-

nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.6. Martan L., W sprawie tożsamości nauk o kierowaniu organiza-

cjami,(W:) „Organizacja i kierowanie” 1991.7. Mlicki M.. Konflikty społeczne. Pułapki i dylematy działań

zbiorowych. IFiS PAN, 1992.8. Nalepka A., Zasady zarządzania w funkcjonowaniu podmio-

tów ekonomii społecznej, [W]: Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, POLIGRAFIA, Kraków 2010.

9. Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi, PWE, War-szawa 2007.

10. Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii orga-nizacji. pdf na koncie użytkownika, Wrocław 1978.

11. Robbins Stephen P., Zachowania w organizacji, Warszawa 1998.

12. Rytel Z., Teoretyczne podstawy organizacji. INOiK, Kraków - Poznań, Księgarnia Wł. Wilak, Poznań 1947.

13. Skrzypek E., Jakość i efektywność, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000.

14. Stoner J.A.F., Kierowanie, Polskie Wydawnictwo Ekono-miczne, Warszawa 1996.

15. Stoner James A., Wankel Charles, Kierowanie, 1997.16. Studenski R., Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiębior-

stwie, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 1996.17. Thomas K. W., R. H. Kilmann, Thomas-Kilmann conflict

mode instrument, Tuxedo, Xicom Inc., 1974.

Źródła Internetowe:

http://www.mediacja.comhttp://4skills.plhttp://www.sm.fki.pl/http://www.taskbeat.pl

60 61

Zasady i przepisy bezpieczeństwa przewozu ładunków niebezpiecznych /ADR/

Grzegorz Żabiński


Abstrakt:

Transport jest najszybciej rozwijając się gałęzią gospodarki. Z roku na rok po naszych drogach przemieszcza się coraz większa licz-ba pojazdów. Większość z nich to samochody osobowe, ale również znaczną część stanowią pojazdy o masie powyżej 7,5 tony na przykład cysterny transportujące ogromne ilości paliwa.

W transpierce materiałów niebezpiecznych podstawowym pro-blemem jest brak obiegu informacji o trasach i czasie przewozu ładun-ków niebezpiecznych. Dlatego też każdy taki pojazd zanim wyruszy w drogę do odbiorcy musi być odpowiednio zatankowany, sprawdzony pod względem technicznym.

Artykuł zawiera charakterystykę zasad i przepisów bezpieczeństwa przewozu ładunków niebezpiecznych.

Słowa kluczowe: transport, zagrożenie, materiały niebezpieczne


62 63

Safety rules and regulations for the carriage of dangerous goods /ADR/

Abstract:

Transport is the fastest growing branch of the economy. Every year, more and more vehicles are moving along our roads. Most of them are passenger cars, but also a significant part are vehicles with a weight of more than 7.5 tonnes, for example, tanks transporting huge amounts of fuel.

In the transport of hazardous materials, the basic problem is the lack of circulation of information on the routes and time of transporting dangerous goods. Therefore, each such vehicle before going on the road to the customer must be adequately fueled, tested in technical terms.

The article contains a description of the rules and regulations for the safety of dangerous goods.

Key words: transport, danger, hazardous materials

WSTĘP

Każdego roku zwiększa się ilość i asortyment przewożonych materiałów niebezpiecznych i asortyment przewożonych materiałów niebezpiecznych. Do przewozu tych materiałów w handlu międzynaro-dowym stosuje się coraz to nowe tworzywa i opakowania o konstrukcji nieznanej dotychczas w naszym kraju. Coraz częściej przewozi się w dużych ilościach gazy skroplone w zbiornikach „bezciśnieniowych” w stanie silnie oziębionym, ale niedostatecznie zabezpieczonych przed wpływem tych gazów na zewnątrz w przypadku nagłego wzrostu tem-peratury lub uszkodzeń mechanicznych, podczas transportu.

Przewóz materiałów niebezpiecznych odbywa się środkami transportu drogowego, kolejowego, wodnego i lotniczego.

W publicznym transporcie drogowym dopuszczonych jest do przewozu ponad 3000 towarów niebezpiecznych (zwanych ADR) przy

62 63

zachowaniu określonych prawem warunków.Udział przewozów towarów niebezpiecznych w ogólnej ilości

przewozów drogowych szacuje się na ok. 10-15%. Większość przewo-zów stanowią transporty masowe w cysternach, z których ponad 70% to paliwa ciekłe. Ocenia się, że w ciągu 5-10 lat nastąpi w naszym kraju podwojenie ilości tych przewozów.

Aby wzrost przewozów nie oznaczał pogorszenia się stanu bez-pieczeństwa na drogach, niezbędnym jest istnienie dobrego prawa w tej dziedzinie oraz bezwzględne egzekwowanie go w codziennej praktyce transportowej, a także właściwe kształcenie uczestników łań-cucha transportowego.

Materiały niebezpieczne w ujęciu literatury przedmiotu

Od drugiej połowy XX wieku do systemów prawnych kra-jów Europy i Stanów Zjednoczonych wprowadzono przepisy, które miały na celu ochronę nabywców produktów niebezpiecz-nych. Definicja produktu niebezpiecznego oraz odpowiedzial-ność za taki produkt w prawie polskim została uregulowana przez przepisy prawa cywilnego. Przepisy te zostały natomiast wprowadzone na podstawie dyrektywy Wspólnoty Europejskiej o odpowiedzialności za produkty wadliwe. W ich świetle za produkt uważa się rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą. Za produkt uważa się także zwierzęta i energię elektryczną. Pojęcie produktu należy rozumieć jak najszerzej. Produktem są wszystkie dobra: przetworzone i nieprzetworzone, produkty nowe i używane, produkty występujące w obrocie masowym, a także krew ludzka czy organy. Produktem nie będą natomiast dobra intelektualne. Dodać przy tym należy, iż wyznaczenie granic pojęcia produktu będzie zadaniem sądów podczas rozstrzygania spraw w konkretnych sytuacjach faktycz-nych.1

Materiały niebezpieczne to – według definicji z rozporzą-dzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp – w szczególności sub-stancje i preparaty chemiczne sklasyfikowane, jako niebezpieczne,

1 K. Grzegorczyk, B. Hancyk, R. Buchar, Towary niebepieczne w transporcie drogowym ADR 2007-2009, Wydawnictwo Buch-Car, Błonie 2007, s. 9.

64 65

zgodnie z przepisami o substancjach i preparatach chemicznych (obecna nazwa ustawy: o substancjach chemicznych i ich mie-szaninach) oraz materiały zawierające szkodliwe czynniki bio-logiczne zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy zagrożenia zgodnie z przepisami w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.2

W momencie przystąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej magazynowanie materiałów niebezpiecznych objęły dwa systemy prawne. Z jednej strony są to unijne regulacje i umowy, zaś z drugiej – krajowe akty o charakterze normatywnym. Stąd też pojawiło się wiele klasyfikacji materiałów niebezpiecznych. Dla przykładu ADR (fr. L’Accord européen relatif au transport international des marchandi-ses Dangereuses par Route) w załączniku A zawiera podział wszystkich produkowanych na świecie materiałów niebezpiecznych. Dokument ten stanowi międzynarodową konwencję, która dotyczy drogowego przewozu towarów i ładunków niebezpiecznych, sporządzoną w Gene-wie dnia 30 września 1957 r. Została ona ratyfikowana przez Polskę w 1975 r. Przepisy umowy ADR są nowelizowane w cyklu dwuletnim. Umowa obowiązuje obecnie w 44 krajach.3

Przewóz materiałów niebezpiecznych podlega specjalnym prze-pisom IATA Dangerous Goods Regulations (które są wykładnią prze-pisów opracowywanych przez Komitet Ekspertów ICAO, International Civil Aviation Organization).

Oparcie polskich przepisów na wymaganiach międzynarodowych jest rozwiązaniem o fundamentalnym znaczeniu, które umożliwia w szczególności:

• podniesienie poziomu bezpieczeństwa poprzez zastosowanie

najlepszych zharmonizowanych w skali światowej, standardów tech-

nicznych,

• stworzenie spójnego systemu regulacji , w formie przyjaznego

dla użytkownika, pozbawionego różnic między wymaganiami krajo-

wymi i międzynarodowymi i dzięki temu łatwiejszego do stosowania

w praktyce,2 http://prawo.rp.pl (03.04.2018r.).3 http://www.utrzymanieruchu.pl/menu-gorne/artykul/article/magazynowanie-materialow-niebez-piecznych-i-niestandardowych (03.04.2018r.).

64 65

• wdrożenie mechanizmu stałego doskonalenia przepisów w miarę postępu nauki i techniki.

Obowiązująca umowa składa się z dwóch załączników A i B. Załącznik A obejmuje podział wszystkich produkowanych na świecie materiałów niebezpiecznych na 13 klas zagrożeń oraz zawiera szczegółową klasyfikację tych materiałów w poszczególnych klasach:

• 1 - Materiały i przedmioty wybuchowe• 2 - Gazy • 3 - Materiały ciekłe zapalne • 4.1 - Materiały stałe zapalne • 4.2 - Materiały samozapalne • 4.3 - Materiały wytwarzające w zetknięciu z wodą gazy zapal-

ne • 5.1 - Materiały utleniające • 5.2 - Nadtlenki organiczne • 6.1 - Materiały trujące • 6.2 - Materiały zakaźne • 7 - Materiały promieniotwórcze • 8 - Materiały żrące • 9 - Różne materiały i przedmioty niebezpieczne.4

Dodatkowo w tym załączniku określone zostały ogólne i szczegółowe warunki opakowania pojedynczych materiałów, wyma-gania w zakresie oznakowania materiałów oraz warunki badań i znako-wania tych materiałów.

W załączniku B określone są:

• warunki przewozu poszczególnych materiałów niebezpiecz-

nych,

• warunki techniczne pojazdów samochodowych,

• warunki techniczne przyczep (naczep), cystern i kontenerów

– cystern,

• warunki oznakowania pojazdów i dodatkowego ich wyposaże-

nia,

• warunki załadunku i wyładunku poszczególnych materiałów,

• zakazy ładowania ładunku razem w jednym pojeździe,

4 Konwencja ADR z dnia 16 października 1997 r.

66 67

• wymagania dotyczące osób uczestniczących w przewozie,• niezbędna dokumentacja przy tych przewozach. Przepisy krajowe nie mogą naruszać zasady zawartej

w artykule 2 Umowy ADR, która mów, że przewóz towarów nie-bezpiecznych jest dozwolony po spełnieniu wymagań dotyczący ich klasyfikacji, pakowanie, oznakowanie, dokumentacji oraz konstrukcji i wyposażenia pojazdu. Państwa- Strony Umowy ADR mogą wprowa-dzać na swoich terytoriach wymagania5 dotyczące:

• przewozu towarów niebezpiecznych w czasie ekstremalnych warunków pogodowych, klęsk żywiołowych, w stanach zagrożenia porządku publicznego, itp.;

• przejazdu przez mosty, tunele i podobne obiekty;• dostępu do portów i innych terminali;

• używania środków transportu kombinowanego, np. promów

lub pociągów• tras przejazdu przez obszary o dużej wrażliwości ekologicznej,

gęsto zaludnione, zawierające niebezpieczne instalacje przemysłowe, itp.

Ponadto, Państwa – Strony Umowy ADR mogą zawierać po miedzy sobą umowy specjalne6 dopuszczające czasowe (do 5 lat) odstępstwa od obowiązujących przepisów. W przypadku przystąpienia Polski do umowy specjalnej, jej tekst w języku polskim publikowany jest w Dzienniku Urzędowym Ministra Transportu. Odstępstwa zawarte w dotychczasowych umowach (M163, M165 i M174) zostały wprowa-dzone do Umowy ADR obowiązującej do dnia 1 stycznia 2007 roku.

Każdy przedsiębiorca którego działalność obejmuje przewóz towarów niebezpiecznych albo związane z nim pakowanie, załadunek, napełnianie lub rozładunek (każdorazowo w ilościach, dla których umowa ADR wymaga odpowiedniego oznakowania pojazdu), jest obowiązany prowadzić nadzór wewnętrzny nad tymi czynnościami i w tym celu wyznaczyć na swój koszt jednego lub więcej doradców do spraw bezpieczeństwa w transporcie towarów niebezpiecznych, odpo-wiedzialnego za wspieranie działań zapobiegających zagrożeniom dla

5 Państwo, które stosuje na swoim terytorium takie regulacje, powinno posiadać o nich Sekretariat Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, a ten posiadać je do wiadomości pozostałych Państw - Stronom Umowy ADR (www.unece/trasn/denger/denger.html).6 Tekst umów specjalnych wraz z wykazami państwa, które one dotyczą, dostępne są na stronie internetowej (www.unece/trasn/denger/denger.html).

66 67

osób, mienia i środowiska, związanych z taką działalnością (Ustawa o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych dnia 28 października 2002 r., Dz. U. Nr 199, poz. 1671, art.21-26 oraz ADR 1.8.3).

