Targówek- tu zaczyna się Warszawa

Wczes nośredniowieczne osadnictwo Warszawy

Warszawa 2008

Targówek- tu zaczyna się Warszawa

Wczes nośredniowieczne osadnictwo Warszawy

3

Pastwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie

Publikacja została zrealizowana ze środków Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy.W publikacji wykorzystano materiały Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

ISBN 978-83-60099-12-4

Na okładce:Rekonstrukcja grodu wczesnośredniowiecznego (rys. Lidia Kobylińska)

Ilustracje i projekt plastyczny:Lidia Kobylińska

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Pracowni Dokumentacji Naukowej Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i Urzędu Dzielnicy Targówek m.st. Warszawa

Autorzy tekstu:Andrzej Piotrowski, Agata Wójcik

Redakcja tekstu:Wojciech Brzeziński, Andrzej Jacek Tomaszewski

Szanowni Państwo

Serdecznie zapraszam do obejrzenia wystawy „Targówek – tu zaczyna się Warszawa”, prezentującej ślady wczesnośredniowiecznego osadnictwa na terenie dzisiejszej stolicy. Najlepiej zachowanym i najstarszym z nich jest Grodzisko na Bródnie (X – XI w.), którego pozostałości można do dziś oglądać w Lesie Bródnowskim. Dzielnica Targówek od lat prowadzi działania mające na celu popularyzację wiedzy o tym unikatowym zabytku i jego rewaloryzację. Mamy nadzieję, że Grodzisko na Bródnie, jedyny w Warszawie obiekt współczesny początkom Państwa Polskiego, stanie się wkrótce żywym punktem na turystycznej mapie stolicy. W tym celu planowane jest stworzenie na tym terenie „Warszawskiego Parku Archeologicznego – Grodzisko na Bródnie”. Projekt przewiduje nie tylko rozwinięcie dotychczasowej bazy rekreacyjnej, ale również zbudowanie pawilonu edukacyjno-wystawienniczego o charakterze europejskich „visitor’s center”. Oprócz tradycyjnych form prezentacji zabytków pochodzących z wykopalisk, w dużej mierze wykorzystywane będą nowoczesne techniki multimedialne. Pierwszym etapem jego realizacji jest przygotowanie „Polany Archeologicznej”. To idealne miejsce na rodzinne wycieczki „śladami Warsa i Sawy”... Prowadzi do niej drewniana brama z wieżą strażniczą. Za nią znajduje się plac zabaw i ścieżka edukacyjna prowadząca do Grodziska. Tablice informacyjne, przygotowane we współpracy z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, mają na celu przybliżenie zwiedzającym realiów życia ludności zamieszkującej osadę. Dzięki nim można odbyć podróż w czasie i zobaczyć jak mieszkali, co nosili i czym się zajmowali nasi praprzodkowie. Dzisiejsze życie na osadzie wygląda nieco inaczej niż przed wiekami. Tuż za ścianą lasu dynamicznie rozwijają się inwestycje mieszkaniowe. Nic dziwnego. Dzielnica Targówek oferuje wszelkie walory wygodnego życia w wielkim mieście. Pierwsi mieszkańcy Warszawy wiedzieli to intuicyjnie ...

Targówek – tu zaczęła się Warszawa

Grzegorz ZawistowskiBurmistrz Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy

4 5

Warszawa należy do miast stosunkowo młodych. Przeszłość obecnej stolicy Polski nie jest tak długa i bogata jak dzieje innych miast i miasteczek, które zapisały się znacznie wcześniej na kartach historii. W Warszawie długo nie było żadnego ośrodka władzy państwowej, nawet lokalnej. Pierwszy książę pojawił się tutaj dopiero w 1 poł. XIV w. Był nim Siemowit II. To właśnie w wystawionym przez niego dokumencie z 1313 r.pojawia się pierwsza wzmianka o Warszawie. Nazwa stolicy pochodzi prawdopodobnie od imienia Warsz. Imię to było szczególnie popularne w rodzie rycerskim Rawiczów-Niedźwiadków, którego członkowie byli właścicielami ziemi w rejonie dzisiejszej Warszawy.

Teren stolicy jest w niewielkim stopniu przebadany archeologicznie, bowiem badania na obszarze Warszawy nie należą do zadań łatwych. Ze względu na gęstą zabudowę wiele obiektów jest niedostępnych. Z tego powodu znaczna liczba stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza została zniszczona lub czeka na swe odkrycie pod miejskimi budynkami i ulicami. Wszystkie istniejące źródła archeologiczne pochodzą z przypadkowych odkryć bądź są efektem doraźnych, interwencyjnych prac konserwatorskich, którymi objęto wszystkie inwestycje budowlane w mieście. Ze względu na niewielką ilość materiałów, jakimi dysponują archeolodzy, w poznawaniu najdawniejszych dziejów Warszawy nieodzowne jest korzystanie z prac historyków zajmujących się źródłami pisanymi dotyczącymi miasta.

Na podstawie bardzo skąpych danych można przypuszczać, że w początkach wczesnego średniowiecza, to jest w VI – VII w., obszar Warszawy, w jej obecnych granicach, nie był zamieszkiwany. Znane jest pojedyncze znalezisko z terenu Płud – ciałopalny grób popielnicowy. Został on odkryty przypadkowo w 1918 r.

