Studia Regionalne i LokalneNr 4(34)/2008

ISSN 1509–4995

Marika Pirveli*

tBilisi – etaPy urBaNistyczNego rozwoju miasta

Niniejszy artykuł ukazuje ewolucję układu urbanistycznegoTbilisi – obecnej stolicyGruzji(ang. Georgia;gruz.Saqartwelo)–naprzestrzenidziejów.Strukturatekstuzachowujechronolo-gicznyukładwydarzeńodpowstawaniamiasta.Omówiono także jegourbanistycznąspecyfikę,wynikającązlokalizacjiTbilisiwkotlinierzekiMtkwari(znanejwPolscepodnazwąKura).NazakończeniedokonanoogólnegoprzeglądupodstawprawnychrozwojumiastazpoczątkuXXIw.Determinująonebowiempraktycznemożliwościwykorzystaniaurbanistycznegodziedzictwasto-łecznegomiasta1.

Tekst oparty jest na dokumentach rewitalizacji urbanistycznej Tbilisi, jakie opracowano napoczątku2000 r.w ramachprojektuwspółfinansowanegoprzezRadęEuropy iGruzińskąFun-dacjęOchronyDziedzictwaKulturowego.Wynikibadańopublikowanow2001 r.wgruzińsko- -francusko- i angielskojęzycznychmateriałachspecjalistycznych (Tumaniszwili2001)2.Kolejneźródła tomateriałyempirycznegromadzonewTbilisiwokresie2003–2006(wramachrealizo-wanegotammiędzynarodowegoprojektuAIA3)orazuzyskanemetodąkwerendywgruzińskichizagranicznychbibliotekachwlatach1998–20084.

1. Położenie i pierwsze wzmianki

Tbilisi–stolicaGruzji–jestważnymośrodkiempolitycznym,administracyj-nym,kulturalno-oświatowymorazcentrumreligijnym.Historycznedziejemiej-scawiążąsięzciekawymdziedzictwemurbanistycznym,którestanowiprzykładspontanicznej,choćjednakspójnejprzestrzennejkompozycjiflory,faunyiukła-dówurbanistycznych,kształtowanychprzezponaddwadzieściawieków.TbilisileżywewschodniejGruzji,wdolinierzekiMtkwari(400–500mn.p.m.,

ryc.1).OdwschodugranicęmiastastanowigóraMachata(655mn.p.m.),odpo-łudnia–górskiłańcuchSololaki,odzachodu–wzniesieniezwaneświętąGórą(750mn.p.m.).MiastoznajdujesięwcentrumKaukazuimadogodnepołożeniekomunikacyjne.PrzezTbilisiprzechodziprawiekażdaliniakomunikacyjna,łą-

* KatedraGeografiiSpołecznejiOrganizacjiPrzestrzeni,UniwersytetSzczeciński.1 Zakończenieniniejszegotekstu(wniecobardziejrozszerzonejwersji)jestprzemyślanejako

wstępkolejnegoartykułuoprojektachrealizowanychwTbilisiod2000r.Trzecinatomiasttekstztegocykluprzedstawiaszczegółowotylkojedenzprojektówrewitalizacyjnych.

2 Wersje obcojęzyczne, w pełni sfinansowane przez Radę Europy, wydanow Strasburgu.Miałyonesłużyćjakowyjściowydokumentwtakzwanychdebatachlizbońskich.

3 http://www.srgg.org.pl/ 4 Zgromadzonaprzezautorkędokumentacjaczęściowopokrywasięzmateriałamiwykorzy-

stanymiwopracowaniuD.Tumaniszwilego (2001).Zostały one także użytew:Pirveli 2002;Pirveli2007,s.97–110.

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 27

czącaróżneczęścizarównoGruzji,jakicałegoKaukazuorazKaukazzterenamipołożonyminapółnoc.Wwiększościsątoszlakiwytyczonejeszczezaczasówhellenistycznych ibizantyjskich,któreprzyczyniłysiędopowstania i rozwojuzarównoTbilisi,jakikażdejinnejmiejskiejosadynaterenieGruzji,zwyjątkiemmiastaCchinwali(Pirveli2002,s.50–85).

Ryc. 1. Położenie Tbilisi na tle Gruzji i topografia kotliny tbiliskiejŹródło: Pirveli 2000, s. 5–30.

Najstarszeosadnictwona terenieTbilisiskupiłosięwokółwódtermalnych.Nazwamiastateżwiążesięzciepłymi(tbili)źródłami.Wynikibadańarcheolo-gicznychświadcząozasiedlaniudzisiejszychterenówmiastajuż5–6tysięcylattemu.WIII–IIw.p.n.e.byłatugęstozaludnionaosada,którejmieszkańcypro-wadziliwymianęihandelzBaktrią,Partią,RzymemiBosforem(ryc.2).Doprzekształceniapoczątkowoskromnejgminywmiastodoprowadziłokilka

czynników.HistorycywpierwszejkolejnościwymieniająpołożenieTbilisiwcen-trumbogategorolniczegoregionunaszlakułączącymówczesnyświatWschodu(Indie) z zachodnim (Hellada). Równieważnym czynnikiemmiastotwórczymbyłastrategicznalokalizacjatwierdzyKala(obecnie:stareTbilisi)nadrodzedo

MARIKAPIRVELI28

ówczesnejstolicyMcchety.RozwójTbilisi(podobniejakMcchety)następowałdziękiłączeniugminwjedenfunkcjonalniespójnyorganizm,takjakwprocesienarodzingreckiegoarchaicznegopolis(Pirveli2002,s.37–39,50–61).

