Tadeusz Cegielski

MASONWPierwszy stopie wtajemniczenia

SEKRETY

Agencja Omnipress Warszawa 1992

Ilustracje ze zbiorw Autora Opracowanie graficzne: Zenon Porada Redaktor: Jadwiga Kotarska Redaktor techniczny: Teresa Pazyra

Copyright by Agencja Omnipress

ISBN 83-85028-25-0

Druk i oprawa Tomaszowskie Zakady Graficzne ul. Farbiarska 32/34, 97-200 Tomaszw Maz. Nakad 10.250 egz. Ark. druk. 7,5. Ark. wyd. 7,0.

Legendy i tajemnice sztuki krlewskiejJest ich na wiecie prawie osiem milionw, wrd nich lwia cz to mczyni. Zrzeszeni s w kilkuset niezale nych zwizkach l, zwanych obediencjami". Naj wiksza grupa braci w fartuszkach dziaa w Stanach Zjednoczonych ponad 5 milionw w 1500 l. W historycznej kolebce ruchu Wielkiej Brytanii yje przeszo milion inicjowanych do wolnomularst wa, a w samym tylko Londynie jest 1700 l. We Francji, gdzie loe od poowy XVIII wieku na trwae wpisay si w spoeczny pejza, les flis de la Lumire [synowie wiata] stanowi ju tylko szedziesiciotysiczn grup. W Republice Federalnej Niemiec loe licz 45 tys. czonkw, we Woszech 30 tys., w Nor wegii za 20 tys. Wbrew pokutujcej tu i wdzie opinii, loe masoskie nie s organizacjami tajnymi. W krajach, w ktrych dziaaj, podlegaj oglnym przepisom o organizacjach spoecznych lub religijnych. Jednak i dzi tak jak w czasie narodzin ruchu okoo poowy XVII w. at mosfera tajemniczoci otacza wolnomularstwo, jego cele i zasady. Nic w tym dziwnego, skoro masoneria od grodzia si od profanw do szczelnym murem dys krecji i obowizku milczenia. Tajemnica rozciga si jednak jedynie na niektre wewntrzne sprawy l na rytualn cz zgromadze. Caa reszta: skady osobowe l, struktura organizacyjna i zasady dziaania, wreszcie fundamenty filozoficzne i programy dziaania nale do jawnej sfery sztuki krlewskiej" jak sami masoni nazwali swj ruch.

5

Tajny charakter masoskiego rytuau, towarzysz cych mu symboli i formu sta si nie tylko przyczyn licznych spekulacji, ale i pocign powane oskarenia pod adresem sztuki krlewskiej. Pocztkowo, ju w pier wszej poowie XVIII w., wystpowa z nimi Koci katolicki, w okresie rewolucji francuskiej, zwaszcza za restauracji po 1815 r., rwnie cz opinii europejskiej. Ta ostatnia, inspirowana przez zajadych przeciwnikw wolnomularstwa we Francji: ksidza biskupa Augustina Barruela (notabene dawnego masona), Franois Lefranca i wielu innych, przypisaa loom nie tylko przy gotowanie wiatowego spisku, majcego na celu obale nie tronw i zniszczenie Kocioa, ale i najrniejsze niedozwolone praktyki, w rodzaju czarnych mszy. Ega litarny, demokratyczny charakter l uznany zosta za rdo rewolucji we Francji i w innych krajach. Przypo mniano, i hasa wolnoci, rwnoci i braterstwa narodzi y si w zwizkach masoskich w okresie przed 1789 r. Rwnoczenie fakt, i rytua wolnomularski zbliony jest pod wielu wzgldami do religijnego, napitnowano jako naigrawanie si z religii i Kocioa. Podobne oskarenia uznane zostay przez nauk his toryczn za zupenie bezpodstawne, a i ideowe od dziaywanie l na atmosfer polityczn we Francji przedrewolucyjnej nie moe by przeceniane. Wrogie masonerii nastroje i oceny stay si przyczyn pokutuj cej do dzi czarnej legendy. Poywk dla niej bya w ostatniej wierci XIX stulecia sytuacja polityczna we Francji, po czci i we Woszech. We Francji, w okresie II Republiki rzd przyj zdecydowanie laicki, wiecki kurs w sprawach wewntrznych stojc na gruncie zasady rozdzielenia pastwa i Kocioa. Niekorzystny dla interesw Kocioa katolickiego zwrot mona byo tumaczy zakulisowymi wpywami l i wolnomularzy. Republika Francji naleaa i naley do dzi do tych nielicznych krajw, w ktrych udzia wolnomula rzy w yciu publicznym by znaczny i spektakularny. W latach 1879-1931 a piciu prezydentw szczycio si przynalenoci do sztuki krlewskiej, za w latach 6

1875-1957 dwudziestu dwch premierw naleao do masonerii. Utar si zwyczaj, naruszony dopiero za prezydentury Franois Mitterranda, i tek ministra owiaty piastuje kadorazowo ktry z synw wiata. Nieco inaczej ksztatowaa si sytuacja we Woszech, gdzie przyczyn oskare pod adresem wolnomularstwa sta si udzia rodowisk masoskich w dziele zjed noczenia kraju i likwidacji Pastwa Kocielnego. Wosi, identycznie jak Francuzi, akceptuj w peni dokonane zmiany polityczne, ale nie zawsze orientuj si, e za nieodzowny postp zapaci musiaa... masoneria. Szczeglnie prymitywna , a zrodzona przed II wojn wiatow, polska wersja czarnej legendy zakada, e masoneria snuje sie spisku rwnie na zgub caoci i suwerennoci pastwa. Niewidzialnym sponsorem tej akcji mia by... kapita ydowski w jednym, za komu nizm w drugim wariancie legendy. Antymasoska kam pania, ktra doprowadzia do samorozwizania si Wielkiej Loy Narodowej Polski w 1938 r., wysza z krgw endecko-klerykalnych i przebiegaa rwnolegle do podobnych kampanii, prowadzonych w III Rzeszy i krajach przez ni opanowanych. Zdziwienie musi budzi fakt, i ta niechlubna przeszo nie zostaa cakowicie zamknita. Masoski spisek" straszy dzi nie tylko na amach plegalnych wydawnictw. Obok czarnej ma rwnie wolnomularstwo swoj bia czy te heroiczn legend. Zwolennicy tej drugiej chtnie podkrelaj przemony wpyw sztuki krlewskiej i jej adeptw na intelektualny, polityczny i cywilizacyjny postp ludzkoci w ostatnich trzech wiekach. Na gruncie biaej legendy dokonao si utosamienie emancypacyj nych i liberalnych tendencji Owiecenia i nastpnego XIX stulecia z wolnomularstwem. Towarzyszce rozwojowi sztuki krlewskiej oskarenia i pomwienia, przeladowania wolnomularzy przez despotyczne i tota litarne reimy przyday masonerii swoistej aureoli m czestwa. Czarna legenda stanowi poywk dla jej przeciwiestwa; obie s przykadem mitologizacji wia domoci spoecznej.

7

Nie aprobujc ani czarnej, ani te biaej wersji wolnomularskiej legendy, autor przyj za cel wywietlenie niektrych zagadnie zwizanych z historycznymi po cztkami sztuki krlewskiej. Wanie tu, na gruncie historii, rodz si prawdziwe a nie mityczne tajem nice masonerii. Osawione ongi sekrety dawno ju przestay nimi. U schyku XVIII w., wraz z upowszech nieniem by organizacji i zasad pilnie strzeone przed profanami, czyli wiatowymi, ryty, symbole i znaki rozpoznawcze stay si wasnoci wyksztaconego og u, przysowiow tajemnic poliszynela. Cz spord nich przedstawiono w przeznaczonych dla adeptw, ale atwo dostpnych drukach, inne opublikowane zostay przez przeciwnikw, nierzadko eksmasonw, z myl o skompromitowaniu lub omieszeniu wolnomularzy. Obie kategorie drukw stanowi nieocenione rdo do poznania filozoficzno-etycznej doktryny masoskiej.1 Zapocztkowane jeszcze w XVIII stuleciu badania nad histori i dogmatyk sztuki krlewskiej rzuciy wiele wiata na dawne tajemnice. Na temat wolnomularstwa napisano kilkadziesit tysicy ksiek, artykuw i przy czynkw. Znaczna cz owej literatury to pozbawione, niestety, wartoci produkty wrogw masonerii lub te poszukujcych sensacji autorw literatury brukowej czy straganowej. Jeli w ogle interesuje ona historyka, to nie ze wzgldu na wolnomularstwo, lecz stan umysw w danym, czasie i miejscu. Cho niewiele problemw historycznych doczekao si podobnie wielkiej liczby analiz, sztuka krlewska kryje do dzi niejedn zagadk. Niejasne, a przynajmniej kontrowersyjne, pozostaj dla historykw wane, czsto podstawowe problemy zwizane z genez i ideowym charakterem ruchu wolnomularskiego. Spory wrd badaczy budzi kwestia miejsca sztuki krlewskiej w in telektualnych prdach i strukturach europejskiego Owiecenia, kiedy zwizki masoskie zyskay szczeglne wpywy i znaczenie. Znaki zapytania na kartach historii siedemna sto- i osiemnastowiecznego wolnomularstwa wynikaj

8

z dwch generalnych przyczyn: ubstwa rde dotycz cych jego angielskich i szkockich pocztkw oraz szcze glnego charakteru dogmatyki, organizacji i ceremonia u masoskiego. Szczupo podstawy rdowej utrud nia badaczom (zdaniem niektrych wrcz uniemoliwia) Uchwycenie momentu historycznego, w ktrym rednio wieczne w rodowodzie, cechowe zwizki architektw, muratorw i rzebiarzy zmieniy swj cel i charakter. Z czysto zawodowych, operatywnych organizacji przeo braziy si w zwizki spekulatywnych mionikw tajem nic sztuki, natury i samego czowieka. Moment his toryczny nie oznacza tu przecie konkretnej daty. Rzecz w udokumentowaniu zwizkw oraz wzajemnych wpy ww masonw operatywnych i spekulatywnych. O wa dze problemu stanowi nie tylko potrzeba naukowej cisoci. Idzie tu o kwesti, czy gwnego rda idei i organizacji wolnomularstwa nie naley poszukiwa poza cechowymi strukturami. Moe byy one jedynie czysto zewntrzn, w sumie przypadkow form, przy jt przez ludzi poczonych wol uksztatowania nowe go, szlachetniejszego i rozumniejszego czowieka? Dotykamy w tym miejscu drugiej kategorii trudnoci interpretacyjnych niecodziennego charakteru samego zwizku. Dogmatyka masoska, bez wzgldu na kon kretn filozoficzn opcj, posiadaa charakter ezoterycz ny w odrnieniu od egzoterycznego, czyli jawnego. Ukryta zostaa w wieloznacznych i trudnych do od czytania symbolach i alegoriach, a za ich porednictwem w mitach i legendach. Tworzywem wolnomularskich legend i zwizanych z nimi ceremoniaw by symbol; sposb rozumienia i przedstawiania wiata waciwy sztuce krlewskiej by zawsze symboliczny. Miao to powane konsekwencje dla samej doktryny. Dzi rodzi okrelone trudnoci badawcze. Autor pragnie zapozna czytelnika z oboma rodzajami sekretw wolnomularst wa. I tymi, ktre tajemnicami ju by przestay i tymi, ktre pozostan nimi po czci na zawsze.

V

Alchemicy w pracowni; na pierwszym planie piec alchemiczny, zwany antenorem. Ryc. z: Daniel Stolcius, Viridarium Chymicum, Frankfurt 1624.

Budowniczowie katedrRozwaajc natur tych tajemnic posumy si wstpn, bardzo skrtow definicj, okrelajc wolnomularstwo jako ruch, ktrego celem byo doskonalenie czowie ka" ksztatowanie nowej, szlachetniejszej i rozumniejszej jednostki. Brytyjska tradycja wolnomularska czy jego pocztki z dziaalnoci organizacji cecho wych, zrzeszajcych ludzi zwizanych ze sztuk ar chitektury. Znalazo to odbicie w strukturze organiza cyjnej ruchu, take w nazewnictwie i niektrych sym bolach, wreszcie utrwalone zostao w legendach i trady cji wolnomularskiej. Z cechowymi pocztkami wie si niewtpliwie na zwa zwizku oraz okrelenie jego czonkw. Polski termin wolnomularz" (take mason", farmazon"), podobnie jak nazwy w innych jzykach, stanowi tuma czenie terminu angielskiego free mason. Oznacza on w redniowiecznej Anglii kamieniarza"; poniewa uy wano rwnie okrelenia mason, niektrzy autorzy s zdania, i free mason to kamieniarz, ktry pracowa w mikkim kamieniu" wapieniu lub piaskowcu. Taki kamie powierzano do obrbki szczeglnie fachowym i utalentowanym rzemielnikom, jako e w architekturze gotyckiej suy on do wykonywania rzebiarskiej deko racji. Nie jest wic wykluczone, i redniowieczni free masons stanowili elit cechu, czy te bractwa kamienia rzy i muratorw. Owe zwizki budowniczych, ktrzy w redniowieczu byli rwnie architektami w dzisiejszym rozumieniu,

