Moim dziewczynom

Asi, Marysi i Ani

Wstęp

Kobiety to niewątpliwie najwrażliwsze dzieło boskiej ręki Stwórcy. Delikatne, kruche, przepełnione uczuciami. Kobiety w obliczu II wojny światowej i Dziewczyny Wyklęte bezpardonowo zmagające się z sowieckim imperializmem i reżimem komunistycznym to dzielne, niezłomne Polki, które oddały Ojczyźnie swoje najpiękniejsze lata, swoją młodość i swoje życie. Zapatrzone w najjaśniejszy cel przyświecający ich działaniom – walkę o Wolność i Niepodległość – zdały próbę najszczerszego patriotyzmu, dotarły do ostatecznego kresu drogi, do więziennej kraty lub kuli wystrzelonej przez agentów bezpieki albo pluton egzekucyjny. W tych okrutnych czasach ramię w ramię z mężczyznami żyły, walczyły, kochały i… umierały zbyt młodo. Wojenne historie Dziewczyn Wyklętych rozpoczęły się, zanim jeszcze pojawili się w naszym kraju pierwsi Sowieci i ich polscy komunistyczni poplecznicy. Większość z tych, których dzieje przedstawiam w niniejszej książce, miała swój udział w konspiracji antyniemieckiej, pod szyldami Armii Krajowej lub wojskowych organizacji narodowych – Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) i Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ). A kiedy ze wschodu przyszło tzw. wyzwolenie, wszystkie te kobiety zrozumiały, że wolna Polska nadal żyje tylko i wyłącznie w ich wyobrażeniach i marzeniach, nadal istnieje tylko w ich sercach. Widziały, że kraj, który Sowieci i komuniści stworzyli nad Wisłą oraz rozreklamowali jako niepodległy i ludowy, tylko z nazwy jest demokratyczny i polski. Dlatego wróciły do podziemia, wspomagając chłopców z konspiracji. Swoją postawą dawały wyraz swej dezaprobaty wobec tego „czerwonego”, dzikiego państwa, chyba tylko dla zmylenia nazywanego wówczas Polską. Walczyły z narażeniem życia, zdrowia i własnej wolności. Moje bohaterki inaczej od mężczyzn odczuwają i przeżywają walkę oraz konspiracyjną służbę. Ich wrażliwość sprawia, że w czasie działań wojennych w większym stopniu skupiają się na ocaleniu, ratowaniu, na leczeniu i otaczaniu troską rannych, chorych, głodnych oraz sierot niż na samych bojowych czynnościach. Ich zadaniem jest budować i tworzyć, a nie niszczyć i zabijać. Wojenne historie kobiet to nie opowieści o walce zbrojnej, ale o życiu, uczuciach i emocjach. One wciąż pamiętają, kto i w którym miejscu został ranny, jakiego użyły środka dezynfekcyjnego i czy wystarczyło im wtedy bandaży. Wspominają, który ranny mógł iść o własnych siłach, a kogo musiały nieść, jaki partyzant w bólu wzywał matkę lub żonę, a kto na ratunek przywoływał samego Boga. Książka, którą oddaję do rąk Czytelnikom, jest przede wszystkim hołdem złożonym tym polskim bohaterkom, często anonimowym i bezimiennym, które nie złożyły broni i przypominały bolszewickiemu okupantowi, co znaczą słowa: Ojczyzna, Wolność i Niepodległość. To wołanie w imieniu ich własnym oraz ich rodzin – o pamięć. W tych kilkunastu opowiadaniach odkrywamy ich historie. Pamiętajmy o ich odwadze i poświęceniu, by o Dziewczętach Wyklętych mogli usłyszeć również ci, którzy przyjdą po nas. Prawdziwe dzieje Dziewczyn Wyklętych zostały przedstawione w formie zbeletryzowanej, wraz z dialogami. Dlatego także wszystkie biblijne cytaty zamieszczone w książce zaczerpnięto z Biblii Tysiąclecia, wydanej po raz pierwszy w 1965 roku, a więc nieznanej Wyklętym. Takie spopularyzowanie historii to celowy zabieg. Nie odbiera nic z autentyczności bohaterkom i opisywanym wydarzeniom, a dodaje lekturze lekkości. Odbiorca, zainteresowany losami walczących kobiet, w przyszłości będzie mógł sięgnąć także po bardziej naukowe, historyczne opracowania. Na zakończenie składam wyrazy wdzięczności osobom, bez których pomocy ta praca

w ogóle by nie powstała. Za możliwość spotkań, rozmów, korespondencji, za fotografie z rodzinnych archiwów dziękuję Kobietom Wyklętym oraz ich dzieciom: Jadwidze Krzysztanowicz z d. Bojarskiej ps. Wanda, Lidii Lwow-Eberle ps. Lala, Danucie Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak ps. Sarenka, Krystynie Winiarz z d. Świątoniowskiej, Barbarze Kozak (córce Zofii Gągały), Zbigniewowi Kurasiowi (synowi Czesławy Kuraś), Januszowi Niemcowi (synowi Janiny Żubryd) i Andrzejowi Pityńskiemu (synowi Stefanii Pityńskiej). Ponadto za wkład w usystematyzowanie wiedzy oraz za przekazanie zdjęć ilustrujących niniejszą książkę dziękuję: Danucie Ciesielskiej, Ewie i Bogumiłowi Liszewskim, Annie Ordyczyńskiej, Dionizemu Garbaczowi, Sebastianowi Gatnerowi, Mirosławowi Łapie, Krystianowi Pielasze, Tadeuszowi M. Płużańskiemu, Tomaszowi Sawickiemu, Bogdanowi Siejce i Stanisławowi Szymuli; jak również: Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo z Krakowa, Instytutowi Pamięci Narodowej, Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość oraz Narodowemu Archiwum Cyfrowemu.

Longin Wojciechowski „Ronin” i dwie nieznane z nazwiska kobiety. „Ronin” to jeden z bliskich współpracowników „Łupaszki” z czasów działalności antyniemieckiej i dowódca 4 Brygady Wileńskiej. Po wojnie poszedł na współpracę z bezpieką (Instytut Pamięci Narodowej)

Perełka

Miało się ku wieczorowi i dzień się już nachylił, a czerwień zachodzącego słońca przyświecała jeszcze złowróżbnie nad wsią. Choć strzały w Kuryłówce wygasły, to w powietrzu czuć było wciąż ostry zapach strzelniczego prochu, swąd dymu i spalenizny. Dopiero co zakończone dudnienie wystrzałów spowodowało, że powietrze nadal falowało i drżało, jak gdyby nadciągała burza. Zwierzęta, które pochowały się podczas walki, zaczęły powoli wychodzić z ukrycia i gasić pragnienie. Kilka psów lizało rany zabitych, a może tylko rannych, żołnierzy. Sowieci uciekli, pozostawiwszy sporo trupów, ale i polskich partyzantów nie ominęły straty. Z naszej strony zginęło siedmiu ludzi, pięciu było ciężko rannych. Tych ostatnich znoszono i opatrywano na miejscowej plebanii, a sanitariuszki oraz ksiądz dwoili się i troili, by ulżyć im w cierpieniach. Dwudziestoletnia Stefania Krupa została trafiona pod koniec bitwy. To prawdziwy pech – była sanitariuszką i biegła z pomocą rannemu koledze, ale po drodze coś podcięło jej nogi. Próbowała się jeszcze podnieść, by dopaść do potrzebującego, lecz już nie zdołała. Lewa noga stawała się coraz bardziej bezwładna, a z dziur po postrzale tryskała krew. Czy czuła strach? Rany wyglądały przerażająco. Spróbujcie wbić sobie w nogę z całych sił ostrza wideł, a potem gwałtownie je wyszarpnijcie. Właśnie tak to wyglądało – małe dziurki w równych odstępach. No i strużki krwi, miarowo wypływające z otworów po sowieckich nabojach. Potem okazało się także, że jedna z kul (a była to cała seria z wrogiej pepeszy) uszkodziła kość. Stefania nie straciła przytomności, w pobitewnym i pourazowym szoku obserwowała wszystko, co się wokół niej działo. Ci, którzy znosili ją z drogi, próbowali być bardzo delikatni, ale „Perełka” czuła się jak bezwładna kłoda drzewa targana po wertepach, a potem jeszcze chybocząca się w takt nierównych kroków noszowych. Noszowych? Jakich znowu noszowych? Żadnych noszy nie było – partyzanci nieśli ją na jakiejś starej wyblakłej kapie znalezionej w jednej z najbliższych chat. Przy kościele na plebanii koleżanki sanitariuszki zaraz zajęły się jej ranami. Spod lekko przymkniętych powiek obserwowała świat, jej twarz stawała się nawet nie blada, lecz szara, a rysy w grymasie bólu wyostrzały się. Zagryzła wargi, kiedy bezpośrednio na ranę lali jej roztwór kalihipermanganikum, stary, ale sprawdzony środek odkażający. A potem sprawne ręce obandażowały ranę. – Trzymaj się, mała – rzuciły jej na odchodne sanitariuszki i musiały biec dalej do kolejnego rannego. – Nie umieraj tylko – ostrzegła jedna z nich. Nie chciała teraz umierać, była za młoda! Chciała żyć! Pragnęła poznać tego najukochańszego, jedynego. I jak każdy – wziąć ślub, urodzić dzieci, mieć rodzinę. A tu takie nieszczęście i ciężka rana. – Chciałabym mieć chłopca, a potem męża – szepnęła księdzu, który właśnie udzielał ostatniego namaszczenia konającemu obok żołnierzowi. – Panienko – odrzekł ksiądz Węgłowski lekko zmęczonym głosem – a ja bym chciał, żeby wszyscy komuniści wymarli. Naprawdę – zaśmiał się nienaturalnie, ale nie odszedł. Zbliżył się do Stefanii tak, że końcówka zakrwawionej stuły wisiała przed jej oczyma. – Moje dziecko, nie minie rok, a będziesz miała swego wymarzonego wspaniałego męża, od zaraz będę się o to modlił. Obiecuję. Pocałował ją w czoło i odszedł ciąć prześcieradła na bandaże. W tej samej chwili „Perełka” zauważyła, że cichną odgłosy bitwy. Coraz rzadsze strzały zwiastowały koniec walki.

Ale czy to był kres obrony naszych, czy też koniec natarcia wroga? Obok przegalopowało kilku konnych jeźdźców. Nasi uciekają? I co teraz? Wejdą Ruskie i wybiją wszystkich rannych, jak to było w Surkontach? Nie słyszeliście? Po tamtej walce Sowieci z NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) dobijali rannych Polaków. Żeby oszczędzić amunicję, uśmiercali ich wprawnymi dźgnięciami swych długich stożkowych bagnetów. Raz za razem, każdego z osobna, wszystkich, do samego końca… – Wygraliśmy! – zakrzyknął ktoś obok podnieconym młodzieńczym głosem. To prawda! Choć z pewnością przewaga była po stronie sowieckich wojsk NKWD, pod Kuryłówką wygrali Polacy. Do leżącej Stefanii podbiegł jej brat – Michał, zdyszany, ale szczęśliwy.

Stefania Pityńska z d. Krupa „Perełka” (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

– Jak tam, siostrzyczko? E tam, tylko noga. To nic wielkiego. W końcu ma się dwie – zaśmiał się ze swojego dowcipu. – Dobrze, że to nic poważnego. Wiesz, jest decyzja, że będziemy się wycofywać, jeszcze nie wiem, jak i gdzie, ale powoli żegnaj się z Kuryłówką. Chciał pogładzić siostrę po głowie, ale wyszło mu niezgrabne pacnięcie, więc tylko potarmosił jej włosy. Michał ps. Wierzba pobiegł dalej, a Stefania została sama. No, nie całkiem, wokół leżeli inni ranni, niektórzy jęczeli, niektórzy wzdychali, inni szeptali bezgłośnie słowa modlitwy. – Pani, wysłuchaj modlitwy nasze, a wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie – w otchłaniach skłębionych myśli odnalazła tylko melodię i słowa przepięknych Godzinek. – Błogosławmy Panu, Bogu chwała, a dusze wiernych zmarłych przez miłosierdzie Boże niech odpoczywają w pokoju. Amen.

* * *

Wojna jest straszna. Nie daj, Panie Boże, wojny. To wojna przerwała szczęśliwe i beztroskie dzieciństwo Stefanii. To wojna sprawiła, że zamiast się uczyć, musiała konspirować. Nie używała już książek, pióra. Nie czytała gazet i nie pisała listów. Nawet rozmowy i spotkania z rówieśniczkami ograniczyły wojna, okupacja, godzina policyjna. Stefania Krupa urodziła się w 1925 roku w Kuryłówce w powiecie leżajskim. Do wybuchu walk zdążyła ukończyć szkołę powszechną. Potem zostały jej jedynie tajne komplety i nauka przysposobienia wojskowego. Przez tych zaprzańców – Hitlera i Stalina – normalne życie wszystkich Polaków wywróciło się

do góry nogami. – Chcę konspirować – powiedziała któregoś dnia swemu bratu. Na początku wyśmiał ją – wiadomo, przecież Michał był od niej starszy aż o pięć lat. Jednak minęło kilka dni, a brat sam wrócił do tematu rozmowy. Na wstępie przedstawił trudności i niedogodności życia konspiratorów podziemnej armii. Miało to naturalnie zniechęcić Stefanię. Potem opowiedział, co może się stać z rodziną, z nią samą, kiedy gestapo wpadnie na jej trop i zaczną się aresztowania. Przestrzegał praktycznie przed wszystkim. – To nie dla ciebie – mówił, dodając, że jest na to zbyt delikatna. Zniechęcał, ale równocześnie dawał czas do namysłu. Był wtedy rok 1943 i wiele zmieniło się od wybuchu wojny. Po pierwsze, Niemcy dostawali solidnego łupnia na wschodzie i przegrywali bitwę za bitwą. Po drugie, polscy partyzanci coraz śmielej sobie poczynali w terenie. Bardzo wielu znajomych gdzieś należało, coś robiło w wielkiej tajemnicy, znikało co pewien czas na kilka dni. Stefania też tego chciała i nie ustąpiła, więc brat koniec końców wciągnął ją do organizacji. Była to Narodowa Organizacja Wojskowa, scalona z Armią Krajową. Przysięgę złożyła z kilkorgiem innych osób w jakiejś tajnej konspiracyjnej kwaterze. Był krzyż, płomień świecy i jakaś nienaturalna wręcz powaga w szeregach tych młodych ludzi. Jako pseudonim Stefania wybrała sobie określenie „Perełka” – tak w dzieciństwie, kiedy miała kilka lat, mawiał do niej ojciec: jesteś moją perełką. Wreszcie mogła konspirować. Jej zadaniem było początkowo utrzymywanie konspiracyjnej placówki w Kuryłówce. To wtedy poznała bliżej Jankę Oleśkiewicz ps. „Jaga”, z którą dzieliła tę podziemną misję. Dziewczęta szybko się zaprzyjaźniły. Po pechowej i przegranej przez Polaków partyzanckiej bitwie w Grabie (grudzień 1943 roku) spaleni u niemieckiego okupanta konspiratorzy musieli się ukryć w lesie. Tak również postąpiła Stefania, dołączając do oddziału Józefa Zadzierskiego „Wołyniaka”, gdzie zaufanym człowiekiem był jej brat – Michał Krupa. To wtedy jej zadania stały się trudniejsze i wymagające. Była łączniczką, sanitariuszką, zajmowała się zdobywaniem informacji i ochroną osób. Okazało się, że mimo obiekcji brata nadawała się do partyzantki – świetnie jeździła konno i (to raczej rzadkość wśród kobiet) rzucała celnie nożem. Uzbrojona była najczęściej w niezawodny rewolwer Nagant, bagnet oraz dwa granaty, a ubierała się po męsku – nosiła spodnie i wysokie buty z cholewami oraz ostrogami. Często wysyłano ją na stację kolejową do Leżajska, gdzie jako łączniczka i przewodniczka doprowadzała do oddziału przybywających w ten rejon oficerów i kurierów podziemnej armii, gdyż świetnie znała okoliczne lasy. Kilkakrotnie w ten sposób eskortowała np. siostrę „Wołyniaka” – Alinę Glińską.

* * *

Obolałe ciało obijało się o gołe deski wiejskiego wozu, a konie mozolnie wspinały się na leśne piaszczyste pagórki, by za moment z nich zbiec przy akompaniamencie hałasu nienaoliwionych osi furmanki. Majowa noc, nisko leżące mgły i chłodny, ale przyjemny zapach lasu koiły nerwy i łagodziły niepewność. Chociaż miarowy turkot powinien działać usypiająco, to Stefania nie zmrużyła oka. Przez głowę przewijały jej się obrazy z dnia poprzedniego. Bitwa, ranni, umierający z zasnutymi śmiertelną mgłą oczami. Dopiero teraz zaczęła się bać. O siebie, o bliskich, o przyszłość. Może wydawać się to prozaiczne, ale najbardziej bała się o swoją zranioną nogę. Być może była wtedy egoistką, ale drżała na myśl o tym, co będzie, kiedy konieczna okaże się amputacja. – Spokojnie, jeszcze sobie potańczysz – pocieszał ją ktoś na odchodne, kiedy zbierali się z plebanii, ale „Perełka” nie była tego taka pewna, no bo jak będzie tańczyć na jednej nodze? Przecież to niemożliwe, a przynajmniej wyglądałoby to nieszczególnie.

Partyzanci zorganizowali podwody, na które zabrali rannych towarzyszy. Ładowano po dwie osoby na wóz. Stefania jechała z ciężko rannym młodym chłopakiem. Już wieczorem kilka wozów wraz z eskortującymi kolumnę uzbrojonymi partyzantami odjechało w stronę Jarosławia. To w tamtejszym szpitalu miano zostawić najciężej rannych. Chłodna majowa noc nie sprzyjała spaniu. Skulona na wozie „Perełka” nie miała się czym przykryć i do czego przytulić. Garść słomy rzucona na podłogę wozu pod rannymi wiele nie pomogła. Jej, na razie bezimienny, towarzysz cicho pojękiwał i ciężko oddychał. Bandaże na jego karku i nogach wskazywały, gdzie otrzymał rany. Ich biel powoli ciemniała od przesiąkającej krwi. Stefania mimochodem, szukając choć odrobiny ciepła, przesunęła się w stronę rannego. I jeszcze raz, coraz bliżej. – Och tam – myślała – majaczy, więc pewnie i tak nic nie zauważy. A zawsze lepiej się przytulić i ogrzać, niż marznąć bez potrzeby. Kiedy jej ciało przylgnęło do ciała bezimiennego rannego, poczuła wreszcie ciepło i zrobiło się jej jakoś lżej. Znowu próbowała się modlić, ale tym razem jej myśli uleciały daleko, w inny, lepszy i bezpieczniejszy wymiar. Tuż przed zaśnięciem znów była w domu, tym najprawdziwszym, rodzinnym. Było ciepło, na kuchni palił się ogień, a za stołem siedzieli młodzi mama i tata. Biegła do nich, by się przytulić, ucałować, siąść im na kolanach. Chciała powiedzieć rodzicom, jak bardzo ich kocha, jak za nimi tęskni. Pragnęła wykrzyczeć, że nie chce już okropności wojny. Nie zdążyła dobiec – twardo usnęła. – Boli cię? – usłyszała cichy męski szept nad swoim uchem. – Słucham? – Pytam, czy rana cię boli. – A, rana. No tak, jasne, że boli. Trochę boli. – Dopiero teraz w świetle dnia mogła przyjrzeć się lepiej twarzy współtowarzysza niedoli i podróży. Znała go, choć słabo. W oddziale wołano na niego „Kula”, a u „Wołyniaka” zajmował się bronią i amunicją. Chociaż był młody, pełnił tam bardzo ważną funkcję zbrojmistrza. Wcześniej nawet jakiś czas kwaterował wraz z innymi chłopcami w rodzinnym domu Krupów. „Perełka” dopiero teraz się dobudziła i w pełni otrzeźwiała. Spojrzała pielęgniarskim okiem na „Kulę” i zaczęła wypytywać o jego rany. W ostatniej bitwie pod Kuryłówką „Kula” dowodził drużyną partyzantów i własnoręcznie obsługiwał erkaem. A trzeba przyznać, że w partyzanckich bojach ta broń była najskuteczniejszym wsparciem polskich żołnierzy. Bo przecież nie mieli oni czołgów, samolotów i armat, a ciężkie, nieporęczne cekaemy nie nadawały się do szybkich przemarszów, ucieczek przed obławami i dalekich odskoków. „Kula” chwalił się, że już wielu Sowietów posłał „do diabła Stalina” tą swoją niezawodną bronią. Tak było i w Kuryłówce, gdzie na lewym skrzydle powstrzymywał natarcia NKWD. Było gorąco, ale w porę przybył Józek Zadzierski z odsieczą i praktycznie wygrał dla nas tę bitwę. Kiedy Polacy rzucili się do kontrataku i gonili uciekających Sowietów, natrafili na ich drugą linię i okopane cekaemy. Natarcie nie załamało się, ale kilku chłopców padło w ogniu. Jednym z nich był właśnie „Kula”, któremu kule rozorały kark i poharatały nogi. Faktycznie, nawet jego długi płaszcz był poniżej kolan przestrzelony jak sito. I tak ciężko ranny „Kula” znalazł się na wozie zdążającym do szpitala, obok rannej „Perełki”. – Panie woźnico – zapytali kierującego wozem rolnika z Tarnawca – czy wie pan, jak daleko jest do Jarosławia i jak długo będziemy jeszcze jechać? Niestety nie wiedział, ale jechali już całą noc i ranek, więc może niedługo wreszcie ktoś zarządzi postój. – Mam prośbę – powiedziała cichutko Stefania do „Kuli”, kiedy rana zaczęła jej od nowa dokuczać – może byś położył rękę na mojej ranie? Rodzice zawsze mówili, że dobry dotyk leczy. Nie musiała dwa razy powtarzać. Męska dłoń delikatnie spoczęła na jej obandażowanej

nodze. – Nadal nie lubicie się z Michałem? – zapytała Stefania, przypominając sobie niedawne niesnaski pomiędzy partyzantami. – Nie. Wszystko już jest dobrze – odpowiedział „Kula”, ale zaśmiał się w głos, przypominając sobie, o co im właściwie poszło. Zdrowy, szczery śmiech podrażnił rany i skończył się szybko sykiem bólu. – Lubię Michała i lubię ciebie. Zawsze lubiłem. Bardzo – powiedział, a jego dłoń bezwiednie powędrowała w górę, ponad zabandażowane rany dziewczyny. „Perełka” zdecydowanie przytrzymała jego rękę i opuściła z powrotem na ranę. Jej kojące ciepło choć trochę łagodziło ból.

* * *

Incydent, o którym wspomnieli, wydarzył się nie tak dawno. W sumie była to błahostka, ale początkowo podzieliła „Kulę” i „Wierzbę”. Swego czasu Michał bardzo narzekał na swoją broń. Raz wkurzony cisnął pistolet maszynowy na stół, mówiąc, że ten grat ciągle mu się psuje i zacina w największej potrzebie. – Dałbyś mi jakąś inną, lepszą maszynkę – powiedział w końcu do „Wołyniaka”. W grupie partyzantów, którzy szykowali się do kolacji, nastąpiła chwilowa konsternacja. Pretensje „Wierzby”, chociaż skierowane bezpośrednio do Zadzierskiego, ubodły „Kulę”, który, jak wiadomo, w oddziale odpowiadał za broń. – Chodź ze mną – powiedział do Michała, a wszyscy ciekawi wyszli za nimi. Zaprowadził „Wierzbę” do stodoły, wskazał na wielką sieczkarnię i mówi: – Masz, chłopie, oto twoja maszynka. Lepszej nie potrzebujesz.

Aleksander Pityński „Kula” (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Nim rozbrzmiała salwa śmiechu ubawionych dowcipem towarzyszy, wściekły Michał rzucił się na „Kulę” i razem wypadli ze stodoły, łamiąc po drodze drewniane solidne wrota. Szybko ich rozdzielono, ale od tamtej pory krzywo na siebie patrzyli. Michał nie mógł łatwo wybaczyć „Kuli” takiego żartu. Aleksander Pityński ps. Kula był o rok młodszy od Stefanii, urodził się w 1926 roku w Ulanowie, powiat niżański. Już na samym początku wojny rodzinę Pityńskich dotknęła tragedia – 9 września 1939 roku podczas bombardowania Ulanowa zginęła Józia, szesnastoletnia siostra Olka. Widząc barbarzyństwo niemieckich okupantów i masową robotę konspiracyjną rodaków, Aleksander w roku 1942 włączył się do konspiracji NOW-AK, a następnie wstąpił do oddziału Franciszka Przysiężniaka „Ojca Jana”. Przyjął pseudonim „Kula”, a w oddziale ukończył konspiracyjną podchorążówkę. Brał udział w wielu walkach i potyczkach partyzanckich. Walczył między innymi w wielkiej bitwie na Porytowym Wzgórzu, podczas której

jedynie dzięki determinacji zastępcy „Ojca Jana” – Bolesława Usowa „Konara” (który dowodził oddziałem podczas nieobecności Przysiężniaka) – udało się ocalić ludzi i wyjść z okrążenia, ratując nawet do trzech tysięcy partyzantów z innych grup (także radzieckich i z Armii Ludowej). Po operacji „Burza” i przetoczeniu się frontu leśni żołnierze zostali zdemobilizowani, a „Kula” wraz z innymi powrócił do domu w Ulanowie. Niedługo jednak cieszył się spokojem, gdyż jeden ze współtowarzyszy wydał swych kolegów z konspiracji i w Ulanowie NKWD wraz z Urzędem Bezpieczeństwa (UB) rozpoczęły aresztowania. Aleksander również został zatrzymany, lecz uciekł z siedziby bezpieki, skacząc z okna pierwszego piętra na głowy zaskoczonych strażników. Za umykającym posypały się strzały, ale „Kula” zdążył zbiec. Przez kolejny tydzień ukrywał się w ulanowskim kościele. Kiedy komunistyczne wojsko wyjechało z miasta i w całym rejonie trochę się uspokoiło, Aleksander przeprawił się przez San i dotarł do Kuryłówki. Tam spotkał „Wołyniaka”, którego dobrze znał z czasów konspiracji i walki w grupie „Ojca Jana”. Józef Zadzierski był instruktorem we wspomnianej podchorążówce i to on uczył „Kulę”, jak być żołnierzem.

* * *

Kolumna wozów wjechała do wsi i wreszcie zarządzono postój. Czas był ku temu jak najbardziej odpowiedni. Podróż trwała bez przerwy całą noc i ranek, a teraz miało się na Anioł Pański. Według prowadzącego grupę „Wołyniaka” długi czas marszu i przebyta droga gwarantowały pomyślny odwrót po bitwie, bez ryzyka bycia dościgniętym przez uzbrojonych komunistów. Wszyscy byli zdziwieni niezwykłą gościnnością mieszkańców wsi pod Jarosławiem. Wkrótce wyjaśniło się, że w okolicy grasowały bandy Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), które nocami podstępnie napadały i paliły polskie wsie. Przybycie uzbrojonych partyzantów „Wołyniaka” gwarantowało mieszkańcom czasowe bezpieczeństwo. Zadzierski postanowił zatrzymać się tutaj na dłużej i poszukać kontaktów ze szpitalem w Jarosławiu, by tamci lekarze bez problemów przyjęli jego żołnierzy, gdy ci przybędą na miejsce. Natychmiast też zajęto się rannymi. Podano im wodę do picia, a potem sprawdzono opatrunki. „Perełkę” i „Kulę” przeniesiono do jednej z chat, a życzliwi domownicy stawiali się na każde ich zawołanie. W tej spokojnej izbie odpoczęli, umyli się i najedli do syta. Dziwne, ale mieszkańcy tego domu traktowali rannych jak małżeństwo, a Stefania i Aleksander nie wyprowadzali ich z błędu. Uśmiechali się tylko szeroko do siebie i… było im dobrze. Kiedy serca ogarnia miłość, rany cielesne mniej bolą. Nikt nie zaprząta sobie głowy dziurą w ciele po ruskiej kulce, gdy obok znajduje się ukochany. Żadna z osób nie myśli o przesiąkniętym krwią bandażu, gdy przy boku słyszy równy oddech swego wybranka. Mimo ran to były jedne z najszczęśliwszych chwil w życiu „Perełki”. Sprawy ruszyły z miejsca po kilku dniach. Do stacjonującego oddziału partyzanckiego nadeszła informacja, że w kierunku Jarosławia zmierza grupa pogorzelców po napadzie UPA, a do tamtejszego szpitala ma przybyć większa liczba Polaków rannych w tym ukraińskim ataku. „Wołyniak” szybko zdecydował, że należy wykorzystać nadarzającą się okazję i spróbować do szpitala przemycić najciężej rannych z własnego oddziału, którzy bezwzględnie muszą otrzymać pomoc ambulatoryjną. Natychmiast zorganizowano transport i wozy z rannymi w asyście kilku żołnierzy ruszyły w stronę miasta. Wybieg się udał i ranni trafili pod fachową opiekę. Niestety był to również czas rozstania dla Stefanii i Aleksandra. Ona trafiła na oddział kobiecy, on – męski. Przez kilka dni pobytu w szpitalu czuła się strasznie samotna bez „Kuli”. Oboje ranni w nogi nie mogli od razu zacząć wstawać, by się odwiedzić. Ale kiedy „Perełka” zamykała oczy – widziała Aleksandra, słyszała jego głos. Niemal namacalnie wyczuwała jego obecność. Nie

mogąc już dłużej wytrzymać, któregoś wieczoru wygrzebała się z łóżka z pomocą innych pacjentek. Ktoś podał jej starą laskę, dzięki której pokuśtykała na obchód szpitala w poszukiwaniu ukochanego. Po drodze wypytała pielęgniarki, jak trafić do Aleksandra, i wkrótce, podskakując na jednej nodze, otworzyła białe drzwi szpitalnej sali. Pierwsze, co ją uderzyło, to cisza i jakiś duszny zapach. No i półmrok panujący w pomieszczeniu. Odnalazła bladego Aleksandra i przytuliła się do niego mocno, aż jęknął z bólu. – Dobrze, że jesteś – szepnęła mu czule do ucha, a „Kula” lekko się uśmiechnął. – Zabierz mnie stąd – poprosił. – To umieralnia. Wszystkich wynoszą z tej sali po kolei nogami do przodu. Muszę się ruszyć, bo nie wytrzymam tutaj. Proszę, pomóż mi. Pielęgniarki dziwiły się, widząc na szpitalnym korytarzu parę niezgrabnie utykających pacjentów, którzy na pytanie: „co wyczyniacie?”, odpowiadali: „idziemy na spacer”. W piwnicach budynku znaleźli jakiś składzik na brudną bieliznę, ale to im wystarczyło. Chcieli być sami, bez żadnych lekarzy, pacjentów, bez świadków. Z dala od wojny, śmierci, kul, które ranią bądź zabijają. Stefania pragnęła zapomnieć na chwilę o bólu w nodze i niepewności jutra. Młodzi zakradli się do składziku i zatrzasnęli za sobą drzwi. Ktoś, kto przypadkiem znalazłby się nieopodal, mógłby usłyszeć strzępy rozmowy. – Kocham cię. Ożenisz się ze mną? – Tak, tylko przytul mnie mocno.

* * *

Choć może się to wydać nieprawdopodobne, młodzi całą noc spędzili jedynie na długich rozmowach. Kiedy ze świtaniem wrócili do swych łóżek i szczęśliwi zasnęli, wczesnym rankiem obudził ich jakiś przedziwny ruch i harmider w budynku. Prędko wyszło na jaw, że do szpitala ma przyjechać grupa z UB, by szukać polskich partyzantów. Podobno jeden z ciężko rannych, półprzytomny w gorączce, wygadał się, że jest od „Wołyniaka”. Ktoś niepowołany to usłyszał i zatelefonował do ubeków z donosem. Na szczęście pielęgniarka usłyszała tę rozmowę i dała znać ordynatorowi. Od samego rana na korytarzu trwała bieganina i wynoszenie „niebezpiecznych” rannych. Parę osób wywieziono samochodem do zaprzyjaźnionej rodziny byłego AK-owca. Innych ciężko rannych postanowiono ukryć na terenie szpitala. A tego, od którego zaczęło się całe nieszczęście, przeniesiono na inną salę, dano mocny zastrzyk z morfiny i obandażowano od stóp do głów. Odpłynął i nie bredził już o narodowej konspiracji u „Wołyniaka”. „Perełkę” razem z „Kulą” ukryto w… piwnicznym magazynku na brudną bieliznę. Ale nie było już tak przyjemnie jak ostatniej nocy. Towarzyszyło im jeszcze dwóch rannych, a zresztą wszyscy z niepokojem wsłuchiwali się w dudniące kroki na korytarzu i schodach. Chociaż komuniści przetrząsnęli wszystkie sale i zbadali tożsamość każdego pacjenta – nikogo podejrzanego nie znaleźli i zabrali się z powrotem. Po takiej przygodzie lekarze nie chcieli już ryzykować i niebawem wszystkich rannych z ich oddziału przeniesiono na tajne kwatery. Szczęśliwie Stefania i Aleksander trafili do tego samego domu, gdyż już oficjalnie przedstawiali się jako para narzeczonych. Ich rany szybko się goiły, a zakochani wiele czasu spędzali na wspólnych spacerach, choć musieli się wspomagać laską lub kulami. Ten beztroski czas bardzo podobał się Stefanii. Wówczas zdecydowana była dzielić swe dalsze życie z Aleksandrem. „Kula” również nie odstępował narzeczonej na krok. Najgorsze dla młodych było to, że chociaż wojna się teoretycznie zakończyła, w dalszym ciągu w Polsce trwały walki. To sowieckie komanda NKWD lub zdrajcy Polski z UB wyłapywali prawdziwych patriotów z AK lub NSZ. Chodziły słuchy o wielkich bitwach, szturmach na więzienia i posterunki milicji, obławach, aresztowaniach i rozstrzeliwaniach. W tych dniach

pozbawionych zmartwień jedna sprawa zaprzątała głowę „Perełce” – obawa o przyszłość. Jak mogli pozbyć się swej dawnej tożsamości związanej z oddziałem partyzanckim? UB już raz zatrzymało Aleksandra, więc nie mógł on ot tak sobie wrócić do normalności. Kiedy oboje podleczyli rany i podziękowali gospodarzom za opiekę, udali się nie do rodzinnych domów, lecz do leśnego oddziału „Wołyniaka”. Trafili tam akurat w czasie, kiedy jesienne szarugi zniechęcały do konspiracyjnego bytowania w partyzanckich obozach. Dlatego też Stefania często wybierała się do swych rodziców do Kuryłówki. Któregoś dnia oświadczyła im, że przyjęła oświadczyny Aleksandra Pityńskiego z Ulanowa. – A czym on się zajmuje? – spytali rodzice, mając nadzieję na dobrze ułożonego przyszłego zięcia, z porządnym fachem w ręku. – On jest… partyzantem – wybąkała „Perełka” i łzy stanęły jej w oczach. Domyślała się, jakie zastrzeżenia mogą mieć mama i tata. Przecież partyzant to żaden zawód. Co więcej, taka osoba, sprzeciwiając się komunistycznej władzy, staje się niejako wyklętym bandytą, a nie szanowanym obywatelem. Wszyscy posmutnieli, a matka objęła czule córkę. – Oj, córuś, córuś, nie będziesz ty miała łatwego życia. Oj, nie będziesz – zmartwiła się. – Mamo, ale ja go kocham – odrzekła „Perełka”, szlochając w matczynych objęciach. Koniec końców rodzice pobłogosławili Stefanii i jej przyszłemu mężowi. Mimo trudnych czasów radzili im wziąć prędko ślub. Przy pożegnaniu przestrzegli „Perełkę” przed zbyt częstym odwiedzaniem rodzinnego domu. Mieli dziwne przeczucie, że obcy kręcą się po Kuryłówce. Jakieś podejrzane typy często obserwowały ich domostwo. Być może wcale to nie Stefania była przedmiotem tej inwigilacji, a raczej jej brat – Michał, który przecież także był u „Wołyniaka”. Tak czy inaczej, dziewczyna obiecała rodzicom, że zachowa ostrożność i da znać o przyszłym ślubie. Bo przecież kogo jak kogo, ale ojca i matki na tej uroczystości nie powinno zabraknąć.

Rekonstrukcja historyczna „Zemsta «Żelaznego»” (zbiory Tomasza Sawickiego,

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko”)

* * *

Styczeń roku 1946 był mroźny i ciężki. Brakowało wszystkich najpilniejszych rzeczy, łącznie z jedzeniem. Ale ludzie jakoś raźniej patrzyli w przyszłość. Skończyła się przecież wojna i każdy miał nadzieję, że w końcu ta nowa Polska zostanie uczciwie wyprostowana politycznie. Polacy liczyli, że komuniści sami udławią się swoją władzą, a sprawiedliwe wybory ukażą prawdziwy stosunek obywateli do tych, narzuconych siłą, rządów. Jeszcze wówczas ludzie naiwnie wierzyli w uczciwe wybory, rzetelne sądy, w zwykłą sprawiedliwość. Dnia 20 stycznia 1946 roku, w mroźną niedzielną noc, w świetle księżyca jasno srebrzyła się wstążka zamarzniętej rzeki Złotej. W ciszy ciemności zdawać się mogło, że zimowy czas zatrzymał się w tej zagubionej gdzieś we wschodniej Polsce wsi. Ale oto miarowe zgłuszone uderzenia setki butów na leśnej drodze wydeptywały w śnieżnym puchu przejście. Ciemny szereg kroczących postaci odcinał się na białym tle, a starannie naoliwione lufy pistoletów i karabinów odbijały promienie księżyca. Oddział wojska wyszedł z lasu i, nie wstępując do żadnej z chat po drodze, maszerował prosto do tarnawskiego kościoła pod wezwaniem świętego Józefa, patrona rodzin. Nocną porą w świątyni było niewiele osób. Wszyscy uczestnicy nabożeństwa zwracali szczególną uwagę na młodą parę stojącą przed ołtarzem oświetlonym płomykami świec. No i oczywiście na zastęp uzbrojonych i ubranych w polskie mundury żołnierzy z antykomunistycznych oddziałów partyzanckich. Ona miała na sobie białą suknię, a jej piękna twarz jaśniała szczęściem. On był w mundurze, ale jego oczy również skrzyły się radością. Przedziwnym trafem przez okno kościoła blask księżyca wdarł się do budynku i fantastycznie oświetlił młodą parę oraz stojącego przy nich księdza. Zebrani wierni odczytali ten znak jako prawdziwy symbol bożego błogosławieństwa. – Ja, Aleksander, biorę ciebie, Stefanio, za żonę i ślubuję ci miłość, wierność i uczciwość małżeńską oraz że cię nie opuszczę aż do śmierci. Tak mi dopomóż, Panie Boże Wszechmogący w Trójcy Jedyny i Wszyscy Święci. – Ja, Stefania, biorę ciebie, Aleksandrze, za męża i ślubuję ci miłość, wierność, posłuszeństwo i uczciwość małżeńską oraz że cię nie opuszczę aż do śmierci. Tak mi dopomóż, Panie Boże Wszechmogący w Trójcy Jedyny i Wszyscy Święci. Kiedy wymówiła te słowa, dwie duże łzy popłynęły po jej policzkach. Jedna ze wzruszenia, druga – ze szczęścia. Tego dnia stała przed samym ołtarzem, twarzą w twarz z Bogiem, mając ukochanego przy boku. Czego chcieć więcej? Po ślubie młodzi pojechali saniami na wesele do domu rodzinnego Stefanii, do Kuryłówki, gdzie gości weselnych witali rodzice młodych. Rozochoceni żołnierze nie żałowali sobie alkoholu, zabawom nie było końca. Niektórych, mających już zbyt gorące głowy, musiał strofować sam dowódca. To wówczas na dobre Michał pojednał się z Aleksandrem, wybaczając mu stary kawał, i wspólnie wychylili niejeden toast. W ciemnościach nocy kilku partyzantów wyskoczyło na dwór z bronią i serie z pistoletów maszynowych zagrzmiały w zimowej ciszy. Inni zabrali ze sobą erkaemy ze świetlnymi pociskami i smugi jasnych paciorków poleciały ku niebu. Wokół rozbrzmiewały wesołe okrzyki, śpiewy i muzyka, a erkaemy na wiwat grały całą noc. Aż wystraszeni milicjanci w okolicznych wsiach barykadowali się na posterunkach, myśląc, że to „Wołyniak” ze swoją grupą przybywa walczyć z komunistycznym reżimem.

Grubo po północy młodzi wymknęli się ze swego hucznego wesela. Sam „Wołyniak” przypilnował, by mogli swobodnie odejść, nienękani przez gości weselnych. Wszak została im jeszcze najprzyjemniejsza sprawa – niezapomniana, nieziemska noc poślubna.

* * *

Monotonnie mijały dni partyzanckiego życia w wiecznej tułaczce. Większą część czasu oddział „Wołyniaka”, przy którym przebywali „Perełka” i „Kula”, spędzał w leśnych obozach bądź na kwaterach u zaprzyjaźnionych leśników lub gospodarzy. Codzienność oznaczała dla nich nierzadko głód, pragnienie, wszy, choroby, zimno i brud. Historycy w swych rozprawach najczęściej opisują partyzanckie akcje bojowe, bitwy i potyczki. A tak naprawdę przez większość dni swego przyziemnego żywota leśni ludzie martwili się o to, co wrzucą do garnka lub kiedy zamienią wreszcie dziurawe, przemakające buty na nowe.

Ostatni i najwierniejsi partyzanci od „Wołyniaka”, od lewej: Adam Kusz „Garbaty”, Michał Krupa „Wierzba”, Wiktor Pudełko „Wiktor” i Tadeusz Haliniak „Opium”, sierpień 1950 r. (zbiory Dionizego Garbacza)

Ta codzienna szarość trochę zniechęciła Stefanię, która, jak chyba każda kobieta po

ślubie, chciała mieć prawdziwą rodzinę – męża, dom i dzieci. Dlatego coraz smutniej robiło się jej, kiedy wybiegała myślami w przyszłość. Bo jakie perspektywy miał partyzant wyklęty? Kula w potylicę, stryczek, więzienie i tortury bez końca? Mąż jej opowiadał, co robili z nim ubecy po tym aresztowaniu, kiedy uciekł, wyskakując z okna. Innymi słowy – partyzanckie życie to nie był szczyt marzeń dla młodej żony, która zresztą spodziewała się dziecka. Wielokrotnie nagabywała Aleksandra do porzucenia tej marnej egzystencji i zamieszkania u którychś z rodziców, by ułożyć sobie normalne życie w nowej rzeczywistości. Mąż strofował ją, że takie normalne życie skończyłoby się niechybnie komunistycznym aresztem. Pewnie miał rację, ale ona wybiegała już w przyszłość i myślała o narodzinach i wychowaniu dziecka. Trwali więc w dalszym ciągu przy „Wołyniaku”, ale w terenie robiło się coraz ciaśniej, gdyż komuniści za wszelką cenę postanowili zgnieść każdy, nawet najmniejszy, opór społeczny w tym zakątku Polski. Z każdym tygodniem więcej komunistycznych oddziałów i milicji kwaterowało w pobliżu. A ich coraz dokładniej zorganizowane akcje i obławy stawały się naprawdę niebezpieczne. Nadszedł trudny czas i nawet sam dowódca nie był w stanie zapanować już nad swymi żołnierzami. Wielu ludzi (w tym część najbardziej zaufanych) wyjechało na Ziemie Odzyskane, inni po prostu powrócili do domów. Podupadało morale żołnierzy „Wołyniaka”, którzy powoli zatracali swą hierarchię wartości. Partyzanckie życie, osaczenie i brak perspektyw na przyszłość wyczerpywały ludzi psychicznie. Zdarzały się niesnaski pomiędzy nimi, a niektórzy samowolnie porzucali oddział i poczynali chodzić z bronią na własną rękę. W drugiej połowie roku 1946 grupa „Wołyniaka” praktycznie nie przeprowadzała żadnych akcji ofensywnych, skupiwszy się jedynie na przetrwaniu. Jesienią przy Józefie Zadzierskim pozostało niewielu najwierniejszych druhów. Pośród nich byli Stefania i Aleksander Pityńscy oraz Michał Krupa. Wraz ze zbliżającą się zimą nadciągał najtrudniejszy okres walki dla tych ostatnich niezłomnych. W październiku komunistyczne wojsko zaatakowało partyzancki obóz w lasach koło Brzyskiej Woli, a w listopadzie podczas obławy i strzelaniny „Wołyniak” został postrzelony w prawą rękę. Kula rozorała ramię trochę powyżej łokcia, ale wydawało się, że rana nie jest groźna. Zadzierski z dwoma partyzantami wydostał się z matni, a poranioną rękę jako pierwsza opatrywała mu „Perełka”. Zrobiła wszystko jak należy, oczyściła ranę, odkaziła, obandażowała. Mimo fachowej opieki – jak się miało potem okazać – rana ta przyczyniła się do przedwczesnej śmierci partyzanckiego dowódcy. Stefania nie uczestniczyła już wówczas w bezpośrednich walkach i praktycznie zaprzestała działalności konspiracyjnej. W obliczu ciąży i zbliżającego się rozwiązania najczęściej przebywała w ukrytych leśnych bunkrach (obozach z ziemiankami) albo na tajnych kwaterach u zaprzyjaźnionych gospodarzy. „Kula”, w przeciwieństwie do młodej żony, często stacjonował przy „Wołyniaku”. Ale nie było go w momencie śmierci dowódcy. Józef Zadzierski, z zakażoną gangreną ręką, popełnił samobójstwo. Był to kres zorganizowanej działalności grupy „Wołyniaka”. Większa część jego dawnych ludzi próbowała powrócić do normalnego życia. W lesie pozostały dwie kilkunastoosobowe grupki walczących, a wśród nich brat „Perełki”. Stefania i Aleksander postanowili spróbować normalnie żyć w nienormalnych czasach komunistycznego totalitaryzmu. Za tym rozwiązaniem od dawna opowiadała się „Perełka”, myśląca i czująca już wtedy jako przyszła matka i opiekunka dziecka, a nie żołnierka organizacji niepodległościowej. W stanie błogosławionym zmieniało się nie tylko jej ciało, ale i życie. Powoli zaokrąglał się jej brzuszek, miała większy apetyt, trudny do zaspokojenia w partyzanckich warunkach. Nie chciała, aby jej syn (bo przeczuwała, że to będzie chłopiec) narodził się gdzieś w brudnej i ciemnej leśnej norze. Martwiła się również o Aleksandra i w duszy prosiła Boga, aby dziecko, zaraz po narodzinach, nie okryło się żałobą po tacie.

Na początku roku 1947 młodzi zamieszkali u rodziców Aleksandra w Ulanowie i tym samym zakończyli partyzancki okres swojego życia.

* * *

Delikatna marcowa noc układała do snu życie w niewielkiej osadzie. Było chłodno, ale w powietrzu dało się już odczuć wiosnę. Unosił się zapach zimnej i wilgotnej ziemi, świeżej trawy. Gospodarskie zwierzęta poszły już spać, a w oknach domów po kolei gasły światła. Cisza i bezruch działały usypiająco na dwóch gospodarzy, którzy obchodzili miasteczko w ramach straży nocnej. Taka nocna ochrona miała zapobiec ewentualnym pożarom, ale też w czasie powojennego zagrożenia ukraińskimi napadami czy zwyczajnymi rabunkami strażnicy często jako pierwsi zauważali niechcianych i groźnych przybyszów. Niejednokrotnie wszczęty zawczasu alarm ratował ludzkie życie lub majątek mieszkańców. Cichy, acz monotonny obchód prowokował czasami ujadanie psów, ale w większości Ulanów pogrążony był we śnie. Tylko w jednym domu okna pozostawały rozjaśnione od środka światłem lamp. W rodzinnym domu Pityńskich tej nocy nikt nie spał. Wieczorem Stefania dostała skurczy, ale było już za późno, by biegać po osadzie i szukać akuszerki. Matka Aleksandra postanowiła sama odebrać poród. – Nie martw się, córuchna – pocieszała „Perełkę”, ocierając jej krople potu z czoła. – Wszystko będzie dobrze. – Dobrze? – myślała zrozpaczona dziewczyna. – Z teściową jako położną?

Stefania i Aleksander z malutkim Andrzejem (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Chciała uciec, lecz nie miała dokąd, a ból stawał się coraz mocniejszy i częstszy. Nawet męża nie było przy niej, gdyż starym zwyczajem gospodyni wygnała wszystkich mężczyzn z pokoju. Nie byli jej potrzebni do porodu, miała wszystko przygotowane, a w myślach odmawiała kolejne zdrowaśki w intencji mającego przyjść na świat dziecka. – Oddychaj miarowo – uspokajała starsza kobieta. – Jeszcze godzinka, dwie i będzie po wszystkim. Wielki ścienny zegar wybijał właśnie dwunastą, kiedy lampa naftowa zaczęła nagle kopcić i zgasła gwałtownie, pogrążając dwie kobiety w nieprzeniknionej ciemności. – To zły znak – pomyślała „Perełka” pomiędzy skurczami. – Nic się nie martw, dziecinko, mamy jeszcze świece – trzask zapałki rozświetlił pomieszczenie i natychmiast zapłonęła świeczka. Wszystko było przygotowane – czysty biały becik, pieluszki, kołyska. Nawet imię dla dzidziusia – dla chłopczyka Andrzej, a dla dziewczynki Zosia. Tymczasem w sąsiedniej izbie dwóch mężczyzn oczekiwało na krzyk noworodka. Stary Pityński siedział spokojnie na fotelu bujanym i cierpliwie znosił udrękę niepewności. Natomiast jego syn, Aleksander, z niepokojem przemierzał pokój, chodząc w kółko. Mijały minuty, a zza zamkniętych drzwi nie dochodził żaden odgłos. – Posnęły czy co? – denerwował się w myśli „Kula”. – Będę miał wnuka – radował się w duchu jego ojciec. Ale zaraz poprawiał się: – Albo wnuczkę… Kiedy księżyc przemierzył długą drogę na nieboskłonie i zaraz miało rozbrzmieć pianie kogutów, drzemkę mężczyzn przerwał najpierw krótki, zduszony krzyk kobiecy, a po chwili niemiłosiernie głośny płacz dziecka. Do pokoju pierwszy wpadł Aleksander i porwał na ręce dzidziusia, tuląc do siebie zmęczoną, ale szczęśliwą Stefanię. – Syn – powiedziała z dumą „Perełka” i wydobyła z siebie resztki sił, by pocałować w usta kochanego męża. Potem jej głowa opadła na poduszkę. Nareszcie mogła odpocząć. – No, kochani – komenderowała szczęśliwa babcia – teraz trzeba będzie pomyśleć o chrzcie.

* * *

Narodziny dziecka całkowicie odmieniły życie państwa Pityńskich. Wiedzieli już, że należy porzucić jakąkolwiek myśl o powrocie do partyzantki i konspiracji. Dla bezpieczeństwa rodziny i nowo narodzonego Andrzeja. Przed jego przyjściem na świat w Polsce miały miejsce niebagatelne wydarzenia. Najpierw, na początku roku, w przedziwnych wyborach zwyciężyli komuniści. A alternatywa dla nich – PSL premiera Stanisława Mikołajczyka – przestała praktycznie istnieć. W miasteczku chodziły słuchy, że podczas głosowania sprzed lokali wyborczych milicjanci i wojsko zgarniali zwolenników Mikołajczyka, zamykając ich na jeden dzień – na czas wyborów. Ludzie ci nie zdążyli oddać wyborczego głosu. W kolejnym miesiącu komunistyczny reżim ogłosił wielką amnestię, zachęcając żołnierzy konspiracji antykomunistycznej i byłych partyzantów do ujawnienia się. Naturalnie amnestia miała anulować wszystkie ich dotychczasowe przewinienia wobec „legalnej” władzy ustanowionej przez Moskwę. – Pójdę, ujawnię się – rzekł pewnego dnia Aleksander. – Będziemy mieli spokój. Nikt nie wpadnie do nas nocą i nie zaciągnie na wpół śpiących do aresztu. Pomysł ten od dawna chodził mu po głowie. Korzystając z amnestii, chciał ochronić nie

tylko siebie, ale głównie swoją rodzinę – żonę i malutkiego synka. Przeczuwał, że wcześniej czy później i tak UB przypomni sobie o nim. Wszak już kiedyś uciekł z ich aresztu, a jego dane zostały w ubeckich kartotekach. Zostawił u nich swój ślad i z pewnością kiedyś wykorzystają go i załomocą do jego drzwi. A on chciał żyć spokojnie. I zagwarantować bezpieczeństwo najbliższym. – Jak chcesz, kochany – zgodziła się „Perełka”. – Może to rzeczywiście dobry pomysł? Ale ja nie mam teraz czasu na jakieś wyjaśnienia, przesłuchania, relacje. Nigdzie się nie wybieram. Wybacz, miły, ale teraz najważniejszą osobą na świecie jest dla mnie Andrzej, a nie jakiś ubecki funkcjonariusz czy podszywający się pod niego prowokator. – Jej ciepłe usta zostawiły łagodny pocałunek na jego nieogolonej twarzy. – On jest najważniejszy. Już nawet nie ty, ale Jędrek. Stefania widziała, jak przez kilka kolejnych dni jej mąż snuł się po domu, walcząc z myślami, nie mogąc zdecydować, co począć. Ostatecznie któregoś ranka oznajmił żonie, że idzie się ujawnić. Wyszedł żegnany serdecznie przez wszystkich domowników. Nie zabrał broni, gdyż w domu żadnej nie posiadał. Zdał ją już wcześniej, zanim odszedł z oddziału. Wiedział za to o kilku ukrytych magazynach broni, ale swoją wiedzą nie zamierzał dzielić się na UB.

Zaświadczenie Stefanii Pityńskiej z Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych z roku 1996 (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Dokumenty Stefanii Pityńskiej, legitymacja ZUS, legitymacja o przyznaniu Medalu

Wojska oraz Krzyża Armii Krajowej (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Kiedy powrócił cały i zdrowy, domownicy odetchnęli z ulgą. A najbardziej „Perełka”, która mimo wszystko obawiała się komunistycznej prowokacji. Teraz wszystko miało iść już w dobrym kierunku. Tak się przynajmniej wydawało. Niestety, nie minął tydzień, a komuniści przypomnieli sobie o ujawnionym partyzancie z Ulanowa. Tego dnia na rynku w miasteczku odbywał się jarmark, a Aleksander pomagał swemu ojcu rozładowywać wóz ze zbożem. Nagle do furmanki podbiegł ubek ubrany po cywilnemu i, wyciągając radziecki pistolet, krzyknął: „Ręce do góry, ty bandyto!”. „Kula”, nim zdążył pomyśleć, zaczął działać. Skoczył na komunistę, wyrwał mu pistolet i z całej siły uderzył go nim w głowę. Prowokator padł nieprzytomny, Olek musiał uciekać, ostrzeliwując się przed komunistyczną pogonią. Ukrył się skutecznie, ale nie na długo. Ubecy zagrozili represjami skierowanymi w jego rodzinę. Chcąc chronić żonę i synka, Aleksander zjawił się na posterunku MO w Ulanowie. Oddał pistolet, został natychmiast skuty kajdankami i przewieziony do siedziby UB w Nisku. Tam był strasznie katowany – bity pałkami i trzymany w lodowatej wodzie.

Przesłuchaniem i wymyślnymi torturami kierował ubek Roman Krawczyński. Sześć miesięcy trwało śledztwo w siedzibie UB w Nisku, w końcu Aleksandra Pityńskiego przewieziono do więzienia na zamku w Rzeszowie. Po drodze pijani ubecy przeprowadzili pozorowaną egzekucję. Oni strzelali dookoła związanego byłego partyzanta, a on modlił się w duchu, by w końcu trafili. Po czterech miesiącach przetrzymywania w lochach rzeszowskiego zamku „Kula” został zwolniony. Na tym jednak nie skończyły się represje. Ciągłe prowokacje, naloty, rewizje i zatrzymania to była metoda ówczesnych władz, dzięki której chciały tak sponiewierać ludzi, aby w końcu sami zaczęli przyznawać się do absurdalnych, wymyślonych przez UB win. Za brak pokory, hardość oraz niezłomność płacili zdrowiem wszyscy. Zapamiętanie w nękaniu Pityńskich miało jednak jeszcze inną przyczynę. Brat Stefanii Michał Krupa w dalszym ciągu pozostawał w partyzantce i prowadził działalność „wywrotową”. Funkcjonariusze podejrzewali, że Stefania i Aleksander dają schronienie „Wierzbie”, więc na porządku dziennym były nocne naloty oraz przeszukiwania domu i budynków gospodarczych. Zrywano deski z podłóg, a raz rozebrano nawet piec kaflowy, szukając w nim ukrytego partyzanta. Jedna tragiczna noc szczególnie utkwiła w pamięci domowników. Było to zimą, zaraz po Bożym Narodzeniu. O godzinie czwartej nad ranem do ich domu wpadli uzbrojeni w pepesze ubecy. Wyłamali drzwi i wygonili wszystkich na podwórze, gdzie pod lufami karabinów trzymali ich na śniegu w mroźną zimową noc. „Perełka” płakała, kiedy kaci zaczęli znęcać się nad jej mężem. Chciała biec na ratunek, ale dostała silny cios kolbą w pierś i upadła w śnieg. Potem już tylko klęczała, załamując ręce i szlochając, a ojciec Aleksandra, roniąc pojedyncze łzy, trzymał mocno w ramionach kilkuletniego Andrzeja. Sześciu ubeków systematycznie biło „Kulę” pałkami i kolbami karabinów. Nie mógł się nawet zasłonić, ponieważ wcześniej skuto mu ręce z tyłu tułowia. Stał bezbronny, bosy i półnagi na śniegu, a uderzenia spadały na jego głowę i całe ciało. Krew bryzgała na wszystkie strony, a białe kalesony robiły się od niej coraz czerwieńsze. Czerwony był też śnieg pod jego stopami. Tak sponiewieranego wrzucili do samochodu i wywieźli w nieznane. Rankiem rodzina zbierała zakrzepłą i zamarzniętą krew Aleksandra ze śniegu do słoika, jak jakąś relikwię. Wszyscy płakali. Mały Andrzej również – po raz ostatni w swym życiu. Po skatowaniu i zabraniu męża „Perełka” nie mogła się uspokoić. Często płakała i miała jak najgorsze myśli. Z czasem jednak zamknęła się w sobie, stając się jeszcze bardziej twarda i niezłomna. Aleksandra niebawem wypuszczono na wolność, ale i tak nie dane mu było zaznać spokoju. Wciąż był przedmiotem prowokacji i represji. Jeszcze w stanie wojennym męża Stefanii internowano w Załężu, gdyż „zagrażał socjalistycznej ojczyźnie” i „nawoływał do zamieszek”. Podobno w czasach „Solidarności”, przed wprowadzeniem stanu wojennego, „Kula” mówił, że jak się tylko coś ruszy, to on uzbroi pół Ulanowa. Tuż przed śmiercią został awansowany do stopnia porucznika Wojska Polskiego. Za swą walkę o niepodległą Ojczyznę został odznaczony Krzyżem Partyzanckim, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem „Burza” oraz Medalem Wojska. Wcześniej dowództwo NOW-AK uhonorowało go Krzyżem Walecznych za bitwę pod Kuryłówką. Aleksander Pityński „Kula” zmarł 16 grudnia 1994 roku i został pochowany na cmentarzu w Ulanowie. Stefanię Pityńską z domu Krupa ps. Perełka również doceniono za działalność na rzecz niepodległości Polski, odznaczając ją między innymi Krzyżem Walecznych, Krzyżem AK, Krzyżem „Burza” i Medalem Wojska. Awansowana została także na stopień podporucznika. Stefania zmarła 15 grudnia 1997 roku i pochowano ją obok męża. Nie sposób nie zadać pytania, czy „Perełka” nie zmarnowała czasem swego życia, działając w antyniemieckiej i antykomunistycznej partyzantce, a potem wiążąc się z partyzantem od „Wołyniaka”, który postanowił zawierzyć dobrym intencjom komunistycznych amnestii i się

ujawnić. Może się wydawać, że dziewczyny, kobiety powinny stronić od wojny, zabijania, śmierci. Są przecież piękne, subtelne, stworzone, by żyć i kochać. Ale przecież Stefania kochała, a miłość jej i Aleksandra pozostawiła na ziemi trwały ślad. Tym niezaprzeczalnym znakiem istnienia „Perełki” i „Kuli” jest Andrzej Pityński, mistrz rzeźby.

* * *

Andrzej Pityński, będąc partyzanckim dzieckiem Żołnierzy Wyklętych, już od najmłodszych lat nie miał łatwego życia. Jako kilkuletni chłopiec był świadkiem nalotów bezpieki, domowych rewizji i katowania ojca na oczach bezsilnej rodziny. W szkole nauczyciel, komunistyczny aparatczyk, na radzie pedagogicznej wykrzykiwał o Andrzeju: „Komu chcecie dać maturę? Bandycie?!”. Mimo ciągłych szykan chłopcu udało się zdać maturę w 1964 roku i złożył dokumenty do Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej. Niestety partyzancka przeszłość rodziców uniemożliwiła mu kształcenie w wojskowej szkole. Andrzej kontynuował naukę w technikum i skończył je z tytułem technika melioranta. W grudniu 1967 roku bezpieka i Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO) przeprowadziły w Ulanowie spektakularną prowokację wymierzoną bezpośrednio w Andrzeja. Kilku podpitych ormowców zaatakowało jego ojca pod miejscową gospodą, a pozostali dali znać Andrzejowi, że ktoś bije jego tatę. Zaalarmowany młodzieniec bezzwłocznie ruszył do akcji i szybko wyeliminował czterech napastników. Niestety do bójki włączyli się kolejni prowokatorzy, a w dodatku na Andrzeja poszczuto milicyjnego psa. Po miesiącu od tego zdarzenia w kinie „Hel” na środku ulanowskiego rynku, w niedzielę po sumie, pokazowo sądzono (po raz pierwszy i ostatni) młodego Pityńskiego – „bandytę” i „chuligana”. Na proces spędzono przymusowo młodzież z liceum i mieszkańców miasteczka, a Andrzeja przyprowadzono skutego kajdankami w asyście uzbrojonego milicjanta. Nie skazano go na karę więzienia, ale po tym incydencie Andrzej zniknął z Ulanowa. Uczył się w Krakowie w Studium Nauczycielskim, a następnie studiował rzeźbę na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod okiem prof. Jerzego Bandury. Skończył naukę w roku 1974 i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie specjalizował się na kierunku odlewania rzeźb z brązu. W USA Andrzej odkrył, że historia polskiego narodu jest tam przekłamywana, przemilczana, a nawet częstokroć poniżana. Jak sam mówi: „Pozostała mi walka o prawdę i honor polskiego narodu, a moją bronią jest moja sztuka”. Andrzej Pityński do dziś tworzy piękne, niezwykłe, monumentalne rzeźby. Najważniejsze dzieła artysty to Partyzanci nr I (Boston), Mściciel (Doylestown), Katyń 1940 (Jersey City), Armia Błękitna (Warszawa), Partyzanci nr II (Hamilton), Patriota (Stalowa Wola) i Światowid (Hamilton). Wymienione rzeźby są wyjątkowe, uosabiają ducha polskiego narodu, opowiadają o prawdziwej historii naszego kraju. Mówią o latach chwały oręża polskiego, o tragicznych dziejach naszej Ojczyzny, ale mają też przypominać o – nie do końca czystym – sumieniu zachodniego świata w kwestii jego stosunku do Polski. Rzeźba Partyzanci nr I odsłonięta w Bostonie w roku 1979 to pierwszy na świecie pomnik poświęcony Żołnierzom Wyklętym. Mściciel i Patriota to polscy skrzydlaci rycerze, jeden ze Szczerbcem, drugi z sarmacką szablą – są „narodowym symbolem niezłomności, walki, zwycięstwa i umiłowania wolności”. Katyń 1940 nie pozwala zapomnieć o sowieckiej zbrodni oraz ciosie w plecy wymierzonym walczącej z hitleryzmem Polsce. Natomiast Armia Błękitna upamiętnia wojsko gen. Józefa Hallera przybyłe do Polski i wkład Polonii amerykańskiej w dzieło odzyskania przez Polskę niepodległości.

Partyzanci z Bostonu (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Szczególnie rzeźba Partyzanci z Bostonu ma swoją głęboką wymowę i jest wyjątkowym wspomnieniem „lat znojnych”. Będąc jeszcze w Polsce, jako młody chłopiec, Andrzej wraz z tatą pomagał Michałowi Krupie, dostarczając mu potrzebne zaopatrzenie. Wówczas widział prawdziwych polskich wolnych partyzantów z podziemia antykomunistycznego, konnych uzbrojonych jeźdźców, wiecznych żołnierzy. Wrażenie, jakie wywarli na młodym Andrzeju, było tak silne, że obraz ten pozostał w jego sercu na całe życie, a w przyszłości stał się bodźcem do powstania rzeźb Partyzanci. Andrzej wspomina: „Jako mały chłopiec odwiedzałem mojego wuja w jego leśnych bunkrach. Mając jedenaście lat, widziałem go jako wolnego partyzanta. Zimą w 1958 roku razem z ojcem, konno w siodłach, przez skutą lodem Tanew dostarczaliśmy Michałowi zaopatrzenie i lekarstwa. Odprowadził nas potem konno z dwoma partyzantami. Kiedy jechaliśmy, strzemię przy strzemieniu, wzdłuż koryta Tanwi, słońce rzucało nasze długie cienie na tafle lodu zamarzniętej rzeki. Godzinami wpatrywałem się w tę poruszającą się masę końskich nóg, szyi, głów, sylwetek w siodłach z erkaemami sterczących luf zawieszonymi na ramionach, z granatami przy pasach, z bagnetami w cholewach kawaleryjskich butów, w wydłużone przez słońce sylwetki cieni jeźdźców, partyzantów, ostatnich polskich bohaterów. I wtedy poczułem się jednym z nich”. Monument Partyzanci z Bostonu ma 10 metrów długości, 7 metrów wysokości i 4 metry szerokości. Rzeźba przedstawia partyzantów NOW-NZW (Narodowego Zjednoczenia Wojskowego): „Wołyniaka”, „Wierzbę”, „Majkę”, „Garbatego” i „Kulę”. Na postumencie widzimy pięciu konnych jeźdźców, nieulękłych desperatów, wiecznych wojowników. Partyzanci ci, ze spuszczonymi głowami, pod ciężarem własnych myśli, raczej już bez nadziei na lepszą egzystencję, jadą strzemię w strzemię ku swemu tragicznemu przeznaczeniu. Niewidome ze zmęczenia konie łapią chrapami woń lasu i wyczuwają, jak wilki, kierunek drogi. Nad szykiem niezłomnych wojowników w kierunku nieba sterczą lufy karabinów, jak kopie średniowiecznych rycerzy albo maszty niezwyciężonych okrętów. Partyzanci nr II z Hamilton różnią się nieznacznie od pierwowzoru z Bostonu. Polscy żołnierze już nie mają spuszczonych głów, lecz patrzą hardo i dumnie w oczy swej przyszłości, naznaczonej często śmiercią. Na jednej z lanc tych niezmordowanych rycerzy walczących o wolną Polskę łopoce – jakże by inaczej – biało-czerwony proporczyk. Po tragicznej dla Polaków katastrofie smoleńskiej Andrzej Pityński wziął udział w konkursie na pomnik upamiętniający to wydarzenie. Stworzył makietę przedstawiającą husarza

z oderwanym lewym skrzydłem. Skrzydlaty rycerz wraz z koniem próbują oderwać się od ziemi i wzbić się w niebo. W zamyśle miała to być monumentalna kompozycja z nierdzewnej stali polerowanej na srebro. Niestety w konkursie wygrał inny projekt, bardzo negatywnie oceniony przez mistrza Pityńskiego: „(…) nie rzeźbiarski, ale architektoniczny, minimalizm, konstruktywizm bolszewicki z lat 20. ubiegłego wieku”.