Oznakowanie i wyposażenie pojazdów

Każda jednostka transportowa przewożąca towary niebezpieczne powinna być wyposażona: - w co najmniej jedną gaśnicę przenośną o zawartości nie mniejszej niż 2 kg proszku ( lub innego odpowiedniego środka gaśniczego ), nadającego się do gaszenia pożaru silnika lub kabiny jednostki transportowej i który, w razie użycia do gaszenia pożaru ładunku nie podsyci go, a w miarę możliwości ugasi. Jeżeli pojazd jest wyposażony w stałe urządzenie gaśnicze, automatyczne lub łatwo uruchamiane w razie pożaru silnika, nie wymaga się, aby gaśnica przenośna była przystosowana do gaszenia pożaru silnika; - dodatkowo w co najmniej jedną gaśnicę przenośną o zawartości nie mniejszej niż 6 kg proszku ( lub innego odpowiedniego środka gaśniczego ) nadającego się do gaszenia pożaru ogumienia, hamulców oraz ładunku i który w razie użycia do gaszenia silnika lub kabiny nie wzmaga pożaru. - jeżeli dopuszczalna masa całkowita jednostki transportowej jest większa od 3,5 tony, ale nie przekracza 7,5 tony, wówczas jedna z gaśnic nie może zawierać mniej niż 6 kg środka gaśniczego; - jednostka transportowa o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 7,5 tony powinna być wyposażona w jedną lub więcej gaśnic o łącznej zawartości 12 kg proszku gaśniczego ( lub innego odpowiedniego środka gaśniczego ). Środki gaśnicze zawarte w gaśnicach nie powinny wydzielać trujących gazów zarówno w kabinie kierowcy, jak również pod wpływem wzrostu temperatury, spowodowanym przez pożar.7

Pojazdy powinny być wyposażone w : - co najmniej jeden klin na każdy pojazd o wymiarach odpowiadających masie pojazdu i średnicy kół; - dwa stojące znaki ostrzegawcze, np. pachołki lub trójkąty odblaskowe albo lampy błyskowe o świetle barwy pomarańczowej, zasilane z niezależnego od instalacji elektrycznej pojazdu źródła zasilania; - kamizelkę ostrzegawczą lub ubranie ostrzegawcze dla każdego członka załogi pojazdu; - latarkę dla każdego członka załogi pojazdu. Wyposażenie zapewniające ochronę osób uczestniczących

68

7 T. Pusty, Przewóz towarów niebezpiecznych. Poradnik kierowcy - Wydawnictwa Komunikacji i Łączności sp. z o. o., s. 23.

w przewozie: - odpowiednie okulary ochronne w szczelnej obudowie; - sprzęt do ochrony dróg oddechowych, dostosowany do właściwości przewożonego materiału; - rękawice ochronne dostosowane do przewożonego materiału; - podstawowa odzież ochronna, np. fartuch, kombinezon, ubranie kwasoodporne; - odpowiednia ochrona nóg; - aparat z wodą do płukania oczu; - apteczkę samochodową; - telefon komórkowy, w celu umożliwienia kierowcy szybkiego połączenia się z najbliższą Policją lub Strażą Pożarną w razie powstania zagrożenia przewożonym towarem. Wyposażenie zapewniające ochronę środowiska: - urządzenie do zatykania otworów ściekowych i studzienek kanalizacyjnych, odporne na działanie przewożonych materiałów; - środki uszczelniające; - odpowiednie materiały absorpcyjne w różnej postaci, jak: wałki, poduszki pochłaniające skutecznie rozlaną ciecz; - odpowiednie pojemniki stosowane do małych ilości i hermetycznie zamykane, na zebrane resztki rozsypanego materiału. Sprzęt do zabezpieczenia sztuk przesyłek. W celu zabezpieczenia sztuk przesyłki przed ich przemieszczaniem, przewracaniem lub spadaniem, jednostka transportowa powinna być wyposażona między innymi w przesuwane przegrody, pasy spinające burty pojazdu i poszczególne sztuki przesyłki, regulowane podpory, poduszki powietrzne i urządzenia przeciwpoślizgowe. CEL

Jednym ze środków zwiększających bezpieczeństwo przewozu towarów niebezpiecznych jest skuteczne oznakowanie pojazdów z tymi towarami. Ponieważ rodzaj i stopień zagrożenia większości towarów jest różny, oznakowanie pojazdów jest również zróżnicowane. Pojazdy z nadwoziem skrzyniowym, przewożące towary niebezpieczne w odpowiednim opakowaniu, są oznakowywane odblaskowymi tablicami ostrzegawczymi bez numerów rozpoznawczych, mającymi na celu z jednej strony ostrzec uczestników ruchu przed takim pojazdem, a z drugiej- wyróżnić je spośród pojazdów poruszających się po drodze. Pojazd taki może stworzyć zagrożenie wówczas , gdy doszłoby z tym pojazdem do wypadku drogowego lub do uszkodzenia opakowania z towarem niebezpiecznym. Natomiast pojazdy skrzyniowe przewożące materiały i przedmioty wybuchowe klasy 1 lub materiały promieniotwórcze klasy 7 są oznakowane odblaskowymi tablicami ostrzegawczymi bez numerów rozpoznawczych i odpowiednimi nalepkami ostrzegawczymi. Oznakowanie to ma na celu zarówno ostrzec uczestników ruchu przed bliżej określonym rodzajem

69

zagrożenia, jak i poinformować ich o sposobie zachowania się przed takim pojazdem, np. nie palić tytoniu w pobliżu pojazdu, na którym znajdują się nalepki ostrzegające przed materiałem ciekłym zapalnym, stwarzającym niebezpieczeństwo ognia (pożaru). Ponadto oznakowanie to ma na celu ułatwienie organom kontroli ruchu drogowego i ekipie ratowniczej, przybywającym do miejsca zagrożenia spowodowanego na drodze przewożonym towarem niebezpiecznym w cysternie, szybkie i trafne rozpoznanie w pierwszej kolejności rodzaju tego zagrożenia, a następnie- nazwy przewożonego towaru. Dzięki takiemu oznakowaniu osoby te mogą szybko użyć właściwych środków niezbędnych do usuwania i neutralizowania zagrożenia oraz ochrony własnego życia. 8

Zagrożenia występujące podczas przewozu ładunków ADR oraz obowiązki uczestników przewozu w zakresie bezpieczeństwa

Uczestnicy przewozu towarów niebezpiecznych powinni przedsięwziąć odpowiednie środki bezpieczeństwa, stosownie do natury i zakresu dających się przewidzieć zagrożeń, w celu zapobieżenia szkodom i urazom oraz, jeżeli to konieczne, w celu zminimalizowania ich skutków. Uczestnicy przewozu powinni w każdym przypadku stosować się do odpowiednich wymagań ADR. W razie zaistnienia zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, uczestnicy przewozu powinni niezwłocznie powiadomić służby ratownicze oraz udostępnić im informacje potrzebne do prowadzenia działań.9

Nadawca towarów niebezpiecznych jest zobowiązany dostarczyć do przewozu tylko takie przesyłki, które spełniają wymagania ADR. Powinien on w szczególności: a) upewnić się, że towary niebezpieczne są klasyfikowane i dopuszczone do przewozu zgodnie z ADR, b) zaopatrzyć kierowcę w informacje i dane oraz, jeżeli to konieczne, w wymagane dokumenty przewozowe oraz dokumenty towarzyszące ( zezwolenia, dopuszczenia, powiadomienia, świadectwa itd.), c) używać wyłącznie opakowań, dużych opakowań i dużych pojemników do przewozu luzem (DPPL) oraz cystern ( pojazdów-cystern, cystern odejmowalnych, pojazdów-baterii, MEGC, cystern przenośnych

8 Ibidem.9 J. Bębnowski, Przewóz towarów niebezpiecznych „ Materiały szkoleniowe, ,, TARBONUS „ Sp. z o. o. w Tarnobrzegu.

70 71

i kontenerów-cystern), które są dopuszczone i odpowiednie do przewozu danych materiałów oraz posiadają oznakowanie wymagane przez ADR, d) stosować się do wymagań dotyczących sposobów nadania i ograniczeń wysyłkowych, e) zapewnić, aby nawet próżne i nieodgazowane cysterny ( pojazdy-cysterny, cysterny odejmowalne, pojazdy-baterie, MEGC, cysterny przenośne i kontenery-cysterny) lub próżne nieoczyszczone pojazdy i duże lub małe kontenery były odpowiednio oznakowane i posiadały wymagane nalepki ostrzegawcze, a próżne nieoczyszczone cysterny były tak samo zamknięte i szczelne jak w stanie ładownym. 10

Przewoźnik powinien w szczególności: a) upewnić się, że towary niebezpieczne przeznaczone do

przewozu są dopuszczone do przewozu zgodnie z ADR, b) upewnić się, że w jednostce transportowej znajduje się

wymagana dokumentacja, c) sprawdzić wzrokowo, czy pojazdy i ładunek nie mają

oczywistych wad, wycieków lub pęknięć, braków w wyposażeniu itp., d) upewnić się, że nie upłynął termin następnego badania

dla pojazdów-cystern, pojazdów- baterii, cystern-stałych, cystern odejmowalnych, cystern przenośnych, kontenerów-cystern i MEGC,

e) sprawdzić, czy pojazdy nie są nadmiernie załadowane, f) upewnić się, że na pojazdach umieszczone zostało wymagane

oznakowanie i nalepki ostrzegawcze, g) upewnić się, że w pojeździe znajduje się wyposażenie

wymagane w pisemnych instrukcjach dla kierowcy. Obowiązki te powinny być wykonywane odpowiednio w oparciu o dokumenty przewozowe i dokumenty towarzyszące, kontrolę wzrokową pojazdów lub kontenerów oraz ( jeżeli jest to konieczne) ładunku.

Ponadto od kierowcy wymaga się praktycznej znajomości posługiwania się sprzętem wchodzącym w zakres wyposażenia takiego pojazdu, udzielenia pierwszej pomocy innym osobom, likwidowania zagrożenia w razie jego powstania w czasie przewozu itp. Same przepisy nie zapewniają bezpiecznego przewozu towaru niebezpiecznego, jeżeli kierowca nie będzie ich znał i ściśle przestrzegał. Jeżeli przewoźnik zauważy naruszenie wymagań ADR, to nie powinien podejmować się przewozu przesyłki do czasu usunięcia nieprawidłowości. Jeżeli podczas przewozu zauważone zostanie naruszenie wymagań, które

10 Ibidem.

70 71

może zagrażać bezpieczeństwu, to taki przewóz powinien być jak najszybciej przerwany, z uwzględnieniem wymagań bezpieczeństwa ruchu drogowego, bezpiecznego unieruchomienia przesyłki oraz bezpieczeństwa publicznego. Operacje transportowe mogą być kontynuowane jedynie wtedy, gdy przesyłka będzie odpowiadała stosownym przepisom. Władza właściwa dla dalszej części przewozu może udzielić pozwolenia na kontynuowanie operacji transportowych.

W przypadku, gdy nie można zapewnić wymaganej zgodności z przepisami i gdy nie zostało udzielone zezwolenie dotyczące dalszej części przewozu, właściwa władza powinna zapewnić przewoźnikowi niezbędną pomoc administracyjną.11

Postępowanie w przypadku zagrożenia

Przez pojęcie ,,zagrożenie” rozumie się zagrożenie wynikłe w związku z przewożeniem towaru niebezpiecznego. Przykładem takiego zagrożenia może być rozlanie przewożonej cieczy na jezdni, ulatnianie się gazu, wydostanie się towaru z opakowania, uszkodzenie opakowania zagrażające zdrowiu osób i zwierząt, środowisku (rzece, zbiornikowi wodnemu, powietrzu atmosferycznemu) lub obiektom komunikacyjnym (mostowi, wiaduktowi).

W zależności od rodzaju, właściwości i ilości przewożonego towaru niebezpiecznego stopień tego zagrożenia może być różny i o różnym nasileniu. Ze względu na rodzaj zagrożenia przewożone towary niebezpieczne dzielimy na cztery grupy: I grupa- Materiały wybuchowe zdolne wytworzyć w krótkim czasie dużą ilość ciepła i gazów, które mogą powodować detonację z silnym podmuchem powietrza, niszcząc na swej drodze wszystkie przeszkody (wywracanie drzew, niszczenie zabudowań, tuneli). II grupa- Materiały stwarzające zagrożenie pożarowe, materiał jest palny, skłonny do zapalenia lub podtrzymuje palenie. III grupa- Materiały stwarzające zagrożenie toksyczne (trujące), zakaźne lub żrące. IV grupa- Materiały stwarzające zagrożenie promieniotwórcze. Przewożony materiał stwarza niebezpieczeństwo napromieniowania zewnętrznego nawet z określonej odległości.

Podstawowymi obowiązkami kierowcy są: - w miarę możliwości tak zabezpieczyć miejsce zagrożenia, aby inni uczestnicy ruchu 11 Ibidem.

