Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego

Wincentego Polaszlak w Tatry

Z m i ł o ś c i d o g ó r

zakończonej odśpiewaniemm.in. kilku pieśni autorstwa Po−la. Skutki tego wzniosłego po−rywu okazały się dla naszegobohatera tragiczne. Donos na−pisany do Wiednia sprawił, iżjuż w półtora miesiąca po wy−darzeniach w Dolinie Koście−liskiej cesarz podpisał dymi−sję Pola z Uniwersytetu Jagiel−lońskiego. W ten sposób zo−stała przerwana jego karieranaukowa. Eks−profesor Pol,pozbawiony warsztatu pracy

naukowej, zmuszony był walczyć o byt i w Tatry już nigdy nie powrócił.

Tatry w twórczości PolaTematyka tatrzańska pojawiła się w młodzieńczym poemacie Pola

Do samotności, Henryk (powieść podolska), napisanym w 1828 r., nasześć lat przed pierwszym pobytem poety w Tatrach.

Gdy w 1835 r. początkujący geograf zamieścił w „Kwartalniku Nau−kowym” tekst Podróż do Tatr, była to już autentyczna relacja z wypra−wy w Tatry i na Podtatrze, odbytej latem tego roku.

Szczególnym uznaniem cieszy się od pierwszego wydania w ro−ku 1843 zbiór poezji Pieśń o ziemi naszej. Drugie wydanie utwo−ru wzbogacił ilustracjami Juliusz Kossak. Ten poetycki opis ziem przed−rozbiorowej Rzeczpospolitej zawiera nieśmiertelne fragmenty opiewa−jące Podhale, Tatry i ludność góralską. Pieśń... była tłumaczona naniemiecki i ukraiński, a fragmenty na francuski i rosyjski.

Wydany w 1846 r. zbiór wierszy Obrazy z życia i podróży w du−żej części jest poświęcony tematyce tatrzańskiej. Dominują w tychutworach poetyckie szkice z życia górali oraz ich wierzeń i legend.W 1846 r. ukazał się także przegląd dawnej literatury tatrzańskiej,w którym Pol analizował osiągnięcia naukowe w zakresie mineralogiii geologii, a także botaniki i zoologii. Tego samego roku, w czasie za−mieszek rabacji galicyjskiej, uległ zniszczeniu cały dorobek naukowyPola, również dotyczący Tatr: mapy, rękopisy, a wśród nich synte−

tyczny opis ziem polskich oraznotatki z wycieczek i badańkarpackich.

Z okresu pracy na Uniwersy−tecie Jagiellońskim pochodziwydany w 1851 r. Rzut oka napółnocne stoki Karpat i przyle−głe im krainy. Geograf zawarłw tym opracowaniu m.in. swójpogląd na Tatry. Także w opu−blikowanych w latach 1869i 1870 dwutomowych Obrazachz życia i natury. Północny

Wschód Europy znajdują się trzy prozatorskie utwory odnoszące siędo miejsc, które nasz bohater odwiedził w najwyższych górach Polski.Szkic pierwszy Na wodach jest wstrząsającym obrazem katastro−falnej ulewy w Tatrach i powodzi na Podtatrzu. W szkicu Z burzy gór−skiej Pol opisał swoje pobyty w Tatrach od schyłku 1834 r. do kwietnia1835 r. Trzeci szkic Z Tatr, zawiera wiele danych dotyczących paster−stwa i osadnictwa na Podtatrzu i w Tatrach oraz relację z tatrzańskichwędrówek poety w 1845 r.

Znaczenie Pola dla popularyzacji TatrWincenty Pol w swym dorobku naukowym traktował Tatry margine−

sowo, interesował się bowiem całymi Karpatami. Pochłonęła go rów−nież synteza geograficzna ziem Polski, ich stosunki hydrograficznei etnograficzne oraz szereg innych tematów.

Zdecydowanie większe znaczenie ma twórczość literacka poety,inspirowana Tatrami. Wincenty Pol był pierwszym, nie licząc paru wcze−śniejszych, marginalnych poetów lub wręcz literatów−amatorów, któryusłuchał apelu Goszczyńskiego, by przybliżyć szerokim kręgom spo−łeczeństwa Podhale i Tatry. Kilka następnych pokoleń miłośników Tatrwyruszało w ich kierunku, recytując: „W góry, w góry miły bracie...”.Także autorzy tatrzańskich publikacji częstokroć cytowali nieśmier−telną strofę z Pieśni o ziemi naszej:

„Jak potopu świata fale,Zamrożone w swoim biegu,Stoją nagie Tatry w śniegu,By graniczny słup zuchwale!”

W kilka lat po śmierci poety, w 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskienazwało swoje nowootwarte schronisko w Roztoce imieniem Wincen−tego Pola.