Ryc. 2. Urbanistyczny rozwój Tbilisi od zarania dziejów do XIX w.Źródło: Tumaniszwili 2001, s. 65.

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 29

2. Pierwsze urbanistyczne ukształtowanie tbilisi jako miasta stołecznego (IV–VII w.)

Wgruzińskimpiśmiennictwiepierwsze informacjeoTbilisi jakoomieściepochodzą z IVw. n.e.Wewczesnym średniowieczumiało ono statusmiasta- -twierdzyiskładałosięzdwóchczęści:dzielnicy,wktórejskupiłosięnajstarszeosadnictwo,orazwłaściwegoTbilisiz twierdząKala.TwierdzaKala(obecnie:Narikala)dodziśgórujenadmiastemistanowicharakterystycznyelementkra-jobrazu(ryc.2).Przemiany gospodarcze i społeczne oraz rozwój feudalizmu sprzyjały pro-

cesom,dziękiktórymtwierdzarozrosłasiędomiastarzemieślniczo-handlowe-go.PowolinastępujerównieżprzenoszeniekrólewskiejsiedzibyzMcchetydoTbilisi.PomysłodawcąprzeniesieniastolicybyłkrólWachtangGorgasali.PomysłojcaostatecznierealizujewVIw.królDaci.Ztymfaktemwiążesiępojawienienowejczęścimiasta,mianowicienalewymbrzegupowstajeosiedleopisanenarycinie2 jakoKala,anaprawymbrzegurzeki,podrugiejstroniewłaściwegoTbilisiiNarikala,budujesięSogdebili(obecnie:Isani).Jednocześnieosadnictwowychodzipozamurydawnej twierdzyKala imiasto rozszerzasięwkierunkudzisiejszejulicyBarataszwili.W tymokresiekształtują siędwiekompozycyj-no-urbanistyczneosieTbilisi–pierwszanaliniiMetechi(cerkiewMatkiBożejMetechijskiejwSogdebili)–twierdzaKala,adrugawzdłużrzeki,którawna-stępnymokresiestaniesięgłównąosiąrozwojumiasta(ryc.2).Odzaraniadziejów(łączniezewspółczesnymokresem)koncentracjęcentrów

społecznychwmieścieorazjegorozwójurbanistyczno-planistycznykształtowa-łyczynnikitopograficzne:korytorzekiMtkwariorazlicznewzniesienia(ryc.1).PoogłoszeniuchrześcijaństwajakopaństwowejreligiiGruzji(337r.)zaczętobu-dowaćwmieścieobiektysakralne.WśródnichnajstarszetobazylikaAnczisxati(VIw.)ikatedraSioni(VIIw.).CentraadministracyjneorazobiektyhandlowegromadziłysięwokółdzisiejszejkatedrySioniiwzdłużobecnejulicySzawteli.Wichpobliżu,wnajwęższymmiejscurzekiMtkwari,wVIIw.jużistniałmostłączącystarszefragmentymiasta(właściweTbilisiiKala)znowączęściąIsani(dawniejSogdebili,obecnieAwlabari).WówczesnejnowejczęściznajdowałsięSagodebeli,cowdosłownymtłumaczeniuoznacza„miejscepłaczu”– takbo-wiemnazywanopodmiejskicmentarz,którypóźniejstałsięczęściądzisiejszejdzielnicyAwlabari.Tbilisiprzeztrzystulecia(VIII–Xw.)pozostawałowrękachArabów,którzy

przekształcilimiastowgłównąpółnocnąforpocztęicentrumemiratuarabskiegonaKaukazie.Wdokumentach z tego okresuTbilisi opisane jest jako „wielkastolica”i„miastoozachwycającychmurachobronnych”;wspomnianorównieżłaźniewykorzystujące lokalnezasobytermalnychwódsiarczanychimłynynarzeceMtkwari.Kalawtymokresiestanowinajważniejszyfragmentmiastawrazzcytadelą,górującąnadokolicą,skądwidaćcałąpanoramęTbilisiz licznymiwieżami iwieżyczkami.Wpobliżucytadeliznajdował siępałacemira.Domymieszkalnerozmieszczonebyłynatarasowychzboczachinadrzeką.Dzielnice

MARIKAPIRVELI30

mieszkaniowe na prawym brzegu rzeki zajmowały tereny nizinne.Na lewymskalistymbrzegu,tamgdzieobecniejestcerkiewMetechi,mieściłsięwspomnia-nywyżejcmentarzorazlochy.średniowieczne(wedługprzyjętejwkrajachWschodu,wtymwGruzji,pe-

riodyzacji średniowieczeobejmujewiekiod IVdoXVIII)Tbilisimiałopraw-dopodobnieukładurbanistycznypodobnydoinnychfeudalnychmiast,znanychzczasówbizantyjskich(októrymnowożytnaEuropajużniepamiętała):charak-teryzowałyjewąskie,kręteinieregularneuliczki.Rozłożonenadwóchbrzegachrzeki,byłokuniejzwrócone,cowynikałozukształtowaniairzeźbyterenu.SpodpanowaniaArabówTbilisiwyzwoliłkrólDawidIVBudowniczyw1122r.

OdtejporymiastostałosiępolitycznymikulturalnymcentrumZjednoczonegoPaństwa Gruzińskiego. Miasto stołeczne przestaje być północną forpocztąArabówizaczynasięrozwijaćirozrastaćwbardzoszybkimtempie(ryc.2).Jesttookreskulturalnego,gospodarczegoipolitycznegorozkwituzarównoTbilisi,jakicałejGruzji,zwanywliteraturze„renesansem”lub„złotymwiekiem”.