6 7

Z X – XI w. znany jest kompleks osadniczy na Bródnie Starym. Kolejne stanowiska archeologiczne są nieco młodsze. Cmentarzyskoz Grochowa datowane jest na przełom XI i XII stulecia do XII w. Chronologię obiektów z Wilanowa określono również od końca XI do XIII w. Pozostałe znaleziska z tego okresu to przypadkowe odkrycia, najczęściej pojedynczych zabytków. Dla XIII w. poświadczone jest, dzięki źródłom pisanym, funkcjonowanie grodu jazdowskiego. Pozostałe dowody istnienia osadnictwa na terenie Warszawy pochodzą również ze źródeł pisanych, głównie wystawianych przywilejów książęcych. Niekiedy udaje się przy okazji prac budowlanych zlokalizować relikty osadnictwa z XIII w. i czasów późniejszych.

Warszawa-Bródno Stare, grodzisko i osada

Gród i osada na Bródnie Starym wchodzą w skład jedynego wczes-nośredniowiecznego kom-pleksu osadniczego, jaki znamy z obszaru dzisiejszej Warszawy.

Prawdopodobnie jużu schyłku IX w. na terenie Bródna pojawili się pierwsi osadnicy. Założona osadafunkcjonowała w X i XI w.

Gród powstał w X w.Spłonął na początku nas-tępnego stulecia. Nie wiemy, czy pożar wybuchł na skutek walk, czy też w wyniku przypadkowego zaprószenia ognia. Gród nie został później odbudowany. Osadę użytkowano do końca XI w.

Na początku XX w. miejscowa lu-dność określała teren grodziska „Zagórkami”. Nazwa ta zaintere-sowała historyków i archeologów, często bowiem zdarza się, że miejsca, gdzie znajdują się grodziska zwane są „Górkami” lub „Górami Szwedzkimi”. Postanowiono sprawdzić teren Bródna Starego.

Warszawa-Bródno Stare, widok na grodzisko

Warszawa-Bródno Stare, zdjęcie lotnicze grodziska

Warszawa-Bródno Stare, prace w laboratorium polowym

Warszawa-Bródno Stare, widok na osadę

Warszawa-Bródno Stare, widok na grodzisko

8 9

Właściwego odkrycia grodziska dokonał Jan Płoski, delegat Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Dokładnie zlokalizował i opisał znalezisko.

W okresie międzywojennym nie rozpoczęto prac wykopaliskowych na tym stanowisku, a o odkryciu wkrótce zapomniano.

Po zakończeniu II wojny światowej historycy warszawscy zainicjowali program badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem Warszawy. Pracami postanowiono objąć teren Bródna Starego.

Wiosną 1947 r. Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst i Ludwik Sawicki rozpoczęli na polach wsi Bródno Stare i folwarku Lewandów poszukiwania grodziska. Wysiłki poszukiwaczy nie przyniosły pozytywnego rezultatu. Niestety, nie udało się odnaleźć grodziska. Natrafi ł na nie, podczas kolejnej wyprawy w 1948 r., Ludwik Sawicki.

W 1949 r. zespół osadniczy z Bródna Starego został włączony do planu prac Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Zapadła decyzja o rozpoczęciu badań wykopaliskowych.

Roman Jakimowicz, w latach 1929-1940dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie

Pierwszą osobą, która opisała grodzisko, był Roman Jakimowicz. Na początku XX w.,w trakcie wycieczki terenowej wokół folwarku Lewandówi wsi Bródno Stare natrafi ł on na „...wydmę paraboliczną być może uzupełnioną i przystosowaną ręką ludzką do obrony...”. W taki sposób opisano po raz pierwszy bród-nowskie grodzisko. R. Jakimowicz nie był do końca pewien, czy owa „wydma” to grodzisko wczesnośredniowieczne czy twór naturalny.

Warszawa-Bródno Stare, prace przy niwelatorze Notatka Krystyny Musianowicz o Bródnie Starym

10 11

Osobą szczególnie związaną z Bródnem Starym była Krystyna Musianowicz, archeolog z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Dokonała ona najciekawszych i najważniejszych odkryć.

Badania archeologiczne pod kierownictwem K. Musianowicz rozpoczęły się w 1949 r. Prace prowadzono na grodzisku. Odkryto bramę wjazdową i skrzynię na zboże. Elementy drewniane były zachowane w tak dobrym stanie, że badacze mogli zrekonstruować rysunkowo sposób budowy bramy. W 1950 r. badaniami objęto nie tylko grodzisko, ale również północną część osady. W roku 1952 kontynuowano prace na osadzie.

Warszawa-Bródno Stare, budynekgospodarczy

Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie

Warszawa-Bródno Stare, zachowane fragmenty bramy grodu

Ludwik Sawicki, w latach 1945-1948 dyrektor Państwowego MuzeumArcheologicznego w Warszawie

Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na grodzisku

Krystyna Musianowicz (1908-1998), główna badaczka Bródna Starego

Warszawa-Bródno Stare, skrzynia na zboże

12 13

Warszawa-Bródno Stare, chata z podcieniami

Warszawa-Bródno Stare, chata z podcieniami

Warszawa-Bródno Stare, koło, drewno jesionowe

Warszawa-Bródno Stare, prace przy odczyszczaniu bramy grodu

14 15

Kolejne badania archeologiczne związane były z inwestycjami budowlanymi na terenie Targówka. W latach 2000 – 2001 wykopaliskami objęto zachodnią część osady. Pracami kierował Andrzej Piotrowski, archeolog z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Określono wówczas zachodnią granicę osady.