* * *20 kwietnia 2007 r. mija dwusetna rocznica urodzin poety−geogra−

fa. W sezonie turystycznym obok Krzyża Pola w Dolinie Kościeliskiejprzechodzą każdego dnia tysiące ludzi. Licznie odwiedzane jest tak−że schronisko w Roztoce. Turyści powracają w Tatry w poszukiwa−niu nowych doznań, a Tatry ukazują im za każdym razem inne oblicze,o czym zaświadczają także słowa poety: „Odwiecznych Tatrów straż−nice Piastowe! Zdawnaście znane, a wiecznieście nowe!”.

Tekst: Wojciech WilczekRysunek: Jadwiga Król−Wilczek

Zdjęcia: Jadwiga Król−Wilczek (2, 3, 4),Wojciech Wilczek (5), Zbigniew Ładygin (okładka, 6)

Na okładce: Krzyż Pola w Dolinie Kościeliskiej

5. Polana Chochołowska,w głębi Kominiarski Wierch

6. Dolina Kościeliska.Po lewej Saturn, któremuPol poświęcił sporo uwagi

6

5

Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowegoul. T. Chałubińskiego 42a, 34−500 Zakopane

tel. +48 18 202 33 05, +48 18 202 33 06, +48 18 202 33 07Informacja turystyczna: tel. +48 18 202 33 00e−mail: wydawnictwa@tpn.pl, http://www.tpn.pl

Redakcja: Zbigniew ŁadyginISBN 978−83−60556−79−5, Wyd. II, Zakopane 2009

Czytajkwartalnik

„Tatry”tatry.tpn.pl

1. Wincenty Pol(20 IV 1807 r. – 2 XII 1872 r.)

W latach trzydziestych XIX w. rozpoczął się ważny etap popu−laryzacji Tatr. Od końca 1834 r. w galicyjskich periodykach za−częły pojawiać się fragmenty Dziennika podróży do TatrówSeweryna Goszczyńskiego. Następnym literatem, o dużym au−torytecie, który w swej twórczości opiewał region tatrzański,był Wincenty Pol. Rytmiczne strofy autora Pieśni o ziemi na−szej nadal towarzyszą kolejnemu pokoleniu turystów przy−jeżdżających w Tatry.

Wincenty Pol – poeta, geo−graf, działacz polityczny, uro−dził się 20 kwietnia 1807 r.w Lublinie. Był synem Niemcaw służbie austriackiej. Studio−wał we Lwowie i w Wilnie; w cza−sie studiów należał do grupyliteratów inspirujących swątwórczość folklorem oraz lite−raturą narodów słowiańskich.Brał udział w powstaniu listopa−dowym, angażował się w dzia−łalność spiskową na terenieGalicji. Ostatecznie WincentyPol związał się z galicyjskimikonserwatystami. Od tego cza−su stał się apologetą szlachec−kiego tradycjonalizmu. Kolej−ną pasją Pola były zaintereso−wania geografią i etnografią,zwieńczone objęciem katedrygeografii na Uniwersytecie Ja−giellońskim. Poeta−geograf od−był wiele podróży po różnych

krainach leżących w granicach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej,także jej górach. Poznał Beskidy, Bieszczady, Gorgany, Czarnohoręi oczywiście Tatry. Po usunięciu z uniwersytetu za nielojalność wobeczaborców, Pol poświęcił się twórczości literackiej. Zmarł 2 grudnia1872 r. w Krakowie. Doczesne szczątki Wincentego Pola złożonow grobach zasłużonych na Skałce w Krakowie.

W TatrachWincenty Pol wyruszył po raz pierwszy w kierunku Tatr w licznym

towarzystwie z Kleczy Górnej koło Wadowic, gdzie przebywał jesienią1834 r. w dworze Sławińskich. Powodem wyjazdu była działalnośćspiskowa Pola, na którą zwróciła uwagę policja austriacka. Podróżninocowali w karczmie na Piątkowej w Gorcach. Nazajutrz poeta ujrzałnajwyższe góry Polski: „Jednostajnym całunem śniegu okryta leżałaNowotarska Dolina u stóp naszych – a za nią wznosiły się Tatry, całena jeden rzut oka widoczne, owiane puchami śniegu i paliły się całew różowym świetle zimowego wschodu!”. W dalszą drogę pojechali jużsaniami, a po czterech godzinach ich oczom ukazała się „górniczaosada połączona z hutami”, były to Kuźnice, dziś dzielnica Zakopane−go. Kuźnicki dwór, własność Edwarda Homolacsa i Klementyny zeSławińskich Homolacsowej, gościł wielu pionierów poznania Tatr. Doich grona zalicza się także Pola, który zimę z 1834–35 spędził w jed−nym z dworków dla urzędników. A zima owego roku była wyjątkowosurowa i uniemożliwiała poznanie Tatr z autopsji. Nasz bohater walczyłz depresją potęgowaną odcięciem od świata, a także szarżującymi odgór nawałnicami, którym akompaniowało bicie młotów kuźnickich ham−rów. Na ten stan przygnębienia znalazł jednak antidotum: rozpocząłswój „nowicjat naukowy”, polegający na zgłębianiu dzieł Staszica, Pu−scha, Wahlenberga i Sydowa, a także studiowaniu życia górali, ichgwary, obyczajów i podań.