Mistrz Andrzej Pityński obok swoich Partyzantów nr II z Hamilton (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Andrzej Pityński jest nie tylko sławnym rzeźbiarzem, ale przede wszystkim polskim patriotą i katolikiem, który – choć mieszka za oceanem – tworzy „instynktem i sercem polskim”. Opowiadając o swoich pracach, mówi: „Musimy tworzyć takie rzeźby monumentalne, żeby inne narody wyczuły w nich temperaturę «polskiej krwi». Krwi, która przechodzi z pokolenia na pokolenie, jest wieczna i niezniszczalna. Pomniki monumentalne to słupy milowe w historii narodu, nie pozwalają innym systemom i filozofiom zniszczyć waloru i rdzenia kultury narodowej. Pomniki milczą, lecz uczą przez wieki i pokazują następnym pokoleniom, kim jesteśmy, skąd przyszliśmy i dokąd idziemy”.

Wanda

Zdyszani partyzanci, ledwie poruszający się pod ciężarem broni i długich taśm amunicji, wbiegli na wąską groblę otoczoną z obu stron stawami. Wieczorny chłód dawał ukojenie rozgrzanym twarzom i spoconym ciałom. Aż się chciało zostawić daleko zbrojne żelastwo, zrzucić z siebie całe oporządzenie i mundur i zanurzyć się w zimną rozkosz czystej wody. Pewnie niejeden z nich miał taką myśl, ale żaden nie zatrzymał się nawet na brzegu, by się napić czy obmyć twarz. Niemiecka obława była tuż-tuż, a żaden z Polaków nie chciał wpaść w gestapowskie czy esesmańskie łapy germańskich morderców. Choć od nich i tak gorsi byli kałmucy ze wschodu będący na niemieckiej służbie. Ci w ogóle nie mieli litości dla nikogo. Ściemniało się już gwałtownie, kiedy grupa partyzantów wyszła spod osłony drzew na odkryty teren. Ciemność gwarantowała bezpieczeństwo, a odgłosy walki pozostawały daleko z tyłu. Czasami jeszcze zabrzmiały suchy trzask wystrzału z pistoletu czy głucha seria peemu. – Tośmy mieli szczęście, panie komendancie – ledwie łapiąc oddech, zagaił jeden z żołnierzy, zwracając się do porucznika „Konara”. – Jeszcze dziesięć minut i by nas wszystkich szlag trafił – dopowiedział inny. – Macie rację, chłopcy, ale nie stękać mi tu, tylko maszerować, bo te mongoły gotowe nas jeszcze dopędzić i zjeść na tym wąskim przesmyku – odparował Bolesław Usow ps. Konar, który dowodził oddziałem partyzanckim „Ojca Jana” pod nieobecność dowódcy – Franciszka Przysiężniaka. Co bardziej dociekliwi zauważali jakąś przedziwną prawidłowość w tym, że często podczas dużych i ważnych bojów oddziału „Ojca Jana” nominalnego dowódcy nie było przy bojowej grupie. W najcięższych krytycznych sytuacjach rozkazy wydawał jego zastępca – właśnie por. „Konar”. Tak było i tym razem. Kilka dni wcześniej polscy partyzanci otrzymali od swych wywiadowców informację o niemieckich przygotowaniach i mającej rozpocząć się wielkiej przeciwpartyzanckiej akcji (operacja „Sturmwind I”), obejmującej swym zasięgiem Lasy Janowskie i Puszczę Solską. „Konar” dał wolną rękę swoim ludziom, lecz niewielu opuściło oddział. Z grupą około stu osiemdziesięciu partyzantów postanowił więc spróbować przedrzeć się w Góry Świętokrzyskie. Pomysł był dobry, lecz 10 czerwca 1944 roku przed południem pod Janikami partyzancka grupa natknęła się na niezmierzone zastępy niemieckich żołnierzy szykujących się do akcji. Wywiązała się strzelanina, a Niemcy, choć stracili kilku swoich, rzucali kałmuków do kolejnych natarć. „Konar” zarzucił myśl o przebijaniu się z tej strony i – by ratować swych żołnierzy – nakazał szybki odwrót. Partyzanci przebyli biegiem szmat drogi pośród lasu, a teraz maszerowali przez groblę. Na chwilę umilkły dalekie strzały, za to wzmagał się rechot żab. – Wreszcie jesteśmy bezpieczni – ta myśl zaświtała w wielu, gorących jeszcze, głowach. Już wolniejszym krokiem grupa przemieszczała się polną drogą prowadzącą przez groblę. Każdy z nich, maszerując, łapał oddech, wyrównywał krok i poprawiał broń. Lekka mgła przesuwała się znad stawów i wchłaniała w swą nicość ludzkie postacie. Po kolei tonęli w niej idący na czele szperacze, a potem cały oddział maszerujący plutonami. Jako jeden z pierwszych szedł „Orzeł”. W miejscu, gdzie grobla rozszerzała się, a droga skręcała na południe, nagle wykwitł przed nim ogromny ogień eksplozji. Siła wybuchu była tak wielka, że o mało nie wrzuciła go do stawu. Dziewczęcy głośny krzyk natychmiast postawił go na nogi. Kiedy podbiegł, przy sanitariuszce „Baśce” było już kilka osób. – Dobijcie mnie – błagała rozpaczliwym głosem załamującym się pod naporem bólu. A kiedy nikt nie zareagował, zaczęła szukać swojego pistoletu i nerwowo obmacywała pustą już

kaburę. Ktoś przed momentem zabrał jej broń. Wszyscy spoglądali poniżej jej pasa, na nogi Barbary Mączyńskiej „Baśki”. – Nie ma ratunku – pomyślał dowódca, oglądając zakrwawione, poszarpane kikuty nóg swej sanitariuszki. Pomimo takiej oceny szybko zaaplikowano jej zastrzyk, zrobiono opatrunek i poniesiono na rękach do najbliżej położonej wsi. Oddział odmaszerował dalej, a po kilku dniach wziął udział w wielkiej partyzanckiej bitwie na Porytowym Wzgórzu. Krytyczny stan rannej „Baśki” wróżył raczej zbliżającą się szybką śmierć niż wyzdrowienie. Niestety, nie było jej dane umrzeć w spokoju. Została pod opieką gospodarzy we wsi Szklarnia i to w ich domu parę dni później spłonęła żywcem. Pożar wywołały walki, jakie wybuchły, kiedy oddział Armii Ludowej (AL) bronił się we wsi przed atakami Niemców. Jak się później okazało, za tragiczną w skutkach ranę „Baśki” odpowiedzialność ponosiła mina pozostawiona na grobli przez sowieckich partyzantów, którzy również wymykali się niemieckiej obławie. Wojna bez pardonu zbierała swe krwawe żniwo, a jej ofiarami były także dziewczęta. W tamtych dniach, podczas niemieckiej operacji „Sturmwind”, inna sanitariuszka od „Ojca Jana”, Helena Cieplechowicz, wraz ze swym chłopcem opuściła oddział, mając nadzieję, że dzięki temu uratują swe młode życia. Niestety wpadli w ręce kałmuków. Chłopaka Heli zastrzelono od ręki, ale ją czekały bardziej okrutna śmierć i wyrafinowane tortury. Zdziczali sołdaci ze skośnymi oczami zabawiali się dziewczyną bardzo długo. Po licznych gwałtach, dla zabawy, bestie w niemieckich mundurach wbiły jej gruby korzeń pomiędzy nogi. Hela już i tak nie czuła bólu. Chwilę wcześniej oddała Bogu swe młode życie.

* * *

Do grona sanitariuszek w oddziale „Ojca Jana”, obok „Baśki” i Heli Cieplechowicz, należała też młodziutka dziewczyna z pięknymi warkoczami o pseudonimie Wanda. Jadwiga Wanda Bojarska urodziła się w roku 1926 w Krzeszowie nad Sanem. Również w jej młode, trzynastoletnie życie wkroczyła brutalnie rzeczywistość wojenna, kiedy po skończeniu szkoły powszechnej uczęszczała do biłgorajskiego gimnazjum. We wrześniu 1939 roku Polacy nie zdołali obronić kraju przed niemieckim i sowieckim najazdem, a czwarty rozbiór podzielił nasz kraj między nowych zaborców granicami paktu Ribbentrop–Mołotow. W rodzinnej osadzie Wandy byli Niemcy, a Biłgoraj zajęli już Rosjanie. Po wrześniowej zawierusze do Biłgoraja po dziewczynę przyjechał tata Andrzej. – Jesteś, kochany tatusiu! – krzyknęła i rzuciła się ojcu na szyję. – Bałam się, że zostanę tu całkiem sama. – Dwoje ludzi długo tuliło się do siebie. – No coś ty, Wandziu, przecież nie zostawiłbym swojej najukochańszej córeczki. Wracajmy, w domu czeka mama. – A przepuszczą nas? – spytała zafrasowana. Słyszała już o nowych granicach, aresztowaniach i godzinie policyjnej. – Jak przepuścili w jedną stronę, to i w drugą przepuszczą – uspokoił ją ojciec i prędko załadował na wóz nieduży bagaż dziewczyny. Spieszyło im się, by wrócić do Krzeszowa – Andrzej obawiał się, że ruch na nowej granicy może zostać w każdym momencie wstrzymany. Sowieckie warty przepuściły ich jednak bez problemu. Ale już po drugiej stronie jednemu Niemcowi nie spodobał się znaczek na berecie Wandy. Jak każda uczennica gimnazjum ubrana była w niebieski szkolny płaszczyk, a na berecie miała metalową plakietkę wkręcaną na śrubkę. Nic, czym można by urazić niemiecką „rasę panów”. Znaczek symbolizował naukę i przedstawiał otwartą książkę. – Co to jest? – zapytał po niemiecku żandarm gardłowym głosem, wskazując na beret

dziewczynki. Andrzej z córką zmartwieli, nie wiedząc, o co mu chodzi. – Pytam, co to jest?! Co, nie rozumiecie? – denerwował się potężny Niemiec. – My was, bandyci, nauczymy europejskiej cywilizacji i języka. Będziecie czytać z naszych, niemieckich książek i robić u nas za parobków, wy polskie nasienie. – My nic nie rozumiemy, panie żandarm – próbował tłumaczyć się po polsku tato Wandy. Ale tamten tylko splunął pod nogi i gwałtownie, z zaskoczenia uderzył silnie dziewczynkę w czoło, w znaczek na berecie. Po młodej, dziecinnej jeszcze twarzy pociekła pierwsza krew. Reakcję ojca powstrzymał inny Niemiec, dźgając go lufą karabinu w pierś. Wanda nie rozumiała sensu całego zajścia, nie wiedziała, czym naraziła się uzbrojonym ludziom przybyłym z Zachodu. Do tej pory wierzyła w dobroć tkwiącą w każdym człowieku. Ten jeden Niemiec dziurą w czole i pierwszą krwią, która zakrzepła na jej ustach, wybił jej z głowy tę bezgraniczną ufność w ludzi. Zadra wdarła się głęboko w młode serce, w którym zaczęła kiełkować nienawiść do najeźdźców. Wolno i monotonnie mijały dni niemieckiej okupacji. A biedne to były czasy. W roku 1943 Wanda została zaprzysiężona do konspiracyjnej Narodowej Organizacji Wojskowej, scalonej z AK. Przysięgę siedemnastoletniej dziewczyny i jej taty odbierał porucznik Janusz Stoboy ps. Wir. Jako pseudonim Jadwiga wybrała sobie swoje drugie imię – „Wanda”. Od tego momentu do domu Bojarskich w Krzeszowie przybywali kurierzy z Krakowa przywożący rozkazy, pieniądze i ulotki. Tymi emisariuszami były najczęściej dziewczyny lub młode kobiety, które tajne dokumenty przechowywały w stanikach bądź nawet w – jeszcze bezpieczniejszych – dolnych partiach bielizny osobistej. W domu „Wandy” te dziewczęta rozbierały się nieomal do naga, wyciągały zdeponowane niebezpieczne materiały i przekazywały je Bojarskim. „Wanda” najczęściej przewoziła dokumenty dalej i przekazywała Stoboyowi. Ta antyniemiecka działalność trwała ponad rok. Do czasu…

* * *

Z początkiem maja 1944 roku przed dom Bojarskich zajechało gestapo. Niemcy nie byli sami, prowadził ich Ukrainiec o nazwisku Daniłowicz, który najprawdopodobniej zadenuncjował Polaków. Przybysze wtargnęli do domu, od progu wołając: „Gdzie jest Andrzej Bojarski?”. Wystraszona trójka dzieci zbiła się w gromadkę, a Stefcię i Antka osłoniła własnym ciałem najstarsza Wanda. – Rodziców nie ma w domu, wyjechali na targ – powiedziało trzeźwo, chociaż wiedziała, że mama i tato pracują na drugim krańcu pola przy sadzeniu kapusty. – Mamy informacje, że pan Bojarski współpracuje z bandytami. A może ty, dziewczyno, widziałaś tu bandytów? – spytał gestapowiec i uniósł szpicrutą brodę dziewczyny. – Żadnych bandytów u nas nigdy nie było. Jesteśmy uczciwi – powiedziała, patrząc hardo na Niemca. Jej słowa wywołały salwę śmiechu. – Wszyscy Polacy to bandyci! Każdy Niemiec to wie! Przybyły z gestapowcami Ukrainiec stał z boku i czekał niecierpliwie na swoją nagrodę – pieniądze albo zwolnienie z przymusowych kontyngentów. Niemcy śmiali się długo, a „Wanda” bała się, by nie zaczęli przeszukiwać mieszkania. W domu było trochę kompromitujących rzeczy. – No dobrze, polska dziewczyno – powiedział jeden z Niemców – przekaż swemu ojcu, aby niezwłocznie zjawił się na najbliższym posterunku żandarmerii. Mamy z nim do pogadania. – Już zbierali się do wyjścia, kiedy jeden z nich nagle odwrócił się i z całej siły trzasnął „Wandę” w twarz. – Przeszukać dom! – padł rozkaz, a Niemcy już się nie śmiali. Rozpoczęła się skrupulatna

rewizja, ale szczęśliwym zbiegiem okoliczności okupanci znaleźli tylko niemieckie marki i wiele lekarstw w kuferku. – Po co wam tyle lekarstw? – spytał gestapowiec. – Jest wojna i wykupujemy, co jest, bo może się zdarzyć, że będą potrzebne – odpowiedziała szybko „Wanda”, bardziej bojąc się o to, by intruzi nie znaleźli szytych przez nią na potrzeby konspiracji biało-czerwonych proporczyków, ukrytych na dnie jednej z szuflad. Gestapowcy poniechali dalszych poszukiwań i wyszli z domu, zabierając ze sobą kuferek z pieniędzmi i lekarstwami.

Wanda Krzysztanowicz z d. Bojarska (pierwsza z prawej) ze swoim rodzeństwem: siostrą Stefanią i bratem Antonim (zbiory Wandy Krzysztanowicz)

– My tu jeszcze wrócimy – uśmiechnął się cierpko jeden z nich na odchodne. „Wanda” widziała przez okno, że nie wsiedli do samochodu, tylko weszli do sąsiadów. Natychmiast zaczęła działać. Wysłała w pole do rodziców trzynastoletnią siostrę, aby ostrzegła tatę, a sama zaczęła pakować co pilniejsze rzeczy. Niebawem zjawili się matka i parobek ze Stefcią. Ojciec postanowił już nie wracać do domu, tylko ukryć się u znajomych. Przekazał rodzinie, aby spakowali się szybko i ruszyli do wsi Kamionka, gdzie on będzie na nich czekał. W gorączkowym pośpiechu załadowali na furmankę niezbędne rzeczy, łącznie z pierzynami. Kiedy wóz powożony przez parobka ruszył z podwórka, wydawało się, że wyjazd odbędzie się bez przeszkód. Niestety, gestapowcy, choć sami cały czas przebywali u sąsiadów, na drodze pozostawili uzbrojonych szeregowych żandarmów. Jeden z nich zatrzymał wóz, łapiąc konia za uzdę. – Halt! – wrzasnął. – Proszę nas puścić, jedziemy do lekarza, braciszek ma tyfus – skłamała błagalnie „Wanda”, wiedząc, że Niemcy panicznie boją się wszelkich chorób zakaźnych. Niestety, Niemiec wykrył oszustwo, ponieważ wóz, wyjeżdżając z domu, zaczął skręcać nie do lekarza, który przyjmował w centrum Krzeszowa, ale w drugą stronę, w kierunku wsi. Mocniej zacisnął palce na rzemieniu. Wtedy „Wanda”, nie namyślając się długo, wyrwała woźnicy bat i mocno chlasnęła szkopa po ręku, przecinając mu skórę. Żandarm zasyczał z bólu, a wtedy narowisty koń cisnął się, uwolnił z uchwytu i ugryzł go w… głowę. Wóz popędził dalej, a Niemiec stał na środku drogi, patrząc z niedowierzaniem i trzymając się za obolałą głowę, a z przeciętej ręki sączyła się

krew. Nie był nawet zdolny, by od razu wszcząć alarm lub sięgnąć po leżący w piachu karabin. Zobaczył tylko, jak wóz z rodziną Bojarskich znika w tumanach kurzu za zakrętem drogi.

* * *

Po ucieczce z Krzeszowa „Wanda” z mamą i rodzeństwem zatrzymała się na krótko u rodziny w Kamionce, by potem zamieszkać w Sierakowie. Ojciec, zagrożony aresztowaniem, dołączył do jednego z pododdziałów partyzanckiej grupy „Ojca Jana”, stacjonującego w pobliskich lasach. Do tej grupy formalnie należała również „Wanda”, która w Sierakowie utrzymywała placówkę konspiracyjną. W pierwszych dniach maja 1944 roku oddział „Ojca Jana” otrzymał od przełożonych informację, że linią kolejową z Lublina do Krakowa Niemcy będą przewozić polskich więźniów z Majdanka. Dowódca dostał rozkaz odbicia Polaków, a akcję przygotowano na stacji w Lipie w dniu 3 maja. Kiedy wyznaczony do operacji oddział „Konara” znalazł się w Lipie, okazało się, że transport z więźniami przejechał już dzień wcześniej. Porucznik Bolesław Usow postanowił przeprowadzić akcję zastępczą i zaatakować nasycalnię drewna i tartak, tak by zdobyć i zniszczyć działające dla okupanta warsztaty. Jednak ktoś musiał zdradzić Polaków i teoretycznie łatwa akcja zakończyła się całkowitą klęską partyzantów. Ostrzelani przez przygotowanych do obrony nieprzyjaciół ponieśli straty i musieli się wycofać. Było aż ośmiu rannych, ale na szczęście zdołano ściągnąć ich z pola bitwy i zabrać ze sobą. Umieszczono ich początkowo na plebanii w Pysznicy, a potem u sióstr dominikanek w Bielinach. Potem jeszcze czterech z nich („Opium”, „Orzeł”, „Klon” i „Prawdzic”) kurowało się u Kostka Serafina w młynie w Kurzynie. I właśnie do opieki nad tymi rannymi konspiracyjna organizacja skierowała „Wandę”. Dziewczyna wraz z koleżanką z podziemia wędrowała kilka razy w tygodniu przez las do młyna, by doglądać powstańców. Któregoś dnia, późnym już wieczorem, dziewczęta maszerowały w deszczu. Wtem usłyszały nadjeżdżającą furmankę, na której jechali uzbrojeni mężczyźni. Było za późno, aby się skryć w gęstwinie. – Hej, dziewczynki! – rzucono na powitanie, na szczęście w ojczystym języku, a nie po niemiecku czy rosyjsku. Bo należy pamiętać, że na tym terenie działały również radzieccy partyzanci, przybyli niedawno ze Wschodu. Pozostawała jeszcze niepewność, czy spotkani partyzanci to swoi, czyli z AK, czy też z „czerwonych” oddziałów AL. Całkiem niedawno nasi ostrzeliwali się tymi z AL (na szczęście bez strat) podczas przewożenia rannych po akcji w Lipie. – Co wy tak tutaj same w deszczu stoicie? Może was podwieźć? – pytali przymilnie chłopcy z wozu. – A dokąd w ogóle idziecie? – Do Sierakowa – musiały powiedzieć prawdę, gdyż leśna dróżka prowadziła właśnie w tym kierunku. – Oho, to was podrzucimy do domu. Wskakujcie. – Wyciągnęły się ręce i dziewczyny znalazły się na wozie, a jeden z partyzantów od razu zaciął konie.

Józef Krzysztanowicz „Hanys” (w środku) z innymi partyzantami, z lewej strony Adam Kusz, z prawej Mikołaj Paśnik (zbiory Dionizego Garbacza)

– Znamy skrót – powiedział woźnica i skręcił w boczną odnogę drogi. Furmanka jeszcze długo kluczyła w coraz gęstszych kniejach, aż w końcu wyjechała na polankę. Ale to nie była żadna wieś, tylko partyzanckie obozowisko w samym sercu lasu. Żart młodych chłopców wcale nie ubawił „Wandy” i jej towarzyszki. Nie zamierzały zostawać u partyzantów, a przez to wszystko ich powrót do domu jeszcze się wydłużył. Na szczęście dziewczyny trafiły do swoich, czyli chłopców z oddziału „Ojca Jana” z NOW-AK. Niestety nie wiedziały, w którą stronę teraz powinny iść i gdzie znajduje się Sieraków. Kiedy tak stały przemoknięte i zziębnięte pośrodku obozu, nagle z tyłu ktoś do nich podszedł. – „Wanda”, to ty? – odezwał się młody, silny głos. – Tak, a kto mówi? – „Wanda” odwróciła się gwałtownie na pięcie, wpadła w kałużę i zachlapała błotem wyczyszczone oficerki żołnierza. – Nie poznajesz mnie? – zdziwił się młody chłopak, nie zwracając wcale uwagi na pobrudzone buty. – To ja, Józek, mój tato miał mleczarnię w Krzeszowie. Co wy tu robicie pośrodku lasów? Musiały opowiedzieć mu o spotkaniu z partyzantami, o pechowej podwózce

i wylądowaniu w tym obozowisku. – Głupie żarty – skwitował Józek. – Przyznaję, że też chciałbym, żebyście zostały tutaj – zaśmiał się do swych myśli – ale teraz odwiozę was do domu. Zaraz zorganizuję pojazd. I po raz kolejny, klucząc pośród leśnych drożyn, konie raźno ciągnęły wóz, tym razem naprawdę kierując się do Sierakowa. Już bez dalszych przygód, w nocy, partyzant odstawił dziewczyny do domów, a mamie „Wandy” przykazał nawet, by lepiej opiekowała się córką, bo może stać się jej krzywda, kiedy tak samotnie wędruje przez las.

* * *

Józef Krzysztanowicz urodził się w 1923 roku w Krzeszowie. Jego mama miała na imię Eleonora, a tata Stanisław – przed wojną prowadził mleczarnię. Już wtedy staremu Krzysztanowiczowi wpadła w oko mała Wandzia z pięknymi warkoczami. – O, popatrzcie, idzie moja przyszła synowa – mawiał, kiedy ona z trudem dźwigała bańkę z mlekiem. Józkowi, który w konspiracji przyjął pseudonim „Hanys”, musiały zapaść w pamięć te żarty ojca. Nie zapomniał o pięknej dziewczynie z sąsiedztwa. Po przygodzie w obozie partyzanckim uznał za swój męski i żołnierski obowiązek zaopiekować się w miarę możliwości „Wandą”. Józkowi spodobała się dziewczyna z pięknymi warkoczami, które dodawały jej uroku. Ona zresztą nie wzbraniała się przed jego zainteresowaniem. Józek coraz częściej wymykał się z lasu, by odwiedzić ją w Sierakowie. – Wyprasujesz mi wszy ze spodni? – żartował na randkach. Wiele było w nich beztroski, ale też wiele koniecznego pragmatyzmu. „Wanda” dbała o to, by ubrania i bielizna Józka były zawsze czyste, uprane i uprasowane. Początkowo dziewczyna nie mówiła matce, że jej zniknięcia z domu związane są ze spotkaniami z chłopcem. Ale dręczyły ją wyrzuty sumienia i w końcu wyznała prawdę. Matka nie protestowała. Znała rodzinę Józka i jego samego – dobry był z niego chłopak. Ale przestrzegała córkę przed zbytnią brawurą w partyzantce. W razie czego to „Wanda” miała zaopiekować się rodziną. – Jestem coraz starsza – mówiła matka – wojna zabiera więcej i więcej ofiar. Pamiętaj, że jeśliby mnie lub ojca zabrakło, ty – jako najstarsze dziecko – musisz zaopiekować się rodzeństwem. Beztroski żywot młodych nie trwał długo. W czerwcu rozpoczęła się wielka niemiecka operacja przeciwpartyzancka „Sturmwind I”. Specjalne oddziały, złożone z Niemców lub kałmuków, przeczesywały okolicę, próbując okrążyć partyzantów, i pacyfikowały pobliskie wsie. Nastał straszny czas dla ukrywających się w lesie Polaków oraz miejscowych. Co niektórzy zabrali ze sobą rzeczy i wynosili się ze wsi, by w bezpiecznym miejscu przeczekać zawieruchę. Słychać było strzały. Gdzieś w oddali trwała walka partyzantów z niemiecką obławą. – Musisz uciekać – powiedziała mama do „Wandy”. – Spakuj plecak i spróbuj dołączyć do ojca.

Porytowe Wzgórze, spotkanie po latach, czerwiec 1974 r. Na zdjęciu widoczni m.in.: 1. Jan Zmysłowski „Orzeł”, 2. Marian Mizgalski „Wrona”, 3. Leon Wyduba „Hieronim”, 4. Bronisław Fitas „Fregata”, 5. Józef Krzysztanowicz „Hanys”, 6. Tadeusz Bielak „Sęp”, 7. Wanda Krzysztanowicz „Wanda”, 8. prof. Bronisław Chromy, twórca projektu pomnika na

Porytowym Wzgórzu, 9. Stanisław Pelczar „Majka” (zbiory Stanisława Szymuli)

– Ale co z tobą, mamusiu, co z wami będzie? – dziewczynie dwie wielkie łzy pociekły po policzkach, kiedy tuliła się do matki. – Nie martw się o nas. To ty i ojciec jesteście w konspiracji i to wy jesteście najbardziej zagrożeni. Ja jestem już stara, a kiedy zostanę z małymi dziećmi, nic złego nas nie spotka. Idź już, proszę – pocałowała córkę w czoło, wręcz wypychając za drzwi. Jeszcze z oddali „Wanda” pomachała mamie i rodzeństwu, a potem szła długi szmat drogi, wybierając mniej uczęszczane trasy. Po dwóch dniach błądzenia po lasach spotkała partyzancki patrol, który doprowadził ją do leśnego oddziału. Trafiła wyśmienicie – długo tuliła się do taty, a po chwili wisiała na szyi swojego Józka. Dziewczyna nie mogła nadziwić się własnemu szczęściu – była ze swym chłopcem, a tata od ręki pobłogosławił ich związkowi. Uważali się teraz za narzeczeństwo. A i w partyzanckich bitwach fortuna sprzyjała oddziałowi, który po bitwie na Porytowym Wzgórzu umiejętnie wymykał się kolejnym niemieckim obławom i unikał większych strat. Niestety każda radość ma swój kres, a po dniu zawsze nastaje noc. Z odległego Sierakowa

nadeszła wiadomość, że mama „Wandy” nie żyje. Podczas walk i obław niemiecka kolumna pancerna ostrzelała dom Bojarskich i matka, trafiona serią, zginęła na miejscu. Podobno – jak potem opowiadali sąsiedzi – Niemcy w wieczornej szarówce wzięli wysokie krzaki róż znajdujące się przed domem za cienie polskich żołnierzy i dlatego otworzyli ogień. Jak było naprawdę, nikt nie wie do tej pory. – Muszę iść po ciało mamy – wyznała „Wanda” „Hanysowi”. – Muszę też zaopiekować się Stefcią i Antkiem. – Pójdziemy razem, ale bez broni i w cywilnych ubraniach. Młodzi wyperswadowali staremu Bojarskiemu wspólną wyprawę. Andrzej już był na gestapowskiej liście i jego obecność mogła zakończyć się zaaresztowaniem całej trójki albo nawet rozstrzelaniem ich od ręki przez niemieckie oddziały pacyfikacyjne. Wieczorem „Wanda” i Józek wyjechali furmanką z obozu, kierując się na Sieraków. Podróżowali całą noc, a rankiem, przejeżdżając obok jakiegoś miasteczka, ujrzeli wielką niemiecką kolumnę wojska. Na szczęście nieprzyjaciel nie zainteresował się jednym chłopskim wozem i około południa młodzi zajechali przed dom w Sierakowie. – To twoja wina! – krzyczała przez łzy Stefania, grzmocąc pięściami „Wandę”. – Ta wasza konspiracja, ta nielegalna działalność! To przez ciebie i przez ojca zabili mamusię. Nienawidzę was! – skryła twarz w dłoniach, a wykrzyczawszy całą swą złość, zamknęła się w sobie. Nie odezwała się do „Wandy” przez cały dzień, kiedy z Józkiem załatwiali skromną trumnę. Mały, trzyletni Antek cichutko popłakiwał, kiedy wyjeżdżali z trumną z Sierakowa. Kilkakrotnie mijali niemieckich żołnierzy. Jedni żandarmi zainteresowali się żałobnym konduktem. – Halt! Pokażcie, co macie w skrzyni! – zakomenderował jeden z nich. – Przecież to trumna – bąknęła „Wanda”. – Ja wiem, że w takich skrzyniach wy, Polacy, lubicie przewozić karabiny, naboje i granaty. Otwierać wieko! – wrzasnął Niemiec. – Tam jest ciało mojej mamy. Nie otworzę – odparła cicho, lecz twardo. Kątem oka zauważyła, że „Hanys” nerwowo ścisnął w ręku bat, czekając na reakcję żandarmów. Ci jednak popatrzyli przeciągle na dziewczynę i w końcu przepuścili furmankę, nie sprawdzając trumny. Aby nie kusić losu, „Wanda” z Józkiem nie pojechali dalej – zatrzymali się w Półsierakowie, a ciało mamy przekazali znajomym rodziny z prośbą o godny pochówek. Pod ich opieką „Wanda” zostawiła także siostrę i brata. Młodzi na piechotę przekradli się przez lasy i powrócili do partyzanckiego oddziału. Olgę Bojarską pochowano na cmentarzu w Krzeszowie.

* * *

Tymczasem po letnich wielkich partyzanckich bitwach nadeszła sowiecka ofensywa, która przegoniła niemieckiego okupanta. Często frontowym oddziałom Armii Czerwonej pomagali polscy partyzanci. Ludzie Józefa Zadzierskiego „Wołyniaka” mieli swój udział w bezkrwawym zajęciu przez Sowietów Leżajska. Pokazali im niebroniony i łatwy do pokonania bród przez San. Oficerowie sowieccy bardzo chwalili sobie pomoc „Wołyniaka”, gotowi byli nawet podać go do swego radzieckiego odznaczenia, a jego oddział włączyć w szeregi własnych zwiadowców. Jeden ze starszych wiekiem oficerów długo przyglądał się radości z wyzwolenia miasta i bratania się polsko-radzieckiego. W polskim oddziale wypatrzył młodą sanitariuszkę (a była to „Wanda” Bojarska), pociągnął ją za rękę na stronę i kiedy nikt nie mógł ich słyszeć, tak powiedział: – Słuchaj, diewoczka. Ja tobie skażu jedną sprawę. Kto to jest? – wskazał ręką na

szczęśliwych żołnierzy polskiego podziemia próbujących wspólnie z czerwonoarmistami sowieckiego mocnego bimbru. – Jak to kto? – zdziwiła się „Wanda”. – Przecież to polscy partyzanci. Wasi sprzymierzeńcy – szczególnie mocno podkreśliła to ostatnie słowo. Chmurnie spojrzał jej w oczy, a jego twarz jeszcze bardziej spoważniała. – Jeśli tak, to ja w tajemnicy dam wam po przyjacielsku dobrą radę. Wszyscy zakopcie głęboko swoją broń, wyjedźcie jak najdalej stąd i nigdy, przenigdy nie przyznawajcie się, że kiedykolwiek byliście w polskiej partyzantce. – To powiedziawszy, zniknął w świętującym wyzwolenie tłumie. „Wandę” zastanowiła dziwna rada sowieckiego żołnierza. Wydawała się na tyle poważna i szczera, że dziewczyna przekazała ją „Wołyniakowi”. Ale ten zbagatelizował sprawę. – Gdyby to była prawda, to Sowiet nie rozmawiałby z młodziutką sanitariuszką, tylko z dowódcą oddziału – powiedział i wrócił do świętowania wspólnego zwycięstwa nad germańskimi żmijami. Minęło kilka dni, w czasie których Zadzierski organizował ze swych chłopaków z lasu oddział milicji w Leżajsku. Wyszło wtedy również zarządzenie nowych, komunistycznych władz, aby polscy partyzanci ujawnili się w celu zewidencjonowania posiadanej broni. Wielu naiwnie uwierzyło w dobre intencje „wyzwolicieli” ze Wschodu. Lecz za frontowymi radzieckimi oddziałami na teren Polski przybywały grupy NKWD, których zadaniem było wyłapywanie polskich konspiratorów z AK i NSZ. „Wanda” i Józek nie poszli na zarządzoną zbiórkę. Ale ujawnił się ojciec „Wandy” i natychmiast został zatrzymany, podobnie jak wszyscy inni. Przetrzymywano ich w obozie przejściowym i mówiono, że pojadą na Wschód budować socjalizm.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH

„Borujsko”)

Józef Zadzierski, jako komendant posterunku milicji, próbował coś zdziałać, by uwolnić zatrzymanych, a przynajmniej znajomych walczących wcześniej u jego boku przeciwko Niemcom. Na nic zdały się jednak jego wysiłki. Nie minęło wiele czasu i on sam trafił do bydlęcego wagonu w transporcie zdążającym na Wschód. W tym samym pociągu jechało wielu ojców, mężów i synów polskich rodzin. Również tata „Wandy”, któremu córka zdążyła przez druty kolczaste podać ciepły kożuch i garniec słoniny. Oczywiście kożuch przywłaszczył sobie zaraz jeden z sowieckich strażników, a stary Bojarski dostał w zamian jego schodzoną i połataną kufajkę. „Wanda” ze łzami w oczach patrzyła na znikającą postać taty. Najpierw Niemcy odebrali życie jej mamusi, a teraz Sowieci zabierali tatę. Została sierotą. Dobrze, że Józek Krzysztanowicz był zawsze blisko. Mogła liczyć na jego pomoc, wsparcie i miłość. Oprócz „Hanysa” byli przy niej także mały Antek i Stefcia. Choć siostra wciąż miała do niej żal o śmierć matki. Tata „Wandy” został skazany na trzy lata robót w łagrze. Pracował w obozie w Borowiczach, gdzie wszedł w dobre układy z sowieckim komendantem, budując po kolei wszystkim Rosjanom piece kuchenne znane w Polsce, takie, w których gotuje się na blacie. Te znajomości zaowocowały wcześniejszym zwolnieniem z robót. Po półtora roku przetrzymywania w łagrze Andrzej Bojarski wrócił do domu.

* * *

Ciężkie, duże płatki śniegu, wirując, spadały na szarobury świat. Pierwsze topniały po zetknięciu z ziemią, ale szybko przybywało ich więcej i więcej. W końcu brudne skrzepy błota i gnijące liście pokryły się warstwą białego puchu. Był jeszcze dzień, ale ciemne chmury sprawiły, że panowała szarówka. Na drodze zrobiło się całkiem pusto. To jeden z tych dni, o których mówi się, że psa szkoda wygnać na dwór. Tylko jedna opatulona ciepło postać prędko kroczyła środkiem drogi, nie zważając na głębokie kałuże i płatki śniegu wczepiające się w chustę oraz skraplające się na twarzy. „Wanda” szybkim krokiem zbliżała się do siedziby Urzędu Bezpieczeństwa w Leżajsku. Wpadła przez drzwi i gwałtownie zamknęła je za sobą, odcinając drogę natrętnej śnieżycy. – Szukam Józka. Józefa Krzysztanowicza – powiedziała pewnym głosem, lustrując młodego funkcjonariusza wyciągniętego za biurkiem. – Kogo? Jakiego znowu Krzyształowicza? – spytał ubek, robiąc chyba specjalnie minę idioty. A może wcale nie udawał? – Krzysztanowicza, Józefa Krzysztanowicza, mojego narzeczonego. – „Wanda” zaczęła ściągać mokrą chustę z głowy. – Został aresztowany dziś rano i na pewno jest u was. Proszę o możliwość widzenia się z nim. Za co go zamknęliście? – Panienko, akurat dziś nikt nie został zatrzymany. Zresztą żadnego Krzysztanowicza tu nie ma. Może to inni funkcjonariusze, nasi przyjaciele z Niska, albo nawet Rosjanie. Oj, to byłoby najgorsze – zaśmiał się nieprzyjemnie. – Musiał coś naprawdę przeskrobać, skoro interesują się nim Sowieci. – Nie, nie. Józka zabrało na pewno polskie UB – powiedziała „Wanda”. – Pomoże mi pan go znaleźć czy nie? – Niestety, bardzo chciałbym ci pomóc, ale muszę pilnować swego stanowiska pracy – wskazał oczami na puste biurko i zapadnięty fotel. – Radziłbym poszukać w Nisku – dodał i grzecznie, acz stanowczo wyprowadził dziewczynę pod rękę, zatrzaskując za nią drzwi.

„Wanda” postała jeszcze chwilę na korytarzu, nie wiedząc, co począć, a potem znikła w coraz gęstszych tumanach mokrego śniegu. Po jej odejściu do młodego ubeka zszedł z piętra porucznik. – Kto to był? – spytał. – Ta dziewczyna, której się spodziewaliśmy. Szuka swego narzeczonego – zachichotał młody adept sztuki poniżania ludzi. – A jak więzień? Gada? – Jeszcze nie. Ale zacznie. Dostał parę pałek, a teraz go zmiękczamy – moczy się w wannie. – Woda dobra? – Jak na dworze, w sam raz do odmrożenia dupy i złapania kataru.

* * *

„Wanda” szukała Józka przez kilka następnych dni. Oprócz Leżajska odwiedziła Nisko i okoliczne posterunki milicji. Była także w radzieckich komendach tych miast. Józek przepadł jak kamień w wodę – nikt nie słyszał nawet o kimś takim. Gdy straciła już nadzieję, pewnego grudniowego dnia samo UB zapukało do jej drzwi i bez zbędnych wyjaśnień zabrało ją na przesłuchanie. Tylko zdążyła przykazać siostrze, by zabrała brata i udała się do cioci mieszkającej po sąsiedzku. Na posterunku milicji ubecy zachowywali się grzecznie. Wypytywali o różne błahe rzeczy, ale jak się potem okazało, zatrzymano ją w zupełnie innym celu. – Gdzie jest „Hanys”?! – Pierwsze poważne pytanie zabrzmiało jak wystrzał karabinu. Skończyła się pogaduszka o pogodzie i kociętach, a zaczęło normalne przesłuchanie. – Odpowiadaj! Gdzie jest Józef Krzysztanowicz, twój narzeczony? – Przecież sami aresztowaliście go tydzień temu. Szukałam go wszędzie, ale nie znalazłam – powiedziała zgodnie z prawdą dziewczyna. Komunistyczni funkcjonariusze spojrzeli po sobie. Być może mieli chęć biciem zmusić ją do mówienia, ale czy to młody wiek i dziewczęca uroda aresztowanej, czy też obecność miejscowych milicjantów, niekoniecznie pałających miłością do tych z UB, sprawiły, że przesłuchanie toczyło się w stosunkowo spokojnej atmosferze. Ubeków było dwóch. Pytania zadawali na przemian. Drugi krążył po pokoju i po każdym pytaniu uderzał lekko „Wandę” otwartą ręką w czoło. Głowa dziewczyny głucho dudniła o twardą ścianę. I tak przez kilka godzin – pytania i walenie głową w mur. Bez przerwy. Naturalnie nie wydusili z niej nic, zresztą nie miała pojęcia, gdzie jest Józek. Z pytań i rozmów wywnioskowała tylko, że go przetrzymywali, ale musiał im zwiać. W duchu modliła się żarliwie o pomyślną ucieczkę ukochanego. Kiedy po całonocnym przesłuchaniu „Wanda” wyszła z komisariatu, miała tak skołowaną i obolałą głowę, że nie wiedziała, w którą stronę iść. Dopiero po dłuższej chwili mroźne powietrze przywróciło jej pełną przytomność i ociężale powlokła się do domu. Przeczuwała, że została puszczona wolno na wabia, jako przynęta dla Józka. Dlatego w kolejnych dniach jak najrzadziej wychodziła z domu i prawie nie kontaktowała się z ludźmi. Nie szukała też kontaktu z narzeczonym. Po tygodniu bezowocnych obserwacji UB wpadło do niej na rewizję. Nic nie znaleźli, ale takie nocne najścia zaczęły się powtarzać. Jednego razu nawet doszło do tego, że aby mieć na nią jakiegoś „haka”, jeden z komunistów chciał podrzucić jej pistolet. W porę zauważyła ten manewr i przytomnie głośno wykrzyknęła, by inni słyszeli: – Co pan tam za piec rękę wkłada?! Niech pan zabierze ten pistolet! Cofnął się zmieszany i schował broń z powrotem do kieszeni. Rewizje były częste, ale „Wanda” zauważyła pewną pozytywną okoliczność. Jeden

z milicjantów najwyraźniej jej sprzyjał. Za każdym razem mówił innym, że dziewczyna nic nie wie, że „Hanys” z pewnością jej nie wtajemniczał w konspirację. Znała go. Nazywał się Wasiak i mieszkał niedaleko. Kiedyś, gdy komuna dopiero się urządzała, ludzie podburzali Józka, aby kropnął tego milicjanta. A Józek na to: „A co on mi złego zrobił?”. Wasiak słyszał to i zapamiętał. Dlatego starał się w miarę możliwości chronić „Wandę” i próbował tłumaczyć ją przed ubekami. Ale „Wanda” nie mogła już wytrzymać ciągłych najść ubeckich i pewnego dnia na widok wkraczających przez furtkę komunistów uciekła do mieszkającej po sąsiedzku krewnej. – Ciociu, ratuj! – tylko tyle zdołała wykrztusić i spostrzegła, że ubecy wchodzą na podwórko ciotki. Spanikowana dziewczyna nie wiedziała, co robić, ale rozkaz starszej kobiety oprzytomnił ją.

Wanda Krzysztanowicz z mężem Józefem Krzysztanowiczem (zbiory Wandy

Krzysztanowicz)

– Do zmywania! – rzuciła ciocia. Na progu stali już uzbrojeni ubecy. „Wanda” prawie dotykała nosem brudnych naczyń w misce z wodą i ostro szorowała, a przybysze zaczęli zaglądać do każdej izby. – Mamusiu – „Wanda” zwróciła się rezolutnie do cioci. – Mamusiu, ci panowie pewnie kogoś szukają, niech mamusia pokaże im wszystkie pokoje, a nawet, jeśli zechcą, zaprowadzi ich do chlewika i obory. Gospodyni oprowadziła ubeków po obejściu, pokazując, że nie ukrywa nikogo. Po ich odejściu wujek przemycił „Wandę” skrytą na furmance pomiędzy workami z ziarnem. Inni dobrzy ludzie pomogli jej spotkać się z Józkiem. Długo tulili do siebie swe młode, nadwątlone wojenną zawieruchą ciała podczas tego pierwszego po długiej przerwie spotkania. „Wanda” obsypała ukochanego pocałunkami, nie bacząc na grymasy bólu Józka, u którego wciąż

odzywały się niezagojone rany po niedawnej ubeckiej „kuracji”. Od tej pory oboje byli na komunistycznej czarnej liście i musieli się ukrywać. A ponieważ w tym czasie Józek Zadzierski „Wołyniak”, który uciekł z komunistycznego transportu, organizował leśny oddział samoobrony, dołączyli do niego. „Wanda” i Józek, zdani wyłącznie na siebie, postanowili wziąć ślub. Przyszła teściowa „Wandy” początkowo nie była przychylna związkowi. Po ślubie Józek musiałby wziąć na swoje barki również opiekę nad młodszym rodzeństwem żony. Sprawę rozstrzygnęła jego babcia, mówiąc, że związek należy zalegalizować – zabić cielaka i wyprawić skromne wesele. Ślub odbył się 21 kwietnia 1945 roku w Kuryłówce. Tego dnia, oprócz Jadwigi Wandy Bojarskiej i Józefa Krzysztanowicza, pobrali się jeszcze Józef Gagosz z Zofią Góral oraz Zygmunt Rejman z Elżbietą Góral (siostrą Zofii). „Wołyniak” był na wszystkich ślubach i weselach. Na zabawie u Krzysztanowiczów siedział na kanapie, a jego cień padał na ścianę. Wtedy wujek „Wandy” odrysował czarną kredą postać Zadzierskiego na ścianie. Potem przez kilka lat nie malował mieszkania, aby mieć portret „Wołyniaka” w swoim domu.

* * *

Z początkiem maja grupa partyzantów kwaterowała u gospodarza Kiełbońki w Tarnawcu. Pośród innych byli też „Wanda” i Józek. Na wojenny sposób przeżywali swój miesiąc miodowy. „Wanda” nie czuła się najlepiej. Była przeziębiona i miała wysoką gorączkę. Poranne majowe słońce nie zdołało obudzić młodych. Nawet ruch i wołania za ścianą nie ruszyły ich z łóżka. Niedawno poślubieni spali twardo wtuleni w siebie, gdy do ich pokoju wpadł zdyszany partyzant. – Józek, alarm! – zawołał, ledwie łapiąc oddech. – Sowieci nadchodzą. „Hanys” wyskoczył łóżka i ubrał się w pośpiechu. Pocałował żonę i wybiegł, chowając visa do kabury, a granaty do kieszeni. Zdenerwowana „Wanda” również zaczęła się ubierać i przygotowywać do wyjścia. Do podręcznej torby zapobiegawczo spakowała różne opatrunki, bandaże i lekarstwa. Już zamierzała wyjść, kiedy usłyszała pierwsze strzały. Stanęła jak wryta, sparaliżowana gwałtowną trwogą o męża. Zanim wyszła, uklękła i odmówiła dziesiątek różańca. Skończywszy, przeżegnała się i już spokojniejsza otworzyła drzwi. Od strony Kuryłówki trzeszczały erkaemy i wybuchały granaty. Gdy biegła samotnie wiejską drogą, wpadła na pędzącego z naprzeciwka Zygmunta Rejmana. – Żyje? – Żyje, ale jest ciężko ranny – odpowiedział szczerze przyjaciel męża. – Chodźmy, szybko. Masz opatrunki i lekarstwa? Kiwnęła głową i razem udali się w stronę miejscowego kościoła. Na plebanii w Tarnawcu ksiądz proboszcz Węgłowski urządził punkt opatrunkowy dla rannych i kierował akcją niesienia pomocy. Żołnierzy z pola bitwy pod Kuryłówką dowożono tu furmankami i opatrywano. Intuicja pomogła „Wandzie” odszukać rannego Józka, który zakrwawiony i cierpiący zdołał tylko wykrzyczeć: – Zabierzcie ją stąd! Zabierzcie! Sanitariuszki z oddziału wyprowadziły ją z pokoju, ale uspokoiły również, że „Hanys” dostał kulę w rękę, ale rana nie jest groźna. Na samym początku walki Józek, przebiegając drogę, został postrzelony w ramię i stracił wiele krwi, ale rana nie zagrażała życiu. Rannego „Hanysa” spod ostrzału wyniósł Aleksander Pityński „Kula”. Trochę uspokojona „Wanda” sama zaczęła działać jako sanitariuszka i nieść ulgę

w cierpieniach innym. Pierwszym rannym, którego miała obmyć z krwi i opatrzyć, był chłopak trafiony w pachwinę. Młodziutka dziewczyna zawstydziła się i zawahała. – Najpierw jesteś sanitariuszką, a dopiero potem kobietą – powiedział ksiądz, widząc jej niezdecydowanie. – Ma rację – pomyślała „Wanda” i zaczęła najstaranniej i najdelikatniej, jak to tylko możliwe, przecinać i ściągać zakrwawione spodnie rannego. A potem fachowo przemyła ranę i założyła opatrunek. – Dziękuję – wyszeptał zbielałymi ustami nieznajomy. – Nie ma za co – uśmiechnęła się na odchodne i ruszyła do kolejnego cierpiącego. Polskie dziewczyny zgrabnie uwijały się przy rannych. Wspólnie z nimi działała Ukrainka Zenka, dezerterka z Armii Czerwonej, która niedawno dołączyła do oddziału „Wołyniaka”. Jakiś czas po wspomnianej bitwie ktoś skojarzył, że zdecydowanie zwiększyła się liczba obław i potyczek po tym, jak Zenka przyłączyła się do polskich partyzantów. Zapadła decyzja i dziewczynę zlikwidowano, chociaż nikt przecież nie udowodnił jej winy. Być może zastrzelono wtedy niewinną kobietę. Nikt już raczej nie rozstrzygnie, czy Ukrainka naprawdę była szpiclem i donosiła komunistom na Polaków. Rannych, których było aż dziewięciu, przetransportowano początkowo wozami do Ożanny. W ostatnim jechała „Wanda” wraz z mężem i innymi rannymi. Tuż przed wyruszeniem w drogę złapał „Wandę” Józek Zadzierski i, wciskając jej w rękę mały pistolet „szóstkę”, powiedział: – W razie czego zastrzel Józka i siebie, bo lepiej umrzeć od razu, niż wpaść w ręce komunistów. Oni strasznie męczą, zanim później i tak zamordują. Tak uzbrojona dziewczyna bez przygód dotarła do Ożanny, gdzie zatrzymali się, czekając dalszych poleceń. W międzyczasie „Wanda” sprawdziła opatrunki i dała rannym wody. Wydawało się, że strzały umilkły. A może to duża odległość sprawiła, że nie było już nic słychać od strony Kuryłówki? „Wanda” w niepewności oczekiwała na jakiś sygnał od swoich. I kiedy już była zdecydowana, by ruszyć w dalszą drogę, konno przygalopował posłaniec. – Idzie odsiecz dla Ruskich. Trzeba koniecznie spalić mostek na rzece Złotej, aby ta kolumna nie dostała się do Ożanny – wyrzucił z siebie partyzant i zniknął w kurzu polnej drogi. Spanikowana „Wanda” nie bardzo wiedziała, co ma robić. Była sama z rannymi, a miejscowi gospodarze nie chcieli pomóc, gdyż bali się późniejszego sowieckiego odwetu. Dzielna dziewczyna postanowiła działać i za wszelką cenę znaleźć kogoś, kim mogłaby się posłużyć przy wykonaniu rozkazu. Na schodach domu natknęła się na skulonego znajomego partyzanta – Ferdka Pudełko. Wyłuszczyła mu sprawę, czekając na reakcję, a on ani drgnął. Dziwnie pochylony i wsparty na karabinie, zdawał się spać. Na dobre zdenerwowana dziewczyna szturchnęła go łokciem, aby zmusić do działania, a wtedy Ferdek bezwładnie poleciał na ziemię. Szybko sprawdziła tętno, ale chłopak już nie żył – zmarł w wyniku ciężkich ran postrzałowych. O pomoc w spaleniu mostu dziewczyna poprosiła innego rannego. Gdy delikatne nagabywania nie pomogły, rozkazującym tonem, grożąc otrzymanym od „Wołyniaka” pistoletem, wytłumaczyła mu konieczność działania. Chłopiec niechętnie i z ociąganiem podniósł się z ziemi, a potem z wielkim trudem zrobił parę kroków. Dopiero wtedy „Wanda” poznała, że to ten ranny w pachwinę. – Już nie musisz iść. Ja sama – zatrzymała chłopca i ruszyła przed siebie. Nie wiedziała, od czego zacząć, skąd wziąć zapałki, benzynę, czym pościnać gałęzie na podpałkę. Biegała, szukała i naraz usłyszała turkot kół, który nieustannie się zbliżał. Serce jej zamarło. Za późno było na ucieczkę. „Wanda” wyciągnęła przed siebie rękę z pistoletem i stanęła

przed wozami z rannymi. Była gotowa na śmierć. * * *

Konie radośnie ciągnęły zaprzęg. Wcześniej poskubały świeżej trawy i napiły się do syta. Teraz miały siłę, by żwawo zbiegać z piaszczystej leśnej górki. Obok woźnicy na koźle jechała „Wanda”, a za nią siedział Józek. Dziewczyna i jej mąż byli spokojni o najbliższą przyszłość. I szczęśliwi – bo razem. Cała kolumna liczyła kilka wozów, a oprócz tego grupę rannych eskortował „Wołyniak” ze swoimi ludźmi. To nie Rosjanie, a polscy partyzanci nadeszli z zorganizowanymi podwodami, kiedy „Wanda” zasłoniła własnym ciałem rannych i gotowa była bronić ich, mając jedynie malutki pistolecik. W jednej z wiosek położonych niedaleko Jarosławia zarządzono postój i nawiązano kontakt z miejscową konspiracją. Poprzez nich „Wołyniak” załatwił również łóżka dla rannych w miejskim szpitalu. „Wanda” wraz z łącznikiem z tutejszej konspiracji oraz z rannymi udała się do lecznicy. Jechała na pierwszym wozie z rannym Józkiem oraz kilkunastoletnim Tadziem, którego rodziców we Lwowie zamordowali komuniści. Padał drobny deszczyk i aby ranni nie mokli, „Wanda” przykryła ich plandeką. Droga dłużyła się, ale wreszcie furmanka zajechała na szpitalne podwórze. Do ostatniej chwili „Wanda” pocieszała cierpiącego Tadzia. – Zaraz dostaniesz zastrzyk i przestanie cię boleć – mówiła. Ale z rannym było źle. Ostatni raz spojrzał przytomnie na dziewczynę, uśmiechnął się do niej i zdołał jedynie wyszeptać: „Mamo…”, kiedy głowa opadła mu bezwładnie do tyłu. Zmarł na rękach „Wandy” na progu szpitala. – Tu nie cmentarz. Co wy mi tu trupa przywozicie – denerwował się lekarz, który po kilku minutach oglądał ciepłe jeszcze ciało chłopca i nie chciał słuchać tłumaczeń „Wandy”, że przecież on przed chwilą jeszcze żył. Na razie przyjął do szpitala tylko dwóch najciężej rannych, a „Wanda” z mężem musieli poczekać na tajnej kwaterze. Łącznik, który doprowadził ich do szpitala, znalazł teraz dla młodych bezpieczne lokum u swego wujka. – Za okupacji podpisał niemiecką volkslistę, to teraz niech to odpokutuje – śmiał się pod nosem, prowadząc Krzysztanowiczów ulicami miasta. Po tygodniu ukrywania się „Wanda” z cierpiącym Józkiem ponownie podjechała furmanką pod jarosławski szpital. Już z daleka widziała pielęgniarzy z noszami czekających na umówionego rannego. Ale dopiero kiedy wóz podjechał pod główne wejście, dostrzegła wojsko. Na okrągłym klombie rozstawiono najcięższy karabin maszynowy z obsługą, z daleka wyglądający jak małe działko. Wszystkich wchodzących i wychodzących ze szpitala zatrzymywali oficerowie sowieccy oraz polscy z komunistycznej armii. – Wpadliśmy – pomyślała „Wanda”, a „Hanys” ze zdenerwowania zaczął się tak kręcić, że rana na ręku otworzyła się, a bandaż nasiąkał świeżą, jasnoczerwoną krwią. Niestety, na wycofanie było już za późno. „Wanda” w głowie układała sobie jakieś logiczne kłamstwa, aby wybrnąć z kłopotliwej sytuacji. Z dokumentów miała przy sobie tylko niemiecką okupacyjną kenkartę. Ale jak wytłumaczyć władzy, że, mieszkając w Krzeszowie, pojechała do szpitala aż do Jarosławia, a nie do którejś z bliższych miejscowości? No i jak wyjaśnić wojskowym ranę Józka? Fakt, zdarzały się takie po napadach UPA, ale jak to wszystko połączyć w logiczną całość? „Wanda” zamarła, kiedy wreszcie i do nich podszedł polski oficer. Wyciągnęła drżącą rękę z dokumentami, ale on tylko spojrzał na czerwone bandaże „Hanysa” i dobitnie rzekł: – Polski oficer nie będzie legitymował polskich żołnierzy. Zasalutował i dał im wolną drogę.

Wanda Krzysztanowicz (zbiory Wandy Krzysztanowicz)

* * *

Józek został w szpitalu, a „Wanda” zamieszkała w Jarosławiu u komendanta rejonowego AK Mikołaja Turczyna. Wreszcie mogła trochę odsapnąć po ostatnich ciężkich przeżyciach. Żona Turczyna, pani Karolina, służyła młodej dziewczynie wszelką pomocą. „Wanda” wykąpała się, umyła dokładnie włosy i – aby pozbyć się wszy – obcięła swe piękne warkocze… Pewnej nocy, starając się nie zbudzić domowników, wyszła drugim skrzydłem mieszkania na balkon, by tam dokładnie wyczesać włosy gęstym, metalowym grzebieniem. Pracę dziewczyny przerwał okropny, głośny ryk zarzynanego zwierzęcia. „Wanda” struchlała, nasłuchując, co to takiego. Zwierzęce wycie powtórzyło się jeszcze raz, a potem znowu. Spanikowana uciekła do łóżka, gubiąc po drodze grzebień i zapominając o robakach. Następnego dnia przy śniadaniu „Wanda” spytała rodzinę Turczyna o te przedziwne

odgłosy. – Jak to możliwe, że tu, w centrum miasta, ktoś hoduje zwierzęta? – zapytała. A widząc zakłopotane miny domowników dodała: – Wczoraj czesałam włosy na balkonie i słyszałam okropne zwierzęce wycie. Turczyn spojrzał gniewnie na „Wandę” i gwałtownie odpowiedział: – Po co pani tam chodziła?! Nie widzi pani, że gruba kotara oddziela tamtą część mieszkania? Nikt z nas nie chodzi do tamtego skrzydła, nigdy! I pani też nie wolno. – Wzburzony usiadł, a żona delikatnie głaskała go po ręku. Zakłopotana „Wanda” nie wiedziała, co odpowiedzieć. Dlaczego mieszkańcy oddzielają się kotarą od ryku zwierząt? – Z tamtej strony, za ulicą, jest Urząd Bezpieczeństwa – wyjaśniła po chwili pani Karolina. – Tam mordują polskich patriotów. To oni tak wyją z bólu… Turczyn ukrył twarz w dłoniach, a jego żonie pociekły łzy. – Przepraszam, nie miałam pojęcia – wydukała zakłopotana i strwożona „Wanda”. Przez cały dzień w mieszkaniu panowała grobowa cisza. Obiad i kolacja minęły bez rozmów. Ale kiedy wieczorem wszyscy skończyli jeść, pani Karolina zainteresowała się kiepskim wyglądem „Wandy”. – Dostałaś dziś strasznych wypieków, dziecko. – Położyła chłodną dłoń na gorącym czole dziewczyny. – Masz chyba gorączkę? Nic to, jutro z rana musimy pójść do lekarza. Wizyta u specjalisty skończyła się prześwietleniem płuc i przerażającą diagnozą: dwie dziury w płucach i gruźlica. Chociaż dziewczyna odwiedzała codziennie męża w szpitalu, nie wspomniała mu ani słowem o swej chorobie. – Ma dosyć własnych zmartwień, nie będę mu dokładać kolejnego – myślała codziennie, wchodząc do szpitala. Któregoś dnia nie znalazła Józka w szpitalnej sali. Zakonnica, która opiekowała się chorymi, zabrała „Wandę” na stronę i wyszeptała do ucha: – Ktoś doniósł do UB, że w szpitalu są partyzanci i musieliśmy ich wszystkich poukrywać. Pani mąż jest bezpieczny. Ale pani też musi się ukryć, bo cały czas przeszukują szpital. Zaprowadziła „Wandę” na dół i zamknęła w szpitalnej pralni. – Proszę czekać cierpliwie. Gdy będzie bezpiecznie, przyjdę po panią – szepnęła na odchodne, znikając za drzwiami. „Wanda” usłyszała zgrzytnięcie klucza w zamku. Początkowe minuty dziewczyna spędziła w bezruchu, siedząc cała w strachu jak na szpilkach. Nasłuchiwała, co się dzieje za drzwiami. Na zewnątrz panowała jednak niezmącona cisza, nikt nie biegał, nikt nie spacerował. Po godzinie czas począł się jej niezmiernie dłużyć i w końcu dziewczyna zasnęła zakopana między szpitalnymi kocami. Obudziło ją targanie za ramię. Kiedy otworzyła zaspane, wystraszone oczy, ujrzała spokojną twarz znajomej zakonnicy. – Już dobrze, ubecy pojechali, można bezpiecznie wyjść z ukrycia – uśmiechnęła się, kiedy szczęśliwa dziewczyna pocałowała ją w policzek i wybiegła na schody. Kiedy się na dobre ściemniło, „Wanda” wróciła do mieszkania Turczyna i tam spotkała męża. Rana Józka goiła się nadzwyczaj dobrze, nie było potrzeby dalszej hospitalizacji. Po postrzale został mu na całe życie przykurcz ręki, ale to drobiazg. Młodzi podziękowali rodzinie Turczynów za pomoc oraz opiekę i wrócili w swoje rodzinne strony. Tam, w lasach niedaleko Brzyskiej Woli, nawiązali kontakt z „Wołyniakiem” i jego partyzantami. I chociaż dowódca ucieszył się na widok swoich ludzi, to sam zauważył, że nie nadają się oni do leśnego życia. „Hanys” miał sztywną prawą rękę, a „Wanda” gruźlicę. Dziewczyna powiedziała mężowi i „Wołyniakowi” o swojej chorobie. – Jest na to rada – odparł „Wołyniak”. – Mam czyste dokumenty repatriantów. Dam wam

papiery wystawione na nowe nazwiska. „Wando”, ty możesz przyjąć swoje rodowe, a „Hanysowi” wymyślimy fałszywe. Wyjedziecie rozpocząć nowe życie na Ziemiach Odzyskanych.

* * *

Świeradów-Zdrój to miasteczko położone przy powojennej granicy polsko-niemiecko-czechosłowackiej, oddalone o ponad sześćset kilometrów od Krzeszowa nad Sanem. Tam właśnie, uciekając przed morderczą komuną i swoją partyzancką tożsamością, dotarli „Wanda” i Józek. Polska administracja przydzieliła im mieszkanie i zaczęli prowadzić sklep spożywczy. Mogło się wydawać, że młodzi rozpoczynają wreszcie spokojne, normalne, cywilne życie. Józek figurował w papierach pod zupełnie obcym przybranym nazwiskiem jako Franciszek Dołowy, a „Wanda” pod swoim rodowym – jako Bojarska. Interes rozkręcał się, a w okolicy zamieszkali również inni znajomi partyzanci z oddziałów „Ojca Jana” i „Wołyniaka”. Życie toczyło się równym rytmem i zdawało się, że wszystko idzie ku lepszemu. Do czasu… Lato 1946 roku było przepiękne w Sudetach. Słońce skrzyło się w górskich potokach, ptaki śpiewały, a w rok po zakończeniu wojen na frontach ludzie inaczej patrzyli w przyszłość. W jeden z takich pięknych, słonecznych dni „Wanda” i Józek siedzieli na ławeczce przed swym sklepem, który o dziwo przynosił wcale niezłe zyski. Chciałoby się pomyśleć: żyć, nie umierać, w tym raju na zachodzie nowej Polski. Jakimż zimnym prysznicem musiały być dla tych dwojga słowa, które wypowiedziała jedna z ich klientek. Podeszła do nich, przyjrzała się lepiej i tak mówi: – Panie Krzysztanowicz, to i pan tutaj? To dawna znajoma z Krzeszowa przyjechała tu do swych kuzynów. Nie wiedząc o przybranym nazwisku Józka, zdemaskowała go teraz przy wszystkich. Uciekli na drugi koniec Polski, ukrywali się, zmienili nazwiska – a tu taka wpadka! Zbyt wiele osób to słyszało, by można było przejść nad tym wydarzeniem do porządku dziennego. Młodzi obawiali się szczególnie swego sąsiada – jednonogiego Rumuna, który po zakończeniu wojny został w tym mieście i prowadził teraz warzywniak obok nich. – „Wanda”, posłuchaj mnie uważnie. – Józek na zapleczu sklepu wyłuszczał żonie swe plany. – Sprzedaj prędko sklep i wszystkie towary, a ja załatwię transport. Musimy uciekać.

Helena Motykówna „Dziuńka” (www.kepnosocjum.pl)

Dziewczyna niemal w biegu oddała wszystkie rzeczy kuzynce i sprzedała jej cały sklep za pięć tysięcy złotych (których zresztą do dziś od niej nie otrzymała). Wspólnie z mężem natychmiast wyjechali. Zatrzymali się na krótko w Krakowie, a potem… postanowili wrócić w rodzinne strony, do Krzeszowa.