11

poniewa projektowali wznoszone przez siebie gmachy, wyrniay si spord innych organizacji cechowych na rwni sposobem dziaania, jak i poziomem umysowym czonkw. Tak bowiem jak twory ich rk w rodzaju katedry w Reims pisa Ludwik Hass rwnie jak staroytny Panteon czy nowoczesne osiedle Le Cor busiera byy tyle dzieami sztuki, co wykwitem techniki epoki, tak i sami wykonawcy byli tylko na wp rzemielnikami, na wp za ludmi nauki". 2 Cho cechy muratorw zwizane byy z konkretnymi miejs cowociami, ich czonkowie prowadzili wdrowny tryb ycia, przemieszczajc si z miejsca na miejsce w po szukiwaniu pracy. Zarwno z racji szczeglnie wysokie go kunsztu, jaki reprezentowali, jak i bywania w wiecie naleeli do elity redniowiecznego rzemiosa. Typowe dla wszystkich redniowiecznych cechw denie do utrzymania zawodowego monopolu byo szczeglnie silne wrd muratorw. Pilniej ni gdzie indziej prze strzegano tu zachowania tajemnicy profesjonalnej. Uni katow wiedz budzc i dzi najwyszy podziw przekazywano drog indywidualnego wtajemniczenia z pokolenia na pokolenie. Wrd mularzy obowizywa zakaz spisywania formu i przepisw oraz rysowania planw. I z tego wic wzgldu stanowili szczeglnie zamknit grup zawodow. Oczywicie, identycznie jak inne cechy, bractwa mu ratorw miay swoje wasne obrzdy religijne i wasnych witych patronw; jak gdzie indziej zrodziy si wrd budowniczych cechowe legendy. Obchodzono tu uro czycie dzie w. Jana Ewangelisty (27 grudnia); wito to czyo si ze wspln biesiad i przyjciem do zwizku modych adeptw sztuki. Miay te zwizki swoich monych protektorw panw wieckich i du chownych; zdarzao si niekiedy, e naleeli do nich wadcy zainteresowani wspieraniem budowniczych. Istnienia sekretw, obrzdw i legend zwizanych ze sztuk wznoszenia i zdobienia gotyckich budowli dowo dz nieliczne, zachowane do dzi pnoredniowieczne statuty cechowe. Najwaniejsze z nich to rkopisy zwane

12

Regius (ok. 1390 r.) oraz Cooke (ok. 1430-1440 r.). Obok przepisw okrelajcych obowizki czonkw zwizku i uczniw zawieraj one krtkie wykady legen darnej historii bractwa. Lektura ich sprawia zawd wszystkim tym, ktrzy szukaj ideowych i organizacyj nych podstaw dla pniejszych o dwa, trzy stulecia zwizkw wolnomularzy spekulatywnych. Elementw czcych cechy z loami nowoytnymi znajdujemy w tych rdach niewiele. Za rdo wszystkich nauk uwaali redniowieczni muratorzy geometri. Pocztki nauki wolnomularskiej wywiedzione zostay co oczywiste z Biblii. Odkrywc geometrii i budowniczym pierwszego wik szego miasta wymienionego w Starym Testamencie (Enoch) by Jabal; wedug innych przekazw Abraham i Euklides. Napotykamy tu na postaci helleskiego boga Hermesa oraz Salomona i Pitagorasa. Brak jednak w tych najwczeniejszych legendach waciwej dla sztuki krlewskiej symboliki, a take postaci odgrywajcej centraln rol w legendach i rytuaach osiemnastowiecz nych wolnomularzy Hirama, mistrza antycznej ar chitektury i budowniczego wityni Salomona. Jedynym powaniejszym cznikiem z pniejszymi koncepcjami wolnomularstwa jest pojcie sowa masos kiego. Pojawio si ono w rdach dopiero w XVI w. i wizao si z tajemn, ezoteryczn wiedz religijno-zawodow przekazywan uczniom. Wbrew rozpow szechnionemu pogldowi, redniowieczna masoneria nie uyczya nowoytnej organizacyjnej struktury. Bractwa epoki gotyku byy zwizkami egalitarnymi; rwni sobie muratorzy wybierali co najwyej kierujcego danymi pracami mistrza; uczniowie nie naleeli przy tym do masonerii. Inaczej we wczesnym wolnomularstwie bry tyjskim; uczniowie byli czonkami zwizku, stopie mis trza powsta dopiero po 1723 r. Pojcie loy" stanowi najwaniejszy bodaje wkad zwizkw cechowych w organizacj i aparat pojciowy sztuki krlewskiej. Loa", termin angielski lodge, to

73

nic innego, jak cz redniowiecznego warsztatu muratorskiego. Bya to zazwyczaj skromna, drewniana szopa przytulona do murw wznoszonej budowli. Suya za miejsce spotka i wypoczynku budowniczych; z czasem nazw t objto rwnie zesp muratorw wsplnie pracujcych i solidarnie odpowiadajcych za efekt swej pracy. Na pojciu loy" jako miejsca zebra, zarazem wsplnoty wolnomularskiej", wyczerpuje si kwestia udokumentowanych zwizkw pomidzy brytyjsk ma soneri czynn, operatywn i pniejsz spekulatywn, zwan take filozoficzn lub symboliczn. Wiele to czy mao? Raczej mao, zwaywszy bogactwo osiemnas towiecznej myli, rytuau i symboliki masoskiej, a tak e rozmaito i nierzadko dziwaczno nowoytnych form organizacyjnych sztuki krlewskiej, form nawizu jcych do instytucji Kocioa katolickiego i zwizkw redniowiecznego rycerstwa. Znany rwnie z polskiej literatury przedmiotu obraz stopniowej ewolucji cechw muratorw i rzebiarzy w towarzyskie kluby zrzeszajce przedstawicieli nowo ytnej elity brytyjskiej stanowi efekt czystej spekulacji. W rzeczywistoci midzy XVI a pocztkiem XVIII w. istnieje olbrzymia luka rdowa, nie pozwalajca wyro kowa ani o dziejach wyspiarskich zwizkw murato rw, ani te o pocztkach organizacji nowego typu. Brak przekazw rdowych w odniesieniu do angiels kiej masonerii czynnej to skutek upadku jej znaczenia i prestiu u progu epoki nowoytnej. Proces dekadencji zwizkw by jeszcze gwatowniejszy w krajach Europy kontynentalnej. W 1564 r. odbyo si w Strasburgu ostatnie zebranie l niemieckich muratorw; wczeniej ulegy rozwizaniu we Francji. Upadek organizacji cechowych wiza si ze wiato pogldow, ekonomiczn i spoeczn rewolucj epoki Renesansu. redniowieczna religijno, ktrej zawdzi czamy arcydziea gotyckiej sztuki sakralnej, ustpia nowej, charakteryzujcej si rozumowym, krytycznym i subiektywnym stosunkiem do religii i Kocioa. Zaa-

14

maa si krucjata katedr; wiele wznoszonych w XV w. wity (jak katedra w Kolonii) pozostao nie uko czonych. Zgas blask licznych miast woskich, niemiec kich i francuskich; zmiana szlakw handlowych po zbawia je dotychczasowych dochodw. W tych, ktre zyskay na tej rewolucji, ycie pyno ju inaczej, a pienidze inwestowano chtniej w handel, w ziemi, w wyposaenie wasnego domu ni w budow wity. Zwolennicy nauki Lutra, Kalwina, Zwinglego domagali si Kocioa taniego, demokratycznego. Czasy nowoytne przyniosy now organizacj pracy; cechy posiadajce dotd wyczno na okrelon pro dukcj podupaday wskutek dziaania taszej, niecechowej konkurencji. Pojawiy si nowe technologie i nowe formy estetyczne; sztuk gotyck wypara sztuka wzoru jca si na dzieach mistrzw rzymskiego antyku. Zwy ciski pochd klasycyzmu spowodowa nie tylko po rzucenie gotyku jako barbarzyskiego", dokonaa si take znamienna przemiana interpretacji zawodu ar chitekta. Pod wpywem nowych wymaga i nowych prdw filozoficznych, architekt przedzierzgn si z po wielajcego uznane i wyprbowane wzory rzemielnika w artyst tworzcego dziea oryginalne, pene pikna i harmonii na wzr harmonii ustanowionej przez Stwrc. W odczuciu Brytyjczykw, w nowy idea sztuki architektonicznej najpeniej wyrazi si w twr czoci Wocha, Andrei Palladia (1508-1580). Styl Pal ladia pisa N. Pevsner przemawia do ucywilizo wanego smaku i ogady szlachty angielskiej [...] bardziej ni styl jakiegokolwiek innego architekta. czy on powag Rzymu, soneczn atmosfer pnocnej Italii z indywidualn swobod". 3 Jeli rwnie w Anglii sztuka dawnych mistrzw stracia na znaczeniu, to jednak upadek cechw murato rw nie by tu cakowity. Anglicy, ktrzy dopracowali si w redniowieczu unikatowego stylu w architekturze, zachowali sentyment dla sztuki gotyckiej. Znali j i podziwiali na tyle, e kiedy podczas poaru Londynu w 1666 r. spony stare witynie, odbudowali je

15

wszystkie z wielkim znawstwem. Znamienne, e projekty rekonstrukcji opracowa architekt nowej generacji. Sir Christopher Wren (1632-1723) by czowiekiem wszechstronnie wyksztaconym, zawd architekta czy z prac naukow w dziedzinie matematyki, astronomii i fizyki. Zgodnie z powsta jeszcze za ycia Wrena tradycj, mia on by czonkiem loy i wielkim mistrzem londyskich wolnomularzy. Jeli tradycja ta jest praw dziwa, to z ca pewnoci zwizek, do ktrego przy stpi wybitny artysta i uczony, nie by londyskim cechem muratorw. Kwestia przynalenoci Christophera Wrena do czynnego bd spekulatywnego wolnomularstwa wie si z kluczowym dla pocztkw sztuki krlewskiej zagad nieniem; czy istotnie jak gosi tradycja brytyjskiego wolnomularstwa i jak do dzi sdzi wielu historykw zwizki spekulatywne powstay w wyniku stopniowej ewolucji operatywnych zwizkw cechowych? Jeeli, jak stwierdzilimy wczeniej, istniejca pomidzy XVI a po cztkiem XVIII w. luka rdowa nie pozwala na potwierdzenie tej tezy, to rwnoczenie nieliczne wzmianki w zachowanych siedemnastowiecznych rd ach rnego typu wiadcz o czym wrcz przeciwnym. Wzmianki te pozwalaj stwierdzi, i w wieku XVII istniaa i w Anglii, i zwaszcza w Szkocji spora grupa (liczca przynajmniej kilkaset osb) wolnomularzy no wego, spekulatywnego typu. Do grupy tej naleeli ziemianie, jak pierwszy znany nam z nazwiska wolnomularz spekulatywny, John Boswell, ktry w 1600 r. wstpi do loy w stolicy Szkocji, Edynburgu. Licznie reprezentowani byli oficerowie, kupcy, profesura uni wersytecka , artyci; nie brako przedstawicieli arysto kracji, w jej liczbie znalaz si naturalny syn Karola II Stuarta, Karol ks. Richmond. Wiemy rwnie, i w XVII w. istnia podzia na loe typu cechowego, operatywnego i spekulatywnego. Podzia ten znalaz odbicie w nazewnictwie: loe czy nawet zwizki l pierwszego typu okrelay si jako companies [towarzyst wa, kompanie] lub gildes [gildie]; loe nalece do

16

drugiego typu to societaties [stowarzyszenia, zwizki]. Czonkowie tych drugich nazwali siebie accepted przyjtymi. Oni to wanie nadali wolnomularstwu brytyjskiemu tak fascynujcy pniej dla Europy kon tynentalnej ambiwalentny charakter ekskluzywnych klu bw towarzyskich, a rwnoczenie ezoterycznych, sku pionych na wewntrznym doskonaleniu stowarzysze. Dwuznaczno tkwia w samej nazwie. Society to po angielsku na rwni stowarzyszenie z lepszym, wyszym towarzystwem". Szlachta i dentelmeni (ci drudzy nie nalec do szlachty przyjli jej styl ycia) skupieni w loach typu spekulatywnego wstpowali nierzadko do zwizkw operatywnych, companies. Nie oznaczao to jednake, i czonkowie cechu byli rwnoczenie czon kami l nowego typu cho zdarzay si i takie wypadki. W miar upywu czasu pogbia si rozdzia pomidzy cechami i zwizkami spekulatywnymi. Loe skupiajce przyjtych wolnomularzy czyniy trudnoci rzemielnikom pragncym uczestniczy w ich posiedze niach. Wrd urzdnikw Wielkiej Loy Londynu po wstaej w 1717 r. nie byo ani jednego muratora. Pami o zwizkach masonerii spekulatywnej z cechami spowo dowaa przecie, i a do pocztku XIX w. utrzyma si wrd accepted zwyczaj wstpowania do l operatyw nych. Przytoczone fakty dowodz, i w XVII w. w okresie formowania si ruchu wolnomularstwa spekulatywnego istniay niezalene od siebie zwizki rzemielnikw i przedstawicieli wyszych warstw spoeczestwa brytyj skiego. Zwizki te rniy nie tylko cenzus majtku i wyksztacenie czonkw, ale take cele i charakter dziaalnoci. Przyjci, bdcy czonkami l operatyw nych, odgrywali w nich rol protektorw. Co jednak mogli robi proci rzemielnicy wrd wyksztaconych dentelmenw, parajcych si subtelnymi problemami, etyki, religii i nauki? Czy posiadajcy wasne cele i zadania przyjci potrzebowali cechowego kamuflau? Poruszony tu problem wie si z innym: kto na prawd dostarczy wolnomularstwu spekulatywnemu

17

ideowych wzorcw? Czy organizacja zawodowa po sugujca si prost symbolik religijn i dysponujca skromn wiedz o wasnej historii moga stworzy intelektualny fundament dla wielkiego i wyrafinowane go systemu etyczno-filozoficznego? Czy przed uformo waniem si l nowego typu nie istniay inne organiza cje, mogce dostarczy masonerii wzorw rytuau, sym bolicznej aparatury pojciowej, a nawet gotowych idei? Blisze wejrzenie w histori idei potwierdza t hipotez.