3. Rozwój miasta w XII–XVIII w.

Badaniaarcheologicznedowodzą,żewXII–XIIIw.nastąpiłznacznywzrostterytorialnymiasta.Archeolodzyodkryliceramicznesymbolecechówrzemieśl-ników na terenieOrtaczala, dzielnicy ówczesnegomiasta (na prawymbrzegurzeki),natomiastwDidube(nalewymbrzegu)–potwierdziliistnieniemiejskiejperyferyjnejzabudowy.Wciągudwóchwieków(XII–XIIIw.)TbilisistałosięjednymznajwiększychmiastBliskiegoWschoduzliczbąmieszkańcówponad100tys.osób,zbardzodobrym(natamteczasy)uzbrojeniemterenówirównierozwiniętąinfrastrukturą.Odobrejinfrastrukturzekomunalnejświadczyfakt,iżcałemiastobyłozaopatrzonewwodę.Istnienieskomplikowanegoiwielopozio-mowegosystemuwodno-kanalizacyjno-ściekowegoztegookresupotwierdziływ1937r.badaniaarcheologiczne.Tbilisibyło równieżważnymośrodkiemhandlowymi rzemieślniczymoraz

tranzytowymwregionie,dziękiczemudokrólewskiegoskarbcawpływałydużedochodyzpobieranegowmieściecła.PałackrólaznajdowałsięwczęściIsani(na prawym brzegu rzeki), która wówczas była w całości otoczona murem.W tymokresie istniał już potężnymost, łączący prawobrzeżną i lewobrzeżnączęśćmiasta.Wokółmosturozlokowanebyłylicznetargiibazary,aodhandlują-cychtamzagranicznychkupcówpobieranocło;płaconojerównieżprzybramachmiejskich.Wmieściefunkcjonowało65łaźnikorzystającychzlokalnychźródełtermalnych.GłównatętniącażyciemarteriarozwijałasięwkierunkuówczesnejpodmiejskiejwioskiDigomi(obecniedzielnicaTbilisipodtakąsamąnazwą),po-nieważztejstronydochodziładostolicynajbardziejuczęszczanadroga.Właśniewtymkierunkuowielepóźniej,bowXIXw.,Tbilisizaczniesięrozrastać.WXIIw.zarysowująsiędwiedominantyurbanistycznesylwetkimiasta:Kala

iMetechi.Dzielnicemieszkaniowe rozbudowują sięnie tylkona lewym, lecztakżenaprawym,skalistymbrzegurzeki.Wzdłużrzekipowstająnajważniejsze

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 31

budowlesakralneitymsamymMtkwaristajesięarchitektoniczno-kompozycyj-nąosiąmiasta.Jesttakżeosiąfunkcjonalnąigeograficzną.Położonewkotliniemiastorozrastasięwzdłużliniiwyznaczonejprzezrzekę,awgłąblądurozbu-dowująsięperyferia,znacznieoddaloneodcentrum.(Wewspółczesnymmieścienajwiększe problemy z komunikacją –w tym również społeczno-kulturową–rodząsięwłaśnienapowstałejwówczasliniicentrum–peryferie;corazbardziejoddalającesięodhistorycznieukształtowanegocentrumperyferiezjednejstronytracąkontaktzwłaściwymmiastem,zdrugiejzaś–pozostająwjegogranicachadministracyjnych. Pozorniewygląda to jak proces ruralizacjimiasta.W rze-czywistościzaśproblemtenjestzwiązanyzniedowłademzarządzania,brakiemsprawnejmiejskiejkomunikacjiorazodległościąspołecznąikulturową).Od lat trzydziestychXIIIw. sytuacjamiasta zmienia się radykalnie.Tbilisi

doXVIIIw.stanowiłogłównycellicznychzewnętrznychnajazdów,wielokrot-nie było niszczone i palone.Wkrótce po upadku Bizancjum przestaje istniećZjednoczonePaństwoGruzińskie.Powstająpodzielonewojnąmałepaństewka–księstwa(porównywalnedopolskichwojewództw).TbilisistajesiękrólewskąstolicąKartli (jedna z ośmiu średniowiecznych prowincjiGruzji). Brak stabi-lizacji politycznej spowodował przesunięcie szlaków handlowychw kierunkupołudniowym,przezcozaczęłyoneomijaćTbilisi.Miastostraciłoswojedawneznaczenie,wrezultaciehandelirzemiosłomocnoucierpiały.Zmniejszyłasięnietylkoliczbainstytucjiwmieście,lecztakżejegopowierzchniailiczbamieszkań-ców.Wwynikulicznychpożarówzniknęłyotaczającemiastolasyorazzniszczo-nezostałodziedzictwopiśmiennicze.Zachowałosięniewielewizerunkówmiastazokresupóźnegośredniowiecza

(te,któreprzetrwałylicznepożary).Najstarszytoszkicz1673r.autorstwafran-cuskiegopodróżnikaJeanaChardina(zob.Pirveli2002,s.134,il.73).Zgodniez jego opisem (Poliewktow, Natadze 1930, s. 16) „Tbilisi jest jednym z naj-piękniejszychinajgęściejzaludnionychmiastWschodu.Jestotoczonemocnymmurem,azamuramiwidaćdużowieżkościelnych.Rozległośćprzestrzenipu-blicznejiliczneinstytucjebudząpodziw,abazary[wznaczeniumiejscahandlubliższymsłowu„rynek”aniżelibazarowiwdzisiejszymrozumieniu–M.P.]zaj-mująznacznepowierzchnie.Jestteżkarawanseraj(hoteldlazagranicznychgo-ści,kupcówiichbydłapociągowego)igorącesiarczanełaźnie”.Chardinwielo-krotniewracadorelacjiopałacukrólaWachtangaWspaniałego,podkreślając,iżzkrólewskichkomnatwidaćrzekęiogrodymiejskie.KolejnydokumenttoobrazTbilisiz1701r.autorstwafrancuskiegobotanikaJosephaPittondeTourneforta(ryc.3).WedlejegorelacjinapoczątkuXVIIIw.mieszkałotu20tys.osób.TaliczbaznaczącoodstajeodliczbymieszkańcówwXII–XIIIw.Jednakżewświe-tle zniszczeńwojennych i takwydaje się zawysoka;np.wwynikunajazdówmongolskichpozbawionemieszkańcówdzielniceTbilisizamieniłysięwogrody(np.ogrodyOrtaczala).