Świeradów-Zdrój, maj 1946 r., od lewej: Ferdynand Romaniak „Klon”, Stanisław Pelczar „Majka”, Tadeusz Haliniak „Opium” i Wanda Krzysztanowicz „Wanda” (zbiory Stanisława Szymuli)

Świeradów-Zdrój, maj 1946 r., od lewej: Ferdynand Romaniak „Klon”, Wanda Krzysztanowicz „Wanda”, Władysław Mucha z oddziału „Lancy”, Stanisław Pelczar „Majka” i Tadeusz Haliniak „Opium” (zbiory Stanisława Szymuli)

Świeradów-Zdrój, maj 1946 r., od lewej: Tadeusz Haliniak „Opium”, Stanisław Pelczar „Majka”, Wanda Krzysztanowicz „Wanda” i Ferdynand Romaniak „Klon” (zbiory Stanisława

Szymuli)

Świeradów-Zdrój, maj 1946 r., od lewej: Ferdynand Romaniak „Klon”, Stanisław

Pelczar „Majka”, Władysław Mucha z oddziału „Lancy”, Wanda Krzysztanowicz „Wanda” i Tadeusz Haliniak „Opium” (zbiory Stanisława Szymuli)

Pierwsze dni były spokojne. Małżeństwo postanowiło znów zarabiać na życie, handlując. Zamysł był taki, aby skupować na targach jaja, masło i mleko, przewozić je na Śląsk i tam, w Katowicach, sprzedawać z zyskiem. „Wanda” i jej mąż zrobili może ze dwie, trzy takie trasy, a już UB przypomniało sobie o przeszłości Józka. Nie wiadomo, który już raz musiał uciekać. Tym razem znalazł się w Lubaniu. Tam pomieszkiwał u znajomego, Franka Serafina, a potem u kuzyna swej żony, Władka Muchy. Pewnego dnia w parku Józek spotkał dwóch polskich lotników, którzy po zakończeniu II wojny światowej przyjechali z Anglii, a teraz postanowili wracać na Zachód, gdzie można spokojnie żyć i pracować, nie to, co w komunistycznej Polsce. Lotnicy bali się, że w każdej chwili mogą zostać zaaresztowani jako imperialistyczni szpiedzy, dlatego postanowili uciekać i nielegalnie przekroczyć granicę. Przyłączył się do nich Władek Mucha. Józek jednak nie chciał zostawiać czekającej w Krzeszowie żony i stwierdził, że można jeszcze ukrywać się w kraju, na przykład na północy. Niestety ktoś zdradził – poszedł do UB i doniósł o wszystkim. Podczas próby przekroczenia granicy lotnicy zostali natychmiast schwytani. Zatrzymano również Władka Muchę za pomoc w ucieczce i Józka – pod zarzutem, że „wiedział, a nie powiedział”. „Wanda” dowiedziała się, że jeden ze świadków na rozprawie sądowej Józka miał jechać do Lubania aż z Krzeszowa. Ojciec Józka radził, by dziewczyna opłaciła podróż temu świadkowi i zafundowała mu obiad. Tak zrobiła, sądząc naiwnie, że to uratuje jej męża. Jakież było jej zdziwienie, kiedy na rozprawie przed sądem świadek ten wyznał: – Znam tego pana. To Józef Krzysztanowicz z Krzeszowa. On był w partyzantce u „Wołyniaka”. – Och… Tym razem to już koniec – pomyślała „Wanda” i zwróciła szkliste oczy w stronę Józka. Ich spojrzenia się spotkały. Patrzyła na kochanego męża, jakby chciała na resztę życia zapisać w swojej pamięci jego twarz. Nie słyszała dalszego wywodu tego nieszczęsnego świadka. Cały świat właśnie zwalał jej się na głowę. Bo co można w komunistycznej Polsce dostać za „Wołyniaka”? Tylko kulę w łeb albo w najlepszych układach dożywocie. Tak myślała dziewczyna, kiedy zaczęto przesłuchiwać Józka. – To niemożliwe, że ten pan widział mnie wśród partyzantów „Wołyniaka”, ponieważ ja w tym czasie mieszkałem już w Świeradowie-Zdroju i prowadziłem sklep. Może to poświadczyć żona tego świadka, która akurat była wówczas w tamtej okolicy i widziała mnie właśnie w Świeradowie – powiedział pewnie „Hanys”. Na pytanie sądu, czy to możliwe, pechowy świadek zaczął kręcić, że widocznie pomyliły mu się daty. A przyciśnięty mocniej stwierdził, że to ubecy kazali mu oczerniać Krzysztanowicza. Wtedy sąd nabrał wody w usta, nie chcąc drążyć tematu wymuszania przez UB fałszywych zeznań. Szczęśliwie Józek nie dostał nic za „Wołyniaka”, ale i tak skazano go na trzy lata więzienia. Najpierw przebywał w więzieniu we Wrocławiu, a potem pracował w kopalni miedzi, w międzyczasie trafił również do ostrego więzienia w Raciborzu.

* * *

„Wanda” pod nieobecność męża musiała ciężko pracować, by zarobić na podstawowe potrzeby. Początkowo znalazła zatrudnienie we Wrocławiu w restauracji dworcowej, a potem w spółdzielni we wsi pod Wrocławiem. Tam zajmowała się rozliczeniami, księgowością i awansowała nawet na stanowisko kierowniczki. Kiedy Józek wyszedł z więzienia, dojechał do żony i zatrudnił się w sklepie. Już na wolności ciężko zachorował, między innymi na gardło. Jeden z lekarzy poradził, by pojechał do Ciechocinka i tam się podkurował. Tak też uczynili

małżonkowie, zostając w Ciechocinku nawet na dłużej. Prowadzili tam sklep z pamiątkami, który prosperował niesłychanie dobrze. Czas spędzony w uzdrowisku to jeden z najwspanialszych momentów życia Krzysztanowiczów. Stać ich było na wszystko, kupili piękny dom w Ciechocinku, rozdawali pieniądze rodzinie i opłacili adwokackie wykształcenie kuzynowi. Niestety nie doczekali się własnych dzieci.

Wanda Krzysztanowicz (zbiory Szymona Nowaka)

– Choć wzrok już nie ten, ale do dziś szybko złożyłabym i rozłożyła visa – mówi pani Wanda, wpatrując się w wyblakłe fotografie i wyszukując te najstarsze, z okresu wojny lub czasów zaraz po jej zakończeniu. – Bo mój mąż miał visa – dodaje z uśmiechem. Jest koniec lutego 2014 roku, a ja siedzę w mieszkaniu pani Jadwigi Wandy Krzysztanowicz z domu Bojarskiej w Stalowej Woli, wysłuchując opowieści o jej niezwykłych losach. – Mój mąż zmarł w 1992 roku w Ciechocinku na zawał serca – kończy pani Wanda. – Jego ciało przywieźliśmy z Ciechocinka do Krzeszowa i tu został pochowany. Niestety, jego rodzina nie pozwoliła na nagrobku wyryć żadnego napisu o tym, że był w partyzantce NOW-AK, a potem w oddziale „Wołyniaka”. A jak potoczyły się losy pozostałych bohaterów tej historii? – Stoboya powiesił komunista o nazwisku Bartyna i nawet się tym przechwalał. Turczyna

zakatowano na śmierć w ubeckim więzieniu. Kiedy jego syn odbierał ciało, całe było w siniakach, aż czarne od bicia – relacjonuje moja rozmówczyni. – Cóż mogę dodać na zakończenie swej opowieści? Chyba tylko to, że w maju 1986 roku Józef Krzysztanowicz był w Watykanie na spotkaniu z papieżem Polakiem – Janem Pawłem II. Tam podarował papieżowi drewnianą rzeźbę orła, który depcze wstrętnego węża, symbolizującego komunizm. „Wie Ojciec Święty, kogo przedstawia ten wąż?” – zapytał mój mąż. „Wiem, wiem” – Jan Paweł II kiwnął głową ze zrozumieniem, ale i zadumaniem nad ciężkimi losami Polski.

Jaga

Śnieg skrzył się tysiącem barw, kiedy zachodzące słońce omiatało swym żółto-pomarańczowym blaskiem ostatnie skrawki ziemi. Jeszcze moment i zniknie za horyzontem, pozostawiając po sobie tęsknotę za ciepłem i światłem. Sanna trwała już dosyć długo, a ze zmęczonych koni ciepłe kłęby pary aż buchały na mroźnym powietrzu. Mimo tego woźnica ani myślał zwalniać. Miał ku temu ważne powody. Po pierwsze, chciał dojechać do celu jeszcze przed nastaniem całkowitej ciemności. A po wtóre – dziś miał wyjątkowych pasażerów. Na swych saniach przewoził zagrzebaną pod stosem koców i kożuchów młodą parę udającą się na swój ślub i wesele. Pasażerowie długo wpatrywali się w ostatnie promienie słońca, kiedy nagle sanie wjechały w ciemny bór. Od razu zrobiło się jakoś nieprzyjemnie, a nawet trwożnie. Piękna dziewczyna bardziej przytuliła się do ramienia swego ukochanego, kiedy z leśnej gęstwiny dobiegło wycie wilka. Najpierw jednego, potem drugiego, a następnie kilku kolejnych, na zmianę. Chyba woźnica również poczuł się nieswojo, bo zaczął ponaglać konie, trzaskając z bata nad ich głowami. Zaprzęg przyspieszył i szusował teraz w dół na ostrych zakrętach prowadzącej pośród drzew przycinki. W pewnym momencie sanie przechyliły się niebezpiecznie w prawo, a przeciążone nadmiernie z jednej strony konie zerwały uprząż i jeszcze przez moment gnały przed siebie. Pojazd, pchany siłą rozpędu, sunął jeszcze chwilę po śniegu i zatrzymał się dopiero po lekkim uderzeniu w jedną z sosen. Na szczęście pasażerom nic się nie stało, tylko wystraszyli się porządnie. – Trzeba sprowadzić pomoc, bo sami nie damy rady naprawić tej uprzęży. Niedaleko przed nami powinna być leśniczówka. Niech pan tam pobiegnie, ktoś na pewno jest na miejscu – komenderował woźnica, który sam ruszył łapać konie. – Kochana, będzie szybciej, jak ja pójdę sam, ty poczekaj w saniach – powiedział mężczyzna, lekko muskając czerwone czarujące usta dziewczyny. – Wracaj zaraz – odpowiedziała, skrywając drżenie głosu. Nie chciała dać po sobie poznać, jak bardzo się boi. – Wszystko będzie dobrze! – rzucił na odchodne i już maszerował w tę samą stronę, gdzie przed momentem zniknął w pogoni za końmi woźnica. Gęsty las nie był przyjaznym miejscem, a wraz z postępującą ciemnością robiło się coraz straszniej. Ukochany zniknął w ciemnościach, skrzypienie jego kroków na śniegu umilkło w oddali. Janka została sama, raz po raz nasłuchując dalekiego wycia wilków. Strach zaczął powoli opanowywać wyobraźnię dziewczyny i zaczęła przypominać sobie różne niesamowite opowieści krążące między ludźmi. Jak tę o starej kobiecie, która pewnej mroźnej zimy wyszła do lasu po chrust i już nie wróciła. Jej zlodowaciałe ciało znaleziono kilka dni później i pochowano na cmentarzu. Ale niektórzy opowiadali, że widzieli ją potem wielokrotnie w lesie. Podchodziła do ludzi bezszelestnie, jak zjawa, i skrzypiącym głosem pytała: „Chce pani chruściku?”. Powiadano też o leśniku, który zamiast tępić kłusownictwo, sam dla większego zysku zakładał wnyki. On również zaginął, a potem odnaleziono tylko jego uciętą głowę. Mówiono, że to porachunki pomiędzy kłusownikami. Ale byli i tacy, którzy opowiadali, że leśniczy zmienił się w wilkołaka i biega po lesie w ludzkiej postaci, ale z głową wilka. Podobno odwiedza nocami wsie i zachodzi do niegrzecznych młodych dziewczyn, szukając dla siebie żony, gdyż zmarł jako kawaler.

Od lewej: Janka Oleśkiewicz, Irka Szaniawska i Janka Feldman (zbiory Anny Ordyczyńskiej)

Takie myśli przebiegały przez skołataną głowę dziewczyny, gdy znużona długim czekaniem zaczęła przysypiać. Sama nie wiedziała, czy to sen, czy jawa, kiedy kątem oka dojrzała przemykający obok sań cień. To ją rozbudziło i zastanowiło. Gdy rozmyślała, co to mogło być, nagle usłyszała dziwne, zbliżające się trzaski. Pomyślała o swoim narzeczonym lub woźnicy i wyszła z sań, wypatrując w ciemności ludzkich postaci. Zrobiła kilka kroków w stronę, skąd dobiegały niepokojące odgłosy, a potem jeszcze kilka, oddalając się coraz bardziej od pojazdu. Nic nie było widać, ale już wyraźnie słyszała ten dźwięk. Brzmiał tak, jakby ktoś butem nadeptywał na suche gałązki drzewa. Albo łamał chrust na krótsze patyki. – Janka! Gdzie jesteś? – dobiegło do niej wołanie narzeczonego, ale z tyłu, od strony pozostawionych sań. – Tutaj! – zakrzyknęła dziewczyna i pognała z powrotem. Zdyszana dopadła do sań i wtuliła się w kożuch swego chłopca. W tym czasie woźnica wraz z innym mężczyzną zaprzęgali już konie. Okazało się, że cała trójka nadeszła z całkiem innej strony, ponieważ sprowadzony do pomocy gajowy znał skrót przez las. – Będzie dobrze, może jeszcze zdążymy na nasz ślub – śmiał się chłopak, obejmując narzeczoną, kiedy konie ruszyły z kopyta. – A można wiedzieć, komu pomagałem? – zakrzyknął za nimi mężczyzna. – Jance Przysiężniak, mojej żonie! – Męski radosny i mocny głos zabrzmiał w leśnej głuszy.

* * *

Janina Oleśkiewicz urodziła się w 1922 roku w Kuryłówce jako trzecia córka Franciszka Oleśkiewicza i Katarzyny z domu Kyci. Na początku należy wyjaśnić wątpliwości dotyczące nazwiska rodowego Janiny, ponieważ w niektórych opracowaniach figuruje inna jego forma – Oleszkiewicz. Zachowały się jednak dokumenty z tamtych lat, a nawet własnoręczny podpis dziewczyny, które bezsprzecznie potwierdzają nazwisko Oleśkiewicz. Starsza siostra Janki – Maria, urodziła się w USA, kiedy rodzina Oleśkiewiczów przebywała jeszcze w Stanach Zjednoczonych. Janina miała też młodszego brata, Mariana, który również włączył się potem w działalność konspiracyjną. Pozostałe rodzeństwo Janki – siostra Bronisława i brat Stanisław zmarło w młodym wieku. Rodzina Oleśkiewiczów zamieszkała w Kuryłówce, gdzie tata prowadził sklep i piwiarnię. Tam Janka skończyła szkołę powszechną, a następnie kształciła się w Leżajsku i zdała tzw. małą maturę. Po wybuchu wojny, w czasie

niemieckiej okupacji Janina włączyła się wraz z bratem Marianem w ruch podziemia niepodległościowego, przynależąc do Narodowej Organizacji Wojskowej, scalonej potem z Armią Krajową. Była łączniczką i (kiedy trzeba) sanitariuszką na placówce w Kuryłówce. Janina miała konspiracyjny pseudonim „Olcha”, zamieniony potem na „Jaga”, i wszyscy znajomi zwracali się do niej w ten sposób. Używała także innych form tego pseudonimu, jak „Jagoda” i „Jagna”. Współdziała z miejscowym oddziałem „Ojca Jana” i właśnie w partyzanckiej bazie w leśniczówce u Werfla pierwszy raz zobaczyła i poznała dowódcę oddziału partyzanckiego – Franciszka Przysiężniaka ps. Ojciec Jan. Od razu spodobał jej się przystojny młody mężczyzna w mundurze, a i on zwrócił uwagę na wiecznie uśmiechniętą buzię ładnej dziewczyny. Nie minął miesiąc i nadarzyła się sposobność dla młodych, aby poznać się bliżej. Janka i Franciszek byli na weselu Wandy Brzyskiej ps. Wacek z ppor. AK Konradem Wasilewskim, gdzie „Jaga” była drużką. Weselisko, chociaż z oczywistych względów skromne, rozkręciło się w huczną zabawę. Muzyka z patefonu wybrzmiewała głośniej i głośniej, a i coraz więcej pustych butelek samogonu piętrzyło się w kącie sali. Tamtej nocy na parkiecie królowały dwie pary. Naturalnie – nowożeńcy, którzy, bawiąc się na całego, oddalali od siebie na moment myśli o okupacyjnej trwożnej codzienności i niepewnej przyszłości, oraz – wiodący prym wśród tańczących – Janina Oleśkiewicz i Franciszek Przysiężniak. Całkowicie zapamiętali się w tańcu i, patrząc sobie głęboko w oczy, płynęli po sali w rytm walców i tanga. Obserwujący ich myśleli, że chcą po prostu zapomnieć na chwilę o złych czasach, wojnie i strachu. Nikt nie przypuszczał, że między młodymi zaczyna się dziać coś naprawdę niezwykłego. Tańczyli szybko, a sukienka Janki fruwała na boki. W miarę upływu czasu dziewczyna coraz bardziej dawała się ponieść muzyce, a jej szczupłe ramiona całkowicie zawierzyły czułym i mocnym objęciom mężczyzny, z którym tańczyła. Pewna ręka obejmowała jej kibić, a usta chłopca ukradkiem muskały jej włosy. Janka czuła drżenie warg, łopot skrzydeł motyli w brzuchu i mocne bicie serca. Całkiem zatracili się w tym tańcu i nic już dla nich nie istniało, nic innego nie miało znaczenia. Żadne wojny, żadne spory. Istnieli tylko oni dwoje. Tu i teraz. W tym opętańczym tańcu ich usta spotkały się ukradkiem. Krople potu perliły się na czole dziewczyny i szczypały solą w oczy, a potem jak paciorki łez spływały po twarzy.

Na zdjęciu od lewej: Wanda Brzyska, kolega Wandy, Krystyna Pieczątka-Pruszak, Józef Wójcik, Janina Oleśkiewicz „Jaga”, P. Hess pracujący z Wandą w Urzędzie Gminy w Krzeszowie – pochodzący z rodziny kolonistów niemieckich znad Sanu, Krystyna Wasilewska, Danuta Brzyska, Maria Brzyska. Plebania w Krzeszowie, 1942 r. (zbiory Bogdana Siejka)

– Płaczesz? – szepnął cicho. – Nie, nie. To tylko zmęczenie, to nie łzy – zaśmiała się.

Coś dziwnego się z nią działo. Naprawdę była zmęczona tańcami, ale mimo że odpoczywała w przerwach, wciąż nie mogła wyrównać oddechu. Nawet gdy chłopiec znikał jej sprzed oczu, niezmiennie widziała jego twarz, piękne oczy i słyszała łagodny, kojący głos. Kiedy minęła północ, Franciszek i Janka bezszelestnie wymknęli się na dwór, by razem posłuchać śpiewu słowików i powąchać kwiaty bzu. Mijały dni, a młodzi coraz częściej się spotykali, poznawali się nawzajem i pokochali czystą miłością. Dwudziestojednoletniej łączniczce zaimponował przystojny partyzancki oficer, a ona swą roześmianą młodością wprowadziła wiele optymizmu do trudnego wojennego życia Franciszka. Ich młodość, naznaczona brzemieniem ciężkich czasów, domagała się miłości. Byli pełni życia, piękni i uśmiechnięci. Pasowali do siebie jak mało kto. I bardzo chcieli, pomimo wszelkich przeciwności, być razem. Narzeczeni szybko postanowili się pobrać, a uroczysty ślub miał się odbyć zaraz po świętach Bożego Narodzenia, 27 grudnia 1943 roku, w dzień św. Jana Apostoła i Ewangelisty, we wsi Graba.

* * *

Późną nocą, po tym pechowym wypadku w lesie, sanie wjechały do wioski. Wszyscy już spali, więc i przyszła młoda para udała się na poszukiwanie noclegu. Nazajutrz wieś wolno budziła się do życia. Najpierw zaczęły piać koguty, potem konie rżeniem przypominały o sobie, na koniec odezwały się nieliczne krowy. W końcu i ludzie zaczęli się ruszać i wychodzić z ciepłych pomieszczeń na rześkie powietrze mroźnego ranka. Pierwsi wyszli na zmianę wartowników polscy partyzanci, ponieważ już cały oddział „Ojca Jana” był w Grabie. W ciągu dnia przygotowania do ślubu i wesela ruszyły na dobre. Zaczęli pojawiać się pierwsi weselni goście. Choć ślub planowany był na następny dzień, to i tak przyszły pan młody nie był zadowolony z postępów prac. Oficjalnie przedstawił swoją narzeczoną wszystkim oficerom i dowódcom plutonów, a potem, wziąwszy na stronę swego ówczesnego zastępcę, por. Bogumiła Męcińskiego „Władkę”, zrugał go za zbytnią opieszałość. Pogonił także do pracy resztę partyzantów, łącznie z niedawno przybyłym do oddziału, a już lubianym przez wszystkich oficerem Bolesławem Usowem „Konarem”. Był wszak drugi dzień świąt Bożego Narodzenia, a żołnierze zakwaterowani we wsi na kilka dni przed Wigilią prawie nic jeszcze nie zrobili. Polowy ołtarz był nieukończony, partyzanci – zamiast włączyć się w przygotowania – spokojnie czyścili swoją broń, a ksiądz kapelan Franciszek Lądowicz ps. Kalina spowiadał. Widocznie Wigilia (podczas której zajadano nawet zdobyte na Niemcach karpie) oraz święta rozprzęgły trochę dyscyplinę. Dopiero ustawiony do pionu por. „Władka” zaczął organizować ludzi i kierować ich do konkretnych prac. Na dodatek przyszła informacja, że w niedalekich Golcach widziano ciężarówki z Niemcami, a wieczorem nad tamtą wsią unosiły się kłęby dymu. Pomimo tych ostrzegawczych sygnałów nie wzmożono czujności. Nocą na podejściach do wsi stały nieliczne warty, które z nastaniem świtu zostały ściągnięte. Rankiem czyniono ostatnie przygotowania. Ślub miał odbyć się na uroczystej sumie przed ołtarzem polowym. Franciszek wraz z Janką przechadzali się po wsi, kiedy nagle od strony Golców pojawiły się sanie. – Pewnie kolejni goście weselni – pomyślała „Jaga”, wskazując narzeczonemu sunące sanie, które robiły kurzawę ze śniegu i prędko zbliżały się do pierwszych zabudowań osady. „Ojciec Jan” osłonił ręką oczy i długo wpatrywał się w nadjeżdżających. Nagle zamarł i mocniej ścisnął rękę dziewczyny. – To Niemcy – szepnął, a potem krzyknął na całe gardło: – Niemcy! Alarm! – Wyciągnął z kabury pistolet i strzelił w kierunku nadjeżdżających.

Na kilkunastu saniach w białych maskujących mundurach jechali niemieccy żołnierze. Franciszek pociągnął ze sobą dziewczynę, kryjąc się na podwórzu najbliższego gospodarstwa. Zdążyli umknąć przed pierwszymi saniami, najeżonymi lufami niemieckich karabinów. Zaskoczenie było pełne i kiedy odezwały się strzały, natychmiast na śnieg padło kilku partyzantów, barwiąc na czerwono biały puch. Niemcy byli znakomicie przygotowani do akcji. Białe postacie, uzbrojone wyłącznie w broń maszynową, sprawnie zeskakiwały z sań i otwierały ogień do niezorganizowanych Polaków. Partyzanci, na wpół ubrani, wyskakiwali w pośpiechu z domów. Niektórzy nie mieli przy sobie broni, ponieważ wrogi atak zaskoczył ich podczas czyszczenia i konserwacji karabinów. „Ojciec Jan” próbował skrzyknąć swoich chłopaków i stworzyć jakąś obronę, ale nikt go nie słuchał. – Wycofujcie się! Słyszysz?! Ratuj siebie i dziewczynę! – krzyknął mu do ucha „Konar”, który ze szmajsera ostrzeliwał nieprzyjaciół. – Uciekaj! Tu już pozamiatane. – Wskazał ręką pierwsze ofiary bitwy. – Zastąpisz mnie? – „Ojciec Jan” niepewnie spytał Usowa. – Jak zawsze – uśmiechnął się, zmieniając magazynek w empi. – Biegnijcie w stronę lasu, ten teren chyba nie jest obstawiony. – Trzymaj się, bracie. I… dziękuję – rzucił Franciszek i już prowadził narzeczoną ostrożnie opłotkami w stronę ciemnej linii puszczy. Kiedy wyszli zza stodoły, zauważyli tyralierę zielonych mundurów niemieckiej następnej grupy nadchodzącej od strony pól. Młodzi, na wpół zgięci, brnęli przez wysokie zaspy w kierunku zbawczej linii drzew, kiedy w ich kierunku gruchnęły pierwsze strzały. Janka zachwiała się nagle i padła w śnieg. – Dostałaś? – Franciszek strwożony przylgnął do niej. – Nie, nie. Potknęłam się tylko. – No to ruszajmy dalej. – Franek, a co z oddziałem? – Nie myśl o oddziale. Mój zastępca na pewno pokieruje walką nie gorzej ode mnie. Ja nie mogę cię opuścić, rozumiesz? Kocham cię. To ciebie muszę chronić, a nie swoich żołnierzy. Po tym stanowczym oświadczeniu, brnąc na czworakach w śniegu, skierowali się do lasu. Janina była szczęśliwa, że ukochany zdobył się na takie wyznanie i to w obliczu wyjątkowego niebezpieczeństwa. Wbrew wszystkiemu, z uśmiechem na ustach, lecz drżącym sercem, posuwała się za narzeczonym w utorowanym przez niego tunelu w głębokiej zaspie. Wkrótce bezpiecznie skryli się pośród gęstych drzew. Tymczasem bitwa w Grabie przybierała coraz bardziej niekorzystny dla polskiej strony obrót. Porucznik „Władka” już na początku walki wyprowadził samowolnie do lasu jedną z bardziej zdezorganizowanych partyzanckich grup. Było to brzemienne w skutkach działanie, gdyż okazało się potem, że w czasie walki we wsi zginęła żona tego żołnierza – Władysława Męcińska. Polska obrona załamała się całkowicie, a żołnierze pojedynczo i grupkami wycofywali się ze wsi. Realnego wsparcia i osłony uciekającym udzielił „Wołyniak”, który, na wpół ubrany, boso, biegał po śniegu z erkaemem i ostrzeliwał niemieckich żołnierzy. A potem wraz z „Konarem” jako jeden z ostatnich wyszedł z płonącej już wsi. Jako że Franciszek Przysiężniak na samym początku wycofał się do lasu i nie kierował walką swego oddziału, niektórzy do dziś twierdzą, że w ogóle go wówczas w Grabie nie było. Po walce rozbitkowie powoli zbierali się w leśniczówce Młyny. Nastroje były grobowe, a każda kolejna grupka przynosiła coraz gorsze wiadomości. W walce zginęło aż dziewięciu polskich żołnierzy, nie licząc rannych. Ponadto Niemcy zabili troje przyjezdnych gości weselnych oraz aż czternastu mieszkańców wsi (w tym sześcioro dzieci). Oddział stracił wiele

broni, wszystkie tabory i zaopatrzenie. A na koniec Niemcy w odwecie spalili całą miejscowość.

Franciszek Przysiężniak „Ojciec Jan” (w kożuchu) z żoną Janiną „Jagą” podczas polowej mszy świętej (zbiory Dionizego Garbacza)

Nastrój klęski udzielił się wszystkim, a najbardziej waleczny i bohaterski podczas bitwy Józef Zadzierski jako pierwszy wystąpił z oskarżeniami. Wzburzony wykrzykiwał, że „Ojciec Jan” bardziej interesował się swą młodziutką narzeczoną niż oddziałem, a jego zastępca, „Władka”, jako jeden z pierwszych dał nogę do lasu. Wzajemnych pretensji było więcej. Oskarżano się o złe wystawienie wart, nieprawidłowe dowodzenie i bagatelizowanie wcześniejszych informacji o Niemcach. Kłótni i sporów nie zażegnało nawet przybycie komendanta okręgu, Kazimierza Mireckiego „Żmudy”. Młody, porywczy „Wołyniak” nie dał sobie niczego wytłumaczyć i wystąpił z oddziału Przysiężniaka. Zabrawszy kilkunastu uzbrojonych swoich ludzi, zapakował się na sanie i odjechał w kierunku Kuryłówki i Tarnawca.

* * *

Lekkie jak pocałunek, jak trzepot skrzydeł motyla, jak dotyk kropli dżdżu na twarzy lub płatków śniegu na rozgrzanej dłoni. Tak delikatne, ciche dźwięki kościelnych organów miały zaraz powitać kilka osób uczestniczących w nocnej uroczystości. Grano Ave Maria Bacha, ale stary organista tak lekko muskał palcami klawisze i takie subtelne wydobywał z nich tony, że wydawało się, jakby to z nieba spływał głos aniołów na ten ziemski padół. Było jeszcze pusto, przy ołtarzu paliła się tylko jedna świeca, a czekający obok ksiądz zaczynał się już denerwować. Grubo po północy do świątyni weszły trzy osoby. – Szczęść Boże, jesteście wreszcie – witał przybyłych kapłan, a jego cichy szept jeszcze potęgował powagę chwili. – Niech będzie pochwalony Jezu Chrystus – odparli przybyli. – Na wieki wieków. – Tutaj wszystko w porządku? – spytał księdza Franciszek Przysiężniak. – Tak, czekałem tylko na was. – Ksiądz Tadeusz Boratyn spojrzał na pannę młodą i uśmiechnął się. – Anielskie organy grają już dobre pół godziny. Mam nadzieję, że nie pobudziły ludzi we wsi. Zapraszam – uprzejmie skinął ręką na przybyłych i poprowadził ich w kierunku

płomienia świecy, do ołtarza głównego z obrazem świętego Antoniego z Padwy, patrona kościoła. Za księdzem szli Janina z Franciszkiem, a za nimi kroczył jedyny świadek tej uroczystości – Bolesław Usow ps. Konar. Kiedy dochodzili do ołtarza, musieli po kolei wyminąć stojący pośrodku katafalk, przygotowany do pogrzebu, który miał się odbyć następnego dnia. Na widok ciężkich drewnianych podstaw do ułożenia trumny Janka przystanęła. – Nie ślub i wesele mi pisane, a trumna i ciemny grób – przebiegło jej przez myśl, a z oczu popłynęły dwie słone łzy. Franciszek próbował pociągnąć dziewczynę za sobą, a kiedy ta nie ustępowała, pochylił się do niej. – Co się dzieje? Spojrzała tylko na niego przez łzy. – Franek, ja niebawem umrę… – Co ty gadasz? To nasz ślub, trzeba się weselić. Teraz już zawsze będziemy razem. Nigdy, przenigdy cię nie opuszczę, obiecuję. – Ten katafalk czeka na trumnę, na moją trumnę – wskazała palcem i zaniosła się histerycznym, trudnym do opanowania płaczem.

Akt ślubu Franciszka Przysiężniaka z Janiną Oleśkiewicz z ich własnoręcznymi podpisami (zbiory Andrzeja Pityńskiego)

Zebrani mężczyźni nie wiedzieli, co robić, nawet muzyka umilkła. Tylko Franciszek, tuląc narzeczoną, ocierał jej łzy i tłumaczył, że wszystko będzie dobrze. Do akcji wkroczył ksiądz, spokojnie perswadując Jance, że katafalk jest przygotowany do jutrzejszego pogrzebu, że to normalna rzecz, zawsze przygotowuje się go w świątyniach dzień wcześniej. – Spójrz na ołtarz, tam święty Antoni z Padwy chce wziąć was dziś pod swoją opiekę. To patron narzeczonych i małżonków. Żadna krzywda wam się nie może stać, kiedy jesteście z Bogiem. On ukoi wasze lęki i da wam niezmierzoną siłę do zmagań z armią szatana. Długie minuty musiały minąć, zanim udało się uspokoić Janinę. Ponownie zagrały organy, młodzi wreszcie stanęli przed ołtarzem, a ksiądz pobłogosławił ich związkowi. – A teraz pan młody może pocałować pannę młodą – na zakończenie zakomenderował ksiądz, a młodzi złączyli się w długim uścisku i gorącym pocałunku. Janka, już spokojna i szczęśliwa, czule tuliła się do męża, ale Franciszek wciąż czuł na ustach słony smak jej łez. Janina Oleśkiewicz i Franciszek Przysiężniak wzięli ślub po kryjomu, w tajemnicy, w nocy 11 stycznia 1944 roku, a błogosławiący małżonkom ksiądz Boratyn, w obawie przed dekonspiracją partyzantów, nie odnotował tego faktu w księgach parafialnych. Na zachowanym akcie ślubu, zatytułowanym „Przysięga przedślubna”, w post scriptum zanotowano: „Okoliczności wojny wpłynęły na to, że nowożeńcy brali ślub potajemnie, przy zamkniętych drzwiach, bez złożenia zapowiedzi i bez zezwolenia Kurii wydawanego na okres wojny, wobec tylko jednego świadka”.

* * *

Franciszek Przysiężniak urodził się w 1909 roku w Krupem koło Krasnegostawu. Brał udział w walkach we wrześniu 1939 roku i w wyniku tych działań dostał się do niewoli niemieckiej pod Tomaszowem Lubelskim, lecz uciekł z transportu. Konspirował w Narodowej Organizacji Wojskowej, scalonej z AK, a potem był dowódcą oddziału partyzanckiego. Porucznik Przysiężniak miał pseudonim „Jan”, lecz ponieważ był dla swych podkomendnych i miejscowej polskiej ludności troskliwy jak ojciec, wszyscy nazywali go „Ojcem Janem”. Pierwotnie jego grupa liczyła zaledwie kilkunastu ludzi, lecz działała prężnie i jej stan liczebny szybko się powiększał. Latem 1944 roku do terenów, na których działał oddział „Ojca Jana”, zbliżał się powoli front, a wraz z nim na ten obszar przemieszczały się sowieckie grupy partyzanckie. Co znamienne, oddziały te w ogromnej większości były przyjacielsko nastawione do polskich partyzantów i często dochodziło między nimi do współdziałania bojowego skierowanego przeciwko Niemcom. Po przetoczeniu się frontu do „Ojca Jana” dotarł rozkaz zdemobilizowania ludzi i ukrycia broni, co też uczyniono. W ciemną noc część broni (między innymi kilkanaście erkaemów, kilkanaście pepesz i empi, kilkadziesiąt karabinów, granaty i kilkadziesiąt kilogramów amunicji) ukryto w zamaskowanym bunkrze niedaleko domu leśniczego Werfla. W sierpniu 1944 roku Franciszek z żoną Janiną zamieszkał u Oleśkiewiczów w Kuryłówce. Nie angażowali się wtedy w żadną działalność konspiracyjną i chcieli wspólnie ułożyć sobie jakoś życie w cywilu, w nowej, komunistycznej rzeczywistości. Krótko trwał spokój. Już po miesiącu rozpoczęły się aresztowania prowadzone przez NKWD. W tym samym czasie jedna z sowieckich grup zjawiła się w domu „Ojca Jana”, szukając go i przeprowadzając rewizję. Po kilku dniach od tego zdarzenia sowiecki komendant Leżajska wezwał Przysiężniaka do ujawnienia się. „Ojciec Jan” słusznie obawiał się aresztowania, nie skorzystał więc z „zaproszenia” Rosjan i wraz z żoną wyjechał do Jarosławia. Tam, w grudniu, został aresztowany przez NKWD i przekazany do Urzędu Bezpieczeństwa. Na szczęście miał

dobrze wyrobione fałszywe dokumenty i dzięki temu udało mu się wyjść na wolność. Po tym zdarzeniu Franciszek z żoną wrócili do rodziców Janiny do Kuryłówki. I chociaż mężczyzna na co dzień pomagał teściowi w pracy w gospodarstwie, to z obawy przed aresztowaniem nie nocował w domu. Zbliżały się Święta Wielkanocne roku 1945. Ubeckie aresztowania przybrały na sile. Nawet w Niedzielę Palmową UB szukało „Ojca Jana” w Kuryłówce. Młodzi małżonkowie zdecydowali, że bezpieczniej będzie przeczekać święta osobno, na tajnych kwaterach w Leżajsku.

* * *

Noc przykryła czarnym całunem wioski i miasta, jakby cały świat okrył się żałobą. W Leżajsku zrobiło się ciemno, pusto i cicho – to godzina milicyjna wymiotła ludzi z ulic. Boczną dróżką przemykały ostrożnie cztery cienie, przystając w zaułkach i bacznie obserwując dalszą drogę. Ludzi ci zwracali szczególną uwagę na częste patrole milicji, przed którymi kryli się na podwórkach. Późno już było i wiało chłodem od Sanu, a w powietrzu unosił się wilgotny zapach wiosny, kiedy czwórka ludzi przystanęła na rozdrożu. – Tutaj musimy się rozdzielić – szepnęła łączniczka „Marta”. – „Grom” poprowadzi pana porucznika do klasztoru, a ja pójdę z panią na kwaterę. Pożegnajcie się – rzekła rozkazującym, nie znoszącym sprzeciwu tonem. Janka rzuciła się w ramiona męża, przylgnęła do niego całym ciałem, wczepiła rękami w jego ramiona i tak trwała, połykając łzy. Po chwili wybuchła rozpaczliwym szlochem, nie mogąc dłużej tłumić w sobie żalu. Wyobraziła sobie, że to ich ostatnie pożegnanie. Że już nigdy więcej nie zobaczy Franka, że nie będą mieszkać razem, że to już naprawdę koniec. Był Wielki Piątek, a ona ciągle miała w myślach słowa piosenki z ich pierwszego wspólnego tańca: „To ostatnia niedziela, dzisiaj się rozstaniemy, dzisiaj się rozejdziemy, na wieczny czas”. Nie chciała się oderwać od męża, łkając głośno i przejmująco, a zakłopotani łącznicy trwali obok, licząc przemijające minuty. – To już koniec – mówiła przez łzy. – Teraz odejdziesz i nigdy więcej się nie zobaczymy. Przeczuwam to. Nie chcę rodzić bez ciebie. – To mówiąc, gładziła się po sporym brzuchu. Była już w siódmym miesiącu ciąży. Franciszek, jak tylko mógł, pocieszał swą żonę i tłumaczył, że ich rozstanie będzie wyjątkowo krótkie, że taka jest konieczność konspiracyjna – muszą się ukryć osobno. – Franek, nie rozstawajmy się dzisiaj, proszę. Mam złe przeczucia – błagała, nie dając się oderwać od męża.

Janina Przysiężniak z d. Oleśkiewicz ps. Jaga, Jagna (zbiory Anny Ordyczyńskiej)

– Zobaczysz, zaraz po świętach spotkamy się w bezpiecznym miejscu i radośniejszych okolicznościach. Może ubecy zmęczą się szukaniem mnie i powrócimy do normalnego życia. – Sam chyba w to nie wierzył, ale nie przestawał mówić, snując wizję spokojnego i szczęśliwego życia. – Spotkamy się niebawem i zobaczysz, że jeszcze razem się zestarzejemy – próbował uciąć rozmowę i skrócić niebezpieczny przestój. – Musimy iść, bo nas komuchy w końcu wytropią i zamkną. Daj buziaka. – Szybko pocałował Jankę na pożegnanie i wyrwał się z jej objęć. – Do zobaczenia, kocham cię – rzucił jeszcze i już maszerował ze swoim przewodnikiem w stronę starego klasztoru. Janka jeszcze przez chwilę spoglądała bolejącym wzrokiem za odchodzącym mężem. Łzy ciągle spływały jej po policzkach, a w głowie tłukło się milion myśli. Bardzo powoli uspokajała się, patrząc w stronę, gdzie w ciemności zniknęli dwaj mężczyźni. – Idziemy? – spytała cicho łączniczka. Jej zdecydowanie i władczość stopniały na widok zapłakanej „Jagny”. – Proszę prowadzić – szepnęła dziewczyna i ruszyła za przewodniczką w przeciwnym kierunku. – Za kilka dni dostanie pani nowe dokumenty na inne nazwisko. Powinna pani również zmienić uczesanie i przefarbować włosy. W razie czego mogę dostarczyć potrzebne rzeczy – tłumaczyła „Marta”. – Ale zaraz, dokąd pani idzie? – spytała nagle, widząc, jak „Jaga” skręca w boczną uliczkę. – Proszę się o mnie nie martwić, poradzę sobie. Muszę zobaczyć się z rodzicami – wydukała Janina, która już w czasie pożegnania z mężem powzięła taki zamiar. Niedaleko, blisko rzeki, mieszkała jej siostra, Anna Dolna, u której na czas świąt zatrzymali się ich rodzice. Na nic zdały się tłumaczenia i perswazje skrupulatnej łączniczki, nie pomogły nawet groźby. Ostatecznie „Marta” odprowadziła „Jagę” na ulicę Sanową i zaczekała, aż ta bezpiecznie wejdzie do domu swojej siostry. Kiedy drzwi zamknęły się za dziewczyną,

łączniczka ostrożnie wycofała się, znikając w ciemności. Rodzice i siostra, mimo późnej pory, ciepło przywitali niespodziewanego gościa. Był tam również brat „Jagi” – Marian. Roztrzęsiona po pożegnaniu z mężem i rozdygotana, przeczuwająca ciągle najgorsze, Janka w rodzinnym gronie ukoiła nieco skołatane nerwy. Spotkanie z matką cudownie na nią wpłynęło. Dziewczyna zjadła spóźnioną kolację, zamieniła ze wszystkim kilka słów, a potem położyła się spać. Dla bezpieczeństwa miała nocować w specjalnej kryjówce umiejscowionej na strychu, schowanej za ułożonymi dla niepoznaki deskami. Na wszelki wypadek. Kiedy została sama, Janka zdmuchnęła święcę i ułożyła się do snu. Długo nie mogła pozbyć się natrętnych myśli o mężu, o przyszłości, o wojnie… Ciągle wydawało jej się, że jest w jakimś sensie naznaczona, przeznaczona na śmierć i potępienie. I chociaż często swój smutek próbowała zakryć śmiechem i radością, to wciąż ciążyło na niej nieszczęsne brzemię. Nic jej się nie udawało. Kiedy pragnęła zaznać trochę szczęścia i spokoju, jej świat wywracał się do góry nogami. Ale kochała i chciała żyć. Dla męża i dla umiłowanego, jeszcze nienarodzonego dziecka.

* * *

Wydawało jej się, że dopiero co zasnęła, kiedy z dołu doszły do niej jakieś hałasy, krzyki i walenia. Zaspana nie bardzo wiedziała, o co chodzi. Ale kiedy oprzytomniała, zaczęła wyławiać pojedyncze okrzyki. – Gdzie jest Franciszek Przysiężniak, ten bandyta, „Ojciec Jan”?! – Struchlała, usłyszawszy nazwisko i pseudonim męża, i mocniej zakopała się pod pierzyną. Ale gdy do jej uszu dobiegł głuchy dźwięk uderzeń i płacz kobiet, prędko ubrała się, aby być gotowa do ucieczki. Niestety nie miała przy sobie żadnej, nawet najmniejszej broni, pistoletu czy bagnetu. A na dole ktoś coraz głośniej krzyczał, przewracał meble i chyba też bił, bo każde uderzenie wzniecało głośny płacz. Do domu siostry „Jagi”, Anny, wpadło UB z milicją, szukając Franciszka Przysiężniaka i jego żony. Matka i siostra Janki objęły się i głośno płakały, kiedy ubecy maltretowali ich mężczyzn, nie oszczędzając nawet starego Oleśkiewicza. Całe mieszkanie wywrócono do góry nogami w poszukiwaniu choćby najmniejszego śladu bytności byłego dowódcy partyzantki. Sprawdzali wszędzie, nawet na stryszku, ale Janka siedziała cichutko, bezpieczna w swojej kryjówce. Nic nie znalazłszy, ubecy uciekli się do podstępnego wybiegu. Zaczęli głośno rozprawiać, że tak naprawdę to schwytali już „Ojca Jana”, że teraz szukają tylko Janiny, ponieważ ostatnim życzenie pojmanego jest zobaczyć się z żoną. Jance serce zamarło, gdy usłyszała, że mają Franciszka. Strwożona siedziała w ukryciu, bijąc się z myślami, ale w końcu nie wytrzymała, odsunęła deski i zeszła na dół. – O proszę, jest i nasza zguba – roześmiał się ubek i chuchnął jej w twarz smrodem wódki. – Dobrze zrobiłaś, dziewczyno, mąż chce się z tobą widzieć. To będzie wasze ostatnie spotkanie, bo za to, że był hersztem leśnej bandy, dostanie z pewnością kulkę w łeb. No, a teraz pożegnaj się z rodziną, bo nie wiadomo, kiedy się znowu zobaczycie. „Jaga” padła do nóg rodziców i ucałowała ich dłonie, a matka z ojcem błogosławili jej, mówiąc: – Idź z Bogiem, dziecko. Komuniści nie pozwolili na długie pożegnanie i, ponaglając Jankę lufą karabinu, wygnali ją na zewnątrz. Zabrali też jej brata, Mariana. Było już widno, gdy pędzili ich ulicami. Początkowo kierowali się w stronę siedziby milicji, ale potem widocznie zmienili zdanie i w pośpiechu podprowadzili ich do samochodu. Zmęczona Janka nie mogła złapać oddechu. Na

pakę ciężarówki pomógł jej wdrapać się brat. Była w bardzo kiepskim stanie. Przeżycia tej nocy i ostatni wysiłek kosztowały ją resztki sił i w samochodzie natychmiast przysiadła na zimnej drewnianej podłodze. Nie ujechali daleko. Ubecy zawieźli ich nad brzeg Sanu. Tam zostawili samochód i, zabrawszy ze sobą pojmanych, przepłynęli rzekę promem. Po drugiej stronie skierowali się do rodzinnej wsi Janki. Dopiero w czasie przeprawy ze strzępków podsłuchanych rozmów „Jaga” wywnioskowała, że wcale nie złapali Franka. Do domu Oleśkiewiczów w Kuryłówce przyszli, by jeszcze raz spróbować poszukać jakiegoś śladu po „Ojcu Janie”. Zanim prom dobił do brzegu, we wzburzonej Jance odezwała się krew żołnierza i zdecydowała się uciec przy pierwszej nadarzającej się okazji. Byli już blisko rodzinnego domu Janki, kiedy nagle zza płotu wybiegł jakiś wściekły kundel i zaczął ich obszczekiwać. Pies próbował łapać nawet za spodnie milicjantów, którzy opędzali się przed nim karabinami. Pilnujący Janki i jej brata ubecy chwycili za pistolety i ruszyli naprzód, by dać odpór nieprzewidzianemu napastnikowi. Wtedy „Jaga” zauważyła, jak jeden z młodszych milicjantów, daje jej znak głową, że droga wolna. Trzeba uciekać! Ruszyła biegiem w stronę domu, zostawiając całe zgromadzenie za sobą. Oddaliła się już na dobre pięćdziesiąt metrów, kiedy jej uszu dobiegł pierwszy strzał. Trafiony kulą pies zaskamlał żałośnie. Dopiero wówczas napastnicy zauważyli uciekającą dziewczynę. Ten, który zabił psa, już celował do „Jagi”, ale wtedy Marian zwalił się na niego całym ciałem i kula trafiła w płot. Widząc to, pochodzący z Niska ubek nazwiskiem Machaj zdjął pepeszę z ramienia i wycelował starannie w plecy biegnącej. Janka była już tak blisko! Widziała już furtkę i skupiła swe myśli na tym, by szybko ją otworzyć i znaleźć się na podwórku, gdzie mogłaby próbować się ukryć, zyskując na czasie. Wtedy Machaj pociągnął za spust, a seria z pepeszy przeszyła plecy dziewczyny. Janka upadła. Nawet wówczas próbowała jeszcze czołgać się w stronę furtki, ale po chwili znieruchomiała, jęcząc cicho z bólu. Wszystko wirowało jej przed oczami, a przy każdym świszczącym oddechu płuca przeszywał palący ból. – Durak, szto ty zdiełał? – Najstarszy stopniem komunista walnął przez łeb ubeka, trzymającego w ręku dymiącą jeszcze lufę. Podbiegł do leżącej, by ocenić jej stan. Zobaczywszy posiekane kulami plecy i mnóstwo krwi, chyba spanikował, bo krzyknął do pozostałych: „Uchodim, rebiata!”, i pociągnął za sobą dwóch ubeków ciągle kopiących leżącego i zasłaniającego rękami głowę Mariana. Milicjanci wzięli pod ręce słaniającego się mężczyznę i biegiem dołączyli do pędzących w kierunku Sanu towarzyszy. Przeprawiwszy się przez rzekę, ubecy wraz z więźniem wsiedli do samochodu i odjechali, a milicjanci powrócili na posterunek. Jedyny sprawiedliwy spośród nich poszedł na ulicę Sanową do siostry i rodziców Janiny. Nie chciał wejść do środka, patrzył tylko przerażonym wzrokiem po zebranych i bełkotał, że trzeba wezwać lekarza, bo po drugiej stronie rzeki, w Kuryłówce, leży ranna. A szkoda dziewczyny. Potem uciekł.

* * *

Oślepiające jasne słońce utrudniało uchylenie powiek. Białe chmury z wdziękiem ślizgały się po błękitnym niebie, a lekki wietrzyk chłodził rozpaloną żarem twarz. Było ciepło, przyjemnie i beztrosko. W dali porykiwały krowy, a z góry dobiegał śpiew skowronków. Zapach suszonego siana miło łaskotał nozdrza. Janka, nim otworzyła oczy, uśmiechnęła się szeroko, a potem zakręciło ją w nosie i głośno kichnęła. Powrócił koszmarny, przeszywający ból w piersiach. W Wielką Sobotę rano partyzanci z oddziału „Wołyniaka” spowiadali się

w tarnawieckiem kościele, kiedy nagle usłyszeli niedalekie strzały. Dowódca grupy, Józek Zadzierski, i jeszcze jeden żołnierz, Józef Krzysztanowicz „Hanys”, pędem pobiegli w stronę niedalekiej Kuryłówki, skąd dobiegały głosy. Kiedy dotarli na miejsce, po komunistach nie było już śladu. Podbiegli do leżącej i wtedy poznali, że to Janina, żona „Ojca Jana”. – Ludzie, potrzebna pomoc! Dajcie jakieś nosze, może być nawet koc – komenderował „Hanys”, a „Wołyniak” próbował ocenić rany i docucić „Jagnę”. Jakaś starsza kobieta przyniosła koc i zaproponowała, by przenieść ranną do jej domu. Tak też zrobiono, a kiedy mężczyźni nieśli dziewczynę, Janka powoli odzyskiwała przytomność. Głośno jęczała z bólu z każdym krokiem. Gdy złożyli ją na łóżku, ocknęła się na dobre. – Gdzie Franek? – spytała zbielałymi wargami, a potem dodała niepewnie: – Będę żyć? – Wszystko będzie dobrze, „Ojciec Jan” jest bezpieczny – skłamali. Tak naprawdę nie mieli pojęcia, co dzieje się z Przysiężniakiem. – Nie martw się, wezwiemy lekarza, wykurujesz się i spotkasz z mężem. Może uda się was nawet przerzucić za granicę, na Zachód. Zaczniecie nowe, beztroskie życie. – „Wołyniak” próbował zdobyć się uśmiech. W głębi ducha zdawał sobie sprawę, że rana Janiny jest śmiertelna. – Lekarza! Trzeba wezwać lekarza! – gorączkował się „Hanys”, wodząc błagającym wzrokiem po ludziach. – Już dawno wezwany, czekamy – odpowiedział ktoś z boku. – Teraz pozostała modlitwa – wtrąciła właścicielka domu i, uklęknąwszy, zaczęła Litanię do Wszystkich Świętych. Janka cały czas czuła w piersiach kłujący ból, który to wzmagał się, to ustępował. Mimo trudności z oddychaniem zaczęła opowiadać partyzantom, co właściwie się wydarzyło. Pamiętała wszystko bardzo dokładnie, nawet to, że jeden z komunistów dał jej znak, by uciekała. Zmęczona oddychała z coraz większym trudem. Strużka krwi wypłynęła z kącika jej ust, a oczy zaczęły zachodzić mgłą. Nie słyszała już, jak zrozpaczony „Hanys” błagał o pomoc, krzycząc, że dziewczyna umiera, że trzeba ratować ją i jej nienarodzone dziecko. „Wołyniak” wybiegł po lekarza, a gospodyni zapaliła świecę i modliła się jeszcze żarliwiej. Janka nie czuła bólu. Znowu znalazła się na nasłonecznionej polanie z pachnącym sianem, z krowami i skowronkami. Bardzo chciało jej się pić i marzyła, aby spróbować ciepłego mleka, takiego prosto od krowy. Leżąc na ciepłej trawie, przeciągnęła się, a kiedy otworzyła oczy, dostrzegła siedzącego tuż obok Franciszka. Jedno źdźbło trawy trzymał w ustach, a drugim łaskotał ją po odsłoniętych, pachnących słonecznym żarem ramionach i uśmiechał się do niej. – Kocham cię – szepnęła i zamknęła oczy oślepiona blaskiem słońca.

Skan wpisu do księgi parafialnej dotyczącego śmierci Janiny Oleśkiewicz (zbiory Anny Ordyczyńskiej)

* * *

Dnia 2 kwietnia 1945 roku, w słoneczny Wielki Poniedziałek, odbył się pogrzeb Janiny, który przekształcił się w wielką patriotyczną uroczystość. Mszy świętej w kościele w Tarnawcu przewodniczył ksiądz proboszcz Kazimierz Węgłowski. Przybyło na nią wielu żołnierzy z oddziałów antykomunistycznych (między innymi cała grupa „Wołyniaka”), sąsiedzi zmarłej i mieszkańcy Kuryłówki. Wszyscy płakali, kiedy ksiądz wspominał zamordowaną przez komunistów młodą dziewczynę i jej dziecko, które nie zdążyło się narodzić. Uzbrojeni i umundurowani partyzanci nieśli trumnę, a nad grobem huknęła salwa honorowa. Kiedy składano trumnę do grobu, chór partyzancki odśpiewał marsz żałobny Aleksandra Orłowskiego W mogile ciemnej śpij na wieki. Potem wszyscy rozeszli się do domów. Tylko skamieniały z bólu Franciszek jeszcze długo stał nad grobem żony. Nie bacząc na groźbę dekonspiracji i komunistycznego więzienia, trwał na cmentarzu, a wieczorny wiatr sypał mu piasek w oczy i tarmosił poły płaszcza. Na nagrobku Janiny Przysiężniak wyryto ogólny napis informujący, że zginęła tragicznie. Za komuny jakaś nieznana ręka dopisywała co rok frazę: „zamordowana przez UB”. Słowa te, pojawiające się na nagrobku Janki, miały przypominać komunistycznym katom o krwi ciążącej na ich rękach. Miały także odświeżać pamięć Polaków o prawdziwej powojennej historii tych miejsc. Przyjaciółka Janiny Przysiężniak z lat młodzieńczych, Janina Stankiewicz z domu Feldman, dziewięćdziesięcioletnia już staruszka, do dziś mawia do swej córki: „Słuchaj, śniła mi się Janka, chyba coś złego się stanie…”.

Krystyna

Pierwszy raz zobaczyła go, kiedy przyjechał do jej ojca załatwić jakąś sprawę. Był rok 1945, a Armia Czerwona „wyzwoliła” już Polskę. Wysoki, przystojny polski partyzant w nienagannym stroju musiał się schylić, aby nie uderzyć głową o futrynę drzwi. Blask słońca wpadający przez południowe okno opromienił jego sylwetkę. Na rogatywce błyszczał przedwojenny orzełek w koronie, a na mundurze srebrzyły się wyglancowane guziki. Oficerski pas i kabura z pistoletem dodawały mu powagi, chociaż twarz miał jeszcze młodzieńczą i zawadiacką. Dodatkowo przez ramię przewieszony miał wielki niemiecki pistolet maszynowy. Żołnierz przestąpił próg, skłonił się wszystkim, bystro zerkając szczególnie ku dziewczętom, i przedstawił się, podając swój pseudonim. – Królewicz – pomyślała nastoletnia Krysia. Zakochała się w polskim żołnierzu od pierwszego wejrzenia. – Przystojny ten „Wołyniak” – szczebiotały potem jej koleżanki, a ona oblewała się rumieńcem na samo o nim wspomnienie. Przyjeżdżał do jej rodziców jeszcze wielokrotnie i w końcu również zwrócił uwagę na młodziutką dziewczynę. Zagaił niezobowiązująco. Rozmawiało im się tak dobrze, że umówili się na spotkanie. Najpierw jedno, a potem kolejne i kolejne, naturalnie w tajemnicy przed jej rodzicami. Kiedy się poznali, on był dwudziestodwuletnim młodzieńcem, a ona skończyła zaledwie piętnasty rok życia. Początkowo podkradał się pod jej dom i wywoływał dziewczynę, naśladując głos kukułki (w dzień) lub sowy (w nocy). Młodziutka Krysia z sercem na ramieniu wymykała się z domu i zanurzała w ciemnościach, wypatrując ukochanego. Miała wyrzuty sumienia, że spotykają się skrycie, nic nie mówiąc rodzicom, ale cóż… serce nie sługa.

Krystyna Świątoniowska z czasów, kiedy poznała „Wołyniaka” (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

Często czekał na nią, kiedy wracała rowerem ze szkoły z Leżajska. Śmiała się w głos ze szczęścia, kiedy z oddali dostrzegała przy drodze siedzącego na białym koniu swego żołnierzyka. Mówią, że wcześniej miał już inne kobiety, ale Krystyna była dla niego kimś wyjątkowym. Przy Józku Zadzierskim dziewczyna nigdy nie miała wątpliwości, że jest tą jedyną, wybraną. Traktował ją jak królewnę, była dla niego świętością. Z nim czuła się bezpiecznie, poszłaby za nim na koniec świata, gdyby tylko powiedział słowo. Była młoda, może trochę naiwna, lecz kochała szczerą miłością.

Chrzest malutkiej Krystyny. Ona w beciku na rękach matki, z prawej strony ojciec oraz

bracia (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

* * *

Krystyna Świątoniowska urodziła się w Brzyskiej Woli w roku 1930. Jej tata, Józef, był piłsudczykiem, pedagogiem i wieloletnim kierownikiem szkoły w Brzyskiej Woli, a mama, Kazimiera, była nauczycielką. Brzyska Wola to piękna wieś położona pośród lasów, w okolicy należącej niegdyś do majątku Potockich. Nowoczesny murowany, piętrowy budynek szkoły został wybudowany na gruntach hrabiego Alfreda Potockiego. Rodzina Krysi mieszkała na piętrze, a na dole mieściły się sale lekcyjne. Obok szkoły był zarybiony staw, nieopodal leśniczówka. Piękne czasy i wspaniała okolica. Ale całą radość życia zabiła wojna. To, co zrobili z wsią Niemcy, a potem Sowieci i Ukraińcy, nie mieści się w głowie. Ojciec Krysi formalnie nie należał do żadnej organizacji, lecz zawsze z całego serca sprzyjał polskiemu podziemiu, za to jej starszy brat, Zbigniew, był w AK, został aresztowany i uciekł z transportu do Auschwitz. Na czas wojny szkołę kierowaną przez Józefa Świątoniowskiego zamknięto. Pomimo tego ojciec Krystyny uczył swoje dzieci w domu, przygotowując je do późniejszego podjęcia regularnej nauki. Brzyska Wola była dużą wsią, w połowie zamieszkaną przez Ukraińców. Przed wojną wszyscy żyli w idealnej zgodzie – Polacy żenili się z Ukrainkami, a Ukraińcy z Polkami. Nie było mowy o żadnej nienawiści, tworzyli jedną rodzinę. Do kościoła, aby odprawić nabożeństwo, przyjeżdżali zarówno ksiądz katolicki, jak i pop prawosławny. Dopiero później zasiano ziarno niezgody. Podburzany przez UPA mąż Ukrainiec musiał się wyrzec swej żony Polki, a żona Ukrainka musiała wykląć męża Polaka. Ale i to nie wystarczało. Ukraińcom kazano mordować swych polskich ukochanych – mężowie zabijali żony, a żony mężów. Własnoręcznie zarzynali ich nożami albo siekierami ucinali im głowy. W powszechnym użyciu były również inne narzędzia mordu: piły, piki, widły, kosy… Blady strach padł na mieszkańców wsi.

Jeszcze beztroskie życie w Brzyskiej Woli, Krysia – pierwsza z prawej, uczepiona szyi

swego brata, na piętrze budynku szkoły (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

Pewnej nocy naokoło Brzyskiej Woli dostrzec można było rozkwitające jeden po drugim pióropusze pożarów. To ukraińscy strzelcy z UPA palili kolejne polskie wsie. Rodzina Krysi nie spała, gotowa w każdej ruszyć do ucieczki. Spakowano najpotrzebniejszy dobytek, a ojciec co chwilę wychodził na ganek, obserwując z niepokojem łuny. Matka modliła się razem z dziećmi, które wkrótce, zmęczone, posnęły. O świtaniu ktoś załomotał w okno. – Uciekajcie! Uciekajcie, bo jedzie UPA! – To goniec polskiej partyzantki ostrzegał ojca Krysi, który strwożony wybiegł na próg. – Nie wiadomo jeszcze, dokąd jadą i kogo będą mordować. – Zdyszany łącznik pobiegł dalej ostrzegać innych. Kiedy tylko chłopak znikł w porannej mgle, z oddali słychać już było krzyk, a raczej zwierzęce wycie ukraińskiej czerni, żądnej polskiej krwi. – Zbierajmy się, prędko – komenderował Józef, przepuszczając przodem żonę z dziećmi, a samemu zabierając podręczną torbę. Na wyniesienie innych rzeczy było już za późno. Tata Krysi miał astmę. Szybki bieg zmęczył go tak, że prędko opadł z sił. Kiedy przebiegali przez pasiekę, przywołał rodzinę do siebie. Nie dał rady iść dalej. Musieli skryć się pomiędzy ulami niedaleko domu. Mama Krysi uklękła, a w jej ślady poszli pozostali. Wszyscy zaczęli się żarliwie modlić. Potem Kazimiera odmówiła prędko spowiedź powszechną, szykując całą rodzinę na niechybną śmierć. Ryk Ukraińców narastał. Nie były to żadne konkretne słowa, żadne hasło czy słowa pieśni. To był zwierzęcy ryk, przeraźliwe wycie spragnionej mordu tłuszczy. Hałas był nie do zniesienia. Krysia zamknęła oczy i zatkała uszy, ale nie mogła uwolnić się od tych głosów. Jej usta nie znajdowały już żadnych słów modlitwy. Oczekiwała najgorszego. Po dłuższej chwili dotarło do niej, że krzyki zaczynają powoli cichnąć i oddalać się. Ukraińcy jadący na furmankach ominęli ich dom i podążyli dalej, w stronę leśniczówki. Byli uratowani.

Krystyna z rodzicami i ich znajomymi przed budynkiem szkoły w Brzyskiej Woli

(zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

Potem ktoś przyniósł wieści, że tego dnia mordercy z UPA dojechali do leśniczówki i tam zamordowali kilka osób oraz ograbili zabudowania. Wracając, zaatakowali wiernych zgromadzonych na mszy świętej w kościele w Brzyskiej Woli. Zamordowali księdza stojącego przy ołtarzu, ucinając mu głowę siekierą, a ludzi siedzących w ławkach rąbali po kolei jak leci. Dzikie wycie Ukraińców, które Krysia słyszała skryta pośród uli, prześladowało ją potem jeszcze przez wiele lat. Do dziś przypomina jej się z całą dokładnością i grozą, kiedy tylko zamknie oczy. W ramach przeciwpartyzanckich operacji „Sturmwind” Niemcy do przeczesywania lasów wykorzystywali oddziały kolaborujących z nimi kałmuków. Ci dzicy ludzie Wschodu, którzy pili na umór, dokładnie sprawdzali las, idąc od drzewa do drzewa i szukając polskich partyzantów. Nie bali się niczego, a ich brawurę potęgował wypity alkohol. To była dzika horda. Kiedy kałmucy przybyli do Brzyskiej Woli, ojciec Krysi zamknął córkę wraz z jej koleżanką na strychu, a wejście pozabijał deskami. Trzy dni przesiedziały tam ukryte. A przez ten czas słyszały dochodzący ze wsi jeden wielki krzyk rozpaczy i pisk gwałconych dziewcząt. Dzicy kałmucy dla poskromienia własnych chorych żądz rzucali się nawet na zwierzęta, chociażby krowy. Kiedy przyszła sowiecka armia i przegoniła Niemców, „wyzwoliciele” ze Wschodu nagminnie zabierali Polakom dwie rzeczy – zegarki i alkohol, który pili pod każdą postacią. Jeden z tych czerwonoarmistów wpadł do domu Świątoniowskich, chwycił za butelkę wody kolońskiej i wypił jednym haustem. Sowieci byli brudni, śmierdzący, nosili karabiny na sznurkach i worki zamiast plecaków. Niektórzy nie mieli mundurów, tylko chłopskie koszule.

Zaraz na początku „wyzwalania” Brzyskiej Woli zatrzymali sołtysa, leśniczego i inne ważne osobistości i natychmiast, bez żadnego sądu rozstrzelali ich pod oknami szkoły. Na szczęście Sowieci z niewiadomych przyczyn darzyli szczególnymi względami nauczycieli i nic złego nie zrobili rodzicom Krystyny.