72 73

drogowego byli skutecznie ostrzeżeni o miejscu tego zagrożenia; należy odpowiednio ustawić znaki ostrzegawcze, - zapamiętać numery rozpoznawcze towarów umieszczonych na sztukach przesyłki, a przy przewozie towarów w cysternie- na odblaskowych tablicach ostrzegawczych oraz symbol nalepek ostrzegawczych umieszczonych na tych sztukach lub cysternach; dane te są niezbędne dla Policji i Państwowej Straży Pożarnej, które przybędą do miejsca zagrożenia, - postępować zgodnie z treścią instrukcji pisemnej dla kierowcy, - oddalić się od zagrożenia w kierunku ,,pod wiatr”, jeżeli zagrożenie to stwarzałoby niebezpieczeństwo dla zdrowia (zatrucie, poparzenie), - powiadomić telefonicznie o zagrożeniu- nr telefonu 997 (jako pogotowie policyjne), oraz najbliższą jednostkę Państwowej Straży Pożarnej- nr telefonu 998, lub nr 112 (ratownictwo chemiczne). Pożar należy zawsze gasić ,, z wiatrem „. Każdy pożar (pojazdu, przewożonego ładunku) wymaga gaszenia w zarodku, tzn. w chwili jego pojawienia się, a gaśnica uruchomiona w pobliżu pożaru. Najpierw należy gasić źródło pożaru, pożar gasić od czoła, a po ugaszeniu dogasić tlące się pogorzelisko.12

Cieczy nie należy gasić pełnym strumieniem zawartości gaśnicy. Jeżeli np. rozlana ciecz jest silne trująca lub żrąca, należy najpierw nałożyć ochronny kombinezon oraz rękawice i okulary. Należy również pamiętać o zabezpieczeniu otworów kanalizacyjnych przed dostępem rozlanej cieczy, np. przez obwałowanie piaskiem. W miarę możliwości uszczelnić wyciek. Należy pozostałości złożyć do pojemnika na odpady i zabezpieczyć je przed ulatnianiem się zawartości naczynia. Jeżeli są ranni, należy najpierw wynieść ich poza strefę zagrożenia, należy iść ,,pod wiatr” od miejsca zagrożenia. Ranny powinien być objęty od tyłu pod barki, a po wyniesieniu - należy położyć go na bok, z tym że noga po stronie leżącej powinna być podgięta, ręka podsunięta tak, aby ranny mógł leżeć statecznie, a głowa odchylona do tyłu w celu zapewnienia mu normalnego oddychania. Sprawdzić puls i oddech. Niemniej jednak szybkie i świadome przystąpienie przez kierowcę do likwidowania zagrożenia ma bardzo istotne znaczenie w zapobieganiu lub ograniczeniu szkód, w uratowaniu życia ludzi lub w zmniejszeniu ich skażenia, kalectwa itp.

Gaszenie pożaru ,, z wiatrem „ Gaszenie pożaru ,, od czoła „

12 S. M .Zielińska, S. Zelmer, ADR 2007 – 2009. Transport samochodowy towarów niebezpiecznych” – Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, s.34.

72 73

Kierowca powinien pamiętać, że: - zmęczenie ( przekroczenie czasu pracy ), nieprawidłowo umocowane ładunki, zła ocena sytuacji podczas wykonywania manewrów na drodze są najczęstszymi przyczynami wypadków drogowych; - podczas hamowania w linii prostej, ładunki przemieszczają się w kierunku jazdy, podczas skrętu w prawo przemieszczają się w lewo, natomiast podczas skrętu w lewo, przemieszczają się w prawo; - na zakręcie siła odśrodkowa spycha ładunek co może spowodować przewrócenie pojazdu, szczególnie jeśli ładunek jest wysoki (ma wysoko położony środek ciężkości). Siła odśrodkowa zależy od kwadratu prędkości i promienia zakrętu, po którym pojazd się porusza; - podczas złej widoczności spowodowanej deszczem lub mgłą, gdy ograniczenie widoczności wynosi od 40 do 50 m, powinien stopniowo zwolnić i zatrzymać się w bezpiecznym miejscu. W takich warunkach nie powinien gwałtownie hamować.13

W Polsce dopuszcza się przewóz paliwa do silników Diesla, materiałów utleniających stosowanych jako nawozy sztuczne, lub materiałów trujących stosowanych jako środki ochrony roślin. Od kilku lat na forum ONZ prowadzone są intensywne prace harmonizujące przepisy o przewozie towarów niebezpiecznych różnymi środkami transportu. Jednakże, zróżnicowanie przepisów występuje w dalszym ciągu, co powoduje znaczne utrudnienia w organizowaniu przewozów.

Podsumowanie

W związku z coraz prężniej rozwijającą się gałęzią gospodarki jaką jest transport należy zwracać szczególną uwagę na przewozy ładunków niebezpiecznych. Coraz większa ilość samochodów na pol-skich drogach stwarza większą ilość niebezpiecznych sytuacji jakie mogą zajść podczas przeprowadzania przewozu.

Transport materiałów niebezpiecznych obejmuje zarówno prze-wóz, jak i załadunek, wyładunek, przeładunek oraz składowanie sub-stancji o charakterze toksycznym i wybuchowym.

Katastrofy i awarie powstałe podczas transportu są szczególnie niebezpieczne dla otoczenia. Związane z nimi zagrożenia toksyczne, wybuchowe czy promieniotwórcze mogą, bowiem mieć charakter powszechny, prowadzący do bezpośredniego zagrożenia życia wielu

13 Ibidem.

74 75

osób, konieczności natychmiastowej ewakuacji, skażenia i degradacji środowiska naturalnego oraz poważnych strat materialnych.

Dlatego też przy przewozie ładunków niebezpiecznych tak ważną rolę dogrywa bezpieczeństwo i zdrowy rozsądek kierowcy - właśnie po to stworzono konwencję ADR. Normy, oznakowanie, przeglądy, licencje i odpowiedni sposób pakowanie nie opracowano w celu utrud-nienia przewoźnikowi pracy, lecz po to by na drogach jeździło się nam bezpieczniej.

Bibliografia:

1. Bębnowski J.,, Przewóz towarów niebezpiecznych “ Materiały szkoleniowe-,, TARBONUS “ Sp. z o. o. w Tarnobrzegu.

2. K. Grzegorczyk, B. Hancyk, R. Buchar Towary niebepieczne w transporcie drogowym ADR 2007-2009, , Wydawnictwo Buch-Car, Błonie 2007.

3. Pusty T., ,, Przewóz towarów niebezpiecznych “ Poradnik kierowcy- Wydawnictwa Komunikacji i Łączności sp. z o. o.

4. Różycki M., Bezpieczny transport towarów niebezpiecznych tom I- kurs podstawowy, , wydawnictwo Towary-niebezpieczne.pl, Warszawa 2009.

5. Rydzkowski W., K. Wojewódzka-Król Transport, , Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

6. Umowa Europejska ADR tom I 2007-2009.7. Zielińska S., Zelmer S. „ADR 2007 – 2009. Transport

samochodowy towarów niebezpiecznych” – Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr.


• http://prawo.rp.pl• http://www.utrzymanieruchu.pl• http://www.oiler.com.pl

76 77

Planowanie Cywilne w zakresie ochrony ludności

Jacek Drążkiewicz


Abstrakt:

Polski system zarządzania kryzysowego na chwilę obecną to jeden z najbardziej istotnych elementów struktury budujących bezpie-czeństwo Państwa. Wyspecjalizowany na ochronę ludności cywilnej, infrastruktury krytycznej oraz ochronę struktur władzy. Kluczowym elementem w odniesieniu do działania zasadnego jest planowanie , opracowane na wszystkich szczeblach administracji publicznej. Stano-wi ono nierozerwalną część etapów zarządzania kryzysowego szcze-gólnie faz przygotowania oraz prewencji. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu precyzuje podstawy prawne przygotowania planów zarządzania kryzysowego. Określono w niej schemat planów reagowania kryzysowego, metody ich aktualizacji, wprowadzono poję-cie planowania cywilnego oraz wyznaczono organy odpowiadające za jego realizację.

Słowa kluczowe: Planowanie, zarządzanie kryzysowe, ochrona cywilna


76 77

Civil Planning in the field of civil protection

Abstract:

The Polish crisis management system at the moment is one of the most important elements of the structure that builds state security. Specialized for the protection of civilians, critical infrastructure and protection of power structures. Planning, developed at all levels of public administration, is a key element in the area of justification. It is an inseparable part of the crisis management stages, especially phases of preparation and prevention. The Act of 26 April 2007 on governance specifies the legal basis for the preparation of crisis management plans. It sets out a schema of emergency response plans, methods of their updating, the concept of civilian planning was introduced and bodies responsible for its implementation were designated.

Civil Liberation in the field of civil protection

Key words: Planning, crisis management, civil protection

WSTĘP

Zapewnienie ochrony ludności cywilnej w wypadku zagrożeń, stanów wyjątkowych a przede wszystkim na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń z uwagi naistotną trudność, czasami nawet niemożność for-malnego wyodrębnienia w podmiotach administracji publicznej działań przynależności do Obrony Cywilnej I wyłączanie do system zarządza-nia kryzysowego kwintesencja położona została na szeroką formułę obrony cywilnej I ochrony ludności

Zakres pracy nie wyczerpuje tematu stanowi próbę przedłoże-nia kluczowych elementów z zakresu obrony cywilnej oraz z zakresu ochrony ludności leżących po stronie administracji publicznej Rzeczy-pospolitej Polskiej

78 79

Plany zarządzania kryzysowego:

1. Całość przedsięwzięć organizacyjnych, opierających się na opracowaniu planów reagowania kryzysowego oraz programów stawia-jących na cel adekwatne wykorzystanie dostępnych sił i zasad finan-sowania zadań zarządzania kryzysowego1 w sytuacjach kryzysowych, w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w czasie wojny, w sferze zapobie-gania sytuacjom kryzysowym, reagowania w sytuacjach kryzysowych, formowania do przejmowania nad nimi nadzoru tudzież odtwarzania infrastruktury oraz przywracania jej początkowego charakteru.

2. Planowanie w zakresie wspierania Sił Zbrojnych rzeczpospo-litej Polskiej w razie ich użycia oraz planowanie wykorzystania Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej do realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego2

Do zadań w tej sferze zaliczamy, gromadzenie oraz przetwarzanie informacji o możliwych siłach i środkach do użycia w sytuacjach kry-zysowych w czasie stanu wojny oraz w czasie stanów nadzwyczajnych, przygotowanie procedur postępowania na wypadek zagrożeń, opraco-wanie planów reagowania kryzysowego.

Planistyczne przedsięwzięcia powinny zapewnić działanie admi-nistracji publicznej, funkcjonowanie administracji publicznej, możli-wość rekonstrukcji infrastruktury lub odtworzenia jej początkowego charakteru, rozsądne gospodarowanie środkami i siłami w sytuacji kry-zysowej, w czasie wojny i na wypadek sytuacji kryzysowej, zapewnić warunki do przetrwania ludności w sytuacjach kryzysowych w czasie wojny tudzież w czasie stanów nadzwyczajnych.

Plan reagowania kryzysowego

Sporządzony w zakresie procedur planowania cywilnego składa się z trzech części: Planu głównego, załączników funkcjonalnych oraz procedur reagowania zawierają one odpowiednio:

1) plan główny:A) charakterystykę zagrożeń oraz ocenę ryzyka ich wystąpienia,

w tym dotyczących infrastruktury krytycznej, oraz mapy ryzyka i mapy zagrożeń,

1 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym , art.12 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym art.3 p.4

78 79

B) zadania i obowiązki uczestników zarządzania kryzysowego w formie siatki bezpieczeństwa,

C) zestawienie sił i środków planowanych do wykorzystania w sytuacjach kryzysowych3,

D) zadania określone planami działańkrótkoterminowych, o których mowa w art. 92 ustawy z dnia 27

kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2016 r. poz. 672, z późn. zm.1));4

2) zespół przedsięwzięć na wypadek sytuacji kryzysowych, a w tym:

A) zadania w zakresie monitorowania zagrożeń,B) tryb uruchamiania niezbędnych sił i środków, uczestniczących

w realizacji planowanych przedsięwzięć na wypadek sytuacji kryzyso-wej,

C) procedury reagowania kryzysowego, określające sposób postę-powania w sytuacjach kryzysowych,

D) współdziałanie między siłami, o których mowa w lit. b;5

3) załączniki funkcjonalne planu głównego, określające;A) procedury realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowe-

go, w tym związane z ochroną infrastruktury krytycznej,B) organizację łączności,C) organizację systemu monitorowania zagrożeń, ostrzegania

i alarmowania,D) zasady informowania ludności o zagrożeniach i sposobach

postępowania na wypadek zagrożeń,E) organizację ewakuacji z obszarów zagrożonych,F) organizację ratownictwa, opieki medycznej, pomocy społecz-

nej oraz pomocy psychologicznej,G) organizację ochrony przed zagrożeniami charakterystycznymi

dla danego obszaru6

Dodatkowo w planach zarządzania kryzysowego na szczeblu wojewódzkim oraz na szczeblu centralnym wzięto pod uwagę zadania odnoszące się do ochrony przed zagrożeniem radiacyjnym. Sporządzo-no dwa odrębne dokumenty plany obrony cywilnej oraz plany ochro-

3 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym art.5 p.14 Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2016 r. poz. 831, 903, 1250, 1427, 1933, 1991, 2255 i 2260. 5 Tamże.6 Ibidem, art.5

80 81

ny infrastruktury krytycznej obowiązek sporządzenia tych planów był przypisany Rządowemu Centrum Bezpieczeństwa oraz urzędach wojewódzkich, urzędach miasta, starostwach podatkowych i urzędach gminy.

Ramowe zasady opracowania planów reagowania kryzysowego określone w 2007 roku ustawą z 26 kwietnia zostały w dosyć istotny sposób zmienione mocą Ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o zmianie usta-wy o zarządzaniu kryzysowym. Dokonane zmiany odnosiły się przede wszystkim do podstawowych terminów definiujących zakres planowa-nia cywilnego oraz sposób opracowania planów7

Planowanie cywilne określono w ustawie jako.

A) Całokształt przedsięwzięć organizacyjnych mających na celu

przygotowanie administracji publicznej do zarządzania kryzysowego

B) planowanie w zakresie wspierania Sił Zbrojnych rzeczpo-

spolitej Polskiej w razie ich użycia oraz planowanie wykorzystania

Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej do realizacji zadań z zakresu

zarządzania kryzysowego8

Widzimy zatem istotne uproszczenie definicji stanowiącej zawie-rającej początek do realizacji dalszych zadań. Definicje tą można uznać za bardzo ogólnikową, to również dopuszcza ono na szersze przygoto-wanie się bez konieczności przygotowania dokumentacji oraz rozpo-czynania procedur nie ujętych w zapisach prawnych.