MARIKAPIRVELI32

Ryc. 3. Tbilisi z 1701 r. (z lewej strony) według francuskiego botanika Josepha Pitton de Tourneforta. Z prawej strony – panorama współczesnego miasta, ukazująca niektóre obiekty z rysunku francuskiego botanikaŹródło: Tumaniszwili 2001, s. 69; archiwum własne.

NaplanieTbilisi z1735 r. cytadela, podobnie jakdawniej, nadaldominujewsylwetceosiemnastowiecznegomiasta(Pirveli2002,s.134,il.74).Autoremplanu jest znany gruziński geograf i historyk, książę Wachuszti Bagrationi(Poliewktow,Natadze1930,s.14–25).NaplaniewyraźnyjestzarystakzwanejGórnejiDolnejTwierdzy;przytejpierwszejzaczynasięmurobronny,którycią-gniesięwdół,równoleglezbiegiemrzeki,iobejmujeDolnąTwierdzę.NaprzeciwDolnejTwierdzy,nadrugimbrzegurzeki,stoidodziśufortyfikowanacerkiewMetechi.Starożytnedominantyurbanistyczne–MetechiiKala–zachowałyza-temswójcharakterurbanistyczno-kompozycyjnywsylwetcemiasta.NiemniejjednakzmieniłosięznaczenieiobszarobiektuzwanegoKala.Początkowookre-ślenie to odnosi się do górującej się nadmiastem samotnie stojącej twierdzy,wnastępnymokresienazwaobejmujedzielnicępołożonąustópwzgórzawrazztwierdzą.WczasachpóźnegofeudalizmuzaśKalastajesięnazwąwyłączniemiejskiejdzielnicy,atwierdzanazywasię(dodziś)–Narikala(wtłumaczeniuzperskiego:narin–mała,kala–twierdza).PodkoniecXVIIIw.NarikalabyłatylkoarchitektonicznądominantąTbilisi, aKalazyskałanowe funkcje; tubo-wiemprzygłównymplacumieściłasięrezydencjakrólówKartliorazkilkazna-czącychinstytucjigospodarczych.Naprzeciwkrólewskiej rezydencjibyłbazarorazlicznesklepy.WczasienajazduszachaIranu(AghiMohammadaChanKadżara)w1795r.

Tbilisizostałodoszczętniespalone(zniszczeniuuległateżcaładokumentacjahi-storycznamiastaispuściznadziejopisarskaGruzji,ocalałowyłączniekilkadoku-mentów,którezostałyprzedstawionewyżej).Odbudowawykorzystałapoprzedniukładurbanistyczny,cowyjaśniafakt,żewewspółczesnymmieściezkilkuwie-kowegodziedzictwaprzetrwała tylko siatkaulicoraz fragmentmurówobron-nychikilkabudowlisakralnych(wzniesionychzkamienialubzcegły).

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 33

4. Rozwój tbilisi w XIX w.

Rok1801 to data aneksjiGruzji i przyłączeniaKaukazu doRosji jako po-łudniowej guberni caratu.Od tego czasu rozpoczyna się nowyetapwhistoriipaństwa oraz zmienia się kierunek rozwojumiasta.W 1849 r. Tbilisi zostajecentralnymadministracyjnymośrodkiemcałegoKaukazu,bądź jeśliktośwolinazwęużywanąprzezcarskąRosję–Zakaukazia(Gachechiladze1998);niecowcześniej (1846 r.)namiestnikcaraRosjinaKaukazie lokujewTbilisi swojąrezydencję(obecnie:PałacMłodzieży).DlaTbilisiXIXw.jestokresemnawiązywanianowychiaktywizacjidawnych

kontaktów gospodarczych oraz szlaków komunikacyjnych.W latach trzydzie-stychXIXw.umacniasięteżtbiliskaburżuazja.Następujezagęszczenieośrod-kówiobiektówkomunikacyjnychorazhandlowo-rzemieślniczych,atakżekultu-ralnych.PojawieniesięliniikolejowejTbilisi–Poti(w1872r.)orazTbilisi–BakuiTbilisi–Batumi(w1883r.)przyczyniasiędoożywieniaspołecznego,gospo-darczego i kulturalnego kolonialnej stolicy całegoKaukazu.Wbudownictwiemieszkaniowym pojawia się nieznany dotąd miasta element – wielorodzinneiwielokondygnacyjnedomymieszkalne(kamienice),zwaneprzezmieszkańcóweuropejskimi.Przeważniesąonebudowanewstylueklektycznymzelementamisecesyjnymi.PrzełomXVIII–XIXw.jestteżokresemterytorialnegowzrostumiastadzięki