W 2002 r. przeprowadzono ostatnie, jak dotychczas, wykopaliska na terenie Bródna Starego. Badania prowadził Adam Waluś z Pracowni Archeologicznych Badań Terenowych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Pracami objęto obszar od ulicy Kondra-towicza do Trasy Toruńskiej.

Odsłonięto relikty prawdopodobnie kolejnej osady wczesno-średniowiecznej, może nieco młodszej od tej zlokalizowanej przy grodzie, datowanej na XI – XII w.

Do najważniejszych odkryć należy zaliczyć chatę z podcieniami, w której znaleziono koło od wozu i czerpak.

W 1961 r. na Bródnie pojawił się nowy badacz – Bogusław Gierlach, konserwator Zabytków Archeologicznych Miasta Sto-łecznego Warszawy. Zbadał on część północną i zachodnią osady, starając się ustalić jej zasięg. Odkryto między innymi niewielki budynek z dużą ilością ściółki, który mógł pełnić rolę chlewika lub obórki.

W latach 1962, 1964 i 1966 na stanowisko powróciła K. Musianowicz. Prace prowadzono na osadzie, w części północnej i północno-zachodniej. Jednym z celów badań było ustalenie sposobu umocnienia brzegów mokradeł i bagien otaczających osadę.

Olga Lipińska, archeolog z Państwowego Muzeum Arche-ologicznego w Warszawie, prowadziła prace wykopaliskowe na terenie grodziska w latach 1989 – 1990. Wewnątrz grodziska, tuż przy samych wałach, znaleziono warstwę spalenizny. Ustalono, że był to gród jednoczłonowy, bez zabudowy wewnętrznej. Pełnił on zapewne funkcję schronieniową.

Warszawa-Bródno Stare, czerpak, drewno

Warszawa-Bródno Stare, prace dokumentacyjne Warszawa-Bródno Stare, Andrzej Piotrowski, kierownik Działu Średniowiecza i Archeologii Czasów Nowożytnych PMA

16 17

Archeolodzy spędzili na Bródnie Starym łącznie 12 sezonów wykopaliskowych. Przebadano obszar o powierzchni około 19 tysięcy m². Odkryto ponad 120 obiektów, głównie jamy gospodarcze, budynki mieszkalne, paleniska.

Stanowisko na Bródnie jest obecnie najlepiej przebadanym wczesnośredniowiecznym zespołem na terenie stolicy. Nadal jednak nie odkryto cmentarzyska, które zapewne musiało istnieć w niedalekiej odległości od osady.

Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzieWarszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie

Warszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzieWarszawa-Bródno Stare, badania wykopaliskowe na osadzie

18 19

Wnętrze, czyli tzw. majdan, nie było zabudowane. Jego wymiary wynosiły około 47 × 40 m. Od strony południowej znajdowała się drewniana brama. Po stronie zachodniej znaleziono szczątki pomostu prowadzącego do grodu.

Na podstawie badań ustalono, że gród zbudowano na niewielkiej piaszczystej wydmie, otoczonej bagnami z trzech stron: południowej, wschodniej i zachodniej. Pełnił on funkcję schronieniową dla ludności zamieszkującej pobliską osadę. Gród umocniono wałami drewniano--ziemnymi. W dolnej części były one zbudowane w konstrukcji przekładkowej, tzn. belki drewniane układano w warstwy raz wzdłuż, raz w poprzek osi wału. W górnej partii zbudowano drewniane skrzynie, które wypełniono kamieniami i gliną. Konstrukcję wału przysypano ziemią i gliną, w celu wzmocnienia i ochrony przed pożarem. Szerokość podstawy wałów wynosiła około 8,5 m, wysokość sięgała 6 m. Grodu nie otoczono fosą.

Schemat budowy wałów, konstrukcja przekładkowa

Schemat budowy wałów, konstrukcja skrzyniowa

20 21

Podczas badań pod palami drewnianymi, będący-

mi elementami konstrukcyj-nymi bramy, odkryto skrzynię z desek brzozowych.W jej wnętrzu znaleziono ziarna prosa, żyta, łupiny orzechów laskowych i pe-stki ogórków.

Na północ i zachód od grodu położona była osada. Osiedle zajmowało dużą powierzchnię, jednak było stosunkowo rzadko zabudowane, a poszczególne obiekty były oddalone od siebie. Odkryto liczne zabudowania mieszkalne, gospodarcze i produkcyjne. Budynki wznoszono z drewna różnymi metodami, np. techniką na zrąb lub plecionkową.