* * *

Krysia zgasiła lampę naftową i mrok ogarnął cały pokój. Było ciepło i przytulnie, niedawno tata dołożył do pieca. Szybko odmówiła wieczorny pacierz i wskoczyła pod pierzynę. Nie, wcale nie chciała zasnąć – pragnęła rozpamiętywać ostatnie spotkanie z Józkiem. To było kilka dni temu. Ile to już minęło? Nieistotne! Liczyło się tylko to, że „Wołyniak” wyznał jej miłość. Oświadczył się jej! Oczywiście była jeszcze za młoda na małżeństwo (miała dopiero szesnaście lat), ale zaimponowało jej to wyznanie. Jeszcze teraz czuła przyjemne ciepło jego twarzy i parzący pocałunek, na którego wspomnienie – co tu ukrywać – rumieniła się nawet teraz. Rumieniła się, ale ciągle go rozpamiętywała, nie mogąc spać po nocach. Także teraz mijały jej w ciszy minuty i kwadranse, a zegar z salonu wybijał kolejne godziny. Krysia wciąż nie spała. Nagle usłyszała hałasy dobiegające z parteru. Jakieś głośne pukania i nawoływania. Przeraziła się, że to UB przyszło po nią. Wyskoczyła z łóżka i nasłuchiwała pod drzwiami. Ktoś zadawał pytanie podniesionym głosem, a jej ojciec spokojnie odpowiadał. Niestety nie wychwyciła ani słowa. Ale nie czekała, aż intruzi ją znajdą. Gwałtownie wybiła szybę w oknie i wyskoczyła z pierwszego piętra na śnieg. Na szczęście nic jej się nie stało. Narastający strach popychał ją do panicznej ucieczki. Wtem z okna, z którego skoczyła, ktoś wyjrzał na zewnątrz i krzyknął za nią: „Zatrzymaj się!”. A chwilę potem gruchnęły strzały. Bogu dzięki – niecelne. Krystyna nawet się nie obejrzała. Boso, w długiej nocnej koszuli uciekała przez śnieg, kalecząc stopy o grudy lodu. Tak dotarła do sąsiedniego domu, do rodziny Werflów, gdzie zaopiekowano się nią i ukryto. Doczekała u nich do rana, a potem jacyś ludzie doprowadzili ją do oddziału partyzanckiego, gdyż bała się wracać do domu. „Wołyniak”, kiedy ją zobaczył, załamał ręce. Wyglądała jak upiór. Włosy zmierzwione, twarz zmęczona niewyspaniem, na nocną koszulę zarzuciła pożyczony od sąsiadki długi męski płaszcz, a na zakrwawionych nogach miała wielkie buciory. – Już dobrze – przytulił Krysię, a ona, słysząc bicie jego serca, poczuła się wreszcie bezpiecznie. Z wypiekami na twarzy opowiedziała mu, co się stało. – Musimy to wyjaśnić. Zostaniesz z chłopcami, a ja pójdę z kilkoma ludźmi na zwiad pod twój dom – zakomenderował i, zabrawszy ze sobą czterech żołnierzy uzbrojonych w broń automatyczną, wyruszył w stronę Brzyskiej Woli. – Zaraz wracam! – Z oddali skinął jej ręką na pożegnanie. Krysia nerwowo obgryzała paznokcie. Niecierpliwiła się, ponieważ długo nie wracali. Od partyzantów dostała suche, ciepłe rzeczy do przebrania i gorące mleko. Czas zdawał się stać w miejscu, każda minuta rozciągała się w nieskończoność. Martwiła się o Józka i o swoją rodzinę, nie mając pojęcia, co się z nimi stało. W końcu Zadzierski wrócił. Miał dobre wieści. – Wszystko w porządku, twoi rodzice żyją i nic im nie jest.

Trzynastoletnia Krysia ze swoim ulubionym psem (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

A potem opowiedział historię napadu na dom Krystyny. Pod swoją komendą „Wołyniak” miał między innymi partyzancką grupę dowodzoną przez dość niesfornego partyzanta Pawła Majchra „Czarnego Antka”. Nie w smak mu była karna żołnierka i z czasem zmienił swą grupę w pospolitą bandę rabunkową. Zadzierski, wiedząc o wyskokach „Czarnego Antka”, zamierzał się z nim policzyć, ale ten, wyprzedzając ruch swego dawnego dowódcy, postanowił porwać jego ukochaną i przetrzymywać ją jako zakładniczkę. Plan się nie powiódł, ponieważ zdesperowana Krysia wyskoczyła przez okno i uciekła napastnikom. Strzelali nawet za nią w powietrze, a potem obrabowali mieszkanie. Przy okazji wyszło na jaw, że Majcher współpracuje z UB. „Wołyniak” zatwierdził formalny wyrok na zdrajcę, który wykonano później, pod koniec marca. – Już nic ci nie grozi – zapewnił czule dziewczynę, patrząc jej głęboko w oczy. – Zawsze możesz na mnie liczyć. W przypadku niebezpieczeństwa skontaktuj się ze mną. A kiedy to nie będzie możliwe, jedź niezwłocznie do mojej siostry, Aliny, do Krakowa. Zapamiętasz adres? – Józek powtórzył kilkakrotnie ulicę i numer domu w Krakowie. Osobiście odprowadził Krysię do domu. Szli spokojnie, trzymając się za ręce. Kiedy została sama, raz po raz wracała pamięcią do słów „Wołyniaka” wypowiedzianych przy pożegnaniu: „Przy mnie zawsze będziesz bezpieczna”.

* * *

Nie wiadomo, kto przyniósł tę informację, ale przy śniadaniu nie mówiono o niczym innym. Dowódca miejscowej antysowieckiej i antykomunistycznej partyzantki, „Wołyniak”, został ranny. – Na pewno go pamiętacie, przejeżdżał do nas często. Taki wysoki, przystojny – opowiadał ojciec Krysi, nic nie wiedząc o randkach swej córki. – Podobno dostał kulą w ramię,

a rana nie chce się goić. Tak ludzie mówią. Dalsze słowa wypowiedział szeptem, zwracając się do żony, ale Krysia wszystko słyszała. – Podobno ukrywa się w opuszczonej leśniczówce na końcu wsi, pod lasem. – A więc Józek jest ranny, cierpi. Może jest umierający? A ja tu sobie siedzę w spokoju i jak gdyby nigdy nic zajadam śniadanie? – robiła sobie wyrzuty Krystyna. Cały dzień chodziła markotna i rozmyślała, jak mogłaby pomóc „Wołyniakowi”. Wieczorem zabrała z apteczki jakieś lekarstwa, bandaże i schowała wszystko pod łóżkiem. Wzięła jeszcze coś do jedzenia, tak na wszelki wypadek. A nocą, kiedy wszyscy spali, w ciemnościach ubrała się i po cichutku wymknęła z domu. Na dworze było ciemno i zimno, siąpił drobny jesienny deszcz. W ciemności co raz potykała się o jakieś przeszkody – korzenie, bruzdy ziemi, błotniste kałuże. Nim doszła do końca wsi, była cała mokra, ale nie czuła zimna. Podniecona zbliżała się do majaczącego na tle linii lasu budynku. Czy się bała? Oczywiście, że tak. Ale to była jej misja – dotrzeć do ukochanego i poratować go w potrzebie, pomóc mu wrócić do zdrowia albo… pożegnać ostatni raz przed śmiercią. Bo i taką ewentualność zakładała młoda dziewczyna. Coraz ostrożniej stawiała kroki i nasłuchiwała. Cisza i ciemność wisiały dokoła jak gruby ciężki koc. Zbliżyła się do budynku i dotknęła mokrym policzkiem wilgotnych drewnianych ścian. Próbowała coś dojrzeć przez szpary pomiędzy balami, lecz bezskutecznie. Obeszła drewnianą chatę dwukrotnie, ale z każdej strony wydawała się ona cicha, ciemna i opuszczona. Słyszała jedynie krople deszczu uderzające o dach. Serce łomotało jej ze strachu, gdy podeszła do drzwi, wymacała uchwyt i nacisnęła klamkę. Będąc już w środku, cicho zamknęła za sobą drzwi. – Tutaj chociaż nie pada – pocieszała się w myślach, próbując przebić wzrokiem ciemną zasłonę i rozpoznać wnętrze. – I nawet jest ciepło – zdziwiła się, gdy nagle coś poruszyło się znienacka przy jej boku i poczuła metalowe ostrze na swej szyi. – Szto ty chotiesz? – spytał obcy głos łamanym rosyjskim. I chociaż Krysi serce stanęło z trwogi, odpowiedziała wyraźnie: – Szukam „Wołyniaka”. Wtedy ręka z nożem cofnęła się, a niedoszły napastnik zapalił malutki ogarek świeczki i zbliżył płomień do jej wystraszonej twarzy.

Krystyna Świątoniowska (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

– Krysia? – padło z głębi izby. Natychmiast go spostrzegła. Dopadła do Józka i drżącymi rękami wysypała całą zawartość torebki. Rozsypały się lekarstwa, żywność, a bandaże rozwinęły się, ginąc w ciemnościach izby. Nie mogła wydusić z siebie słowa, chciała go tylko całować po ukochanych ustach, oczach, twarzy. Ale krępowała się jego towarzysza, klęczała więc tylko w milczeniu, przejęta do granic. Ranny chyba zauważył gorące wzburzenie przybyłej i delikatnie zaczął gładzić ją po dłoni. Wtedy Krysia poczuła, że ręka Józka jest rozpalona. Ranny z pewnością miał gorączkę. – Nic mi nie jest, Krysiu – uśmiechnął się, ale ledwo zauważalny grymas bólu przeciął jego dawno niegoloną twarz. – Dostałem jedną kulkę w rękę, o tu – skinął brodą w kierunku prawego ramienia. – Ale już jest dobrze, rana goi się wyśmienicie. Czuła, że kłamie. Szukała wzrokiem drugiego partyzanta, by od niego dowiedzieć się prawdy. Towarzysz „Wołyniaka” nie chciał spojrzeć jej w oczy, udając, że coś majstruje przy pistolecie. – Zmienię ci opatrunek, dobrze? – wreszcie zdobyła się na odwagę, aby się odezwać. Pozbierała porozrzucane bandaże, a potem zaczęła zdejmować szarą, pobrudzoną szmatkę, którą przewiązana była rana. Nawet w ciemności widać było, że ramię źle się goi. No i ta gorączka. – Józek, tu trzeba lekarza. Pójdę, sprowadzę kogoś – mówiła błagalnym tonem, obwiązując czystym bandażem jego rękę. Przeczuwała, że nie będzie chciał się na to zgodzić, ale tym razem nie mogła ustąpić. Kiedy poparł ją drugi partyzant, zmęczony gorączką i bólem „Wołyniak” skapitulował. Nad ranem Krystyna opuściła partyzancką kryjówkę. Wróciła do domu, przespała się

chwilę, a gdy nastał dzień, pobiegła do lekarza wskazanego przez Zadzierskiego. Doktor ten był człowiekiem godnym zaufania i miał już do czynienia z polskimi partyzantami. Nie było jej przy tym, jak lekarz oglądał rannego. Podobno zrobił Józkowi zastrzyk i polecił często zmieniać opatrunki, a samą ranę przemywać naparem z ziół.

* * *

Wydawało się, że Zadzierski czuje się coraz lepiej. Zastrzyk od lekarza naprawdę pomógł, a częste odwiedziny Krysi również działały kojąco. Przy „Wołyniaku” stale przebywał też jeden żołnierz, który był na każde jego skinienie. Powoli zbliżała się zima i w opuszczonej, lekko zdewastowanej chacie pod lasem robiło się chłodno. Był już najwyższy czas, by pomyśleć o innym schronieniu przed nadciągającymi mrozami i śniegami. Pierwsza ten temat podjęła Krystyna. – Józek, nie myślałeś kiedyś, aby się ujawnić? – zagaiła pewnego pochmurnego i zimnego dnia. – Ludzie gadają o wyborach i amnestii, która rzekomo daruje winy tym, którzy walczyli z Sowietami i komunistami. – Może i myślałem… Ale czy ty naprawdę uważasz, że zbrodniarze z UB darowaliby mi wszystko ot tak? Popatrz, ilu już Polaków wymordowali, a ilu wywieźli na Sybir. Czy ja sam się ujawnię, czy też oni mnie dorwą, i tak czeka mnie jedno – śmierć. Nie bez powodu noszę przy sobie pistolet. Nie dam się wziąć żywcem. Tak mi dopomóż, Boże! Wolę sam się zastrzelić, niż być zamęczonym przez komunistów! – ostatnie słowa prawie wykrzyczał, a krople potu wyszły mu na czoło. Dziewczyna przypuszczała, że znowu ma gorączkę. – Pst! – zasyczał od drzwi ich towarzysz. – Cicho! Cholera, ktoś tu idzie. – Zarygluj drzwi. – „Wołyniak” natychmiast zerwał się z pistoletem w ręku. Drugi partyzant również sięgnął po broń, a Krysia złapała jeden z leżących na ławie granatów. Cała trójka znieruchomiała pod ścianą, obserwując przez szpary, co dzieje się na zewnątrz. W stronę opuszczonej gajówki sunął szereg uzbrojonych postaci. Pierwsi maszerujący mieli mundury i broń długą, erkaemy, karabiny i pepesze. Pochód kilkunastoosobowej grupy zamykało kilku cywilów z pistoletami. Kiedy żołnierze podeszli bliżej, „Wołyniak” rozpoznał na ich czapkach berlingowskie orzełki bez korony. – To komuniści – szepnął i pokazał Krysi na migi, by położyła się na podłodze i zachowała bezwzględną ciszę. Partyzancki dowódca spodziewał się walki, której wynik był z góry przesądzony. Pragnął jedynie jednego – drogo sprzedać swoje życie. Ale chciał też spróbować ocalić swoją dziewczynę. Krysia leżała na lodowatej podłodze, ale nie czuła zimna. Każda tkanka jej ciała była rozgrzana niemiłosiernie, a każdy mięsień napięty do granic. Czekała na strzały i w spotniałej dłoni ściskała z całej siły metalową kulę granatu. Nie czuła strachu, tylko olbrzymie podniecenie przed walką. Na zewnątrz słychać już było kroki i tupot ciężkich butów. Ktoś szarpał za klamkę, bezskutecznie próbując otworzyć drzwi i wejść do środka. Inni obchodzili chatę dookoła, pukali i nasłuchiwali. Zaglądali przez zabite dechami okna, a ich cienie złowróżbnie pojawiały się to z jednej, to drugiej strony, po czym znikały. Słychać było głosy mówiące po rosyjsku i po polsku. Nagle rozmowy ucichły, a do uszu ukrywających się dobiegły odgłosy miarowych kroków. Oddalały się. Krysia i jej towarzysze nie mogli uwierzyć, że komuniści tak łatwo odpuścili i nie próbowali nawet wyważyć drzwi, aby wejść do środka. – Wygląda na to, że mieliśmy szczęście – powiedział Józek, gładząc po włosach Krysię, gdy cała trójka dochodziła do siebie po napiętych do granic ludzkiej wytrzymałości nerwach. – Oni tu mogą zaraz wrócić z jakimś łomem – odparła dziewczyna. – Proszę cię, ukryj się

u nas w szkole. Są tam wolne pokoje nauczycielskie. Nic nie powiem rodzicom, nikt się o tobie nie dowie. Zbliża się wieczór. Kiedy tylko całkiem się ściemni, przejdźmy do szkoły – prosiła. Partyzanci zaskoczeni wypowiedzią dziewczyny patrzyli na nią w milczeniu, widocznie rozważając propozycję. I choć trudno jej było w to uwierzyć, przystali na ten pomysł. Nocą „Wołyniak” trafił do niezamieszkałego pokoju na piętrze szkoły, a jego druh odszedł do lasu, obiecując kontaktować się regularnie. Przez następne dni Krysia troskliwie opiekowała się rannym, przebywając przy nim prawie bez przerwy. Naturalnie o całym zdarzeniu nic nie powiedziała rodzicom. A ci, nawet jeśli domyślali się, gdzie znika ich córka, nie dawali poznać po sobie, że coś wiedzą.

Krystyna Świątoniowska (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

Mijały dni, a Józek czuł się o wiele lepiej. Wydawało się, że rana już się zagoiła i nie będzie z nią żadnych problemów w przyszłości. Również samopoczucie pacjenta Krystyny się poprawiło, nabrał niezwykłej ochoty do życia. Mówił, że zimę jakoś trzeba będzie przetrzymać, ale na wiosnę rozpocznie prawdziwą ofensywę przeciw komunistom i bandom UPA. – Zobaczysz, wtedy i Zachód się ruszy, a Polska nareszcie będzie wolna – zapewniał ją, uśmiechając się do swych myśli. Pewnej nocy przyszedł po niego partyzant z leśniczówki i razem opuścili szkołę w Brzyskiej Woli. Krysia odprowadziła ich na skraj lasu. Przy pożegnaniu „Wołyniak” podziękował dziewczynie za opiekę. Pocałował ją czule i zniknął wśród drzew, a dziewczyna stała jeszcze przez moment na ścieżce, tłumiąc łzy napływające jej do oczu. Poczuła się nagle bardzo samotna.

* * *

Skromne i smutne były święta Bożego Narodzenia roku 1946. Teoretycznie wojna światowa zakończyła się, ale ciągle pojawiały się informacje o komunistycznych mordach, aresztowaniach i walkach z oddziałami leśnymi. Sąsiedzi znikali z dnia na dzień, a inni sami uciekali na Ziemie Odzyskane, by tam zmylić trop śledzącego ich Urzędu Bezpieczeństwa. Nie było rodziny, w której kogoś by nie brakowało przy wigilijnej wieczerzy. Myśli biegły do mężów, ojców i synów przebywających gdzieś daleko w polskich jednostkach wojskowych na Zachodzie albo w sowieckich łagrach na wschodzie. Część przygotowywała paczki dla swoich bliskich – obecnie „groźnych bandytów” i więźniów politycznych. Część szykowała „wałówkę” dla partyzanta, który pewnie zajrzy do rodzinnego domu w któryś ze świątecznych dni. Krystyna również wyglądała swojego ukochanego Józka. Minęła Wigilia, potem pierwszy dzień świąt i kolacja drugiego dnia, a „Wołyniaka” ciągle nie było. Kiedy już straciła całą nadzieję, późną porą w dzień świętego Szczepana ktoś zapukał do drzwi. Tata Krysi wpuścił Józka Zadzierskiego do środka. Kilka dni wcześniej Krysia opowiedziała rodzicom o swoim ukochanym i ich potajemnych spotkaniach. Nie byli zaskoczeni – chyba już coś wiedzieli albo przynajmniej się domyślali. Ale też nie można powiedzieć, żeby cieszyli się z wyboru córki. Za Józkiem kroczyło widmo śmierci, miał wielu wrogów pośród polskich komunistów, Sowietów i Ukraińców. Mama i tata Krysi obawiali się, by sławny partyzant nie ściągnął na ich córeczkę jakiegoś nieszczęścia. Kiedy młodzi zostali sami w pokoju, Krystyna pierwsza zaczęła rozmowę. Poskarżyła się, że jej rodzice poważnie rozważają możliwość wyjazdu na stałe z Brzyskiej Woli. Narzekała, że boją się o życie całej rodziny, o jej przyszłość, strach w nich wzbudzają wieści o grasujących niedobitkach z UPA i utarczkach pomiędzy oddziałami leśnymi a siłami komunistycznymi. Miała nadzieję, że „Wołyniak” zaoponuje, coś wymyśli, wstawi się za nią u ojca, a może sam coś zaproponuje. Liczyła na to, że jej ukochany rzuci tę swoją walkę i zabierze ją ze sobą daleko. Tam, gdzie nie ma śmierci, strachu, karabinów, krwi i łez. Ale Józek był tego dnia wyjątkowo przygnębiony. – Kochana – mówił spokojnie, patrząc jej w oczy – posłuchaj mnie uważnie. Był donos. Ubecy wszystko już wiedzą. O mnie, o tobie, o nas razem. Musisz uciekać z rodzicami. Jak się trochę uspokoi, to cię odnajdę, obiecuję – zapewniał. – Boję się, że to się źle skończy, mam coraz mniej nadziei. Przestaję komukolwiek wierzyć, chyba mam w oddziale komunistycznego szpicla – dodał złamanym głosem. – Nawet nie chcę myśleć, co by było, gdyby i tobie się coś stało… Krystyna chyba nigdy wcześniej nie widziała „Wołyniaka” w takim stanie. Dotychczas to on podnosił na duchu innych i snuł wizje przyszłej zwycięskiej wojny z ZSRR. A teraz ten dzielny partyzant, komendant całego oddziału rozklejał się przy niej jak jakiś nieopierzony młokos. Próbowała go pocieszać, lecz bez skutku. Spieszył się bardzo, pożegnał się szybko, a przy wyjściu przekazał rodzicom Krysi swoje obawy i prośbę, aby natychmiast uciekali. Wyszedł, zostawiwszy dziewczynę na progu. Nie przypuszczała, że widzi ukochanego po raz ostatni. A on, by nie dokładać jej zmartwień, nie przyznał się, że podczas partyzanckiej Wigilii zbyt gwałtownie podniósł erkaem niedoleczoną ręką i rana się otworzyła. Najprawdopodobniej to wtedy wdała się też gangrena. „Wołyniak” bardzo cierpiał i gorączkował, a ból próbował uśmierzać alkoholem.

Krystyna Świątoniowska (zbiory Krystyny Winiarz z d. Świątoniowskiej)

Rodzice Krysi bardzo się przejęli ostrzeżeniem „Wołyniaka” i postanowili działać. Plan był taki, żeby wywieźć Krystynę w bezpieczne miejsce, do znajomych w Przemyślu. Przez noc zapakowali potrzebne rzeczy, a rankiem ojciec załatwił furmankę. Tata miał jechać z nią podstawionym wozem na stację do Leżajska, a dalej dziewczyna już samotnie miała dotrzeć pociągiem do Przemyśla. Załadowali walizki na wóz, a woźnica popędził konie. Zdołali jeszcze tylko pomachać mamie Krysi na pożegnanie. Koła wozu z trudem brnęły przez śniegowo-błotniste zaspy leśnej drogi, a spocone konie w znoju ciągnęły furmankę, rozdeptując kopytami miękką breję. Podróż, która miała trwać krótko, zdawała się dłużyć w nieskończoność i ciągle daleko było do Leżajska. Na wozie panowała cisza, każdy zatopił się w swoich myślach. Krystyna martwiła się o Józka Zadzierskiego i o ich wspólną przyszłość. Naturalnie wierzyła, że „Wołyniak” ją odnajdzie, ale przypuszczała, że minie trochę czasu, zanim to nastąpi. Ze smutnego odrętwienia wyrwał ją hałas. Przed nimi ktoś głośno zagwizdał, a na drogę zza drzew wyjechała grupa konnych żołnierzy. Zaskoczenie było całkowite, a Krystyna przez moment myślała nawet, że to „Wołyniak” ze swymi ludźmi przybył, aby ich eskortować i pożegnać się z dziewczyną. Niestety wśród uzbrojonych mężczyzn nie było Zadzierskiego. Nieznajomi otoczyli furmankę zwartym pierścieniem. Na jakąkolwiek próbę ucieczki było za późno. Ojciec zdążył tylko szepnąć pozostałym, by nic nie wspominali o polskich partyzantach. Obawy Józefa Świątoniowskiego okazały się trafne – uzbrojeni ludzie byli funkcjonariuszami UB i milicji. Widocznie dostali informację o wyjeździe Krysi i czekali tu na nich. Bez słowa przeszukali podróżujących,

sprawdzając, czy nie posiadają broni. Potem napastnicy nakazali woźnicy jechać do Leżajska, a sami eskortowali wóz, obstawiając go z przodu i z tyłu. Mieli broń gotową do strzału i bacznie rozglądali się na boki. Dziewczyna wciąż była przekonana, że „Wołyniak” ich odbije z komunistycznej niewoli. Siedziała jak na szpilkach i modliła się w duchu o powodzenie akcji. Patrzyła na boki, wyobrażając sobie, gdzie skrywają się partyzanci i z której strony nastąpi atak. W każdej gęstwinie leśnej widziała przyczajone grupy polskich partyzantów, a leżące kłody drewna brała za obsługę erkaemu, która za moment otworzy ogień do ich prześladowców. Przez chwilę nawet wydawało jej się, że pośród jasnych pni brzóz widzi Józka na jego białym koniu. Niestety, minęli ostatni zagajnik przed miastem, a żaden atak nie nastąpił. Furmanka i konni jeźdźcy wjechali do Leżajska, kierując się do budynku UB.

* * *

– No, dziecko. Ty mi tu zaraz powiesz wszystko o „Wołyniaku” i partyzantach, a my ciebie puścimy wolno. – Żyd komunista chodził wkoło Krystyny i machał jej przed nosem skórzanym pejczem. Nagle zatrzymał się, uniósł jej brodę nahajką i rzekł ze wstrętnym uśmiechem: – My i tak już wszystko wiemy. Na przykład to, że wraz z tatusiem należeliście do konspiracji. I to – złapał ją za szczękę i nachylił się do niej – że sypiasz z tym bandytą. Tfu! Wstyd, taka młoda dziewczynka, a puszcza się z „Wołyniakiem”. Wiedziała, że to nie ma znaczenia, ale to ją najbardziej zabolało. Bo chociaż kochała Józka bezgranicznie i spędziła z nim wiele czasu, nie doszło między nimi do zbliżenia. Chyba on sam wolał poczekać z tym jeszcze, bo przecież Krysia miała dopiero szesnaście lat. Przesłuchujący ubek znowu zaczął chodzić wzdłuż pokoju. A Krysia, znużona przeciągającymi się pytaniami i światłem lampy, które boleśnie wwiercało jej się przez oczy aż do mózgu, nie pozwalając normalnie myśleć, skoncentrowała się na liczeniu jego kroków. Jeden, dwa, trzy, cztery, pięć… I znów nahajka pod brodą. Sześć, siedem, osiem, dziewięć, dziesięć… I tak non stop, minuta za minutą, godzina za godziną. Oczy łzawią, głowa puchnie, a ona nie jest w stanie zebrać myśli. – Ja nic nie wiem, naprawdę nic nie wiem – tyle tylko odpowiadała, a poza tym zamknęła się w sobie całkowicie. Tak wyglądało jej pierwsze przesłuchanie prowadzone przez naczelnika więzienia w Łańcucie, gdzie trafiła wraz z ojcem z UB w Leżajsku. W nocy młodzi ubecy, przechodząc obok jej celi, pokazywali sobie ją palcami. – Patrzcie, to ta kurwa „Wołyniaka”! A ona, chociaż jeszcze młodziutka, szczerze nimi gardziła, mając ich za bezmyślnych gówniarzy. – Nawet nie wyobrażacie sobie, nędzne komunistyczne kreatury, że może istnieć coś takiego jak prawdziwa miłość – myślała z nienawiścią. Oglądali szesnastoletnią dziewczynę jak jakieś egzotyczne zwierzę lub niezwykłe trofeum. A Krysia, zawsze drobniutka, robiła się jeszcze mniejsza i kuliła się w sobie, nie mogąc znieść tych komuszych warknięć smagających jak rzemień bata. Siedziała z kolanami podciągniętymi pod brodę, a rozpuszczonymi włosami okrywała wątłe ramiona. Tak trwała do świtu, modląc się w tym czasie żarliwie i szczerze. A następnej nocy znowu przesłuchanie, ciągłe pytania i świdrujące światło lampy. I tak przez kolejne dni i noce. Na szczęście nie bili jej i nie zrobili jej nic złego. Któregoś dnia wydarzyła się rzecz niebywała. Coś podpowiedziało Krysi, aby chwyciła za klamkę drzwi celi i spróbowała je otworzyć. Jakież było jej zdziwienie, kiedy drzwi otworzyły

się i wyszła na korytarz. Na zewnątrz nie było nikogo, panowała cisza i spokój. Krysia z sercem w przełyku powoli zbliżała się do końca korytarza, mijając wejścia do sąsiednich cel. Nagle posłyszała swoje imię. Z głębi jednego z pomieszczeń ktoś cicho ją nawoływał. Zbliżyła się do szpary w drzwiach celi i dopiero wówczas poznała głos swego taty. Nie było czasu na czułe przywitania. Ale dla nich w tej chwili najważniejsze było to, że oboje nadal żyją. – Nic nie wiesz, nic nie widziałaś. – Ojciec powtórzył córce przykazanie, jakie otrzymała od niego jeszcze w lesie. A potem poradził jej wrócić do celi, chyba słusznie przeczuwając ubecką prowokację. Na kolejnych przesłuchaniach ubecy w dalszym ciągu drążyli temat partyzantów i radzili „po dobroci”, aby Krysia wszystko opowiedziała o Józefie Zadzierskim i o polskich „bandytach”. Robili różne podchody. Mówili, że i tak dziewczyna nikomu nie zaszkodzi, bo oni wszystko już wiedzą. A może uratować życie i zdobyć wolność dla siebie i ojca, jeśli opowie im, co widziała. Innym razem do celi Krysi wpuszczono około czterdziestoletnią kobietę, która grała dobrą i troskliwą przyjaciółkę, aby tylko coś z dziewczyny wyciągnąć. Liczyła, że Krystyna otworzy się przed nią i zwierzy ze wszystkiego, również z tajemnic dotyczących „Wołyniaka”. Ale Krysia chyba intuicyjnie wyczuła w obcej wroga i stała się całkiem niedostępna. Pomna ojcowskiego przykazania, i na przesłuchaniach, i wobec tej komunistycznej wtyczki – towarzyszki z celi – powtarzała w kółko te same słowa. – Nic nie wiem, nic nie widziałam, nikogo nie znam… Po kilku dniach ubecy zabrali swoją agentkę i Krysia została znowu sama w więziennym lochu. Zaczęła chorować. Najpierw spuchły jej strasznie nogi, a potem, stopniowo, całe ciało. Odpowiedzialne za to było lodowate zimno panujące w więzieniu. Dziewczyna leżała cały czas na przemarzniętej ziemi, już prawie bez czucia, i powoli zamieniała się w wielki kloc drewna. Jej myśli błądziły na granicy jawy i snu. To rozpoznawała rzeczywistość i modliła się o przetrwanie, to znów wydawało jej się, że jest już bezpieczna w domu z rodziną. Traciła powoli kontakt ze światem. I traciła nadzieję.

* * *

Kiedy „Wołyniak” dowiedział się o aresztowaniu swej ukochanej, podobno rwał włosy z głowy w przypływie rozpaczy i bezsilności. Próbował działać, spotykał się z matką Krystyny i przekazywał kontakty do osób, które mogłyby pomóc w wydostaniu dziewczyny na wolność. Ale w głębi ducha był kompletnie załamany. Nie wiedział, co robić, i przez kolejne dni szarpał się z ostatnią garstką swych ludzi. Niektórzy mówili potem między sobą, że „Wołyniak” dostał szału, zarządzał nocne wymarsze to w jednym, to w drugim kierunku. W końcu i ci najwierniejsi odmówili wykonania rozkazu.

Józef Zadzierski „Wołyniak” (czwarty od lewej) na ślubie swojej siostry Aliny Glińskiej (zbiory Dionizego Garbacza).

W zagubionej pośród śnieżnych lasów wsi Szegdy, nieopodal studni, Józef włożył lufę swego visa do ust i wystrzelił. Nie mógł znieść bólu chorej ręki, przeczuwał śmierć w wyniku postępującego zakażenia, a może już nie widział sensu prowadzenia dalszej walki i myślał, że ma wokół siebie jedynie wrogów? Po latach jego siostra mówiła, że „to nie kula, tylko serce pękło” – z rozpaczy i tęsknoty do uwięzionej przez komunistów ukochanej. I chociaż większość historyków (np. Dionizy Garbacz) przyjmuje za datę śmierci „Wołyniaka” ostatnie dni grudnia 1946 roku (28/29 grudnia lub 31 grudnia), funkcjonują jeszcze inne hipotetyczne terminy. Według mieszkańca wsi Szegdy, Antoniego Jurka, który widział „Wołyniaka” po śmiertelnym strzale, Józef Zadzierski popełnił samobójstwo w święto Trzech Króli, 6 stycznia 1947 roku. Była godzina dziewiętnasta trzydzieści, dwadzieścia cztery stopnie mrozu i śnieg po kolana. Zgodnie ze słowami Jurka kula wyszła tyłem głowy, a dowódca oddziału, leżąc przy studni z żurawiem na podwórku gospodarza Kłosa, konał przez pół godziny. Według partyzanta z oddziału „Wołyniaka”, Władysława Rakszawskiego, z placówki w Kuryłówce, który zamawiał trumnę dla swego dowódcy, zmarł on bez wątpienia 9 lutego 1947 roku. I ta właśnie data znalazła się potem na pomniku Józefa Zadzierskiego na cmentarzu w Tarnawcu. Zastępca „Wołyniaka”, Adam Kusz „Garbaty”, o śmierci dowódcy poinformował przełożonych z komendy NZW na początku lutego 1947 roku. Józkowi „pękło serce”, zmuszając go do drastycznego kroku, a tymczasem Krystyna odzyskała wolność. Dzięki podanym przez „Wołyniaka” kontaktom i zabiegom matki wyszła z więzienia. Ale jej ukochanego nie było już na tym świecie.

* * *

Po wyjściu na wolność chora Krysia dostała się pod opiekę znajomych rodziny, w Łańcucie. Tam, pod ciągłym nadzorem lekarza, dziewczyna powoli dochodziła do zdrowia. Na początku nie wiedziała, co dzieje się z Józkiem. Nie dawała wiary plotkom, że nie żyje. Bardziej skłonna była wierzyć w pogłoski, że „Wołyniak” wyjechał i dobrze się ukrył przed UB. Dopiero po jakimś czasie jej brat, Zbyszek, powiedział jej prawdę o tym, że Józek sam się zastrzelił. Dla Krysi był to ogromny cios. Wiele dni przepłakała, nie odzywając się do nikogo. Ale była jeszcze młodą dziewczyną i z czasem ponownie odnalazła nadzieję oraz sens życia.

W 1947 roku rozpoczęła naukę w Liceum Pedagogicznym w Przemyślu. Wówczas przedmiot pod nazwą wychowanie obywatelskie wykładała nauczycielka o nazwisku Haniewska. Nie wiadomo, skąd znała przeszłość dziewczyny, ale życzyła jej jak najgorzej. – Tu mi wyrosną włosy, jak ty maturę zdasz! – mawiała, wskazując na swoją dłoń. Na przekór komunistycznej działaczce Krystyna zaliczyła egzaminy bardzo dobrze. W szkole poznała też Władysława Winiarza z Lubaczowa, swego przyszłego męża. W powojennych latach w polskich szkołach kształciło się wielu byłych partyzantów. W samej tylko klasie, do której chodziła Krysia, było ich aż sześciu. Władysław także należał do AK. Młodzi poznali się bliżej, pokochali, a potem wzięli ślub. Przez dwa lata pracowali jako nauczyciele, ale komuna przypomniała sobie o ich partyzanckiej przeszłości. Ktoś zadecydował, że z takimi życiorysami nie nadają się, aby uczyć i wychowywać proletariackie dzieci. Odebrano im możliwość wykonywania zawodu, Krystyna i Władysław pozostali bez pracy. Wtedy, z roczną córeczką, zatrzymali się w Przemyślu u mamy Krystyny. Tata już wówczas nie żył, zmarł w 1948 roku, gdy dziewczyna miała osiemnaście lat. Mąż Krysi skończył studia finansowe i został księgowym, a ona trochę z łaski otrzymała pracę na stołówce w Lasach Państwowych. Ale partyzancka przeszłość ciągnęła się za nimi wszędzie jak cień. Potem, już po kolejnych odwilżach, namawiano męża Krysi, by wstąpił do związku kombatantów. Ale jego raziła niezmiernie dwulicowość niektórych byłych partyzantów, którzy zapisali się do komunistycznej partii i prężnie w niej działali. – Ja, w takiej bandzie? A dajże pan spokój! Nigdy w życiu! – odpowiadał zdenerwowany. Zmarł na atak serca w 2008 roku, w wieku osiemdziesięciu jeden lat. Krystyna ma dwie córki. Starsza, Alicja, skończyła stomatologię i mieszka w Rzeszowie. Ma męża i jedną córkę. Natomiast młodsza, Elżbieta, wyjechała do Anglii na kurs językowy, poznała pewnego Duńczyka i tam już została. Wzięli ślub i mają dwoje dzieci. Dzieci Krystyny chcą, by matka zamieszkała z którymś z nich. Ale ona jeszcze nie zamierza się przeprowadzać. Czuje, że tutaj, w Przemyślu, jest jej miejsce. Przeżyła w tym mieszkaniu już pięćdziesiąt lat, a – jak mawia: starych drzew się nie przesadza.

* * *

– Przeszliśmy swoje w życiu. Ale nie przeszkodziło nam to przeżyć razem prawie sześćdziesięciu lat. Pięć miesięcy brakowało mnie i mężowi do sześćdziesięciolecia ślubu. Przeżyliśmy dobrze życie, a nie były to łatwe czasy. Raz się bywało na górce, raz na dole, raz się jechało, innym razem szło na piechotę, jak ja to mówię. Byłam życiowo zahartowana, a to mi potem pomagało w trudnych sytuacjach – opowiada pani Krystyna Winiarz z domu Świątoniowska i uśmiecha się do swych wspomnień. – Wojenne i powojenne czasy były ciężkie, ale życie miało wtedy jakąś wyjątkową wartość. Człowiek wiedział, że o coś walczy, czegoś konkretnego dla siebie chce. – Józef Zadzierski „Wołyniak” był prawdziwym Polakiem – ciągnie swą opowieść. – Nie mógł znieść tego całego okropieństwa i zakłamania, jakie wtedy nastało w Polsce. Miał niepowtarzalny charakter, musiał walczyć o wolność Ojczyzny, w obronie Polaków. Ci partyzanci, którzy z „Wołyniakiem” pozostali w lesie, mieli nadzieję na trzecią wojnę światową. Liczyli, że nowa sowiecka okupacja potrwa krótko, a Zachód upomni się o nas, Polaków. Józef miał niewyobrażalne zamiłowanie do wojska, militariów, już jako nastolatek przesiąkł tym wszystkim. Był twardym człowiekiem. Jego zdjęcia, te, które znam, nie odzwierciedlają całego jego uroku. Był pięknym mężczyzną. Po wojnie nie nadawał się już do normalnej, codziennej egzystencji w komunistycznych czasach, kiedy należało czapkować jakimś marnym

partyjniakom. Według mnie jego psychika nie pozwoliłaby mu na normalne życie. Nie odnalazłby się w tej nowej rzeczywistości. Był stworzony, aby walczyć o coś najważniejszego – o Polskę i o swoich bliskich. Bierność w tamtych realiach z czasem by go zniszczyła.

Krystyna Winiarz z d. Świątoniowska, z tyłu zdjęcie męża Władysława (zbiory Szymona Nowaka)

Jasiek

Przez cały okres okupacji niemieckiej, a potem konspiracji antykomunistycznej Janina miała jeden, często powtarzający się, sen. Śniło jej się, że ktoś prowadzi ją przez bardzo gęsty i ciemny las. Jest noc i prawie nic nie widać. W tym śnie boi się niesłychanie, o siebie, o swoich najbliższych. Nie wie, dokąd idzie i po co. Jest zimna noc, a ona ciągle jest pędzona i popychana przez jakieś mroczne typy. Potyka się, przewraca, ale wstaje i idzie dalej. Wreszcie zatrzymują ją, każą uklęknąć i czuje chłód lufy pistoletu z tyłu głowy. Ciarki przechodzą jej po plecach, kiedy słyszy, jak ktoś za nią repetuje broń, wprowadzając nabój do lufy. Mijają kolejne długie sekundy, a ona, nie mogąc doczekać się strzału, odwraca powoli, jak w zwolnionym tempie głowę, by zobaczyć twarz zabójcy, i wtedy… Budziła się cała zlana potem i drżąca. Zawsze wówczas szukała śpiącego w pobliżu męża i przytulała się do niego całym ciałem, odnajdując bezpieczeństwo i otuchę. Ale nawet wtulona w jego ramiona długo rozmyślała o nocnym koszmarze, nie mogąc zasnąć.

* * *

Rodzina Praczyńskich była znana i bardzo szanowana w Sanoku, gdyż dziadek Janiny był wielkim łowczym. Janina Kazimiera Praczyńska urodziła się w 1921 roku w Sanoku. Ojciec Janiny, Jan, był leśnikiem, a matka, Stanisława, zajmowała się domem. Mieszkali przy ulicy Sobieskiego 16. Janina skończyła gimnazjum żeńskie, a potem pracowała w nadleśnictwie Sanok. Miała cztery siostry: najstarszą, Stefanię, która po mężu przyjęła nazwisko Niemiec, dwie młodsze bliźniaczki: Jadwigę (nazywaną w rodzinie Wiśką) i Marię (zwaną Miśką), oraz najmłodszą – Krystynę, która w Krakowie podczas okupacji działała w AK. Jedna z bliźniaczek w czasie wojny została wywieziona do obozu w Auschwitz, a druga na przymusowe roboty do Niemiec. Był jeden z wiosennych dni roku 1940, a Janina już kończyła pracę i miała zamiar po zamknięciu biura wracać do domu, lecz usłyszała pukanie do drzwi i do pokoju wszedł ostatni tego dnia interesant. Przystojny młody mężczyzna z modnym wtedy wąsikiem miał do załatwienia jakąś drobnostkę, ale wydał się Janinie niezwykle interesujący. Tak długo i intensywnie na nią patrzył, że nie mogła powstrzymać zakłopotania. – Czy mógłbym panią zaprosić na spacer? – zapytał nieznajomy. – Nie wiem, czy to dobry pomysł. Pracuję do późna – próbowała się wykręcić dziewczyna. – Zresztą, nie znam pana. – Najmocniej przepraszam. Jestem Antoni Żubryd i mieszkam w Sanoku – odpowiedział mężczyzna, uśmiechając się spod wąsa. – Jutro o tej godzinie będę czekał przed pani biurem. Do zobaczenia. Cóż miała począć? Kolejnego dnia w pracy nie mogła się na niczym skupić, wszystko leciało jej z rąk. Dotrwała jakoś do fajrantu i wyszła z budynku nadleśnictwa. Czekał już na nią ze skromnym bukietem kwiatów. I tak przez kilka następnych dni wydeptywali ścieżki w trotuarach na trasie praca – dom Janiny. Dużo rozmawiali. Okazało się, że mają wspólnych znajomych. Nie należało się temu dziwić, Sanok to nie jakaś olbrzymia metropolia. Janinie spodobał się przystojny i pewny siebie mężczyzna. Lubiła słuchać, jak opowiada, jak się śmieje i żartuje. Nie, nie zakochała się od razu na zabój. Miłość do Antoniego przenikała do jej serca powoli, jak konieczne, aczkolwiek początkowo może nawet trochę niesmaczne lekarstwo. Ale

w końcu opanowało ją całkowicie. Przy Antku czuła się bardzo swobodnie. Mogła mu zaufać, zwierzyć się ze wszystkiego. A on sam zadawał mnóstwo pytań. Co intrygujące, wiele z nich dotyczyło pracy w nadleśnictwie. Dopiero po jakimś czasie Janina zaobserwowała wyjątkowe zainteresowanie swego adoratora tajnikami jej pracy i tajemnicami nadleśnictwa.

Siostry Praczyńskie (zbiory Janusza Niemca)

– Pewnie należy do jakieś konspiracyjnej organizacji, jak prawie każdy dzisiaj – myślała, kiedy zadawał kolejne trudne pytania. Powtarzała to sobie tak często, że sama w to uwierzyła i bez oporów zdradzała mężczyźnie tajemnice niemieckich budowli wojskowych i umocnień nad Sanem znajdujących się na terenie lasów. Wkrótce sam wyznał jej swój sekret. Miała rację, działał w organizacji antyniemieckiej. Lecz zamurowało ją, kiedy dowiedziała się, że współpracuje z sowieckim wywiadem. Było to dla niej nie do pomyślenia. Jak Polak może pracować na rzecz obcego państwa? I to jeszcze jakiego! Związku Sowieckiego! Była skłonna zerwać tę znajomość, by już nigdy więcej nie widzieć na oczy sowieckiego szpiega. Bo za takiego uważała teraz Antoniego. Ale zgodziła się na ostatnie spotkanie i rozmowę. Szli obok siebie już długi czas i przebyli ponad połowę drogi do jej domu, kiedy wreszcie on odezwał się pierwszy. – Jestem sam na tym świecie, mam tylko ciebie. Tylko dla ciebie chcę żyć i jedynie ciebie kochać. Zanim się rozstaniemy, musisz wiedzieć, że agentem zostałem, bo nie miałem innego wyjścia. Zaraz po wrześniu 1939 roku Ruscy złapali mnie i by ratować życie, musiałem zgodzić się na współpracę, która polega na szpiegowaniu Niemców i ich działalności w okupowanej Polsce. Nigdy mi nie płacili. Nie donoszę na Polaków, tylko na szkopów. Teraz wiem, że decyzja o uratowaniu własnego życia była jedną z najlepszych, jakie kiedykolwiek podjąłem – dzięki temu mogłem poznać ciebie. Dalszą drogę przebyli w milczeniu. Przez kilka kolejnych dni udawała, że go nie dostrzega, gdy czekał na nią po pracy, i mijała go bez słowa szybkim krokiem. Ale wtedy właśnie po raz pierwszy przyśnił jej się ten straszny sen. Nazajutrz, wychodząc z biura, stanęła przed Antonim i bez słowa podała mu rękę.

* * *

Jasia miała dziewiętnaście lat, a Antek dwadzieścia dwa, kiedy 28 października 1940 roku w sanockim kościele Przemienienia Pańskiego brali ślub. Z tego związku 22 października 1941 roku urodził się Janusz Zbigniew Żubryd, a młode małżeństwo zamieszkało w Sanoku przy ulicy Żwirki i Wigury 14. W międzyczasie Hitler zaatakował państwo Stalina i rozpętała się bezpardonowa wojna pomiędzy niedawnymi sojusznikami. Antoni Żubryd, zamieszany we współpracę z Sowietami, obawiał się wkroczenia wojsk niemieckich do Sanoka. Jak się okazało, nie bez powodu. Po

przejściu frontu Niemcy znaleźli kompromitujące materiały dotyczące jego współpracy z radzieckim wywiadem. Rozpoczęły się aresztowania. Nie mogąc znaleźć Antoniego, gestapo zatrzymało członków jego rodziny. W lipcu aresztowano jego żonę Janinę, brata przyrodniego Stanisława Krynickiego, i kuzynkę Marię Wołoszyn. Janina, która była już wtedy w zaawansowanej ciąży, została zwolniona. Niestety dwa tygodnie po urodzeniu ich synka, Janusza, gestapo wpadło na trop Antoniego. Pojmano go i zamknięto najpierw w areszcie w Sanoku, potem w Tarnowcu, a następnie w krakowskim więzieniu świętego Michała. Janina została sama z nowo narodzonym synkiem. Sytuacja nie do pozazdroszczenia. Ale Jasia była twardą kobietą i na szczęście miała jeszcze rodzinę. Szczególnie często odwiedzała ją siostra Stefcia Niemiec ze swą kilkuletnią córką Tereską. Długie rozmowy sióstr kończyły się często płaczem jednej i pocieszaniem drugiej. Młode kobiety z dziećmi, wkręcone w wir wielkiej wojny, opuszczone przez mężów (Janina), nie wierzyły w szczęśliwe zakończenie. Zostały przytłoczone przez codzienne niebezpieczeństwo okupacji niemieckiej i wieczne zagrożenie śmiercią lub więzieniem. Podczas jednego takiego wieczoru, kiedy Janina martwiła się o przyszłość swego synka, jej starsza siostra powiedziała:

Janina i Antoni Żubrydowie, zdjęcie ślubne, 1940 r. (zbiory Janusza Niemca)

– Jest wojna, nie wiadomo, jak się to wszystko dla nas ułoży. Antka aresztowano i jeden Bóg wie, czy jeszcze kiedyś wróci do domu. Kochana siostrzyczko, obiecaj mi, że gdybym zginęła lub zmarła – wtedy ty zaopiekujesz się moją małą córeczką.

Janina, mały Januszek i Antoni – rodzina Żubrydów w komplecie, pierwsza połowa lat 40. (zbiory Janusza Niemca)

Janina zapomniała o swoich zmartwieniach, bo oto wyznanie siostry uświadomiło jej, że taki kłopot mają przecież setki, tysiące polskich kobiet. Z wdzięcznością patrzyła na Stefcię. Wreszcie, po długich dniach smutku, odzyskiwała nadzieję. – A ty, Stefciu, zaopiekujesz się moim najcenniejszym skarbem? Wiesz, gdyby coś złego stało się ze mną… Siostry rzuciły się sobie w objęcia i zapłakały, lecz tym razem były to łzy szczęścia – z powodu tego, że mają siebie nawzajem. Nadzieja pojawiła się w ich sercach. Być może jeszcze nie wszystko było stracone. A malutki Januszek i zabawiająca go Tereska patrzyli z ciekawością, jak ich mamy uklękły przed krzyżem Chrystusa i oficjalnie przysięgły sobie pomoc w opiece i wychowaniu dzieci. Mijały kolejne dni i chociaż Janina nie otrzymywała żadnych wiadomości od męża, od czasu owej pamiętnej przysięgi z większą wiarą patrzyła w przyszłość i pracowała ciężko, aby jej synkowi nie zabrakło podstawowych produktów. Mijał smutny okupacyjny rok 1942, a potem kolejny. Niestety represje okupanta dosięgły i najbliższe otoczenie Janiny. W Sanoku miały miejsce masowe aresztowania, w czasie których rodzina Niemców została zatrzymana i wywieziona najpierw do Krakowa, a potem do niemieckiego obozu w Oświęcimiu. Janina została w Sanoku i zgodnie z obietnicą daną siostrze zaopiekowała się jej córką.

* * *

Jasia sprawnie krzątała się po mieszkaniu i przygotowywała wieczerzę wigilijną, a Janusz i Tereska, naturalnie, zamiast pomagać, tylko przeszkadzali. Nie była na nich za to zła – przecież to tylko dzieci. A zresztą do Wigilii zasiadali tylko we trójkę, więc jeśli coś się opóźni, to nie będzie żadnego problemu. Okupacyjna wieczerza i tak miała być nad wyraz skromna. Jeszcze nie zdążyło się ściemnić i nie pojawiła się pierwsza gwiazdka, kiedy ktoś gwałtownie zapukał do drzwi. – Nie spodziewam się dziś gości – myślała zaniepokojona Janina, która, zostawiwszy na stole nierozłożone naczynia, szła niepewnym krokiem przez korytarz. Otworzyła drzwi i zobaczyła… zjawę. Na progu stała dziwna postać okryta postrzępionymi łachmanami, a spod zapuchniętej i zarośniętej twarzy spoglądały na nią oczy jej męża. Jak się okazało, skazany przez Niemców w Krakowie na karę śmierci Antoni uciekł tuż przed egzekucją i, błądząc po okupowanym kraju, cudem zdołał wrócić do domu. Dla bezpieczeństwa nie zamieszkał ze swoimi, lecz u sąsiadów. Potem przebywał jeszcze w innych wsiach naokoło Sanoka, utrzymując potajemne kontakty z żoną i synem. Taki stan trwał do lata 1944 roku, kiedy do miasta wkroczyli Sowieci, wypierając pobitych i cofających się Niemców. Gdy front przetoczył się przez rejon Bieszczad i Sanoka, Antoni Żubryd mógł wreszcie wrócić do miasta i połączyć się z rodziną. Od ich ślubu minęły cztery lata, a Januszek był obecnie trzyletnim malcem, który dotąd prawie nie widywał swego ojca. Po wejściu Armii Czerwonej Antoni zgłosił się do przedstawicieli sowieckiej władzy i przypomniał o swej działalności oraz współpracy sprzed czerwca 1941 roku. Pozytywnie zweryfikowany przez komunistyczne organy władzy od września 1944 roku rozpoczął pracę w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Sanoku. Janina widziała, że jej męża coś dręczy. Wracał do domu chmurny i w ogóle nie chciał rozmawiać o pracy. Tylko czasami kobiecie udawało się wyciągnąć jakieś strzępy informacji, że przesłuchiwał volksdeutschów i członków UPA. Zresztą nie naciskała, zajmowała się domem i synkiem, ciesząc się, że dzięki jego pracy udawało im się przeżyć. Taki stan trwał długi czas, aż do pamiętnego majowego wieczoru. To wtedy Antoni wrócił do domu bardzo późno, do tego mocno podchmielony. Nie rozebrał się i w zabłoconych butach zaległ na krześle. – Koniec wojny! Radujmy się, towarzysze! – krzyknął, wodząc beznamiętnym wzrokiem po twarzach zaniepokojonej żony i wystraszonego synka. – Jasia, napijmy się czegoś! „Czerwoni” wygrali wojnę. Oni zawsze wygrywają. Janina, nie odezwawszy się słowem, odgrzewała spóźniony obiad, a jej mąż sam poszukał sobie flaszki samogonu i nalał do szklanki. Wychylił całą i skrzywił się. A potem, wzburzony, podniósł rękę, by wymierzyć płaczącemu ze strachu synowi solidnego klapsa. Janina przylgnęła do męża, zasłaniając swym ciałem dziecko, i złapała za uniesioną rękę. Obserwowała, jak jej Antoś w mgnieniu oka otrzeźwiał, usiadł, skulił się i gorzko zapłakał. Nie mogła pojąć, co się z nim dzieje, nigdy się tak nie zachowywał. Nawet przez chwilę myślała, że – jak to mówią – wódka przez niego płacze. Jakże się myliła. Wieczorem, kiedy Januszek zasnął, Antoni zaczął opowiadać żonie, co tak naprawdę dzieje się w jego pracy, za drzwiami Urzędu Bezpieczeństwa. Wymieniał imiona i nazwiska ich wspólnych znajomych, a także całkiem nieznanych jej ludzi. Do każdego nazwiska dopowiadał: „zamordowany”, „aresztowany”, „wywieziony do obozu na Wschód”, „rozstrzelany”, „zniknął w niejasnych okolicznościach”. W jego ustach imiona mnożyły się w nieskończoność i coraz

więcej było zamordowanych i wywiezionych z kraju. Znamienne, że większość tych osób związana była z okoliczną antyniemiecką działalnością konspiracyjną. Janina patrzyła coraz bardziej zdumionymi oczami na męża, gdy ten wymieniał personalia jej znajomych i koleżanek. – Jasiu, oni tam… My tam – poprawił się – na UB mordujemy Polaków. Dziesiątkami mordujemy, a setkami wysyłamy do łagrów. Wykręcam się od tego wszystkiego jak tylko mogę. Biorę sprawy agentów gestapo i Ukraińców z UPA, ale nie zawsze się udaje. Na chwilę przerwał, a Janina patrzyła mu ze zrozumieniem w oczy i gładziła czule jego dłoń. Z jednej strony cieszyła się, że mąż wreszcie zrzucił z siebie ten ciężar i zdecydował się podzielić z nią swoją tajemnicą, ale z drugiej – włos na głowie jej się jeżył, gdy pomyślała, jak naprawdę wygląda praca w komunistycznych służbach. – Jasiu, kochana, ja już tak dłużej nie mogę. Albo zwariuję, albo palnę sobie w łeb. Jeszcze przez moment trwało milczenie, a Żubrydowie razem przyglądali się małej ćmie, która co rusz zbliżała się do płomienia lampy naftowej, a potem oddalała. Wreszcie, znęcona splendorem i blaskiem płomiennej chwały, ćma wleciała w ogień. I w jednym momencie z cichym trzaskiem spłonęła. – Antoś, rzuć to w cholerę.

* * *

Janina nie mogła usiedzieć w miejscu. Co kilka minut wychodziła przed dom i wyglądała, czy ktoś nie zbliża się do wsi od strony Sanoka. Również teraz wybiegła na drogę i długo czekała, przesłoniwszy oczy ręką. Nikogo nie było widać na pustej szosie, a słońce coraz bardziej przesuwało się na zachodnią stronę nieba. To tu, w Malinówce, miała spotkać się z mężem, który zdecydował się na porzucenie służby u komunistów. Ale zaczynała się niepokoić jego długą nieobecnością. Wciąż kołatały jej w głowie jego słowa z poprzedniego wieczoru. – Idę załatwić ostatnią sprawę z UB. Czekaj na mnie u znajomych w Malinówce. Gdyby coś się stało i gdybym nie wrócił, zabierz Januszka i wyjedźcie jak najdalej stąd, najlepiej gdzieś na zachód, na Ziemie Odzyskane. Bóg wybacza, komuna nigdy – dodał na koniec i pożegnał się z Janiną. Synka zostawiła pod opieką swej mamy, w Sanoku, a sama udała się na umówione miejsce spotkania. Przenocowała u znajomych, choć, szczerze powiedziawszy, z niepokoju o męża nie spała wiele. A od samego rana niecierpliwie wyczekiwała ukochanego gościa. Jednak droga przed domem wciąż była pusta. Nie wiadomo, który już raz Janina wyszła z podwórka na szosę, kiedy nagle, z drugiej strony, od lasu, zauważyła kilka uzbrojonych postaci. Zamarła cała w strachu, ale jedna z osób przyjaźnie pomachała do niej ręką. Jasia dopiero teraz poznała swego męża uzbrojonego w długi erkaem. Oddał go prędko jakiemuś żołnierzowi i natychmiast padł w objęcia swej żony. Szczęśliwa tuliła Antoniego i marzyła, by powiedział, że wszystko, co złe, już się skończyło, że teraz będą żyli spokojnie, zawsze razem. Jej radosne uniesienie zgasło, kiedy Antoni wymówił dwa słowa, które lodowatym ostrzem przeszyły jej serce.

Janina Żubryd z d. Praczyńska (zbiory Janusza Niemca)

– Zabrali Januszka. Kiedy wraz z grupą uwolnionych wyszli ze wsi i maszerowali z powrotem w stronę Sanoka, Janina wysłuchała relacji męża z ostatnich wydarzeń. Tak jak było postanowione, porzucił służbę w UB, uwalniając przy okazji kilka więzionych w siedzibie bezpieki w Sanoku bezpodstawnie osób. Dwie inne wypuścił z więzienia na ulicy Kościuszki. Uwolnionych wyposażył w broń z ubeckiej zbrojowni, a potem całą grupą wymknęli się z miasta. Już w drodze do Malinówki Żubryda dopędził znajomy zaufany milicjant, który przyniósł hiobową wieść. Ubecy szybko odkryli porzucenie służby przez Antoniego i uwolnienie więźniów. Przeprowadzono błyskawiczną kontrakcję i zatrzymano ich synka oraz matkę Janiny. Pod dom Stanisławy Praczyńskiej podjechał samochód terenowy z dowodzącym akcją por. Cebulą z sanockiego UB. Zatrzymanych Januszka Żubryda oraz jego babcię przewieziono do podziemnych cel w budynku UB. Tym samym, z którego niedawno Antoni uwolnił więźniów. Działanie to miało zapewne na celu zwabienie i zatrzymanie Antoniego oraz jego żony. Małżonkowie maszerowali prawie pół nocy i zatrzymali się dopiero we wsi znajdującej się niedaleko miasta. Tam kwaterowali kilka dni, podczas których szczególnie Janina odchodziła od zmysłów w obawie o życie synka i matki. Antoni coś szykował, znikał na długie godziny, rozsyłał swoich ludzi. Pewnego wieczoru zwrócił się do żony: – Teraz to już naprawdę moja ostatnia sprawa w UB – uśmiechnął się smutno i pożegnał. Tak jak poprzednio Janinie pozostało tylko oczekiwanie. Wrócił wczesnym rankiem niezwykle wzburzony i zdenerwowany. Choć cała w trwodze, ucieszyła się, gdy ujrzała go całego i zdrowego. Próbowała ciągnąć go za język, ale nie wydobył z siebie ani słowa. Dopiero potem domyśliła się wszystkiego. Ludzie zaczęli gadać, że ktoś zastrzelił szefa UB w Sanoku. Antoni spodziewał się, że takim zamachem sterroryzuje komunistów i sprawi, że jego syn i teściowa odzyskają wolność. Niestety – przeliczył się. Żubrydowie musieli sięgnąć po inne, skuteczniejsze środki perswazji.

* * *

Akcja miała być prosta i skuteczna zarazem. Bez zbędnych fajerwerków. Na posterunek milicji w Haczowie wpadło nagle kilku uzbrojonych po zęby „bandytów”, a wśród nich jedna kobieta. Przybysze rozbroili milicjantów i zajęli cały budynek. Jeńców trzymano pod lufami, a „herszt bandy” chwycił słuchawkę telefonu i wykręcił numer. – Mówi Antoni Żubryd – rzucił, gdy usłyszał głos po drugiej stronie. – Mam pod bronią ośmiu milicjantów z Haczowa. Jeśli nie wypuścicie mojego syna wraz z jego opiekunką, wasi ludzie zginą. Jeśli chcecie do walki wplątać rodziny, możemy zacząć już dzisiaj, a zobaczymy, kto na tym lepiej wyjdzie. – Proszę zaczekać, wezwę kogoś z szefostwa – padły zdenerwowane słowa. Po dłuższym oczekiwaniu w słuchawce zabrzmiał nowy głos. – Tu porucznik Zaręba z Urzędu Bezpieczeństwa. Janina, która siedziała obok męża, dosłyszała, jak powtórzył swe ultimatum. Wiedziała, że Zaręba może wiele zdziałać, to on komenderował teraz sanockim UB. Mimo to nie mogła uwierzyć w słowa, które padły po dłuższej chwili napięcia. – Jesteśmy zmuszeni… spełnić wasze żądania. Waszego syna i teściową puścimy wolno. Już teraz. Tym razem komunistyczne władze ugięły się przed szantażem i rodzina Żubryda naprawdę została wypuszczona na wolność. Stanisława Praczyńska i mały Janusz wrócili do mieszkania w Sanoku, natomiast Antoni i Janina Żubryd rozpoczęli dramatyczne życie ciągle poszukiwanych konspiratorów i bojowników antykomunistycznego podziemia. Antoni zebrał pod swoją komendą rozproszone oddziały niepodległościowe i zorganizował Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ, przyjmując pseudonim „Zuch”. Oddział liczył już wkrótce od stu pięćdziesięciu do dwustu partyzantów i podzielony został na trzy kompanie. Równocześnie Antoni miał do swej bezpośredniej dyspozycji pluton ochrony, liczący od piętnastu do dwudziestu osób. Grupa ta najczęściej kwaterowała w zaprzyjaźnionych wsiach, na czas większych akcji łącząc się z poszczególnymi kompaniami. Przy mężu cały czas trwała Janina Żubryd, która na konspiracyjne potrzeby używała pseudonimów „Janek”, „Jasiek”, „Jasia”. Zachowały się relacje poświadczające jej odwagę i świetne posługiwanie się bronią. Dysponowała jednym albo dwoma pistoletami, noszonymi po męsku za pasem. W partyzanckiej grupie Janina cieszyła się dużym autorytetem, dzieliła z Antonim trudy podziemnej walki oraz podzielała polityczne poglądy męża. „Była to drobna, szczupła, delikatna, dzielna, inteligentna, gustownie ubrana pani. Zatroskanie i powaga smutku nie ujmowały piękna jej twarzy” – napisał ktoś po latach.

* * *

Radość ze stałego przebywania przy mężu mącił wieczny niepokój o drugiego najważniejszego mężczyznę w życiu Janiny. Bez przerwy myślała o swoim synku. Mąż pocieszał ją, jak mógł, i zapewniał o jego bezpieczeństwie. – Nie odważą się zrobić mu krzywdy. Jak tylko porwą się jeszcze raz na Janusza, to srogo mnie popamiętają, te komunistyczne żmije. Ale to w żaden sposób nie uspokajało serca matki. Nawet jeśli synek rzeczywiście był bezpieczny, to dręczyło ją do szaleństwa, że nie widziała go już tak długo. Męczyła o to Antoniego. – Zabierzmy Januszka do nas, niech żyje tu, w partyzantce – mówiła, choć nie była przekonana, czy to rzeczywiście dobry pomysł. Patrzyła błagalnie w oczy Antosia, a on tylko przecząco kręcił głową.

Znalazła się w końcu i na to rada. Przez umyślnych posłańców umówili się z matką Janiny, że ta będzie wysyłać Januszka na spotkania z rodzicami. Do z góry ustalonych miejsc – wiejskich tajnych kwater, na których mieszkali Żubrydowie – ich synka miała dowozić jedenastoletnia siostrzenica Janiny, Teresa Niemiec. Przypuszczano, że nikt z UB nie będzie śledził młodej dziewczyny. Jak postanowiono, tak uczyniono, i Janina mogła wreszcie przytulić do serca swoje dziecko. Spotkania na kwaterach odbywały się dzięki informacjmom, jakie matce Janiny przynosili do Sanoka specjalni łącznicy, a Tereska szczęśliwie dowoziła Januszka w umówione miejsce. Tam Żubrydowie, głównie Janina, przez kilka dni mogli nacieszyć się synem. A potem ich dziecko pod opieką siostrzenicy wracało do miasta, do swej babci. Takie zorganizowane spotkania nie były zbyt częste, ale nareszcie Janina mogła chociaż przez chwilę poczuć się jak matka, głaszcząc główkę czteroletniego chłopca.

Janina Żubryd z d. Praczyńska (zbiory Janusza Niemca)

Podczas jednego z takich spotkań, tym razem we wsi Prusiek, miejscowość otoczyli komunistyczni żołnierze z Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Dosłownie w ostatnim momencie Janina i Antoni wraz ze swą obstawą umknęli do pobliskiego lasu. Jasia chciała zabrać ze sobą synka, ale ten akurat bawił się z dziećmi ludzi, u których nocowali, na drugim końcu wsi. Partyzanci niemal siłą pociągnęli za sobą zbolałą matkę, która nie chciała zostawiać synka na pastwę zwyrodniałych katów i morderców. Zaszyli się w najbliższym zagajniku, obserwując, co dzieje się we wsi. Wojsko zamknęło pierścień obławy, a największa grupa z dowodzącym oficerem wmaszerowała główną drogą. Chodzili od zagrody do zagrody,

zaglądali do wszystkich domów i budynków. Widocznie kogoś szukali i powoli zbliżali się do miejsca ukrycia żołnierzy NSZ. Antoni półszeptem dał rozkaz do przygotowania broni, ale strzały miały paść dopiero na jego wyraźny rozkaz. Janina wyciągnęła jeden ze swych niezawodnych pistoletów i czekała na rozwój wypadków. Grupka uzbrojonych komunistów, rozmawiając między sobą, wolno podchodziła do ostatniej chaty. I wtedy nagle wbiegł na nich mały Januszek. – Hola, hola, chłopczyku, a dokąd to? – spytał żartobliwie jeden z nich i potargał płowe włosy chłopca. – Jak masz na imię? – dopytywał się surowo oficer dowodzący. – Jestem mały Żubryd – odpowiedział hardo chłopczyk, krzywiąc twarz, gdyż słońce raziło go w oczy. Te słowa zelektryzowały żołnierzy KBW. Grupka otoczyła malca, a oficer natychmiast rozesłał dodatkowe patrole w celu ponownego przeszukania zabudowań. Dzięki temu komuniści zaniechali dalszego marszu, który niechybnie zakończyłby się wejściem na ludzi Żubryda ukrytych w zagajniku. Janinie serce łomotało tak bardzo, że była pewna, iż zaraz ktoś ich usłyszy. Strach o dziecko paraliżował każdy jej ruch. Nie mogła jednak biec mu na ratunek, gdyż mąż trzymał ją w silnym uścisku. Mijały chwile długie jak wieczność, kiedy spodziewała się wszystkiego najgorszego. Ale chciała widzieć wszystko i jeszcze wyżej uniosła się na łokciach. – Gdzie jest twój tata? – ciągnął rozmowę kabewiak, rozglądając się na wszystkie strony. – A gdzie ma być? W lesie – odparł czterolatek. – A co tam robi? – nie dawał za wygraną dowódca. – Strzela do milicjantów…

* * *

Kiedy przestało padać, na drodze prowadzącej do Bukowska pojawiły się dwie wojskowe ciężarówki. Jechały powoli, czasami przystając, by ominąć głębokie wyrwy na drodze. Przy wjeździe do wsi pierwszy samochód o mało nie przejechał jakiegoś zabłąkanego kundla, który zapragnął powitać szczekaniem nieproszonych gości. – Och, znowu wojsko. – Strapieni ludzie mieli już dość milicji, UB i komunistycznych kontyngentów. Kierowcy zgrabnie pomknęli środkiem drogi pomiędzy chatami i zatrzymali pojazdy tuż przed wejściem na posterunek milicji. Komendant posterunku, przywołany przez wartownika, pospiesznie zapinał mundur i sięgał po pas z pistoletem. Już wybiegał z budynku i pędził co sił, aby godnie przywitać swych gości, gdy nagle stanął jak wryty na widok pierwszego żołnierza, który wyskoczył z szoferki. Przez moment jeszcze przypatrywał się uważnie orzełkowi na wojskowej rogatywce, a potem już bez słowa podniósł ręce do góry. Za nim to samo uczynił wartownik. Na nieszczęście dla obu milicjantów orzełek na czapce kierowcy miał koronę. Spod plandek wojskowych ciężarówek zaczęli wyskakiwać pozostali partyzanci z leśnego oddziału, zaś z kabiny drugiego auta wysiadł polski oficer i pomógł zeskoczyć na ziemię umundurowanej kobiecie.