Symboliczne przedstawienie kamienia filozoficznego. Jest on zwieczeniem (koron), a zarazem esencj Bytu. Wyrastajc z pierwotnej materii, symbolizowanej przez zielon ab u korzeni drzewa, stanowi syntez czterech elementw (wody, ziemi, powietrza i ognia) oraz zawiera w sobie trzy aspekty Bytu (ducha, duszy i ciaa). Dwie re okalajce koron symbolizuj ezoteryczny, take boski charakter procesu al chemicznego i jego produktu finalnego merkuriusza filozo fw, czyli kamienia filozoficznego. Ryc. z: Michael Maier, Tripus Aureus, Frankfurt 1618.

Spadkobiercy tradycji hermetycznejWspczesna dyskusja na temat organizacyjnych i ideo wych pocztkw sztuki krlewskiej stanowi przeduenie zarysowanego ju w poowie XVIII w. sporu na temat waciwego znaczenia dogmatyki, rytuau i symboliki masoskiej. Problemy te byy przedmiotem kilku kon gresw, tzw. konwentw wolnomularskich, m. in. w Wilhelmsbad na terenie Rzeszy Niemieckiej w 1782 r. i dwu konwentw paryskich w 1785 i 1787 r. zor ganizowanych przez Filaletw, zwizek paramasoski zajmujcy si badaniem historii i filozofii sztuki krlews kiej. Zastanawia okoliczno, e zaledwie wier wieku po powstaniu pierwszej organizacji wolnomularzy spekulatywnych (Wielkiej Loy Londynu w 1717 r.) dzieje i po czci sam cel masonerii zakryte byy dla oczu wspczesnych, co otwierao pole dla najbardziej fantas tycznych domysw. A przecie historia mularstwa spekulatywnego nie liczya wwczas wicej ni jedno stulecie! Nasuwaj si tu wnioski, i gbszy cel wolno mularstwa nie mg by ze wzgldu na wyraon za porednictwem symboli ezoteryczn tre jego doktryny jednoznacznie i ostatecznie okrelony, a take, e sztuka krlewska stanowia element finalny duszego procesu historycznego, niejako wierzchoek gry lodowej, ktrej waciwy ksztat i rozmiary zatopione zostay w przeszoci. Ubstwo rde rwnie i do kwestii filozofii i rytu au pierwszych zwizkw wolnych i przyjtych masonw nie pozwala na jednoznaczne rostrzygnicie wszystkich

20

wtpliwoci. Wiele wydaje si potwierdza znan ju z pocztkiem XIX w. hipotez, wywodzc wolno mularstwo spekulatywne od wczeniejszych doktryn i domniemanych organizacji brytyjskich rokrzyowcw zwolennikw filozofii neoplatoskiej w jej alchemicznym wydaniu. W historii nauki, a take w powszechnej opinii, utar si pogld, i alchemia to jedynie pseudonauka o prze mianie metali pospolitych w zoto. Gdyby tak byo w istocie, najwyszy autorytet religijny wiata zachod niego papiestwo nie musiaoby potpia alchemikw, tak jak pniej wolnomularzy. Alchemia zwana take sztuk spagiryczn" lub sztuk krlewsk" (od niej to wolnomularstwo przyjo swoj oficjaln nazw) tworzya rwnie, a moe przede wszystkim, rozbudo wany system religijny, filozoficzny i etyczny. W rednio wiecznej Europie rozpowszechniona zostaa przez uczo nych arabskich i ydowskich, korzeniami sigaa po przez kulty gnostykw epoki helleskiej do wczesnego antyku. Za punkt wyjcia swego systemu obieraa pesymistyczn wizj wiata, stworzonego nie przez Boga samego, lecz jego emanacj Demiurga, obojtnego w stosunku do wykreowanych przez siebie bytw. Z przesanki tej wycigaa jednak bardziej optymistycz ne wnioski; staa si wyrazem buntu czowieka wobec przeznaczenia. Alchemik przynajmniej ten z praw dziwego zdarzenia to kto, kto dy do przeniknicia najgbszych tajemnic stworzenia w celu zapanowania nad bytem. Klucz do owych tajemnic bytu, zarazem esencj bytu, stanowi kamie filozoficzny, finalny efekt procesu alchemicznego. Proces w przebiega rwno czenie w sferze materii, a wic w laboratorium al chemika i w sferze bytw niematerialnych. Dwudziesto wieczni religioznawcy, tak jak Carl Gustav Jung, doda j, e przebiega rwnie (a w rzeczywistoci jedynie) w psychice alchemika. Proces alchemiczny zwany transmutacj" opisywa no jako proces doskonalenia przechodzenia niszych form bytu w formy wysze. Materialnym, a zarazem

! 21

symbolicznym jego wyrazem bya przemiana metali pospolitych w zoto. Zasada doskonalenia dotyczya rwnie alchemika; musia wpierw oczyci si sam, to znaczy przey symboliczn mier i narodzi si czy stym na nowo. Cechowaa go gboka, arliwa, cho na pewno te nieortodoksyjna religijno. Na zachowa nym siedemnastowiecznym (1609 r.) sztychu ujrze moemy adepta sztuki krlewskiej : klczy w oddzielnym sanktuarium, przed nim na pierwszym planie laborato rium, w ktrym wszystko przygotowane zostao do rozpoczcia wielkiego dziea. Mistyczny charakter redniowiecznej i nowoytnej alchemii nie powinien przesania faktu, i stanowia powane wyzwanie rzucone porzdkowi rzeczy na zie mi. Religijny i etyczny nonkonformizm alchemikw podobnie jak adeptw innych nauk tajemnych by nie tylko wyrazem buntu przeciwko wszechwadnemu dotd fatum. Filozofia ich zawieraa przesanki postawy charakterystycznej dla nowoytnego i wspczesnego czowieka: ch zawadnicia wiatem przyrody, opano wania go dla wasnych celw. Z tego punktu widzenia zwizek midzy modlcym si czy praktykujcym magi alchemikiem, a pochylonym nad planem nuklearnego reaktora fizykiem jest bliszy ni przypuszczamy. Alchemia bya z zaoenia systemem ezoterycznym, ukrytym w jzyku symboli i alegorii. Ju zanim rozpow szechnia si w Europie, tworzya synkretyczny zesp najrniejszych wierze i systemw religijnych, pogo dzonych i ujednoliconych na gruncie bogatej, wielowar stwowej symboliki. W krgach uczonych doby helleniz mu, a pniej wrd adeptw chrzecijaskich chtnie przedstawiano zjawiska alchemiczne za porednictwem alegorii zaczerpnitych z mitologii Grekw i Rzymian. W katolickiej, ywicej jednak kult dla antyku, rednio wiecznej i nowoytnej Europie by to bezpieczny, zara zem czytelny dla osb wyksztaconych, sposb ukazy wania sprzecznej z teologi doktryny. Ze sztuk alchemii wizay si bdce jej dope nieniem takie dyscypliny hermetyczne, jak astrologia,

22

medycyna magiczna a szczeglnie ydowska wita kabaa". Kabaa, czyli nauka o tajemnym sensie i zna czeniu tekstu Biblii, stanowia herezj na gruncie judaiz mu, tak jak doktryna alchemiczna bya herezj z punktu widzenia chrzecijastwa. Tworzya, podobnie jak al chemia, rozbudowany i niezwykle subtelny, jeeli idzie o metod, system religijny i filozoficzny. W swym praktycznym wydaniu zajmowaa si przetwarzaniem hebrajskiego tekstu Starego Testamentu w formuy liczbowe (litery alfabetu hebrajskiego posiadaj rwnie wartoci liczbowe), a za ich porednictwem w formuy magiczne. Waciwym celem owych operacji, wymagaj cych niezwykej erudycji w dziedzinie filologii, matema tyki i teologii, byo sowo imi Wiekuistego, Stwrcy wiata. Za porednictwem sowa, analogicznie jak dziki kamieniowi filozoficznemu, mag-kabalista zdobywa kreacyjn moc Najwyszego. Sprawdmy teraz dokd zaprowadz poszlaki, wska zujce na alchemiczno-kabalistyczne rda systemu wolnych i przyjtych mularzy. Jeli uda si dowie, i w okresie tworzenia l nowego, spekulatywnego typu mieli oni kontakty z osobami, bd nawet organizac jami, parajcymi si naukami tajemnymi, potwierdzi si hipoteza, i zasady filozoficzne i zrb pojciowego aparatu przeja masoska sztuka krlewska od her metycznej imienniczki. W wieku XVII, po wielkim rozkwicie w epoce Renesansu, doktryny hermetyczne ulegy znamiennym przeksztaceniom. Brak wyranego postpu na polu praktycznej alchemii, kabay i magii spowodowa kryzys tych dyscyplin i odwrt adeptw ku zagadnieniom teoretycznym. Osaba dufna i naiwna wiara, i dziki naukom tajemnym uda si szybko i atwo uwolni czowieka od drczcych go plag, od ciemnoty, chorb, zalenoci od ywiow przyrody, ndzy materialnej. Racjonalistyczny pogld na wiat stawa w wyranej sprzecznoci z praktycznymi, ale nie teoretycznymi zasadami hermetyzmu. Jeli idzie o te ostatnie, wszystko wskazywao, e blisze s prawdy od zasad goszonych

23

przez coraz czciej i coraz jawniej krytykowane Ko cioy. Nauki hermetyczne udzielay bardziej przekony wajcej i precyzyjniejszej odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczce miejsca czowieka we wszechwiecie, jego stosunku do wiata materii z jednej i Boga z drugiej strony. Kryzys wiary owocowa wic pogbionym zain teresowaniem filozoficzno-religijn stron alchemii czy kabay. Rozszerzy si rwnoczenie krg zainteresowa ade ptw. Wiksz wag zaczli przykada do etycznych, psychologicznych, a nawet spoecznych konsekwencji ezoterycznej doktryny. Zastanawiano si, w jaki sposb mona byoby wcieli w ycie w skali ju nie jednostki lecz caych spoeczestw postulat etycznej doskonaoci. W podobnych spekulacjach, snutych w rozmaitych intelektualnych rodowiskach siedemnas towiecznej Europy, manifestowao si rosnce rozczaro wanie do cywilizacyjnej misji Kociow. C z tego bowiem rozumowano e narodziy si nowe, doskonalsze formy chrzecijastwa, skoro wiat po grony jest nadal w chaosie, skoro peen jest wystpku i nienawici. Nie wystarczy prosta wiara w Boga i jego przykazania, aby stosunki midzyludzkie ulegay od nowie. Wiara bardziej dzieli ni czy: katolicy, protes tanci, prawosawni spogldaj na siebie z nienawici; dzieli ich sprawa komunii, stosunku do kultu witych i do soborw. Co dopiero mwi o stosunkach midzy chrzecijanami i ydami? Najwaniejsza bya w tej sytuacji potrzeba religijnej tolerancji. Umysy nawyke do abstrakcyjnego mylenia widziay do proste rozwizanie tego problemu na gruncie filozoficznym. Dla uczonego hermetysty nie istniao pojcie nieprzezwycialnej sprzecznoci". La ta studiw nad traktatami alchemicznymi, nad dzieami staroytnych filozofw przekonay go niezbicie, e sko ro Bg jest jeden, to nie ma wikszego znaczenia pod jakim imieniem i w jaki sposb sawimy Go. Kada czstka bytu, choby najmarniejsza, przepojona jest boskim tchnieniem, jest bowiem emanacj samego Bo-

24

ga. Wszystko jest jednym, jedno jest wszystkim gosia staroytna zasada, przypisywana przez adeptw Her mesowi Trismegistosowi. Sprzecznoci ycia ludzkiego znosz si na wyszym poziomie bytu, tak jak w proce sie alchemicznym wilgo czy si z suchoci, pierwias tek eski z mskim, ksiyc ze socem. Trzeba wska za ludziom t gbok, zarazem prost zasad, aby przestali spiera si o pozory, o cienie lub fantomy, aby zrozumieli, e yj w ciemnociach przesdu, niewiedzy, wasnych saboci. Wiara w moliwoci wewntrznego nawrcenia ludz koci przywiecaa grupie protestanckich intelektualis tw z Tybingi, ktrzy w drugim dziesicioleciu XVII w. snuli ambitne plany powoania wiatowego zwizku uczonych, krzewicych ideay rozumu i tolerancji. Za wdziczamy im trzy manifesty rzekomo ju istniejcego, w rzeczywistoci dopiero postulowanego tajnego bract wa uczonych-hermetystw. Fama Fraternitatis [Sawa bractwa] z 1614 r., Confessio Fraternitatis [Wyznanie wiary bractwa] z 1615 r. i powie Chymische Hochzeit: Christiani Rosencreuiz. Anno 1459 [Alchemiczne za lubiny Christiana Rosencreutza roku 1459] z nastp nego 1616 r. wyszy najprawdopodobniej spod pira najmodszego i najbardziej utalentowanego spord tybiskich profesorw Johanna Valentina Andreae (1586-1654).4 Pena poetyckich metafor, a zarazem zjadliwej krytyki satyra tybiczyka gosi potrzeb wia towej reformy" radykalnego rozwizania kryzysu moralnego i harmonijnego poczenia obu wielkich ruchw intelektualnych XVI i XVII stulecia: reformacji i nowoytnej filozofii przyrody. Cele te przywieca maj tajnemu zwizkowi, powoanemu w redniowieczu przez wiatego maga, Christiana Rosenkreutza (ur. 1378 r.). rodkiem ich realizacji winien by w opinii autora manifestu postp naukowy, osigalny dziki wsppracy uczonych i wpywowi uzyskanemu przez nich na wadcw. Istotn rol w krzewieniu praw dziwego owiecenia przypisuje si przyszej encyklopedii kodyfikujcej summ wiedzy ludzkiej.