likwidacji liniimurów ibrammiejskich.Proceswzrostunajpierwzauważalnybyłwnowychczęściachmiasta,namiejscudawnychogrodówSololakioraztam,gdzieobecniewytyczonajestalejaRustawelego.Miastopowolirozszerzałoswo-jegranicenalewymbrzegu,wchłaniającpodmiejskiewioskiCzuguretiiKukia(ryc.4.1),apóźniej–WereiDidubeorazNawtlugi(ryc.4.4).Wpółnocno-za-chodniejczęściKukia(okolicedzisiejszejaleiDawidaBudowniczego)w1819r.powstałaniemieckakolonia zwanaAleksanderdorf.Chociażodpoczątkubyłaonaściślezwiązanazmiastem,jednakwjegoobrębzostaławłączonadopierowlatachsześćdziesiątychXIXw.(ryc.4.2).Wpóźniejszymokresiezostałaprze-mianowananaosiedleMichaiła(ryc.4.3).CentrummiastaprzesunęłosięiulokowałowobrębiealeiRustawelego–wcze-

śniejszychperyferii.DawnadolinarzekiDarialistanowiłakiedyśjedynąarteriękomunikacyjną Rosji z południem (druga arteria „północ–południe” powstałaowielepóźniej,gdyprzeprowadzonodrogękolejowąwzdłużwybrzeżaczarno-morskiego–abchaskiego).WokółplacuimieniaGrafaPaskiewicza-Eriwańskiego(obecnie:placWolności),wzdłużaleiGołowina(obecnie:Rustawelego)oraznapobliskichmałychuliczkachpowstawałynajważniejszeinstytucjeidomymiesz-kalne5.WpołowieXIXw.wdzielnicytejprzeważałaetniczniemieszanaburżu-azjaiarystokracja.

5 Znacznaczęśćopisywanegofragmentumiastazostałazburzonawpołowielatosiemdzie-siątychXXw.,gdybudowanoplacdefiladzdobionymonumentalnymi łukamizwanymiprzezmieszkańcówTbilisi„betonowymiuszami”lub„uszamiAndropowa”orazstworzonoprzejściepodziemne, co przyczyniło się do likwidacji teatrumłodzieżowego, istniejącego tu od końca

MARIKAPIRVELI34

XIXw.CelembudowyplacubyłoprzystosowaniemiejscadowizytyówczesnegopierwszegosekretarzaKCKPZR–L.Breżniewa.Usuwaniewykonanychzżelbetonupotężnychkonstruk-cjirozpoczętojużwXXIw.;trwałoonokilkamiesięcy.Obecniezarównoplac,jakiobszerneprzejściepodziemnezesklepamiimałągastronomiąnależądofragmentówmiastastwarzającychnajwiększetrudnościprzestrzenne,społeczneikomunikacyjne.Zajedynązaletęowychrekon-strukcjimożnauznaćodsłonięciepanoramymiastazcentrumwkierunkuMorzaTbiliskiego.

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 35

Ryc. 4. Urbanistyczny rozwój Tbilisi od XIX w. do końca pierwszej połowy XX w.Źródło: Tumaniszwili 2001, s. 73–75.

Od 1840 r.miasto rozwija sięw dwóch kierunkach: ku świętejGórze (naprawymbrzegu)iwkierunkuobecnegodworcakolejowego(nalewymbrzegu).Budowakilkunowychmostówwroku1853przyspieszyłajednakrozwójlewo-brzeżnegomiasta.Centrumkomunikacyjno-gospodarczeprzeniosłosiętamwla-tachsiedemdziesiątychXIXw.,gdywtejczęściwybudowanodworzeckolejo-wy.Zaczynasięintensywnarozbudowaiprzebudowalewobrzeżnejosi(obecnie:alejaDawidaBudowniczego,dawniej:Akeksanderdorf).W1884r.zbudowanomostWere, przebudowanyw 1953 r. (po krwawej demonstracji podobnej doPraskiejWiosny).PozałożeniuwTbilisiważnychośrodkówprzemysłu,główniezwiązanychzprodukcjązwłaszczataborukolejowego,orazregionalnychinsty-

MARIKAPIRVELI36

tucjikolejnictwaguberniZakaukaziaw1888r.przystąpionodobudowyosiedlimieszkaniowychdlazatrudnionejwtychinstytucjachkadryinżynieryjno-admi-nistracyjnejirobotników.PojawiłasięnowadzielnicaNadzaladewi(którąmożnaprzetłumaczyć:nasiłęzałożone– ryc.4.3).Do tegookresucałapółnocno-za-chodnia część prawobrzeżnegomiasta została zabudowana domamimieszkal-nymi.TerenyobecnejdzielnicyWakeprzyłączonodomiastanapoczątkuXXw.Jej

zagospodarowanie(wplanachprzewidywanoukładmiasta-ogrodu)postępowałobardzopowoli.PoczątkiurządzaniaterenówdzisiejszejdzielnicySaburtalowią-żąsięnatomiastzzagospodarowaniemliniiwzdłużGruzińskiejDrogiWojennej–głównegoszlakuprzechodzącegowpoprzekWielkiegoKaukazu(ryc.4.4).Naterenachdwóchinnychdzisiejszychdzielnic–GrmageleiDidube–wXIXw.byłytylkołąkiiterenyogrodnicze.DziewiętnastowiecznefragmentyTbilisizasadniczoróżniąsięodwcześniej-