Zadaniami Wójta, Burmistrza czy Prezydenta miasta w sprawach zarządzania kryzysowego są:

1. Kierowanie nadzorowaniem, planowaniem, monitorowaniem, reagowaniem i eliminowaniem skutków zagrożeń na terenie gminy;

2. Wykonywanie zadań z zakresu planowania cywilnego: a) wykonywanie zaleceń do gminnego planu zarządzania kryzy-

sowego, b) opracowywanie, przedłożenie do zatwierdzenia staroście gmin-

nego planu zarządzania kryzysowego; 3. Zarządzanie, organizowanie, ćwiczeń i treningów z zakresu

7 W.Kitler, Planowanie cywilne w zarządzaniu kryzysowym, AON, Warszawa 2011, s.63-658 Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o zarządzaniu kryzysowym art.3 p.4

80 81

zarządzania kryzysowego; 4. Realizacja przedsięwzięć wynikających z planu operacyjnego

działania gmin wiejskich i gmin o statusie miasta; 5. Przeciwdziałanie zapobieganie, powstrzymywanie i usuwanie

skutków zdarzeń o charakterze terrorystycznym; a) współdziałanie z Szefem Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrz-

nego w zakresie przeciwdziałania, zapobiegania i usuwania skutków zdarzeń o charakterze terrorystycznym;

6. Organizacja i realizacja zadań z zakresu ochrony infrastruktury krytycznej.

Zadania Starosty w sprawach zarządzania kryzysowego są:

1. Kierowanie monitorowaniem, planowaniem, reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie powiatu;

2. Realizacja zadań z zakresu planowania cywilnego, w tym: a) opracowywanie i przedkładanie wojewodzie do zatwierdzenia

powiatowego planu zarządzania kryzysowego, b) realizacja zaleceń do powiatowych planów zarządzania kryzy-

sowego, c) wydawanie organom gminy zaleceń do gminnego planu zarzą-

dzania kryzysowego, d) zatwierdzanie gminnego planu zarządzania kryzysowego;3. Zarządzanie, organizowanie i prowadzenie szkoleń, ćwiczeń

i treningów z zakresu zarządzania kryzysowego; 4. Wykonywanie przedsięwzięć wynik wynikających z planu ope-

racyjnego funkcjonowania powiatów i miast na prawach powiatu; 5. Zapobieganie, przeciwdziałanie i usuwanie skutków zdarzeń

o charakterze terrorystycznym; a) współdziałanie z Szefem Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrz-

nego w zakresie przeciwdziałania, zapobiegania i usuwania skutków zdarzeń o charakterze terrorystycznym;

6. Organizacja i realizacja zadań z zakresu ochrony infrastruktury

82 83

krytycznej.

Schemat 1. Model organizacji powiadamiania i reagowania kryzy-sowego

Źródło: www.antyterroryzm.gov.pl

Zadania Wojewody w sprawach zarządzania kryzysowego:1. Kierowanie monitorowaniem reagowaniem, planowaniem,

i usuwaniem zagrożeń oraz skutków na terenie województwa; 2. Realizowanie zadań planowania cywilnego, w tym: a) wydawanie starostom zaleceń do powiatowych planów zarzą-

dzania kryzysowego, b) zatwierdzanie powiatowych planów zarządzania kryzysowego, c) przedkładanie i przygotowywanie do zatwierdzenia ministrowi

do spraw administracji publicznej wojewódzkiego planu zarządzania kryzysowego,

d) realizacja wytycznych do wojewódzkich planów zarządzania kryzysowego;

3. Zarządzanie, organizowanie i prowadzenie szkoleń, ćwiczeń i treningów z zakresu zarządzania kryzysowego;

4. Kalkulowanie o użycie pododdziałów lub oddziałów Sił Zbroj-nych Rzeczypospolitej Polskiej do wykonywania zadań, o których mowa w art. 25 ust. 39;

82 83

5. Realizacja przedsięwzięć wynikających z dokumentów plani-stycznych realizowanych w ramach planowania operacyjnego wykony-wanego w województwie;

6. przeciwdziałanie, usuwanie oraz zapobieganie skutków zdarzeń terrorystycznych;

a) Współpracowanie z Szefem Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w zakresie przeciwdziałaniu usuwaniu oraz zapobiega-nie skutków zdarzeń terrorystycznych;

7. Organizacja wykonania zadań z zakresu ochrony infrastruktu-ry krytycznej;

9 Ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o zarządzaniu kryzysowym art.25

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: planowanie w zarządzaniu kryzysowym nauka.gov.pl

Podsumowanie

Całościowe przedstawienie realizowanych z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej przedsięwzięć przez struktury administracji publicznej w Rzeczypospolitej Polskiej nie jest łatwym zadaniem. Znajdują się one bowiem w kompetencji wielu struktur i podmiotów

84 85

zaczynająć od system zarządzania kryzysowego, przez Obronę Cywilną w formacie instytucyjnym, obronę cywilną przedstawioną jako misję humanitarną.

Jest to bardzo skomplikowana i bardzo istotna misja, poja-wienie się nowych mniej przewidywalnych zdarzeń potwierdza nie-zbędność całościowego przysposobienia Rzeczpospolitej Polskiej do ochrony najcenniejszego komponentu jakim jest ludzkość.

Bibliografia:

1. Wiśniewski B., Bezpieczeństwo w teorii i badaniach nauko-wych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno, 2011.

2. Sienkiewicz P., Metody badań nad bezpieczeństwem i obron-nością, Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2010.

3. Rutkowski C., Bezpieczeństwo wewnętrzne : tożsamość - kie-rowanie – zarządzanie, Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. Hele-ny Chodkowskiej, Warszawa 2010.

4. Lisiecki M., Zarządzanie bezpieczeństwem - wyzwania XXI wieku ; Wyd. 2, rozsz., Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej, Warszawa 2008.

5. Jaczyński S., Kubiak M., Minkina M., Współczesne bezpie-czeństwo : perspektywa teoretyczno-metodologiczna, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce 2011.

6. Harris S., @War: The Rise of the Military-Internet Complex, Eamon Dolan/Mariner Books, 2015.

7. Grzegorowski Z., Służby specjalne a bezpieczeństwo państwa polskiego, Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń, 2013.

8. Gryz J., Bezpieczeństwo państwa : władza, polityka, strategia, Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa, 2013.

9. Grącik-Zajączkowska M., Bezpieczeństwo międzynarodowe : teoria i praktyka, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2006.

10. Fischer B., Transgraniczność prawa administracyjnego na przykładzie regulacji przekazywania danych osobowych z Polski do państw trzecich, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010.

11. Cymerski J., Terroryzm a bezpieczeństwo Rzeczypospolitej

Polskiej, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa, 2013.

12. Cieślarczyk M., Teoretyczne i metodologiczne podstawy

84 85

badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa, Uniwersytet

Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce 2011.


http://www.antyterroryzm.gov.plhttp://www .nauka.gov.pl

86 87

Kontrola Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a bezpieczeństwo ekonomiczne

Piotr Szustak


Abstrakt:

Przedmiotem kontroli ZUS jest ocena rzetelności i prawidłowo-ści wywiązywania się z zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników składek. Kontrola ZUS rozpoczyna się od doręczenia zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli, a z zawia-domienia tego powinien wynikać oznaczenie organu, data i miejsce wystawienia, oznaczenie przedsiębiorcy, zakres kontroli oraz imię nazwisko i podpis osoby udzielającej upoważnienia ze wskazaniem zajmowanego stanowiska. Kontrola ZUS sięga zwykle nie dalej niż poprzednich 5 lat. W związku z tym przedsiębiorca powinien pamię-tać o przechowywaniu dokumentacji związanej z rozliczaniami z ZUS oraz poszczególnymi pracownikami. Przedsiębiorca ma prawo przyjąć kontrolujących w miejscu prowadzenia działalności lub po wyrażeniu przez niego zgody (w formie pisemnej) czynności kontrolne mogą zostać podjęte w siedzibie ZUS. Kontrola ZUS jest istotna również z punktu widzenia bezpieczeństwa ekonomicznego całego państwa, jak i poszczególnych jednostek. Każda zobowiązana do tego osoba musi opłacać odpowiednie składki, przedsiębiorcy mają obowiązek prawi-


88 89

dłowego zgłaszania wszystkich swoich pracowników i odprowadzania składek w odpowiedniej wysokości.

Słowa kluczowe: ubezpieczenia społeczne, płatnik składek, kon-trola Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Control of the Social Insurance Institution and economic security

Abstract:

The object of the ZUS audit is to assess the reliability and regularity of fulfilling tasks and duties in the field of social insurance by contribution payers. The ZUS inspection starts with the delivery of the notification of the intention to initiate the inspection, and the noti-fication should indicate the authority, the date and place of issue, the entrepreneur’s name, scope of control and the name and signature of the person granting the authorization with an indication of the position held. ZUS control usually goes no further than the previous 5 years. Therefore, the entrepreneur should remember about storing documen-tation related to settlements with ZUS and individual employees. The entrepreneur has the right to accept inspectors in the place of business or after giving his consent (in writing), control activities may be taken at the headquarters of the Social Insurance Institution. ZUS control is also important from the point of view of economic security of the whole state as well as individual units. Each person obliged to pay must pay appropriate contributions, entrepreneurs are required to properly report all their employees and pay the appropriate contributions.

Key words: social insurance, contribution payer, Control of the Social Insurance Institution

88 89

WSTĘP

Ubezpieczenia społeczne nastawione są na realizację konkretnego celu społecznego i na ogół występuje przymus uczestnictwa. Dzielą się one na : emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Obejmu-ją osoby aktywne zawodowo bądź takie, które niegdyś były aktywne zawodowo. Członkowie systemu płacą składkę, której wysokość jest uregulowana prawnie. Mogą mieć cechy redystrybucyjne i powinny mieć długoterminowy plan finansowania świadczeń1.

Współcześnie systemy ubezpieczeń społecznych oparte są na licznych regulacjach prawnych i ustalają zasady podlegania ubezpie-czeniom społecznym, zasady opłacania składek, finansowania syste-mu, organizację systemu, udział instytucji publicznych i prywatnych, uprawnienia do świadczeń przysługujących w razie zajścia określonych ryzyk socjalnych oraz tryb postępowania, w tym postępowanie w razie sporu. Zasadą jest, że ubezpieczenia są realizowane przez zobowiązane prawem do tego instytucje i finansowane przez podmioty prawem usta-lone, w tym także przez same osoby uprawnione2.

Ubezpieczenia społeczne niewątpliwie są ważne dla wszystkich obywateli, tak samo jak ważne jest, aby wszyscy zobowiązani płatnicy składek rzetelnie i uczciwie te składki opłacali. Niniejsze opracowanie przedstawia zakres i przedmiot kontroli ZUS oraz wpływ, jaki te kon-trole mają na bezpieczeństwo ekonomiczne.

Prawa i obowiązki płatnika składek

Płatnikiem składek określa się powszechnie podmiot opłacający comiesięcznie obliczane z uwzględnieniem przewidzianych prawem potrąceń składki na ubezpieczenie społeczne. Płatnicy składek na ubezpieczenia społeczne oraz osoby ubezpieczeniom podlegające mają obowiązki wobec ZUS-u, a co za tym idzie niedopełnienie ich grozi sankcjami tak finansowymi, jak również prawnymi. Płatnikiem składek może być:

• Pracodawca (dla osób zatrudnionych na podstawie umowy o prace oraz poborowych, którzy odbywają służbę zastępczą),

1 Ubezpieczenia społeczne, Opracowanie zbiorowe, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 20142 Art.. 1 ust. 1 ustawy z dnia 30 lipca 2004 r. o uposażeniu posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej

90 91

• Zwierzchnia instytucja diecezjalna lub zakonna (w stosunku do objętych przez nią duchownych),

• ZUS ( dla osób, które podlegają ubezpieczeniom społecznym ze względu na pobór zasiłku macierzyńskiego),

• Jednostka wypłacająca świadczenia i zasiłki socjalne oraz wynagrodzenia przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego bądź stypendium na przekwalifikowanie (dla osób pobie-rających świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osób pobierających zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia oraz pobierających wynagrodzenia w okresie korzystania ze świadczenia górniczego bądź stypendium na przekwalifikowanie,

• Ubezpieczony zobowiązany do opłacania składek na własne ubezpieczenie społeczne,

• Podmiot, na którego rzecz wykonana jest odpłatnie praca w czasie odbywania kary pozbawienia wolności bądź tymczasowego aresztowania (dotyczy to osób, które ją wykonują na podstawie skie-rowania do pracy lub podlegają ubezpieczeniom społecznym z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego),

• Krajowa Szkoła Administracji Publicznej (w stosunku do słu-chaczy, którzy pobierają stypendia),

• Podmiot prowadzący pozarolniczą działalność (w stosunku do pracujących przy prowadzeniu tej działalności)3,

• Kancelaria Sejmu w stosunku do posłów i posłów do Parla-mentu Europejskiego4,

• Kancelaria Senatu - w stosunku do senatorów,• duchowny niebędący członkiem zakonu albo przełożony domu

zakonnego lub klasztoru - w stosunku do członków swych zakonów lub, za zgodą Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, inna zwierzchnia instytucja diecezjalna lub zakonna w odniesieniu do duchownych obję-tych tą zgodą,