25

Racjonalistyczny program zapowiadajcy ideay Owiecenia ukryty jest jednak pod chrzecijask, mis tyczn oraz alchemiczn symbolik, szczeglnie bogat w przypadku Alchemicznych zalubin. Klucz do jej waciwej interpretacji stanowi apokryficzna posta za oyciela bractwa, ktrego nazwisko, Rosenkreutz [r any krzy] jest aluzj do podstawowych symboli al chemicznych: ry i krzya (w. Andrzeja). Rosen kreutz, adept nauki egipskiej i arabskiej, utosamiony zostaje z Hermesem Trismegistosem, mitycznym twrc Szmaragdowej Tablicy, kodeksu zawierajcego kwint esencj helleskiej wiedzy hermetycznej. Bohater legen dy i jego uczniowie, wrd ktrych spotykamy m. in.: malarza i architekta, kabalist i matematyka, przed stawieni s jako adepci alchemii duchowej, boskiej nauki uprawianej ongi przez filozofw greckich, Plato na i Pitagorasa, ktrej zaszyfrowanym zapisem s ksigi Biblii. Autor trzech manifestw nie pozostawia wt pliwoci co do tego, i przysza synteza nauki i chrze cijastwa dokona si moe jedynie na gruncie filozofii hermetycznej. Narodzinom rzekomego bractwa towarzyszyo po wstanie nowego kierunku na gruncie filozofii hermety cznej duchowej alchemii. Andreae, jak wnosi moe my z lektury Alchemicznych zalubin i pniejszych utworw, by znawc alchemii, jednake interpretowa ide transmutacji w czysto symboliczny sposb. W prze ciwiestwie do swych naladowcw nie zerwa cakowi cie z zasad klasycznej alchemii zakadajc, i proces doskonalenia przebiega rwnoczenie w paszczynie fizykalnej i spirytualnej. Alchemiczne zalubiny stanowi symboliczny opis procesu alchemicznego, ale co odkrya angielska badaczka tego utworu, Francis Yates zalubiny miay miejsce w rzeczywistoci!5 Fantas tyczne przygody Christiana Rosencreutza opisane przez Andreae s aluzj do przebiegu uroczystoci lubnych ksicia elektora Palatynatu Fryderyka V z ksiniczk angielsk Elbiet, ktre odbyy si w Heidelbergu w 1613 r. Program reformy ludzkoci ujawnia tu swj

26

aktualny, polityczno-religijny podtekst. Zwizek protes tanckiej dynastii Palatynatu ze Stuartami (Elbieta bya crk Jakuba I Stuarta) stanowi gone wydarzenie polityczne w Niemczech. Zapowiada powstanie antyhabsburskiej Unii Protestanckiej i generaln prb si midzy protestanckimi i katolickimi mocarstwami w czasie wojny trzydziestoletniej 1618-1648 r. Wyzna niowy charakter idei Andreae i jej uwikanie w pro blemy polityki europejskiej i niemieckiej byy niewt pliwie sab stron postulowanej reformy. Manifesty rzekomego bractwa, dziaajcego na rzecz owiecenia i moralnego uzdrowienia ludzkoci, spotkay si z szerokim rezonansem tak w Niemczech, w Anglii jak i we Francji; w tym ostatnim kraju ze wzgldu na protestanck i hermetyczno-kabalistyczn proweniencj utopii Andreae by on zdecydowanie negatywny. Popu larno w krgach alchemikw, odczytujcych utwory tybiczyka wbrew ich krytyczno-utopijnej intencji, jako apologie sztuki transmutacji metali spowodowaa, i autor zacz si z czasem dystansowa do swego dziea, potpiajc dz zota alchemikw i przeciwstawiajc pospolitym goldmacherom wyznawcw alchemii ducho wej. Swj program reformy ludzkoci wyoy najpeniej w Rei publicae Christianopolitanae descriptionae [Opis rzeczypospolitej Christianopolitanii] z 1619 r. 6 By to obraz idealnego spoeczestwa wzorowany na Pastwie soca Campanelli (1568-1630). Przy wielu paralelach i zapoyczeniach, wsplnej obu dzieom hermetycznej symbolice, Christianopolis przeciwstawia utopii katolic kiego mnicha wasn, luterask wizj pastwa rzdzo nego przez uczonych-kapanw, zjednoczonego wok celu, jakim jest wiedza. U podstaw caego wypracowa nego przez Andreae systemu ley waciwe filozofii hermetycznej zaoenie, i zbawienie rozumiane tu jako zbiorowe wyzwolenie moliwe jest jedynie dziki wiedzy. Warto rwnie zwrci uwag na wystpujc w utworach Andreae symbolik, ktr rozpoznamy sto lat pniej w legendach i rytach masoskich pynce-

27

go ex Oriente wiata, tosamego tu z bosk wiedz, Wielkiego Architekta kierujcego poprzez liczby i pro porcje doskonaym mechanizmem Universum. Idea tajnej organizacji hermetystw, ktra mogaby wywiera wpyw na bieg dziejw i doprowadzi do pojednania chrzecijan na gruncie ezoterycznej religii, znalaza odbicie w popularnych utworach wydanych w przecigu XVII w. Tak jak Christianopolis i Pastwo soca reprezentoway one w utopijny nurt w literatu rze nowoytnej, zapocztkowany przez Utopi Thomasa Morusa (1478-1535). Wszystkie opieray si na starej idei Platona, aby rzdy w pastwie powierzy uczonym. Andreae i jego zwolennicy dysponowali jednak jak si wydawao konkretnym i prostym pomysem, jak zasad t wcieli w ycie. Niezachwian wiar w potg ludzkiej wiedzy podzielali rwnie dwaj wybitni przed stawiciele filozofii hermetycznej, Niemiec Michael Maier (1568-1622) i jego angielski przyjaciel i wsp pracownik Robert Fludd (1574-1637). Zadanie wypro wadzenia spoecznoci chrzecijan z mrokw ignorancji i wystpku pragnli oni powierzy niewidzialnej" (taj nej) organizacji magw i kabalistw. Doktryna rozwini ta przez dwu ostatnich stanowi nasz hipotetyczny po most midzy ideaami rokrzyowcw i wolnomularzy. Zasadnicza rnica dzielca Andreae od jego kon tynuatorw na gruncie brytyjskim (Maier, po okresie pracy na dworze patrona europejskich alchemikw cesarza Rudolfa II Habsburga przenis si do Lon dynu) wypywa z faktu, i Maier i Fludd nadali utopii rokrzyowcw charakter wybitnie alchemiczno-kabalistyczny. Podejmujc z programu tybinczyka kwesti symbolicznej, duchowej alchemii, jako drogi wyzwole nia ludzkoci z drczcych j plag, okroili go z jego spoecznego kontekstu (wyranego zwaszcza w Chris tianopolis), z elementw politycznej i religijnej krytyki. Koncentrujc si na kwestii duchowego doskonalenia jednostki, owej trudnej do odnalezienia drogi sym bolizowanej przez proces transmutacji, nadali jej prze cie uniwersalny charakter. Utopie Andreae i jego

28

naladowcw zbyt byy uwikane w aktualne polemki, zwaszcza krytyk kontrreformacji, aby mogy stanowi bezporedni punkt wyjcia dla ponadkonfesyjnej, apoli tycznej i kosmopolitycznej doktryny wolnomularstwa spekulatywnego. Najciekawsze z naszego punktu widzenia dzieo Ro berta Fludda Summum bonum... [Najwysze dobro...] z 1629 r. stanowio odpowied na ataki francuskiego mnicha, Marine Mersenne'a (1588-1648).7 Odnajdujemy w nim tak charakterystycznego dla wczesnego wolno mularstwa angielskiego ducha abstrakcyjnego humani taryzmu. W miejsce niemieckiej reformy ludzkoci na bazie ezoterycznego protestantyzmu pojawia si pro gram religijnej tolerancji, zwizku przedstawicieli wszys tkich wyzna i wszystkich warstw spoecznych. Etyczny stoicyzm oraz dystans wobec zgieku i kon fliktw wspczesnych czasw zawdziczali Fludd i po krewni mu autorzy angielscy swojej teozofii i an tropologii. W znany ju nam eklektyczny sposb czyy one elementy kabalistycznej egzegezy Biblii, alchemii i chrzecijaskiego ezoteryzmu. Doktryna fluddystw, najpeniej wyoona w Summum bonum, stawiaa swych wyznawcw na uboczu gwnych nurtw religijnych, poza wsplnotami protestanckimi, katolickimi czy y dowskimi. Rokrzyowcy angielscy, nie negujc ist nienia prawdy objawionej, odmawiali Kocioom prawa jej goszenia. Jako spadkobiercy tradycji hermetycznej uwaali bowiem, i prawda ta zastrzeona jest dla wybranych. Tworzyli nowy Koci, wsplnot wtajem niczonych mdrcw: teozofw, mistykw i magw. Przyjrzyjmy si dzieku Fludda, jako e odnajdujemy w nim najwaniejsze zapewne elementy dogmatyki wolnomularskiej, znaczn cz pojciowego aparatu sztuki krlewskiej, jej pobudzajc wyobrani symbolik. Tajemna wiedza przekazana przez Boga Adamowi dotara dziki staro-i nowotestamentowym mdrcom do czasw wspczesnych. Istota tej wiedzy sprowadza si do silnego rozrnienia materialnej i duchowej strony bytu, midzy czowiekiem cielesnym i czowiekiem du-

29

chowym. Chrystus naucza, e jego Koci zbudowany bdzie na skale; w tym miejscu Fludd objania, i mowa jest o duchowej skale" [petra spiritualis], ktrej czst kami bd ludzie, jako ywe kamienie" [lapides vivi]. Obowizek kadego chrzecijanina stanowi denie do przeistoczenia si z martwego w ywy duchowy kamie, z czowieka cielesnego w czowieka duchowego. W ten sposb powstanie prawdziwie katolicki Koci-witynia ludzkoci (nazywana te dalej wityni mdroci), ktrej kamieniem wgielnym i fundamentem bdzie Chrystus. Podejmujc trud przemiany w ywe kamienie, ludzko przejdzie ze stanu grzechu spowodowanego upadkiem Adama, do stanu niewinnoci i doskonaoci, ze stanu pospolitych metali do doskonaoci czystego zota, mistycznego kamienia filozofw. Istotne znaczenie ma okoliczno, i w procesie duchowej alchemii Fludda prawdziwy chrzecijanin, czyli brat, adept wystpuje w podwjnej roli: ywego kamienia i mularza, ktry wmurowuje si sam" w wityni ludzkoci. Dochodzimy wic do symbolu muratora, czyli architekta stawiajcego wityni ludz koci: pod postaci Architekta pracuje Brat nad swym dzieem doskonaym" powiada Robert Fludd. Przypomnijmy: dzieko angielskiego rokrzyowca ukazao si w 1629 r., a wic w okresie ksztatowania si na wyspach brytyjskich wolnomularstwa spekulatywnego. Doktryna Fludda stanowia naszym zdaniem ogniwo porednie midzy alchemiczn mistyk rokrzyowcw i wolnomularstwem, jakie znamy z naj wczeniejszych rde, tj. z czasw Wielkiej Loy Lon dynu (z 1717 r.). Jest to moment przejcia od sztuki krlewskiej"rozumianej jako duchowa alchemia, do sztuki krlewskiej" jako ezoterycznej etyki wolno mularstwa spekulatywneeo. Zasadniczy cel obu sys temw pozostaje identyczny; jest nim duchowe dosko nalenie jednostki w ramach misterium przejcia od martwego do ywego kamienia, od wolnomularskiego kamienia nie ociosanego do kamienia kubicznego, czyli od profana do adepta. W obu interesujcych nas pro-

30

gramach krluje identyczny duch stoicyzmu, religijnej i politycznej tolerancji, jako drogi prowadzcej od ciemnoci ku wiatu. Co waniejsze, wsplna jest po stawa metafizyczna, wyraajca si w przewiadczeniu o istnieniu gbszego sensu rzeczywistoci. Sens taki zgodnie z ow filozofi wystpuje w samej strukturze wszechbytu, jak i w celowoci jego rozwoju; znajduje swj wyraz w idei Boga, jako Wielkiego Architekta. O ile wpyw filozofii rokrzyowcw na wolno mularstwo spekulatywne nie budzi wtpliwoci, to zna czne trudnoci sprawia ustalenie organizacyjnych po wiza pomidzy wyznawcami alchemii duchowej i wol nomularstwa. Cakowicie pewne jest jedynie, e ju w pierwszej poowie XVII w. powstaa w Anglii or ganizacja rokrzyowcw oraz e niektrzy zwolennicy doktryny Maiera i Fludda byli czonkami l wolnomularskich. Nie mamy niestety pewnoci, e byy to loe przyjtych masonw. Zwizek angielskich rokrzyowcw powsta w 1646 r. Jego twrc by alchemik, kolekcjoner i ba dacz dziejw nauki, Elias Ashmole (1617-1692), fun dator muzeum w Oxfordzie nazwanego jego imieniem. Wrd czonkw spotykamy gonego astrologa, Wil liama Lilly'ego (1602-1681), lekarza Thomasa Whar tona (1614-1673), matematyka Williama Ougthreda (1575-1660), a take mniej znanych przedstawicieli nauk teologicznych, prawnych i medycznych. Ashmole by przyjtym wolnomularzem; z jego dziennika dowiaduje my si, i 16 padziernika 1646 r. inicjowany zosta w miejscowoci Warrington w hrabstwie Lancashire. Niestety, w dzienniku brak dalszych wzmianek na temat loowej dziaalnoci Ashmole'a a do 1682 r., kiedy to jego autor wzi udzia w uroczystoci przyjcia do zwizku. Odbya si ona w londyskiej siedzibie wolnomularzy operatywnych. Dwie lakoniczne wzmianki na przestrzeni kilkudziesiciu lat wiadcz prawdopodob nie o tym, i wolnomularska dziaalno nie odgrywaa specjalnej roli w yciu angielskiego rokrzyowca.