Janina Żubryd w pełnym uzbrojeniu (zbiory Janusza Niemca)

Janina Żubryd wreszcie odetchnęła głęboko, poprawiła wojskowe spodnie oraz pas z pistoletami i podążyła za mężem do budynku Milicji Obywatelskiej (MO). Milicjantów rozbrojono bez jednego strzału, a na rozkaz Antoniego Żubryda zdemolowano ich siedzibę. Wcześniej wyniesiono broń i pieniądze. Kilku partyzantów zostało pilnować rozbrojonych komunistów, a cała grupa, której przewodzili Żubryd z Janiną, podążyła w kierunku centrum wioski. W budynku poczty „żubrydowcy” przydybali wójta, któremu zarekwirowano aż osiem tysięcy złotych. Przestraszonemu urzędnikowi komunistycznego aparatu pozostawiono formalne pokwitowanie za tę rekwizycję. Po akcji żołnierze wsiedli do samochodów i odjechali z Bukowska. Po drodze zarekwirowali jeszcze konie i krowy w Tokarni oraz w Nowotańcu. W tej ostatniej miejscowości sekretarzowi Polskiej Partii Robotniczej (PPR) wymierzono parę batów na goły tyłek, aby wytrzebić z niego miłość do zdradzieckiej komuny i Kremla. To chyba obecność Janiny dobrze wpływała na Antoniego i w jakimś sensie łagodziła jego gwałtowność. Dość powiedzieć, że tego dnia nie było ofiar po żadnej ze stron. Możliwe, że i milicjanci, widząc kobietę po stronie swych przeciwników, prędzej rzucali broń i dobrowolnie oddawali się w ręce ludzi Żubryda.

* * *

Lato i jesień roku 1946 to coraz cięższy okres dla partyzantki antykomunistycznej na Podkarpaciu. To czas kurczenia się baz noclegowych, a także zmęczenia i zniechęcenia oraz strachu towarzyszącego mieszkańcom, którzy do tej pory pomagali żołnierzom podziemia. Do tego dochodziła coraz mniejsza wiara dowódców i żołnierzy w wybuch wojny Zachodu z Moskwą. To także moment efektywniejszych działań wojsk komunistycznych, z licznymi obławami, zasadzkami, aresztowaniami i działaniami UB (donosiciele i agenci). Coraz celniejsze uderzenia spadały na batalion „Zuch”, coraz częściej chowano poległych polskich partyzantów lub martwiono się o zaginionych. Oddział podzielił się na mniejsze grupki, którym łatwiej było skryć się przed obławami lub zmylić pościg. Janina długo nosiła w sobie tę tajemnicę. Z jednej strony chciała jak najprędzej podzielić się radosną wiadomością z Antonim, ale z drugiej – bała się, jak zareaguje. Dręczyło ją to niemiłosiernie. I w końcu, kiedy odpoczywali raz sam na sam nad leśnym strumykiem, zdobyła

się na odwagę. Woda szemrała, w koronach drzew słychać było śpiew ptaków, a Antoni czule gładził jej dłoń. Wtedy zaczęła. – Antoś, będziemy mieć dziecko. Jestem w ciąży. Chwilka zawahania, wstrzymany oddech i już tulił ją do siebie, całując jej włosy i usta. – To dobrze, to pięknie, kochana – szeptał, dodając: – Może już czas z tym skończyć? Miał na myśli walkę podziemną. Janina nawet nie przypuszczała, jak często jej mąż rozważał zakończenie działalności partyzanckiej. Podobnie jak ona, chciał zacząć normalne życie, z rodziną, z dziećmi. Cały oddział był już znużony ciągłą walką, ucieczkami i wymykaniem się obławom. Wyznanie żony jeszcze mocniej utwierdziło Antoniego w przekonaniu, że oto nadchodzi czas, by zakopać broń w lesie i zająć się wychowywaniem dzieci. Tylko na pewno nie w tym miejscu, gdzie każdy milicjant, ubek i komunista znał twarz Żubryda. Należało pomyśleć albo o ucieczce za granicę, albo o wyjeździe w jak najdalszy zakątek Polski, może na ziemie odzyskane. Tyle że rok 1946 był to również czas zerwanych kontaktów z przełożonymi w strukturach NSZ oraz braku łączności z zapleczem narodowców za granicą. Wyznawszy mężowi swą tajemnicę, Janina spokojniej patrzyła w przyszłość. Wierzyła, że jej Antoś coś wymyśli, że razem znajdą dobre wyjście. I chociaż koszmar senny wciąż powracał, dla własnej obrony nosiła ciągle przy sobie dwa pistolety i była dobrej myśli.

* * *

Pod koniec października Janina z mężem i najbardziej zaufanym człowiekiem dowódcy o pseudonimie „Bronek” poszli do Orzechówki na kolację do jednego ze swych – nielicznych już wtedy – pododdziałów. Trzy postacie maszerujące szczytami niewielkich wzgórz majaczyły na tle granatowiejącego nieba. Byli jeszcze daleko od celu, ale zmrok nadchodził nieuchronnie. To chyba „Bronek” zaproponował, aby znaleźć jakieś schronienie przed nocą. Janina natychmiast poparła ten pomysł. Zeszli do doliny, gdzie znaleźli samotnie stojącą gajówkę. Zanim doszli do jej drzwi i Żubryd głośno zapukał, było już całkiem ciemno. – Kto tam? – usłyszeli wylękniony głos ze środka. – Pochwalony! Tu swoi, Polacy. Otwórzcie – poprosił łagodnie Antoni. Otworzyły się drzwi jednoizbowej chaty, a Janinę oślepiło światło lampy naftowej. Wewnątrz stali gajowy Paweł Gerlach oraz jego narzeczona, Stanisława. Byli wystraszeni widokiem obcych ludzi, do tego uzbrojonych, ale zgodzili się przyjąć ich na noc pod swój dach. Antoni, zmęczony drogą, natychmiast padł na posłanie, ale jego żonie coś nie dawało spokoju. Po wejściu do gajówki Janinę uderzyły zimne oczy „Bronka” i ostre rysy jego twarzy, która teraz, w blasku lampy nie wyrażała żadnych uczuć, jedynie chłodną obojętność. Wydawało jej się, że szczęki współtowarzysza cały czas pracują, jakby żuły tytoń, a usta wykrzywiają się w grymasie wymuszonego uśmiechu. Kobieta miała złe przeczucia. Zaczęła narzekać do męża, że to nieodpowiednie miejsce dla nich – jednoizbowa gajówka, do tego bez wody i toalety. Prosiła Antoniego o zmianę kwatery i ten w końcu uległ namowom żony. Wyszedł wraz z „Bronkiem” na poszukiwanie lepszego noclegu, obiecując wrócić nie później niż po godzinie. Nerwowe oczekiwanie nie dawało Janinie spokoju. Oczy domowników świdrowały ją, kiedy paliła jednego papierosa za drugim i raz po raz spoglądała na zegarek, licząc upływające sekundy. Wydawało się jej, że słyszy kroki, i wtedy zrywała się, i wybiegała przed dom, wyglądając za mężem. Ale w mrocznej zasłonie nocy nie działo się nic. Minęło więcej czasu niż obiecana godzina, kiedy w gajówce zjawił się „Bronek”. – Plany się zmieniły – powiedział lekko zdenerwowanym głosem. – Słyszeliście może

jakieś strzały? – Nie, tutaj była cisza – prędko odpowiedziała bardzo zaniepokojona Janina. – Podobno w Malinówce jest wojsko i KBW przeszukuje domy. Ale spokojnie. Antoś już czeka w bezpiecznej kwaterze, chodź ze mną, Janeczko – powiedział łagodnym głosem, ale taki mróz bił z jego oczu, że kobieta spuściła wzrok. Szybko zarzuciła swój kożuszek i, podziękowawszy za gościnę, wyszła pierwsza, przepuszczona przez towarzysza. Początkowo oświecał latarką drogę, ale potem zgasił ją, tłumacząc się oszczędnością baterii. I wtedy Janina została sama ze swoim strachem, coraz mocniej ogarniającym jej drobne ciało. Słyszała za sobą odgłosy kroków „Bronka”, ale to w ogóle nie dodawało jej otuchy. Wręcz przeciwnie. Maszerowała prawie po omacku, prowadzona na oślep leśną ścieżką, a gałęzie pobliskich krzaków trącały ją raz z prawej, raz z lewej strony. Jak gdyby las chciał ją zatrzymać swymi szponami, jakby szeptał: „Nie idź tam”. Ale Jasia pragnęła zobaczyć Antosia, przytulić się do niego i w jego ramionach zapomnieć o lęku, o złych przeczuciach. Bezwiednie przyspieszała kroku. Ścieżka stawała się jeszcze węższa, a las coraz ciemniejszy. Szli już dość długo, kiedy z tyłu dobiegł do niej głos jej towarzysza. – To tutaj. Zaskoczona zatrzymała się gwałtownie i dopiero wtedy zobaczyła pod swoimi nogami leżącą postać. Zdumiona tym widokiem nawet nie słyszała, jak ktoś za nią przeładowuje pistolet. Przeżegnała się i uklękła przy głowie męża. Wtedy padł strzał.

* * *

Wczesnym rankiem gajowy Marcin Prajsner robił obchód swego leśnego rewiru. Kiedy maszerował ścieżką nieopodal Malinówki, niespodziewanie natknął się na dwa ciała o zakrwawionych twarzach. Spanikowany pobiegł powiadomić milicję. Wojsko przyjechało natychmiast i zabezpieczyło teren. Janina leżała blisko przy mężu. Ale nie miała już swoich pistoletów ani biżuterii. Na polecenie żołnierzy pracownicy leśni wrzucili zwłoki na furmankę i przewieźli do wsi. Tam zaraz zjawili się ubecy. – Antoś, wstawaj! UB przyjechało! – tryskali humorem, kopiąc bezwładne ciała. Mieli się z czego cieszyć – to jeden z ich agentów, Jerzy Vaulin, dokonał morderstwa na małżeństwie Żubrydów. Wcześniej podstępnie wkradł się w łaski partyzantów, stając się jednym z najbardziej zaufanych ludzi dowódcy. Ciała małżonków przewieziono do UB w Brzozowie, gdzie funkcjonariusze z Sanoka, którzy znali Żubryda, zidentyfikowali zwłoki. Następnie zabitych zabrano do UB w Rzeszowie, a potem do więzienia zlokalizowanego w rzeszowskim zamku. Do dziś nie wiadomo, gdzie zostali pochowani Janina i Antoni Żubrydowie. Niektórzy przypuszczają, że ich ciała zakopano gdzieś na terenie wokół zamku. Po wielu latach sąd w Rzeszowie uznał, że Antoni i Janina Żubrydowie działali na rzecz niepodległości Polski. Po 1989 roku, w wolnej Polsce, postawiono Jerzego Vaulina (agenta UB i SB do roku 1968) przez sądem, zarzucając mu podwójne morderstwo oraz to, że działał z inspiracji ówczesnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) i UB „jako tajny agent wprowadzony do oddziału NSZ w celu jego rozpracowania i fizycznej likwidacji dowództwa”. Morderca przed sądem zeznał, że strzelając do małżeństwa Żubrydów, ratował jedynie swe życie bezpośrednio zagrożone śmiercią. – Szliśmy we trójkę: Żubryd, jego żona i ja. W pewnym momencie Żubryd zaświecił latarką i oświetlił nią lewe pobocze drogi, polecając mi skręcić w lewo. – Tak swoją wersję

wydarzeń i ostatnie chwile Janiny i Antoniego Żubrydów opisywał przed sądem Jerzy Vaulin. – W tym momencie przywarłem do niego, chowając się za jego ciałem, i on wówczas odepchnął mnie ręką, mówiąc: „Jazda, naprzód”. Wtedy odskoczyłem i wystrzeliłem dwukrotnie, w kierunku jego głowy, ponad światło latarki. Po tych strzałach upadłem na ziemię. Leżąc, słyszałem, że kopie nogami i charczy – kontynuował zabójca. – Po upływie piętnastu do trzydziestu sekund, kiedy doszedłem do wniosku, że Żubryd jest postrzelony, lękając się w dalszym ciągu podstępu z jego strony, strzeliłem po raz trzeci, mierząc starannie w jego głowę. Widziałem tę głowę w świetle latarki. Strzelałem z odległości około pięciu metrów, precyzyjnie celując. Byłem pewny, że trzeci strzał był celny. Zbliżyłem się do latarki, złapałem ją i w jej świetle zobaczyłem leżących na ziemi Żubryda i Żubrydową. Wersję o strzałach w samoobronie obalały zachowane fotografie ciał małżeństwa Żubrydów zrobione przez ubeków oraz badania specjalistów kryminalistyki z Krakowa. Według tych analiz strzały zostały oddane z bliskiej odległości, w tył głowy, do stojących ofiar (czyli równolegle do podłoża). Janinie kula wyszła w okolicy nosa, a Antoniemu czołem. Mimo tak oczywistej udowodnionej winy sąd przychylił się do wersji obrony własnej Vaulina i morderca Żubrydów nie został skazany, a sprawę umorzono.

Krzyż ustawiony w Malinówce, niedaleko miejsca, w którym zamordowano

Janinę i Antoniego Żubrydów (zbiory Janusza Niemca)

* * *

Mały Janusz Żubryd nie zginął wtedy w miejscowości Prusiek, jak mogłoby się wydawać.

Nie został nawet zatrzymany przez komunistycznych wojskowych. Kiedy żołnierze KBW nie znaleźli nikogo podejrzanego (a szukali Żubryda i jego ludzi), po prostu odeszli ze wsi. To dziwne, ale nie wzięli ze sobą chłopca, syna ściganego przez nich od wielu miesięcy Żubryda – „herszta bandy NSZ”. Może dlatego, że byli to wojskowi z KBW, a nie funkcjonariusze UB czy MO. W każdym razie Janusz bezpiecznie powrócił do Sanoka, do swej babci. Lecz niestety długo nie cieszył się spokojem.

Plener sanocki, ok. 1960 r. Janusz Niemiec z babcią Żubrydową, czyli Pauliną Żubryd z d. Wołoszyn (z lewej strony), oraz z Wandą Baran z d. Wołoszyn, bratanicą swej babci (zbiory Janusza Niemca)

Tuż przed Wielkanocą 1946 roku UB ponownie zatrzymało babcię Praczyńską i jej wnuka. Osadzono ich razem w bloku męskim w rzeszowskim więzieniu. Oficer UB, który dokonał aresztowania, bał się akcji odbicia więźniów i pewnie dlatego wziął ze sobą chłopca na kolana do kabiny ciężarówki, by ten stał się tarczą ochronną i zakładnikiem w przypadku ataku na konwój. Janusz Żubryd został najmłodszym więźniem UB zamkniętym za współpracę z „bandą” Żubryda. Chłopiec miał wówczas dopiero pięć lat, a jego główną i jedyną zbrodnią popełnioną przeciw PRL było to, że urodził się jako dziecko Janiny i Antoniego. Zamknięty w więzieniu Janusz miał pewne wyjątkowe przywileje: czasami mógł pojeździć na hulajnodze po więziennym dziedzińcu, a jego cela nie zawsze była zamykana. Mógł wtedy biegać po korytarzu, kopać po łydkach więziennych strażników i uciekać przed nimi ze śmiechem do swej celi.

Janusz Niemiec z Teresą Bukowską z d. Niemiec. Tatry, ok. 1960 r.

(zbiory Janusza Niemca)

Komuniści wypuścili chłopca na wolność dopiero po śmierci jego rodziców. Ale i wtedy nie pozwolono, aby opiekowali się nim i wychowywali go członkowie rodziny taty lub mamy. Zbrodniarze bali się, że ktoś zaszczepi w młodym Żubrydzie miłość do prawdziwej Ojczyzny, a nie do PRL-u, którym zarządzali namiestnicy wyznaczeni w Moskwie. Dlatego też Janusza umieszczono w sierocińcu w Sanoku, gdzie pełną kontrolę nad dzieckiem sprawowało UB. I może dorósłby do pełnoletniości pod ubecką kuratelą, wychowany na prężnego bojownika o wolność i demokrację, gdyby na scenie nie pojawiła się najstarsza siostra Janiny – Stefania Niemiec, która wraz z mężem przeżyła wojnę, a nawet pobyt w obozie w Auschwitz. Pomna przysięgi złożonej swej siostrze, pewnej nocy zjawiła się w sanockim sierocińcu. Przekupiła osobę z personelu, która przyprowadziła do niej zabiedzonego chłopczyka w połatanym ubranku. – Januszku, jestem twoją ciocią. Czy mnie poznajesz? – spytała Stefania. – Tak – odrzekł malec, przyglądając się z uwagą tej twarzy, tak podobnej do buzi ukochanej mamy. – I pójdziesz ze mną? – Pójdę, jak dasz mi kartofli… – powiedział chłopczyk. Kobieta przytuliła do piersi wygłodzone dziecko, a łzy współczucia żłobiły mokre ślady na jej twarzy. Tym sposobem Stefania wykradła chłopca z sierocińca i w ukryciu – owiniętego w koc – wywiozła pociągiem na Śląsk. Tam Janusz dochodził do zdrowia po biedzie, jakiej doznał w więzieniu i sierocińcu, a zmiany w płucach leczył przez pół roku w sanatorium w Rabce. Podobno po zniknięciu chłopca UB z Sanoka szalało. „Żubrydowe szczenię” wymknęło się spod ich kontroli. Po kilku latach rodzina Niemców wraz z Januszem przeprowadziła się do Warszawy, gdzie większe skupisko ludzi gwarantowało większą anonimowość, a przez to i bezpieczeństwo. W roku 1953 S tefania i jej mąż Jan sądowo załatwili akt adopcji dziecka i od tej pory chłopiec zaczął oficjalnie używać nazwiska Niemiec. Janusz Niemiec ukończył szkołę podstawową, zdał maturę, a w roku 1966 skończył studia na Politechnice Warszawskiej z tytułem magistra inżyniera mechanika. Potem pracował zawodowo w Zakładach Mechanicznych „Ursus”, między innymi jako główny odlewnik

i dyrektor techniczny, często wyjeżdżając również na zagraniczne szkolenia i kontrakty. „Obecnie jestem emerytem pasjonującym się historią swoich rodziców” – napisał do mnie Janusz Niemiec, który zdecydował się pozostać przy nazwisku przybranych rodziców. Jego syn, Rafał, powrócił do nazwiska Żubryd. „Pierwsze moje zainteresowanie dziejami oddziału Antoniego Żubryda zaczęło się od momentu ukazania się książki Łuny w Bieszczadach Jana Gerharda i filmu Ogniomistrz Kaleń – kontynuuje pan Janusz. – Ale prawdziwa fascynacja rodzicami nastąpiła po moim powrocie z dziesięcioletniego kontraktu w Nigerii w 1996 roku. To wówczas wraz z moimi dziećmi, Rafałem i Dagmarą, odbyliśmy z kamerą długą wycieczkę szlakami rodziców i akcji bojowych oddziału «Zuch». Jestem honorowym członkiem Strzelców Rzeczypospolitej i honorowym członkiem Związku Żołnierzy NSZ odznaczonym Medalem Pamiątkowym 70-lecia NSZ. Aktywnie uczestniczę w większości uroczystości upamiętniających Żołnierzy Wyklętych, jak Rajdy mjr. Żubryda, mjr. «Ognia», kpt. «Bartka». Cenię sobie szczególnie spotkania z młodzieżą, na których opowiadam historię swojego taty, mamy oraz swoją”.

Marcysia

Pewnego listopadowego ranka do celi w X Pawilonie warszawskiego więzienia przy Rakowieckiej załomotał strażnik. Masywne metalowe drzwi otworzyły się i przetrzymywana w tym pomieszczeniu kobieta, zgodnie z regulaminem, stanęła na baczność. Strażnik nawet na nią nie spojrzał. Wniósł do celi gruby plik kartek i ołówek, rzucił to wszystko pod nogi więźniarki i z udawaną przesadną uprzejmością powiedział: – Proszę, obywatelko! Potem z nawyku zrobił przepisowe w tył zwrot, trzy kroki naprzód i zatrzasnął za sobą drzwi. Dopiero wtedy kobieta uklękła na podłodze i zaczęła zbierać porozrzucane kartki, układając je w równy plik. Podniosła też ołówek, oglądając, czy czasem po zderzeniu z podłogą nie wypadł z niego rysik. Na szczęście wszystko było na swoim miejscu i małym, ogryzionym ołówkiem dało się pisać. Uporządkowawszy przyniesione rzeczy, kobieta usiadła na pryczy, a na kolanach położyła zebrane kartki. Zastanowiła się chwilę, spojrzała w zakratowane okno, przez które sączył się jesienny poranek, w końcu wzięła głęboki oddech i zaczęła pisać: „Ogólna charakterystyka zadań i techniki pracy Załogi: W V/K. (łączn. konsp.) KG AK – Załoga stanowiła samodzielną komórkę dla utrzymania łączności zagranicznej drogami lądowymi i morskimi z Centralą Rządu w Londynie (ściśle z Oddz. VI Centrali) do: a) obustronnego ruchu pocztowego, b) obustronnego ruchu emisariuszy, c) jednostronnego (do Kraju) ruchu pieniężnego (okresy niefunkcjonowania zrzutów), d) obustronnego ruchu w sprawach wewnątrzorganizacyjnych łączności”. Kiedy po raz kolejny złamał jej się ołówek, ulegając jej prośbom, strażnik za zgodą przełożonych z UB przyniósł do jej celi wielką maszynę do pisania. Zaczęła od początku. Z mozołem, po długim namyśle wystukiwała litery i wyrazy, które układały się w tekst o podobnym jak powyżej tonie. Treścią tej spowiedzi było szczegółowe opisanie i ujawnienie konspiracyjnej komórki. Oprócz wklepywanych na maszynie zdań kobieta czasami kreśliła ołówkiem zawiłe schematy podległości, zależności i współdziałania. Cień jej pochylonej nad maszyną sylwetki przesuwał się w miarę zmiany pozycji słońca. Siedziała tak całymi dniami, z krótkimi tylko przerwami na nędzny więzienny posiłek. Kończyła pisanie dopiero, kiedy nie było już nic widać. Była zmęczona, ale w nocy i tak nie mogła zasnąć. Kapitan AK Emilia Malessa ps. Marcysia zastanawiała się, czy gra, jaką podjęła z komunistyczną bezpieką, jest warta tego całego wysiłku i ryzyka. Czy można w ogóle zaufać komunistycznym funkcjonariuszom UB, którzy przecież byli Polakami, a nie Sowietami. I najważniejsze – czy ci znajdujący się po drugiej stronie barykady dotrzymają swoich obietnic.

* * *

Emilia Izdebska urodziła się 13 lutego 1909 roku w Rostowie nad Donem, w polskiej rodzinie Władysława i Marii z domu Krukowskiej. Jej obaj dziadkowie brali udział w Powstaniu Styczniowym. W 1924 roku rodzina Izdebskich powróciła do Polski, a Emilia jako szesnastolatka rozpoczęła naukę w Szkole Handlowej w Łucku. Po jej ukończeniu z powodzeniem pracowała w biurze w Urzędzie Wojewódzkim, a potem w Komunalnej Kasie Oszczędności. Po śmierci ojca w 1932 roku znalazła się w Warszawie i z pomocą brata Aleksandra dostała pracę w Głównym Urzędzie Statystycznym. Potem wyjechała do Gdyni do pracy w Komisariacie Rządu ds. Gdyni. Tam poznała swego pierwszego męża, starszego od niej o wiele lat Stanisława Malessę. I chociaż

szybko zamieszkali razem, to swój związek zalegalizowali dopiero w sierpniu 1939 roku – najprawdopodobniej musieli czekać, aż Stanisław uzyska rozwód ze swą pierwszą żoną. W tym czasie Malessowie już od dwóch lat mieszkali w stolicy, a Emilia rozpoczęła studia na Wydziale Pedagogicznym w Wolnej Wszechnicy Polskiej, ale z powodu kłopotów finansowych wytrwała na nich z przerwą zaledwie dwa semestry.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH „Borujsko”)

Kiedy 1 września 1939 roku wybuchła wojna, Emilia Malessa znajdowała się w Warszawie i była tuż po przeszkoleniu w ramach Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Po rozpoczęciu niemieckiej inwazji miała organizować pod Lubartowem lotny punkt dożywiania polskich żołnierzy. Kiedy w wojennej zawierusze, w obliczu niespodziewanej liczby i gwałtowności niemieckich natarć, okazało się to niemożliwe, kobieta została kierowcą w pomocniczej służbie przy 19 Dywizji Piechoty. Z tą jednostką dotarła pod rumuńską granicę, ale pozostała w Polsce i w połowie października wróciła do stolicy. Tam też od razu została wciągnięta do tworzącej się konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski (SZP) i złożyła przysięgę przed samym pułkownikiem Stefanem Roweckim. Przydzielono ją do działu łączności konspiracyjnej do komórki zajmującej się szyframi, a potem przeniesiono do działu łączności zagranicznej.

* * *

Zapamiętała dobrze ten dzień – ostatniego października 1945 roku, pod wieczór, ktoś mocno dobijał się do drzwi. – Otwierać! Milicja! – zagrzmiało złowrogo, a „Marcysia” struchlała. Chociaż od wielu dni liczyła się z taką ewentualnością, spodziewała się jej, a czasami nawet o niej śniła, to teraz stała jak skamieniała. Od tygodni była już ogromnie zmęczona konspiracją, ciągłym strachem i nerwami napiętymi do granic wytrzymałości. Nie mogła spać i w każdej chwili spodziewała się nalotu komunistycznych służb. To wszystko razem doprowadzało ją prawie do szaleństwa i całkowitego wyczerpania psychicznego. Nie widziała również sensu prowadzenia działalności podziemnej w nowej rzeczywistości odbudowywanej z wojennych gruzów Polski. W połowie października oficjalnie poprosiła o zwolnienie z organizacji i po kilku dniach otrzymała zgodę. Musiała tylko rozliczyć się ze wszystkiego, wysłać ostatniego kuriera oraz do 5 listopada zdać komórkę i kontakty swemu następcy. Miała już konkretny plan, aby wyjechać za granicę, do Włoch. Znowu chciała działać, żyć, kochać. Ale te wszystkie projekty zostały przekreślone, kiedy 31 października UB i milicja załomotały do jej drzwi. Emilii zabrakło dosłownie pięć dni… – Otwierać natychmiast! Bo wyważymy drzwi! – Natarczywy krzyk ubeka sugerował, że nie żartuje. Zrezygnowana kobieta podeszła do drzwi i przekręciła klucz. Natychmiast do mieszkania wtargnęło mnóstwo funkcjonariuszy komunistycznych służb, mundurowych i w cywilu. Zaczęli przetrząsać wszystkie kąty, a ją samą zabrano do więzienia znajdującego się na ulicy Koszykowej. Pierwsze przesłuchanie nie było wcale takie złe. Śledczy pytał o jej życie, walkę podczas niemieckiej okupacji. W tym przypadku Emilia nie musiała kłamać czy zasłaniać się niepamięcią. Odpowiadała na wszystkie pytania zgodnie z prawdą, ale mówiła wyłącznie o sobie, nie podając żadnych konkretnych nazwisk i kontaktów. Przełom nastąpił podczas przesłuchania 2 listopada. To wtedy wprowadzono ją do pokoju, a naprzeciw niej zasiadł elegancki, przystojny oficer w mundurze kapitana. Był bardzo uprzejmy względem niej, a nawet, można by rzec, próbował ją adorować. Na trzydziestosześcioletniej kobiecie kpt. Józef Różański (właściwe nazwisko Goldberg) zrobił niesamowite wrażenie jako mężczyzna, ale też jako żołnierz WP. Mundur świetnie na nim leżał… – Pani Emilio, proszę zrozumieć, że tylko współpracą z nami może pani uratować siebie i swoich towarzyszy – świdrował ją tymi swoimi szarymi oczami, które były zimne, ale przejmujące. Potem wstał i przechadzał się po pokoju. Od czasu do czasu zbliżał się, nachylał do niej i szeptał łagodnie: – Ja wiem, jak to jest. Też jestem żołnierzem. Ale tu nie chodzi o żadną zdradę czy sypanie. Pani przełożeni z organizacji Wolność i Niezawisłość już zaczęli mówić, ujawnili całą komórkę. My, Polacy, chcemy tu naprawdę zbudować wolną Polskę, niezależną nawet od Sowietów. Komu pani ufa? Mnie, oficerowi polskiej armii, czy może jakiemuś kałmukowi z NKWD? Nie muszę pani chyba przypominać, że oni też są na waszym tropie. Wyprzedziliśmy ich dosłownie o włos. Gdyby pani trafiła w ich ręce, najprawdopodobniej nikt by się nie cackał i jechałaby już pani gdzieś na daleką Syberię do pracy w kopalni. Ale my mamy inne metody, my chcemy się dogadać.

Emilia Malessa „Marcysia”, grudzień 1944 r. (zbiory Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, teczka personalna E. Malessy, sygn. II-M-2)

Kiedy był blisko, czuła jego zapach, a jego słowa mile łechtały jej kobiecą próżność, dotąd tak skrzętnie tłumioną. Zaczynała myśleć o nim nie jak o prześladowcy, ale jak o mężczyźnie. To nie jej wina, że miała gorący temperament, a ostatnio długi czas była samotna. Gdy czuła jego bliskość, a jego oddech pieścił jej ucho, w głowie budziły się kobiece demony. – Pani Emilio, proszę zacząć mówić. Daję pani czas do namysłu i słowo honoru polskiego oficera, że ujawnionym przez panią osobom włos z głowy nie spadnie. Nie będą nawet aresztowani. Co najwyżej zatrzymamy ich na chwilę w celu złożenia wyjaśnień. Poczęstował ją papierosem, lecz odmówiła. Sam również nie zapalił, ale za to przyniósł jej kubek gorącej i mocno posłodzonej kawy zbożówki. – To jest nieuchronne – kontynuował – to porozumienie ponad podziałami. Jeśli chcemy budować nasz kraj i próbować ratować waszą konspirację przed Sowietami, musimy wznieść się ponad wcześniejsze uprzedzenia. Proponuję układ – pani opowie mi wszystko, a ja ręczę, że odzyska pani wolność, zaś wymienionym przez panią ludziom nic się nie stanie. Proszę się zastanowić, to najlepsza ugoda, z jaką możemy wyjść. Innej opcji nie będzie.

* * *

Emilia Malessa i jej mężczyźni to temat na osobną historię. Była kobietą młodą, piękną i potrafiła szybko zainteresować swoją osobą płeć przeciwną. Jej pierwszy mąż, Stanisław Malessa, był starszy od niej aż o jedenaście lat. Kiedy po przegranej kampanii wrześniowej ona wracała spod rumuńskiej granicy do Warszawy, on znajdował się już po drugiej jej stronie – wraz z innymi wysokimi urzędnikami państwowymi ewakuował się do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii. Życie na odległość z o wiele starszym od siebie urzędnikiem nie miało szansy przetrwania i Emilia szybko się z tym pogodziła. Podczas okupacji mówiła, że jest rozwódką, choć formalnie żadnego rozwodu wtedy jeszcze nie miała. Jej drugim mężem został porucznik Jan Piwnik „Ponury”, cichociemny, który jesienią 1941 roku został zrzucony na spadochronie do Polski. Po przetransportowaniu skoczków do Warszawy „Ponurego” oddano pod opiekę Emilii. Łatwo przewidzieć, jak się to skończyło –

kobieta, mężczyzna, konspiracja i miłość. Wzięli ślub w kościele ewangelickim w listopadzie 1943 roku. „Ponury” był już wtedy dowódcą partyzanckiego zgrupowania w Górach Świętokrzyskich. Potem przeniesiono go na Nowogródczyznę, gdzie zginął w czasie ataku na niemiecką strażnicę graniczną latem następnego roku. Ostatnim wybrankiem „Marcysi” był Edward Staniul, którego spotkała w więzieniu mokotowskim. Podobno poznali się, stukając do siebie morse’em przez ścianę. Wzięli ślub w maju 1948 roku w katedrze w Oliwie. Związek przetrwał zaledwie trzy tygodnie, kiedy to trafili na przeszkodę nie do przeskoczenia – Edward chciał mieszkać na Wybrzeżu, a Mila w Warszawie. Zresztą podobno był dla niej niedobry, a na dokładkę mógł być wtyczką bezpieki. Emilia Mallesa związana była podobno jeszcze z generałem Augustem Fieldorfem „Nilem”, dowódcą powstańczego batalionu kpt. Kazimierzem Bilskim „Rumem” i Michałem Pobochą „Bolesławskim” z NSZ. Z tym ostatnim planowali nawet ślub. Ale w całej tej plejadzie ukochanych najważniejszym mężczyzną jej życia był kilkuletni chłopczyk sierota – Michał Westwalewicz. Spotkała go przypadkiem w jednym ze szpitali podczas Powstania Warszawskiego. Plątał się obok swej rannej cioci, pani Nowakowej, a ta, znając „Marcysię” z konspiracji, błagała ją, by zaopiekowała się dzieckiem. I tak Michałek, do którego Emilia mówiła pieszczotliwie „Siunio”, na dobre zadomowił się w batalionie „Rum” jako „dziecko pułku”. Stale przy nim była „Marcysia” oraz jej podwładna, osiemnastoletnia Józefa Felińska „Kropka”. Emilia pokochała chłopca jak swego rodzonego syna, opiekowała się nim i starała się go chronić przed wojennym zagrożeniem. Po zakończeniu powstańczych walk cała trójka cudem uniknęła wywózki do Niemiec i wyjechała do Krakowa. Gdy front przeszedł, a wojna oficjalnie się skończyła, Emilia z „Siuniem” i kilkoma dziewczętami powróciła do Warszawy. Nie poniechała działalności podziemnej, konspirując kolejno w AK, NIE, Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ) i zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość (WiN). Wykonywała zadania jak „za Niemca” – organizowała przerzut kurierów drogą lądową na zachód i z powrotem w komórce o nazwie „Załoga”. Cały czas przebywał przy niej Michałek, a kiedy „Marcysia” została aresztowana, wrócił pod opiekę wydobrzałej już cioci Nowakowej, z którą wyjechał potem pod Włocławek.

* * *

Nie zastanawiała się długo, czy zwierzać się Różańskiemu, czy przyjąć postawę zamkniętą. Czuła, że w tym wypadku nie ma innego wyjścia. Zgodziła się na porozumienie, a żeby wszystko było klarowne i jasne, na jej prośbę kapitan wynotował na piśmie wszelkie postanowienia. Najważniejszy punkt tego porozumienia mówił, że żadna z ujawnionych przez Emilię osób nie zostanie pociągnięta do odpowiedzialności. Kiedy zaczynała mówić, była pewna, że to nie jest zdrada, lecz prawomocne ujawnienie kolegów. Sądziła, że w tych czasach będzie to z korzyścią dla wszystkich, dla Polski, dla niej i dla każdego z ujawnianych konspiratorów. Zresztą kapitan Różański potrafił przemawiać ludziom do rozsądku. Oprócz uprzejmości i metod manipulacji miał też inne sprawdzone sposoby. Jednego dnia pokazał „Marcysi” listę osób zajmujących wysokie stanowiska w WiN, a współpracujących już z UB. Te nazwiska doprawdy mogły wstrząsnąć każdym. Na koniec ubek sięgnął po sprawdzoną metodę perswazji – szantaż i zastraszanie. – Pamiętaj o swoim małym chłopcu – szepnął jej do ucha. – Jak go nazywasz, „Siunio”? Chyba nie chcesz, aby coś złego stało się Michałkowi Westwalewiczowi? Celowo na koniec zagrał tą kartą. Wiedział, że najważniejszą osobą dla Emilii jest jej kilkuletni podopieczny, którym zajmowała się od czasu Powstania Warszawskiego. To

przeważyło szalę i zaczęła mówić. Ujawnianie rozpoczęła od samej góry. Opowiadała najpierw o Zarządzie WiN, o jego szefie, płk. Rzepeckim, o płk. Sanojcy, o mjr Popławskiej. Wiarę „Marcysi” w słuszność jej postępowania podtrzymało spotkanie zorganizowane przez UB. Zaprowadzono Emilię na konfrontację. Stanęła twarzą w twarz ze swoimi przełożonymi z organizacji, dwoma pułkownikami – z Janem Rzepeckim „Prezesem” oraz Antonim Sanojcą „Cisem”. – Pani „Marcysiu”, okoliczności naszej konspiracyjnej działalności doprowadziły nas na rozdroże – powiedział Rzepecki. – Dlatego też, jako prezes zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, podjąłem się próby ratowania członków naszej organizacji. Postanowiłem ujawnić całą konspirację i taki rozkaz daję także pani, aby pani ujawniła swoją komórkę, wszystkie tajemnice. Rozkaz ten przekażę w miarę możliwości wszystkim moim podwładnym w terenie. Całkowicie utożsamiam się z apelem o ujawnieniu podpisanym przez płk. Jana Mazurkiewicza „Radosława”. To spotkanie przekonało ją do reszty o słuszności podjętej decyzji. Na kolejnym przesłuchaniu, w dniu 10 listopada, wiedziała już, co robić. – Podajcie zakres działalności swojej komórki WiN. Jej skład i kompetencje – padło z ust przesłuchującego. – O wszystkim, co robiłam, i o działaniu mojej komórki łączności chcę referować na piśmie – odpowiedziała stanowczo.

* * *

I tak właśnie do celi „Marcysi” trafiły maszyna do pisania i sterta kartek. Skrupulatnie zapisywała wszystko, co wiedziała, pomna obietnic Różańskiego i rozkazu Rzepeckiego. Oprócz tego w dalszym ciągu przesłuchiwano ją nocami, ale nie było potrzeby bicia czy torturowania – i tak wszystko mówiła. Jako więzień była traktowana bardzo dobrze, na specjalnych warunkach. Zajmowała dwuosobową celę, a komuniści co rusz przenosili do niej inne, niepokorne jeszcze konspiratorki. Przekonywała je swoim autorytetem, że nie warto już walczyć, że nadeszła pora dekonspiracji, ujawnienia, a potem normalnego życia w cywilu. Tak minęło sześć miesięcy. Latem 1946 roku zadudniły kroki na korytarzu i zaskrzypiały więzienne drzwi. Na progu pojawił się strażnik, jeden z tych gburowatych. – Zbieraj się, paniusiu. Decyzją towarzysza Różań…, to jest kapitana Różańskiego – poprawił się szybko – odzyskujesz wolność. Za dziesięć minut przyjdzie do pani cała „góra”, to sobie porozmawiacie. Zaskoczona Mila popatrzyła nieprzytomnie na strażnika, który po chwili opuścił pomieszczenie. Potem spojrzała na przebywającą z nią w celi Wandę Jędrzejewską „Dusię” z NSZ. – Jak to? Wypuszczają mnie? A co z resztą dziewcząt? Co z innymi więźniami, co z tobą „Dusiu”? – jej pytania zawisły w powietrzu, a całe ciało oblał zimny pot. Współlokatorka nie była w stanie odpowiedzieć na te wątpliwości. Skuliła się tylko na pryczy, podciągnęła kolana pod brodę i tak trwała bez ruchu. W głowie „Marcysi” trwała rewolucja. Zdrada! Zdrada! Zdrada! – wołało w niej tysiącem głosów wzburzenie. Kiedy po kwadransie na progu pojawił się Różański z towarzyszącym mu jeszcze jednym ubeckim oficerem, Mila miała ochotę zdzielić go po łbie deską z klozetu, ale opanowała się. Przystojny kapitan był bardzo miły. Dziękował za pomoc w ujawnianiu struktur podziemnych i gratulował wybrania drogi współpracy, a nie wrogiej konfrontacji. Na koniec życzył jej udanego życia na wolności, ponieważ słynące z łaski komunistyczne władze Polski darowują jej wszystkie winy.

– Pani Emilio, jest pani wolna – zakończył triumfalnie i czekał na reakcję kobiety. Jeśli liczył na radosne podskoki, rzucenie się na szyję, a może klękanie przed nim na kolanach w podzięce, srogo się zawiódł. Nic takiego nie nastąpiło, a Różański był widocznie zaskoczony. – Jak to, nie cieszy się pani? – Nigdzie nie idę. Poczekam tutaj na realizację pana obietnic. Jeśli cała „góra” WiN odzyska wolność, wszystkie dziewczyny z mojej komórki wyjdą z więzienia – wtedy i ja, jako ostatnia, pożegnam się z panem kapitanem. Proszę również pamiętać o innych konspiratorach z młodzieżowej grupy „Liceum”, a także z pozostałych organizacji, jak NSZ. – Tu spojrzała wymownie na swą współwięźniarkę. – Zostanę, aby być świadkiem wykonania naszych uzgodnień. Zapomniał pan już o naszej umowie?! – Co też pani opowiada? Przecież ci ludzie po stosownych wyjaśnieniach zostaną wypuszczeni – perswadował Różański. – Świetnie. Wobec tego zaczekam na to tutaj, w więzieniu – odburknęła i odwróciła się do niego plecami, dając tym samym sygnał, że rozmowa jest skończona. Miała pretensje do samej siebie, że w ogóle poszła z nimi na jakąś ugodę. Różański zdenerwował się na dobre. Nie wiedział, co odpowiedzieć. Stał jak ten posąg i drapał się po karku. Potem wyszedł, a całą wściekłość przelał w trzaśnięcie drzwiami. Więzienne drzwi są jednak bardzo masywne i wytrzymały uderzenie, tylko głuchy huk rozszedł się po korytarzu.

Kenkarta Emilii Malessy ze zdjęciem, wystawiona na nazwisko

Westwalewicz i sfabrykowana na potrzeby planowanego wyjazdu za granicę (Instytut Pamięci Narodowej)

* * * Po odejściu komunistów „Marcysia” długo siedziała bez ruchu, niezdolna do

jakiejkolwiek reakcji, tylko łzy szkliły się w jej oczach. Dopiero teraz, jak przez mgłę, wracały do niej słowa nieżyjącego ojca: „Córuś, nie wierz nigdy Ruskim, bolszewikom, komunistom

i wszelkiego rodzaju zaprzańcom”. – Kochany tatusiu – chciałaby rzec – teraz to ja znalazłam się w tej grupie zaprzańców…

Sprzedałam przyjaciół i samą siebie. Kiedy po kilku godzinach doszła do siebie, zasiadła do maszyny, cały czas pozostającej

w jej dyspozycji, wkręciła kartkę i zaczęła pisać list do Różańskiego. „Ze względu na niedotrzymanie przez Organa Bezpieczeństwa zobowiązań – pisała – ze względu na fałszowanie procesów sądowych nie mogę mieć zaufania do zobowiązań dawanych

przez Organa Bezpieczeństwa. Odmawiam dalszych, jakichkolwiek zeznań, tak ustnych, jak pisemnych, zarówno w śledztwie, jak i na procesie sądowym”.

Oprócz tego w piśmie upominała się o wolność dla konkretnych osób: „Hildy” Budnej, „Jagi” Ciechomskiej, „Marianki” Bredel i cichociemnego „Kuby” Bałuka.

Kiedy to oficjalne pismo pozostało bez odpowiedzi, Emilia po dwóch tygodniach napisała nowe. Groziła w nim głodówką, jeśli Różański nie podejmie z nią dialogu na równych

warunkach oraz nie spełni swych wcześniejszych obietnic. Gdy i ten list podany przez strażnika pozostał bez echa, „Marcysia” przestała jeść. Dopiero ten dramatyczny krok więźniarki skłonił

Różańskiego do reakcji. Wezwał ją do swego gabinetu na rozmowę. Znowu był miły i uprzejmy. Zaczął rozmowę wysokim tonem zatroskanego ojczulka.

– Czy pani oszalała? Postanowiła pani tak po prostu umrzeć z głodu? Co pani to da? – Panie kapitanie – odparła – pamięta pan naszą umowę? Nie chcę niczego więcej, jak

spełnienia przez waszą stronę warunków tego porozumienia. Ja ujawniłam panu moją konspirację, pan wykorzystał te dane, a teraz odstawia mnie od tej sprawy. Gdzie obiecana

wolność dla moich ludzi? – Spokojnie, jeszcze trwają przesłuchania, musimy wiele rzeczy wyjaśnić, zanim puścimy

tych ludzi wolno. – Wyjaśnić? To trwa już pół roku! – wzburzyła się Mila.

– Czego pani konkretnie ode mnie oczekuje? – Na tę chwilę chciałabym, aby wolność odzyskały cztery osoby. Dziewczyny:

„Marianka” Bredel, „Jaga” Ciechomska, „Hilda” Budna i „Kuba” Bałuk. – I wtedy skończy pani tę niepoważną głodówkę? – dopytywał funkcjonariusz.

– To jeszcze nie koniec moich warunków. Chcę przejrzeć akta zeznań członków WiN. – Myślę, że to wszystko da się załatwić – zapewnił ją. – Tylko proszę zacząć jeść.

Przecież ma pani dla kogo żyć, tam, na wolności. – O właśnie, panie kapitanie. Mój ostatni warunek: proszę umożliwić mi widzenie

z Michałkiem Westwalewiczem… * * *

Tym razem Różański wywiązał się z danych obietnic. Na początku sierpnia 1946 roku czarny ubecki samochód zawiózł Milę do wioski pod Włocławkiem, gdzie z ciocią mieszkał

Michałek. Kobieta długo tuliła do serca wątłe ciało chłopca. – Synku, syneczku najukochańszy – szeptała do niego czule. A potem płakała całą

powrotną drogę. Jeszcze nieraz „Marcysia” podejmowała więzienne głodówki. Najczęściej wówczas, gdy chciała wymusić na UB zwolnienie z więzienia konkretnych osób. To była jej bohaterska walka

bez broni, ale o dziwo przynosiła rezultaty. W styczniu 1947 roku rozpoczął się proces – sprawa przeciwko Rzepeckiemu i innym. Na

ławie oskarżonych znalazła się cała „góra” WiN-u. Byli tam oprócz „Prezesa” między innymi: Antoni Sanojca „Cis”, Jan Szczurek-Cergowski „Sławbor”, Tadeusz Jachimek „Joker” i Józef Rybicki „Andrzej”. Łącznie dziesięć osób, a wśród nich również Emilia Malessa „Marcysia”.

Oskarżono ją o to, że od stycznia 1945 roku do dnia zatrzymania należała do nielegalnych związków (NIE, DSZ i WiN), mających na celu obalenie demokratycznego ustroju państwa

polskiego. I chociaż skład sędziowski nie wróżył nic dobrego, to jeszcze przed procesem młody aplikant sądowy pocieszał ją, że nie ma powodów, by bać się o życie. W tym przypadku głowy

nie polecą, to sprawa pewna. Jak się wkrótce okazało, młodzieniec miał słuszność. Sąd nad przywódcami WiN okazał się znakomitą komunistyczną zagrywką propagandową. Przeprowadzony tuż przed wyborami

oraz późniejszą amnestią, miał pokazać polskiemu społeczeństwu palcem, kim są napiętnowani bandyci, a przy okazji skompromitować ubiegającego się o głosy Stanisława Mikołajczyka. Do swej roli przyłożył się „Prezes”, który bardzo krytykował prowadzoną przez siebie organizację. Tego właśnie potrzeba było komunistom, wystąpienia innych oskarżonych nie miały już takiego

znaczenia. Ale należy podkreślić, że „Marcysia” na procesie zachowała twarz, wygłaszając bardzo rozsądną i mądrą mowę.

Kiedy na początku lutego sąd ogłosił wyroki, zaskakiwały one swą łagodnością. Zasądzono tylko jedną karę śmierci, zamienioną zresztą zaraz na dożywocie. Emilia Malessa

dostała jedynie dwa lata więzienia, a Jan Rzepecki – osiem. Wszystko było wyreżyserowane do samego końca. Natychmiast po skończonym procesie na biurku Bolesława Bieruta pojawił się list

ponad dwudziestu dowódców AL z prośbą o złagodzenie kary dla skazanych. Prezydent PRL w tym przypadku skorzystał ze swych praw i zmniejszył im wyroki. Posunął się nawet do tego, że pięciu skazanym darował karę całkowicie. Na wolność wtedy wyszli: Rzepecki, Jachimek,

Sanojca, Szczurek-Cergowski i „Marcysia”. Wkrótce po opuszczeniu więzienia Mila mogła się przekonać, jak gorzki smak ma ta

nowa wolność w czasach komunistycznej Polski. Na początek chciała odzyskać swego „Siunia”. Ale kiedy pojechała do Aliny Nowakowej, ta odmówiła oddania jej chłopca. Schorowana

i niedołężna ciotka liczyła chyba, że Emilia zamieszka z nimi na stałe, a w każdym razie nie zgodziła się na oddanie dziecka pod opiekę „Marcysi” i jego wyjazd do Warszawy. To był

pierwszy zimny prysznic na wolności. Ale nie ostatni.

Ułaskawieni przez Bieruta członkowie WiN. Stoją od prawej: Emilia Malessa,

Jan Szczurek-Cergowski, Antoni Sanojca, Jan Rzepecki i Tadeusz Jachimek (Tadeusz M. Płużański, Oprawcy. Zbrodnie bez kary, Warszawa 2012)

„Marcysia” była zorientowana, że nie wszyscy konspiratorzy, o których się upominała i których wolność obiecał jej Różański, wyszli z więzień. Dlatego, będąc po drugiej stronie, postanowiła walczyć o nich, spróbować wyciągnąć ich zza krat. Napotkała wiele przeszkód, również ze strony dawnych kolegów. Niektóre osoby z kręgów byłej AK miały jej za złe, że z więzienia sypała innych. Nie przyjmowały do wiadomości, że czyniła to na polecenie dowódcy, a ujawniając swych podwładnych, próbowała ich chronić przed odpowiedzialnością. Wielu jej przyjaciół odsunęło się wtedy od niej, widząc w niej sprawczynię całej wielkiej „wsypy”. Nigdy wcześniej przed odzyskaniem wolności Mila nie czuła się tak samotna.

* * * Ten lipcowy poranek mógł w ogóle nie nadejść. Wszystko to mogło jeszcze okazać się

koszmarnym snem. Tylko tego pragnęła zapłakana kobieta biegnąca chodnikiem budzącej się do życia Warszawy. Do tego dnia „Marcysia” miała jeszcze jakiś skrawek nadziei, że wszystko

zostanie załatwione po jej myśli. Że po jej wyjściu z więzienia minie może trochę czasu, ale jej ludzie w końcu zostaną również zwolnieni. Niestety po raz kolejny zderzyła się z murem

obojętności funkcjonariuszy UB. Miała nadzieję na widzenie u Józefa Różańskiego, od świtu wystawała więc przed

wejściem do MBP. I zjawił się w końcu, jak zwykle elegancki. – Panie pułkowniku, pamięta mnie pan? – wzburzona rozpoczęła rozmowę z niedawno

awansowanym Różańskim. – Tak jakby – uśmiechnął się ubek.

– Obiecał pan wypuścić na wolność moich ujawnionych ludzi, a z tego, co wiem, jeszcze wielu gnije w waszych więzieniach. Co się dzieje? Gdzie jest to pańskie „słowo honoru polskiego

oficera”? – Niektórzy już są wolni – machnął ręką, jakby opędzał się od natrętnej muchy,

i pomyślał: „Gdybyś ty, kobieto, wiedziała, komu ja naprawdę służę, nigdy, przenigdy nie otworzyłabyś ust w mojej obecności”.

– A reszta? Co z nimi? – Oni również odzyskają wolność. – Tym razem wskazał ręką ziemię i zaśmiał się ze

swojego dowcipu. – Ależ panie pułkowniku… – uderzyła w błagalną nutę, myśląc, że może to zmiękczy

oficera. Nie tym razem. On już dostał od niej wszystko, czego chciał. Wycisnął z niej każdą

tajemnicę dotyczącą życia osobistego i konspiracyjnej organizacji. Nie była mu już do niczego potrzebna.

– Nic już nie da się zrobić – przerwał jej brutalnie. – Żegnam panią. Ruszył do wejścia, a gdy kurczowo uczepiła się jego munduru, skinął ręką na

wartowników stojących przed budynkiem bezpieki. – Zabierzcie ją! – warknął.

Po powrocie do mieszkania chodziła w kółko po pokoju, nie wiedząc, co robić. Była zdruzgotana. Po blisko godzinie usiadła w końcu i zaczęła pisać list do płk. Rzepeckiego.

„Dziś pułkownik Różański ostatecznie odmówił mi dalszego załatwiania wiadomych spraw – rozpoczęła i ciągnęła w podobnym tonie. – Nie wróciłam dotąd do pełnego życia i nie

wrócę, dopóki reszta współkolegów z ujawnienia nie wyjdzie na wolność”. Mijały dni, tygodnie, miesiące. List do „Prezesa” pozostał bez odpowiedzi, a „Marcysia” jako ta, która „sypnęła”, stała się „czarną owcą” środowiska AK. Ludzie w najlepszym wypadku odwracali od niej głowy, a wielu było takich, którzy pluli na nią lub ją policzkowali. Dostała zbyt

wielką pokutę, nie za swoje winy. Ten bojkot mobilizował ją do dalszego działania na rzecz uwolnienia więźniów.

„Do obywatela Ministra Bezpieczeństwa Publicznego generała Stanisława Radkiewicza w Warszawie – rozpoczęła kolejne swoje pismo. – W jesieni 1945 roku z więzienia, na podstawie

umowy z Władzami Bezpieczeństwa, podjęłam wobec Państwa akcję ujawnienia WiN, której podstawą było: 1) dobro państwa – przez przerwanie w Jego łonie konspiracji, 2) dobro

ujawnionych – przez zagwarantowanie osobistej wolności”.

Ostatnia strona listu do prezydenta Bolesława Bieruta wraz z własnoręcznym podpisem „Marcysi” (Instytut Pamięci Narodowej)

To nie był zwykły list, tylko poważny memoriał, nad którym długo rozmyślała. „Zwracam się do Obywatela Ministra z gorącą prośbą o osobisty wgląd w przyczyny niezrealizowania akcji ujawniania w całej rozciągłości – ze strony Władz Bezpieczeństwa, i zlecenie praw wolności dla…” – w tym miejscu następowało szczegółowe wyliczenie osób z WiN, „Załogi” i „Liceum”, które w przekonaniu Mili powinny odzyskać wolność na podstawie jej wcześniejszej umowy z Różańskim. Łącznie było to dwadzieścia sześć nazwisk. Kiedy i na to pismo nie było żadnej reakcji, Emilia Malessa napisała list do samego Bolesława Bieruta. „Najdostojniejszy Panie Prezydencie – rozpoczęła grzecznie, na wstępie przedstawiając się i krótko opisując swą drogę życiową i konspiracyjną. – Na podstawie umowy z Władzami Bezpieczeństwa podjęłam wobec Państwa akcję ujawniania WiN. W akcji tej interes państwa i interes ujawnionych był wspólny. Chodziło o przerwanie konspiracji, wolność dla ujawnionych oraz możliwość pracy tych ludzi dla dobra Państwa”. Dokument liczył dwanaście stron. W dalszej części „Marcysia” pisała: „Wobec utraty ducha porozumienia z Władzami Bezpieczeństwa na temat akcji ujawniania i zupełnego zahamowania się sprawy zwalniania więzionych od 1945 roku ujawnionych – zwracam się do Najdostojniejszego Pana Prezydenta z gorącą prośbą o łaskawy wgląd w całość wyłuszczonej powyżej sprawy i spowodowanie zwolnienia… – tu wymieniała z nazwiska siedemnastu konspiratorów, po czym w imieniu AK głosiła chęć pracy dla dobra Polski. – Nie byliśmy i nie jesteśmy wrogami Polski Demokratycznej. Żołnierz AK pragnął zawsze służyć Polsce”.

Wysłała jeszcze kilkanaście listów do placówek dyplomatycznych państw zachodnich. Niestety, wszystkie jej listy, pisma i zabiegi pozostawały bez echa.

* * * Nieliczni warszawscy przechodnie przemykali przyspieszonym krokiem po chodniku prowadzącym obok cieszącego się złą sławą komunistycznego więzienia. Kto nie musiał, nie

chodził tamtędy wcale, nadrabiając nawet drogę, by ominąć to straszne miejsce. Ci, którzy jednak musieli tamtędy przejść, ignorowali żebraczkę, która od kilku dni koczowała na ulicy

Rakowieckiej przy wejściu do więzienia. Widzieli jej potargane włosy, poplamiony i zmięty płaszcz. Kątem oka dostrzegali, jak zgarbiona ślęczy w kucki w kącie nieopodal schodów.

Niektórzy, tknięci współczuciem, rzucali u jej stóp jakieś grosze, ale kobieta nie zbierała tych pieniędzy. Jedynym celem jej trwania pod więzieniem było przypomnienie komunistom

o niewywiązaniu się z umowy wypuszczenia na wolność konspiratorów z WiN. „Marcysia” od trzech dni i trzech nocy prowadziła głodówkę i koczowała pod wejściem do więzienia. Wreszcie

ktoś z góry zauważył ją i wysłał do niej strażników. Nie o dialog jednak chodziło ani o pertraktacje. Strażnicy więzienni, wykonując rozkaz swych przełożonych, przepędzili ją spod drzwi, strasząc, że jeśli wróci, to zakatrupią ją jak psa. Ta groźba wydała się zrozpaczonej Mili,

będącej już chyba na skraju depresji, nawet kusząca. Przy życiu trzymała ją tylko myśl o więźniach. Sądziła, że nie wyczerpała jeszcze wszystkich możliwości, aby ich wyzwolić.

Po jakimś czasie napisała swój ostatni list, adresowany do Józefa Różańskiego. Pisała w nim, że podjęła głodówkę jako ostatni akt protestu przeciwko niedotrzymaniu umowy. Prosiła

ubeka o korzystną decyzję, która zapobiegnie jej śmierci i dalszemu więzieniu lojalnie ujawnionych ludzi. I znów koczowała, tym razem przed wejściem do MBP, tak aby wchodzący do budynku i wychodzący z niego ubecy musieli się o nią niemal potykać. Długo nie pozwolili

jej czekać. Różański, który odczytał jej list, zszedł do niej z grupą wartowników. – Pani kompletnie oszalała! – krzyczał. – Daję pani pół godziny na opuszczenie tego

terenu. Pani kompromituje siebie jako kobietę i jako żołnierza. Co pani sobie wyobraża, że UB ugnie się przed tym szantażem? Pani już nikomu nie jest potrzebna, proszę stąd znikać.

– Jeśli nie uwolni pan moich konspiratorów, umrę wprost przed pana drzwiami – mówiła, klęcząc przed nim.

Emilia Malessa „Marcysia”, grudzień 1944 r. (zbiory Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, teczka personalna E. Malessy, sygn.

II-M-2)

– A zdychaj, babo! – wrzasnął i odszedł. Po kilku krokach coś w nim drgnęło, odwrócił się na pięcie, podszedł do kobiety i złapał ją za gardło: – Dosyć już miałem z tobą kłopotów. Zejdę tu za pół godziny i jak jeszcze tu będziesz, zamkniemy cię do psychuszki! Tam wiedzą, jak radzić sobie z chorymi psychicznie. Lewatywa rano, lewatywa na wieczór. Nic tak nie uzdrawia głowy jak solidna porcja lewatywy. – Trzasnął ją mocno w twarz i wbiegł prędko po schodach. Dwóch wartowników zostało nieopodal „Marcysi”, żeby jej pilnować. Powoli wstała i udała, że zbiera się do odejścia, ale kiedy wartownicy się odwrócili, wyciągnęła z kieszeni płaszcza małą buteleczkę, odkręciła korek i wypiła przygotowaną wcześniej truciznę. Potem szybko wbiegła po schodach, mając zamiar skonać może nawet na samym biurku tego bandyty Różańskiego. Wartownicy zagrodzili jej drogę i doszło do szarpaniny. W pewnym momencie oczy kobiety wywróciły się białkami do góry, a z jej gardła wydobył się głuchy charkot. Upadła, kopiąc nogami o beton. Przestraszeni młodzi ubecy nie wiedzieli, co robić. Jeden został przy kobiecie, a drugi pobiegł do telefonu zadzwonić po pogotowie. Kiedy pół godziny później płk Różański zszedł sprawdzić, czy ta wariatka jeszcze klęczy pod schodami, z zadowoleniem stwierdził, że przed gmachem UB panuje całkowity spokój. – I bardzo dobrze – pomyślał. Nie miał już siły zawracać sobie głowy jakąś niezrównoważoną kobietą. Jeszcze dziś musiał skończyć ważny raport i przesłać go niezwłocznie do Moskwy.

* * * Był ciepły słoneczny dzień, 5 czerwca 1949 roku, Święto Zesłania Ducha Świętego, czyli

popularne Zielone Świątki. Ludzie powyjeżdżali do krewnych, wyszli na zabawy, pikniki i miasto opustoszało. „Marcysia” nie miała dokąd jechać. Czuła się, jakby była zupełnie sama nie

tylko w tym wielkim mieście, ale i na całym świecie. Weszła do łazienki i odkręciła kurek

z ciepłą wodą. Przyjemna wilgotna para unosiła się nad wanną, a Mila rozmyślała, czy przypadkiem o czymś nie zapomniała.

Miesiąc wcześniej była u Józefa Rybickiego „Andrzeja” i zostawiła u niego całe swoje archiwum: dokumenty, listy, a nawet spisane wiersze. Żegnając się, powiedziała:

– Słuchaj, „Andrzej”, źle zrobiłam. Ale ty wiesz najlepiej, że chciałam dobrze. Potem po kolei żegnała się z koleżankami.

– Poniosłam klęskę na wszystkich odcinkach swego życia – mówiła na odchodne. – Zaufałam pewnym ludziom, a oni mnie oszukali. Kochałam „Siunia”, a zabrali mi go. Nie mam

już po co i dla kogo żyć. Żegnajcie. Kiedy woda w wannie już prawie przelewała się przez krawędź, a kłęby pary całkowicie wypełniły małą przestrzeń łazienki, Emilia weszła do pokoju. Usiadła na tapczanie, a z szafki

wyjęła lekarstwa. „Środek na sen” – odczytała etykietę. Połknęła najpierw trzy tabletki, popijając wodą. Potem jeszcze dwie, a następnie po kolei wszystkie do samego końca. Już mocno kręciło jej się w głowie, kiedy otworzyła drzwi łazienki i zrzuciła ubranie. Była wychudzona, ale mimo to w dalszym ciągu zgrabna i piękna. Weszła do wanny, wylewając wodę na podłogę. Nie dbała

o to. Zanurzyła się cała w trochę zbyt gorącej wodzie, a potem jeszcze raz uniosła głowę, by złapać oddech. Było jej coraz przyjemniej, środki nasenne zaczynały działać. Cały czas myślała o celu swego niespełnionego życia, o najważniejszym dążeniu, które zajmowało ją całkowicie

przez kilka ostatnich lat. – Nigdy nie wypuszczą ich z więzienia… – majaczyła w ostatnich przebłyskach

świadomości. Ostatkiem sił przezwyciężyła nadchodzący sen, wychyliła się z wanny i chwyciła

przygotowany wcześniej przedmiot. W świetle popołudniowego słońca błysnęło ostrze brzytwy tnącej błyskawicznie żyły na lewym nadgarstku. Z tętnic buchnęła krew, a „Marcysia”

natychmiast zanurzyła pod wodę krwawiącą silnie rękę. Brzytwę odrzuciła daleko od siebie. Zanim zasnęła, zdołała jeszcze pomyśleć: „Wybacz mi, Boże…”.

Czesława

Było całkiem ciemno. Księżyc, choć w pełni, spał gdzieś głęboko opatulony chmurami, z których naraz zaczął padać deszcz. Nie jakieś oberwanie chmury czy gwałtowna ulewa. Ot, spokojny, równy deszczyk, dobry do nawodnienia pól i odświeżenia powietrza. Skrapiał teraz miarowo kładące się do snu miasto, tłukł po szybach i dudnił w rynnach. Ale w piwnicach więzienia w Nowym Targu nie było tego słychać. Nie dało się również dostrzec, czy jest ciemno, czy jeszcze świeci słońce. W więziennej celi Czesławy Polaczyk nie było nawet najmniejszego okna, a za łóżko musiała wystarczyć jej słoma rozrzucona na betonie. Kładła się już do snu na tym skrawku „pościeli”, kiedy ktoś otworzył drzwi i padł na nią snop światła latarki. – Ty! Wstajesz i idziesz ze mną. – Ubek wyprowadził zaspaną kobietę na górę. – Kolejne przesłuchanie… – myślała. – Oby tylko tym razem nie bili. Wyszli na zewnątrz, a Czesława automatycznie skręciła w stronę budynku UB, gdzie odbywały się przesłuchania. – Nie tędy! – wrzasnął mężczyzna. – W drugą stronę, nie ociągaj się! Przemierzali puste ulice uśpionego Nowego Targu, zbliżając się do rogatek miasta. Dopiero wtedy Czesława zaczęła się bać. Spostrzegła, że funkcjonariusz komunistycznych służb jest nad wyraz dobrze uzbrojony. Przy pasie w kaburze miał przypięty radziecki pistolet, w chlebaku dało się dojrzeć kuliste kształty granatów, a zawieszona na ramieniu pepesza uderzała go kolbą po plecach przy każdym kroku. Strach narastał w miarę, jak wchodzili do lasu i pokonywali coraz węższe ścieżki, pnące się w górę. Była już cała przemoknięta, a krople deszczu spływały jej po twarzy, wdzierając się do oczu. – Dokąd mnie prowadzisz? – zdobyła się w końcu na pytanie. – Mniej wiesz, dłużej pożyjesz – skwitował tylko, ale za moment dodał: – Idziemy na spacer, w góry. Bardzo długo szli ścieżkami, które w deszczu powoli zamieniały się albo w malutkie potoki, albo w gliniaste i śliskie rynny pełne błota. Za którymś stromym podejściem Czesława poślizgnęła się na takiej ścieżce i wylądowała kolanami w kałuży. Ubek podał jej rękę i pomógł wstać. Ta niespodziewana uprzejmość zdziwiła ją i sprawiła, że strach tylko się wzmógł. No bo po co ten ubek prowadzi ją w takie odosobnione miejsce? I dlaczego jest aż tak uzbrojony? Pewnie dostał rozkaz, aby zlikwidować ją gdzieś w lesie, z dala od świadków. Właśnie dlatego pędzi ją już którąś godzinę jak strwożone zwierzę na rzeź. W jakimś oddalonym od miasta miejscu strzeli w głowę, a ciało zostawi wilkom.