• jednostka organizacyjna podległa Ministrowi Obrony Narodo-wej - w stosunku do żołnierzy niezawodowych pełniących czynną służ-bę wojskową, z wyłączeniem żołnierzy pełniących służbę kandydacką,

• ośrodek pomocy społecznej - w stosunku do osób rezygnujących

3 http://www.zus.pl/pracujacy/system-ubezpieczen-spolecznych-w-polsce/platnicy-skladek-na-ubezpieczenia-spoleczne, dostęp: 01.10.2018\4 M. Stec, Obowiązki płatnika składek i ubezpieczonego, Gazeta Podatnika 2007, https://www.podatki.biz/info/gazetapodatnika/, dostęp: 02.10.2018

90 91

z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem, jak również w stosunku do osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne, jeżeli zostanie uprawniony do wypłaty tych świadczeń przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta,

• powiatowy urząd pracy - w stosunku do osób pobierających zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium. Od 1 lutego 2009 r. płatnikiem składek w stosunku do osób pobierają-cych świadczenie integracyjne jest centrum integracji społecznej,

• powiatowy urząd pracy - w stosunku do osób pobierających stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i insty-tucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych i niepozostawania w zatrudnieniu,

• inne niż powiatowe urzędy pracy podmioty wypłacające sty-pendium w okresie szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w ramach projektów lub programów finansowanych z udziałem środ-ków funduszy strukturalnych Unii Europejskiej - w stosunku do osób pobierających stypendium w okresie szkolenia, stażu lub przygotowa-nia zawodowego,

• podmiot wypłacający stypendium sportowe - w stosunku do osób pobierających te stypendia,

• minister właściwy do spraw finansów publicznych oraz dyrek-tor izby celnej - w stosunku do funkcjonariuszy celnych,

• wojewódzki urząd pracy - w stosunku do osób, których świad-czenia pracownicze finansowane są ze środków Funduszu Gwaranto-wanych Świadczeń Pracowniczych, jeżeli świadczenia te wypłacane są przez ten urząd,

• jednostka obsługi ekonomiczno-administracyjnej utworzona przez jednostkę samorządu terytorialnego - jeżeli rozlicza i opłaca składki za ubezpieczonych wykonujących pracę w podlegających jej szkołach, przedszkolach i innych jednostkach organizacyjnych systemu oświaty,

• podmiot, w którym pełniona jest służba - w odniesieniu do żoł-nierzy zawodowych i funkcjonariuszy oddelegowanych do pełnienia w nim służby, jeżeli podmiot ten wypłaca im uposażenie,

92 93

• wójt, burmistrz lub prezydent miasta - w odniesieniu do osób otrzymujących świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuń-czy lub zasiłek dla opiekuna,

• podmiot, który wypłaca świadczenie szkoleniowe po ustaniu zatrudnienia - w stosunku do osób, którym wypłaca to świadczenie,

• pracownik, który na podstawie art. 21 rozporządzenia 987/2009 przejął obowiązki pracodawcy (podmiotu zagranicznego, który nie ma w Polsce siedziby ani przedstawicielstwa) w zakresie opłacania składek na własne ubezpieczenia społeczne,

• podmiot, w którym działa rada nadzorcza - w stosunku do członków rad nadzorczych5.

Płatnicy składek posiadają zarówno swoje obowiązki, jak i prawa. Za wykonanie zadań takich jak ustalenie prawa do świadczeń i ich wysokości i wypłata świadczeń z ubezpieczenia chorobowego płatnicy składek mają prawo wynagrodzenia, a wysokość stopy procentowej oraz tryb rozliczania wynagrodzenia określa minister właściwy ds. zabezpieczenia społecznego. Pozostałe zadania są wykonywane przez składników składek nieodpłatnie. Jeśli natomiast chodzi o obowiązki, to płatnicy składek mają obowiązek wykonywać zadania z zakresu ubezpieczenia społecznego, a są one określone w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Są oni przede wszystkim zobowiązani do opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie oraz przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i zdrowotnymi. Obowiązkiem płat-nika składki ponadto jest dokonanie zgłoszenia osób, które podlega-ją ubezpieczeniom społecznym w ciągu 7 dni od daty zatrudnienia pracownika/powstania stosunku prawnego, który uzasadnia objęcie takiej osoby ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym6.

Przedmiot i zakres kontroli

Kontrola płatników składek jest zadaniem Zakładu Ubezpie-czeń Społecznych określonym w ustawie z dnia 13 października 1998

5 Art. 86, rozdział X, Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecz-nych6https://kadry.infor.pl/kadry/ubezpieczenia/zasady_podlegania/414171,Kontrola-ZUS.html, do-stęp: 02.10.2018

92 93

roku systemie ubezpieczeń społecznych. Celem kontroli jest ocena wywiązywania się przez płatników składek z obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań zleconych ZUS. Kontrola obejmuje w szczególności :

1) zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych;2) prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącenia i opłacania

składek oraz innych składek i wpłat, do które są pobierania zobowiąza-ny jest ZUS;

3) ustalenie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, wypłacanie świadczeń i dokonywania rozliczeń z tego tytułu;

4) prawidłowość i terminowość opracowywania wniosków

o świadczenia emerytalne i rentowe;

5) wystawianie zaświadczeń i zgłaszania danych dla celów ubez-

pieczeń społecznych;

6) dokonywania oględzin składników majątku płatników składek

zalegających z opłatą należności z tytułu składek7. Powyższy katalog obszarów kontroli jest jednak katalogiem

otwartym, co oznacza, że kontrola może dotyczyć również innych obszarów. W tym aspekcie należy zwrócić szczególną uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z 23 lutego 2005 r., w którym sąd stwierdził, że ZUS jest również uprawniony do zbadania ważności umowy o pracę w celu stwierdzenia objęcia ubezpieczeniem społecznym pracowników (III UK 200/04, OSNP 2005/18/292). Sąd dopuścił również możliwość zakwestionowania przez ZUS wysokości wynagrodzenia stanowiące-go podstawę wymiaru składek, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało ono wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z pra-wem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa8.

Kontrola ma charakter planowy, co oznacza, że jest prowadzo-na na podstawie rocznego planu kontroli. Dobór płatników składek w ramach realizacji planu kontroli jest poprzedzony analizą prawdo-podobieństwa naruszenia prawa w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz innych zadań, które zostały zlecone ZUS9. Kontrolę płatników

7 http://www.zus.pl/przedmiot-i-zakres-kontroli, dostęp: 02.10.20188 Ł. Hrynkiewicz, Ubezpieczenia społeczne w Polsce – 10 lat reformowania, Polityka Społeczna, http://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/2013/03/ps_11-12_2011_l_hrynkie-wicz.pdf, dostęp : 01.10.2018

94 95

składek przeprowadzają inspektorzy kontroli ZUS. W czynnościach kontrolnych może również uczestniczyć pracownik ZUS, który nie jest inspektorem kontroli, aczkolwiek przygotowuje się do przystąpienia do egzaminu kwalifikacyjnego na to stanowisko (kandydat na Inspektora Kontroli ZUS). Pracownik ten musi wówczas posiadać odrębne upo-ważnienie do uczestniczenia w czynnościach kontrolnych i powinien wylegitymować się dowodem osobistym10.

Kontrola rozpoczyna się od doręczenia płatnikowi składek upo-ważnienia do przeprowadzenia kontroli oraz okazania legitymacji służ-bowej. Upoważnienie to może być również doręczone osobie, która jest upoważniona do reprezentowania płatnika składek. Kontrola jest przeprowadzana w siedzibie płatnika składek oraz w miejscach, gdzie prowadzona jest działalność. Na wniosek płatnika kontrola może odbyć się również w placówce ZUS w sytuacjach, kiedy wymaga tego cha-rakter czynności kontrolnych, trzeba przesłuchać świadka, ubezpieczo-nego (były pracownik), kiedy nie została zgłoszona do ZUS-u zmiana adresu siedziby bądź kiedy nie został wykreślony lub zmieniony adres siedziby firmy w ewidencji działalności gospodarczej lub KRS, a nie jest prowadzona działalność pod adresem tam zapisanym11.

W odniesieniu do kontroli płatników składek, którzy są przed-siębiorcami stosuje się przepisy ustawy z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców. W odniesieniu do przedsiębiorców kontrola poprzedzona jest zawiadomieniem o zamiarze wszczęcia kontroli. Inspektor kontroli wszczyna kontrolę nie wcześniej niż po 7 dniach i nie później niż po 30 dniach od dnia doręczenia zawiadomienia płat-nikowi składek. Na pisemny wniosek przedsiębiorcy inspektor może przeprowadzić kontrolę wcześniej niż po siedmiu dniach od doręcze-nia zawiadomienia. Z kolei przeprowadzenie kontroli po 30 dniach wymaga ponownego zawiadomienia. W sytuacji, kiedy w tym samym czasie działalność gospodarczą kontroluje inna uprawniona instytucja publiczna, wówczas inspektor kontroli ZUS odstępuje od wszczęcia kontroli, aczkolwiek przedsiębiorca może wyrazić zgodę na równocze-

9 Ł. Hrynkiewicz, Ubezpieczenia społeczne w Polsce – 10 lat reformowania, Konferencja w Warszawie, http://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/2013/03/ps_11-12_2011_l_hrynkiewicz.pdf, dostęp : 01.10.201810 A. Zołotar, Kontrola działalności gospodarczej przedsiębiorcy, Seria Zarządzanie, Wydawnic-two C. H. Beck, Warszawa 200911 E. Łopacińska, Zreformowany ZUS – ubezpieczenia według nowych zasad, fRf, Warszawa 1999

94 95

sne prowadzenie więcej niż jednej kontroli. Można również ustalić inny termin kontroli12.

Obowiązujące przepisy nie wskazują, jak często ZUS powinien kontrolować płatników. W praktyce częstotliwość kontroli jest wyzna-czana wymaganiami skutecznego dochodzenia należności z tytułu składek. Swoboda organów w zakresie czasu trwania, częstotliwości oraz sposobu przeprowadzania postępowania kontrolnego jest jednak znacznie ograniczona. Rutynowej, okresowej kontroli ZUS przedsię-biorca może spodziewać się raz na 4-5 lat. W uzasadnionych jednak przypadkach kontrola ta może być przeprowadzana z większą często-tliwością, a dotyczy to na przykład naruszenia przepisów przez płatnika bądź zgłaszania skarg przez osoby ubezpieczone. W chwili obecnej, ze względu na stosunkowo krótki (5 lat) okres przedawnienia należności składkowych, kontrole ZUS uległy nasileniu13.

Czas trwania kontroli różni się w zależności od statusu, miano-wicie kontrola płatnika składek, który nie jest przedsiębiorcą, powinna trwać do miesiąca, a kontrola wymagająca pozyskania dowodów ze źródeł osobowych, opinii z innych instytucji powinna trwać do dwóch miesięcy. Kontrola płatnika składek, który natomiast jest przedsiębior-cą, w jednym roku kalendarzowym nie może przekraczać : 12 dni robo-czych, jeśli kontrola dotyczy mikroprzedsiębiorstwa; 18 dni roboczych, jeśli kontrola dotyczy małego przedsiębiorstwa; 24 dni roboczych, jeśli kontrola dotyczy średniego przedsiębiorstwa; 48 dni roboczych, jeśli kontrola dotyczy innego niż powyższe przedsiębiorstwa. Termin rozpoczęcia kontroli ustala inspektor kontroli ZUS, jeśli nie dotyczy to przedsiębiorcy, po otrzymaniu upoważnienia do jej przeprowadze-nia14.

Zakres kontroli powinien zostać szczegółowo wskazany w upo-ważnieniu do przeprowadzenia kontroli, przekazywanym płatnikowi w dniu wszczęcia postępowania. Postępowania kontrolne są przez ZUS roboczo dzielone na trzy rodzaje w zależności od tego, z jakiej przy-czyny zostało wszczęte postępowanie oraz jaki zakres rozliczeń będzie w związku z tym badany. Wyróżnia się kontrole okresowe, doraźne oraz problemowe. Kontrole okresowe są najczęstszym trybem prowa-dzenia postępowania i są to kontrole rutynowe, przeprowadzane pla-nowo u wszystkich płatników składek. Obejmują one stosunkowo naj-12 http://poradnik.ngo.pl/kontrola-zus-w-ngo, dostęp: 02.10.201813 http://poradnik.ngo.pl/kontrola-zus-w-ngo, dostęp: 02.10.201814 R. Blicharz, Kontrola przedsiębiorcy, Wydawnictwo CeDeWu, Katowice 2017

96 97

szerszy zakres czynności. Inspektor ZUS weryfikuje prawie wszystkie aspekty rozliczeń płatnika zarówno dotyczące składek, jak i ustalania wysokości świadczeń oraz dokumentowania prawa do świadczeń eme-rytalno-rentowych15. Kontrole doraźne z kolei wszczynane są doraźnie, najczęściej na podstawie skargi osoby ubezpieczonej, stwierdzenia nieprawidłowości przez ZUS, uzasadnionego podejrzenia o działania niezgodne z prawem lub mające na celu obejście przepisów prawa. Są to kontrole o stosunkowo wąskim zakresie przedmiotowym, dotyczą bowiem najczęściej wyjaśnienia dokładnie tej okoliczności, która stała się przyczyną kontroli. Podczas kontroli doraźnej sprawa wskazana w zakresie kontroli jest badana bardzo wnikliwie, kontrolujący groma-dzi wszelkie dowody z nią związane, analizuje dokumentację, prze-słuchuje płatnika i ubezpieczonych. Kontrole problemowe natomiast są przeprowadzane w celu zbadania jednego, konkretnego aspektu spośród punktów zakresu kontroli. Wszczynane są z reguły w sytuacji, kiedy w wyniku analizy konta płatnika zostają stwierdzone powtarzają-ce się błędy w danym obszarze, gdy z posiadanych przez ZUS informa-cji wynika, że płatnik stosuje praktyki bezprawnie lub mające na celu obejście prawa oraz gdy w przepisach zaszły znaczące zmiany mające wpływ na rozliczenia płatników z ZUS16.