Jeszcze latem 1835 r. autor Pieśni o ziemi naszej wrócił na Podta−trze. Tym razem postanowił objechać Tatry dookoła, aby zrozumieć„w jakim stosunku stoją całe Tatry do otaczających je sąsiednich kra−in”. Pol i jego towarzysz, etnograf Edmund Krasicki, wyruszyli z Nowe−go Targu w kierunku Czorsztyna i Niedzicy, leżącej już w granicachWęgier. Dalej podróżowali starą drogą dyplomatyczno−handlową, zwaną„Grecką drogą”, przez Magurę Spiską w stronę południowych podnó−ży Tatr, gdzie podziwiali „Grody Spizkie” i „starożytne kościoły i zamki,któremi ta cała dolina jest zasianą”. Ziemię spiską podróżni opuścilimijając Szczyrbski Dział i jechali przez Liptów, aż do Królewian, gdzierzeka Orawa uchodzi do Wagu. Dalej kontynuowali podróż przez Ora−wę, poznali Zamek Orawski, a także Twardoszyn, Trzcianę i Jabłonkę.Po dwóch tygodniach podróżni zakończyli objazd Tatr w Nowym Targu.W późniejszych publikacjach poeta podkreślał wielokrotnie swój za−chwyt Tatrami oglądanymi z oddali: „Najuroczej wyglądają tedy Tatry

z oddalenia widziane – oświecone wschodem lub zachodem słońca –kiedy się turnie ostremi liniami oświecą, a olbrzymie cienie turni na ca−łe mile przewleką. Widok olbrzymich mas, tak dziwnie oświeconychi ukolorowanych, wprawia umysł w jakieś urocze osłupienie”. Należyrównież wspomnieć, że pan Wincenty już wtedy patrzył na Tatry nietylko okiem poety czy krajoznawcy, ale geografa.

W roku 1837 powstał pierwszy plan stworzenia opisu geograficzne−go Polski. Pol, chcąc zrealizować swe zamiary, ciągle dokształcał sięz zakresu geografii. Po przestudiowaniu dzieł Humboldta, doszedł doprzekonania, że dla stworzenia geografii kraju należy podjąć badaniago z autopsji. Od 1839 r. na wycieczki badawcze w Karpaty wyruszałzaopatrzony już w barometr i kilka innych przyrządów pomiarowych.

Autor Obrazów z życia i natury przybył w Tatry po raz kolejnyw 1843 r. Prowadził w nich badania wspólnie z botanikiem, JanemKantym Łobarzewskim.

W roku 1845 Pol wędrował po Tatrach z żoną, odwiedzając po−wszechnie znane miejsca: Dolinę Kościeliską, Morskie Oko, CzarnyStaw pod Rysami, Halę Gąsienicową.

Krzyż PolaNa przełomie lipca i sierpnia 1852 r. Wincenty Pol, wtedy już pro−

fesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, zorganizował kilkudniową wy−cieczkę naukową w Tatry. Wspomagany przez przewodników Macie−ja Sieczkę i Jędrzeja Walę, poprowadził przez Dolinę Kościeliską oko−ło stuosobową grupę studentów oraz chcących poznać Tatry ziemianz Królestwa Polskiego i Litwy. Przy Pisanej Skale przybliżył uczestni−kom wycieczki postacie badaczy Tatr, szczególnie podkreślając za−sługi Stanisława Staszica, a na Hali Smytniej wygłosił patriotyczneprzemówienie. Opowiedział także podanie o królewskim młynarzui płuczce srebra z czasów Zygmunta Starego. Pod wpływem słówPola, przywołujących „złote czasy Jagiellonów”, studenci postawilidrewniany krzyż. Inż. Teofil Żebrawski na jego ramieniu wyrył zacyto−wane przez Pola słowa św. Pawła „I nic nad Boga”. W 1868 r. WaleryEliasz zastąpił zniszczony krzyż nowym. Do naszych czasów do−trwał trzeci z kolei krzyż, odlany z żelaza. Ufundowało go Towarzy−stwo Tatrzańskie w 1883 r. Jest on osadzony w kole młyńskim daw−nego młyna do rozdrabniania rud miedzi. Warto wspomnieć, że drugiez kół znajduje się w Kościelisku, w osiedlu Budzówka. Gdy stawianopierwszy krzyż, doszło do spontanicznej manifestacji patriotycznej,

2. Jeden z dworków urzędników w Kuźnicach

3. Polana Kopieniec. W głębi otoczenie Doliny Pańszczycy

4. Hala Gąsienicowa w śniegu. Pol znał Tatry również i zimą

1

3

2 4