Czesława Polaczyk w obozie partyzanckim (zbiory Zbigniewa Kurasia)

Kiedy po raz kolejny upadła na śliskiej dróżce, nie miała już siły ani ochoty wstawać. Patrzyła wściekła na ubeka. – Wykończ mnie tutaj i teraz. Po co mnie ciągniesz dalej? – wykrzyczała z wyrzutem. Zaśmiał się tylko. – Gdybym chciał cię wykończyć, sprzedałbym ci kulkę już w więzieniu. – To po co mnie gnasz w góry? – Zobaczysz. – Znów podał jej rękę i pomógł stanąć na nogi. Ta rozmowa wcale nie uspokoiła Czesławy. Zbyt dużo było tutaj znaków zapytania. Dopiero teraz zdała sobie sprawę, że ten ubek już wcześniej miał wobec niej jakieś względy. Nazywał się Wacławik i zawsze był dla niej dobry, wodził nawet za nią oczami. Czy to była miłość? Wątpliwe. Ale może podobała mu się jako kobieta. A to by oznaczało, że teraz, w przypływie nieokiełznanych męskich żądz chce ją posiąść tu, na odludziu. Czesława była twardą góralką i w razie czego postanowiła się bronić. Gdyby tylko na nią nastawał, złapie jakiś większy kamień i walnie z całych sił tego ubeka przez łeb. Tak myślała, pokonując coraz bardziej strome ścieżki w zagubionych leśnych ostępach. A deszcz siąpił miarowo, jakby chciał ją uspokoić: nic się nie martw, wszystko będzie dobrze. W końcu po wielu godzinach wędrówki zatrzymali się na niewielkiej polanie, wysoko w górze. Ubek usiadł na kamieniu. Oddychał ciężko i próbował zapalić papierosa, ale wszystko było tak przemoczone, że nie udawało mu się to. Zaklął siarczyście i splunął pod nogi. Czesława stała przy nim, nie wiedząc, co dalej. Wyglądała niezbyt atrakcyjnie – była cała mokra i umazana gliniastym błotem. Drgnęła, kiedy nagle wstał. Cofnęła się o krok, gdy zbliżył się do niej. Gotowa była walczyć, ale czy nadszedł już ten moment? – Czekaj tu, a ja pójdę poszukać ludzi – powiedział, poprawiając ciężki automat na plecach. – Jakich ludzi? Tutaj, na tym pustkowiu? – Już ci mówiłem, że lepiej będzie dla ciebie, gdy będziesz mniej wiedzieć – odrzekł i zniknął w ciemnościach, zostawiając Czesławę całkiem samą.

Usiadła na kamieniu i zaczęła wyciskać sobie wodę z długich włosów. Rozmyślała o swoim położeniu. Co to wszystko ma znaczyć? Za nic nie mogła dojść do ładu ze swoimi myślami. Skuliła się na kamieniu i czekała na swego towarzysza. Chyba zdrzemnęła się troszkę, bo kiedy zbudził ją jakiś hałas, nad szczytami wzgórz robiła się już szarówka. No i przestało padać. Zaczęła nasłuchiwać, bo zdawało jej się, że ktoś wolno i ostrożnie zbliża się do niej. Tylko czy było to zwierzę, czy może człowiek? Czesława Polaczyk bała się wilków. Wszystkiemu winne były opowieści jej mamy, którą kiedyś zimą w lesie zaatakował głodny wilk. Zdążyła uciec przed nim do bacówki i w ostatniej chwili zamknąć drzwi, na które zwierzę rzuciło się z pazurami, drapiąc deski. Na szczęście drzwi wytrzymały i mama ocalała. Teraz Czesława lekko się schyliła i podniosła spod nóg niewielki kamyk. Już wyraźnie słyszała szmer kroków, a niekiedy odgłosy zagłębiania się stóp w mokrej ściółce. Powoli odwróciła głowę w stronę, skąd dochodziły te dźwięki, i ujrzała majaczące pośród drzew w podeszczowej mgle sylwetki czterech ludzi. Stanęła na nogi, chowając za sobą kamień. Obcy, widząc, że się podniosła, zbliżyli się śmielej. Byli młodzi, uzbrojeni i mieli polskie mundury, a na rogatywkach orły w koronie. Kiedy dzieliło ich już tylko kilka kroków, jeden z nich odezwał się uspokajająco: – Nie bój się, panienko, my pomagamy zagubionym owieczkom. Myśmy są od „Ognia”.

* * *

Czesława Polaczyk urodziła się w styczniu 1922 roku w Nowym Targu. Jej rodzicami byli Antonina i Bronisław, właściciele karczmy w Nowym Targu przy ulicy Sobieskiego. Czesława miała jeszcze starszego brata Bronisława i młodszą siostrę Janinę. Zanim wybuchła wojna, dziewczyna ukończyła liceum i zgłosiła się jako ochotniczka do specjalnej jednostki wojskowej. Członkowie tej grupy, na wypadek wojny, mieli wypełniać samobójcze misje – rzucać się na nieprzyjacielskie czołgi z ładunkami wybuchowymi. Sami ginęli, ale wcześniej unieruchomiwszy pancernego wrogiego kolosa. Błyskawiczne tempo niemieckiego natarcia spowodowało, że nie udało się wprowadzić w życie tych planów. Należy pamiętać, że 1 września 1939 roku u boku III Rzeszy na Polskę napadły również wojska Słowacji, co dało się odczuć szczególnie tutaj, na Podhalu.

Partyzanci grupy osłony sztabu Józefa Kurasia. Pierwszy z lewej „Ogień”, pierwsza z prawej Czesława Polaczyk (zbiory Zbigniewa Kurasia)

Po przegranej kampanii obronnej i rozpoczęciu niemieckiej okupacji niemal natychmiast zaczęły się organizować polskie podziemne organizacje niepodległościowe, scalane potem w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)-AK. Ale i wśród Polaków zdarzali się tacy, którzy dla kilku marnych groszy donosili na rodaków. Ktoś napisał list do nowotarskiego gestapo, że Bronisław Polaczyk posiada pistolet i współpracuje z polską konspiracją. Kiedy po ojca Czesławy przyszli Niemcy, ten przytomnie zaprosił niemiłych gości na sznapsa i kiełbasę. Gestapowcy skorzystali z propozycji, a on, niby za potrzebą, wyszedł z pokoju i uciekł w góry, wyskakując przez okno. Od tej pory musiał się ukrywać. Jesienią 1942 roku Niemcy przyszli i po Czesławę. Rej wśród nich wodził volksdeutsch o nazwisku Mazurkiewicz. Zabrali ją na gestapo, a potem chcieli wywieźć na roboty do Niemiec. Kiedy młoda kobieta siedziała już w pociągu jadącym na zachód, niespodziewanie przyszło ocalenie. Na stacji w Krakowie-Płaszowie z transportu zabrał ją i uwolnił przekupiony kolejarz. Po aresztowaniu Czesławy jej mama, Antonina, sprzedała wszystko, co miała, i wysupłała resztę oszczędności, aby ratować córkę. Za tak pokaźną łapówkę udało się przekupić kilka osób i wyrwać dziewczynę z transportu do Rzeszy. Ale do domu Czesława na razie wrócić nie mogła. Bała się. Zamieszkała w Bochni u pani Bajdowej, u której pracowała, sprzedając w sklepie. Tam doczekała do wyzwolenia i końca wojny. Dopiero gdy wydawało się, że ucichła wojenna zawierucha, Czesława wróciła do rodzinnego domu. Po powrocie nie wszystko wyglądało tak, jakby chciała to widzieć komunistyczna propaganda. Ciągle trwały walki i obławy na grupy niepokornych Polaków, a więzienia zapełniały się byłymi konspiratorami z AK i Batalionów Chłopskich (BCh). Czesława początkowo nie działała w żadnej organizacji, ale jej tata utrzymywał kontakty z Józefem Kurasiem. Czasami sam „Ogień” zaglądał do nich, by razem z Bronisławem Polaczykiem ponarzekać na komunę. Może wydawać się to dziwne, gdyż w tym czasie Kuraś pracował na etacie w nowotarskim UB. Dopiero potem „Ogień” zdecydował o powrocie w góry, do lasu, a do domu ojca Czesławy przysyłał co jakiś czas ulotki do rozprowadzenia. I właśnie tym zajmowała się Czesława. Ale krótko, ponieważ została schwytana i aresztowana. Siedziała w więzieniu, czekając na proces, kiedy do akcji wkroczył ubek Wacławik i wyprowadził ją na wolność.

* * *

Chyba ze względu na dawne kontakty z jej ojcem Czesława została od razu dobrze przyjęta w partyzanckim oddziale „Ognia”. Nie było względem niej żadnych niedomówień i podejrzeń. Już na początku odbyła rozmowę z dowódcą, opowiadając, w jaki sposób się tu znalazła. A Józef Kuraś bardzo długo przyglądał się jej z uśmiechem. – Partyzantka to nie jest miejsce dla kobiet. Ale lepiej ci będzie tu w górach niż w ubeckim więzieniu. Jeśli będziesz chciała zostać, zaopiekuję się tobą. Ostatecznie przydadzą nam się kobiece ręce, choćby do opatrywania rannych i zajmowania się chorymi, do gotowania, prania, ale to ciężka praca – decyzja należy do ciebie. Zastanów się, zobacz, jak żyjemy, a nie ma tu luksusów, i jutro dasz mi odpowiedź – zakończył. Spacerowała po partyzanckim obozie i rozglądała się wokół. Uderzyła ją ogromna wiara tych młodych ludzi w mającą wybuchnąć lada dzień III wojnę światową, w której zachodnie mocarstwa upomną się o prawdziwą wolność dla Polski i szybko zgniotą Sowietów. Partyzanci „Ognia” czyścili broń, uzupełniali amunicję w magazynkach, prali i suszyli mundury. Ciągle w las wychodziły patrole, na obrzeżach obozu widziała uzbrojonych wartowników, a na niewielkiej polanie pasło się kilka koni, w tym jeden osiodłany. Mogło się wydawać, że oddział

Kurasia jest gotowy w każdej chwili do akcji i tylko czeka na hasło z Zachodu, by ruszyć do otwartej walki i ze śpiewem na ustach zejść z gór, wyzwolić Nowy Targ, a potem całą Polskę. Czesława była pewna, że gdzieś schowana jest ogromna biało-czerwona flaga, specjalnie uszyta na tę okoliczność. Pośród tych partyzantów poczuła powiew prawdziwej wolności. Mogła robić, co chciała, iść, dokąd ją nogi poniosą. Była naprawdę wolna i czuła się dobrze wśród swoich. Tak właśnie zapamiętała te pierwsze chwile w partyzantce. Trochę tęskniła do rodziny, ale dobrze jej tu było, z dala od komunistycznych straszaków, więzień, krat, nocnych aresztowań. Postanowiła zostać. Później ściągnęła do partyzantki nawet swoją siostrę, Janinę, która przyjęła bardzo wdzięczny pseudonim – „Stokrotka”. Był jeszcze jeden, może najważniejszy powód tej decyzji. Miał na imię Józek i był wysokim, dobrze zbudowanym, przystojnym mężczyzną, o łagodnej twarzy i bujnych blond włosach. Czesława zakochała się w „Ogniu”, a on odwzajemnił uczucie. Jak to bywa między zakochanymi, szybko stali się prawie nierozłączni.

„Ogień” w otoczeniu swoich partyzantów. Czesława czwarta od lewej, Józef piąty od lewej (zbiory Zbigniewa Kurasia)

Czas w partyzantce płynął niezauważalnie. Wkrótce Czesława zorientowała się, że oddział „Ognia” to tylko mała część większego zgrupowania. Jej ukochany wysyłał gońców w cztery strony świata, do innych stanowisk. Kontaktował się nawet z Krakowem, gdzie również miał swoich ludzi. Można by rzec – kilkusetosobowa armia ludzi gotowych w każdej chwili do powszechnego i masowego powstania zbrojnego przeciwko sowietyzacji naszego kraju. Ale partyzanckie życie to nie sielanka. To przede wszystkim walka i ofiary, ucieczki przed obławami i akcje zbrojne przeprowadzane w wioskach i miasteczkach Podhala. To także odpieranie ataków UB, niekiedy bardzo sprytnych i niekonwencjonalnych.

* * *

Pewnego pięknego lipcowego dnia patrol przyprowadził do obozowiska dwóch nędznie wyglądających, ale uzbrojonych ludzi. Ich wystraszony wzrok mógł sugerować ciężkie przeżycia. Tak też tłumaczyli się przybyli – że są partyzantami, których małą grupkę rozbiło UB. Szukali

oddziału „Ognia”, aby się do niego przyłączyć. Dowódca długo lustrował przybyłych. W końcu pozwolił im zostać, ale rozkazał ich rozbroić. Widać było, że niechętnie rozstają się ze swoją bronią – nowiutkimi, lśniącymi pepeszami i takimiż pistoletami. Już samo to mogło wydawać się podejrzane. Wyczerpani, ubrudzeni, w postrzępionych ubraniach, a broń jak prosto z fabryki. Ale wtedy nikt nie zwrócił na to uwagi. Partyzanci podejrzewali, że to trofeum zdobyte przez nowo przybyłych podczas ostatniej walki z komunistami. Nowym towarzyszom został przydzielony jeden partyzant jako opiekun i przewodnik po obozie. Dostał rozkaz, aby czymś zająć przybyłych, by zapomnieli na chwilę o swoich ostatnich dramatycznych przeżyciach. Zresztą, nie chcąc stać bezczynnie, sami chętnie zgłosili się do pomocy przy kuchni. Na początek rąbali drwa i znosili je w pobliże paleniska. Pilnujący ich partyzant usiadł w cieniu drzew, gdzie wkrótce, znużony letnim, sennym przedpołudniem, uciął sobie drzemkę.

Józek z Czesławą (zbiory Zbigniewa Kurasia)

Kiedy po godzinie przechodziła tamtędy Czesława, zupa w kotle już bulgotała, a wokół rozchodził się apetyczny zapach posiłku. Przy kotle kręcili się dwaj nowi ochotnicy, ale dziwnie rozglądali się na boki. To ją zainteresowało. Skryła się za sosną i obserwowała. W pobliżu nie było nikogo, a ich opiekun spał w najlepsze pod drzewem. Kucharz musiał nastawić i doprawić zupę, a potem pójść sobie, zalecając nowym pilnowanie, by nic się nie przypaliło. Partyzanci mieszali co rusz dużą łychą w wielkim kotle. W zasadzie wszystko było w porządku, ale ten ich wzrok… Widziała już kiedyś takie oczy. Tak patrzył na nią szkop Mazurkiewicz, kiedy przyprowadził Niemców po nią. W więzieniu spotkała też wielu podstawionych agentów, udających współwięźniów. Oni również nigdy nie patrzyli w oczy, tylko oglądali się na boki. Czas obiadu zbliżał się i Czesława postanowiła działać. Wycofała się ostrożnie, aby nie wzbudzić podejrzeń, a potem pobiegła prosto do „Ognia”. – Józuś! Oni tam coś złego robią! – wykrzyczała, ledwo łapiąc oddech. – Jacy oni? – Podszedł do niej, próbując ją uspokoić. – Czesiu, co się stało?

Dziewczyna wzięła głęboki oddech i opowiedziała Kurasiowi o swoich podejrzeniach. Początkowo wyśmiał ją. Ale spoważniał, kiedy w jej oczach wyczytał autentyczne przerażenie. Wyszedł prędko przed szałas, wezwał wartownika i polecił skrycie, ale niezwłocznie powiadomić pluton alarmowy. Kiedy grupka uzbrojonych żołnierzy znalazła się przy nim, wszyscy pomaszerowali w stronę ogniska. Na migi polecił im, by otoczyli teren, sam zaś z Czesławą i czterema chłopcami podszedł do nowych. Ci, widząc nadchodzące osoby, jakby się wystraszyli, ale tym szybciej mieszali zupę w kotle. – Widzę, że obiad gotowy – zaczął rezolutnie Kuraś. – Tak, tak – odpowiedział jeden z nich. – Kucharz kazał nam pilnować tej zupy i dokładać do ognia. – A próbowaliście, czy dobra? – Nie. To kucharz wszystko doprawiał i on próbował. – No to zobaczmy, co mu z tego wyszło – zaproponował „Ogień”. Zaraz któryś z jego chłopców podał wojskowe menażki, a nowi nalali każdemu porcję. – Ty pierwszy – rzucił, kiedy jeden z nich wyciągnął do niego rękę z zupą. Czesława widziała, jak bardzo to zdenerwowało nowo przybyłych. Popatrzyli po sobie, ale żaden nie chciał pierwszy zacząć. Mieszali tylko łyżkami w gęstej, pachnącej cieczy. – No jazda! – rozkazywał „Ogień”. – Co, partyzanckie jadło wam nie w smak? W UB lepiej karmią? Zmarkotnieli, nie odpowiadali. Nie wzięli do ust nawet łyżki zupy.

Na pierwszym planie Czesława Polaczyk z Józefem Kurasiem (zbiory Zbigniewa Kurasia)

„Ogień” dał znak ręką i dwóch nowych otoczyli partyzanci z plutonu alarmowego. Potem zagwizdał i podbiegły do niego dwa psy, które mieszkały z nimi w obozie. Józek wyrwał menażki z rąk przerażonych przybyszów i postawił je przed psami. Wygłodniałe zwierzęta rzuciły się na smakowicie pachnące jedzenie. Po chwili menażki były wylizane do czysta, a psy zadowolone. – Czekamy! – powiedział twardo „Ogień” i oparł się plecami o najbliższe drzewo. Czesława stanęła przy nim, przypatrując się radosnym psom. Z początku nic

podejrzanego się nie działo. Najedzone zwierzęta przechadzały się dostojnie między ludźmi. Ale po upływie kilkunastu minut padły, jeden po drugim. – No to mamy zdradę – powiedział dowódca. – Związać ich i zaprowadzić pod bronią do mojego szałasu. Odbędzie się sąd polowy, ale ja wyrok już znam z góry. Wylejcie to świństwo – wskazał ręką na kocioł. – I pilnujcie, aby nikt, nawet żadne zwierzę, nie jadło tego ubeckiego gówna.

Pozorowane rozbrojenie nieprzyjaciół. Czesława druga od lewej, trzeci – „Ogień”

(zbiory Zbigniewa Kurasia)

Czesława stała przed szałasem Józka, kiedy w środku trwała dyskusja. Przesłuchiwano obu winnych, a potem zadecydowano o ich losie. Wyrok mógł być tylko jeden. Wyprowadzono skazańców ze związanymi rękami w las, daleko od obozu, aby odór rozkładających się zwłok nie psuł partyzantom powietrza. Po kilkunastu minutach z oddali dało się słyszeć salwę karabinową. Po jakimś czasie Czesława dowiedziała się, że byli to ubeccy agenci, którzy za ogromne pieniądze zgodzili się przeniknąć do obozu „Ognia” i potruć wszystkich przygotowaną wcześniej na UB miksturą. Była to mieszanka cyjanku potasu, arszeniku i strychniny. Kiedy potruci żołnierze straciliby przytomność, agenci mieli pochwycić „Ognia”, bo na nim najbardziej komunistom zależało, a potem wystrzelić w niebo trzy czerwone rakiety. Miał to być znak dla wojsk komunistycznych znajdujących się u podnóża góry o powodzeniu podstępu i sygnał do wkroczenia do akcji. Ale tym razem wszystko skończyło się szczęśliwie dla polskich partyzantów. – Od dzisiaj będziesz osobno gotowała dla mnie – skwitował całą przygodę Józek, zwracając się do Czesławy. Po chwili przytulił ją mocno i poprawił się: – Dla nas.

* * *

Wydarzenia te miały miejsce trzy miesiące po ślubie Czesławy Polaczyk i Józefa Kurasia. Uroczystość miała miejsce w parafii świętego Michała Archanioła w Ostrowsku. Kościół pełen był przybyłych gości, z których większość stanowili uzbrojeni partyzanci. Na rozkaz „Ognia” zbrojne partole wystawione zostały na drogach dojazdowych do wsi, aby w przypadku pojawienia się niebezpieczeństwa żołnierze mogli w porę powiadomić zebranych na uroczystości

gości. Do mszy przygrywała góralska kapela, ale na wejście tradycyjnie rozbrzmiały kościelne organy, wlewając do dusz ludzkich smutek i tęsknotę. Zaczęto od Pożegnania Ojczyzny Michała Ogińskiego. Nastrój udzielił się wszystkim i niektóre kobiety zaczęły płakać. Czesława, ubrana w skromną białą sukienkę i wianek z białych kwiatów, trzymała się dzielnie. Ale tym razem to pan młody przykuwał uwagę wszystkich. Józek miał na sobie polski mundur i garnizonową rogatywkę z dystynkcjami majora. Po raz pierwszy i jedyny w życiu oficjalnie nosił ten stopień wojskowy, nadany mu przez organizację niepodległościową z Krakowa – Armię Polską w Kraju. Kiedy młodzi stanęli przed ołtarzem, z obrazu spoglądały na nich łagodne oczy Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, a w bocznej kaplicy piękny, lecz groźny święty Michał Archanioł z mieczem w ręku, gotowy do zadania ostatniego ciosu, deptał łeb pokonanego szatana. Ceremonii przewodził ks. Józef Dewera, który udzielił młodym swego błogosławieństwa. Gdy wychodzili ze świątyni, po bokach nawy ustawił się szpaler żołnierzy prezentujących broń. Za drzwiami kościoła nowo poślubieni zatopili się w długim, namiętnym pocałunku. Opadły emocje, a pozostało niezmierne szczęście. Czesława Kuraś dopiero wówczas pozwoliła sobie na łzy radosnego wzruszenia i przytulała się do boku męża, kiedy bryczką galopowali w stronę Bukowiny Waksmundzkiej, zwanej przez tutejszych mieszkańców Górą Waksmundzką. Tam odbyło się wielkie góralskie weselisko, a kapela grała do samego świtu. Zaproszeni goście i partyzanci „Ognia” oddali się zabawie, zapominając na chwilę o trudnych czasach. Na szczęście żadne komunistyczne wojska nie zapuściły się wtedy w te strony i nie niepokoiły biesiadników. Czesława i Józek dużo tańczyli, a potem z miłością patrzyli sobie w oczy. – Kocham cię – mówiła mu. – To ja ciebie kocham – przekomarzał się mąż. – Ale ja ciebie bardziej. – To pokaż, jak bardzo – śmiał się i wyciągał ją zza stołu do kolejnego tańca. Skrzypeczki świstały, goście tańcowali, a partyzanci, którzy akurat nie mieli służby, ostro pili. Zabawa trwała do białego rana.

Czesława z mężem Józefem Kurasiem „Ogniem” (zbiory Zbigniewa Kurasia)

* * *

Chociaż rok 1946 obfitował w udane akcje przeprowadzane przez zgrupowanie partyzanckie „Ognia”, sama jego końcówka przyniosła również bolesne klęski. W październiku komunistyczne wojska KBW rozbiły w Kościeliskach obóz jednej z kompanii, w tym samym miesiącu zginął dowódca jednego z pododdziałów – Henryk Głowiński „Groźny”, a w grudniu na Hali Stara Robota w Tatrach „ogniowcy” przegrali bitwę, ponosząc dotkliwe straty. Chociaż w tych wszystkich wydarzeniach nie brali bezpośredniego udziału Czesława i jej mąż, stało się dla nich jasne, że czas partyzanckich zwycięstw i beztroskiego leśnego życia przemija. Czesława coraz częściej myślała o przyszłości i, nawet przebywając przy boku męża, stawała się jakby nieobecna. Martwiła się o Józka, o siebie, ale najbardziej bała się o maleńką istotkę, którą nosiła pod sercem. „Ogień” dostrzegał smutek i rozterki żony. Już wcześniej prosił ją, aby na jakiś czas zostawiła partyzantkę i zeszła z gór. Obiecywał, że załatwi jej bezpieczne kwatery we wsiach i będzie ją często odwiedzał. Przekonywał, że oddział partyzancki to nie jest dobre miejsce na narodziny ich dziecka…

Czesława z Józkiem (zbiory Zbigniewa Kurasia)

Czesława rozumiała to doskonale, ale nie mogła ot tak zostawić ukochanego. Kto zajmie się nią i dzieckiem tam na dole? Czy starczy jej sił, aby sprostać wszystkim trudom i wyzwaniom, kiedy będzie sama, bez Józka? – Musisz już iść – przekonywał ją. – Zbliża się czas rozwiązania. Nie możesz rodzić w leśnym obozie, z dala od dobrej opieki, z dala od szpitali. Nie wybaczyłbym sobie, gdyby przez jakieś niedopatrzenie coś stało się dziecku. – Ale tutaj jest mi dobrze. Przy tobie, wśród chłopców czuję się bezpieczna. – Zrozum, tu w górach nie mamy nawet akuszerki. Musisz wyjechać, nie ma innego wyjścia – zadecydował. No i pojechała. Zatrzymała się na chwilę w Rabce, a UB już podążało jej śladem. Kiedy ruszyła dalej, ubecy jak psy gończe pojawili się tam zaraz po niej, szukając jej ciepłych jeszcze tropów. Dojechała do Bochni i znalazła schronienie ponownie u pani Bajdowej. Dostała kryjówkę w kącie za szafą i tam trwała w niepewnym oczekiwaniu. Najgorsze były chwile, kiedy miejscowy ubek przychodził do gospodyni posłuchać radia. Czesława w ciszy i strachu siedziała w ukryciu, gdy ubek rozpostarty na fotelu słuchał komunistycznych propagandowych wiadomości. Kiedy zbliżał się czas rozwiązania, Czesława pojechała do Krakowa i zgłosiła się do szpitala jako studentka, pod przybranym nazwiskiem. Tam urodziła synka, ślicznego chłopczyka, podobnego do taty, któremu dała na imię Zbigniew. Ale w dalszym ciągu bała się, że UB może w każdej chwili ją znaleźć i aresztować, a co najgorsze, zabrać jej dziecko. Postanowiła jechać dalej, aby całkowicie zatrzeć za sobą ślady i zgubić choć na chwilę partyzancką przeszłość.

* * *

Śnieg jaśniał tysiącami iskier, a każdy oddech zamieniał się w dymiącą parę. Ludzie na peronie niecierpliwili się. Chodzili w kółko, by się rozgrzać, tupali nogami w zniszczonych butach. Obiecany pociąg miał przyjechać kilka godzin temu. Na dworze panował straszny mróz, podobno było minus trzydzieści stopni. Zbliżał się wieczór, a z nim niepewność, co dalej. Kiedy podróżni tracili już nadzieję, że gdziekolwiek w tym dniu wyjadą, nagle z łomotem żelaznych kół na peron wtoczył się pociąg z wagonami towarowymi. Natychmiast tłum zaczął napierać na drzwi, każdy chciał znaleźć sobie jakieś dobre miejsce na długą podróż. Pośród tego tłumu znajdowała się Czesława, która, opatulona w ciepłe ubrania, skrywała przed zimnem dopiero co narodzonego synka. Z pomocą innych pasażerów udało jej się zająć miejsce w wagonie i kiedy pociąg ruszył, odetchnęła z ulgą. Jechała do Warszawy. Miała nadzieję, że w wielkim mieście pełnym anonimowych ludzi będzie jej łatwiej ukryć się przed bezpieką. Podróż trwała niezmiernie długo. Ciągle pociąg zatrzymywał się w szczerym polu, a pasażerowie nie byli informowali dlaczego. Kiedy wreszcie przybyli do stolicy i wysiedli z wagonu, Czesława zaniemówiła. Poraził ją ogrom zniszczeń miasta. Wszędzie tylko ruiny i zwały gruzów. Ale mimo tego miasto tętniło życiem. Pomiędzy zgliszczami przelewały się tłumy ludzi, część pracowała już przy naprawianiu kamienic, część odgruzowywała przejścia. Kobieta znalazła zakwaterowanie przy jakiejś rodzinie i rozpoczęła nowe życie z malutkim Zbyszkiem.

Czesława Kuraś z synem Zbigniewem (zbiory Zbigniewa Kurasia)

Kiedy któregoś dnia szła ulicą z dzieckiem na ręku, przystanęła przy kiosku, aby przejrzeć nagłówki gazet. I nagle zakręciło się jej w głowie, a potem kucnęła, aby nie upaść. „Bandyta «Ogień» zastrzelony w walce” – głosiła wiadomość dnia. – Dzięki Ci, Panie Boże – modliła się w duchu – że nie pozwoliłeś, aby ci zwyrodnialcy wzięli Józka żywcem. I tak by go zamordowali, ale przedtem męczyliby go strasznie. Odmówiła za duszę męża Wieczny odpoczynek, a potem chwiejnym krokiem wróciła do mieszkania. Była zdruzgotana. Wiadomość o śmierci Józka to był dla niej cios prosto w serce. Została sama z małym dzieckiem, w obcym, wielkim mieście. Nie miała wystarczająco dużo pieniędzy, aby próbować się tutaj jakoś urządzać. W tym czasie wiele myślała o śmierci. Kilkakrotnie nawet podchodziła do torów kolejowych z zamiarem rzucenia się pod koła rozpędzonego pociągu. Ale wtedy na myśl przychodziła jej twarz kochanego synka i samobójczy zamiar rozpływał się pod wpływem uśmiechu małego brzdąca. Wracała do siebie, zastanawiając się, co robić. To pytanie nurtowało ją przez najbliższe dni i noce. Jedynie płacz malucha przywoływał ją do rzeczywistości i przypominał, że istnieje jeszcze ktoś, dla kogo warto żyć. W Warszawie odnalazła ją koleżanka z Bochni i to ona namówiła Czesławę do ujawnienia się. – Józek nie żyje i już ci nie pomoże – perswadowała. – Ale jeśli sama zgłosisz się na UB i powiesz prawdę, wtedy dadzą ci spokój. Tobie i małemu Zbyszkowi. Po to jest ta amnestia, aby się ujawnić bez żadnych dla siebie konsekwencji. Tak mówią. – Chyba masz rację – przyznała w końcu Czesława. Był 12 kwietnia 1947 roku, kiedy Czesława Kuraś z synkiem na ręku weszła do budynku UB na warszawskiej Pradze. – Przyszłam się ujawnić i skorzystać z amnestii. – powiedziała na wstępie, ale zaraz dodała coś, co postawiło na nogi wszystkich funkcjonariuszy tamtejszego UB. – Jestem żoną „Ognia”.

* * *

Dostała stosowny dokument i z tym glejtem wyruszyła wraz z dzieckiem w drogę powrotną do rodzinnego Nowego Targu. W domu jej rodziców wszystkie kąty były zajęte nasłanymi przez nową władzę lokatorami. Nawet kilku ubeków tam mieszkało. Musiała się zameldować, pokazać dokument z warszawskiego UB w sprawie ujawnienia i prosić o skrawek miejsca do spania w swoim własnym domu. W końcu dostała mały pokoik dla siebie i synka. Ale co to było za życie, kiedy na każdym kroku musiała oglądać twarze oprawców i znosić ogromne upokorzenia. Ubecy po służbie pili na umór, a potem wpadali w szał. Często strzelali w górę, a wtedy mieszkająca na piętrze nad nimi Czesława przykrywała Zbyszka najgrubszą pierzyną, zasłaniała go swoim ciałem i modliła się o ocalenie, przede wszystkim dla synka. Kule wystrzeliwane przez pijanych komunistów przebijały strop i świstały wokół, strącając kawałki tynku. Na szczęście żadna ich nie trafiła. Jeden z ubeckich funkcjonariuszy był szczególnie podły. Nie wystarczało mu bicie aresztowanych w pracy i po powrocie na kwaterę wyżywał się także na swojej żonie. Czesława próbowała bronić kobiety, ale wtedy złapał ją za gardło i wykrzyczał: – Chcesz wylecieć przez to okno, zdziro?! Musiała dać spokój i już więcej się nie wtrącała. Z oddali tylko patrzyła z lękiem i nienawiścią na tych ludzi, którzy być może przyłożyli rękę także do śmierci jej męża. Zdarzyło się jednego razu, że kilkuletni Zbigniew zniknął mamie z oczu. Wrócił do

zaniepokojonej rodzicielki po przeszło godzinie w towarzystwie rozbawionego i podpitego ubeka, jednego z ich lokatorów, oraz z wielką czekoladą w ręku. Opowiadał, że widocznie w przypływie lepszego humoru komunista zabrał go do sklepu, ominął długą kolejkę i krzyknął do sprzedawcy tak, żeby wszyscy go słyszeli: – Tu dla syna „Ognia” czekoladę proszę! Czesława musiała co jakiś czas stawiać się na UB na przesłuchanie, a wtedy mały Zbyszek czekał na nią na ławce na korytarzu ubeckiej katowni. Jej matka zmarła na serce w 1951 roku. Ojca nie było na pogrzebie, ponieważ siedział wtedy w więzieniu, skazany przez komunistów na pięć lat. Życie toczyło się dalej, a na dorastającym Zbyszku w Polsce rządzonej przez komunistów cały czas ciążyło brzemię syna „Ognia” – „Płomyczka”, jak nazywali go co poniektórzy.

Sierpień 2012 r. pod Turbaczem – odsłonięcie pomnika upamiętniającego Józefa Kurasia „Ognia”. Z prawej strony pod ramieniem krzyża w drugim rzędzie Zbigniew Kuraś (zbiory Zbigniewa Kurasia)

W 1955 roku Czesia wyszła ponownie za mąż, za Kazimierza Bochyńskiego. Chodziły słuchy, że jedną z głównych przyczyn tego małżeństwa była chęć zmiany nazwiska Kuraś i zostawienia za sobą raz na zawsze partyzanckiej przeszłości. Z tego związku narodził się Andrzej Bochyński. Dopiero w roku 2006 Czesławę Kuraś-Bochyńską uhonorowano Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za działalność na rzecz niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej oraz za pracę społeczną w środowiskach kombatanckich. W tym czasie

Czesława była już słaba i przebywała w szpitalu. Zmarła 10 lutego 2007 roku, a do końca życia targały nią wątpliwości. Zastanawiała się na przykład, czy nie korzystniej dla niej i dla jej przyszłego życia byłoby, gdyby swego czasu wyjechała na roboty przymusowe do Niemiec. Albo jeszcze inaczej: gdyby nie została uwolniona z ubeckiego więzienia przez Wacławika, może odsiedziałaby pięć lat więzienia za roznoszenie ulotek, a potem wyszłaby na wolność. Zapewne inaczej ułożyłoby się jej życie. Może lepiej?

Irena

Dziewczyna nie pałała wielką miłością do „czerwonych”. Już w przedwojennej Polsce, ale i później, w czasie wojny, komunizm był ogólnie źle widziany przez rodaków. Nawet Stalin, organizując w okupowanej Polsce partię komunistyczną, wziął to pod uwagę i wymyślił dla niej

nazwę Polska Partia Robotnicza. Wiedział, że słowo „komunizm” będzie odpychało każdego porządnego Polaka, natomiast robotników było w naszym kraju wielu.

Po wyzwoleniu ludzie gadali, że aby lepiej się urządzić i znaleźć dobrą pracę, należy wstąpić do partii. Irena była młoda, a okupacja i praca ponad siły za marne grosze spowodowały,

że zaczęła myśleć poważnie o tej wszechmocnej i potężnej „czerwonej” organizacji, która załatwia wszelkie problemy i otwiera każde drzwi. W kwietniu 1945 roku zapisała się do

Związku Walki Młodych (ZWM) w Byczynie. Dzięki temu znalazła pracę. Codziennie wstawała rano, ubierała się w mundur i przekraczała więzienną bramę – zatrudniono ją na stanowisku

strażniczki więziennej w krakowskim areszcie św. Michała, gdzie szybko awansowała na oddziałową. Po miesiącu dostała nawet mieszkanie w więziennym budynku. Dwudziestoletnia

dziewczyna nigdy nie była przekonana do Sowietów, komunistów i ówczesnej organizującej się w Polsce władzy. Ale tego, co zobaczyła za murami więzienia, nie wyśniłaby w najgorszych

koszmarach. Radykalnie zmieniło się jej myślenie o przyszłości kraju i walce o jego niepodległość. Głowę Ireny zaprzątała jeszcze jedna myśl: jak pozostać porządnym człowiekiem,

nie zatracając się całkowicie w obliczaniu zysków i strat, jak wyzbyć się podejścia pt. „A co ja z tego będę miała?”, kiedy realnie nie jawi się żadna inna alternatywa.

Irena Odrzywołek urodziła się w grudniu 1925 roku w Byczynie, w górniczej rodzinie Józefa i Zofii z domu Kuli. Ukończyła sześć klas szkoły powszechnej, a potem dwa lata

uczęszczała do szkoły handlowej. Od najmłodszych lat wiedziała, co to bieda i jak trudno zdobyć pieniądze na podstawowe potrzeby. Po wybuchu wojny, podczas okupacji niemieckiej, jako

kilkunastolatka musiała ciężko pracować, by zarobić na chleb. Najpierw tyrała jako pracownica fizyczna w restauracji w swoim mieście, potem trafiła jeszcze gorzej – do tartaku w Jaworznie. Później zaś przyszła Armia Czerwona, a wraz z nią polscy komuniści, którzy głosili, że idzie

równość i dobrobyt dla każdego.

Dokumenty Ireny Odrzywołek wystawione na fałszywe

nazwisko Czesławy Głowackiej (IPN).

– Porzućcie kościoły, a wstępujcie do komitetów partii – nawoływali. – Tu każdy problem zostanie załatwiony, a każdy żołądek napełniony.

Z początku Irena, podobnie jak część jej rodaków, uwierzyła w te bałamutne hasła. * * *

– Pst… Pani strażniczko… – Cichy głos doszedł do jej uszu zza ciężkich drzwi celi. Przechodząca pustym korytarzem Irena zatrzymała się i nasłuchiwała.

– Pani strażniczko, proszę tu podejść – ponownie odezwał się ten sam głos. Irena powoli zawróciła i zbliżyła się do drzwi, ale nie zajrzała przez judasza, tylko

zapytała cicho: – Co się stało?

Czuła mrowienie i gęsią skórkę na karku. Ten błagalny głos należał do więźnia Bolesława Pronobisa, który – mówiąc wprost – już dawno jej się spodobał. Często przyglądała się mu, kiedy

wraz z innymi więźniami spacerował po placu. Podsłuchiwała jego rozmowy, podglądała go w celi, nawet wtedy, kiedy spał. Czy to była miłość? Nie do końca. Raczej chyba fascynacja

nieznanym człowiekiem, którego los postawił na jej drodze, choć po drugiej stronie więziennej kraty. Ale przecież nawet w takich okolicznościach kobieta i mężczyzna mogli zbliżyć się do

siebie. Miłość może wszystko. Potrafi przełamać największe przeszkody i zburzyć każdą z barykad. Może nawet połączyć ludzi o całkowicie odmiennych poglądach czy innej religii.

– Proszę pani, czy mógłbym otrzymać wodę do picia? – prosił błagalnie głos z głębi celi. Irena jeszcze chwilę nasłuchiwała w ciszy, aż zebrała się na odwagę, wzięła głęboki

oddech i powiedziała: – Chwileczkę, zaraz podam. – Serce szybko biło w jej piersi.

Po minucie wróciła z blaszanym garnuszkiem pełnym wody. Otworzyła drzwi i podała go Bolesławowi. Podziękował i natychmiast przyłożył usta do naczynia, które po chwili było już

puste. – Wie pani, ja już długo się pani przyglądam. – Łapał oddech po ugaszeniu pragnienia. –

Pani dobrze z oczu patrzy. Ja tu nie powinienem być. Byłem w Armii Krajowej i walczyłem z Niemcami o wolną Polskę, a teraz za to komuniści każą mi gnić w więzieniu. Pani może tego

nie zrozumie, jest pani jeszcze taka młoda… – Muszę już iść. – Irena przerwała mu, ponieważ z końca korytarza słychać było jakiś

hałas. Ktoś otwierał ze zgrzytem drzwi prowadzące z więziennego oddziału. – Do widzenia – rzucił na pożegnanie mężczyzna, kiedy kobieta drżącymi rękami

zamykała drzwi na skobel. Po powrocie do domu Irena długo rozmyślała o tym, co się stało. Nie była pewna, czy więzień kokietuje ją dla jakichś własnych korzyści, czy też naprawdę wpadła mu w oko. Jego

słowa: „do widzenia”, brzmiały jak zachęta: odwiedź mnie jeszcze, tak wiele chcę ci powiedzieć… W tamtym czasie dziewczyna zdążyła już znienawidzić nową polską władzę, ten

komunistyczny system, który kłamał w żywe oczy. Szybko się przekonała, że praca, którą dostała prawdopodobnie dzięki ZWM, wcale nie jest tak łatwa i przyjemna, jak by się mogło wydawać.

Patrzyła w smutne oczy więźniów, słyszała krzyki torturowanych. Nie pojmowała, jak Polak może tak męczyć drugiego Polaka. Za co?

Była już późna noc, gdy zdecydowała się wreszcie porozmawiać z Bolesławem Pronobisem. Z tym postanowieniem wreszcie spokojnie zasnęła.

* * * Przez kilka następnych dni spotkanie sam na sam okazało się niemożliwe. Najczęściej towarzyszył Irenie inny strażnik, przy którym nie chciała okazać, że bardziej poufale traktuje

jednego z więźniów. A potem do celi Pronobisa dokwaterowano innego zatrzymanego, co sprawiło, że zaczynała tracić nadzieję na szczerą rozmowę z intrygującym mężczyzną.

Jednak pewnego dnia, kiedy rutynowo sprawdzała przez wizjery każdą z cel, z pomieszczenia zajmowanego przez Pronobisa ponownie dobiegł szept.

– Pani strażniczko, możemy porozmawiać? Serce jej drgnęło, ale spokojnie otworzyła drzwi i stanęła na progu.

– Słucham – rzuciła prawie jak wyzwanie, świdrując wzrokiem więźniów.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH

„Borujsko”)

– Tak myślałem, że to pani. Poznaję już panią po krokach na korytarzu. Tylko pani tak spokojnie i cicho przechodzi, inni tupią, jakby chcieli diabła zbudzić. – Bolesław lekko się uśmiechnął. – Możemy swobodnie rozmawiać, mój współtowarzysz niedoli, Stefan Małek – tu skinął głową w kierunku współwięźnia – to nasz człowiek. Również konspirował przeciwko niemieckiemu okupantowi i teraz za to płaci w Polsce Ludowej. – Po tych słowach zaśmiał się z goryczą. – Jak pani na imię? – kontynuował. – Ja jestem Bolesław Pronobis, żołnierz AK i NSZ. Mój konspiracyjny pseudonim to „Ikar”. – Irena Odrzywołek, oddziałowa straży więziennej. – To ostatnie to wiemy – zażartował drugi z więźniów. – Panno Ireno, czy podoba się pani w tej współczesnej Polsce, w której bohaterów więzi się, morduje lub wysyła w Sybir? – zagadnął Bolesław. Długo walczyła ze sobą, ale wreszcie nie wytrzymała i spojrzała dłuższą chwilę prosto w jego oczy. Po chwili spuściła wzrok. – To i dla mnie nie jest ta wyśniona Polska…

– Ano właśnie – przytaknął. – My tu z kolegą jesteśmy żywym przykładem, że nie o taką Polskę walczyliśmy z okupantem przez te sześć lat wojny. Proszę pani, ja we wrześniu ’39 roku broniłem Lwowa, a potem już w podziemnej armii dowodziłem plutonem w 16. Pułku Piechoty AK. Kiedy przyszło wyzwolenie, chciałem normalnie żyć, ale wtedy upomniało się o mnie NKWD. Musiałem więc uciekać. Potem próbowałem unormować swoje życie i ujawniłem się, a nawet, zbałamucony, wstąpiłem do PPR. – Ja też zapisałam się do ZWM – wtrąciła Irena, zaciekawiona dalszymi losami więźnia. – Widzi pani, wszyscy jedziemy na tym samym wózku. Oczywiście wstąpienie do partii nic nie dało – kontynuował. – Po trzech miesiącach i tak zostałem aresztowany przez milicję i osadzony w więzieniu w Tarnowie. Udało mi się uciec i stworzyłem partyzancką grupę „Huragan”, aby walczyć z komuną i Sowietami o naprawdę wolną i niepodległą Polskę. Niestety ubeckie ręce sięgają znacznie dalej, niż może nam się wydawać. Na początku roku ’46 zostałem wytropiony i ponownie zamknięty. Dziś, bezbronny i bez nadziei na poprawę swego losu, czekam na rozprawę sądową. Jestem przekonany, że dostanę czapę, a tak bardzo chcę żyć. Mam żonę i małe dzieci… – Tu urwał i skrył twarz w dłoniach. Irena poczuła, jak jej dłonie zaczynają drżeć. – A więc on ma żonę. I dzieci – pomyślała z goryczą, ale głośno wykrztusiła zaledwie: – Muszę już iść. Do widzenia panom. – Wychodząc, zatrzasnęła za sobą z hałasem ciężkie drzwi.

* * * Przez wiele godzin tylko jedna myśl kołatała jej się w głowie: „On ma żonę…”. Zła,

chyba najbardziej na samą siebie, postanowiła nie kontynuować tej znajomości, bo po co? Nic jej nie dadzą rozmowy z tym żonatym więźniem, który najprawdopodobniej i tak dostanie karę

śmierci albo co najmniej długoletniego więzienia. To fakt, opowiada ciekawie o Polsce, o swojej walce, ale co jego słowa mogą zdziałać wobec ogromu sowieckiego i komunistycznego imperium

zła? Przecież nie wywoła powstania antykomunistycznego tutaj, w więzieniu? Przez kolejne dni Irena unikała spotkań z Pronobisem. Robiła swoje, ale nie patrzyła

w jego kierunku nawet podczas spacerów więźniów. Kiedy już miała nadzieję, że to koniec, że zapomniał o niej, pewnego dnia ponownie usłyszała głos z celi Bolesława.

– Panno Ireno, proszę podejść… Z wahaniem zbliżyła się do drzwi.

– Słucham – szepnęła. – Panno Ireno, czy nie chciałaby pani wstąpić do naszej tajnej organizacji, by walczyć,

niekoniecznie z bronią w ręku, ze zbrodniczą komuną? Byłych AK-owców jest tutaj więcej i prawie każdy chce działać, bronić niepodległości naszej Ojczyzny. – Chwilę czekał na

odpowiedź, a kiedy nie padła, mówił dalej: – Nawet jeden ze strażników jest już z nami. Tylko proszę tego nikomu nie mówić. To Stanisław Krejcza, którego dobrą znajomą jest siostra

siedzącego ze mną Stefana. My wszyscy pragniemy spróbować się oswobodzić, ale potrzebujemy pani pomocy. To jak, pomoże nam pani?

Zbyt wiele informacji naraz spadło na biedną, młodą głowę Ireny. I na jej zawiedzione serce. Konspirować? Tu, w więzieniu? Przecież to niedorzeczność. A uzbrojeni strażnicy? Będą

spokojnie patrzeć, jak więźniowie wychodzą sobie na wolność przez zakratowane furtki i bramę? Zaśmiała się do tej myśli w duchu, ale głośno odpowiedziała tylko:

– Zastanowię się. – Proszę jutro podczas spaceru przyjść do celi dla posługaczy. Porozmawiamy.

Kiedy następnego dnia wszyscy więźniowe zostali wyprowadzeni na zewnętrzny deptak,

Irena z drżącym sercem udała się na umówione spotkanie. W celi dla posługaczy czekał na nią Bolesław Pronobis.

– Zanim przejdziemy do szczegółów akcji – tu celowo urwał, aby dodać swoim słowom powagi – muszę oficjalnie wprowadzić panią do organizacji. Złoży pani przysięgę na Krzyż

Chrystusa. Irena zaniemówiła. Oni naprawdę poważnie traktowali te potajemne działania. Chwilę

jeszcze się wahała, ale w zasadzie – cóż miała do stracenia. – Przysięgam na Mękę Zbawiciela, że tego, co tutaj usłyszę, nikomu dalej nie przekażę – powtarzała za „Ikarem”. I dalej: – W obliczu Boga Wszechmogącego i Najświętszej Marii Panny,

Królowej Korony Polskiej, kładę swe ręce na ten Święty Krzyż, znak męki i zbawienia. Przysięgam być wierną Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, stać nieugięcie na straży Jej

honoru i o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć ze wszystkich sił, aż do ofiary mego życia. – Teraz, Ireno… Mogę tak do ciebie mówić? – Skinęła głową. – Teraz już mogę cię

wtajemniczyć w nasze plany. Chcemy z kilkoma współwięźniami rozbroić strażników i opanować całe więzienie. Jest tylko jeden, największy problem. Musimy mieć pistolety, aby sterroryzować strażników. I to jest zadanie dla ciebie, Ireno. Musisz przemycić do więzienia

broń. Bez twojej pomocy nic się nie uda. Kobieta i mężczyzna długo patrzyli sobie w oczy. Irena starała się ukryć swoje uczucia,

ale Bolesław wyczytał wszystko z jej oczu. Na koniec spotkania konspiratorzy przytulili się i pocałowali.

– Dziękuję ci – szepnął do dziewczyny.

Więzienie św. Michała w Krakowie, stan przed wybuchem II wojny światowej

(Narodowe Archiwum Cyfrowe)

Wracając do pracy, była zła na siebie. – Na co ja liczę? Przecież on ma żonę, dzieci, rodzinę – próbowała przemówić do siebie

samej racjonalnymi argumentami. Coś w niej dopowiadało jednak: – Może wreszcie zrobisz w życiu coś pożytecznego.

* * * Letnia burza minęła szybko. Jeszcze tylko w oddali słychać było pomruki cichnących grzmotów. Z dachów i drzew spływały na ziemię krople niedawnego deszczu, ale już słońce

rozświetlało świat radosnym blaskiem. Nad Wawelem pojawiła się tęcza.

– To dobry znak – pomyślała idąca ulicą kobieta. Kałuże pełne wody parowały, kiedy Irena omijała je szybko, maszerując przed siebie.

W pamięci powtarzała adres i hasło. Był 17 sierpnia 1946 roku, a Irena Odrzywołek rozpoczynała najważniejszą akcję swojego życia.

Kiedy znalazła się na ulicy Wawrzyńca 33, z ogromną tremą zapukała do drzwi. – Słucham? – usłyszała z drugiej strony.

– Ja w sprawie butów – podała uzgodnione hasło. – Ile pani potrzebuje? – zapytała kobieta, otwierając drzwi.

– Trzy pary… – Proszę wejść, tutaj wszystko w porządku – powiedziała Janina Małek, siostra Stefana.

Irena weszła prędko, a kiedy zamknęły się za nią drzwi, wyciągnęła ukryty zwitek papieru – więzienny gryps – i podała go Janinie. Kobieta przebiegła szybko wzrokiem papier, a potem

odłożyła karteczkę. Spojrzała na Irenę. – Myśli pani, że to się uda? – spytała.

– Wierzę, że tak – odpowiedziała Irena z mocą. – To chodźmy. Wszystko jest już zorganizowane.

Kobiety udały się pod kolejny adres, gdzie spotkały trzech, nieznanych Irenie mężczyzn. – Oto umówione buty. Trzy pary – uśmiechnął się jeden z konspiratorów, wykładając na

stół trzy pistolety, a potem dokładając jeszcze dwa granaty. – Proszę uważać, są naładowane. Dziewczyna po kolei brała do ręki każdy z pistoletów, ważąc je w dłoni. Potem to samo

zrobiła z granatami, które po chwili znikły w przepastnej toni damskiej torebki. Wtedy poprosiła wszystkich stanowczo o odwrócenie się. Kiedy mężczyźni z ociąganiem stanęli tyłem, sprawnie

schowała wszystkie trzy pistolety w zakamarkach pod spódnicą i szybko wygładziła jej fałdy. Kiedy mężczyźni na powrót spojrzeli w jej stronę, była trochę zmieszana i zaczerwieniona

z przejęcia. Wyglądała bardzo ładnie. Nie było jednak czasu na dłuższe rozmowy, jeszcze w tym samym dniu miała przemycić broń na teren więzienia.

– Żegnam państwa – powiedziała Irena i odwróciła się na pięcie. – Z Bogiem – szepnęła za odchodzącą siostra Małka.

– Powodzenia – życzyli pozostali. * * *

Wysokie więzienne mury robiły nieprzyjemne wrażenie na przechodniach, którzy zmuszeni byli wędrować wzdłuż nich. W ogóle więzienia źle się kojarzą, ale to w centrum

Krakowa było wyjątkowo posępne i złowieszcze. W głębi, ponad murami wznosiły się jeszcze większe i jeszcze bardziej chmurne więzienne gmachy, przypominające raczej

wczesnośredniowieczne przeklęte zamczysko niż dawną siedzibę zakonu karmelitów bosych. Ogromne budynki zdawały się piąć do nieba i wisieć nad bramami więzienia, całkowicie przesłaniając słońce. W ich cieniu na ulicy panował chłód, choć przecież było wczesne

popołudnie upalnego sierpnia. Irena skuliła się, czując pojawiającą się na ramionach gęsią skórkę. Czy naprawdę był to efekt chłodu, czy może raczej emocji – nie próbowała tego rozstrzygać. Wolno zbliżała się do

pierwszej więziennej bramy. Kolby pistoletów wetknięte za pas ciążyły jej coraz bardziej.

Więzienie św. Michała w Krakowie, stan przed wybuchem II wojny światowej

(Narodowe Archiwum Cyfrowe)

– Dzień dobry – powiedziała do znajomego strażnika, starając się nadać swemu głosowi obojętny ton. Ten spojrzał na nią przelotnie i bez problemu przepuścił przez bramę. Znał ją, pracowała tu już od ponad roku, a nawet tu mieszkała. Bez żadnej kontroli udało jej się przejść przez kolejne bramy, furtki i drzwi. Po chwili szła już długimi, mrocznymi korytarzami, wsłuchując się w odgłosy swych kroków. Żaden ze strażników nawet nie pomyślał, aby ją dokładnie zrewidować lub zajrzeć do jej torebki. Kiedy nikt nie widział, poprawiała sobie pod spódnicą zsuwające się ciężkie pistolety. Podeszła do drzwi oddziału numer jeden. Wtajemniczony w akcję strażnik Stanisław Krejcza tylko się uśmiechnął i wpuścił dziewczynę do środka. – Niech cię Bóg prowadzi – szepnął jej do ucha, otwierając okratowane wrota. Szybko i pewnie zbliżyła się do celi numer trzynaście. Otworzyła drzwi i znalazła się twarzą w twarz z „Ikarem” i innymi więźniami. – Masz? – wykrztusił zdenerwowany. – Tak – uspokoiła go. – Odwróćcie się. Najpierw wyciągnęła ukrytą głęboko broń, a dopiero potem wydobyła granaty z torebki. Widziała, jak śmiały im się oczy, kiedy dotykali metalowych pistoletów. Jak dzieci na widok zabawek. Tyle że te zabawki miały dopomóc im odzyskać wolność.

– Jutro rano zaczynamy – powiedział Pronobis. – Uważajcie na siebie, strażnicy są dobrze uzbrojeni. Erkaemy, pepesze, karabiny, najgorsze są punkty w wieżach strażniczych – ostrzegała Irena. – Już my wiemy, jak to załatwić – uśmiechnął się do kolegów. – A ty – zwrócił się do dziewczyny – musisz uciekać. Jeszcze dziś zostaw wszystko i wyjedź z miasta. Dla własnego bezpieczeństwa. Komuna nie wybacza. Pojedź do mojej żony, która mieszka w Niwce, a potem razem uciekajcie dalej, może do Zakopanego, do mieszkania mojej ciotki. Tam was będę szukał, jak się wszystko uda i uspokoi. Bardzo chciała, aby teraz przytulił ją mocno do siebie, ukoił pocałunkami, łagodząc niepewność nadchodzących chwil, i wyszeptał czułe słowo dla dodania odwagi. Nic takiego nie nastąpiło, a dziewczyna usłyszała tylko obok siebie ciche: – Dziękuję. Za jakiś czas cię odnajdę. Wychodząc z oddziału, Irena widziała jeszcze, jak „Ikar” przekazuje broń do celi numer sześć i do celi zajmowanej przez Stanisława Małka. Wtajemniczony w akcję strażnik udawał, że nie dostrzega żadnych podejrzanych ruchów na swym oddziale. Otworzył tylko furtkę i wypuścił Irenę. Ponownie szła niekończącymi się korytarzami, przyspieszając kroku, tak aby zdążyć wyjść na zewnątrz, zanim coś się popsuje, zanim nastąpi jakaś nieprzewidziana dekonspiracja. W zaułku jednego z zimnych korytarzy, gdzie nikt jej nie mógł zobaczyć, zatoczyła się na ścianę i oparła czoło o lodowaty mur. – To nie może się udać… – myślała, walcząc z ogarniającym ją zwątpieniem i strachem. Nasłuchiwała, czy czasem nie słychać gdzieś strzałów i wycia syren. Ale wokół panowała wyjątkowa cisza, czasami tylko z dala dobiegał odgłos zbyt głośno zatrzaskiwanych więziennych drzwi. Życie w zamknięciu toczyło się swoim rytmem. Kiedy trochę ochłonęła, zebrała się w sobie i ruszyła dalej. Nic się nie wydarzyło i kobieta spokojnie minęła ostatnią bramę, a potem bezpieczna wyszła na ulicę. Mogła teraz iść, dokąd chciała. Była wolna.

* * * Zgodnie z umową jeszcze tego samego dnia spakowała się i wyjechała z Krakowa. Udała się do żony Pronobisa, przebywającej w Niwce w powiecie będzińskim. Bała się tego spotkania, ale została bardzo ciepło przyjęta. Żona „Ikara” nie przypuszczała, że gości pod swoim dachem

rywalkę. Zostały w mieszkaniu jeszcze jedną noc, a rankiem ruszyły w dalszą drogę. Kiedy w niedzielę, 18 sierpnia 1946 roku, około godziny dziesiątej w więzieniu św. Michała

w Krakowie rozpoczynał się bunt więźniów, kobiety były już w pociągu do Zakopanego. Monotonne dudnienie kół po szynach i kołysanie wagonów działały usypiająco. Ale Irena nie mogła spać. Martwiła się o „Ikara” i innych więźniów. Czy uda im się akcja, czy naprawdę

oswobodzą się z komunistycznej niewoli i jak będzie wyglądać teraz ich życie? – A co ze mną? – myślała. – Ciągle będę zdana na łaskę żony Pronobisa? Gdzie się

zatrzymam na stałe, co będę robić? Czy zobaczę jeszcze Bolesława? – Wątpliwościom nie było końca.

Po przyjeździe do Zakopanego kobiety udały się do ciotki „Ikara”. Dni dłużyły się niemiłosiernie. Oczekiwały jakichś wieści z więzienia, ale dopiero po trzech tygodniach obcy

mężczyzna przyniósł informację, że Pronobis jest już na wolności (odetchnęły z ulgą!), ukrywa się gdzieś w powiecie miechowskim i chce tam zobaczyć się ze swoją żoną. Zapłakana, lecz

szczęśliwa żona Bolesława ucałowała Irenę i zaczęła szykować się do drogi. – Zabiera ją do siebie, a o mnie zapomniał – myślała rozczarowana dziewczyna, żegnając

wybierającą się w podróż swą towarzyszkę. Znowu rozpoczęły się dla Ireny dni niepewności i oczekiwania. Po jakimś czasie

Pronobisowa wróciła do Zakopanego. Nie odnalazła męża i miała już najgorsze przeczucia. Gdy dotarła na miejsce, które wyznaczył jej mąż, doszły do niej plotki o rozbitej niedawno grupie

partyzanckiej. Irena pocieszała, jak tylko mogła, zrozpaczoną kobietę. Ale sama nie miała pojęcia, co dalej czynić. Kobiety chciały za wszelką cenę znaleźć „Ikara” lub chociaż nawiązać z nim kontakt przez łączników. Udały się więc do miejsca, w którym teoretycznie i on mógł się

zatrzymać, szukając schronienia – do mieszkającej w Chorzowie kuzynki Pronobisów, pani Samsonowiczowej. Zostały ciepło przyjęte i tu spędziły kolejne tygodnie oczekiwania.

Pewnego październikowego wieczoru, kiedy zbliżała się już godzina milicyjna, ktoś cicho zapukał do drzwi. Pierwsza poderwała się Irena, ale nie podeszła do drzwi, przepuszczając

pozostałe kobiety przodem. Nasłuchiwały w ciszy. – Kto tam? – drżącym głosem spytała wreszcie Samsonowiczowa.

– Bolek… – dobiegł do nich zmęczony głos zza drzwi. W następnej chwili wychudzony mężczyzna o wynędzniałym wyglądzie, świadczącym o przebytej dalekiej i ciężkiej drodze, zniknął w objęciach trzech kobiet. Nawet Irena dostała

szansę, by przytulić się do „Ikara”. Poczuła jego zapach i chłonęła ciepło bijące od niego przez ubranie. Trwało to jednak zaledwie kilka sekund.

Bolesław zajął miejsce za stołem. Widać było, że jest bardzo zmęczony, ale i szczęśliwy. Zaraz też kuzynka zakrzątnęła się przy kuchni i już po chwili przed „Ikarem” pojawiła się

parująca jajecznica. Mimo ogromnego głodu co chwila przerywał jedzenie, by opowiedzieć zaciekawionym kobietom, co się z nim działo.

Akcja w więzieniu w Krakowie udała się nadzwyczajnie. Pamiętnego niedzielnego ranka więźniowie bez trudu obezwładnili strażników dzięki otrzymanej od Ireny broni. Wszystkich albo

zamknięto w dopiero co opustoszałych celach, albo związano i zostawiono na korytarzu. Więźniowie podzielili się na grupy, które po kolei zajmowały więzienne oddziały. Uwolniono bez

jednego strzału wszystkich więźniów politycznych, a największa grupa odjechała podstawioną przez konspiratorów z zewnątrz ciężarówką.

Była już głęboka noc, kiedy goście Samsonowiczowej udawali się na spoczynek. Naturalnie Bolesław spał z żoną, ale Irena wcale nie zżymała się o to.

– Widać tak musi być – powtarzała sobie w duchu, walcząc z lekkim smutkiem, do którego zaczęła się już przyzwyczajać.

Rankiem „Ikar” również i jej poświęcił trochę czasu. Wziął ją na rozmowę sam na sam, zamykając się z nią w pokoju. Bardzo dziękował jej za pomoc i obiecywał, że nigdy jej tego nie

zapomni. – Zorganizuję dla ciebie dokumenty na inne nazwisko, tak byś mogła rozpocząć nowe życie – zapewnił. – Ale dla twego bezpieczeństwa lepiej będzie, jeśli na początku będziesz się

ukrywać. Zorganizuję ci przydział do podziemnej organizacji NSZ. Mam tam znajomych. Wyjedziesz do Gliwic, tam zamieszkasz i będziesz pracować w Państwowym Urzędzie

Repatriacyjnym. Aby całkowicie zgubić ślad, przerzucimy cię potem aż do Wrocławia, gdzie będziesz łączniczką NSZ.

– A gdzie ty będziesz w tym czasie? Zobaczymy się jeszcze? To pytanie kochającej kobiety pozostało już bez odpowiedzi.

* * * Smutne to było pożegnanie. Tylko pani Pronobisowa wyglądała na szczęśliwą

i wyjątkowo czule żegnała Irenę. Dziewczyna miała przeczucie, że widzi swego ukochanego

Bolesława po raz ostatni. – Żegnaj – długo i ze smutkiem patrzyła w twarz „Ikara”. Potem powoli odwróciła się

i zamknęła za sobą drzwi. Zgodnie z rozkazem Pronobisa, który był odtąd przede wszystkim jej przełożonym

w podziemnej organizacji, Irena pojechała do Gliwic. Oficjalnie nie była już Ireną Odrzywołek, lecz Czesławą Głowacką, a w podróży towarzyszył jej łącznik z NSZ o pseudonimie „Korzeń”, który kilkakrotnie odwiedzał „Ikara” w Chorzowie. Po drodze długo rozmawiali. Konspirator

chwalił się Irenie, że struktury NSZ są wyjątkowo silne i lepiej zorganizowane niż AK. Że dowodzi nimi major „Lawina”, że niestraszna im cała komunistyczna armia i podstawieni agenci.

Irena nic nie odpowiadała, ale, słuchając, przypominała sobie krzyki maltretowanych w więzieniu ludzi z polskiego podziemia. Wiedziała, że na każdego można znaleźć sposób, to

tylko kwestia czasu i doboru odpowiednich tortur. Po przyjeździe do odzyskanych przez Polskę Gliwic dziewczyna zamieszkała u niejakiej panny Marii. Tak jak było to ustalone, miał to być

tylko przejściowy punkt w jej podróży do Wrocławia. Przebywała tam zaledwie kilka dni, kiedy odebrała telefon od podnieconego „Korzenia”.

Tłumaczył coś niezrozumiale, z czego Irena zrozumiała jedynie tyle, że natychmiast razem z panną Marią mają jechać do Opola. Jest wsypa i wszystkich po kolei aresztują. Po kobiety miał

przyjść zaraz łącznik o pseudonimie „Staszek”. Kiedy odłożyła słuchawkę, długo jeszcze nie mogła wyjść z odrętwienia.

– To nie tak miało być – myślała zaniepokojona, nie wiedząc, co się dzieje. Gdzie ta niezwyciężona armia NSZ? Gdzie ta niewzruszona przez komunistyczny system organizacja? Gdyby był tu „Ikar”, z pewnością opanowałby sytuację i wiedział, jak się zachować. A ona,

biedna kobieta, zostawiona sama sobie, cóż ma począć? Targana złymi przeczuciami przekazała wiadomość swej współlokatorce, która bez zbędnych pytań zaczęła się pakować. Mijały minuty, a Irena nie była w stanie się ruszyć.