Inspektor kontroli Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jak wspo-mniano wyżej wszczyna kontrolę u płatnika składek po okazaniu legi-tymacji służbowej i po doręczeniu upoważnienia do przeprowadzenia kontroli. Upoważnienie to powinno zawierać wskazanie podstawy prawnej, oznaczenie jednostki organizacyjnej Zakładu, datę i miejsce wystawienia, imię i nazwisko inspektora kontroli Zakładu oraz numer jego legitymacji służbowej, oznaczenie kontrolowanego płatnika skła-dek, wskazanie daty rozpoczęcia kontroli oraz podpis osoby udzielają-cej upoważnienia z podaniem zajmowanego stanowiska lub funkcji, jak również pouczenie o prawach i obowiązkach kontrolowanego płatnika składek17.

Poniżej znajduje się wzór legitymacji służbowej inspektora kon-troli ZUS.

15 art. 89 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych16 E. Klimut, Kontrola wykonywania zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych, Zakład Ubezpie-czeń Społecznych, Warszawa 201717 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Wydawnic-two Wolters Kluwer, Warszawa 2018

96 97

Rys. 1. Wzór legitymacji służbowej inspektora kontroli ZUS

Źródło: http://www.zus.pl/firmy/kontrola/wzory-dokumentow, dostęp: 01.10.2018

Płatnicy składek podczas kontroli mają obowiązek udostęp-nić wszelkie księgi, dokumenty i inne nośniki informacji związane z zakresem kontroli oraz udostępnić do oględzin składniki majątku. Mają obowiązek również sporządzić i wydać kopie dokumentów zwią-zanych z zakresem kontroli i zapewnić niezbędne warunki do przepro-wadzenia czynności kontrolnych. Płatnik ma obowiązek ponadto udzie-lać wyjaśnień i przedstawić tłumaczenia dokumentacji sporządzonej w języku obcym na język polski. Przedsiębiorca ma prawo złożyć sprze-ciw, gdy inspektor kontroli ZUS rozpoczął i przeprowadza kontrolę z naruszeniem przepisów ustawy – Prawo przedsiębiorców. Sprzeciw może również złożyć w imieniu przedsiębiorcy osoba upoważniona. Sprzeciw należy złożyć na piśmie wraz z uzasadnieniem i zawiado-mić na piśmie inspektora kontroli ZUS w terminie 3 dni roboczych od dnia, w którym rozpoczęła się kontrola lub wystąpienia przesłanki do wniesienia sprzeciwu. Inspektor w takiej sytuacji wstrzymuje kontrolę

98 99

i zostaje rozpatrzony sprzeciw w ciągu trzech dni roboczych od dnia, w którym został otrzymany. W wyniku sprzeciwu wydane jest posta-nowienie o odstąpieniu od czynności kontrolnych lub o ich kontynu-owaniu18. Przedsiębiorca ma również prawo do zażalenia na otrzymane postanowienie, które rozstrzygane jest w ciągu siedmiu dni od dnia, w którym ZUS je otrzymał. Jeśli sprzeciw lub zażalenie nie zostaną rozpatrzone w terminie jest to równoznaczne z uznaniem słuszności sprzeciwu lub zażalenia. Na postanowienie w sprawie zażalenia można wnieść skargę do sądu administracyjnego na przewlekłe prowadzenie kontroli w terminie 30 dni od dnia, w którym przedsiębiorca otrzyma postanowienie o rozpatrzeniu zażalenia, skarga jednak nie wstrzymuje kontroli19.

Postępowanie kontrolne, wszczęte w dniu dostarczenia płatniko-wi upoważnienia do przeprowadzenia kontroli, kończy się doręczeniem mu protokołu kontroli, który zawiera wszystkie ustalenia dokonane w toku kontroli. Inspektor kontroli ZUS sporządza w dwóch jednobrz-miących egzemplarzach protokół kontroli, który powinien zawierać oznaczenie jednostki organizacyjnej ZUS, dane kontrolowanego płat-nika składek, dane inspektorów kontroli ZUS, którzy przeprowadzają kontrolę, zakres kontroli, czas trwania czynności kontrolnych, opis ustaleń z kontroli, przedstawienie dowodów, pouczenie o prawie złoże-nia zastrzeżeń, pieczęć i podpis inspektorów oraz informacje o wpisie do książki kontroli. Kontrola uznana jest za zakończoną w momencie dostarczenia protokołu kontroli płatnikowi. Płatnik nie ma możliwości odwołania się od ustaleń protokołu do wyższej instancji, może jednak wnieść do niego zastrzeżenia, aczkolwiek do tych zastrzeżeń odniesie się jedynie inspektor przeprowadzający postępowanie20. Podważenie ustaleń kontroli może nastąpić dopiero po wydaniu przez ZUS decy-zji, która kończy postępowanie przed organem rentowym i od której przysługuje płatnikowi odwołanie do sądu. O zasadności stanowisk

18 Praktyczny Informator, Korespondencja ZUS, http://m.publio.pl/files/samples/45/e6/82/119930/Korespondencja_z_ZUS._Wzory_pism_przyklady_wyjasnienia_eksperta_demo.pdf dostęp: 01.10.201819 J. Stolarska, Jakie prawa i obowiązki ma płatnik składek podczas kontroli ZUS, INFORKF, sierpień 2013, http://sklep.infor.pl/pliki/00/gratis/08-2013-Jakie-prawa-i-obowiazki-ma-platnik-skladek-podczas-kontroli-ZUS.pdf, dostęp: 29.09.201820 Ł. Jurek, Charakter prawny aneksu do protokołu kontroli płatnika składek. Wybrane zagadnie-nie, Studenckie Zeszyty Naukowe UMCS 2018, file:///D:/Users/OP/Downloads/1406-1118.pdf, dostęp: 02.10.2018

98 99

obu stron rozstrzyga sąd, uchylając sporną decyzję ZUS lub oddalając odwołanie płatnika. Ostatnim obowiązkiem związanym z postępowa-niem kontrolnym jest złożenie korekty dokumentacji zgodnie z usta-leniami kontroli oraz opłacenie zaległych składek wraz z odsetkami jeśli w wyniku kontroli dokonano przypisu składek. Płatnik składek jest zobowiązany dokonać korekty w złożonych do ZUS dokumentach w terminach 30 dni od dnia otrzymania protokołu kontroli, 7 dni od dnia uprawomocnienia się decyzji ZUS21.

Wpływ kontroli Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na bezpieczeństwo ekonomiczne

Polska, podobnie jak wiele innych państw europejskich działa na zasadzie odpowiedzialności państwa za obywatela i jeśli którykolwiek z obywateli nie przystąpiłby do ubezpieczenia, wszyscy ci, którzy do niego przystąpili musieliby ponieść konsekwencje nieprzystąpienia jednego z obywateli systemu ubezpieczeń społecznych. Dobrze dzia-łający system zabezpieczenia społecznego jest gwarantem życia na w miarę wysokim poziomie społeczeństwa. Przedsiębiorcy mają obo-wiązek zgłaszania swoich pracowników do ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego i jeśli robią to w sposób uczciwy i rzetelny przyczyniają się do zwiększenia ich okresów składkowych, które wliczają się do świadczeń emerytalno-rentowych oraz ilości skła-dek zaewidencjonowanych na ich kontach w Kompleksowym Systemie Informatycznym odpowiadających za wysokość świadczeń. Często pracodawcy zawierają z pracownikami umowy o pracę i umowy zle-cenie na najniższe wynagrodzenie lub stawkę godzinową obowiązującą w Polsce a w rzeczywistości wypłacają im wyższe niż na tych umo-wach wynagrodzenia w gotówce. W ten sposób przedsiębiorcy szukają oszczędności unikając płacenia wyższych składek, natomiast działa to niekorzystnie w konsekwencji dla pracowników, na wysokość ich przyszłych emerytur, rent czy świadczeń w przypadku choroby, macie-rzyństwa czy też nieszczęśliwego wypadku. Niestety ten proceder jest praktycznie nie do wykrycia przez inspektorów ZUS. Dla bezpie-czeństwa ekonomicznego wszystkich obywateli każdy przedsiębiorca

21 M. Łapanowski w: J. Wantoch-Rekowski, Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Toruń - Warszawa 2007, file:///D:/Users/OP/Downloads/1406-1118.pdf, dostęp: 02.10.2018

100 101

powinien zgłaszać pracowników i opłacać wszystkie składki zgodnie z uregulowaniami prawnymi22.

Kontrola ZUS jest istotna z tego względu, że dzięki niej uwidacz-niane są niejednokrotnie uchybienia przedsiębiorców, którzy próbują uchylić się od obowiązków płacenia składek w sposób uczciwy. Ujaw-nione w wyniku kontroli nieprawidłowości wskazane zostają w protoko-le kontroli jako m. in. przypis składek na poszczególne fundusze, które płatnik jest zobowiązany opłacić wraz z odsetkami lub odpis składek na poszczególne fundusze, które wracają do płatnika jeśli opłacił on ich za dużo. Odpis składek na ubezpieczenia wpływa na bezpieczeństwo eko-nomiczne przedsiębiorców natomiast przypis składek wraz z odsetkami zwiększą wpływy do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, NFZ, Fun-duszu Pracy, Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Funduszu Emerytur Pomostowych co z kolei ma ogromne znaczenie na bezpieczeństwo ekonomiczne ubezpieczonych będących pracow-nikami ponieważ jest więcej środków na świadczenia wypłacane nie tylko z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ale też innych instytucji, które są finansowane z poszczególnych funduszów23.

Przypadkiem kontrolowanym przez Zakład Ubezpieczeń Społecz-nych jest zawieranie umowy z pracownikiem, który zaraz po rozpo-częciu stosunku pracy idzie zwolnienie lekarskie. W takim przypadku może dojść do podejrzeń, że celem zatrudnienia nie było świadczenie pracy. Konsekwencją tego może być podważenie zasadności zgłoszenia pracownika do ubezpieczeń społecznych. Zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych osoby, której brakuje okresu zatrudnienia w celu nabycia świadczeń emerytalno-rentowych, również może budzić podejrzliwość ZUS. W przypadku stwierdzonych naruszeń, może nawet dojść do konieczności zwrotu przez pracownika wypłaconych zasiłków, wraz z odsetkami24.

Tylko w styczniu 2016 roku ZUS przeprowadził ponad 5 tys. kon-troli. Stwierdzono, że firmy muszą dopłacić blisko 10 mln zł składek25.

Specjalnie przygotowane oprogramowanie informatyczne typuje

22 https://www.rp.pl/ZUS/301109993-ZUS-podwaza-ubezpieczenie-czyli-kontrola-po-zakoncze-niu-dwuletniego-okresu-oplacania-preferencyjnych-skladek.html, dostęp: 01.10.201823 http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/1027683,kontrola-zus-przedsiebiorcy-odprowadzajacy-tylko-skladki-zdrowotne.htm, dostęp: 01.10.201824 http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/1027683,kontrola-zus-przedsiebiorcy-odprowadzajacy-tylko-skladki-zdrowotne.html, dostęp: 01.10.201825 https://www.gofin.pl/skladki-zasilki-emerytury/17,2,109,167122,jak-przygotowac-sie-na-kon-trole-z-zus.html, dostęp: 01.10.2018

100 101

płatników składek z wykorzystaniem systemowej analizy polegającej m.in. na kojarzeniu danych zaewidencjonowanych na kontach płatni-ków składek oraz kontach ubezpieczonych26.

Podsumowanie

W powyższej publikacji opisano mechanizm kontroli płatników składek przeprowadzanej przez inspektorów kontroli ZUS i jego wpływa na bezpieczeństwo ekonomiczne jednostki (przedsiębiorców i pracowników). Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest bowiem upraw-niony do sprawdzenia, czy i jak płatnicy składek wykonują nałożone na nich zadania i obowiązki w zakresie ubezpieczeń społecznych. Taka kontrola polega przede wszystkim na weryfikacji dokumentacji związa-nej ze zgłaszaniem do ubezpieczeń oraz naliczaniem składek ubezpie-czeniowych za zatrudnione przez płatnika osoby. Z pewnością można by wymieniać więcej kwestii sprawdzanych przez inspektorów kontroli podczas czynności kontrolnych mających wpływ na bezpieczeństwo ekonomiczne ale w związku z ograniczeniami dot. ilości tekstu w arty-kule nie mogłem ich przytoczyć.27.