Warszawa-Bródno Stare, naczynie, glina

Warszawa-Bródno Stare,ziarna żyta

Schemat budowy ścian budynków, technika na zrąb

22 23

Podstawą bytu ludności zamieszkującej osadę było rolnictwo. Uprawiano proso, żyto, jęczmień, pszenicę. W pobliżu chat zakładano ogródki, w których między innymi sadzono ogórki. Hodowano krowy, świnie, kozy i owce, zaś z ptactwa domowego – kury. W okolicznych lasach zbierano dziko rosnące orzechy laskowe, jeżyny, maliny i grzyby. Polowano na jelenie, łosie, rzadziej na bobry, tury, dziki i wydry. Mieszkańcy osady na Bródnie wszystkie niezbędne im przedmioty wykonywali sami. Najbardziej rozpowszechnionym zajęciem było wyrabianie naczyń z gliny. Szczególną cechą bródnowskich garnków jest wyjątkowo bogata ornamentyka. Wśród motywów dekoracyjnych pojawiają się różnorodne odciski stempli i grzebyka. Z kości i poroża wykonywano szydła, igły, przekłuwacze, oprawki rękojeści noży żelaznych, grzebienie i gwizdki.

Z żelaza produkowano niewielkie nożyki, haczyki na ryby, groty strzał, krzesiwa i gwoździe.

Do najciekawszych i unikatowanych znalezisk należy dziesięcioszprychowe koło wykonane z drewna jesionowego. Średnica koła wynosiła około 80 cm. Innymi ciekawymi zabytkami są: brązowe okucie końca pochwy miecza – tzw. trzewik, i zapinka podkowiasta, poświadczające kontakty mieszkańców Bródna z ludami bałtyjskimi i skandynawskimi.

Nóż, żelazo

Warszawa-Bródno Stare,rekonstrukcja koła

Zapinka, żelazo

Okucie końca pochwy miecza tzw. trzewik, brąz

Krzesiwo, żelazo

Łyżwa, kość

Warszawa-Bródno Stare, wybór zabytków

24 25

Badaniom zawsze towarzyszyło żywe zainteresowanie prasy i mediów. Zorganizowano wiele wystaw i ekspozycji poświęconych wykopaliskom na Bródnie.

Z wynikami badań archeologicznych można zapoznać się na wystawie „Bródno Stare – tropami Warsa i Sawy...” prezentowanej od 2001 r. w Ratuszu Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. Uzupełnieniem i rozszerzeniem tej ekspozycji jest prezentacja „Targówek – tu zaczyna się Warszawa”.

Warszawa-Królikarnia

Latem 1960 r. w stawie położonym poniżej Królikarni znaleziono fragmentarycznie zachowany miecz żelazny. Zabytek pochodzi z XI w. Przekazano go do Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie w 1962 r. Jest to jedyne tego typu znalezisko z terenu Warszawy.

Warszawa-Żerań

W 1965 r., podczas prac ziemnych, odkryto w rejonie obecnej ulicy Jagiellońskiej i ronda Stefana Starzyńskiego żelazny grot włóczni z XI stulecia. Mimo intensywnych poszukiwań nie stwierdzono obecności innych zabytków.

Warszawa-Pelcowizna

Na Pelcowiźnie, w 1931 r., znaleziono paciorek i 10 fragmentów różnokolorowych bransolet szklanych. Odkrycie to datowane jest na pocz. XII – poł. XIII w. Bransolety są wyrobami pochodzącymi z ruskich warsztatów szklarskich i dotarły tutaj dzięki wymianie handlowej. Znaleziono również kilkadziesiąt ułamków naczyń glinianych, których chronologię określono jako późnośredniowieczną.

Warszawa-Służew

Na Służewiu, przy ulicy Fosa, w rejonie kościoła św. Katarzyny, stwierdzono ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Odkryto obiekty zawierające ułamki naczyń glinianych, grudki polepy i kości zwierzęce.

Warszawa-Królikarnia, miecz, żelazo

Warszawa-Żerań, grot, żelazo

Warszawa-Pelcowizna, fragmenty bransolet, szkło

Warszawa-Służew, widok na stanowisko

26 27

Warszawa-Grochów, cmentarzysko

W pasie piaszczystych wydm nad Wisłą, pomiędzy ulicami Ostrobramską, Perkuna i Fieldorfa, w rejonie nieistniejącej obecnie ulicy Górników, odkryto cmentarzysko Warszawa-Grochów. Pierwsze badania prowadzono w 1947 r. Odkryto wówczas groby ciałopalne kultury grobów kloszowych z wczesnej epoki żelaza. W latach 1956 i 1962 dokonano kolejnych odkryć. Obszar cmentarzyska został zagrożony podczas budowy Trasy Łazienkowskiej. W latach 1973 – 1975

przeprowadzono badania archeologiczne. W trakcie prac odkryto ślady osadnictwa z epoki kamienia, epoki brązu, wczesnej epoki żelaza, a także relikty 8 wczesnośredniowiecznych grobów. Chronologia cmentarzyska została określona na czas od przełomu XI i XII stulecia do końca XII w.

Bardzo bogato wyposażone były groby kobiece. Przy szkieletach znaleziono typowe ozdoby wczesnośredniowieczne: brązowe lub platerowane kabłączki skroniowe, srebrne paciorki z guzkami, popularnie zwane rogatkami, oraz szklane paciorki, niekiedy z zatopioną złotą taśmą, srebrne i brązowe pierścionki, wśród których wyróżniają się okazy plecione z trzech drutów.