31

Istniej rwnie poszlaki wskazujce, e wolnomularzem by Robert Fludd. Nie mamy jednak pewnoci, czy wystpujcy w rdle Mr Flood jest tosamy z autorem Summum bonum cho brzmienie obu nazwisk jest identyczne. Kilka innych szcztkowych przekazw rd owych na temat powiza pomidzy wyznawcami al chemii duchowej i siedemnastowiecznym wolnomularst wem nie pozwala na definitywne rozstrzygnicie wtp liwoci.

Niewidzialne kolegium bractwa rokrzyowcw. Ryc. z: T. Schweighardt, Speculum Rhodo-Stauroticum, (b.m.w.) 1618.

Wielka Loa Londynu i jej konstytucjaNa przeomie XVII i XVIII w. istniao w Anglii, Szkocji i Irlandii wiele konkurujcych ze sob l zrzeszajcych spekulatywnych, przyjtych wolnomularzy. Rniy si one skadem spoecznym i narodowociowym czonkw, ustalonym rytuaem i zapewne rwnie zasadami ideo wymi. w spontanicznie postpujcy rozwj nie napoty ka na adne przeszkody ani ze strony pastwa, ani te istniejcych na wyspach brytyjskich wyzna i Ko ciow. Przypomnijmy, i obok pastwowego Kocioa anglikaskiego istnia w Anglii, take w Irlandii, Walii i Szkocji Koci katolicki. Szczeglnie na terenie miast krzewiy si take rne wyznania protestanckie, z purytanizmem radykaln form kalwinizmu na czele. Jedyn powaniejsz przeszkod na drodze rozwoju wolnomularstwa spekulatywnego byo na razie ono samo, tzn. istniejce podziay midzy loami rnych wyzna i rnych czci zjednoczonego od 1707 r. Krlestwa Wielkiej Brytanii. Polityczna unifikacja kraju pod rzdami nowej, hanowerskiej dynastii (1714 r.) staa si w Londynie impulsem dla zjednoczeniowej reformy ruchu. Znamienne, e idea ta wysza nie od najbardziej wpywowego, lecz od najsabszego rodowiska londys kich wolnomularzy. Przedstawiciele trzech l londys kich i loy w Westminsterze, ktry znajdowa si wwczas poza granicami miasta, zebrali si w dniu w. Jana Chrzciciela (24 czerwca) 1717 r. w gospodzie Pod gsi i rusztem". Reprezentowali oni protestancki, zara zem prohanowerski nurt w londyskim ruchu, sym-

34

patyzujcym gwnie z katolicyzmem i obalon dynasti Stuartw. Powoanie do ycia Wielkiej Loy Londynu zapoczt kowao proces szybkiej unifikacji rozproszonego dotd ruchu. W 1722 r. ju 20 l wchodzio w jej skad. Organizacyjny sukces Wielkiej Loy kierowanej przez Francuza z pochodzenia, Johna Theophilusa Desaguliersa (1683-1744), umocni fakt opracowania przez ni i ogoszenia drukiem w 1723 r. pierwszego manifestu wolnomularstwa angielskiego, tzw. Konstytucji Ander sona. Autorem dzieka The Constitutions of the Free-Masons... [Konstytucje masoskie...] by pastor prezbiterialny (umiarkowanego odamu purytanw), Szkot James Anderson (ok. 1680-1739). Opierajc si na dawnych przepisach cechowych, znanych sobie z pitnastowiecznych rkopisw i zachowujc form stylis tyczn statutw wolnomularzy operatywnych Anderson stworzy now cao. Oderwane od pierwotnego, ce chowego kontekstu sformuowania Konstytucji zyskay w peni symboliczny, zarazem wic uniwersalny charak ter. Zapewne owa otwarta forma drukowanego statutu przyjtych wolnomularzy spowodowaa, i sta si on organizacyjn i ideow podstaw ruchu rozprzestrzenia jcego si teraz byskawicznie z Anglii na cay kontynent europejski i Ameryk Pnocn. Szczegln wag posiadaj dwa pierwsze artykuy Konstytucji: O Bogu i religii oraz O wadzy cywilnej, najwyszej i podrzdnej. Stanowi one fundamenty ma soskiego wyznania wiary; chocia byy omawiane i analizowane przez wiele pokole wolnomularzy i his torykw sztuki krlewskiej, budz do dzi rne kon trowersje. Artyku pierwszy przytoczymy tu w caoci. Brzmi on jak nastpuje: Mason stosownie do swego stanu winien by po suszny prawu moralnemu. Jeli prawdziwie pojmuje Sztuk, nie bdzie nigdy gupim ateist ani niereligijnym libertynem. Jakkolwiek w dawnych czasach masoni

35

zobowizani byli wyznawa religi swojego kraju lub swojego narodu, jak by ona nie bya, uwaa si dzi za bardziej stosowne, by wyznawa religi, co do ktrej zgadzaj si wszyscy ludzie, poszczeglne sdy zacho wujc dla siebie; wystarczy wic, by byli dobrymi i prawymi ludmi honoru i uczciwoci, nie zwaajcymi na dzielce ich wyznania i wierzenia. Dziki tym zasa dom masoneria staje si orodkiem zwizku i sposobem zjednywania prawdziwej przyjani pomidzy osobami, ktre pozostaj w staym od siebie oddaleniu." 8 Konstytucja Andersona, odrzucajc kategorycznie tak ateizm jak i libertynizm, okrelane jako gupie" i niereligijne", nakazuje masonom pozostawa przy owej religii, co do ktrej zgadzaj si wszyscy ludzie". Co to za religia? Historycy identyfikowali j najcz ciej z deizmem, a wic z pogldem, ktrego istot stanowi odrzucenie religii objawionej, tym samym trak towanie wszystkich religii pozytywnych (a wic chrze cijastwa na rwni z islamem, buddyzmem, judaizmem itd.), jako faszywych. Takiej interpretacji zaprzecza jednak przyjta w XVIII w. i zachowana do dzi praktyka wolnomularskiego rytuau. Od kandydata do zwizku wymagano nie tylko, aby wierzy w Boga, przedstawianego w sztuce krlewskiej jako Wielkiego Architekta wiata, lecz take, aby zoy przysig na ktr z ksig witych: Bibli, Koran, Wedy czy Konfucjusza stosownie do wyznawanej religii. Gdyby wolnomularstwo brytyjskie doby Andersona stao na gruncie deizmu, a wic odrzucao wszystkie prawdy objawione, wwczas przysiga skadana na ksigi wi te, ksigi zawierajce prawdy objawione przez Boga, nie miaaby mocy wicej dla adepta. Bardziej zasadnym byoby nazwanie owej religii naturaln", gdy w wietle wczesnego rozumienia terminu natura", zgodnie z natur jest wanie to, co do czego zgadzaj si wszyscy ludzie". W XVIII w. za religi naturaln uznawano rodzaj prareligii, z ktrej zrodziy si znacznie mniej doskonae religie historyczne (judaizm, chrzecijastwo, islam itd.). Krytyczny stosu-

36

nek Owiecenia do istniejcych systemw religijnych wynika z przesanki, zgodnie z ktr wiat przed potopem, a wic przed powstaniem cywilizacji, by o wiele lepszy od wspczesnego. Std popularny w XVIII w. mit dobrego dzikusa, czyli czowieka yjcego zgodnie z natur; czowieka, ktry cho nie jest ani chrzecijaninem, ani ydem, pozostaje w zgodzie z pierwotnymi, nie sfaszowanymi przez Kocioy (a wiec przez cywilizacj) przykazaniami boymi. Rwnie w oczach mularzy angielskich pierwszej poowy XVIII w. religia naturalna bya wczeniejsza (i dlatego lepsza) od judaizmu i chrzecijastwa; stanowia wsplny pie dla obu (ydowskiej i chrzecijaskiej) czci Biblii Starego i Nowego Testamentu. Wniosek taki pozwala wysun dodatek do drugiego wydania Konstytucji, w ktrym wspomina si o trzech wielkich artykuach wiary Noego", co do ktrych winni zgadza si wszyscy wolnomularze i ktre stanowi cement loy". 9 W metaforyczny sposb mwi si tu o przymie rzu prareligii; nie jest to ani przymierze z Izraelem, ani te z Jezusem Chrystusem. Prareligia opiera si o po wszechnie, prawdziwie katolickie przymierze z Noem! W drugim wydaniu Konstytucji Andersona pojawia si okrelenie masonw jako dobrych Noachidw", czyli wyznawcw religii Noego". Jeli jednak twrcy Wielkiej Loy wzmiankuj trzy artykuy tej religii, przy czym nie wynika z treci, jakie jest ich brzmienie, to czasy Andersona znay ich a siedem. Zgodnie z po gldem rozpowszechnionym w Anglii, pierwszych sze artykuw Bg objawi mia ju Adamowi. W wietle owego objawienia pierwotnego" nie wolno byo: 1. hodowa bawochwalstwu i czci posgw i wize runkw; 2. bluni przeciwko Bogu; 3. rozlewa cudzej krwi i samemu wystawia si na miercionony cios; 4. uprawia kazirodztwa i sodomii; 5. kra i rabowa"; na koniec za naleao y w sposb prawy i sprawied liwy". Sidmy artyku otrzyma od Boga Noe: nie spoywa ani ywych, ani te wasn krwi zaduszonych zwierzt." 10

37

Religia Noego miaa wic w praktyce charakter synkretyczny. Odnajdujemy religijne i etyczne zasady o rnej proweniencji: judeo-chrzecijaskiej i wsp czesnej, zwizanej z wczesnoowieceniow, zarazem protestanck etyk. Brak tu np. tak charakterystycz nego dla Biblii zakazu cudzostwa, mamy za w za mian, podniesiony do naczelnej rangi przez protestan tyzm, problem czci oddawanej wizerunkom Boga i wi tych. Zasada nie zabijaj!" rozszerzona zostaa o rac jonaln, zgodn z wiedz o czowieku wskazwk i sam nie daj si zabi!". Zaakceptowanie ostatniej maksymy musiao godzi w praktyce nie tyle (lub nie tylko) w chrzecijaski idea pokory, co w katolicki idea mczestwa za wiar. Zakaz kazirodztwa i sodomii wsplny jest wszystkim wielkim systemom religijnym; bardziej tajemniczo brzmi natomiast sidmy, ostatni artyku objawiony Noemu. Czy chodzi o zdroworoz sdkowy, naturalny zakaz spoywania misa zwierzt chorych, czy te raczej w odniesieniu do zwierzt ywych zakaz pewnych magicznych praktyk? Kwesti t pozostawi musimy otwart. Charakter postulowanej wiary, wiary pozbawionej przecie Kocioa, nie ujtej w aden system dogmatycz ny, wynika z etycznych zasad, jakie legy u podoa wszystkich, pierwszej z 1723 r. i nastpnych konstytucji Wielkiej Loy (1738, 1756, 1767, 1776, 1784 r.). Najwa niejsz z nich, wyranie sformuowan w punkcie pierw szym ustawy, bya zasada religijnej tolerancji. Stanowia ona gwn drog uwolnienia jednostki od wiatowych utrapie, masosk drog wiodc od ciemnoci ku wiatu". Propagujc synkretyczn, czysto etyczn reli gi Noego, twrcy angielskiego wolnomularstwa dyli do zawieszenia teologicznych sporw pomidzy gw nymi odamami chrzecijastwa, do wyciszenia konflik tu midzy chrzecijanami i wyznawcami judaizmu. Py n std kategoryczny zakaz poruszania w rozmowach loowych kwestii religijnych. Artyku drugi Konstytucji, ktry przytoczymy jedy-

38

nie we fragmentach, dotyczy stosunku wolnomularstwa do pastwa i kwestii politycznych: Mason, gdziekolwiek by nie przebywa lub praco wa, jest pokojowym i zgodnym poddanym wadz wieckich; nigdy nie jest zainteresowany spiskami i kon spiracjami przeciwko pokojowi i dobrobytowi Narodu [...]. Dlatego, jeli ktry z Braci zbuntuje si przeciw pastwu, nie powinien by popierany w swym buncie, jakkolwiek mgby by aowany jako czowiek nie szczliwy. Jeli jednak nie zostanie uznany winnym innego przestpstwa, lojalne Bractwo bdc zmuszonym odegna si od jego buntu, aby nie dawa rzdowi pretekstu lub podstawy do politycznej podejrzliwoci, nie moe go przecie wydali z Loy, a stosunek do tego brata pozostanie niezmieniony". 11 Historyczne to sformuowanej tu zasady politycznej tolerancji, to oczywicie konflikty doby rewolucji Crom wella, restauracji i ponownego obalenia w Anglii dynas tii Stuartw. Nie ma tu potrzeby zagbiania si w zaga dnienia opisywane w kadym podrczniku historii. W okresie powstania systemu wielkiej Loy aktualny by wci gboki podzia polityczny pomidzy stuartystami, ktrym potajemnie sprzyjaa wikszo l lon dyskich, take l szkockich, i zwolennikami Jerzego 1 (1714-1727) z dynastii hanowerskiej. Elektor Hanoweru, jako krl Wielkiej Brytanii i Irlandii, mao zajmowa si sprawami nowego wadztwa; jego panowanie to burz liwy okres formowania si w Anglii systemu rzdw parlamentarnych i gabinetowych. Polityczne namitno ci i spoeczne urazy dzielce ludzi na co dzie naleao zgodnie z artykuem drugim Konstytucji pozostawi za drzwiami loy. O ile zasada ta nie budzia nigdy wikszych za strzee, o tyle zwizany z ni postulat neutralizmu politycznego l by rozumiany i interpretowany w roz maity sposb. Wolnomularstwo brytyjskie stosowao si do i do dnia dzisiejszego stosuje w sposb niezmiernie rygorystyczny. Wielka Loa Londynu, nazwana z cza sem Lo Matk wiata, staa si podwalin tronu