Bibliografia:

1. Blicharz R., Kontrola przedsiębiorcy, Wydawnictwo CeDeWu, Katowice 2017

2. Jędrasik - Jankowska J., Pojęcie i konstrukcje prawne ubezpie-czenia społecznego, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2018

3. Klimut E., Kontrola wykonywania zadań z zakresu ubezpie-czeń społecznych, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 2017

4. Łopacińska E., Zreformowany ZUS – ubezpieczenia według nowych zasad, fRf, Warszawa 1999

5. Łopanowski M. W: Wantoch – Rekowski J., Ustawa o syste-mie ubezpieczeń społecznych. Komentarze, Toruń - Warszawa 2007

6. Zołotar A., Kontrola działalności gospodarczej przedsiębiorcy, Seria Zarządzanie, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2009

7. Finanse Ubezpieczeń Społecznych, Uniwersytet Warszawski,

26http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/1027683,kontrola-zus-przedsiebiorcy-odprowadzajacy-tylko-skladki-zdrowotne.html, dostęp: 01.10.201827https://www.gofin.pl/skladki-zasilki-emerytury/17,2,109,167122,jak-przygotowac-sie-na-kon-

trole-z-zus.html, dostęp: 01.10.2018

102 103

Wydział Nauk Ekonomicznych 20118. Ubezpieczenia społeczne, opracowanie zbiorowe, Wydawnic-

two C. H. Beck, Warszawa 2014.

Akty prawne:

1. Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców (Dz. U.

z 2018 r. poz. 646)

2. Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpie-

czeń społecznych (Dz. U. 1998 nr. 137, poz. 887)

3. Wyrok SN z 4 sierpnia 2005 r. UK 16/05, OSNP 2006/11-12/

191


http://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/2013/03/ps_11-12_2011_l_hrynkiewicz.pdf

https://www.podatki.biz/info/gazetapodatnika/,

http://sklep.infor.pl/pliki/00/gratis/08-2013-Jakie-prawa-i-obo-wiazki-ma-platnik-skladek-podczas-kontroli-ZUS.pdf,

http://www.zus.pl/documents/10182/1507934/01+

http://coin.wne.uw.edu.pl/gkula/FUS%201.pdf,

http://www.zus.pl/pracujacy/system-ubezpieczen-spolecznych-w-polsce/platnicy-skladek-na-ubezpieczenia-spoleczne,

https://kadry.infor.pl/kadry/ubezpieczenia/zasady_podlegania/414171,Kontrola-ZUS.html,

http://www.zus.pl/przedmiot-i-zakres-kontroli,

http://www.zus.pl/firmy/kontrola/wzory-dokumentow,

http://poradnik.ngo.pl/kontrola-zus-w-ngo,

h t t p : / / m . p u b l i o . p l / f i l e s / s a m p l e s / 4 5 / e 6 / 8 2 / 1 1 9 9 3 0 /Korespondencja_z_ZUS._Wzory_pism_przyklady_wyjasnienia_eks-perta_demo.pdf,

https://www.rp.pl/ZUS/301109993-ZUS-podwaza-ubezpiecze-nie-czyli-kontrola-po-zakonczeniu-dwuletniego-okresu-oplacania-pre-ferencyjnych-skladek.html,

102 103

104 105

Cechy i formy infotainment

Adam Grzegorczyk

(Akademia Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie)

Abstrakt:

Artykuł podejmuje stosunkowo nowe zagadnienie formy komu-nikacji mediowej zwanej infotainment, zwaną także w języku polskim inforozrywką. W oparciu o źródła literaturowe przedstawiono genezę tej formy, jej ewolucję oraz aktualne cechy. Zaprezentowano także typologię tej formy komunikacji. W oparciu o wyniki własnego bada-nia autor wyodrębnił i opisał elementy charakterystyczne dla tej formy komunikacji. Wskazano także kierunek, w jakim ta forma się rozwija.

Słowa kluczowe:Infotainment, format, media, komunikacja


104 105

Infotainmenmt features and forms

Abstract:

The article deals with a relatively new issue of the form of media communication called infotainment. Based on literature sources, it pre-sents the genesis of this form, its evolution and current features. The typology of this form of communication was also presented. Based on the results of his own research, the author identified and described the elements characteristic of this form of communication. The article also indicates the direction in which this form develops.

Key words:Infotainment, format, media, communication

Szeroko rozumiana komunikacja jest najszybciej rozwijającą się dziedziną tak biznesu, jak i ludzkiej aktywności. Przed komunikacją stawiane są wciąż nowe cele, ma ora realizować kolejne ujawniane potrzeby człowieka. Dlatego we współczesnej komunikacji wciąż pojawiają się nowe formy, służące realizacji tych celów, w nowych okolicznościach i nowym technologicznym środowisku.

Wstęp

Pojęcie „infotainment” powstało do nazwania nowego gatunku dziennikarskiego lub rodzaju kontentu mediowego, z połączenia angiel-skich słów „information” (informacja) i „entertainment” (rozrywka). Format ten łączy zatem informacyjne treści przekazu medialnego z ich rozrywkową formą.

Konkretne źródło powstania tego pojęcia nie jest jednoznaczne, pojawiało się ono bowiem kilkakrotnie w podobnym czasie w różnych okolicznościach występujących niezależnie od siebie. Lekko odmien-ny termin „infortainment” stanowił tytuł konwencji Intercollegiate Broadcasting System (IBS), stowarzyszenia akademickich rozgłośni radiowych w USA zorganizowanej w dniach 5-7 kwietnia 1974 roku

106 107

- „Nexus between information and entertainment”.1 W publikacji „Phone Call” wydanym w lutym 1980 roku Ron Eisenberg posłużył się określeniem „infotainment”.2 Ten sam termin został wykorzystany we wrześniu 1980 podczas Joint Conference of ASLIB organizowanej przez The Institute of Information Scientists and the Library Associa-tion w Sheffield (Wielka Brytania).

Notabene współcześnie pojęcie infotainmentu zostało także zaadaptowane do nazywania pokładowych systemów multimedial-nych obejmujących w sobie tak treści informacyjne, jak i rozrywkowe. W samochodach i samolotach określenie infotainment jest stosowa-ne do nazywania pokładowych centrów rozrywki, które kierowcom dostarczają informacji, a pasażerom rozrywki. Centra te wyposażane są w coraz więcej funkcji m.in. informacja o ruchu ulicznym, wizualizacja poszukiwanego miejsca, atrakcje na trasie, prognoza pogody, aktualno-ści, media społecznościowe i Internet, a nawet polecenia głosowe.

Ewolucja infotainment

Już w 1695 roku Kaspar von Stieler w książce Zeitungs Lust und Nuts wskazał (o prasie), że dwoma podstawowymi czynnikami zainteresowania treścią medium są przyjemność odbioru i przydatność treści.3

Współcześnie pojęcie „infotainment” rozumie się jako treści mediowe zawierające informację lub komentarz do niej (publicystykę) wyrażone w formie rozrywkowej. Tak rozumiane pojęcie może zatem być rezultatem dwóch procesów: formalnego zwiększania atrakcyjno-ści treści informacyjnych lub konsumowania przez formy rozrywkowe treści zastrzeżone dotychczas dla programów informacyjnych. Sprowa-dza się zatem do klasycznego dylematu, czy infotainment uczy bawiąc, czy bawi ucząc. Niewątpliwie bowiem analizowany format łączy w sobie obie funkcje.

Wśród zachodzących na przełomie XX i XXI wieku zmian spo-łecznych i kulturowych wskazuje się tendencję do upraszczania i uła-

1 Robert L. Hilliard, Michael C. Keith, The Broadcast Century and Beyond: A Biography of American Broadcasting, Taylor & Francis Nowy Jork 2012, str. 2332 Michael D. Murray (red.), Encyclopedia of Television News, Greenwood Publishing Group, Oryx Press 1999, str. 103-1053 Por. Kaspar von Stieler, Zeitungs Lust und Nutz, Benjamin Schiller, Hamburg 1695

106 107

twiania życia, obejmującą przede wszystkim dążenie do minimalizacji obciążenia umysłu/pamięci informacjami i procesami ich przetwarza-nia. Przetwarzanie i przechowywanie informacji ludzkość ceduje na instalacje cybernetyczne, czego skutkiem jest ograniczenie zdolności przetwarzania treści oraz obniżenie gotowości wykorzystania zasobów pamięci. Osobniczy potencjał przetwarzania i zapamiętywania u jed-nostki ludzkiej ulega obniżeniu z pokolenia na pokolenie. W to miejsce umysł ludzki skupia się na funkcjach mechanicznego powielania pro-stych procesów myślowych (ideogramów). Jednocześnie ze względu na procesy ekonomiczne i technologiczne (mechanizacja i automatyzacja) skraca się czas poświęcany na pracę i obowiązki domowe. Tradycyjne czynności człowieka są eliminowane (np. zakup gotowych posiłków zastąpił gotowanie ich w domu). Współczesna jednostka ma coraz wię-cej czasu wolnego, który w dominującym zakresie wypełnia szeroko rozumianą konsumpcją.

W obecnym stanie oferta rozrywki staje się jednym z najważniej-szych wyznaczników luksusu. Rozrywka stanowi drugi pod względem wielkości obrotów przemysł w Stanach Zjednoczonych, po przemyśle zbrojeniowym, a wyprzedzając przemysł motoryzacyjny. Rozrywka jest przy tym przemysłem wysoce innowacyjnym. Innowacyjność tego przemysłu leży nie tylko w zdolności generowania nowych i udosko-nalania istniejących nośników (np. audiowizualnych, jak konwergencja mediów), ale także nowych formach udoskonalania sposobów prezen-towania treści.

Cechy infotainment

Współczesność mediów sprawia, że główne formaty walczą o rozszerzenie lub przynajmniej utrzymanie widowni. Konsekwencją tej tendencji jest dążenie do zwiększenia atrakcyjności kontentu medio-wego i zmniejszenia trudności jego percepcji. Krytycy formatu medio-wego pn. „infotainment” wskazują, że w takim przekazie dominującą rolę odgrywa forma, podczas gdy treść stanowi jedynie pretekst do publikacji. Nie bezzasadne byłoby w tym kontekście wskazanie analo-gii pomiędzy pojęciem „infotainment” i koncepcją celebryty.

Ze względu na funkcje formatów, w audycjach zawierających infotainment dochodzi do banalizacji i infantylizacji treści, upraszcza-nia argumentacji, spłaszczania rzeczywistości, co stanowi odpowiedź

108 109

na potrzeby masowej widowni. W literaturze pojawił się nawet podział audycji informacyjnych ze względu na poziom trudności komunika-tu na tzw. twarde wiadomości („hard news”), które cechuje powaga i spektakularne znaczenie w określonym momencie w czasie oraz miękkie wiadomości („soft news”) – rozumiane jako infotainment – zawierające często niepoważne przypadkowe tematy.

Powstanie i popularyzacja formatu infotainment jest rezultatem szerszego procesu nazywanego tabloidyzacją, charakterystycznego pierwotnie dla prasy, a oznaczającego spłycanie wiadomości, zmniej-szanie szczegółowości kontentu, tworzenie treści powierzchownych, posługiwania się syntezami, za to bogato ilustrowanego elementami wizualnymi: zdjęciami, grafikami itp. To zjawisko ma sprzyjać wywo-ływaniu wzrostu zainteresowania treścią mediową, poszerzeniu bazy odbiorców, obniżeniu trudności obcowania i zapewnieniu pozytywne-go doświadczenia odbioru, czemu ma służyć likwidacja barier percep-cji, zmiana proporcji zawartości mediów, wzrost udziału łatwej treści, prostej rozrywki, nie wymagającej od widza zaangażowania, ze szkodą dla treści wymagających analiz. Pojęcie „infotainment” stanowi zatem w nomenklaturze medioznawczej kolejny etap nasilenia tabloidyzacji mediów. 4

Jednak obok zastosowania infotainmentu jako formatu (głównie w telewizyjnych audycjach informacyjnych), jego cechy stają się coraz bardziej dostrzegalne w poszczególnych formach kultury popularnej.

Oczywistą współczesną tendencją w mediach jest ucieczka od treści poważnych ku przyjemności, radości, beztrosce, a zatem cechom publicznej percepcji treści dominującej wśród odbiorców. Konsumpcja kultury, tak wysokiej, jak i popularnej, zmierza w kierunku jej uła-twienia i uproszczenia. Tym samym widzowie uciekają od informacji i formatów informacyjnych. Jednocześnie przy atomizacji zaintereso-wań odbiorców, życie publiczne (w tym polityka) jest obecnie jednym z niewielu tematów powszechnych, przyswajanych z niechęcią, ale przez znaczne części społeczeństwa.

Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że zmianie uległy nie tylko treści kultury (pojawiły się nowe, nieistniejące uprzednio, formy sztuki, czy kultury popularnej), ale przede wszystkim jesteśmy uczestnikami rewolucji formy udostępniania kultury. Nawet w tak tradycyjnych

4 Michael Medved, “Television News: Information or Infotainment?”, USA Today 8.05.2000, p. 58.

108 109

dziedzinach, jak wystawiennictwo, kompetentnego i doświadczone-go przewodnika zastępują instalacje multimedialne, oddziałujące na odbiorcę obrazem, dźwiękiem, ruchem, a także oferujące mu szereg atrakcyjnych aktywności, niespotykanych wcześniej w muzeach (np. quizy, projekcje itp.).