Warszawa-Grochów, plan cmentarzyska wykopy z 1947 r. wykopy z lat 1973-1975

Warszawa-Grochów, wybór zabytków

Kabłączki skroniowe, brąz platerowany

Paciorki, szkło z taśmą złotą Przęślik, łupek

Paciorek z guzami, srebro Pierścionek, srebro

0 50m

28 29

Odkryto również przedmioty codziennego użytku, m.in. noże żelazne, fragmenty żelaznych okuć wiadra, przęślik z różowego łupku. Ostatnie znalezisko poświadcza kontakty handlowe z Rusią. Z męskiego grobu pochodzi topór żelazny.

Na cmentarzysku grochowskim odnaleziono także srebrną monetę – denar Ottona III (983 – 1002), wybity w Kolonii.

W pobliżu stanowiska powinna znajdować się osada, której mieszkańcy użytkowali cmentarzysko. Procesy urbanizacyjne zapewne zniszczyły ślady tego osiedla.

Warszawa-Wilanów, osada

W 1975 r. u zbiegu ulicy Sobieskiego z aleją Wilanowską odkryto ślady osady funkcjonującej od przełomu XI i XII stulecia do XIII w. Stanowisko znajdowało się na niewielkim, piaszczystym wzniesieniu. W latach 1976 – 1978 przeprowadzono prace wykopaliskowe. Odsłonięto relikty 40 obiektów. Głównie były to chaty z paleniskami w południowo--wschodniej i północno-zachodniej części. Długość obiektów wahała się od 2 do 5 m, a szerokość od 1,5 do 2,5 m. Przy kilku budynkach wzdłuż ich ścian odkryto ślady słupów i palików. Zabudowa była skupiona wokół owalnego, centralnego placu. W jamach odkryto: ułamki glinianych naczyń, przęśliki gliniane i z łupku wołyńskiego, kościane szydła, żelazne noże, kości zwierzęce, grudki polepy i rybie łuski.

Zabudowie mieszkalnej towarzyszyły obiekty gospodarcze o kształcie kolistym lub owalnym, których średnica nie przekraczała2 m.

Na podstawie znalezionych materiałów archeologicznych można stwierdzić, że mieszkańcy osady zajmowali się garncarstwem, tkactwem, obróbką kości i poroża. Hodowano świnie, bydło, w mniejszej ilości owce lub kozy. W lasach polowano na jelenie, sarny, dziki, bobry.

Warszawa-Wilanów, cmentarzysko

W 1955 r., podczas porządkowania i zagospodarowywania części parku w Wilanowie, między północnym skrzydłem pałacu a dawną Oranżerią odkryto cmentarzysko szkieletowe. Przeprowadzono wówczas badania archeologiczne, kontynuowane w 1961 r. Prawdopodobnie część nekropoli w dalszym ciągu znajduje się pod Oranżerią.

Cmentarzysko założono w XII w. W okresie nowożytnym użytkowane było między XVI i XVII w. Znaczna części cmentarzyska została zniszczona, szczególnie pochówki złożone płycej. Odkryto 40 grobów.

Warszawa-Grochów, topór, żelazo

Warszawa-Grochów, denar Ottona III (983-1002), srebro

awers rewers

30 31

Przy pochówkach wczesnośredniowiecznych znajdowano ozdoby: brązowe lub platerowane kabłączki skroniowe, szklane paciorki i brązowe pierścionki, elementy stroju, jak żelazne klamerki pasa oraz przedmioty codziennego użytku, np. noże i krzesiwa żelazne. Znaleziono również ułamki naczyń glinianych. Groby nowożytne pozbawione były wyposażenia.

Warszawa-Wilanów, plan cmentarzyska

Warszawa-Wilanów,kabłączki skroniowe, brąz

Warszawa-Wilanów, paciorki, szkło

Warszawa-Wilanów, pochówki szkieletowe

32 33

Warszawa-Jazdów

Położenie grodu jazdo-wskiego do dnia dzisiejszego jest nierozwiązaną zagadką. Ze źródeł pisanych wiadomo, że na terenie Jazdowa już w XIII w. istniał gród będący siedzibą książąt mazowieckich.

O grodzie wspominały wielokrotnie przekazy histo-ryczne, natomiast źródła archeologiczne były wyjątkowo skąpe i nasuwały wiele wątpliwości. Do dziś toczy się ciągle nierozstrzygnięta dyskusja na temat jego lokalizacji. Przeprowadzone prace archeologiczne na terenie Ogrodu Botanicznego oraz na przylegającym do niego obszarze skarpy od strony ulicy Agrykola nie ujawniły śladów osadnictwa z okresu od poł. XIII do 2 poł. XIV w. Badania wykopaliskowe w obrębie murów Zamku Ujazdowskiego również nie przyniosły pozytywnych re-zultatów. Negatywnym wynikiem zakończyły się poszukiwania śladów grodu jazdowskiego na obszarze u

Warszawa-Wilanów, pochówek szkieletowy

podnóża skarpy wiślanej, na terenie parku poniżej Zamku Ujazdowskiego, gdzie na planie Warszawy z lat około 1720 – 1733 zostało zaznaczone wyniesienie o charakterystycznym kształcie, przypominającym relikty grodu.

34 35

Przeprowadzone w latach 1969 – 1972 prace wykopaliskowe na terenie Parku Łazienkowskiego, na cyplu położonym na zapleczu Obserwatorium Astronomicznego, doprowadziły do odkrycia materiałów z VII i VIII w. oraz z XIII – XIV w. Uznano, że są to relikty dwufazowego grodu jazdowskiego.