szych,powstawałybowiemnapodstawiewcześniejzałożonegoplanu.Wmiaręregularnasiatkaulicnadajemiastunieznanądotądcechę.Chociażdlaposzcze-gólnychdzielnicwlatach1802,1809i1828tworzonebyłyplanyprzestrzennegozagospodarowania,jednaktakiplandlacałegomiastanigdyniepowstał.Możnazatemstwierdzić,żeprzezcałyczas–pozawspomnianymiwyżejwyjątkami–Tbilisirozwijałosięspontanicznie.Wartojednakzauważyć,iżzasprawąrzeźbyterenuorazwarunkówprzyrodniczychsprawiawrażeniemiastakompozycyjniezamkniętego.NapoczątkuXXstuleciaostateczniezagospodarowanoświętąGórę,królu-

jącą nad dziewiętnastowieczną dzielnicąSololaki z regularną siatką ulic i ka-mienicamiwstylueklektycznym.Belgijskaspółkaakcyjnawybudowałakolejkęszynowąnastokugóry, łącznieztrzemastacjami.Wpołowietrasyodługości501metrów na osiemdziesięciometrowym urwisku stoi kościół z panteonem.27marca1905r.nastąpiłouroczysteotwarcienowej linii tramwajowej.Mniejwięcejwtymsamymczasie,nastoku innejgóry,na terenieobecnejdzielnicyWake,zagospodarowanoParkZwycięstwa(120ha)–znanyjakoParkWake.

5. Okres budowy socjalistycznej stolicy

Wlatach1922–1936TbilisibyłostolicąFederacyjnejSocjalistycznejRepublikiZakaukazia,aod1936do1989r.–GruzińskiejRepublikiRadzieckiej.Wokresieradzieckimzniesionoprywatnąwłasność, nastąpiła pełna nacjonalizacja ziemiorazobiektówprzemysłowych iprawiewszystkichzasobówmieszkaniowych.Większość dużychmieszkań przekształcono wmieszkania komunalne (co dodziśstanowidlasłużbkonserwatorskichikomunalnychmiastawielkiproblem).Zasadniczazmianazaszławsamejgospodarcemiejskiejorazwtechnikachza-rządzania przestrzeniąmiasta (dążono np. do umniejszenia roli historycznegodziedzictwa).Centralneznaczenienadanozaspokojeniupotrzebmieszkalnictwa,amianowiciekomunalizacjiistniejącychzasobóworazbudowaniunowychwie-lorodzinnychdzielnicmieszkalnychwskalidotychczasniespotykanej;kolejnym

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 37

posunięciembyłostawianiewTbilisizakładówprzemysłowych,któremiałyza-trudniaćwielotysięcznąarmięrobotników.ściągnęłotodomiastawielunowychmieszkańców,dlaktórychbyłybudowanedzielnicemieszkaniowe.(Znamiennejest,żewokresieradzieckimpowierzchniaTbilisiwzrosłasiedmiokrotnie,codlapołożonegowkotliniemiastamiałoimaskutkizabójcze).Miastopoczątkoworozrastałosięprzeważniewkierunkuzachodnim–dzielni-

caWakestałasięwtymczasiejednązważniejszychjegoczęści6.RównocześniepostępowałarekonstrukcjazlokalizowanegonaStarymMieścietzw.szuabaza-ri.Wąskaikrętaśredniowiecznauliczkałączącaśredniowieczneidziewiętna-stowiecznemiasta przeistoczyła się we względnie szeroką ulicę (obecnie: ul.Leselidze)ijednązgłównycharteriikomunikacyjnych.Pierwszyplanzagospodarowaniaprzestrzennegosocjalistycznejstolicypocho-

dziz1934r.Jegozadaniembyłookreśleniecelówzmierzającychdoprzekształ-ceniaTbilisiw ośrodekmonocentryczny, nowoczesny, centrum przemysłowe,administracyjneikulturalneorazstworzenietupołudniowegowęzłakomunika-cyjnego.Planuwzględniałdwukrotnywzrostzaludnienia(725tys.osób)iprze-widywał zagospodarowaniezarównonowych terenów, jak i rekonstrukcję sta-rychczęści.NoweTbilisimiałozajmować10tys.ha(w1933r.powierzchniamiastawynosiła3700ha).Zgodniezzałożeniamiposzerzonouliceorazpowstałokilkanowychciągówkomunikacyjnych,wtymarteriawzdłużprawegobrzegurzekiMtkwari.Tam,gdziezaczynasięGruzińskaDrogaWojenna,zaprojekto-wanonowyplac(placBohaterów–jedenznajwiększychkomunikacyjno-urba-nistycznychproblemówdzisiejszegoTbilisi).ZbudowanomostCzeluskińców,którynowoprzecinanąulicąpołączyłsięzplacemBohaterów.Wcentrummiastaposzerzonostaryplac(obecnie:placWolności).WskutekposzerzeniadzisiejszejaleiRustawelegoznikłokilkaulic–naprzykładulicaPałacowa.Dziękirozrosto-wimiastaiprzeprowadzeniuarteriikomunikacyjnejnadbrzegiemMtkwariwla-tach1950–1956narzecepowstałyczterynowemosty.Zwracanowtymczasieuwagęrównieżnazazielenieniemiasta–w1938r.naświętejGórzestworzonopark(obecnie:PlatoMtacmindabądźFunikulor).Drugi plan zagospodarowania przestrzennego i rekonstrukcji Tbilisi obej-

mowałokres1951–1966.Podjętowówczasdziałaniamającenaceluzagospo-darowaniełąkipółwkierunkuobecnejdzielnicySaburtaloiDigomi(północ-nyzachód)orazNawtlugiiLilo(południowywschód).Wciągutychkilkulatukształtowałasięwizja(łączniezplanem)budowyosiedlimieszkaniowych,ta-kich jak:Didube,Warketili,Nawtlugi,Foniczala iTemqa.Każdeosiedlebyłoprzewidzianena50–100tys.mieszkańców(przyzachowaniuwytycznych:9m2 naosobę).Wtymsamymczasietrwająpracerekonstrukcyjnecentrumnalinii:placWolności(wówczas:placLenina)–alejaRustawelego–placRustawelego.PonadtoprzeciętoskałęiwyrównanokorytorzekiWarazi,dziękiczemupowsta-

6 Jesttofragmentozałożeniachmiasta-ogrodu.Obecniewielkimproblememjestwykupywa-nieoddawnychwłaścicieliterenówzielonychibudowaniewtejzagęszczonejczęściwieżowców.Najwyższyma50 pięter, co na tle parterowej i kilkukondygnacyjnej zabudowyorazwąskichuliczekstanowidysonansarchitektoniczno-urbanistyczny.