Zmiany są szczególnie dostrzegalne w sferze rozrywki, gdzie krytyczny i wymagający odbiorca oczekuje nie tylko nowości treści (czegoś, czego wcześniej nie doświadczył), ale także atrakcyjności formy. Twórcy poszukują zatem nowych rejonów tematycznych i for-malnych sytuowania swojej twórczości. Realizacją tych tendencji było pojawienie się formy wypowiedzi artystycznej zwanej stand-up. Forma ta, polegająca na jednoosobowej słownej opowieści humorystycznej i interakcji z widownią, bazująca na doświadczeniach kabaretu, w coraz większym stopniu obejmuje w sobie treści o zabarwieniu politycznym. Komicy przygotowują anegdoty dotyczące ich własnego życia, jednak wplatają do nich dygresje dotyczące wydarzeń politycznych i wypowie-dzi polityków. Dla znacznej części widowni tego rodzaju wypowiedzi stają się podstawowym źródłem wiedzy o takich wydarzeniach. Część publiczności stand-upu wręcz oczekuje, że komik swoją prezentacją pozwoli im nadrobić braki w politycznych aktualnościach.

Równolegle, na bazie opisanego zjawiska, wykształciły się medialne formy rozrywki typu one-man show, polegające na satyrycz-nym przedstawianiu wydarzeń politycznych i społecznych np. nadawa-ny w HBO, a prowadzony przez Johna Olivera „Last Week Tonight”, obejmujący oprócz monologu przebitki filmowe, zdjęcia, nagrania dźwiękowe, przy jednoczesnej reakcji publiczności. Kolejnym krokiem w rozwoju rozrywki w tym kierunku są wysokobudżetowe realizacje satyryczne emitowane na żywo np. produkowany przez amerykańską sieć NBC „Saturday Night Live”, zawierające w sobie znaczny udział nawiązań do treści politycznych i społecznych.

Dotychczasową kulminacją wykorzystania form typowych dla infotainmentu dla celów rozrywkowych był zorganizowany przez Comedy Central w 2011 roku roast Donalda Trumpa, wtedy rozważają-cego start w wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. Forma roast (grillowanie) polega na publicznym (z widownią, często w postaci bliskich gwiazdy oraz innych osób znanych) wygłaszaniu przez zapro-szonych komików (i osoby znane) obraźliwych, często wulgarnych monologów w stosunku do zaproszonego gościa i innych toastujących.

110 111

W przypadku Donalda Trumpa organizacja roastu, o przeznaczeniu charytatywnym, miał na celu zniwelowanie negatywnych konsekwen-cji wizerunkowych stereotypów dotyczących Trumpa, powszechnych w amerykańskim społeczeństwie. Publiczną nobilitacją dla bohatera wieczoru było, że najsłynniejsi amerykańscy komicy, lubiane postaci, mówią o nim, wskazując, że uznają go za ważną postać. Roast stał się szansą do przedstawienia przez Trumpa jego przemówienia nieprzy-chylnej publiczności, przy dużym odbiorze i w lekkiej formie. Oprócz krytycznych, często niesmacznych monologów zaprezentowanych komików, Trump zdecydował się na żarty z siebie samego, swojej fryzury, a w treści swojego wystąpienia wskazał na swoją zamożność, zły stan gospodarki, dobre dni przed nim. Prawdopodobnie opisywane wydarzenie miało znaczący wpływ na decyzję Partii Republikańskiej, która wybrała go swoim kandydatem w wyborach prezydenckich 2016 roku.5 Tym samym rozrywka na trwałe weszła do polityki, jako doce-niona forma prezentowania treści społecznych i partyjnych.

Formy infotainment

Opisane powyżej okoliczności skutkują zmianą modeli percep-cji treści. Ograniczeniu ulega zakres tematyczny zainteresowań, przy zwiększeniu siły tych ograniczonych zainteresowań. Ze względu na różnorodność bodźców informacyjnych docierających do jednostki, stan braku zainteresowania pewnymi treściami występuje naprze-miennie z silnym zainteresowaniem innego rodzaju treściami. Będące stanem podstawowym ludzkiej percepcji rozproszenie uwagi przy bardzo znacznej liczbie bodźców skutkuje koniecznością częstego bodźcowania jednostki impulsami o zmiennych cechach, sile i cha-rakterze. Współczesny człowiek jest przyzwyczajony do realizacji krótkich aktywności, nie wymagających znacznego wysiłku. Przykła-dowo w działalności akademickiej do lamusa przechodzą tradycyjne formy np. 90-minutowy wykład typu „kreda-tablica”, a nowoczesny wykład trzeba rozumieć jako 90-minutowy show, ze zmianami akcji, różnorodnością form, zmianami scen i ujęć, jako percepcję ekranu z jego elementami, napisami, ilustracjami, dynamiką ruchu, dźwiękiem różnej głośności i charakteru. Podstawowego znaczenia w percepcji

5 Vincent Terrace, Television Specials: 5.336 Entertainment Programs, 1936-2012. McFarland, 2013, s. 104

110 111

treści nabiera jej audiowizualny charakter.W tym kontekście warto zauważyć, że pomiędzy 1980 i 1990

rokiem brytyjscy naukowcy zajmujący się nauką o komunikacji wpro-wadzili formę prezentacji komediowej do organizowanych przez siebie konferencji. Wykłady i referaty były wzbogacane formami prezentacji i krótkich projekcji, często przygotowywanych specjalnie dla danego wykorzystania. Posługiwano się starannie dobranymi anegdotami, zabawnymi zdjęciami i rysunkami. Tendencja ta, choć wciąż dostrze-galna, nie znalazła szerszego odniesienia w powszechnej praktyce akademickiej, jednak przeniosła się na inne pola publicznej prezentacji treści: szkolenia, wiece, spotkania partyjne.

W wystąpieniu konferencyjnym pt. „Reconsidering the Fourth Estate: The functions of infotainment” podczas konferencji Australian Political Studies Association at University of Adelaide in 2004 Stephen Stockwell wyodrębnił 9 rodzajów audycji formatu infotainment: life-style show (ciekawe informacje dostosowane do potrzeb odbiorców), reality TV (utrwalenie rzeczywistych zdarzeń z życia), docusoaps (wykreowane opowieści przedstawione w sposób dokumentalny), docugames (wykreowane współzawodnictwo przedstawione w sposób dokumentalny), doculifestyle (wykreowane wydarzenia z życia wybra-nych środowisk przedstawione w sposób dokumentalny), tabloid news (wiadomości z rozrywkową treścią i formą), talk show (formy rozrywki z treścią informacyjną), mocumentary (nieprawdziwe treści informa-cyjne o przeznaczeniu komediowym), news sitcom (format sit-com prezentujący wydarzenia z działalności mediów).6

W latach 2017-2018 autor artykułu przeprowadził badanie jako-ściowe na 18 polskich seryjnych audycjach telewizyjnych formatu infotainment (obejmujące łącznie 168 odcinków z lat 2006-2017). Badanie wykorzystywało technikę analizy treści strukturalizowanej kwestionariuszem. Celem badania było ustalenie charakterystycznych form audycji reprezentujących format infotaiment, a także ewolucji formalnej tego formatu w badanym okresie. Badanie przeprowadzone przez autora pozwala wychwycić cechy wspólne zarówno kontentu, jak i formy tego formatu. W badaniu zwracano uwagę na powtarzalność elementów, ale również identyfikowano elementy nietypowe, wyko-

6 Stephen Stockwell, “Reconsidering the Fourth Estate: The functions of infotainment”, https://www.researchgate.net/profile/Stephen_Stockwell/publication/29453293_Reconsidering_the_Fo-urth_Estate_The_functions_of_infotainment/links/0046352242cfc6d8ac000000/Reconsidering-the-Fourth-Estate-The-functions-of-infotainment.pdf (29.01.2018)

112 113

rzystywane eksperymentalnie lub incydentalnie. Badanie pozwala ustalić, że typowymi elementami formatu infotainment są:

• Pytania/zagadki (formy służące przyciągnięciu uwagi i budo-wy zainteresowania odbiorcy)

• Wyzwania (formy wywołujące zaangażowanie poznawcze)• Historie/narracje, historie obrazkowe (utrzymujące wysoką

intensywność percepcji odbiorcy)• Zwroty akcji/zaskakujące zdarzenia (podnoszące intensywność

uwagi)• Anegdoty/dygresje, techniczne elementy odwracające uwagę

np. informacje na pasku (służące celom dystrakcyjnym, utrudniające ocenę wartości poznawczej przekazywanych informacji)

• Prezentacje/slajdy (odwołania do wyobraźni odbiorcy i nawiązania do utrwalonego u odbiorcy mechanizmu percepcji – przez obraz)

• Filmy/Tutoriale (wykorzystujące audiowizualność, wypełnia-jącą kanał percepcji odbiorcy, dla efektu często wykorzystujące stop-klatkę, powiększenie elementu itp.)

• Wykorzystanie dźwięku ilustracyjnego, zabawa dźwiękiem, dźwięk jako element humorystyczny (jako dodatkowego elementu zwiększającego wrażenie widza, dotychczas rozwiązanie typowe dla form niedziennikarskich – filmów fabularnych i dokumentalnych)

• Głos spoza kadru - lektor z offu (zwiększający wiarygodność przekazywanych treści).

Przeprowadzone badanie, uwzględniając zjawisko infotainment w ujęciu procesowym, dodatkowo wskazuje, że dość szybko wykształ-cają się kolejne nowe formy stosowane w audycjach formatu infotain-ment, które następnie uzyskują powszechne zastosowanie we wszyst-kich ich realizacjach. Wyniki badania wskazują przy tym, że rozwój formalny infotainment nie jest ograniczony do akwizycji technicznych rozwiązań wynikających z postępu cywilizacji w dziedzinie komuni-kacji, ale obejmuje również rezultaty stosowania eksperymentalnych form, głównie w zakresie sposobu prezentacji treści, w tym przypadki kończące się niepowodzeniem. Twórcy audycji formatu infotainment w poszukiwaniu innowacji najwyraźniej nie uciekają przed ryzykiem wynikającym z zastosowania rozwiązań wcześniej nie sprawdzonych w oddziaływaniu na publiczność.

112 113

Jednocześnie badanie ujawnia, iż poszczególne, kolejno poja-wiające się przypadki audycji w formacie infotainment, wykazują w coraz większym stopniu cechy typowości dla tego formatu. Pobocz-nie należy zauważyć, iż badane audycje miały w znacznym stopniu charakter wtórny względem wcześniejszych audycji publikowanych w innych krajach, w szczególności w zakresie formy, a niektóre audycje są prostymi przeniesieniami zagranicznych formatów na polskie pola treściowe (np. format „Saturday Night Life” nadawany w amerykań-skiej sieci telewizyjnej NBC od 1975 roku, zaadaptowany w polskim kanale Showmax pod nazwą „SNL Polska”). Podkreślenia jednak wymaga, że także w polskiej przestrzeni medialnej pojawiają się roz-wiązania oryginalne, niespotykane uprzednio np. mini serial komedio-wy „Ucho prezesa”, w kombinacji charakteru treści i formy, posiada cechy unikalne, nie występujące w tym układzie we wcześniej nadawa-nych audycjach, co sprawia, iż uzyskuje on status oryginalnego forma-tu (od którego cech zresztą w kolejnych sezonach twórcy incydentalnie odchodzili, przyjmując w to miejsce rozwiązania konwencjonalne, stosowane uprzednio powszechnie w innych audycjach, co zmniejszyło atrakcyjność i siłę oddziaływania „Ucha prezesa”).

Można oczekiwać, że ewolucja formatu infotainment będzie miała nadal wyłącznie charakter formalny, albo pojawią się nowe rozwiązania technologiczne, bazujące na mobilnych platformach komunikacji, które otworzą nową jakość dla tego formatu, włączając elementy interaktywności, a nawet prosumeryzmu. Trzeba zaznaczyć, iż pomimo obiektywnie innowacyjnego charakteru formatu, co wynika z odpowiedniego doboru rozwiązań formalnych dla prezentowanych treści, infotainment pozostaje dotychczas formatem konserwatywnym w rozumieniu udziału publiczności w jego tworzeniu. Wszystkie dotychczas realizowane audycje reprezentujące ten format ograniczały udział odbiorcy co najwyżej do roli publiczności w realizowanym na żywo przedsięwzięciu i to publiczności sterowanej scenariuszem (np. inspirowana przez producenta siła reakcji na poszczególne wypowie-dzi, zachowania lub gesty). Wydaje się, że w ramach analizowanego formatu pozostaje zatem bardzo dużo miejsca na interaktywność odbiorcy, w tym nie tylko prezentację aktualnych reakcji i poglądów, ale także możliwość wpływania na rozwój akcji audycji i dobierane w nich treści. Tego rodzaju tendencji na pewno przyświecać będą współ-czesne zmiany technologii komunikacji.

114 115

Bibliografia:

• Hillard Robert L., Keith Michael C., The Broadcast Century and Beyond: A Biography of American Broadcasting, Taylor & Fran-cis, New York 2012

• McLuhan Marshall, Understanding Media: The Extensions of Man, Mentor, New York 1964

• Medved Michael, “Television News: Information or Infotain-ment?”, USA Today 8.05.2000, p. 58.

• Murray Michael D. (ed.), Encyclopedia of Television News, Greenwood Publishing Group, Oryx Press 1999

• Stockwell Stephen, “Reconsidering the Fourth Estate: The functions of infotainment”, conference presentation

• Terrace Vincent, Television Specials: 5.336 Entertainment Programs, 1936-2012, McFarland, Jefferson 2013

• von Stieler Kaspar, Zeitungs Lust und Nutz, Benjamin Schiller, Hamburg 1695

Technologie. Procesy. Bezpieczeństwo. vol. 2wsp.pl/file/1323_611172465.pdf · przy budowaniu...

Documents

Transcript of Technologie. Procesy. Bezpieczeństwo. vol. 2wsp.pl/file/1323_611172465.pdf · przy budowaniu...