39

brytyjskiego. Utar si zwyczaj, i godno wielkiego mistrza piastowa nastpca tronu. Bezwzgldn lojal no brytyjskich wolnomularzy wobec pastwa uatwia od samego pocztku polityczny system Wielkiej Bryta nii, w ktrym krl panowa, a rzdziy poszczeglne gabinety: torysw, wigw, pniej konserwatystw i li beraw. Inaczej rzecz miaa si w krajach kontynental nych, gdzie absolutne monarchie skupiy w swym rku cao wadzy politycznej. Tam kada opozycja rozu miana bya jako bunt przeciw monarchii i pastwu. W podobnej sytuacji sformuowania artykuu drugiego Konstytucji staway si furtk dla wszystkich politycz nych nonkonformistw. W Polsce doby Sejmu Cztero letniego mogli to by zwolennicy radykalnej reformy ustrojowej i spoecznej, we Francji w okresie poprze dzajcym rewolucj przeciwnicy absolutyzmu. Neutralizm lub nawet gono deklarowana lojalno l wobec pastwa nie uchroniy ich pniej przed zarzutem przygotowania rewolucji we Francji. Dalsze artykuy Konstytucji Andersona dotycz pra cy l i stosunkw midzy wolnomularzami, take kwestii obyczajowych. Spoeczne podobnie jak reli gijne postulaty sztuki krlewskiej powizane tu zostay z postulatami etycznymi, a nawet z nich wynika j. Dlatego mwi moemy nie tyle o spoecznym programie wolnomularstwa brytyjskiego, co o spoecz nych konsekwencjach myli masoskiej. Zastrzeenie jest wane, poniewa myl t traktuje si zazwyczaj jako proste odbicie spoecznych postulatw wczesnego Owiecenia brytyjskiego. Podobne ujcie znajdziemy na kartach klasycznych prac Paula Hazarda na temat Owiecenia (Kryzys wiadomoci europejskiej i Myl europejska w XVIII w. od Monteskiusza do Lessinga) czy masonologw, takich jak Pierre Chevalier, Bernard Fay, a w Polsce Leon Chajn; wydaje si ono tylko po czci suszne. Istotnie, oywiaa masonw wsplna z Izaakiem Newtonem (1642-1727) czy Shaftesburym wiara w har moni uniwersaln, harmoni natury i spoeczestwa,

40

a take wsplne z Owieceniem zasady tolerancji religij nej i politycznej. Pisarzowi i mylicielowi Anthony Ashley Cooperowi, hrabiemu Shaftesbury (1671-1713), zawdziczaa wolnomularska elita swj perfekcjonistyczny wzr osobowy, idea wirtuoza artysty ycio wego. We wzorze tym reguy moralne zrastaj si z reguami dobrego wychowania i oglnej ogady in telektualnej, take artystycznej. Dlatego Konstytucja Andersona postulowaa, aby brat-mason by nie tylko dobrym i prawym czowiekiem, czowiekiem honoru i uczciwym", lecz take szlachetnie urodzonym lub dentelmenem najwyszej prby, czy te wybitnym uczonym, znakomitym architektem lub innym artyst". Wskazuje si ponadto, i osoby dopuszczone do czon kostwa loy musz by ludmi wolnourodzonymi, roz sdnymi i w dojrzaym wieku, nie mog by niewol nikami ani te kobietami, ludmi niemoralnymi lub skandalicznego prowadzenia si". 1 2 Wyklucza si osoby okaleczone lub z defektami ciaa"; edycja z 1738 r. dodaje do tej grupy eunuchw". Wymieszanie elemen tw cenzusu etycznego i spoecznego (zakaz przyjmowa nia do l kobiet, kalek i eunuchw wiza si z niepenoprawnym statusem i brakiem samodzielnoci wymie nionych) nie jest tu jednak ani zakamuflowanym, ani te nieporadnym przedstawieniem wczesnoowieceniowego programu spoecznego. czy go naley z zasadnicz cech tradycji, z ktrej si sztuka krlewska wywodzia. Program reformy ludzkoci, rozumianej jako reforma etyczno-intelektualna, a take sam sposb ujmowania rzeczywistoci spoecznej w kategoriach etycznych, odziedziczyli masoni po swych poprzednikach z pier wszej poowy XVII w. niemieckich i angielskich rokrzyowcach. Praktyka angielskiego wolnomularstwa nadaa tej utopii wybitnie elitarny rys. Obnionemu i zagodzone mu w wyniku rewolucji XVII w. cenzusowi spoecznemu przeciwstawia cenzus etyczny. Lordowie, dentelmeni, uczeni i artyci trzy spoeczno-zawodowe kategorie wymienione w Konstytucji nie tworz jeszcze postu-

41

lowanego, idealnego spoeczestwa politycznego. Spoe czestwo o podobnej strukturze (mowa oczywicie o rzdzcej czci spoeczestwa) istniao w rzeczywisto ci poza drzwiami loy. Na idealn spoeczno loy skadaj si tymczasem ludzie szlachetnie urodzeni, dentelmeni jedynie najwyszej prby, uczeni wybitni, architekci wycznie znakomici, wszyscy za pochodzcy z uczciwej rodziny, jednoczenie ludzie dobrzy, prawi. Tylko owi wybrani na podstawie kryterium etycz no-intelektualnego zasuguj na to, aby by rwnymi sobie brami-masonami, tylko oni zdolni s do tego, aby zarzuci dawny chory jzyk i nie zwraca si do siebie za pomoc obraliwych nazwisk, lecz nazywa nawzajem Brami lub Kolegami". W idealnym wiecie angielskiej masonerii (zwrmy uwag: pozbawionym kobiet!) hierarchia zaley tylko i wycznie od osobistej zasugi, czyli posugujc si terminologi andersonowsk od wykonanej pracy. Nikomu nie wolno tu okazywa zazdroci z powodu sukcesw innych Braci ani te zabiera im pracy, kiedy Bracia ci mog j sami ukoczy". Skad i hierarchia l podlegych Wielkiej Loy Londynu ani nie stanowiy odbicia rzeczywistych struk tur i mechanizmw spoecznego awansu (czy jest zreszt takie spoeczestwo, w ktrym awans zaleaby wycz nie od intelektualnych i moralnych kwalifikacji jedno stki?), ani te nie byy rozszerzeniem tych struktur i zasad na gruncie demokracji. Przeciwnie, nowo po wstaym w wyniku buruazyjnej rewolucji elitom, opar tym o mieszane kryterium urodzenia i majtku, wolno mularstwo angielskie przeciwstawiao wasn elit, uksztatowan za pomoc cenzusu etyczno-intelektual nego. Przekraczajc prg loy wchodzimy wic do wiata, ktry stoi na antypodach wiata profanw. Nie prowadzi si tu prywatnych rozmw", nie odzywa si w sposb niegrzeczny lub nieprzyzwoity ", take nie powany lub bazeski", wane jest nadto, aby adne prywatne zawici lub spory nie mogy przedosta si za

42

drzwi loy, tym bardziej jakiekolwiek spory co do religii, narodowoci lub polityki pastwa". 1 3 * Program filozoficzno-religijny przedstawiony w Kon stytucji Wielkiej Loy nie byl niczym nowym na gruncie brytyjskim i na pewno nie on zadecydowa o rosncej szybko popularnoci mularstwa spekulatywnego. Postu lat tolerancji religijnej znany by dobrze w XVII w. wszystkim odamom chrzecijastwa, a wydarzenia okresu rewolucji cromwellowskiej i lat nastpnych prze niosy konflikty spoeczne z paszczyzny religijnej w czy sto polityczn. Trudno byoby wyobrazi sobie rozwj organizacji propagujcej laick wersj ewangelii w kra ju, gdzie problemy wiary nie naleayby do czysto prywatnej sfery ycia. Nowo stanowi natomiast etyczny elitaryzm i maksymalizm doktryny przeciwstawiony jak stwierdzili my egalitarnym zasadom spoecznym goszonym i po czci praktykowanym w porewolucyjnym okresie. Naj wiksz jednak atrakcj angielskiego systemu sztuki krlewskiej bya jej symboliczna, misteryjna, zapoyczo na od rokrzyowcw forma. Kryzys wiary, jaki dotkn brytyjskie elity u schyku XVII w., rosncy sceptycyzm wobec teologii goszonych przez Kocioy chrzecijaskie tak wyranie odbity w rdach wolnomularskich owocowa, w sposb pozornie paradoksalny, rosnc potrzeb rytuau. Maria Ossowska, autorka pracy na temat myli moralnej angielskiego Owiecenia zauwaya, i kogo, kto zetkn si z Wielk Lo poprzez lektur jej Ustaw, uderzy musi szczupo miejsca powiconego w nich ideologii w stosunku do wielkoci miejsca zajmowanego przez opis skomplikowanej hierarchicznej organizacji i nie mniej skomplikowanego rytuau. Ciekawy teren dla badacza elementu zabawowego w kulturze. I ciekawy jest fakt, e ta organizacja rozszerza si i umacnia w okresie tak ostrego ataku na element rytuau w kul tach religijnych".14 Fakt, na ktry zwrcia uwag

43

polska badaczka, wydaje si stosunkowo atwo wytumaczalny w wietle psychologii jednostki. wiat, jakim widzieli go twrcy masonerii spekulatywnej, peen by nie tylko politycznego, lecz take wiatopogldowe go zamtu. Upaday dawne autorytety, z autorytetem Kocioa na czele. Jeli przeyway si tradycyjne zasady wiary, w odczuciu powszechnym przeyway si rwnie zwizane z nimi rytuay. Stay si martwymi formami, skorupami symboli, ktre niczego ju nie wyraay. Pustk, jaka powstaa, wypeni mogy w pewnym stopniu nowe, przycigajce tajemniczoci i egzotyk rytuay wolnomularskie. Ordo ab Chao [ad z Chaosu] brzmiaa stara dewiza rokrzyowcw, przejta w XVIII w. przez masoneri. Zewntrznemu chaosowi i wewntrznej pustce czowieka przeciwstawiali wolnomularze nie tylko swoje praktyczne zasady, ale i to, co zasady te symbolicznie i fizycznie wyraao rytua. ycie loo we brytyjskich masonw pyno ciekawie, elegancko, nawet wesoo przecie zawsze rytualnie. Rytualnym, a wic ujtym w cise zasady sposobem przyjmowano kandydatw do zwizku, na drodze rytualnej awan sowano, czyli podwyszano pace, take obradowano, pito i jedzono. Agapy, jak nazywano loowe bankiety, stanowiy jedn z waniejszych atrakcji l pierwszego okresu. Nieumiarkowaniu, zym obyczajom i rozgar diaszowi, ktre towarzyszyy spotkaniom przy stole profanw, przeciwstawiano wykwint i rytualn form bankietw loowych. Sztuka krlewska, ktrej ambicj byo wprowadzenie nowego adu do wszystkich sfer ycia adeptw, dopracowaa si szybko wasnych sposo bw egnania zmarych braci tych, ktrzy prze kroczyli ostatnie wrota. Oddzielny rytua towarzyszy witom religijnym lub pastwowym; wolnomularze angielscy, pniej za ich bracia w krajach kontynental nych, wsplnie uczestniczyli w naboestwach kociel nych.

Loe podlege Wielkiej Loy Anglii. Fragment ryc. Fabrice Du Bourg z: R. Picart, Ceremonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde..., Paris 1736

Rozkwit, upadek i reforma towarzystwa frankmasonwAtrakcyjne wzory kulturowe, wypracowane przez loe brytyjskie przycigay rwnie cudzoziemcw odwiedza jcych Londyn i inne miasta. Przyjmowano ich do zwizku tak jak hrabiego Schaumburg-Lippe czy niemieckiego kupca Johanna Petera Gogla (obu w dwu dziestych latach XVIII w.); nie sprzeciwiano si te, kiedy inicjowani obcokrajowcy przenosili zasady sztuki krlewskiej do swych krajw macierzystych i tworzyli w nich loe. Wbrew jednak ugruntowanej w starszej literaturze masonologicznej opinii ani Wielka Loa, ani te konkurujce z ni organizacje masonw brytyjskich nie troszczyy si o rozszerzenie swych wpyww na loe nieangielskie. Brytyjczycy nie ingerowali w sprawy l cudzoziemskich, ani te nie nawizywali bliskich stosun kw z brami z kontynentu. Rosnce wpywy we Francji, w Holandii, w Niemczech, we Woszech, wresz cie w krajach lewantyskich i w Indiach zawdziczaa Wielka Loa osiadym w tych krajach kupcom i dyp lomatom angielskim, tworzcym wasne loe. Wan rol w rozpowszechnianiu zasad i organizacji sztuki krlewskiej odegrali emigrujcy z Anglii zwolennicy Stuartw. Jest prawie pewne, e pierwszymi loami na kontynencie byy zwizki stuartystw, ktre uformowa y si tam jeszcze przed 1717 r. Istniej powane powody, aby przypuszcza, e owe jakobickie (od stronnikw wygnanego Jakuba II Stuarta) loe miay inny charakter i inne cele ideowe ni loe podporzd kowane Wielkiej Loy Londynu. Ich rytua w wikszym stopniu odzwierciedla symbolik i filozofi angielskich