MARIKAPIRVELI38

łydwienoweulice:ulica łączącadzielnicęWakezdzielnicąSaburtalo iulicaWarazis-chewi.Wraz z gwałtownym rozwojemmiastawewszystkich kierun-kach,któryprzekraczałwszelkieplanowezałożenia,pojawiłysięproblemyko-munikacyjne,które rozwiązanoczęściowow1965r.przezzbudowaniemetra.Pojawiłsięteżinnyśrodektransportu–kolejkalinowa.TrzeciplanprzestrzennegozagospodarowaniairekonstrukcjiTbilisiuwzględ-

niałokres1967–2000(późniejprzedłużonogodo2003r.).Zgodnieznimmia-sto rozrastało sięw kierunku północno-zachodnim (Digomi,Awczala,Temqa,Gldani,Muchiani)iwschodnim(Warketili,Sajeirno).PojawiłysięoddaloneodMtkwarikolejnenowedzielnice, takiejakWazisubaniiPlatoNucubidze,orazpołożonewzdłużgórnegoidolnegobiegurzeki(DidiDigomiiSoganlugi).Budowawszystkichosiedlimieszkaniowych(pozanieznacznymiwyjątkami)

wcałymokresieobjętympierwszym,drugimitrzecimplanemodbywałasięzgod-niezzasadamitworzeniawielorodzinnegosocjalistycznegobudownictwamiesz-kaniowego(typoweblokowiska).Zarównopraceplanistyczneibudowlane,jakizarządzaniemiastembyłozgodnezuniwersalnąpolitykąprowadzonąwZSRRiwewszystkichpozostałychpaństwachdemokracjiludowej(por.Basista2001).Wszelkieinstytucje(wtymplanistyczne,projektowe,komunalneczybadawcze)orazpodejmowaneprzezniedziałaniabyłyfinansowanezcentralnegobudżetu.WtejkwestiiradykalnezmianyzaszłyodpoczątkulatdziewięćdziesiątychXXstulecia(wrazzodłączeniemsięGruzjiodZSRR).

6. tbilisi z okresu poradzieckiego

Odpoczątku1990r.zaczynasięzupełnienowyetapwrozwojuTbilisi,jakbydalszyciąghistoriiprzerwanejwXIIIw.(wszystkieobecnesymbolepaństwoweistołecznesąwzorowanewłaśnienasymbolachztegookresu).Sątoczasy,zjed-nejstrony,ujawnieniaprawiefasadowegocharakteruwszystkichpodstawpraw-nychzokresuZSRR,wtymzzakresuplanowaniaurbanistycznegoizarządzaniamiastem,zdrugiejzaśstrony–chaosuibrakuodpowiednichnarzędziipodstawprawnych również w sferze architektoniczno-urbanistycznego rozwoju Tbilisi(iwszystkichinnychmiastGruzji).Brakpodstawlegislacyjnychprzyczyniłsiędowielubezprawnychdziałań,którebynajmniejniekierowałysięochronądzie-dzictwaispójnościąurbanistycznejprzestrzeni.Wzaistniałejsytuacjiw1995r.podjętodecyzjęotymczasowymprzywróceniutychwcześniejszychuregulowańprawnych z zakresu normatywów urbanistycznych, które nie były sprzeczneznowąkonstytucjąGruzji.Wtensposóbpodstawyprawneodzyskałyschematyiplanyzagospodarowaniaregulującegranicedzielnicczystrefyhistoryczne.Podstawyprawne(lubichtworzenie)jednoznacznieutrudniająrealizacjęzadań

planistycznychiurbanistycznychorazdeterminująchaotycznycharakterprocesuzarządzaniaprzestrzeniąTbilisi.Wroku2000nieruchomośćbędącawłasnościąpaństwaorazzarządzanietymdobrembyłypodzielonemiędzyczteryurzędypań-stwowe.(1)WgestiiMinisterstwaZarządzaniaDobremPaństwowympozosta-wałprzemysł,oświata,administracja,ochronazdrowiaorazobiektyiinfrastruk-