Bezmyślnie patrzyła tylko, jak za oknem wiatr spędza nad miasto coraz to posępniejsze chmury. Niebo było już nimi całkowicie zasnute, kiedy ktoś zapukał do drzwi. Dziewczyna natychmiast

otrzeźwiała, gotowa do działania. – Dzień dobry. Nazywam się „Staszek” – przedstawił się mężczyzna stojący w progu. –

Miałem po panie przyjść. – Proszę wejść. Chwileczkę, tylko zabierzemy potrzebne rzeczy. – Drzwi otworzyła

Maria, a w tym czasie Irena już zamykała walizeczkę, której tak na dobre nie zdążyła jeszcze rozpakować.

Po pięciu minutach cała trójka wyszła na ulicę. „Staszek” tłumaczył Marii, że poprowadzi je do punktu kontaktowego, gdzie kobiety odbierze kolejny łącznik. To on zabierze je ze sobą do

Opola, a następnie dalej, do Wrocławia. Kiedy przechodzili obok parku, nagle, nie wiadomo skąd, obskoczyli ich uzbrojeni

żołnierze i milicjanci. Natychmiast obezwładniono całą trójkę, a „Staszek” na dzień dobry dostał kolbą w twarz. Stał potem ze związanymi z tyłu rękami, a po twarzy płynęła mu strużka krwi.

Z kobietami postąpiono łagodniej, ale je również poddano gruntownej rewizji. Nadgorliwi i podpici ubecy szukali broni bardzo skrupulatnie, nawet pod kobiecymi spódnicami. Ale nic nie

znaleźli. Irena, Maria i „Staszek” nie mieli przy sobie pistoletów, amunicji ani żadnych kompromitujących materiałów. Zatrzymanych załadowano na ciężarówkę i powieziono do

Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach. Tam oddzielono Irenę od pozostałej dwójki i kazano jej rozebrać się do naga. Do pokoju wszedł obleśny ubek o grubych

palcach i ciężkiej ręce. – Już my wiemy, gdzie konspiratorki chowają swoje tajemnice – rechotał gburowato,

znęcając się nad kobietą. Długo ją badał i obmacywał, a na pożegnanie wymierzył jej cios w twarz i tęgiego kopniaka. Zatoczyła się, ale nie upadła.

Dostała jakieś schodzone łachmany i zaprowadzono ją do celi, ale jeszcze tej samej nocy została wezwana na pierwsze przesłuchanie. Kiedy na miejscu zobaczyła list gończy ze swoim

zdjęciem, wiedziała, że to koniec. Ale jeszcze bardziej dobiły ją pierwsze słowa śledczego. – Nie musisz się silić na bohaterstwo. Mamy już twojego ptaszka, Bolesława Pronobisa.

Dał się złapać trzy dni temu ze swoim kolegą, „Bajanem”. Jaki on miał pseudonim? „Ikar”? Bolesław Pronobis „Ikar”, niedoszły uciekinier z więzienia. Mów śmiało, my i tak już wszystko

wiemy. * * *

– Kiedy wstąpiliście do nielegalnej organizacji i jakie tam przeprowadzaliście działania? – padło pierwsze pytanie. Pytający skryli się za niemiłosiernie jasnym światłem lampy, a każde

ich słowo było jak rzut kamieniem. Na szczęście jej nie bili. – Byle tylko wytrwać i nic nie przekręcić – pomyślała Irena i zaczęła mówić: – Będąc

strażniczką w więzieniu św. Michała w Krakowie, latem poznałam więźnia Bolesława Pronobisa. Opowiedział mi o swej działalności w AK i o tym, że jest bezprawnie więziony. Podczas jednej

z rozmów zaproponował mi, abym wniosła do więzienia broń i granaty. Zgodziłam się, ponieważ już od chwili rozpoczęcia pracy w więzieniu byłam wrogo nastawiona do obecnego ustroju

i szukałam sposobności, by z nim walczyć. Tak zostałam wciągnięta do organizacji. – Do nielegalnej bandy – przerwał jej ubek.

– Potem dostałam od Pronobisa zwitek papieru, na którym napisał parę słów – kontynuowała Irena z postanowieniem, że nie wspomni nic o siostrze Małka. – Z tą wiadomością

miałam udać się na ulicę Miodową, gdzie miał na mnie czekać nieznajomy umundurowany osobnik. To jemu miałam wręczyć ten papier i zapłacić za broń. Tak też zrobiłam. Zapłaciłam

sześć tysięcy złotych za trzy pistolety i dwa granaty. Pieniądze te zdobyłam, sprzedając wcześniej swój złoty zegarek. Całą zakupioną broń w ukryciu wniosłam na teren więzienia i przekazałam

więźniowi Bolesławowi Pronobisowi. Nie wiem, co się z nią potem działo.

Odpis szyfrogramu z informacją, że prezydent nie skorzystał z prawa łaski w stosunku

do Ireny Odrzywołek i Bolesława Pronobisa (Instytut Pamięci Narodowej)

Irena w dalszej części przesłuchania opowiedziała o swoim wyjeździe do żony Pronobisa, o tym, że razem wyjechały do Zakopanego i czekały na kontakt z oswobodzonym.

Zrelacjonowała dokładnie wszystko, aż do czasu aresztowania. Kiedy po całonocnym badaniu znów znalazła się w celi, rzuciła się wyczerpana na pryczę i gorzko zapłakała. Żałowała swej szczerości, ale co mogła zrobić? I tak wszystko o niej wiedzieli. Kolejnej nocy przesłuchanie prowadził inny komunistyczny oficer śledczy. Zapamiętała, że nazywał się Kocur. Pytania były bardziej szczegółowe: Kim był Małek? Jak się nazywał nieznajomy w mundurze, u którego kupiła broń? Kim była panna Maria? Z kim kontaktował się „Ikar” po ucieczce z więzienia? Niewiele mogła powiedzieć, gdyż naprawdę nie znała tych ludzi. Nowy oficer wypytywał również o działalność Ireny w NSZ, kontakty, meldunki, adresy. A przecież ona w ogóle nie dotarła do miejsca swej przyszłej działalności konspiracyjnej… Nieprzespane noce, przesłuchania w świetle lampy i stanie całymi godzinami z rękami w górze – to wszystko razem powoli obdzierało ludzi z godności i zmuszało do pokory względem systemu. Wystarczyły trzy nocne przesłuchania, by Irena straciła całkowicie nadzieję na ratunek. Zdawała sobie sprawę z tego, że ją złamali. A zresztą, mieli przecież „Ikara”, a bez niego jej życie i tak straciło sens. Wiedziała, że nie uratuje ani siebie, ani tym bardziej jego. Trzeciej nocy opowiedziała już wszystko zgodnie z prawdą. Dokładnie zrelacjonowała udział w pozyskaniu broni siostry Małka – Janiny, podała adresy własnych spotkań z konspiratorami na mieście i sposób przemycenia pistoletów i granatów. Na pytanie, dlaczego, będąc pracownicą więzienia, wniosła na jego teren broń, wiedząc, do jakiego celu zostanie wykorzystana, pogodzona ze swym losem Irena odpowiedziała: – Wiedziałam, że większość więźniów, a wśród nich i Bolesław Pronobis, siedzi za zwalczanie obecnego ustroju państwa polskiego, za pracę konspiracyjną skierowaną przeciwko ustrojowi Polski. Nie mogłam się z tym pogodzić, ponieważ ja również byłam przeciwniczką obecnego ustroju. Podałam im do więzienia broń, aby dopomóc im w odzyskaniu wolności. W pełni zdawałam sobie sprawę z tego, co może mnie spotkać za ten czyn.

* * * Myślała, że już nigdy nie zobaczy Bolesława. Myliła się. Spotkali się w sądzie

w Katowicach. Komunistom zależało, aby przykładnie i szybko ukarać zamieszanych w akcję w krakowskim więzieniu. Tak aby w przyszłości nikomu nie przyszedł do głowy podobny

pomysł. Dnia 3 grudnia odbyła się rozprawa w trybie doraźnym, w czasie której Irena Odrzywołek przyznała się prawie do wszystkich zarzucanych jej czynów. Przez cały czas była

jakby nieobecna. Zamyślona patrzyła tępo przed siebie lub mimochodem zerkała na „Ikara”. On również czasem na nią spoglądał.

I choć spodziewała się tego, nogi się pod nią ugięły, gdy odczytywano wyrok: kara śmierci. Dla niej i dla niego. Kiedy ją wyprowadzali z sali sądowej, szukała wzrokiem

Bolesława, ale wtedy pojawił się jej obrońca. – Pani Ireno, musimy ratować pani życie. Proszę to podpisać. – Była to prośba do

prezydenta Bieruta, by zastosował w stosunku do niej prawo łaski.

Protokół wykonania kary śmierci na Irenie Odrzywołek (Instytut Pamięci Narodowej)

Patrzyła przez chwilę na podstawiony jej dokument. Nie miała teraz głowy do czytania, nie rozumiała fachowych prawniczych zwrotów. Mignęło jej tylko uzasadnienie prośby. Było tam zapisane, że rzekomo działała pod przymusem, nie mając w sobie siły, by oprzeć się pokusom, nie sprecyzowano jakim. I dalej – że jest nieuświadomiona społecznie i politycznie, bo przecież wywodzi się z proletariatu, jako robotnica i córka robotników. Że jako młoda kobieta dała się

wykorzystać podstępnie jako narzędzie w ręku haniebnych zbrodniarzy. I tak dalej, i tak dalej. – „Ikar” nie jest żadnym zbrodniarzem. To bohater – pomyślała, po czym zwróciła się do adwokata: – Czy ktoś jeszcze podpisał taką prośbę o łaskę? – Nie mam pojęcia, ale pozostali raczej nie mają żadnych szans – padła odpowiedź. – Wobec tego ja też jej nie podpiszę. Niech pan robi, co chce, z tym świstkiem. – Odwróciła się szybko i dała wyprowadzić strażnikom z opustoszałej sali. Była zła na obrońcę, że przeszkodził jej w ostatnim spotkaniu z „Ikarem”, który minutę temu zniknął za drzwiami.

* * * Nocne przymrozki ścinały wodę i skrzyły szronem gałązki drzew. W ciągu dnia, pod

wpływem słońca, ten szron topił się i spadał małymi kropelkami na ziemię. Ale następnej nocy mróz ponownie zatrzymywał życie wody w maleńkich lodowych kryształkach. Irena czuła się podobnie jak te zatrzymane w ruchu krople – sparaliżowana i niezdolna do działania. Ostatniej

nocy jak zawsze obserwowała przez okno oszronione białe gałązki. One przetrwają zimę, a potem puszczą młode pędy i zazielenią się świeżymi listkami, łapiąc chciwie ciepłe oddechy

wiosennego słońca. A jej w tym czasie przyjdzie już gnić w ciemnej mogile, zżeranej przez robaki. Brrr! Wstrętne myśli przychodzą człowiekowi do głowy w ostatnią noc przed egzekucją. Nie wiedziała, co ze sobą zrobić. Zmówiła już po kilkadziesiąt razy wszystkie modlitwy, jakie znała, wielokrotnie przemierzyła w koło malutkie pomieszczenie, w którym ją zamknięto. Sen

nie przychodził, a zimno stawało się nie do zniesienia. Żeby chociaż móc się do kogoś przytulić, poczuć ciepło i wsparcie drugiej osoby. Może byłoby łatwiej przetrwać tę ostatnią noc na ziemi.

Tymczasem, przygotowując się w samotności do śmierci, zmieniała się powoli w sopel lodu. Schowała swe uczucia głęboko pod skorupą lodowej bryły i tak dotrwała do świtu.

Irenę wyprowadzono na egzekucję. Ale nie przywiązano jej do słupka, tylko ustawiono z boku, w oczekiwaniu. Jako pierwszy przed plutonem egzekucyjnym miał stanąć Bolesław

Pronobis. Miał związane ręce, lecz nie zgodził się na przesłonięcie oczu opaską. Irena, patrząc na skrępowanego „Ikara”, czuła, że jej budowana skrzętnie przez całą noc lodowa bariera zaczyna się rozpadać. Gdzieś w okolicach serca robiło jej się gorąco. Nagle huknęła salwa i bezwładne

ciało mężczyzny zwaliło się bezgłośnie na klepisko wysypane teraz piaskiem i trocinami. Martwego „Ikara” natychmiast odciągnięto na bok, aby zrobić miejsce dla kobiety.

Poprowadzono ją do przodu i przywiązano do słupka. Również nie chciała, by zawiązywali jej oczy. Ale nie patrzyła oprawcom w twarz. Spuściła wzrok i skupiła się na wielkiej plamie krwi wsiąkającej teraz w trociny. Jeszcze tylko ucałowała krzyż podany jej przez księdza i już była

gotowa na śmierć. Rozchodzące się od serca ciepło powoli przenikało wszystkie tkanki jej ciała. Irena czuła spokój.

– Zaraz się spotkamy – myślała, zwracając się do ukochanego. – A po drugiej stronie nie będzie już miejsca na niepewność, samotność i strach.

Żołnierze plutonu egzekucyjnego ze zdziwieniem zauważyli, że na ustach kobiety pojawił się uśmiech. Nie zdążyli się nad tym zastanowić, bo padł rozkaz do oddania ognia. Gruchnęła

celna salwa, a hałas spłoszył z więziennego dziedzińca stada czarnych ptaków. Kiedy rozwiał się dym, strażnicy podeszli, by usunąć ciało. Oni również dostrzegli, że kobieta wygląda, jakby

uśmiechała się przez sen. Ale Irena już nie żyła. Nie wiadomo, czy po drugiej stronie spotkała się z Bolesławem. Ale tu, na ziemi, spoczęli obok siebie w cmentarnych dołach.

Blondynka

Kiedy otworzyły się drzwi, pierwszy do domu Gągałów wszedł „Wulkan”, były ubek i były partyzant. Nie wróżyło to nic dobrego. Ryszard Grondkowski to postać, którą można by

straszyć małe dzieci. Jako ubek uczestniczył w zbrojnym zabezpieczaniu przymusowego pobierania kontyngentów od polskich rolników. Przed komunistami bronili wówczas polskiej wsi partyzanci od Mariana Bernaciaka „Orlika”. Podczas jednej z potyczek Grondkowski rzucił broń

i przeszedł na stronę partyzantów. Twierdził, że nienawidzi komuny i że siłą wcielono go w szeregi UB. W oddziale partyzanckim przybrał pseudonim „Wulkan” i stopniowo zdobywał zaufanie swych nowych leśnych towarzyszy. Sam zgłaszał się na ochotnika do najtrudniejszych

akcji, a nawet do najbrudniejszej roboty – wykonywania wyroków śmierci. Kiedy poznał już wszystkie tajemnice antykomunistycznej konspiracji, po prostu zniknął. A potem, po upływie kilku miesięcy, pojawił się ponownie w terenie, tym razem przyprowadzając ze sobą zastęp

uzbrojonych ubeków. I wtedy na dobre rozpoczęły się aresztowania.

Zofia Gągała „Blondynka”, zdjęcie powojenne (zbiory Krystiana Pielachy)

Nic więc dziwnego, że Zosia Gągała ps. Blondynka aż podskoczyła na krześle ze strachu, widząc w drzwiach „Wulkana”, a za nim uzbrojonych komunistów. Władysław Warowny „Dąb”,

partyzant, który ukrywał się od miesiąca w stodole u Gągałów, stał jak sparaliżowany. Pech chciał, że właśnie wtedy przyszedł do izby, aby pierwszy raz od dawna spokojnie, po ludzku

zjeść śniadanie. Nie zdążył. Pozostałe osoby – mamę Zosi i jej brata – również zaskoczyło nagłe pojawienie się intruzów.

– Ręce do góry! – padło od progu. – A kogóż my tu mamy? – „Wulkan” wszedł do izby ze złośliwym uśmiechem. –

Partyzant „Dąb”, Władek Warowny, mniej sławny brat Stanisława „Mściciela”. Wolałbym dorwać twojego braciszka, ale to i tak niezły połów jak na początek dnia.

– Czy obywatel ma uregulowany stosunek do obowiązkowej służby wojskowej? – rozpoczął formalne przesłuchanie inny ubek.

Grondkowski i jego świta uśmiechali się pod nosem, a Zosia czekała na jakąś reakcję „Dęba”. Miała nadzieję, że zaraz wyciągnie swój pistolet i położy trupem intruzów. Albo

przynajmniej wyskoczy przez okno w brawurowej ucieczce. Niestety nic takiego nie mogło nastąpić, ponieważ Władek zostawił swój pistolet i granaty w stodole, schowane głęboko pośród

snopków. Więc tylko spokojnie stał, kiedy komuniści przetrząsali jego kieszenie i pobieżnie przeszukiwali dom. Starał się nie robić gwałtownych ruchów, ale równocześnie dawał Zosi znaki

oczami. Pokazywał na swoje palto wiszące na oparciu krzesła. Nie wiedziała, o co chodzi, ale kiedy ubecy zabrali „Dęba” do sąsiedniego pokoju, gdzie rozebrali go do naga, przeprowadzając

dokładną rewizję, Zosia szybko sprawdziła kieszenie płaszcza. Znalazła tam pełne magazynki do pistoletu, wyjęła je i schowała pod szafą. Na szczęście zdążyła, zanim wrócił Warowny

w otoczeniu ubeków. – A zatem żegnajcie. A może: do widzenia? – „Wulkan” tryskał humorem. Widać, dobrze

mu było wśród komunistów. Za swą prowokacyjną akcję, kiedy przez jakiś czas udawał partyzanta, musiał otrzymać pokaźne wynagrodzenie, a może i awans.

– Spieprzaj, ty szpiclu jeden – pomyślała „Blondynka” i nie odpowiedziała na pożegnanie.

Dostrzegła jeszcze, że przytomny „Dąb”, nie wiedząc, czy usunęła z jego ubrania kompromitujące magazynki, wziął ze sobą palto jej brata. A kiedy za wychodzącymi zamknęły się drzwi, matka dziewczyny osunęła się bezwładnie na krzesło, głęboko oddychając. Zosia też

czuła zimny pot na plecach, ale nie miała czasu myśleć o sobie. Podała mamie krople na uspokojenie, a potem wachlowała ją starą gazetą, kojąc dobrym słowem skołatane nerwy starszej

kobiety. * * *

Zosia Gągała miała ledwie czternaście lat, kiedy wybuchła wojna i do miejscowości Ryki wkroczyły wojska niemieckie. Do tego czasu zdążyła ukończyć siedem klas szkoły powszechnej,

a potem pracowała, pomagając rodzicom w gospodarstwie. Mieszkali w niewielkiej wsi Oszczywilk, położonej niedaleko Ryk.

Rok 1942 okazał się przełomowy w życiu młodej Zosi. Zapamiętała go jako przymusowy i nagły skok w dorosłość. W styczniu, po długiej chorobie, zmarł tata Zosi – Jakub –

a w październiku odszedł jej dziadek. Siedemnastoletnia dziewczyna, jej mama, Stefania, oraz bracia – Stanisław (ur. 1920) i Jan Rajmund (ur. 1938) – zostali sami z całym gospodarstwem na

głowie. Wtedy też Zosia rozpoczęła działalność konspiracyjną w ZWZ-AK, współpracując z oddziałem „Orlika”. Ale dopiero w następnym roku złożyła konspiracyjną przysięgę.

Stojąc przed Władysławem Antoszczakiem „Szarym”, jednym z dowódców miejscowych pododdziałów, mówiła przejętym głosem:

– W obliczu Boga Wszechmogącego i Najświętszej Maryi Panny, Królowej Korony Polskiej, kładę swe ręce na ten Święty Krzyż, znak Męki i Zbawienia, i przysięgam być wierną

Ojczyźnie mej… Głównym zadaniem młodziutkiej „Blondynki” było przenoszenie konspiracyjnej poczty,

a czasami pomoc rannym partyzantom. W domu Gągałów, który leżał trochę na uboczu wsi, założono skrzynkę kontaktową podziemnej łączności. Zosia przenosiła tajne raporty

i korespondencję najczęściej do Ryk, do placówki „Kluczyk”, znajdującej się w zakładzie ślusarskim Jadwigi Narajczyk „Celiny”. I chociaż „Celina” była aż o piętnaście lat starsza od

Zosi, kobiety szybko nawiązały nić porozumienia i polubiły się. W końcu walczyły o to samo – o wolność i niepodległość Polski. Z tajnymi listami Zosia odwiedzała jeszcze Jana Kuchnio ps. Rolnik, Jana Jałochę ps. Piechota i Jana Kucharskiego ps. Kalina. W majątku Gągałów często

nocowali konspiratorzy, którzy zabezpieczali podziemną radiostację działającą u sąsiadów Zosi. Nieopodal, w lesie, odbywały się z kolei strzeleckie szkolenia polskich partyzantów. Ale chociaż

wszyscy sąsiedzi słyszeli strzały, nikt nigdy nie doniósł Niemcom na Polaków. A nawet odwrotnie, jeden z konspiratorów pracował u Niemca, dowódcy posterunku żandarmerii

w Rykach, i stamtąd wynosił informacje o planowanych aresztowaniach i łapankach, uprzedzając innych Polaków o niebezpieczeństwie.

Był czas, że nastoletnia dziewczyna musiała jechać z lekarzem furmanką dziesięć kilometrów po rannych polskich żołnierzy. Kiedy indziej pędziła rowerem na stację

w Leopoldowie, aby zawiadowca na rozkaz AK zatrzymał zdążający na Wschód niemiecki pociąg. Zosia nie bała się ryzyka, była młoda, odważna i kochała swą Ojczyznę. Była gotowa

zapłacić najwyższą cenę i poświęcić dla niej swe młode życie.

Wkroczenie oddziału Michała Bernaciaka „Orlika” do Ryk. Dowódcę wita kwiatami Jadwiga Narajczyk „Celina” (zbiory

Krystiana Pielachy)

Kiedy okupacja niemiecka zbliżała się ku końcowi, a ze Wschodu parła niezwyciężona Armia Czerwona, w ramach akcji „Burza” oddział „Orlika” samodzielnie wyzwolił Ryki, a wkraczających do miasta polskich żołnierzy szczęśliwi mieszkańcy witali kwiatami. Po przejściu frontu Sowieci nakazali ujawnienie się polskim konspiratorom z organizacji niepodległościowych. Niewielu tego wezwania posłuchało, a ci, którzy się zgłosili, znikali bez śladu w niewyjaśnionych okolicznościach. Dlatego nawet po formalnym zakończeniu wojny

„Blondynka” trwała w konspiracji, podobnie jak większość jej znajomych. Nadal utrzymywała skrzynkę kontaktową w swoim domu, podległą zgrupowaniu partyzanckiemu Mariana Bernaciaka „Orlika”. Przyjmowała również na kwaterze polskich partyzantów.

* * * Wydawało się, że już będzie spokój. Że po aresztowaniu Warownego UB darowało

Gągałom przewinienia, a może nawet zapomniało o nich. Monotonnie mijały kolejne grudniowe dni. Była zima, więc w gospodarstwie nie było zbyt wiele do roboty. Zofia pomagała matce

w domu i doglądała zwierząt w obejściu. Kiedy raz biegła z jajami z kurnika, zauważyła przy furtce człowieka w mundurze. Stał pod słońce, więc nie mogła rozpoznać, czy to swój, czy komunista. Naraz pod dom zajechał wojskowy samochód, rozwiewając resztki wątpliwości.

Pierwszą myślą dziewczyny było: uciekać. Skryła się za kurnikiem, czekając na rozwój wypadków. Funkcjonariusze UB weszli do domu, zostawiając jednego mundurowego przy

pojeździe. Już miała uciekać za stodołę i dalej, przez pola, w las, ale zaraz przyszło opamiętanie i rozterka: co z matką? Zebrała się na odwagę i ze spuszczoną głową wróciła do domu.

– Wola Twoja, Panie – przeżegnała się i weszła do izby, niosąc ze sobą zabrane z kurnika jaja.

– O proszę, a mówiła pani, że córki nie ma w domu. – „Wulkan” Grondkowski stał przed panią Stefanią. – Zguba się znalazła.

– My właśnie do panienki – powiedział inny ubek. – A właściwie – po panienkę. – Ten wasz partyzant, „Dąb”, to jakiś miękki był – śmiał się „Wulkan”. – Ledwo go

troszkę przycisnęliśmy, a już nam wyśpiewał, co i gdzie. Mówił, że to nie była wcale przypadkowa wizyta, wtedy, gdy go zgarnęliśmy. Że już od miesiąca ukrywał się u was. No i bał

się, że przy młocce jego granaty wysadzą waszą stodołę i zabiją niewinnych ludzi. Dlatego powiedział nam, gdzie ukrył broń. Zaraz to sprawdzimy – skinął głową na dwóch

funkcjonariuszy, którzy na ten znak wyszli z domu i skierowali się do stodoły. – To władza ludowa niczego wam nie skąpi – kontynuował „Wulkan” – pomaga w trudnych chwilach, a wy tu

uzbrojonego bandytę trzymacie? Ładnie to tak? Kobiety nie odezwały się. Matka miała łzy w oczach, ale Zosia patrzyła hardo na ubeka. Wiedziała, że zabiorą ją ze sobą, i zastanawiała się, czy wytrzyma przesłuchania i tortury. Czy

wywiozą ją do obozu na Wschód? A może od ręki zastrzelą pod płotem za przewinienia względem komunistycznego państwa?

Po kilku minutach dwaj ubecy wrócili ze stodoły i położyli na stole visa i cztery granaty. – Piękny – zachwycił się „Wulkan”, ważąc w ręku zgrabny pistolet. – To znaczy: piękny dowód rzeczowy – poprawił się szybko, bo przecież vis był symbolem polskiej przedwojennej

techniki zbrojeniowej, w żadnej mierze niedorównującej, jak zapewniali komuniści, broni wytworzonej w ZSRR.

– Nic tu po nas, zbierajmy się – rzucił jeden z ubeków. – Panienka też niech się szybko ubiera. Na razie proszę po dobroci, nie będziemy się tu

przecież szarpać czy skuwać – zachęcał z krzywym uśmiechem „Wulkan”. Pożegnawszy się z matką, Zofia wyszła z domu w otoczeniu ubeków i wsiadła do

samochodu. Zawieźli ją na komendę MO w Rykach. Zdziwiła się, bo nie pytali jej o nic ani nie wzięli się do formalnego przesłuchania. Ale już po chwili do pokoju wszedł potężny drab, który

bez zbędnych grzeczności zabrał się do bicia. Uderzał tak strasznie, że dziewczyna krzyczała z bólu, a potem, wyczerpana cierpieniem nie do wytrzymania, traciła przytomność. To były jej

jedyne chwile ukojenia podczas tej potwornej nocy. Nie trwały jednak długo. Polewano ją

lodowatą wodą dla otrzeźwienia i ponownie bito, aż do utraty przytomności. I tak w kółko, całą noc. Zosia nie miała pojęcia, jak udało jej się wytrzymać te męki.

A jednak przeżyła. Rankiem bez słowa UB zabrało ją do Garwolina i tam dopiero rozpoczęło się przesłuchanie. „Blondynka” początkowo nie przyznawała się do niczego, ale i tak dziwnym zrządzeniem losu w protokole przesłuchania znalazły się obciążające ją wypowiedzi.

Mowa tam była o przynależności „do nielegalnej organizacji WiN” oraz o skrzynce kontaktowej znajdującej się w jej domu. To wystarczyło, aby Zofii Gągale przedstawić zarzuty. Zbliżał się

termin wyborów do sejmu i nowej, „czerwonej” władzy bardzo potrzebne były wszelkie zwycięstwa nad podziemiem antykomunistycznym. Nawet bezkrwawe, na sali sądowej, gdzie zasiadali sędziowie, prokuratorzy i obrońcy naturalnie wyłącznie z komunistycznego nadania.

* * * Było zimno. Na zewnątrz panował kilkunastostopniowy mróz, śnieg skrzypiał pod

stopami, a para buchała z ust przy każdym oddechu. Więźniowie popędzani przez bolszewików z trudem łapali powietrze. Gonieni jak bydło na rzeź kierowali się w stronę centrum miasteczka.

O ucieczce nie można było marzyć. Skazańców eskortowała uzbrojona liczna obstawa, a dodatkowo powiązano ich nadgarstki jednym długim kablem, tworząc nierozerwalny węzeł

ludzkiej niedoli. Na posiniaczonych i opuchniętych twarzach znać było trudy przesłuchań, niektórzy z więźniów ledwo powłóczyli nogami. Na szczęście zbliżali się już do remizy

strażackiej, w której miał się odbyć sąd nad „bandytami z WiN”. Pod budynkiem stało już mnóstwo ludzi, zapewne celowo spędzonych tu przez nową władzę, aby nadać odpowiedni

rozgłos i rangę temu wydarzeniu. Oprócz Zosi Gągały „Blondynki” komunistyczny doraźny sąd miał zadecydować o losie dziewięciu innych konspiratorów. Byli tam Władysław Warowny ps.

Dąb, Jadwiga Narajczyk „Celina”, a ponadto żołnierze: „Gilza”, „Sęp”, „Kamarek”, „Lew”, „Mały” i „Puchacz”, oraz gospodarz Bolesław Czerski.

Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności karnej Zofii Gągały, dokument

ze stycznia 1947 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

Sala pękała w szwach, ale i tak nie wszyscy przymusowi widzowie zmieścili się w środku. Było gorąco i duszno. Nerwowe napięcie osiągnęło w umyśle dwudziestodwuletniej Zosi poziom dotąd jej nieznany. Serce tak łomotało w jej piersi, iż bała się, że albo zaraz wyskoczy, albo w ogóle przestanie bić. Dobrze chociaż, że nie była sama w tej niedoli. Trzymała się blisko „Celiny”, obok której usiadła, kiedy na salę wszedł komunistyczny sąd z Warszawy, rozpoczynając proces. Na wstępie odczytano wszystkim akt oskarżenia. Jako główną winę sądzonych przedstawiono przynależność do nielegalnej organizacji, która działała na szkodę państwa. Niektórym spośród nich zarzucano posiadanie broni, kradzieże i rozboje. Władza ludowa przeprowadzała ten pokazowy proces w remizie w Rykach i niemal na każdym kroku dawała zarówno oskarżonym, jak i mieszkańcom czytelny sygnał, że cały ten cyrk ma co prawda znaczenie propagandowe dla zbliżających się wyborów, ale złapani WiN-owcy to nie do końca ci, których tak naprawdę szukano. Władysława Warownego wypytywano ciągle o jego starszego

brata, Stanisława „Mściciela”. W toku rozprawy padały też inne nazwiska. – Dajcie nam „Wilka”, a wszystkich was puścimy wolno – zwrócił się raz wprost prokurator do skazańców. Nieuchwytny dla komunistycznych służb „Wilk” nazywał się Walenty Olek i był rodzonym bratem jednego z zatrzymanych, „Małego”. Pewnie to głównie dlatego ubecy aresztowali siedemnastoletniego chłopca – bo nie mogli schwytać jego starszego brata. Jadwigę, siedzącą obok Zosi, poproszono, aby spośród ludzi zgromadzonych na sali wskazała władzy tych, z którymi współpracowała w antykomunistycznej organizacji. Przymuszona rozkazem kobieta wstała i odwróciła się. Powoli powiodła wzrokiem po twarzach osób, z których wielu znała od lat, i odważnie, głośno, aby wszyscy słyszeli, powiedziała: – Wszystkich was widzę, wszystkich was znam. Ale nie bójcie się, nikogo nie wydam. Na tę niepokorną wypowiedź zareagował jeden z żołnierzy. Podbiegł do dziewczyny, zamachnął się karabinem i uderzył „Celinę” kolbą w głowę. Po sali przeszedł szum niezadowolenia, ale uzbrojeni żołnierze, których na sali sądowej było jeszcze więcej niż podczas przemarszu przez miasto, gwarantowali dalszy spokojny bieg rozprawy. Zosia wyjęła chusteczkę i podała ją Jadwidze, która próbowała powstrzymać lekkie na szczęście krwawienie. – Mordercy – pomyślała „Blondynka”. – Z kobietami to potrafią walczyć. Ale niech lepiej przypomną sobie, co było w Lesie Stockim. – W zaciętej bitwie „Orlik” odniósł wówczas zwycięstwo nad Sowietami i komunistami. Warszawskim sędziom chyba spieszyło się do domów albo na suto zakrapianą alkoholem kolację, bo proces nie trwał długo. Miała to być pokazówka i była. Miały być srogie wyroki i takie zapadły. Czterech konspiratorów: „Dęba”, „Gilzę”, „Sępa” i „Kamarka”, skazano na karę śmierci, „Celina” i „Lew” otrzymali po sześć lat więzienia, a młodociani „Puchacz” i „Mały” karę więzienia w zawieszeniu. Gospodarza Czerskiego uwolniono z zarzutów, nie wiedząc do końca, jak z nim postąpić, gdy ten jawnie kompromitował władzę, mówiąc, że nie gościł u siebie żadnych bandytów tylko wojsko polskie z ubekiem Ryszardem Grondkowskim na czele. Być może na tę ostatnią decyzję sądu miał wpływ również fakt, że Czerski miał dużo dzieci, a do tego wstawiła się za nim jego będąca w kolejnej ciąży żona. Zofia została skazana na dziesięć lat więzienia za to, że „od lipca 1945 roku do 18 grudnia 1946 roku udzielała wielokrotnie swego mieszkania członkom nielegalnej organizacji WiN” oraz że „przyjmowała i wydawała łącznikom nielegalną korespondencję”.

Pomnik w Rykach, w miejscu egzekucji wykonanej 15 stycznia 1947 r. na Władysławie Warownym, Janie Filipku, Stefanie Kamarku i Adamie Zdrojewskim (zbiory Krystiana Pielachy)

Po odczytaniu wyroków skazańców odprowadzono z powrotem do aresztu w ryckim MO. Któregoś z ubeków musiało ruszyć sumienie, bo do aresztantów przyprowadzono księdza. Wszyscy wyspowiadali się i przyjęli komunię świętą. Najodważniejsza „Celina” przypomniała strażnikom, że skazanym na śmierć przysługuje prawo napisania prośby o ułaskawienie do prezydenta Bieruta. – Dla nich to nawet kuli szkoda, co dopiero atramentu – odburknął na to jeden z ubeków i zatrzasnął drzwi. Po czterech godzinach z aresztu wyprowadzono skazanych na śmierć. Zosia i pozostali nie widzieli już, jak rozebrano ich do bielizny i skrępowano im ręce drutami. Jak popędzono ich na mróz, boso po śniegu, pod ścianę aresztu, gdzie stał już pluton egzekucyjny. Któryś z wartowników ostrzegał, by nie wychylać się przez okna, bo zaraz padną strzały. Zosia skuliła się w kącie i zatkała uszy rękami. Ale i tak usłyszała rozpaczliwy krzyk Warownego: – Boże, za co ja ginę?! A potem huknęła salwa. Zanim zabrano zwłoki, do każdego z zabitych podchodził zdrajca „Wulkan” i z bliskiej odległości strzelał im w głowy ze swego pistoletu. Potem przeniesiono ciała nad staw i tam wrzucono do wykopanego przed momentem dołu na grzęzawisku. Po wystawnej kolacji szef garwolińskiego UB przygotował jeszcze na odchodne dla członków sądu obfite paczki ze świeżą wieprzowiną. Jako że były to dopiero co zaszlachtowane zwierzęta z zarekwirowanego majątku skazanych, niemal widać było, jak świeża krew spływa po chciwych łapskach komunistycznych urzędników państwowych i kapie na podłogę, znacząc za nimi czerwony ślad.

* * * – No chodź. Nie bój się. – Więzienna strażniczka szeroko otworzyła drzwi i uśmiechem

zachęcała do wyjścia. – Chodź, popatrzysz sobie na świat, jak się zmienił, odkąd cię tu zamknęli.

Już wiosna. Zosia powoli dźwignęła się z zatęchłej słomy i ostrożnie podeszła do drzwi. Niepewnie minęła umundurowaną kobietę, a potem krok za krokiem zbliżyła się do okratowanego okna

znajdującego się na końcu korytarza. Powiew świeżego powietrza zakręcił jej w głowie tysiącem pięknych zapachów. Musiała zmrużyć oczy oślepione jasnym słonecznym blaskiem.

– A więc przyszła wiosna – myślała, patrząc z rozkoszą na zielony świat. – Jak długo już tu siedzę? Dwa miesiące, a może trzy? – Nie znalazła odpowiedzi na to pytanie. Każdy

więzienny dzień był tak podobny do innych, że już dawno straciła rachubę. Zosia Gągała wyglądała przez okno, chciwie chłonąc wszystkie szczegóły. W oddali jakiś

mężczyzna orał pole, a z góry dobiegał śpiew skowronków. Nawet tu, w więzieniu, czuć było zapach wilgotnej ziemi, przewracanej pługiem skibą do góry. Drzewa wypuściły liście, trawa również się zazieleniła. Nie było śladu po zimie, śniegu i okropnym mrozie. Ileż by dała, aby móc ogrzać ciągle zziębnięte od betonu wątłe ciało na tym wiosennym słońcu. Pragnęła już na

zawsze opuścić te zimne, więzienne mury. Dopiero wtedy tak naprawdę dotarło do niej, co straciła. Niewyobrażalna tęsknota za wolnością zaparła jej dech. Ten piękny, kwitnący wiosną

świat był dla niej nieosiągalny. – No, dosyć już. Wracaj do celi – przerwała jej rozmyślania strażniczka. Widząc rozpacz na twarzy dziewczyny, próbowała ją pocieszać: – Nie martw się, zanim się obejrzysz, wyjdziesz

na wolność. Zosia uśmiechnęła się blado. Kiedy drzwi celi zamknęły się za nią z głuchym trzaskiem, usiadła na piętach, schowała twarz w dłoniach i gorzko zapłakała – z tęsknoty za matką, domem i wolnością. Chociaż komunistyczna amnestia zmniejszyła jej karę więzienia o połowę, to i tak

przed nią było jeszcze pięć lat w zamknięciu. W warszawskim więzieniu Zosia przebywała do jesieni, a potem przewieziono ją do

bydgoskiego Fordonu. Tam było jej łatwiej i raźniej pośród innych więźniarek. Trafiła do jednej celi z Jadzią Narajczyk, na której pomoc zawsze mogła liczyć. Zresztą, wszystkie zamknięte

kobiety starały się, jak tylko mogły, ulżyć cierpieniom współtowarzyszek niedoli. Przez pierwsze dwa lata jedyną rozrywką Zosi był codzienny piętnastominutowy spacer. Na nic więcej nie

można było liczyć. Jedzenie było nędzne, a cela zimna i wilgotna. Ale po upływie tych dwóch lat sytuacja powoli zmieniała się na lepsze. Po pierwsze zabierano więźniarki do pracy. Z początku robiły na drutach swetry z angory, a potem haftowały i wycinały patki do mundurów. Pod koniec odsiadki Zosia Gągała pracowała nawet w żłobku z dziećmi. Drugą oznaką poprawy warunków,

bardziej dla duszy niż dla ciała, była nadzieja na złagodzenie wyroku i skrócenie kary. Do prezydenta o warunkowe zwolnienie córki już wcześniej pisali jej mama, Stefania, i jej młodszy brat, Jan Rajmund, a wnioski te popierali mieszkańcy wsi Oszczywilk, a nawet lokalny sekretarz

PZPR.

Więzienie w Fordonie, zdjęcie przedwojenne (Narodowe Archiwum Cyfrowe)

Po dwóch latach odsiadki w Fordonie listy tej samej treści zaczęła wysyłać także Zofia. Adresowała je do prezydenta Bieruta i do Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie. I chociaż cały czas żyła nadzieją na zmniejszenie kary i wcześniejsze wyjście na wolność, to zabiegi jej samej i jej bliskich pozostały bez rezultatu. Naczelnik więzienia oceniał ją jako więźnia krnąbrnego i zarozumiałego, kilkakrotnie karanego dyscyplinarnie. Być może właśnie to było przyczyną, że wszelkie jej prośby uzyskiwały odpowiedź odmowną, a wnioskom nie nadawano dalszego służbowego biegu.

Prośba Zofii Gągały do prezydenta Bieruta o darowanie winy i kary (Instytut Pamięci Narodowej)

Zofia Gągała wyszła z więzienia dopiero 19 grudnia 1951 roku, po odsiedzeniu pełnych pięciu lat. Kiedy znalazła się na ulicy, wręcz nie potrafiła normalnie chodzić po równych i prostych chodnikach. Nogi jej się plątały, a w głowie kręciło od nadmiaru wrażeń. Nie znała tego miasta, które żyło poza więziennymi murami, nie wiedziała, dokąd iść i gdzie się zatrzymać. Dobrze, że przyjechał po nią brat i po długim poszukiwaniu odnalazł ją w kościele, gdzie całkowicie oderwana od rzeczywistości trwała na dziękczynnej modlitwie. Po więziennych przeżyciach pozostały jej kłopoty ze zdrowiem, a przede wszystkim szybko postępująca choroba reumatyczna. Dodatkowo milicjant z Ryk o nazwisku Kowalczyk celowo uprzykrzał jej życie. Nie mogła kontynuować nauki, musiała zostać na gospodarce, by opiekować się chorą matką. Próbowała znaleźć pracę w sklepie, ale ciążył na niej cień „reakcyjnego bandyty” i stanowisko to dostał kto inny.

Zofia Gągała „Blondynka”, 1994 r. (zbiory Barbary Kozak)

Zofia Gągała wyszła za mąż w 1954 roku za Józefa Kępkę, ale pozostała przy swoim rodowym nazwisku. W tym samym roku urodziła się jej jedyna córka z tego małżeństwa – Barbara. W domu milczano na temat ciężkich wojennych i więziennych przeżyć Zofii. Ona sama nie chciała o tym opowiadać. Zmowa milczenia trwała do lat dziewięćdziesiątych, kiedy to, w 1994 roku, sąd w wolnej Polsce uchylił wyrok z roku 1947. Zofia Gągała „Blondynka”, żołnierka AK i WiN, zmarła w styczniu 2004 roku.

siostra Izabela

Miasto Wadowice zawsze już będzie ważnym punktem na mapie Polski. Ale latem 1948 roku nikt tam jeszcze nie słyszał o Janie Pawle II i papieskich kremówkach. Chłodna sierpniowa

noc wolno zmieniała się w piękny letni ranek. Jeszcze na trawie perliły się krople rosy, ale wiadome było, że za moment słońce je osuszy i rozpłyną się w powietrzu jak piękne, lecz kruche wspomnienia. Puste ulice napełniały się słonecznym blaskiem, a jedną z nich maszerowała młoda

kobieta. Jej ubiór, a szczególnie nakrycie głowy – wielki, biały charakterystyczny czepek – świadczyły, że jest to zakonnica ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia świętego Wincentego à

Paulo, którego członkinie zwane są w skrócie szarytkami lub siostrami miłosierdzia. Kobieta skręcała w sąsiednią ulicę, gdy nagle, nie wiadomo skąd, pojawił się samochód

i zahamował przed nią. Natychmiast otworzyły się drzwi i wyskoczyło z niego dwóch umundurowanych mężczyzn.

– Witam panią, jesteśmy z Urzędu Bezpieczeństwa, proszę wsiadać z nami do wozu – grzecznie, acz stanowczo zapraszał jeden z oficerów.

– Ale o co chodzi? – pytała zaskoczona kobieta, szukając swoich dokumentów. – Przyjechałam tu po wyposażenie dla przedszkola.

– Papiery nie będą potrzebne, siostro Izabelo, a może Zofio Łuszczkiewicz, jak pani woli? Te słowa odebrały zakonnicy cała dotychczasową pewność siebie. Już wiedziała, że to nie przypadkowe zatrzymanie, ale jakaś grubsza sprawa. Wsiadając do ubeckiego auta, zdążyła tylko

spojrzeć w niebo i powierzyć Bogu swój los. Potem przez całą drogę modliła się w myślach, odpychając od siebie pokusę wyskoczenia z pędzącego samochodu i podjęcia próby ucieczki, która mogłaby – z czego zdawała sobie sprawę – skończyć się utratą zdrowia lub nawet życia. Samochód prowadzony przez ubeków pokonywał kolejne ostre zakręty, kierując się w stronę

Krakowa. – Chociażbym chodził ciemną doliną, zła się nie ulęknę, bo Ty jesteś ze mną – powtarzała

w duchu, kiedy zatrzymali się na terenie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie. – Stół dla mnie zastawiasz wobec mych przeciwników. Dobroć i Łaska pójdą w ślad

za mną przez wszystkie dni mego życia i zamieszkam w domu Pańskim po najdłuższe czasy. Wbrew pozorom pierwsze przesłuchania nie były trudne. Oficerowie pytali ją o materiały

legalizacyjne, nielegalną prasę i ulotki, o kontakty z członkami WiN oraz z Józefem Onką, przedstawicielem UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration,

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy). Zahaczono też o jej działalność podczas niemieckiej okupacji, pracę w szpitalach i wyjazdy zagraniczne. Nie stosowano żadnych form przymusu, a ubecy skrupulatnie spisywali to, co mówiła. Potem

przeniesiono ją do krakowskiego więzienia, gdzie podczas przesłuchań padały takie same lub podobne pytania. Siostra Izabela nie miała nic do ukrycia i odpowiadała zgodnie z prawdą. Całe

swoje dotychczasowe życie powierzyła Bogu i Jezusowi Chrystusowi i to w nich znajdowała prawdziwe oparcie. Także teraz, będąc w rękach bezpieki, całą ufność pokładała w Bogu

i modliła się w duchu:

Siostra Izabela, Zofia Łuszczkiewicz, w warszawskim więzieniu (Instytut Pamięci Narodowej)

– Błogosławiony Pan – Opoka moja, On moje ręce zaprawia do walki, moje palce do wojny. On mocą dla mnie i warownią moją, osłoną moją i moim wybawcą, moją tarczą i Tym, któremu ufam. Po kilku dniach przetransportowano ją do Warszawy, do mokotowskiego więzienia na ulicy Rakowieckiej. Dopiero tam poczuła strach, a czarny cień Złego jawił się jej w ciemnościach piwnicznych lochów, pośród wysokich ścian i murów, w każdym kącie tego przybytku ludzkiego cierpienia. Nocą słychać było zwierzęce wycie ludzi obdzieranych żywcem ze skóry. Odgłos ten wielokrotnie odbijał się echem w długich posępnych korytarzach. Nie pozwalał spać, a nawet modlić się spokojnie. – To koniec – myśleli niektórzy więźniowie, tracąc wszelką nadzieję. Ci jako pierwsi popadali w obłęd, widząc już rychły koniec swego życia i piekielne wrota przed sobą. Inni szli na układ ze złem i sypali każdego, ludzi sobie obcych i całkowicie niewinnych. Jeszcze inni zamykali się w sobie i popadali w całkowite odrętwienie. – Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego. Pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach. Prowadzi mnie nad wody, gdzie mogę odpocząć. Orzeźwia moją duszę. Wiedzie mnie po właściwych ścieżkach… – szeptała Zofia Łuszczkiewicz, kuląc się na lodowatym betonie więziennej celi i zatykając uszy przed odgłosami tortur.

Pierwsza Komunia Święta Zofii Łuszczkiewicz (www.szarytki.pl)

* * * Od urodzenia Zosia była oczkiem w głowie rodziców. Przyszła na świat w Krakowie

w kwietniu 1898 roku jako pierwsze, to wyśnione i wymarzone, dziecko w rodzinie adwokata Michała Łuszczkiewicza i Kazimiery z domu Łakocińskiej. Później miała jeszcze czworo

rodzeństwa. To była naprawdę szczęśliwa i zamożna rodzina. Młoda Zosia otrzymała znakomite wykształcenie, skończyła gimnazjum urszulanek, a potem studiowała nauki przyrodnicze na

Uniwersytecie Jagiellońskim. Władała biegle czterema obcymi językami: angielskim, francuskim, niemieckim i łaciną. Ukończyła kursy sanitarne i podczas wojny bolszewickiej

służyła ochotniczo jako pielęgniarka. Chyba to wtedy poczuła powołanie do tego, by oddać swe życie Bogu, a równocześnie służyć cierpiącym ludziom. Po ukończeniu studiów wstąpiła do

Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia w Krakowie. Do zakonu została przyjęta 20 stycznia 1923 roku i przybrała zakonne imię Izabela.

Przebywała w klasztorach we Lwowie, w Paryżu i Bordeaux. To właśnie w Paryżu w latach 1925–1926 studiowała w Wyższej Szkole Pielęgniarskiej przy szpitalu św. Józefa. Po

powrocie do Polski została skierowana do szpitala we Lwowie, gdzie pracowała początkowo jako pielęgniarka, szybko jednak awansowała na stanowisko dyrektora szkoły pielęgniarskiej

i wykładowcy. Siostra Izabela wielokrotnie wyjeżdżała za granicę, skąd przywoziła do kraju wiedzę o nowych technikach medycznych. Chociaż była kobietą i zakonnicą, miała prawo jazdy na samochody osobowe i ciężarowe. Uzyskała także uprawnienia kinooperatora, a dodatkowo

była fotografem amatorem, grała na fortepianie i pięknie śpiewała. W sierpniu 1939 roku przebywała w Stanach Zjednoczonych na światowej wystawie

medycznej. Na wieść o zbliżającej się wojnie zostawiła wszystko i wróciła najprędzej, jak tylko mogła, do Polski, aby służyć Bogu i rodakom w Ojczyźnie.

* * * – Proszę! – Fałszywie uprzejmy ubek rzucił przed oczy siostry Izabeli zapisaną

maszynowym pismem kartkę papieru. – Podpisz to wszystko, a skończą się twoje udręki – przekonywał. – Będziesz wolna, dostaniesz, co tylko chcesz. Ty i twój zakon będziecie opływać w dostatki, niczego wam nie zabraknie. Dzięki temu uratujecie wiele istnień ludzkich, a chyba

głównie o to chodzi siostrom miłosierdzia, nieprawdaż? Podpisz, władza ludowa dobrze odwdzięcza się swoim współpracownikom.

Słuchała go niezbyt uważnie, czytając podany dokument, ale jego ostatnie słowo zmroziło jej krew w żyłach. „Współpracownik” w ustach tego ubeka brzmiało prawie jak „pomocnik szatana”. Otrząsnęła się i wróciła do lektury, ale to, co przeczytała, wzburzyło ją do reszty.

Odrzuciła kartkę i spojrzała na funkcjonariusza bezpieki. – Ja tego nigdy nie podpiszę – oznajmiła krótko.

– Proszę to przemyśleć przez noc. – Ubek był już lekko poirytowany. – Jutro spotkamy się znowu. A na razie żegnam. Wyprowadzić ją! – wrzasnął na klawiszy.

Siostra Izabela wstała i gwałtownie obróciła się na pięcie. Pęd powietrza sprawił, że kartka lekko sfrunęła z biurka na podłogę. Ale kobieta tego nie dostrzegła i szybko opuściła

pokój przesłuchań. Ubek stanął przy oknie i nerwowo, z głośnym trzaskiem wyłamywał sobie palce ze stawów. Namyślał się. Potem odwrócił się, podszedł do leżącej na ziemi kartki i położył

ją z powrotem na stole. „Ja, niżej podpisana, Zofia Łuszczkiewicz – widniało na papierze – siostra Izabela

z Zakonu Sióstr Miłosierdzia, zeznaję, że mój dobry znajomy, Adam Doboszyński, powiedział mi w 1947 roku, że papież Pius XII przysłał go do Polski, a konkretnie do ks. kard. Adama Sapiehy

i do oo. redemptorystów. Jego wizyta w Polsce miała wiązać się z głównym zasadniczym zadaniem – utworzenia na terenie demokratycznego polskiego państwa siatki szpiegowskiej

działającej na korzyść Niemców i Watykanu”. Przed zaśnięciem siostra Izabela modliła się żarliwie, polecając swój los Panu Bogu.

Odmawiała różaniec, a ponieważ nie miała go przy sobie, zamiast paciorków musiało jej wystarczyć dziesięć palców własnych rąk.

– Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi, teraz i w godzinę śmierci naszej. Amen.

Noc w celi minęła dość spokojnie, ale kiedy rankiem zgrzytnął klucz w jej drzwiach, zakonnica podskoczyła ze strachu. Posłusznie szła przed prowadzącym ją strażnikiem, ale serce zamierało jej z przerażenia – naprawdę nie wiedziała, co ma czynić. Wizja wyjścia na wolność

i pomagania ludziom na zewnątrz była bardzo kusząca. Obietnica dofinansowania zakonu w jego, tak potrzebnej przecież, działalności zdawała się przeważać szalę. Nowe szpitale, domy opieki, pełne sióstr miłosierdzia krzątających się w swych falujących białych czepkach wokół chorych

i cierpiących. A na czele tego wszystkiego siostra Izabela, pełna glorii i chwały… Te myśli, jakkolwiek kuszące, szybko rozwiały się w zderzeniu z rzeczywistością.

Pyszałkowaty ubek, ten sam oficer śledczy co wczoraj, nie wzbudzał jej zaufania. Zakonnicę korciło, by przyjrzeć się dokładnie jego głowie, czy nie rosną tam czasem diabelskie różki,

i zajrzeć w cholewki butów, sprawdzając, czy zdołał jeszcze zachować ludzkie nogi, czy ma już może szatańskie kopyta.

– Obiecuję pani, a jest to słowo polskiego oficera, że kiedy pani podpisze te zeznania, od zaraz odzyska pani wolność. Dodatkowo nowe, demokratyczne państwo polskie wspomoże nieosiągalną dla nas, szarych obywateli, kwotą pani zakon. Ta olbrzymia suma z pewnością pozwoli na postawienie kilku szpitali w wybranych przez panią miejscach. Nie zapomnimy

również o pani rodzinie. Tej normalnej, nie zakonnej. Jej także pomożemy finansowo. Wystarczy tylko podpisać, o tu – wskazał palcem wolne miejsce u dołu kartki. Siostra Izabela zamyśliła się, czytając po raz kolejny pismo.

– Szpiegostwo na rzecz Niemców – powtarzała w duchu – i to na polecenia Ojca Świętego oraz kardynała Sapiehy…

Wzdrygnęła się na samą myśl o tak okropnym kłamstwie, ale wtedy przed oczami stanęły jej nowe, białe szpitalne budynki z błyszczącymi oknami i wdzięczny wzrok chorych leczonych

w tych przybytkach. Topniało wówczas jej serce i sięgnęła już nawet po pióro, kiedy jakiś wewnętrzny głos uciął twardo te wątpliwości: droższe jest czyste sumienie od własnego życia.

Powtórzyła szeptem te słowa, utwierdzając się w podjętej decyzji, a potem rzekła głośno:

Budynki więzienia na warszawskim Mokotowie przy ul. Rakowieckiej, zdjęcie

przedwojenne (Narodowe Archiwum Cyfrowe)

– Droższe mi czyste sumienie nad życie. Nie podpiszę tych oszczerstw. A gdybyście sfałszowali mój podpis, to i tak na rozprawie będę głośno krzyczeć, że takiego kłamstwa nigdy

nie zeznałam i nie zeznam. – Ależ pani Zofio, takim zeznaniem nic pani przecież nie traci, a zyskuje fortunę. Zresztą

i tak to samo zeznał już aresztowany przed panią Doboszyński. – Jeśli prawdą jest to, co pan mówi, to proszę skonfrontować mnie z Adamem

Doboszyńskim – odparła hardo. Wtedy grzeczny dotąd ubek nie wytrzymał i powalił mocnym ciosem niepokorną

zakonnicę na podłogę. Siostra Izabela podniosła się powoli, plując krwią i wypluwając przy okazji trzy wybite zęby.

– Zabrać ją! – wrzasnął oficer UB. – Zapaskudzi mi podłogę, ta szmata. – A potem rzucił jeszcze jadowicie: – To my decydujemy, kogo z kim skonfrontować, jasne?

Pomimo utraty kilku zębów i ciągle kapiącej z ust krwi siostra Izabela poczuła wtedy, co znaczy zwycięstwo, prawdziwa gloria i chwała. Bez żadnych pieniędzy i bez dóbr materialnych.

Z góry patrzyła na miotającego się ubeka i na wyprowadzającego ją strażnika, bo to ona dziś wygrała bitwę z siłami zła.

– Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego. Prowadzi mnie nad wody, gdzie mogę

odpocząć. Orzeźwia moją duszę… – szeptała cicho, nie zważając na krew spływającą jej na ubranie. Wracając posępnymi korytarzami do swej celi, nie widziała już groźnych cieni. Był piękny, słoneczny dzień i nawet do najgłębszych zakamarków więzienia przenikała odrobina

światła. * * *

Wspomnianego Adama Doboszyńskiego Zofia Łuszczkiewicz poznała jeszcze przed wojną. Pierwszy raz spotkała go w lwowskim więzieniu podczas wizyty wyproszonej przez jego

siostrę. Działacz Stronnictwa Narodowego odbywał wtedy karę więzienia za tzw. wyprawę myślenicką, podczas której około siedemdziesięciu osób prowadzonych przez niego zaatakowało w Myślenicach posterunek policji, wtargnęło do domu starosty i zdewastowało żydowskie sklepy.

Miała to być demonstracja polityczna skierowana przeciw rządzącej sanacji oraz żydowskim kupcom, którzy całkowicie opanowali myślenicki handel.

Chociaż w sierpniu 1939 roku w Polsce wiele mówiło się o wiszącym w powietrzu konflikcie zbrojnym, to jednak niewielu wierzyło, że po przegranej wojnie światowej Niemcy

ponownie wywołają burzę. Również we Lwowie ludzie gadali, że Hitler porwałby się z motyką na słońce, gdyby zdecydował się na zaatakowanie Polski, Francji i Wielkiej Brytanii. A jednak,

1 września wybuchła straszliwa wojna, a wieści z frontu nie napawały optymizmem. Wojska niemieckie parły szybko na wschód, a 17 września z drugiej strony uderzyły na Polskę wojska

Stalina. Za moment cały polski Lwów znalazł się w okowach sowieckiej niewoli. Przez czas wojny i okupacji siostra Izabela miała stale niezwykłe szczęście, które

pozwalało wychodzić jej nawet z najbardziej beznadziejnych opresji. Kiedy na lwowskich ulicach zaroił się szeregi sowieckiej armii, a polskich patriotów wyłapywały komanda NKWD, Zofia Łuszczkiewicz, zagrożona aresztowaniem, musiała wymykać się z miasta w przebraniu służącej i pod przybranym nazwiskiem. Udało jej się zmylić poszukujących ją enkawudzistów

i po dramatycznej podróży przez sowiecko-niemiecką linię demarkacyjną przedostać do Krakowa. Bardzo chciała wyjechać za granicę, do Turynu, jednak jej przełożeni w zakonie

postanowili inaczej i nakazali jej pracę w ochronce dla dzieci w Zebrzydowicach. Oprócz opieki nad dziećmi siostra Izabela rozpoczęła działalność kierowaną przeciwko niemieckiemu

okupantowi i nawiązała kontakt z polską konspiracją z AK i BCh. Została łączniczką pomiędzy oficerami i dowódcami podziemnych batalionów Grupy Operacyjnej (GO) AK „Śląsk

Cieszyński”: kpt. „Sękiem”, kpt. „Dębem”, por. „Lepem” i por. „Szczerbą”. Przechowywała materiały medyczne pochodzące z alianckich zrzutów, organizowała szkolenia pielęgniarskie

oraz leczyła rannych żołnierzy podziemia. Pomagała również ukrywającym się Żydom, znajdując dla nich schronienie, organizując im „polskie” papiery, a także załatwiając bardziej przyziemne rzeczy, takie jak żywność, opał i lekarstwa. Znając bardzo dobrze język niemiecki, próbowała

ratować Polaków z niemieckiego zesłania na przymusowe roboty w III Rzeszy. Nie zawsze jednak się to udawało.

Wszystko szło znakomicie. Praca konspiracyjna kwitła w najlepsze, prawie pod nosem okupanta, a szczęście nie opuszczało siostry Izabeli. Nawet podczas tej słynnej wpadki, a potem

brawurowego uwolnienia gen. „Olzy”. A zaczęło się tak… Na początku roku 1944 siostra Izabela została osobistą łączniczką dowódcy

konspiracyjnej GO AK „Śląsk Cieszyński” – gen. Brunona Olbrychta „Olzy”. Niedomagający na zdrowiu generał leczył się w zebrzydowickim klasztorze. Raz ktoś życzliwy doniósł Niemcom,

że Polacy ukrywają tam zakazany przez okupantów odbiornik radiowy. Najście żandarmów skończyło się aresztowaniem „Olzy” oraz przebywających wówczas w klasztorze dwóch kobiet –

rodzonej siostry Zofii Łuszczkiewicz i jej córki. Ta ostatnia próbowała uciekać z nielegalnym

radiem, ale dopadł ją pod ogrodzeniem spuszczony ze smyczy niemiecki owczarek. Całą trójkę zatrzymanych przetransportowano do więzienia w Kalwarii Zebrzydowskiej, by następnego dnia

przekazać ich krakowskiemu gestapo. Siostra Izabela uniknęła aresztowania, gdyż akurat znajdowała się poza klasztorem, a kiedy wracała, ludzie ostrzegli ją przed wsypą. Natychmiast powiadomiono również konspirację i por. „Lepa” przygotował plan odbicia aresztowanych. Już

kolejnego dnia, podczas trwającej zaledwie siedem minut akcji, cała trójka została uwolniona bez żadnych strat.

A potem ze Wschodu przyszła Armia Czerwona. * * *

Jaskrawy snop światła jak reflektor omiatał twarz siostry Izabeli, świdrował zmęczone oczy, próbując wedrzeć się do jeszcze przytomnego mózgu. Kolejne nocne przesłuchanie miało

ją złamać i zmusić do złożenia absurdalnego zeznania, że to ona wraz z Doboszyńskim szpiegowała dla Niemców i Watykanu. Ubecy przestali już być mili jak na początku, a rangę tego

przesłuchania podkreślał swoją obecnością, oprócz młodego porucznika, sam kpt. Różański.

Siostra Izabela (trzecia od lewej w środkowym rzędzie) pośród lekarzy i pielęgniarek

(www.szarytki.pl)

– Skąd pani zna Adama Doboszyńskiego? – padło pytanie, a ona, oślepiona światłem, nawet nie mogła spojrzeć w oczy swym prześladowcom. – Już mówiłam. Poznałam go jeszcze przed wybuchem wojny. – Opowiedzcie nam o swoich spotkaniach z nim. Szczegółowo, proszę. Zaczęła mówić, a oni dopytywali o jej działalność podczas okupacji i współpracę z dywizją śląską AK, o organizację WiN i rolę, jaką siostra Izabela w niej odgrywała. Kiedy zbyt długo zastanawiała się nad odpowiedzią – bili ją. Gdy jakaś odpowiedź nie była zadowalająca dla oprawców – kazali jej robić nieskończoną liczbę przysiadów. Któregoś razu zrobiła ich aż dwa tysiące, zanim padła zemdlona. Ale nie pozwolili jej na dłuższy odpoczynek, szybko otrzeźwiając ją kubłem lodowatej wody. – Opowiedzcie nam o obywatelu USA o nazwisku Józef Onka. Kim był „Aleksander”? Czy zamordowała pani podporucznika Bojanowskiego z UB? Kto krył się pod kryptonimem „69”, a kto pod „71”? W jakich okolicznościach spotkała pani po wojnie Doboszyńskiego? Ciąg pytań rzucanych raz po raz jak kule z karabinu maszynowego nie pozwalał na

zastanowienie się i spokojną odpowiedź. Zmaltretowana nocnym przesłuchaniem kobieta nie potrafiła już zebrać myśli i stworzyć logicznej wypowiedzi. Próbowała mówić, ale zamiast wyrazów i zdań z jej ust wydobywał się jedynie niezrozumiały bełkot. Ubecy widzieli, że ma już dość, ale zamiast zakończyć przesłuchanie, zarządzili stójkę. Rozkazali jej rozebrać się do koszuli i otworzyli szeroko okno, specjalnie robiąc przeciąg. Siostra Izabela stała boso na betonie i powoli zmieniała się w siny sopel lodu. Kiedy chwiała się na nogach ze zmęczenia i niewyspania, znowu polewali ją zimną wodą. Po jakimś czasie kobieta nie była w stanie zapanować nad swoim ciałem, które dygotało z zimna. Była cała odrętwiała, wydawało się, że ma rozległe odmrożenia. Jednak nawet w tych warunkach próbowała kierować swe myśli ku Bogu. – Okryje cię swymi piórami i schronisz się pod Jego skrzydła – szeptała kojące słowa psalmu – Jego wierność to puklerz i tarcza. W nocy nie ulękniesz się strachu ani za dnia – lecącej strzały, ani zarazy, co idzie w mroku, ni moru, co niszczy w południe… Niedola nie przystąpi do ciebie. Nie pamiętała, jak długo już tak stoi. Wiedziała tylko, że przynoszą jej tu jedzenie, tu też miała załatwiać swoje potrzeby. Zdawało się jej, że mijają kolejne dni i noce, a ona wciąż stoi w zmrożonej koszuli tyłem do okna, przez które wdziera się lodowate zimno. Cały świat wirował jej przed oczami, nie rozumiała już nic z tego, co mówią śledczy. To był chyba jedyny plus – nie musiała odpowiadać na ich pytania, gdyż ich po prostu nie słyszała. W skroniach jej pulsowało, w uszach coraz głośniej dzwoniło. Jej nogi spuchły tak, że stały się podobne do pni drzew. Ale ubecy nie przerywali swojej pracy. Różańskiego już od dawna nie było, teraz pilnowali jej na zmianę młodzi oficerowie śledczy. Czekali, aż ta niepokorna zakonnica złamie się, powie wszystko, co chcą, i podpisze się pod tym. Ale ona trwała twarda i nieruchoma jak posąg, choć w duszy już prosiła: – Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! – Ale zaraz dodawała: – Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie. To była jej ostatnia świadoma myśl. W następnej chwili straciła przytomność i upadła bezwładnie na podłogę.