46

rokrzyowcw i odegra mia powan rol w for mowaniu si nowych, przepojonych mistycznym du chem, stopni wyszych masonerii kontynentalnej. Z tym wanie krgiem wolnomularstwa zwizana bya pierwsza organizacja dziaajca na terenie Europy rodkowo-Wschodniej. La Confrrie Rouge [Bractwo Czerwone] powstao w Polsce, jak stwierdza znawca tego zagadnienia, Ludwik Hass: nie pniej ni pod koniec II dziesiciolecia XVIII w. W styczniu 1721 r. miao ju rozbudowan i sprawn struktur organiza cyjn. Kierownictwo krajowe przypuszczalnie zara zem centralne znajdowao si w Warszawie [...]. Do [...] placwki [w Toruniu] naleeli przedstawiciele arys tokracji i szlachty nie tylko polskiej, lecz rwnie saskiej i pruskiej. Do Bractwa przyjmowano mczyzn i kobie ty". 1 5 Ostatnia okoliczno, a take fakt posugiwania si nazw Zakonu, przyjmowania przez jego czonkw imion-pseudonimw, symbolika czerwieni (ktra pojawi si pniej w loach stopni wyszych), wiadcz nie tylko o odrbnym od Wielkiej Loy rodowodzie pol skiego bractwa, ale i stanowi powany argument na rzecz tezy o znaczeniu l jakobickich w procesie formowania si w Europie kontynentalnej wolnomulars twa nowego typu. Zanim jednak sztuka krlewska w jakobickiej, czysto hermetycznej wersji, owadn miaa kontynentem, tri umfy wici system Wielkiej Loy, ktra ju w 1726 r. przemianowaa si na Wielk Lo Anglii. Podlegao jej wwczas okoo 50 l; w 1734 r. byo ich ju 125. Wraz z powstaniem angielskich l w innych krajach, roso ideowe oddziaywanie Wielkiej Loy. Tekst Konstytucji Andersona przeoony zosta na jzyk francuski i w 1736 r. ukaza si w Hadze, a rok pniej we Frankfurcie nad Menem. W tym handlowym i intelek tualnym centrum Niemiec, w 1741 r. ujrzay wiato dzienne dwie niezalene od siebie niemieckojzyczne wersje Konstytucji. Okoo 1730 r. system Wielkiej Loy przyjty zosta przez Francuzw. Wczeniej istniay tu loe jakobickie,

47

ale tak ze wzgldu na swj polityczny charakter (przygo towanie do restauracji Stuartw) jak i le widziany we Francji nieortodoksyjny, alchemiczny rytua, pozostay gboko zakonspirowane. Wolnomularstwo w laickiej i bardziej ludycznej formie, zaproponowanej przez londyczykw miao wiksz szans spodoba si Fran cuzom. Niektre zwizki zaoone zostay jako filie Wielkiej Loy, tak jak loa ukonstytuowana w 1735 r. w hotelu de Bussy w Paryu, ale brytyjscy free masons szybko zamienili si we francuskich frans-massons czy Fri-Maons. Przynaleno do zwizku staa si mod, ktrej ulega przede wszystkim arystokracja. Przycigaa j do sztuki krlewskiej malowniczo rytuau, a zara zem piecz tajemnicy. We Francji tak jak i w innych krajach Zachodu panowaa wwczas anglomania. Fascynacja kultur, politycznymi i spoecznymi urz dzeniami tego pastwa, zwrcia uwag na niezwyke bractwo z Londynu. ladem arystokracji rodowej poszy warstwy nisze; wolnomularstwo stwarzao kademu szans przyczenia si do nowego typu elity arysto kracji ducha. I w tym wypadku, nie tyle sentymentalny humanizm, co atrakcyjna forma i oryginalna zasada spoeczna stay si przyczyn popularnoci. Francuzi szybko te roz winli i udoskonalili symboliczno-rytualn stron wol nomularstwa. Wprowadzili nie znane w Anglii ordery i odznaczenia, wzbogacili wyposaenie loy i stroje rytualne, pomnoyli liczb urzdnikw i funkcjonariu szy, a co szczeglnie wane z naszego punktu widzenia, rozbudowali rytua i zwizane z nim legendy. Osiemnastowieczne rdo tak opisuje wygld typo wej francuskiej loy: Samym miejscem loy dla trzech stopni symbolicz nych: Ucznia, Czeladnika i Mistrza jest sala czworocienna, podugowata, ktrej wymiary s podug liczby Braci w linii jednej przy kadej cianie siedzie majcych [...]. ciana, gdzie s drzwi, zowie si Zachd". Na przeciw bdzie Wschd". Prawa od drzwi Poudnie". Lewa: Pnoc" [...].

48

Przy caej cianie wschodniej na pododze jest zrobio ny trzystopniowy pomost [...]. W rodku jego ciany wschodniej stoi wielkie krzeso, nad nim przybity bal dachim, ktrego skrzyda zdobi wspaniale ty krzesa [...]. Nad baldachimem promienisty trjkt rwnobocz ny, w ktrym napis literami ydowskimi: Jehovah. Przed krzesem na pomocie stolik zwany otarzem rucho mym", dalej na pododze stoi sup ucity, czworogranny, architektur zdobiony, zwany otarz stay". Na pierwszym le: szpada goa i motek drewniany do komenderowania, na drugim cyrkiel, Biblia, ustawy masoskie i w poprzek tych ksig goa szpada do przysigi [...]. Ten jest wic szyk w miejscach do siedzenia: Wieleb ny [tj. mistrz] ma krzeso na Wschodzie pod bal dachimem. Urzdnicy [tj. mwca, sekretarz, sdzia, kanclerz] troch przed nim i po bokach, lecz rwnie w wityni, czyli w czci wschodniej, gdzie otarz. Bracia proci maj krzesa lub tapczany na poudniowej i pnocnej stronie, doskonalsi zawsze w pierwszej siadaj. Dozorc, krzesa i otarzyki z motkami na Zachodzie, niedaleko drzwi, przy ktrych bliej dwa Znawc [tj. eksperci] a najbliej Brat Straszny co wszystko robi jakby cztery linie loy z Urzdnikw i Braci. W rodku tych linii plac czworoktny, podugowaty, gdzie si na pododze robi rysunek lub kadzie malowa ny kobierzec, ktry jest osobny dla kadego stopnia, na jaki ma by otwarta loa [...]. W trzech ktach kobierca, czyli podug sownika loowego, w trzech obrazu ko cach: Wschodu, Poudnia i Zachodu pal si na wyso kich drewnianych lichtarzach trzy grube wiece wos kowe. Na otarzu ruchomym przed Wielebnym jest taki winkiel Itj. trjkt] z maych wiec. Dozorcy na o tarzykach i czterej Urzdnicy na stolikach maj po jednej wiecy; te s wiata w kadej loy. W kadej dobrze urzdzonej loy na suficie jest wielki cyrku [tj. okrg] koloru bkitnego, w nim malowane zocist lub t farb planety i gwiazdy, co ma

49

znaczy, i kady Mason moe patrze miao w nie bo".16 Tak zorganizowana i wyposaona loa w symbolicz ny sposb odzwierciedlaa porzdek kosmiczny, a w je go ramach okrelony porzdek spoeczny. Podune pomieszczenie loowe, podzielone na kwadraty wi tyni i loy to zamknity czterema kierunkami wiat ziemski; przykryty on zosta sklepieniem niebios, sym bolizowanym przez okrg na suficie pomieszczenia. Z porzdkiem kosmicznym koresponduje porzdek spo eczny; miejsce w wolnomularskiej spoecznoci zaley przecie od stopnia doskonaoci. Std doskonalsi zawsze w pierwszej [linii poudniowej] siadaj". Powana symbolika, nastrojowo loy i odbywane go w nim rytuau nie kolidoway we Francji z roz budowan funkcj ludyczn zwizku. Styl francuski pisze Ludwik Hass czy zabaw z powag, wesoo niekiedy nawet spron z gbi intelek tualn. Tu rwnie, obok uywanych z dawna w Anglii przez organizacje wolnomularskie do pospolitych nazw: Bractwo", Kompania" czy nowoczeniejsze Towarzystwo", ju co najmniej w drugiej poowie lat trzydziestych XVIII w. pojawio si i niebawem utrwali o bardziej elitarne okrelenie: Zakon" (franc. Ordre), w czym wyraao si odcicie od tradycji stowarzyszenia rzemielniczego. Nowe okrelenie oznaczao, nie jak tamte nazwy, konkretne stowarzyszenie, lecz wolno 17 mularstwo jako cao na wiecie". Elitarny, zarazem kosmopolityczny system francus kiej masonerii mia szczeglny urok dla przedstawicieli buruazji, ktrej obiecywa parad i honory zastrzeone dotd dla szlachty. Arystokratyczny charakter l fran cuskich sta si nieco paradoksalnie przyczyn ich popularnoci wrd bogatych plebejuszy. Czy by w Pa ryu cho jeden kupiec, prawnik lub zegarmistrz, ktry nie marzyby o tym, by mc zwraca si do ksicia: Bracie"? Ludzie rwni s wobec Boga, ale nawet w kociele s lepsze awki zastrzeone dla szlachty. Inaczej w loy, gdzie wyrnia braci jedynie sta wolno-

50

mularski i zasuga poniesiona dla sztuki krlewskiej. Dopiero na tle feudalnego, stanowego spoeczestwa Francji wolnomularstwo ujawnio sw demokratyczn natur. To, co byo elitarne w Anglii, okazao si egalitarne na kontynencie. Atrakcyjno francuskiego wolnomularstwa staa si poredni przyczyn jego kryzysu. Ujawni si on ju w drugiej poowie lat trzydziestych. Niebezpieczestwo nadcigno z zewntrz, ale choroba rozwina si rwnie wewntrz organizmu sztuki krlewskiej. Sno bizm wyszych warstw spoecznych na dusz met nie mg by gwn si napdow. Urok nowoci min w cigu kilku lat, w opinii braci praktyka zacza rozmija si z teori. Krytykowano wysokie koszty, jakie pocigaa przynaleno do l, take zbytnie zamiowanie do wystawnych bankietw. Przestawanie na rwnej stopie z arystokracj okazao si kosztownym przywilejem; trzeba byo dorwna jej w rozrzutnoci. Demokratyczny eksperyment na gruncie wsplnego za miowania do zabawy okaza si niewypaem. Aby sztuka krlewska moga rozwija si nadal, naleao poszukiwa innej, bardziej uniwersalnej i taszej, for muy loowego braterstwa. Wrd elit wyksztaconych na klasycystycznych wzo rach estetycznych nie mg te przyj si na trwae archaiczny, pseudoredniowieczny duch brytyjskiego wolnomularstwa. Zamiowania Anglikw do gotycyz mu, mrocznych i dziwnych legend przeszoci, podziela o tylko niewielu braci na kontynencie. Moda na gotycyzm i redniowiecze przysza do Francji kilka dziesicioleci pniej. Rwnie pseudocechowa legenda, koncepcja wolnomularstwa, jako spadkobiercy tajemnej sztuki muratorw i architektw, nie moga w peni satysfakcjonawa francuskich snobw: dla arystokracji bya zbyt wyrafinowana, dla pragncych spoecznego awansu przedstawicieli mieszczastwa za mao atrakcyj na. Jeli ci drudzy wstpowali do zwizku, to wanie po to, aby cho na kilka godzin zapomnie o swym niskim pochodzeniu.

57

Nie bez znaczenia byy rwnie ciosy, jakie spady na sztuk krlewsk ze strony wiatowych. Tajemne cere monie i wystawne przyjcia niepokoiy bigotw. Fakt wykluczenia z l kobiet sta si teraz przyczyn r nych podejrze. Zaniepokojenie wyraaa nie tylko opinia publiczna, ale pastwo i Koci katolicki. Poli cja zacza nka posiedzenia loowe, a kilku paryskich braci znalazo si w areszcie. W absolutystycznej Francji zamknite, owiane tajemnic zebrania poddanych (i to rnych stanw) uchodzi musiay za niebezpieczne dla monarchii. Pami o spiskach i buntach okresu frondy (1648-1653) bya wci wiea. Stanowisko w sprawie sztuki krlewskiej wyrazi po raz pierwszy Koci katolicki. Bulla Klemensa XII z 28 kwietnia 1738 r. In eminanti apostolatus speculo nie pozostawiaa wtpliwoci, e Koci jest wrogo na stawiony wobec idei zrwnania stanw oraz wszyst kich religii i wszystkich sekt". Zwierzchnika Kocioa niepokoia rwnie tajemnica, do utrzymania ktrej zobowizuj si liber i Murator i (tj. wolni mularze), co wiadczy mogo o ich zych zamiarach. Bulla nie zawieraa bezwzgldnego potpienia masonw, zabra niaa jednak wiernym utrzymywania jakichkolwiek sto sunkw z adeptami sztuki krlewskiej. Werdykt papiea, w chwili ogoszenia bulli schoro wanego starca, przerwa na pewien okres szybki rozwj wolnomularstwa w katolickich krajach Europy. Tak byo we Francji, w Polsce i w wielu pastwach woskich, ale na przykad w Austrii cesarz Karol VI nie zezwoli na opublikowanie papieskiego dokumentu. Bulla Kle mensa XII, identycznie jak pniejsza o trzynacie lat antymasoska bulla Benedykta XIV, walnie przyczynia si do popularnoci wolnomularstwa w krajach protes tanckich, stajc si pocztkiem legendy o rzekomo reformowanym charakterze sztuki krlewskiej. Orzecze nie gowy Kocioa w sprawie wolnomularstwa miao i ten skutek, i zwrciy na uwag rne krgi wolno mylicieli, a take zwolennicy reformy w onie katolicyz mu. Ju nie tylko dni rozrywki i filozoficznych

52

nowinek piknoduchowie, lecz dysydenci wszelkiego pokroju zainteresowali si bractwem wolnych i przyj tych mularzy. Wydaje si, i rosnca z biegiem czasu niech wadz kocielnych do wolnomularstwa miaa rwnie rda gbsze i powaniejsze od wyoonych w oficjalnych dokumentach. Bezporedni, cho zawsze skrywan przyczyn by fakt przynalenoci do l licznych przed stawicieli duchowiestwa, w tym wyszego kleru. W spoecznie zacofanych krajach, takich jak Rzecz pospolita, wanie wysze duchowiestwo stanowio obok wieckiej arystokracji trzon intelektualnej elity. Nic tedy dziwnego, i wsparo ono inicjatywy etyczne i spoeczne, podejmowane przez adeptw sztuki krlews kiej. Jednym z promotorw wolnomularstwa w Polsce by prymas Jan Gabriel Podoski (1719-1777), znany rwnie ze swego libertyskiego trybu ycia. Ksidz Jdrzej Kitowicz (1728-1804), kronikarz czasw saskich i stanisawowskich, pokpiwa dobrodusznie z biskupw-masonw, gromicych, zgodnie z papieskim na kazem, niebezpieczn" sekt farmazonw. Gbsza przyczyna obaw leaa w filozoficznej warst wie sztuki krlewskiej. Ruch wolnomularstwa zaspoka ja zasadnicz, uniwersaln potrzeb ludzk potrzeb metafizyczn. Niezwyky, peen symbolicznych znacze rytua nawizywa do misteriw antycznych, do pot pionych w redniowieczu kultw i herezji, do mistyki ydowskiej i alchemicznej. Masoneria dya do rzdu dusz w opozycji do religii pozytywnych, albo raczej obok nich, jako e jak stwierdzilimy stanowiska w kwestiach wiary zajmowa nie chciaa. Popularnoci, ale i wielu kopotw, przysporzyo we Francji ogoszenie przez przeciwnikw dokadnych in formacji na temat otoczonego tajemnic rytuau. Pub likacje porucznika policji Heraulta, ksidza Perau i inne cieszyy si wielkim zainteresowaniem i miay po kilka wyda. Pojawiy si rwnie literackie pastisze; masoni stali si bohaterami oper komicznych, baletw, a nawet ulicznych teatrw marionetek.