Teza ta została przyjęta pozytyw-nie przez część naukowców, aczkolwiek niektórzy z nich podchodzili do znalezisk jazdowskich i ich interpretacji z dużą rezerwą. W latach siedemdziesiątych XX w., w związku z budową Trasy Łazienkowskiej i odbudową Zamku Jazdowskiego, nadzorem i badaniami archeologicznymi objęto obszar na północ od Zamku. Stwierdzono tutaj ślady osadnictwa z przełomu XIII i XIV w. Odsłonięto kilkanaście obiektów, w tym pozostałości trzech półziemianek. Znaleziony materiał ceramiczny oraz rogowy grzebień, ornamentowana kościana rękojeść noża, żelazne noże i sierp mogą sugerować, że w tym rejonie znajdowało się bezpośrednie zaplecze grodu jazdowskiego, a sam gród był położony na cyplu południowo-wschodniej krawędzi skarpy, nad ulicą Agrykola.

Gród w Jazdowie był zapewne siedzibą książęcą już od początku rządów Siemowita I (lata 1249 – 1262). Spełniał on funkcje ośrodka administracyjnego i gospodarczego w ramach domeny książęcej. Podczas najazdu Litwinów na Mazowsze Jazdów spalono, a książę Siemowit I został zamordowany w dniu 23 czerwca 1262 r. Syna księcia, Konrada, uprowadzono w niewolę. Zniszczony gród szybko odbudowano.

Warszawa-Jazdów, widok na przypuszczalną lokalizację grodu

Warszawa-Jazdów, widok na przypuszczalną lokalizację groduWarszawa-Jazdów, widok na przypuszczalną lokalizację grodu

Warszawa-Jazdów, sprzączka pasa, żelazo

36 37

Spłonął ponownie około 1281 r. podczas bratobójczych walk pro-wadzonych między Konradem II i Bolesławem II. Powodem wojny byłspór o podział księstwa. Bolesław najechał niespodziewanie ulubiony gród brata. Wśród jeńców znalazły się żona i córka Konrada. Po tym najeździe gród odbudowano po raz kolejny, o czym świadczy wystawiony tutaj w 1288 r. przez księcia Bolesława II dokument dla kościoła w Błoniu. Po śmierci Konrada II w 1294 r. gród przypadł Bolesławowi II. Wystawił on w Jazdowie w 1303 r. przywilej dla benedyktynów płockich.

Znaczenie grodu jazdowskiego malało od schyłku XIII w. nie tylko wskutek pożarów i zniszczeń. W tym okresie zapewne nastąpiło odsunięcie koryta Wisły spod siedziby książęcej, przez co jej położenie stało się mniej atrakcyjne zarówno z punktu widzenia obronności, jak i gospodarki.

W latach 1294 – 1313 książę Bolesław II zjednoczył księstwo mazowieckie. W tym też czasie, pod koniec XIII w., założono gród obronny i miasto na obszarze obecnej Starówki. Warszawa należy do licznych ośrodków miejskich, które swe powstanie i rozwój zawdzięczają rozbiciu dzielnicowemu. Inicjatywa założenia tego kompleksu osadniczego wyszła bez wątpienia z kręgu osób najbliższych księciu.

Warszawa w źródłach pisanych

Źródła pisane wymieniają wielokrotnie miejscowości, które obecnie stanowią dzielnice Warszawy. Początkowo niewielkie osady pełniły jedynie funkcję zaplecza gospodarczego dla Warszawy. Z czasem były wchłaniane przez rozwijające się miasto.

Pierwszym takim dokumentem jest tzw. falsyfi kat mogileński, wymieniający wsie należące do klasztoru benedyktynów w Mogilnie. W dokumencie podana jest data wystawienia 1065 r. W rzeczywistości falsyfi kat mogileński sporządzono w 1147 r. „Pomyłka” w dacie miała jedynie usankcjonować ówczesny stan posiadania zakonników z Mogilna. Mimo dwunastowiecznego fałszerstwa dokument jest bardzo ważnym źródłem, gdyż wymienia miejscowości istniejące w poł. XI w. W falsy-fi kacie mogileńskim pojawia się miejscowość Kamion, czyli położony obecnie na terenie Warszawy Kamionek. Na gruntach Kamiona powstała osada Targowe, o której źródła po raz pierwszy wspominają w 1347 r.

Kolejna wzmianka dotycząca obszaru dzisiejszej Warszawy pochodzi z 1155 r. Wymienia miejscowość Gościesław, dzisiejszy Gocław, jako własność klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku.

W 1240 r. książę Konrad Mazowiecki nadaje za zasługi wojenne komesowi Gotardowi z rodu Wierzbowów miejscowość Służew. Inna wzmianka, z 1238 r., dotyczy utworzenia przez biskupa poznańskiego Pawła parafi i Służew.

Wieś Powsin wymieniona jest w bulli z dnia 22 czerwca 1244 r., wydanej przez papieża Innocentego IV.

W dokumencie księcia Trojdena, wystawionym 13 grudnia 1338 r.,występuje wieś Milanów, obecny Wilanów, należąca do benedyktynów płockich. W następnym roku książę Trojden wraz z opatem płockim Janem wydali dokument, w którym wzmiankowany jest Zerzeń.