TBILISI–ETAPYURBANISTYCZNEGOROZWOJUMIASTA 39

turakomunikacyjnaienergetyczna.(2)MinisterstwoUrbanizacjiiBudownictwaodpowiadałozazasobymieszkanioweigospodarkękomunalną.(3)PaństwowyDepartamentZarządzaniaGruntemrozszerzyłswojąopiekęnadwszelkimizaso-bamiziemizpodziałemna„ziemierolnicze”i„ziemienierolnicze”.Wgestiide-partamentuznajdowałysięzatemrównieżterenyzurbanizowane.(4)PaństwowyDepartamentLeśnictwaobejmujeswojąopiekązasobyleśne.Patowycharaktersytuacjipotęgujekilkainnychfaktów,azwłaszczato,że:(a)nieustalonojeszczeformywłasnościsamorządowejoraz(b)odbywasięprywatyzacjatejpublicznejprzestrzeniwmieście,którastanowiorganicznączęśćcodziennegofunkcjono-waniamieszkańców(jesttojednazbolączekstolicy).Sukcesywniejednakudajesię rozwiązywać liczne problemyw procesie planowania rozwoju oraz zarzą-dzania przestrzenią miejską, np. wMinisterstwie Urbanizacji i Budownictwawypracowanopewneprawidła,określającezasadygospodarowaniaikształtowa-niaprzestrzeniwgranicachTbilisi.Natejpodstawieministerialnydepartamentarchitektury i rozwoju perspektywicznego opracował schemat ochronymiastaprzedzbytwysokązabudową,zwłaszczajegostarejczęści.Powstałydokumentściśleokreślamaksymalnądopuszczalnąwysokośćzabudowyzarównodlanowobudowanychwieżowców,jakiwprzypadkudobudowywaniapięternastarejza-budowiewielorodzinnej.Licznezmianyprawnesąukierunkowanenazastosowaniewtbiliskichregu-

lacjachprawnychmiędzynarodowych standardów„jakości tkankiurbanistycz-nej”.Zwielkąpieczołowitościąwładze lokalnestarająsięuwzględniaćnormywyznaczanewEuropejskiejKonwencjiochronydziedzictwaarchitektonicznego(Grenada–1985r.)orazEuropejskiejKonwencjiochronydziedzictwaarcheolo-gicznego(LaValetta–1992r.).W1999r.historycznączęśćTbilisizgłoszonodorezerwowejlistyświatowegodziedzictwaUNESCO.OdtegoczasuhistorycznemiastojestchronionerównieżprawemUNESCO.W1999r.uchwalononowąustawęoochroniedziedzictwakulturowegoGruzji,

którazastąpiłaustawęz1987r.Odnosisięonazarównododziedzictwaruchome-go,jakinieruchomego,jednakżenieobejmujezurbanizowanejprzestrzenimiej-skiej(będącejwgestiiróżnychministerstw),leczpojedynczeobiekty.DlaTbilisistanowi to duży problem, ustawa bowiem ustala stosunek do poszczególnychobiektówdziedzictwakulturowegoorazwceluichochronynarzucakoniecznośćwyznaczaniastrefyochronnejwokółposzczególnychobiektów.Ustawapodkre-ślabezwzględnyobowiązekrespektowaniaustalonychstrefochronnychpodczasjakichkolwiekpraczwiązanychzkształtowaniemprzestrzenimiast.Mimowyjątkowotrudnejsytuacjiwynikającejzbrakudoświadczeniawza-

rządzaniuiznieodpowiedniegosystemulegislacyjnegowTbilisirealizowanychjestkilkaprojektówzzakresurehabilitacjiurbanistycznejorazrewitalizacjinaj-starszegofragmentumiasta.Sątojednaktematyodrębne,wnajbliższymczasiezostanąomówionewosobnychopracowaniach.

MARIKAPIRVELI40

Literatura

BasistaA.,2001,Betonowe dziedzictwo – architektura w Polsce czasów komuni-zmu,Kraków:WydawnictwoNaukowePWN.

Gachechiladze R., 1998,Georgia, the Middle East and Close Neighborhood: Geographical Implications for Foreign Policy,maszynopistekstuprzedstawio-negonaDrugiejPolsko-Brytyjsko-GruzińskiejKonferencjiMiędzynarodowejpt.:Social, Political and Spatial Consequences of System Transformation in Poland and Georgia,Łódź,2−8lipca.

PirveliM.,2000,„PotencjalnewaloryturystyczneGruzji”,Turyzm, t.10,z.2,s.5−30.

PirveliM.,2002,Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i orientalnej koncepcji urbanistycznej,Warszawa:WydawnictwoAkademickie„Dialog”.

Pirveli M., 2007, „Wybrane determinanty współczesnych procesów wytwa-rzania i restrukturyzacji przestrzenimiasta stołecznego – przykładTbilisi”,w:M.Malikowski,S.Solecki(red.),Przemiany przestrzenne w dużych mia-stach Polski i Europy Środkowo-Wschodniej,Kraków:ZakładWydawniczy„Nomos”,s.97−110.

PoliewktowM.,NatadzeG.,1930,Stare Tbilisi,Tbilisi:Saxhelgami.Tumaniszwili D. (red.), 2001, Wybrane aspekty urbanistycznej rehabilitacji

Tbilisi,Tbilisi:Triada.

tBilisi – Phases of urBaN develoPmeNt

Thesubjectofthisarticleishistoricalurbandevelopment,localization-specificand cultural urban heritage of theGeorgian capital city ofTbilisi.All the ur-bandevelopmentperiods,fromtheverybeginninguntiltoday,aredescribedinachronologicalorder.Also,theauthordiscussesgenerallegalprinciplesofurbanspacedevelopmentapplicableinthiscountry.Inallthecases,theauthorseekstoclarifythelegislationproblemsandtodiscusssomeexamplesofurbanmanage-mentofthetwenty-hundred-years-oldurbanspace.Thetextisbasedonthe:(1)urbanrehabilitationandrevitalizationdocumenta-

tionofTbilisi,preparedin2000withinaninternationalprojectfinancedbytheEuropeanCouncil andTheGeorgianCulturalHeritage Foundation, publishedinStrasburg inGeorgian,FrenchandEnglish languages (Tumaniszwili2001),(2) empirical documentation prepared in 2003–2006 within the internationalProjectAIAand(3)historicaldocumentationgatheredinGeorgianandforeignlibrariesin1998–2008.