53

Gruntowna reforma zwizku staa si koniecznoci u schyku lat trzydziestych XVIII w. Inicjatywa wysza z kilku rodowisk wolnomularskich rwnoczenie; jej efektem byo powstanie tzw. szkockich, czerwonych, czyli wyszych stopni masoskiego wtajemniczenia. Szkoci" nadali kontynentalnemu wolnomularstwu w niezwyky, ambiwalentny charakter zwizku praktyku jcego filozofi hermetyczn z jednej i racjonalistyczn, wieck etyk z drugiej strony. * Wrd programw majcych na celu odbudow prestiu i atrakcyjnoci ruchu, zniszczonych przez repre sje i niedyskrecj przeciwnikw, szczegln popularno zyska Discours [Dyskurs] kawalera Andrew Michela de Ramsaya (1686-1743). Urodzony w Ayr, w Szkocji, Ramsay by wyznawc wielu religii i obywatelem wiata. Niespokojny, zarazem mistyczny duch szkockiego szla chcica spowodowa, e opuci Koci anglikaski dla purytaskich sekt kwakrw, anabaptystw i prezbiterian; rozczarowanie do protestantyzmu spowodowao konwersj Ramsaya na katolicyzm. Mieszkajcy kolejno w Szkocji, Anglii, Woszech, Holandii i Francji absol went uniwersytetu w Oxfordzie by czonkiem Royal Society [Krlewskiego Towarzystwa Naukowego] w Londynie ale saw zdoby tumaczon na wiele jzykw, w tym rwnie na polski, powieci filozoficz n Podre Cyrusa. Wyoy w niej tak bliski wolno mularstwu pogld o wsplnym pochodzeniu wszystkich religii i wsplnym religiom fundamencie moralnym. Ze sztuk krlewsk zetkn si stosunkowo pno, bo w 1730 r., kiedy to inicjowany zosta w Westminsterze. W 1737 r. Ramsay w memoriale adresowanym do francuskiego ministra, kardynaa Andre Hercule de Fleury'ego (1653-1743) przedstawi wasny program wolnomularstwa, nawizujcy do utopijnych planw reformy ludzkoci niemieckich i angielskich rokrzyowcw. 18 Autor Discoursu powierzy t misj dziejow

54

zwizkowi wolnomularskiemu ktry te w jego interpretacji awansowa do rangi zakonu i to zakonu rycerskiego! W celu podniesienia prestiu sztuki krlews kiej Ramsay wywid jej histori od jerozolimskich kawalerw w. Jana (Rycerzy Szpitala Jerozolimskiego w. Jana Chrzciciela). Joannici, podobnie jak dziaajcy na terenie Ziemi witej muratorzy, mieli wsplny cel: odbudow wity chrzecijaskich zburzonych przez Saracenw. Dlatego te budowniczowie zawizali tajny zwizek z rycerzami-zakonnikami, dajc tym samym pocztek symbolicznym (tj. spekulatywnym) loom wolnomularskim, zwanym odtd witojaskimi. (Ramsay popeni tu historyczn pomyk. Patronem szpitalnikw by Jan Chrzciciel, podczas gdy cechem muratorw opiekowa si w. Jan Ewangelista. Rnica miaa powane znaczenie: na patrona spekulatywnego wolno mularstwa nadawa si jedynie Ewangelista, ucze Chry stusa, wtajemniczony autor Apokalipsy, penej gnostyczno-hermetycznej symboliki). Twrca tej legendy podkrela przy tym, e wzorem dla pierwszych wolnomularzy spekulatywnych byli y dzi, rekonstruktorzy drugiej wityni jerozolimskiej, powstaej na miejscu sprofanowanej i zburzonej wity ni Salomona. Podczas gdy jedni dzieryli w rku kielni i inne przybory mularskie, drudzy osaniali ich mieczem i tarcz. Tak jak ydzi, wolnomularze-joannici przyjli specjalny statut oraz znaki tajemne i symbole umo liwiajce wzajemne porozumiewanie si. Ramsay suge rowa, i rytua i symbolika wykorzystana przez czon kw zakonu posiadaa staroytn, hermetyczn prowe niencj. Zakon cieszy si opiek ze strony wadcw rw nie po zaamaniu si krucjat. Cz masonw pozostaa w Ziemi witej, inni osiedlili si w Anglii dziki protekcji ks. Edwarda, ktry by synem Henryka III. Brak informacji na temat losw sztuki krlewskiej w epoce nowoytnej Ramsay tumaczy upadkiem zako nu wskutek schizmy i wojen religijnych. Nowym schro-

55

nieniem dla wolnomularstwa staa si Francja. Panujcy tu kosmopolityczny i humanitarny duch powoduje, i jest ona prawdziw ojczyzn wszystkich ludzi: Patria gentis humanae [ojczyzna rodu ludzkiego]. Nie chodzio tu jedynie o kurtuazj, zapewne przesa dn, okazan nowej ojczynie. Autor Discoursu powie rzy chcia zakonowi wolnomularskiemu powane zada nia, w ktrych realizacji szczeglna rola przypa miaa Francuzom. Bezporednim celem sztuki krlewskiej win no by rozwinicie zamiowania do nauk uytecznych i sztuk piknych wszystkich specjalnoci". Ramsay kreli wizj ponadnarodowego zwizku uczonych i ar tystw, potniejszego od wszystkich akademii i wszys tkich uniwersytetw", zwizku powoanego do opraco wania summy, kodeksu caej wiedzy ludzkiej biblio teki uniwersalnej", tj. encyklopedii. Autor Discoursu przypomina, e pomys opracowania i wydania dru kiem encyklopedii zrealizowany ju zosta w Londynie (Ramsay mia tu na myli synn Cyclopedic Chambersa z 1728 r.); wsplne dzieo wolnomularzy mogoby jednak znacznie przewyszy prac angielskiego erudyty. Discours, szczeglnie poza granicami Francji (m.in. publikowany w 1743 i 1762 r. w drugim i trzecim niemieckim wydaniu Konstytucji Andersona), pobudzi silnie wyobrani wspczesnych. Efekt okaza si jed nak cakowicie rozbieny z intencj autora. Cel Discour su by etyczny, gwnie jednak intelektualny, tymczasem jego skutkiem stao si przetworzenie fikcyjnej historii zwizku w now legend. Od pocztku lat czterdziestych XVIII w. napotykamy na liczne parafrazy i przerbki memoriau Ramsaya, ale jedynie w czci dotyczcej rycerskiego pochodzenia zwizku. Discours pobudzi te powstanie analogicznych legend, zwaszcza wersji o tem plariuszach. Przetworzenie l ze zwizku ceremonialno-bankietowego w europejsk akademi nauk okazao si zamiarem cakowicie utopijnym. O wiele atwiejsza moga by przemiana wolnomularstwa w pseudorycerski zakon.

56

Mitotwrcz si mia te fragment Discoursu doty czcy zwizkw jerozolimskich wolnomularzy z yda mi, rekonstruktorami drugiej switymi, podobnie aluzje do hermetycznej wiedzy Wschodu przejtej przez masonw-joannitw. Bardziej praktycznie i realistycznie nastawieni admiratorzy dziea Ramsaya wykorzystali wszystkie te wtki dla stworzenia l nowego typu.

Hiram prezentujcy plan wityni jerozolimskiej. Z lewej prawdopodobnie bogini Izyda, , patronka wiedzy ezoterycz nej. Ryc. z: A list of Regular Lodges, London 1756.

Masoneria stopni wyszychO ile oglna sytuacja sztuki krlewskiej we Francji, sytuacja, w ktrej zrodziy si nowe interpretacje idei wolnomularstwa, rysuje si do wyranie, o tyle same pocztki masonerii szkockiej, czyli l stopni wyszych, s rwnie trudne do uchwycenia, jak pocztki l spekulatywnych. Nowe stopnie pojawiy si we Francji okoo 1740 r. w sposb cakowicie spontaniczny. Drukowane wczenie pro- i antymasoskie dzieka odnotowuj np. system masona doskonaego" zawie rajcy sze lub siedem stopni szkockich" (Perfait Maon ou les vritables Mystres des Quatre Grades z 1744 r.) oraz stopnie architekta i mistrza szkockiego" (Relation Apologique et Histoire de la Socit des Francs-Maons z 1738 r.). Stopnie wysze powstay rwnoczenie na terenie Wielkiej Brytanii, co jednak znamienne, nie pojawiy si w zwizkach przyporzdkowanych Wielkiej Loy Ang lii. Okoo 1744 r. wchodzi w ycie ryt Royal Arch [Krlewskie Sklepienie] oparty na legendzie o odnalezie niu przez rekonstruktorw wityni Salomona tablic ze witymi tekstami. Jest wysoce prawdopodobne, e i ten stopie jak wszystkie stopnie wysze narodzi si we Francji. Legenda wykazuje znaczne podobiestwo do opisu zawartego w Discoursie i zawiera wiele moty ww wsplnych z nieco pniejszym francuskim stop niem kawalera ranego krzya. Upowszechnienie si rytu Royal Arch wrd l nie podlegajcych Lon dynowi jest zrozumiae, jeli zwaymy, e wanie irlan-

59

dzkie i szkockie loe, grupujce zwolennikw Jakuba II Stuarta, kultywoway bardziej ezoteryczn wersj sztuki krlewskiej. Wejrzenie w najstarsze rytuay stopni wyszych (m.in. opublikowany w 1746 r. przez ksidza Larudana rytua kandydata mistrza szkockiego) ukazuje, i w ci gu kilku lat znacznie wzbogacony zosta filozoficzno-etyczny program wolnomularstwa. Systemy stopni wyszych posiadaj wzniosy chrzecijaski charakter, rwnoczenie precyzyjniej okrelaj oglne cele zwiz ku. Tak jak w masonerii angielskiej cel zwizku sym bolizuje witynia Salomona, tak na gruncie francuskich stopni wyszych zasada przyjani i tolerancji kultywo wana w loach angielskich ukonkretnia si w hale: prawda, wolno, rwno (franc. Vrit, Libert, Egali t), wzgldnie wolno, rwno, sprawiedliwo (franc. Libert, Egalit, Justice). Porwnanie tych zasad ze synnymi Libert, Egalit, Fraternit doby rewolucji francuskiej byoby przecie znacznym uproszczeniem, jeli nawet nie intelektualnym naduyciem. Rewolucyjne hasa wolnoci, rwnoci i braterstwa bezporednio od nosiy si do sfery polityczno-spoecznej, podczas gdy zasady wypracowane ok. 1740 r. przez francusk maso neri miay kontekst cile etyczny i rozpatrywane by mog tylko i wycznie na gruncie enigmatycznego systemu wartoci sztuki krlewskiej. Musiao min jeszcze wiele dziesicioleci zanim w sentymentalny humanizm, nie posiadajcy skutecznych sankcji kulturo wych i spoecznych, sta si zasad cile polityczn, sformuowan przez potny ruch francuskiego stanu trzeciego. Jeli etyczne postulaty wolnomularstwa stopni wy szych posiaday pewien kontekst spoeczny, to zwizek taki mia charakter poredni i w adnym wpadku nie dotyczy kwestii emancypacji stanu trzeciego. Przeciw nie, spoeczny wydwik upowszechnionej po 1740 r. legendy o rycerskim pochodzeniu zwizku jest wybitnie arystokratyczny i zachowawczy. Spoecznie konserwaty wny sta si nie tylko duch stopni rycerskich, ale i litera

60

opracowywanych dla tych stopni statutw. Po raz pierwszy w dziejach wolnomularstwa formalnie zamana zostaa zasada doskonaoci i zasugi, jako jedynego kryterium przyjcia i awansu w hierarchii zwizkowej. W statutach stopni rycerskich pojawi si bowiem prze pis zastrzegajcy wyczno szlachty rodowej przy obejmowaniu najwyszych godnoci w zakonie wolnomula