Pierwsza wzmianka o Woli pochodzi z 1367 r. i dotyczy sporu między biskupem poznańskim a plebanem z Zegrza o dziesięciny z Woli i innych wsi z okolic Warszawy. Papież Urban V wyznaczył wówczas trzech sędziów, aby rozstrzygnęli spór.

Prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w. na terenie Woli istniało zaplecze gospodarcze dla rozwijającej się Warszawy. Krzyżowały się tu trzy szlaki. Ślady jednego z nich zachowały się w przebiegu

38 39

ulic Połczyńskiej, Wolskiej, Chłodnej, Elektoralnej i Senatorskiej. Prawdopodobnie stanowił on część dużego szlaku handlowegopomiędzy Warszawą a Wielkopolską. Kolejny trakt prowadził w kierun-ku Moczydła i Nowego Miasta, trzeci zaś w stronę Jazdowa.

W okolicach ulic Jana Pawła II, Okopowej i Stawki odkryto ślady średniowiecznej osady o charakterze rzemieślniczym. Znaleziono relikty pieców do wytopu żelaza, pozostałości warsztatu kowala oraz wyroby i półfabrykaty żelazne, m.in. noże i gwoździe. W rejonie ulic Wroniej i Leszno natrafi ono na fragmenty XIII-wiecznych naczyń glinianych, podobnych do znalezionych z terenu Zamku Królewskiego i Jazdowa.

Z obszaru dzisiejszego Żoliborza znamy bardzo niewiele śladów osadnictwa. W średniowieczu teren ten był silnie zalesiony. Rozciągała się tutaj rozległa puszcza, która sięgała aż do Wisły. Jej reliktami w chwili obecnej są Puszcza Kampinoska, Lasek Młociński i Bielański.

Na terenie obecnego Żoliborza znajdowała się wieś Polikowo, wspomniana w źródłach pisanych z lat 1367 i 1368. Przypuszcza się, że początki osady mogły sięgać przełomu XI i XII w. Nie jest znane dokładne jej położenie. Prawdopodobnie mogła znajdować się na południe od spływu Polkówki ze skarpy wiślanej. Obecnie jest to teren ulic Mickiewicza, Sułkowskiego, Dygasińskiego i Promyka. Osada ta była zapleczem gospodarczym dla rozwijającej się Warszawy. Obszar Żoliborza, poprzecinany licznymi, niewielkimi rzeczkami nadawał się doskonale do zakładania np. wodnych młynów zbożowych.

Andrzej PiotrowskiAgata Wójcik

Wybór literatury:

Drozdowski M.M., Zahorski A.1972 Historia Warszawy, Warszawa.Dunin-Wąsowicz T.1969 Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnośredniowiecznego na obszarze dzisiejszej Warszawy, Rocznik Warszawski, t. IX, s. 5 – 29.Gierlach B.1965 (1966) Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Warszawie-Wi lanowie w świetle badań 1961 r., Wiadomości Archeologiczne, t. XXXI, z. 1, s. 68 – 74.Gierlach O.1975 Gród jazdowski w wiekach VII – VIII i XIII – XIV, [w:] Studia Warszawskie, t. 19, z. 2: Warszawa średniowieczna, s. 119 – 128.Gieysztor A.1968 Jazdów - poprzednik Warszawy, [w:] Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus quem Konrad Jażdżewski redigendum curavit, red. K. Jażdzewski, Wrocław, s. 502 – 516.1970 a Pradzieje żoliborskie: od wczesnego średniowiecza do połowy XVIII wieku, [w:] Żoliborz wczoraj, dziś, jutro, Warszawa, s. 9 – 24.1970 b Praga najstarsza (między X i XIV w.), [w:] Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski, Warszawa, s. 7 – 24.1972 a Na południe od Warszawy przed połową XVII w., [w:] Dzieje Mokotowa, red. J. Kazimierski, Warszawa, s. 17 – 35.1974 Wielka Wola a Warszawa średniowieczna, [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa, s. 19 – 28.1994 Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X - połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa, s. 85 – 131.Głosik J.1963 Wczesnośredniowieczny miecz żelazny znaleziony w okolicach Królikarni w Warszawie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXIX, z. 2, s. 221 – 222.1966 (1967) Grot żelazny włóczni wczesnośredniowiecznej z Żerania w Warszawie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXII, z. 1 – 2, s. 246 – 247.

40 41

Gołembnik A.1978 Z problematyki badań rezydencji książęcej w Jazdowie, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XXVI, nr 3, s. 281 – 300.Janiszowski K.1974 Średniowieczne i nowożytne relikty kultury materialnej na Woli, [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa, s. 13 – 17.Jaremek A.2002 Bródno Stare, st. 1 – wstępne wyniki badań osady, Światowit, t. IV (XLV), fasc. B, s. 57 – 68.Jarzębska I.1974 Warszawa-Służew, ul. Fosa, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1973, Warszawa, s. 296 – 297.Kulisiewicz M., Miśkiewicz J.1975 Warszawa-Bródno Stare, ul. Wincentego, [w:] Informator Archeologiczny. Badania rok 1975, Warszawa, s. 222 – 223.Kunicka Ł., Piętka T.1956 Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Warszawie-Wi- lanowie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXIII, z. 2, s. 357 – 362.Lipińska O.1973 Wczesnośredniowieczne bransolety szklane z Warszawy- -Pelcowizny, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXVIII, z. 2, s. 329 – 348.2001 Gród i osada podgrodowa na Bródnie Starym w świetle badań prowadzonych w latach 1949 – 1966, Z otchłani wieków, R. 56, nr 1 – 2, s. 82 – 90.Łuczycka-Suchodolska E.1975 Najstarsze wzmianki o Warszawie w świetle badań dyplomatycznych, [w:] Studia Warszawskie, t. 19, z. 2: Warszawa średniowieczna, s. 149 – 162.Miśkiewicz M.2001 Bródno Stare i jego znaczenie w rozwoju Mazowsza wczesnośredniowiecznego, Z otchłani wieków, R. 56, nr 1 – 2, s. 80 – 81.Młynarczyk H.1977 Badania wielokulturowego stanowiska Warszawa-Grochów, ul. Górników, w latach 1973 – 1975, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXIX, s. 123 – 132.

1980 Badania wczesnośredniowiecznej osady Warszawa-Wilanów, stan. 13 „Pasieka”, w latach 1976 – 1978, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXII, s. 197 – 205.Musianowicz K.1949 Chata z podcieniem odkryta w osadzie podgrodowej w Bródnie Starym, pow. warszawski, Sprawozdania PMA, t. III, s. 175 – 184.1951a Skrzynia na zboże z grodziska „Zagórki” w Bródnie Starym, pow. warszawski, Sprawozdania PMA, t. IV, z. 1 – 2, s. 97 – 106.1951b Koło od wozu i łyżka - czerpak, znalezione w chacie na Bródnie Starym, pow. warszawski, Sprawozdania PMA, t. IV, z. 1 – 2, s. 115 – 123.1951c Wyniki prac wykopaliskowych na grodzisku w Bródnie Starym, pow. warszawski (rok 1949), Materiały Wczesnośredniowieczne, t. I (1949), s. 83 – 90.1951d Polskie badania wczesnodziejowe w r. 1950. Bródno Stare, Przegląd Zachodni, R VII, nr 1 – 2, s. 256 – 258.1952 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym, pow. warszawski w r. 1950, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. II (1950), s. 61 – 70.1953 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym k. Warszawy za rok 1952, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. III (1951), s. 54 – 58.1955 Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Bródnie Starym k. Warszawy, Stolica, nr 30 (396) z 22 lipca 1955, s. 12.1956 Gród i osada podgrodowa w Bródnie Starym koło Warszawy, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. IV, s. 7 – 97.1961 Bródno Stare, Nowa Szkoła, nr 9, s. 47.1963 Osada podgrodowa w Warszawie-Bródnie Starym w świetle badań 1961 r., Wiadomości Archeologiczne, t. XXIX, z. 3, s. 235 – 249.1964 Wyniki badań w 1962 r. na osadzie podgrodowej w Warszawie- -Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t. XXX, z. 3 – 4, s. 246 – 266.1965 Osada podgrodowa w Warszawie-Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXI, z. 2 – 3, s. 203 – 215.1968a Wczesnośredniowieczny wiejski ośrodek z przedmieścia Warszawy-Bródna Starego, [w:] Szkice z najdawniejszej przeszłości

42

Mazowsza, red. W. Hensel Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 162 – 170.1968b Umocnienia brzegu osady w Warszawie-Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXIII, z. 3 – 4, s. 332 – 337.Partyka-Żurowska D.1975 Warszawa - Służew, ul. Fosa, kościół św. Katarzyny, Informator Archeologiczny. Badania, rok 1974, Warszawa, s. 267 – 268.Piotrowski A.2001 Bródno czeka..., Z otchłani wieków, R. 56, nr 1 – 2, s. 91 – 96.Rajewski Z.1975 a Materiały do pradziejów oraz wczesnych dziejów Warszawy i jej okolic, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXIX, z. 4, s. 445 – 474.1975 b Zagadnienia dawnego osadnictwa obszaru Wielkiej Warszawy, [w:] Studia Warszawskie, t. 19, z. 2: Warszawa średniowieczna s. 129 – 132.Suchodolska E.1994 Dzieje polityczne (połowa XIII - połowa XIV w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa, s. 177 – 212.Wolff A.1970 Najstarsze osadnictwo Warszawy prawobrzeżnej (od XI do początku XVI w.), [w:] Dzieje Pragi, red. J. Kazimierski, Warszawa, s. 123 – 136.1974 Wola w czasach książąt mazowieckich, [w:] Dzieje Woli, red. J. Kazimierski, Warszawa, s. 33 – 45.

ISBN 978-83-60099-12-4

Publikacja została zrealizowana ze środków Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy.

W publikacji wykorzystano materiały Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

Państwowe Muzeum Archeologiczne

w Warszawie

PMA jest instytucjąfi nansowaną ze środków Samorządu

Województwa Mazowieckiego

Dzielnica Targówekm.st. Warszawy

Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawieul. Długa 52, 00-241 Warszawa

www.pma.pl

Urząd Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy ul. Kondratowicza 20, 00-983 Warszawa

www.targowek.waw.pl

Warszawa-Bródno Stare, stylizowana brama przy wejściu do Lasu Bródnowskiego od ulicy KondratowiczaWarszawa-Bródno Stare, stylizowana brama przy wejściu do Lasu Bródnowskiego od ulicy Kondratowicza