* * * Kiedy przez Polskę przeszedł front, a nasze ziemie zalały niezliczone zastępy Armii

Czerwonej i NKWD, zakon skierował siostrę Izabelę do pracy w szpitalu w Rzeszowie. Była tam zwykłą pielęgniarką, mogąc bezpośrednio nieść pomoc chorym i cierpiącym. W rzeszowskim

szpitalu zwierzyła się kiedyś jednej z pielęgniarek, że w czasie niemieckiej okupacji należała do AK. To przez nią nawiązała kontakt z kpt. Kawalcem ps. 69 i mjr. Lazarowiczem ps. Aleksander,

oficerami DSZ, a potem WiN na obszar rzeszowski. Sama otrzymała kryptonim „71”, ale nie składała przysięgi – widocznie ktoś uznał, że działalność antykomunistyczna w ramach

organizacji DSZ i WiN jest kontynuacją walki o wolną Polskę prowadzonej wcześniej przez AK, więc nie ma potrzeby zaprzysięgać jej ponownie.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH „Borujsko”)

Jesienią 1945 roku szpital, w którym pracowała siostra Izabela, odwiedził Józef Onka, obywatel Stanów Zjednoczonych, przedstawiciel UNRRA. Onka zbierał informacje na temat potrzeb Polaków po wojnie oraz kontrolował podział darów. To wówczas siiostra Izabela na polecenie „Aleksandra” prosiła Onkę o pomoc finansową dla WiN. Nie zgodził się, ale zabrał ze sobą przekazaną przez zakonnicę zapieczętowaną kopertę z przechwyconymi dokumentami sowieckimi oraz opisem stosunków polityczno-społecznych w Polsce po wyzwoleniu. Kiedy na leczenie do szpitala trafił ciężko ranny oficer UB – ppor. Ludwik Bojanowski – siostra Izabela poinformowała o tym fakcie swych przełożonych z organizacji. Kategorycznie odmówiła za to współudziału w egzekucji ubeka. Nie zgodziła się na osobiste otrucie go, a potem próbowała odwieść od tego pomysłu ludzi z organizacji. Niestety nie udało jej się wyperswadować im tego planu. Nie wtajemniczono jej w szczegóły akcji i zupełnym zaskoczeniem było dla niej, gdy pewnego listopadowego wieczoru roku 1945 ktoś wdarł się do szpitala i zastrzelił rannego ubeka. Wzięła za to całą odpowiedzialność za umożliwienie ucieczki anonimowemu więźniowi UB, który w jej szpitalu przeszedł operację wycięcia ślepej kiszki. Potem na polecenie zakonnych przełożonych s. Izabela przeniosła się do Krakowa i pracowała w szpitalu świętego Łazarza. W dalszym ciągu utrzymywała kontakt z Kawalcem, który nawet próbował organizować dla niej nielegalny przerzut za granicę. Jednak wobec ogromnych wątpliwości kobieta odstąpiła od tego zamiaru. To właśnie w Krakowie, przypadkowo, na ulicy siostra Izabela spotkała Jadwigę Malkiewicz, siostrę Doboszyńskiego. Od niej dowiedziała się, że Andrzej jest w Polsce, ale musi ukrywać się przed władzą pod przybranym nazwiskiem. Jednocześnie Jadwiga poinformowała ją, że brat jest bardzo schorowany i potrzebuje pomocy. Przez wzgląd na dawną znajomość zakonnica pojechała do niego do Wrocławia i zaproponowała mu opiekę oraz wypoczynek w domu sióstr miłosierdzia w Zebrzydowicach. Gościła Andrzeja Doboszyńskiego przez miesiąc. Nadszedł jednak dzień, kiedy siły tej młodej kobiety wyczerpały się. Coś w niej pękło.

Miała już dość konspiracji, podległości, wykonywania rozkazów, ukrywania siebie i innych. Nie mogła dłużej znieść ciągłego strachu i nerwów. Zwierzyła się ze swoich rozterek spowiednikowi i to on poradził jej, by zerwała na zawsze kontakty z organizacją. Tak też zrobiła, poświęcając się odtąd całkowicie pracy przy najbardziej potrzebujących – została szefową ochronki i przytułku dla dzieci. Kiedy otrzymała informację, że ma jechać do Wadowic po przydział sprzętu dla przedszkola, niezwykle się uradowała. Przez myśl jej nie przeszło, że ten wyjazd to ubecki podstęp, a aresztowany i torturowany przez UB Adam Doboszyński wskazał ją jako jedną z osób, które udzieliły mu pomocy…

* * * Obudziła się w więziennym lazarecie. Dawniej uczyła się i pracowała w wielu

światowych i polskich szpitalach, ale do tego pomieszczenia na Rakowieckiej słowo „szpital” bynajmniej nie pasowało. Kilka dni dochodziła do siebie po brutalnych torturach i niekończącej

się stójce. Kiedy wróciła do aresztu, natychmiast wezwano ją na rozprawę sądową, która toczyła się

w… sąsiedniej celi. Ten proces to była kpina z wymiaru sprawiedliwości. Na uwagę siostry Izabeli, że nie odczytano jej aktu oskarżenia, skonfundowani komunistyczni sędziowie nie

znaleźli odpowiedzi i odroczyli sprawę o dwa tygodnie. Po tym czasie oskarżono ją o przynależność do nielegalnej organizacji WiN, kontakty z oficerami tejże, przechowywanie materiałów legalizacyjnych organizacji i kolportaż nielegalnej prasy. Akt oskarżenia zawierał

ponadto zarzuty: przekazywania tajemnic państwowych i materiałów wywiadowczych Józefowi Once, kontaktu z nielegalnym emisariuszem Adamem Doboszyńskim, pomocy w zamordowaniu

ubeckiego ppor. Bojanowskiego oraz pomocy w ucieczce hospitalizowanemu więźniowi UB. Siostra Izabela próbowała się bronić.

– Nie zbierałam żadnych informacji dla obywatela USA Józefa Onki – mówiła. – Kiedy spotykałam się z Doboszyńskim, nie wiedziałam, że nielegalnie przekroczył granicę i jest

emisariuszem polskich ośrodków emigracyjnych. Traktowałam go jako starego znajomego, który schorowany potrzebuje pomocy. Jeśli zaś chodzi o pomoc w zastrzeleniu tego oficera UB, to ja, jako zakonnica, nigdy bym się tego nie dopuściła. Próbowałam nawet odwieść od tego zamiaru

chłopców z organizacji. Proszę wezwać na świadka Weronikę Nadolską, również zakonnicę, która razem ze mną pracowała wtedy w szpitalu w Rzeszowie – przekonywała.

Legitymacja zakonna siostry Izabeli, czyli Zofii Łuszczkiewicz (www.szarytki.pl)

Na kolejnej rozprawie dopuszczono do głosu proponowanego przez Izabelę świadka – szarytkę Weronikę.

– Tego dnia, nie pamiętam dokładnej daty, to było pod koniec listopada 1945 roku, około godziny dziewiętnastej, może dwudziestej – zeznawała przed sądem Nadolska – gdy pracowałam w kuchni, usłyszałam trzask drzwi z bocznej klatki schodowej. Wyszłam wówczas na korytarz,

aby przypomnieć hałasującym o zachowaniu ciszy. Wtem usłyszałam kilka strzałów dochodzących z separatki ppor. Bojanowskiego. Przestraszyłam się i wróciłam do kuchni. Kiedy po jakimś czasie weszłam do separatki, zastałam tam zwłoki Bojanowskiego i jakieś nieznane mi kobiety. Drzwi frontowe były pilnowane przez portiera, który je zamykał i otwierał, ale o jakiej porze, tego nie wiem. Jeśli zaś chodzi o drzwi od podwórza, to wykluczam, by oskarżona Zofia Łuszczkiewicz mogła się starać o pozostawienie ich otworem, ponieważ one i tak zawsze były otwarte. Ja dopiero zamykałam je na klucz, kiedy wychodziłam z pracy, to jest około godziny dwudziestej pierwszej. Do tej pory drzwi na podwórze były cały czas otwarte. Co oskarżona robiła w czasie zabójstwa? Tego nie wiem. W tych godzinach nie pełniła już służby i pewnie

spała w swoim pokoju na trzecim piętrze szpitala. Sąd wysłuchał świadka, ale i tak zinterpretował na swój sposób wydarzenia ze szpitala

w Rzeszowie. W ostatnim słowie siostra Izabela poprosiła o łagodny wymiar kary. Trudno jednoznacznie ocenić, czy wyrok, który zapadł 23 września 1949 roku w Warszawie, był łagodny.

Wojskowy Sąd Rejonowy skazał zakonnicę na karę piętnastu lat więzienia. W sprawie morderstwa Bojanowskiego komuniści przyjęli wariant, że skoro wiedziała o możliwości

zabójstwa, to powinna bezzwłocznie donieść o tym władzom. Równocześnie uniewinniono siostrę Izabelę od zarzutów przekazywania Once tajemnic państwowych. Pozostałe punkty

oskarżenia utrzymano w mocy. Mogło się wydawać, że to już koniec, ale niestety nie. Dla niektórych komunistów wyrok,

który zapadł we wrześniu, był zbyt łagodny dla patriotycznej zakonnicy. Złożono wniosek o rewizję wyroku i ponowne rozpatrzenie sprawy. W marcu 1950 roku przed warszawskim

Wojskowym Sądem Rejonowym odbyła się kolejna rozprawa, a oskarżonej Zofii Łuszczkiewicz znowu przypisano winę za pomoc w zabójstwie Bojanowskiego oraz przekazywanie tajemnic

państwowych Once. A skoro przewinień więcej, to i kara musiała być wyższa. Tym razem siostra Izabela została skazana na karę śmierci, dożywotnią utratę praw obywatelskich i przepadek

mienia. Następnego dnia napisała prośbę o ułaskawienie do prezydenta, ale i tak powoli przygotowywała się na śmierć.

– Niech miłość Twoja przejawia się przeze mnie, myśl Twoja całą mnie podnosi ku Tobie, a wola Najświętsza niech mnie z Tobą na wieki zjednoczy i uczyni jedno. Amen.

* * * – A może teraz podpiszecie te zeznania? – Śledczy ponownie położył przed siostrą Izabelą gotowy protokół, w którym przyznawała się do szpiegowania na rzecz Watykanu

i papieża. – Nic wam nie da to pismo do Bolesława Bieruta. Jeśli nawet w przypływie dobroci spojrzy łaskawie na takiego bandytę jak wy, to co najwyżej zamieni wam karę śmierci na

dożywocie. Ale dla was to i tak bez różnicy, czy zgnijecie od razu w ziemi, czy w więzieniu. Za to przyznanie się do winy – mamił – spowoduje, że dostaniecie albo karę w zawieszeniu, albo krótki, naprawdę króciutki areszt. Może pół roku, kilka miesięcy? To zasadnicza różnica: do

śmierci tkwić za kratami albo po pół roku wyjść na wolność i cieszyć się z życia. – Dajcie już z tym spokój – odpowiadała pogodzona z losem kobieta. – Nie mogę

podpisać tego zeznania, ponieważ jest to czyste kłamstwo, całkowicie wyssane z palca. Moje sumienie zabrania mi podpisywać się pod takim ohydnym oszustwem.

– Jak sobie chcecie. Zgnijecie w więzieniu z własnego wyboru – denerwował się ubek. – Chyba że wcześniej zostanie wykonany wyrok śmierci.

– Nie straszcie mnie. Jestem pogodzona z Bogiem i nie boję się śmierci. Trochę żal życia – przyznała – ale nic to. Jestem gotowa przyjąć wolę Pana Boga i Jezusa Chrystusa.

– Wy mi tu nie wyskakujcie z Bogiem! Cywilizowany człowiek nie wierzy w takie bzdury. Skoro już wybraliście swoją przyszłość, to ja nie mam nic do dodania. Chcieliśmy dla was dobrze, chcieliśmy ratować wasze życie, ale sami wybraliście – skończył ubek i nakazał

zabranie więźniarki do celi. Po kilku dniach późnym wieczorem w drzwiach celi zgrzytnął klucz. Odgłos ten postawił

siostrę Izabelę natychmiast na nogi. – Zbierajcie się – powiedział strażnik. – Czas na was, jeśli rozumiecie, co mam na myśli.

– Jestem gotowa. – No to chodźmy – powiedział i zaprowadził zakonnicę do najgłębszego więziennego

lochu, w którym, jak wieść niosła, wykonywane były wyroki śmierci. Czekało tam na nią kilku rozbawionych młodych funkcjonariuszy UB, a klawisz ustawił ją pod murem i zaproponował

zawiązanie oczu. Odmówiła, lecz zapytała o księdza i ostatnią spowiedź. – Przecież wy jesteście już prawie świętą – śmiali się komuniści. – Po co wam ksiądz? Sami siebie wyspowiadajcie i porozmawiajcie ze swoim wszechwładnym Bogiem. Macie pięć

minut – skończyli i zapalili papierosy. Siostra Izabela stała pośrodku tego wszystkiego i chociaż od dawna gotowa była na

śmierć, to teraz nie bardzo wiedziała, jak ma się zachować. Do powagi chwili nie pasowali ci rozbawieni młodzi ubecy, a brak księdza czy innych świadków wykonania wyroku (klawisz

gdzieś znikł) tylko potęgował niepewność. – Czy przed egzekucją będzie odczytana jakaś formuła? – pytała coraz bardziej

zaniepokojona, myśląc, że to nie tak miało wyglądać… – Będzie: tralala, bum! – drwił prowodyr całej akcji, a pozostali gruchnęli śmiechem. –

No dobrze, już czas. – Rzucił peta na podłogę. – To jak, zawiązujemy oczy? – Nie trzeba – odpowiedziała, ale po chwili zamknęła oczy i modliła się żarliwie. Mijały

sekundy, a kiedy usłyszała trzaski przeładowywanej broni, kończyła szybko: „Chociażbym chodził ciemną doliną, zła się nie ulęknę, bo Ty jesteś…”.

Gruchnęły strzały, wzbudzając falę powietrza i atakując bębenki w uszach. Zawirowało jej w głowie, ugięły się pod nią nogi, ale nie upadła. Nie czuła bólu. W uszach słyszała zwierzęcy

chichot ubawionych ubeków.

Siostra Izabela, czyli Zofia Łuszczkiewicz, w trakcie odsiadywania wyroku więzienia

(www.szarytki.pl)

– Patrzcie, jak zbladła, jak święta panienka – zaśmiewał się jeden z nich, podniecony własnym dowcipem. – Jak pergamin z wiekowej Biblii – dorzucił inny. – Pewnie ma mokro… – chciał kontynuować następny, ale przywódca grupy zakrzyknął: – Koniec na dzisiaj. Wyrok odraczamy do następnego razu. Kiedy? Nie wiadomo. Ledwie żywą ze strachu kobietę odprowadzono do celi. Jeszcze kilkakrotnie łotry z UB bawiły się jej kosztem, urządzając takie pozorowane egzekucje. A działo się to tak często, że zakonnica przyzwyczaiła się do tego, w każdym momencie przygotowana, by odejść do Domu Pana. Aż w końcu ubeków to znużyło i przestało bawić. W maju 1950 roku siostrze Izabeli złagodzono wyrok, zamieniając karę śmierci na dożywotnie więzienie.

* * * Zofia Łuszczkiewicz więziona była dwa lata w warszawskim areszcie na Rakowieckiej, trzy lata odsiedziała w Inowrocławiu, a pozostałe w bydgoskim Fordonie. Dopiero w połowie

1950 roku, będąc już dwa lata w zamknięciu, uzyskała zgodę na widzenie z rodziną. Przez osiem lat pozbawiona była dostępu do sakramentów świętych i mszy świętej. Nie miała nawet medalika

i różańca. Wówczas za paciorki ponownie musiały starczać jej palce u rąk, kiedy razem ze współwięźniarkami odmawiały kolejne cząstki maryjnej modlitwy. Zofia Łuszczkiewicz

oceniana była negatywnie przez władze więzienne jako osoba wroga dla Polski Ludowej. Była przez to wielokrotnie karana dyscyplinarnie.

Dopiero pod koniec odbywania kary w Fordonie więzienne warunki siostry Izabeli poprawiły się. Pracowała wraz innymi kobietami przy wykonywaniu haftów, a po odwilży roku

1956 dostała do celi różaniec i książeczkę do nabożeństwa. Na mocy amnestii z 1952 roku zamieniono jej dożywotni wyrok na karę dwunastu lat pozbawienia wolności. A ze względu na

fatalny stan jej zdrowia oraz chorobę matki sąd udzielił jej przerwy w odbywaniu kary. Siostra Izabela wyszła z fordońskiego więzienia w czerwcu 1956 roku i zamieszkała w domu zakonnym w Krakowie. Po złożeniu rewizji wyroku została definitywnie zwolniona w grudniu 1956 roku. Długoletnie więzienie i tortury odcisnęły nieodwracalne piętno na jej zdrowiu. Miała gruźlicę

kostno-stawową nogi oraz (o czym jeszcze nie wiedziała) raka złośliwego szczęki umiejscowionego w okolicy wybitych podczas śledztwa zębów.

„Jestem poważnie chora – pisała po wyjściu z więzienia. – Przeżyłam poważną operację i czeka mnie następna. Bogu się jednak oddałam, tak jak czyniłam to zawsze podczas ośmiu lat

więzienia i jestem spokojna”. Siostra Izabela zmarła w sierpniu roku 1957, rok po wyjściu z komunistycznego

więzienia…

Lala

Tak naprawdę nikt nie wiedział, co dokładnie się stało. Przyjacielscy, albo przynajmniej „pozytywnie neutralni”, sowieccy partyzanci nagle zmienili front względem polskiej armii

konspiracyjnej walczącej przeciwko Niemcom. Jeszcze niedawno sami Sowieci zaproponowali Polakom założenie obozu leśnego tuż obok swojej bazy partyzanckiej, a kilka dni temu dowódcy

radzieckich oddziałów zaprosili na wspólną naradę ppor. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”, dowodzącego polskim oddziałem AK na Wileńszczyźnie. Podczas spotkania miano omówić

wspólną akcję skierowaną przeciw Niemcom. Ale teraz wszystko się zmieniło. Polskie dowództwo znikło bez śladu, polski partyzancki obóz był otoczony, a żołnierze zostali rozbrojeni.

Dlaczego tak się stało? Tego nikt spośród Polaków znajdujących się nad jeziorem Narocz nie mógł odgadnąć.

Podobne myśli kłębiły się w głowie sanitariuszki z oddziału „Kmicica” – Lidki Lwow ps. Lala, kiedy i ją Rosjanie prowadzili pod bronią pomiędzy ziemiankami i szałasami. Radzieccy bojcy zaprowadzili dziewczynę na sam koniec obozu i tam wepchnęli do ostatniej ziemianki,

ustawiając wartę przed wejściem. Lidka stała na środku zatęchłej, zimnej izby, czekając, aż oczy przyzwyczają się do ciemności.

– „Lalka”, to ty? – padło nagle z kąta. – Pan porucznik tutaj? – zdziwiła się dziewczyna. Kiedy wczoraj po wyjeździe na

rozmowy z Sowietami zniknęła raptem cała polska kadra dowódcza, niektórzy przebąkiwali nawet o ich skrytobójczej śmierci.

– Tak, to ja. – Podporucznik „Kmicic” podszedł do sanitariuszki i niepewnie się uśmiechnął. – Jak widzisz, jeszcze żyję. Nie dogadaliśmy się z Ruskimi. Oni chcą czegoś więcej niż normalna współpraca jak do tej pory. Ale nie mogę się wdawać w szczegóły, nie jesteśmy tu sami – znacząco wskazał głową drugi kąt ziemianki. – Liczę, że Moskale dalej będą chcieli ze

mną rozmawiać. Bądźmy dobrej myśli. Trzeba przetrwać tę noc, a jutro wszystko się musi wyjaśnić.

Niestety zamkniętym w podziemnym bunkrze nie było dane zaznać spokojnego snu. Trzeci zatrzymany, młody chłopak, chyba Polak, ale zaciągający z białoruska, chwilę po północy

wpadł w szał. Biegał jak obłąkany, ciskał się na wszystkie strony i wykrzykiwał, że musi stąd wyjść. Początkowo Lidka i porucznik próbowali go uspokajać, tłumaczyć, że nawet jeśli sforsuje

drzwi, to na zewnątrz czekają wartownicy i cekaem wycelowany w ich ziemiankę. Nic nie skutkowało, a dziewczyna zaczęła się bać, że nieznajomy zrobi sobie, a może nawet i im,

krzywdę. Po jakimś czasie młody szaleniec wyrwał skoble z drzwi i wyskoczył z pomieszczenia. Zaraz na zewnątrz posypały się strzały, a „Lalka” rzuciła się ze swym dowódcą na ziemię, kiedy

kule przelatywały przez ich ziemiankę. Po chwili usłyszeli okropne wycie i krzyki chłopca:

Lidia Lwow „Lala” (pierwsza z lewej) w oddziale

„Kmicica”, Wileńszczyzna, 1943 r. (zbiory Lidii Lwow-Eberle)

– Za co mnie zabijacie?! Dziewczynie cierpła skóra, kiedy wsłuchiwała się w te przeraźliwe odgłosy. Ale potem wszystko ucichło i po pewnym czasie i ona, i „Kmicic” doszli do wniosku, że chłopak musiał być przez Rosjan podstawiony, gdyż nigdy wcześniej nie widzieli go na oczy. Nie domyślali się tylko, czy miał on wyciągnąć z nich jakieś tajemnice, czy też sprowokować ich do ucieczki prosto pod moskiewskie kule. Kiedy zostali sami, porucznik wyznał „Lali”, że nie doszli z Sowietami do porozumienia co do planowanej wspólnej akcji na niemiecki garnizon. – Ale chcą negocjować – dodał z nadzieją w głosie. – Mają przerzucić mnie za linię frontu i zabrać na rozmowy na wyższym szczeblu, może nawet do Moskwy. Reszta nocy minęła bez przygód i więźniowie mogli troszkę się przespać i odpocząć. Następnego dnia chory „Kmicic” otrzymał od Sowietów jakieś lekarstwo, a około godziny piątej po południu przyszli uzbrojeni żołnierze i zabrali go ze sobą. Na polski mundur zarzucił swój wojskowy płaszcz, a wychodząc, rzucił: – Zostań z Bogiem, Lidka. – To był pierwszy raz, kiedy użył w stosunku do niej imienia, a nie pseudonimu. „Lalka” zdążyła tylko skinąć mu ręką i została sama. Myślała z niepokojem o swej przyszłości i o tym, co może się dziać z innymi zatrzymanymi Polakami. Dla odegnania natrętnych myśli zaczęła chodzić po ziemiance. Tak minął jej cały dzień i w końcu, w środku nocy, zmęczona targającymi nią złymi przeczuciami – usnęła. Rankiem wartownicy opuścili swój posterunek, a jeden z nich na odchodne powiedział do Lidki, że jest wolna i może wracać do polskiej bazy. – Wracać, ale dokąd? – myślała, wychodząc z ciemnej nory na świat. Mimo wszystko czuła niezmierną ulgę, że może odetchnąć wreszcie pełną piersią. Nie wiedząc, w którą stronę powinna iść, usiadła na drewnianym balu przed swym niedawnym więzieniem, a jakaś kobiecina, która zajmowała się kuchnią w sowieckim obozie, przyniosła jej nawet coś ciepłego do zjedzenia. Lidka zapytała ją, gdzie podział się ten polski oficer, który był z nią przetrzymywany. – Poprowadzili go w kierunku dawnej bazy litewskiej. Ale tam rozstrzeliwują… W tamtym miejscu zastrzelili też mojego męża… „Lala” strwożyła się, usłyszawszy taką odpowiedź. Faktycznie, od tamtej pory nikt już nigdy nie widział ppor. „Kmicica”. Załamana dziewczyna nie miała pojęcia, co dalej czynić. Siedziała bezczynnie, czekając nie wiadomo na co. Nie dość, że bała się ruszyć z miejsca, to jeszcze zupełnie nie wiedziała, w którą stronę iść, by trafić do swoich. Gdy tak trwała w zamyśleniu, od strony leśnej drogi nadszedł jakiś partyzancki oddział. Słysząc polską mowę, Lidka poczęła przyglądać się baczniej maszerującym ludziom. Miała szczęście! To byli Polacy, jej znajomi z oddziału. Dołączyła do grupy i razem z nimi wróciła do polskiego obozu.

* * * Lidia Lwow urodziła się w Rosji w listopadzie 1920 roku, w Plosie nad Wołgą, a pół roku później jej rodzice, Rosjanie, uciekając przed bolszewizmem, wyjechali do Polski i zamieszkali

w Nowogródku. W Polsce Lidka poznawała historię kraju, który przygarnął jej rodzinę, i zaczynał kształtować się w niej polski patriotyzm. Chociaż była prawosławną Rosjanką

mówiącą po rosyjsku, coraz bardziej czuła się Polką. Działała w polskim harcerstwie, kończyła gimnazjum w Nowogródku, a następnie – po przeprowadzce rodziny do Kobylnika –

w Święcanach. Tam też dziewczyna zdała maturę w 1938 roku i za namową dziadka poszła na studia prawnicze na Uniwersytet Stefana Wyszyńskiego w Wilnie. Zdążyła ukończyć ledwie

jeden rok studiów, kiedy wybuchła wojna. Najpierw Niemcy przejechali przez Kobylnik, a potem zaraz wkroczyli żołnierze sowieccy, bardzo brudni i biedni. Pod okupacją radziecką żyło się

coraz gorzej i dlatego Lidka postanowiła wspomóc rodziców i znaleźć pracę. Została nauczycielką języka rosyjskiego w sowieckich wiejskich szkołach. Praca ta nie gwarantowała wysokich zarobków, ale miała jeden wielki plus – Rosjanie z zasady nie wywozili do łagrów

nauczycieli. A właśnie nadszedł czas wielkich wywózek Polaków do obozów na Wschód. Represje nie ominęły również najbliższej rodziny Lidii. Jej tata, który jeszcze po wkroczeniu na Wileńszczyznę Rosjan w 1939 roku pracował jako agronom, został zatrzymany i trafił do pracy przy wycince lasów gdzieś daleko, aż za Uralem, a następnie pracował w sowieckim kołchozie.

Kiedy wybuchła wojna niemiecko-radziecka, Wileńszczyznę ponownie zajęli Niemcy, co dla Polaków oznaczało nieco spokojniejsze rządy niż za czasów okupanta ze Wschodu. W rodzinie Lwowów nastąpiła pewna stabilizacja. Matka Lidki pracowała w mleczarni w Kobylniku, a jej

brat w miejscowym nadleśnictwie. Sama dziewczyna w dalszym ciągu zajmowała się nauczaniem dzieci w wiejskich szkołach.

W środku jednej z sierpniowych krótkich nocy roku 1943 rodzinę Lidki obudziło gwałtowne łomotanie do drzwi. Zaskoczeni niespodziewanym najściem stanęli w sieni, a matka

wyjrzała na zewnątrz. Przed domem stali partyzanci mówiący po rosyjsku. Zachowywali się całkiem spokojnie.

– No diewoczka, poajdiom – powiedział przywódca grupy. – Ubieraj się i pakuj dokumenty, zabieramy cię. Za współpracę z Niemcami – dodał, odsłaniając zęby w uśmiechu.

Ale Lwowom nie było do śmiechu. Wszystkich zamurowało. – Nu, dawaj, dawaj – ponaglali dziewczynę, której ze strachu drżały ręce. Nie pozwolili

na pożegnanie z rodziną i prędko wypchnęli ją na zewnątrz. Niedaleko czekał na nich wóz z końmi. Kiedy doszli do furmanki, partyzanci zaczęli nagle rozmawiać po polsku. Pomogli

dziewczynie wsiąść i sami też wskoczyli na wóz, który natychmiast ruszył. – Kim wy właściwie jesteście? – spytała szeptem zdumiona Lidka, ale nikt nie raczył jej

odpowiedzieć – tylko uśmiechali się tajemniczo. Podróż przez lasy zajęła im resztę nocy, a rankiem furmanka z Lidką i nieznanymi mężczyznami wjechała do wsi całkowicie opanowanej przez partyzantów. Wszędzie było

mnóstwo wojska, dogasały liczne ogniska, a gdzieniegdzie dało się słyszeć ckliwe partyzanckie pieśni. Ale to jeszcze nie był koniec podróży, lecz jedynie krótki przystanek. Partyzanci z Lidką

przepłynęli jezioro Narocz, a wieczorem zawiązali jej oczy i poprowadzili do leśnej bazy polskich żołnierzy. Po krótkim marszu zatrzymali się, a z oczu Lidii opadła zasłona. Zobaczyła mnóstwo namiotów, szałasów i ziemianek, a wszystko położne pośród gęstych drzew. Zaraz też

otoczyły ją inne dziewczęta z partyzantki i okazało się, że jest wśród nich jej znajoma z gimnazjum w Święcanach. To od niej Lidka dowiedziała się, że znalazła się w polskim oddziale

Armii Krajowej, dowodzonym przez ppor. „Kmicica”. Początkowo została przydzielona jak większość kobiet do pracy przy kuchni, ale potem dowódca zechciał mieć Lidkę stale przy sobie.

A że w domu mówili na nią „Lala”, taki właśnie wybrała sobie konspiracyjny pseudonim. Dwa tygodnie później Sowieci podstępem aresztowali polskie dowództwo i rozbroili

żołnierzy. Niektórym, w tym Lidce, proponowano wstąpienie do radzieckiej brygady. Ale dziewczyna, chociaż przecież Rosjanka, odmówiła.

– Zostanę z Polakami – ucięła krótko. Dziś już wiemy, że Sowieci rozstrzelali wtedy łącznie około osiemdziesięciu Polaków

razem z dowodzącym, ppor. „Kmicicem”. Z drugiej, kilkudziesięcioosobowej grupy próbowano

stworzyć polski oddział podległy Sowietom. Nazwano ich górnolotnie komunistyczną Brygadą im. Bartosza Głowackiego, a na dowódcę mianowano starszego już wiekiem Wincentego

Mroczkowskiego „Zaporę”. Do tej grupy trafiła i „Lalka”, kiedy uwolniono ją z ziemianki, w której przebywała razem z „Kmicicem”. Był tam też Mieczysław Kitkiewicz „Kitek”, główny

prowodyr ucieczki od Sowietów i próby nawiązania na powrót kontaktu z polską AK. Jeden z partyzantów z pododdziału „Kitka” podszedł do „Lali” ze słowami:

– Słuchaj, my wychodzimy, cały pluton. I już tu, do Sowietów, nie wrócimy. Jeśli chcesz, to chodź z nami.

Lidka nie namyślała się ani chwili, złapała swą podręczną torbę i pobiegła za partyzantem, aby prosić dowódcę plutonu, by pozwolił jej iść razem z nimi. Mieczysław

Kitkiewicz zgodził się i pluton energicznie wyszedł z obozu. To wówczas „Lala” po raz pierwszy usłyszała ten pseudonim, który żołnierze powtarzali, rozmawiając między sobą.

– Idziemy do „Łupaszki” – mówili. * * *

Zygmunt Szendzielarz ps. Łupaszko to legenda polskiej antyniemieckiej, a potem antykomunistycznej partyzantki. Ten znakomity dowódca, zagończyk i kawalerzysta urodził się w 1910 roku, brał udział w wojnie obronnej w roku 1939, a potem działał w konspiracyjnych

kołach pułkowych wcielonych następnie do ZWZ-AK. W roku 1942 organizował siatkę wywiadowczą na linii kolejowej Wilno–Podbrodzie–Ryga, a później był w bezpośredniej

dyspozycji Komendy Wileńskiego Okręgu AK. W następnym roku szefostwo wysłało go do oddziału ppor. Burzyńskiego, do którego jednak nie zdążył dotrzeć przed radziecką zdradą.

Zbierał pod swoją opieką polskich rozbitków od „Kmicica” i uciekinierów wcielonych siłą do Sowietów lub do komunistycznej brygady „Zapory”. Po dwutygodniowym błądzeniu po lasach

i szukaniu kontaktu do „Łupaszki” dołączył również czterdziestoosobowy oddział „Kitka”, a w nim Lidka Lwow. Ba, jedną z grup przyprowadził sam szef komunistycznej brygady,

„Zapora”, a „Łupaszko” postawił go na czele jednego z plutonów w na nowo zorganizowanej przez siebie brygadzie.

Po połączeniu się oddziałów nowa otucha wstąpiła w serca polskich żołnierzy. Mieli nadzieję, że teraz już razem będą bić Germańca oraz Litwinów pozostających na niemieckiej

służbie, a przy tym skutecznie obronią się przed sowieckimi zdradzieckimi napaściami. Wszyscy byli niezwykle radośni i podekscytowani. Wszyscy, oprócz jednej młodej dziewczyny, bowiem

Lidka wciąż oczekiwała na rozmowę z dowódcą. Była zmartwiona i trochę zdenerwowana. Domyślała się, że polscy partyzanci do końca jej nie ufają. Była przecież Rosjanką, przeżyła

sowiecką napaść, a to, że więziono ją razem z „Kmicicem”, nie było dostateczną okolicznością łagodzącą. Mogła przecież robić za szpicla. Jeszcze podczas marszu dowódca plutonu, „Kitek”,

delikatnie sugerował jej, że nie są jej pewni.

Polskie oddziały już razem. Od prawej: Mieczysław Kitkiewicz „Kitek”, Wincenty Mroczkowski „Zapora”, Zygmunt

Szendzielarz „Łupaszko”, Antoni Rymsza „Maks”, Czesław Kozłowski „Bohun” i Mieczysław Chojecki „Podbipięta”, październik 1943 r. (zbiory Lidii Lwow-Eberle)

– Czas pokaże, jaka jesteś naprawdę. Mianowany przez Sowietów na dowódcę brygady „Zapora” zaraz po połączeniu się z „Łupaszką” wziął Lidkę na stronę i powiedział jej: – Przysłuchuj się, co mówią chłopcy, i mi przekazuj. Tylko dyskretnie. Naturalnie „Lalka” nie miała zamiaru być wtyczką i donosić na innych partyzantów i żadnych informacji nie przekazywała Mroczkowskiemu. Nie miała sobie nic do zarzucenia, ale i tak niepokoiła się w oczekiwaniu na wezwanie do nowego komendanta, który rozmawiał po kolei z każdym z osobna. Wreszcie poproszono i ją. – Panie komendancie, melduje się sanitariuszka „Lala” – powiedziała mocnym głosem Lidka po wejściu do pokoju „Łupaszki”. – Proszę, usiądź. Rosjanka? – Tak, ale wychowana w Polsce. I całym sercem już Polka. Dowódca w ogóle nie poruszył tematu podejrzeń wysnuwanych pod jej adresem. Być może nie do końca jej ufał, ale podczas rozmowy nie dał tego odczuć. Za to usilnie namawiał dziewczynę, aby ta porzuciła niebezpieczną partyzancką służbę i wróciła do domu. – Ale ja nie mogę wrócić – protestowała. – Niemcy wiedzą przecież, że zabrali mnie ze sobą partyzanci. Na miejscu czeka mnie pewne rozstrzelanie. Mam iść na oczywistą śmierć? Porucznik długo przyglądał się Lidce i w końcu uśmiechnął się, a ona pomyślała, że nowy dowódca nie jest taki groźny, jak o nim mówią. Wręcz przeciwnie, był przyjazny i ujmujący, a do tego miał bardzo ładny uśmiech. – A więc dobrze, „Lala”, zostaniesz z nami. Będziesz sanitariuszką w moim oddziale – zadecydował. Lidka dostała z powrotem swoją torbę sanitarną z niezbędnymi rzeczami i już niebawem musiała opatrywać pierwszego pacjenta – Jurka Lejkowskiego, rannego w nogę po potyczce, jaką polscy partyzanci stoczyli z policjantami litewskimi będącymi na hitlerowskiej służbie. Gdy

skończyła zakładać opatrunek, podszedł do niej „Łupaszko” i zapowiedział, że ma opiekować się tym rannym osobiście, pod żadnym pozorem nie może go zostawić samego. Oddział ruszył w drogę, a „Lalka” nie odstępowała na krok Lejkowskiego, który jechał na wozie. Długi marsz trwał całą noc, a nad ranem partyzanci pod wsią Koryniaty ponownie natknęli się na posterunki Litwinów. Rozbrzmiały strzały i zapłonęły drewniane budynki. „Łupaszko” z oddziałem ruszył do ataku, a Lidka i jej podopieczny oraz powożący furmanką chłopak zostali z tyłu sami. Dziewczyna pamiętała o rozkazie dowódcy i nie zostawiła rannego. Postanowili wolno posuwać się naprzód, a Lidka prosiła woźnicę, by wypatrywał znajomych żołnierzy. Jechali dość długo i w końcu szczęśliwie dotarli do swego oddziału. Bitwa była wygrana. Litewskich policjantów udało się przegonić bez strat własnych, dlatego też wszyscy mieli świetne humory. Kiedy Lidka z rannym wjechała furmanką do obozu, wszyscy witali ją jak starą, dobrą znajomą. To chyba właśnie wtedy polscy partyzanci zaakceptowali ją jako towarzyszkę partyzanckiej niedoli. A „Lala” zdała swój pierwszy poważny egzamin na wojnie.

Na pierwszym planie Lidia Lwow „Lala” z Zygmuntem Szendzielarzem „Łupaszką” wśród żołnierzy 5 Brygady Wileńskiej (zbiory Lidii Lwow-Eberle)

Sam „Łupaszko” pochwalił ją przy wszystkich, podkreślając z uznaniem, że nie uciekła i nie zostawiła rannego oraz że zdołała dołączyć do reszty. Potem przybliżył się do niej i pocałował w oba policzki, szepcząc jej do ucha: – Masz piękne oczy. Czarne jak noc. Obdarzył ją swym zniewalającym uśmiechem, a ona, oblewając się rumieńcem, poczuła radość i dumę, jakich nie doznała nigdy dotąd.

* * * To nie było zwykłe zauroczenie. Po kilku miesiącach Lidka ze zgrozą (no bo przecież

wojna!) zauważyła, ze kocha swojego dowódcę. A on, jak zawsze bardzo dla niej miły, stwarzał coraz częstsze okazje, aby mogli być razem. Doszło nawet do tego, że Lidka została pierwszą

siostrą – sanitariuszką „Łupaszki” – która miała przebywać stale przy dowódcy. Na przełomie lat 1943 i 1944 Zygmunt w obecności swego adiutanta poprosił Lidkę

o rękę. Zgodziła się z radością, choć przecież wiedziała, że czas wojny i partyzanckiego życia to nie pora na ślub i wesele. Komendant nakazał, aby dziewczyna od tego czasu uważała się

oficjalnie za jego narzeczoną. Nie rozpowiadali o tym wydarzeniu chłopcom z oddziału, ale

niektórzy i tak domyślali się wszystkiego. Mimo że byli parą, sanitariuszka zwracała się do Zygmunta jak dawniej: panie komendancie.

Zygmunt Szendzielarz był już żonaty z Anną Swolkień, z którą miał urodzoną w 1939 roku córeczkę Basię. Niestety nie był to udany związek, a od jakiegoś czasu małżonkowie żyli w separacji, ponieważ Anna zakochała się w koledze męża z konspiracji. Potem ów mężczyzna

zginął, a ona została zabrana przez Niemców na przymusowe roboty na Zachód. Zmarła tam w 1945 roku podczas bombardowania, jej córka, Basia, dostała się pod opiekę babci.

Pod koniec stycznia 1944 roku oddział „Łupaszki” stacjonował we wsi Worziany, dokąd na odprawę przyjechał z komendy mjr „Węgielny”. Nikt nie pamięta, jak to się stało, że nagle do wsi wkroczył oddział Niemców i Ukraińców. W ostatniej chwili jeden z wartowników zdążył raz wystrzelić na alarm i rozpętało się piekło. Zaskoczeni Polacy próbowali się bronić, skupiwszy się przy dowódcy. Pech chciał, że „Łupaszko” wybiegł z domu, zabierając swój pistolet maszynowy, ale tylko z jednym magazynkiem i bez większego zapasu amunicji. Wykorzystując moment, gdy

strzały nieco zelżały, komendant podczołgał się do leżącej nieopodal „Lali” i, przekrzykując odgłosy bitwy, poprosił:

– Przynieś mi amunicję, bo zapomniałem. Lidka natychmiast pobiegła do chaty. Kule dosłownie gwizdały wokół jej głowy, lecz na

szczęście nie trafiły sanitariuszki. Wpadła do izby i zabrała leżące na stole naboje do empi Zygmunta. Kiedy wróciła, partyzantów już nie było. Widocznie przeszli do kontrnatarcia i ruszyli

dalej za cofającym się nieprzyjacielem. Mając na uwadze ostatnie słowa swego dowódcy i narzeczonego, Lidka nie wahała się ani chwili i pobiegła szukać oddziału. Bała się, że

„Łupaszce” może stać się coś złego, kiedy nie będzie miał czym strzelać. Kiedy znalazła się na otwartym polu pomiędzy wsią a lasem, nieprzyjaciel ponownie otworzył ogień. Dziewczyna

kluczyła, biegnąc zygzakiem, i co chwila padała w zmrożone bruzdy ziemi. Za którymś razem, gdy zbyt późno rzuciła się na ziemię, poczuła, że coś rozrywa jej lewą rękę. Nie czuła bólu.

Z niedowierzaniem patrzyła na spływającą jej po dłoni krew. Sanitariuszka nie pomyślała nawet, aby zrobić sobie opatrunek. Sprawdziła tylko, czy może poruszać palcami zranionej ręki, a potem znowu puściła się biegiem w stronę lasu. Tam, na linii drzew, dopędziła partyzantów i zdyszana przekazała amunicję Zygmuntowi. Krzyknęła, gdy nagle wroga kula świsnęła tuż obok, trafiając

dowódcę w prawą rękę. Na szczęście przy komendancie była już jego osobista sanitariuszka i rana od razu została opatrzona. Polacy odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Worzianami, ale była

to ciężka walka. Straty okazały się poważne.

Lidka Lwow wśród polskich partyzantów (Instytut Pamięci Narodowej)

Na ciągłych bojach z Niemcami, a także wspomagającymi ich Litwinami i Ukraińcami oraz ze zdradziecką partyzantką sowiecką upływały dni roku 1944. Do Wileńszczyzny zbliżały się front wschodni i regularne oddziały Armii Czerwonej. Dla ludzi brygady „Łupaszki”, którzy

często zmuszeni byli walczyć na dwa fronty, wejście Rosjan mogło oznaczać tylko jedno – zagładę oddziału i śmierć jego żołnierzy.

* * * Kilkanaście postaci bezszelestnie maszerowało w środku nocy leśnymi bezdrożami. Była

wczesna jesień, a tej bezchmurnej nocy księżyc i gwiazdy świeciły nadzwyczaj jasno. Maszerujący musieli zachowywać maksymalną ostrożność. Na polecenie przewodnika wszyscy

zdjęli buty i teraz boso, ale dzięki temu w zupełnej ciszy, przemierzali linię Curzona – nową wschodnią granicę Polski, siłą narzuconą naszemu narodowi. Na znaki dawane przez

prowadzącego zatrzymywali się i nasłuchiwali. Kilka razy musieli kryć się przed sowieckimi patrolami i niejednokrotnie w strachu przeskakiwali przez szosę tuż przed światłami

nadjeżdżających ciężarówek. Grupka dowodzona przez „Łupaszkę” miała za zadanie przejść przez środek Puszczy Białowieskiej i już po drugiej stronie nowej granicy, w Białymstoku,

spróbować nawiązać kontakt z AK. Lidka podążała tuż za Zygmuntem i rozmyślała o ostatnich burzliwych wydarzeniach. O tym, że jej brygada nie wzięła udziału w akcji w Wilnie, ponieważ dowódca zadecydował inaczej. Ale w sumie dobrze się stało, ponieważ te oddziały, które przyłączyły się do operacji „Ostra Brama”, zostały potem przez Rosjan rozbrojone. Brygada Szendzielarza uciekała na

zachód przed nadciągającym frontem, lawirując pomiędzy sowieckimi oddziałami frontowymi. To wtedy dla zmylenia nieprzyjaciół „Łupaszko” zmienił im nazwę na „Brygada Warszawska”

i wszystkim żołnierzom powymyślał nowe pseudonimy. Pod Grodnem Polaków otoczyli Sowieci, a na rozmowy przybyli ich oficerowie. Zygmunt ponownie zastosował fortel i wysłał

z Sowietami tylko oddział kawalerzystów na koniach, sam obiecując dołączyć niebawem z resztą brygady. Oczywiście nie zrobił tego, rozwiązał oddział, radząc partyzantom, by wrócili do swych domów lub przekradali się dalej na zachód w mniejszych grupkach. W jednej takiej grupie wraz

ze swym narzeczonym znalazła się „Lalka”.

Idąc za „Łupaszką”, Lidka miała oko również na kilkunastoletniego chłopca o imieniu Miecio. Sam Zygmunt prosił ją, aby podczas marszu opiekowała się chłopakiem i miała nad nim

pieczę. Czternastoletni wówczas Mieczysław Abramowicz ps. Miecio był sierotą bez stałego miejsca zamieszkania i od grudnia 1943 roku przebywał stale w brygadzie „Łupaszki”, formalnie jako osobisty ordynans komendanta. W rzeczywistości Zygmunt traktował chłopca bardziej jak swego syna niż podwładnego. Z czasem to przywiązanie do Miecia udzieliło się również Lidce.

Grupa partyzantów „Łupaszki”: 2. Jerzy Jezierski „Stefan”, 4. Wanda Minkiewicz „Danka”, 5. Lucjan Minkiewicz

„Wiktor”, 8. Mieczysław Abramowicz „Miecio” (Instytut Pamięci Narodowej)

Kiedy oddział bez przygód przedostał się przez linię Curzona do polubelskiej Polski, „Łupaszko” nawiązał kontakt z miejscową konspiracją AK. Partyzanci pomogli przybyłym

rozkwaterować się po wsiach po kilka osób, aby przeczekać zimę. Zygmunt postanowił podporządkować się Białostockiemu Okręgowi AK i chciał sam pojechać do miasta, by tam stawić się w wyznaczonym przez miejscowych AK-owców punkcie kontaktowym. Na ten

pomysł nie zgodziła się jednak Lidka, słusznie obawiając się niebezpieczeństwa. – Pojadę pierwsza. Sprawdzę ten kontakt i dopiero wtedy umówię wam spotkanie –

nalegała. Przekonywała Zygmunta, że kobiecie łatwiej poruszać się teraz po Polsce. A ona, jako Rosjanka, dogada się łatwo z Sowietami, no i nikt nie będzie podejrzewać, że jest w jakimś

podziemnym wojsku. Dowódca uległ jej prośbom i ruszyła w drogę. * * *

Lidka szła niespiesznie ulicami miasta. Mijała kamienice, niektóre z nich obrócone w ruiny – ślady niedawnych walk o miasto. Wreszcie dotarła pod wskazany adres i znalazła się

przed dużym drewnianym domem z podwórkiem. Bez namysłu weszła przed otwarte drzwi, pokonując kolejne stopnie schodów. Będąc już na piętrze, zobaczyła wielu ludzi i uzbrojonych

żołnierzy. – Pewnie to komunistyczny kocioł – pomyślała i okręciła się na pięcie. Nie biegła, lecz powoli schodziła na dół, by nie wzbudzić podejrzeń. Niestety, kiedy znalazła się na zewnątrz,

zaraz pojawili się uzbrojeni wartownicy żądający dokumentów. Lidka miała tylko jakieś fałszywe papiery, nawet nie ze swoim zdjęciem.

– To nie pani dokumenty – warknął polski żołnierz. – Niech pan się przyjrzy dokładnie, to ja jestem na tej fotografii – upierała się

dziewczyna, lecz powoli traciła nadzieję, że mundurowy da się przekonać. Do Polaka podszedł Sowiet i on również podał w wątpliwość autentyczność dokumentów. Potem bezceremonialnie

złapał ją za rękę, gotów zaciągnąć do mieszkania, w którym urządzono kocioł. – Chwileczkę, wyjaśnijcie mi, co tu robicie – dopytywał jeszcze Polak.

Lidka kątem oka dostrzegła szyld zakładu fotograficznego wiszący nad drzwiami budynku. Hardo odpowiedziała żołnierzowi:

– Ja do fotografa! Muszę przecież uaktualnić zdjęcie z dokumentów. Sowiet zaklął od nosem, ale puścił rękę dziewczyny i w końcu odszedł. Polak zwrócił

dziewczynie fałszywe dokumenty i rzekł, kręcąc głową z niezadowoleniem: – Może pani iść.

Lidka pobiegła jak na skrzydłach, szczęśliwa, że tak się to wszystko skończyło. Kiedy wróciła do „Łupaszki”, nadal nie mogła uwierzyć w swoje szczęście. Patrzył na nią

jak na szaloną, kiedy z szerokim uśmiechem oznajmiała: – Jest wsypa, na kontakcie wszyscy aresztowani! Komunistyczny kocioł.

I opowiedziała Zygmuntowi, co ją spotkało w Białymstoku. Nie odwiodło to „Łupaszki” od chęci nawiązania kontaktu z dowództwem AK i podporządkowania swojego oddziału

komendantowi Okręgu Białystok, ppłk. Władysławowi Liniarskiemu ps. Mścisław. Po kilku dniach Lidka znowu ruszyła do miasta. Tym razem towarzyszył jej, uzbrojony jedynie w pistolet,

„Łupaszko”. Złapali ciężarówkę, która miała podwieźć ich na rogatki. Niestety nie dojechali nawet do przemieść Białegostoku, gdy radzieckie wojsko zatrzymało ich na punkcie kontrolnym.

„Lala” z „Łupaszką” (zbiory Lidii Lwow-Eberle)

Legitymujący ich wojak długo przeglądał dokumenty Zygmunta i w końcu kazał mu iść ze sobą. Lidka wyskoczyła z samochodu i podążyła za swym dowódcą. Zaprowadzono ich do wiejskiej chałupy i tam dowodzący kontrolą podoficer zaczął przesłuchiwać „Łupaszkę”. Okazało się, że fałszywe papiery komendanta polskiej partyzantki były źle wypełnione i to stało się głównym powodem zatrzymania. Zygmunt tłumaczył się, że jest zaopatrzeniowcem, że jeździ po okolicy i skupuje różne rzeczy, a potem tymi towarami handluje. Żołnierze kręcili głowami i zadawali coraz bardziej dociekliwe pytania. A „Lalka” siedziała jak na szpilkach i nie mogła się skupić na rozmowie. Patrzyła na „Łupaszkę”, który swój pistolet marki Browning miał schowany za pasem spodni, pod swetrem i kurtką. Nikt ze zgromadzonych nie dostrzegł broni, ale „Lalka” cały czas wodziła przerażonymi oczami za zarysem kolby pistoletu. Rosjanie nie chcieli mu wierzyć. Dopiero kiedy zaczęli wypytywać Lidkę i ta w języku rosyjskim potwierdziła słowa Zygmunta, dodając, że go zna, mieszka w tej samej miejscowości i dlatego wsiadła razem z nim

do samochodu, dali za wygraną. Na odchodne obszukali „Łupaszkę”, ale zrobili to tak niedbale, że nie wyczuli broni. Wypuszczeni partyzanci odetchnęli z ulgą, ale nie chcieli dalej kusić losu. Zatrzymali samochód i wrócili na swoją kwaterę.

* * * Przyszła zima i spadł głęboki śnieg. Mróz był tak silny, że drzewa pękały jak zapałki,

a śnieżne zaspy udaremniały jakąkolwiek wędrówkę przez las. Udręczeni wojną ludzie otrzymali następny cios – widmo głodu i śmierci zaczęło zaglądać im w oczy.

Kryjówka, w jakiej przyszło im przetrwać najgorsze dwa tygodnie życia, była to mała nora wykopana w ziemi. Wcześniej w tej jamie ukrywał się przed Niemcami jeden Żyd, a teraz schronienie musiało pomieścić aż dwie osoby. Panowały tu ciemność i okropny smród. Każdy, kto po raz pierwszy wpełzł do jamy, z miejsca dostawał torsji i chciał jak najszybciej uciekać,

taki był tu zaduch, pomieszany z odorem zgnilizny. Ale po jakimś czasie można było się do tego przyzwyczaić. Lidka z Zygmuntem, ściśnięci w norze i wiecznie przytuleni do siebie, nie czuli nawet mrozu panującego na zewnątrz. Opatuleni grubymi ubraniami prawie nie wychodzili na świat, niewiele jedli. Szczerze mówiąc, nawet nie byli głodni. Od czasu do czasu tylko gasili

pragnienie. Rzadko kiedy się też do siebie odzywali, oszczędzając tlen i energię, by jak najdłużej wytrwać w ukryciu.

„Lalka” i „Łupaszko” nie bez powodu skryli się w podziemnej norze w lesie. Ludzie z ich oddziału już wcześniej bezpiecznie przemieścili się w rejon Hajnówki. Nawet „Miecio”, chociaż

z dąsami, poszedł z nimi na rozkaz komendanta. Na kwaterze we wsi Kieturyki został tylko „Łupaszko”, ciągle czekając na łącznika z Białegostoku, oraz jego nieodłączna towarzyszka,

Lidka. Dla bezpieczeństwa musieli jednak wyjść ze wsi i ukrywali się przez kilka dni w kopcu na kartofle. Mieli szczęście, bo akurat wtedy do wsi przyjechało NKWD, szukając polskich

partyzantów. Od tego czasu Sowieci codziennie robili naloty, a „Lalka” z „Łupaszką” musieli znaleźć lepsze schronienie, i to najlepiej z dala od wioski. W ten sposób znaleźli się w leśnej

norze, kryjąc się tu jak dzikie zwierzęta tropione przez bezwzględnych myśliwych. Warunki panujące w ziemnej jamie były tragiczne. Nie można było się wyprostować, nie dało się nawet wyciągnąć nóg na leżąco. Mogli tylko siedzieć, opierając się o ziemną ścianę, lub leżeć z mocno podkulonymi nogami. Kiedy Lidka zmieniała pozycję i przekręcała się na drugi

bok, to samo musiał uczynić Zygmunt. Wegetując tak w ciasnej norze przez wiele dni, oczekiwali na jakąś informację z oddziału. W każdej chwili mogli spodziewać się komunistycznej obławy,

która skończyłaby się dla nich – w najlepszym wypadku – długoletnią niewolą. Nerwy mieli napięte do granic możliwości.

Pewnego razu Zygmuntowi bardzo zachciało się palić. Nie wychodząc z ukrycia, wyciągnął papierosa i długo szukał zapałek. Nareszcie znalazł jakieś resztki. „Lalka” patrzyła

z niedowierzaniem na swego towarzysza.

Lidia Lwow (siedzi na ziemi, druga z lewej) pośród partyzantów z oddziału, 1945 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

– Zadusi nas tu tym dymem – myślała z niepokojem, kiedy próbował wykrzesać iskrę. Wilgotne zapałki nie chciały się jednak palić i jedna po drugiej łamały się w zdenerwowanych rękach „Łupaszki”. Kiedy z ostatniej opadła siarka, nie wzniecając nawet najmniejszego płomienia, Zygmunt zaklął i rzucił papierosa w kąt. Lidka, obserwując z boku jego zmagania, wybuchła nagle głośnym, niepohamowanym śmiechem. Pękła w niej jakaś nerwowa blokada, a dzięki temu wybuchowi radości mogła wreszcie zrzucić z siebie całe pokłady nagromadzonego w ostatnich dniach napięcia. „Łupaszko” początkowo próbował ją ignorować, ale nie wytrzymał. Z wściekłością przycisnął ją do ściany i próbował uciszyć, zatykając jej usta dłonią, a potem w odruchu szaleństwa jego palce silnie zacisnęły się na szyi dziewczyny.

– Udusisz mnie – wyszeptała, ledwo łapiąc oddech. W ostatniej chwili mężczyzna oprzytomniał i puścił Lidkę, głośno dysząc ze zdenerwowania. Leżeli tak kilka minut, ciężko oddychając. W końcu Zygmunt powiedział cicho: – Bardzo cię przepraszam. To był najtrudniejszy czas w ich życiu. Nieludzkie warunki, w jakich przyszło im koczować, ciągły strach i odosobnienie były ciężką próbą dla ich związku. Wydarzenia tamtej nocy, paradoksalnie, jeszcze ich do siebie zbliżyły. Przezwyciężyli zwierzęce instynkty i przylgnęli do siebie, zasypiając w ciszy nocy. Pierwszy raz od dawna nie czuli strachu. Następnego dnia przybył wreszcie oczekiwany łącznik z oddziału.

* * * Miesiąc przed zdobyciem przez Rosjan Berlina i zakończeniem II wojny światowej na Białostocczyźnie odtworzona brygada „Łupaszki” wyszła w pole. To była jeszcze prawdziwa

partyzantka, z wieloma akcjami skierowanymi przeciwko wojskom sowieckim i komunistycznym. Żołnierze Szendzielarza rozbrajali posterunki milicji i rekwirowali pędzone na wschód przez Rosjan niemieckie bydło z Prus Wschodnich. Pozbawionych broni polskich komunistycznych żołnierzy na ogół puszczano wolno, a sama antykomunistyczna działalność

miała wielkie poparcie miejscowej ludności. Oddział formalnie podporządkował się Armii Krajowej Obywatelskiej (AKO) i ppłk. „Mścisławowi”, z którego rąk „Łupaszko” otrzymał

nawet awans do stopnia majora. Brygada została podzielona jak w przedwojennej kawalerii na szwadrony, wszyscy żołnierze byli uzbrojeni i umundurowani. Zdarzało się nawet, że

komunistyczni konfidenci brali brygadę „Łupaszki” za regularny komunistyczny polski oddział WP lub KBW, zostawiając ich w spokoju i donosząc majorowi na innych „bandytów”.

Przy komendancie stale przebywała „Lala”. Siłą rzeczy brała również udział w zbrojnych akcjach oddziałów brygady. W kwietniu 1945 roku uczestniczyła jako sanitariuszka w walkach

brygady z oddziałami ludowego Wojska Polskiego oraz Armii Czerwonej pod wsią Kapitańszczyzna oraz przy moście na Bugu niedaleko Siemiatycz. Pod koniec kwietnia była

z oddziałem w Narewce, kiedy rozbrojono posterunek MO, zarekwirowano towary ze spółdzielni oraz zdewastowano pocztę i urządzenia telefoniczne znajdujące się w niej. Podczas tej akcji rozstrzelano cztery osoby wskazane wcześniej przez siatkę konspiracyjną jako niebezpieczni

działacze komunistyczni i konfidenci. Lidka brała udział w potyczkach i akcjach egzekucyjnych, uczestniczyła w wielkich

bitwach i napadach na posterunki milicji. Była tam, ale nie walczyła. Nigdy nie dostała nawet broni. Zamiast karabinu na ramieniu nosiła swą sanitarną torbę, zamiast pistoletu używała

bandaży i jodyny. Niestety dobra passa nie trwała długo. „Mścisław” ze swoją AKO podporządkował się

organizacji WiN, a stamtąd nadeszły rozkazy rozwiązania leśnych oddziałów zbrojnych. Stało się to wówczas, kiedy cały świat uznał nową, komunistyczną Polskę za niepodległe państwo. Temu

nakazowi musiał podporządkować się i mjr „Łupaszko”. Dlatego też we wrześniu 1945 roku rozpuścił swych ludzi, dając wszystkim wolną rękę. Wychodzący dostawali fałszywe dokumenty i trochę pieniędzy. Pokusa normalnego życia była bardzo silna i działała na wyobraźnię. Nawet Lidka poważnie zastanawiała się nad skorzystaniem z tej możliwości. Miała już dość wojaczki, chodzenia wiecznie w męskich spodniach i spania byle gdzie z garścią słomy pod głową. Wizja

prawdziwego domu z ogródkiem, łóżka z czystą pościelą, kontynuowania nauki na studiach była niezwykle kusząca. Myślała nawet o porzuceniu oddziału i modliła się w cichości serca

o znalezienie dobrego wyjścia z tej sytuacji. Ba, gotowa była wtedy nawet wstąpić do zakonu.

Jednego razu zwierzyła się ze swych wątpliwości Zygmuntowi. W jej planach życia w cywilu narzeczony odgrywał najważniejszą rolę i to od jego zgody wszystko teraz zależało.

Patrzyła w jego szare, chmurniejące teraz z każdą chwilą oczy. – Chcę odejść, wyjechać gdzieś daleko i żyć spokojnie pod zmienionym nazwiskiem –

tłumaczyła. – Wyjedź ze mną. Będzie nam dobrze razem. – Bardzo cię kocham, Lidko… Ale nie mogę zostawić chłopców, którzy nie mają dokąd pójść. Spójrz na Miecia – był przy mnie zawsze, na dobre i złe. Jak mógłbym go teraz zostawić? – Objął Lidkę najczulej jak potrafił. – Nie mogę porzucić ot tak organizacji, Ojczyzny. Jeszcze

nie teraz. Czuję, że jestem potrzebny Polsce. Teraz to „Lalka” przylgnęła mocniej do ciała Zygmunta. Całym sercem pragnęła, żeby ta

walka już się skończyła, ale mimo to powiedziała: – I ja ciebie nie opuszczę. Zostaję.

* * * „Lala” nie była już Lidią Lwow. Od listopada 1945 roku w jej dokumentach widniało inne imię i nazwisko: Ewa Mańkowska. Wraz z „Łupaszką” (wówczas Ryszardem Mańkowskim) oraz

nieodłącznym Mieciem wyjechali do Gdańska. Tam zamieszkali nieopodal domu teściowej Zygmunta i jego córeczki Basi, które już wcześniej w to miejsce przerzuciła organizacja.

W nowym mieście Zygmunt nawiązał kontakt z ostatnim komendantem Okręgu Wileńskiego AK, również działającym w Gdańsku, ppłk. Antonim Olechnowiczem „Pohoreckim”. To jemu podporządkował swój szczątkowy wtedy oddział i od „Pohoreckiego” otrzymał pierwsze

rozkazy. W tym czasie Lidka wyłączyła się zupełnie z konspiracyjnej działalności. Formalnie nie było już oddziału (funkcjonowały jedynie kilkuosobowe patrole), a więc nie potrzebna była już

sanitariuszka. Dziewczynę pochłonęło normalne, cywilne życie. Wraz z Mieciem urządzali mieszkanie, a Lidka gotowała, sprzątała, prała, prasowała. To była taka namiastka wymarzonego rodzinnego życia: ona sama, jej narzeczony Zygmunt i przybrany syn Miecio. Kiedy pewnego

dnia „Lalka” spotkała starego znajomego, jeszcze sprzed wojny, z Nowogródka, za zgodą „Łupaszki” zrobiła sobie tydzień wakacji. Wyjechała z dawnym kolegą do Nowego Targu. Góry,

lasy, śpiew ptaków – zachłystywała się tym życiem bez konspiracji, tajnych spotkań, walk, obław, przemarszów i akcji. Co prawda już w Gdańsku Lidka nie była dla własnego

bezpieczeństwa wtajemniczana w działalność Zygmunta, ale i tak drżała o niego co dnia. Ten tydzień w górach wyzwolił w dziewczynie tęsknotę za prawdziwym spokojem i normalnym

życiem. Bo przecież i bez walk ich mieszkanie w Gdańsku było ciągle odwiedzane przez różnych konspiratorów czy łączników. Strzały nie padały, ale spokój był pozorny – walka o wolną Polskę

cały czas trwała. Kiedy Lidka wróciła z Nowego Targu, zastała dom pusty. Wystraszona pobiegła do

mieszkania teściowej Zygmunta. Długo dobijała się do drzwi, zanim pani Wanda wpuściła ją do środka.

– Uspokój się, drogie dziecko, nic się nie stało – tłumaczyła Lidce, głaszcząc po głowie wystraszoną tym najściem kilkuletnią Basię. – Zygmuś musiał uciekać, ponieważ był

przypadkiem zatrzymany przez milicję. W restauracji popili z kolegami i wyśpiewywali patriotyczne pieśni. To nie spodobało się niektórym, ktoś zaalarmował władze i wszystkich

pojmano. Na szczęście mieli dobre fałszywe dokumenty i wyszli na wolność. Zygmunt, aby nie kusić losu, w jednej chwili spakował się i wyjechał z miasta. Zapamiętałam adres. – Kobieta

podała jej nowe miejsce pobytu „Łupaszki”. – A więc teraz kierunek: Sztum – pomyślała Lidka, wychodząc z mieszkania pani Wandy.

Szybko udało się jej dołączyć do narzeczonego. W Sztumie zamieszkali w całkiem ładnym miejscu. Był tam spory dom, stajnia, obórka, chlewik i stodoła. Innymi słowy, wszystko, co potrzebne na gospodarce. Wytrwali w spokoju do lutego 1946 roku, kiedy w wyniku wsypy musieli w pół godziny porzucić wszystko i uciekać dalej. Znaleźli schronienie w PGR-ze, gdzie znajomy Zygmunta był kierownikiem. Zamieszkali w małym, przytulnym dwuizbowym domku.

Wkrótce nadeszła wiosna.

Od lewej: Wanda Minkiewicz „Danka”, Lidia Lwow „Lala” i Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” – po cywilnemu (Instytut

Pamięci Narodowej)

W kwietniu 1946 roku „Łupaszko” wyruszył do walki na czele ponownie odtworzonej, liczącej niespełna sto osób, brygady. Ale nie była to już walka, jaką znali z Białostocczyzny,

tylko zwykła szarpanina. Każdy najmniejszy ruch wywoływał brutalną kontrakcję

komunistycznych oddziałów. Po wsiach krążyły patrole wojska i KBW, a w prawie każdej znajdował się wzmocniony posterunek milicji. Dochodziło nawet do tego, że przeciwko

partyzantom „Łupaszki” używano czołgów, samochodów pancernych i samolotów. W rezultacie ich straty były coraz większe. W końcu major został zmuszony porzucić rejon Borów

Tucholskich. Początkowo chciał dojść w okolice Szczecina, a kiedy to się nie udało, postanowił wrócić na Podlasie. Po uciążliwych, przeważnie nocnych marszach dopiero w październiku dotarł tam z „Lalką” i jednym pododdziałem. Połączyli się z brygadą „Młota” i wytrwali w ukryciu do

marca. A kiedy z Zachodu i od „Pohoreckiego” nadeszły stanowcze rozkazy o zaprzestaniu działań zbrojnych, Zygmunt z Lidką i Mieciem zakończyli walkę. Nie ujawnili się jednak

i wyjechali na Śląsk. * * *

Osiemnastoletni chłopak płakał rzewnymi łzami. Ale wcale nie wstydził się tego. Wojenna zawierucha sprawiła, że od kilku lat był sierotą bez rodziny, a teraz znowu musiał opuścić najbliższych mu ludzi. Łzy kapały mu po brodzie, kiedy tak stał na peronie z małą walizeczką. W końcu ucałował mężczyznę i kobietę, którzy go odprowadzali, i wsiadł do

pociągu. Lidka również płakała, kiedy machała Mieciowi na pożegnanie. Widziała, że i Zygmunt ledwie powstrzymuje łzy. Ich podopieczny skończył osiemnaście lat i wyjeżdżał do Krakowa, gdzie „Łupaszko” załatwił mu pracę i mieszkanie. Komendant postanowił, że chłopak musi rozpocząć cywilne życie, uczyć się, pracować. Chciał odsunąć chłopca od tego wiecznego

zagrożenia, które powiązane było z przebywaniem przy „Łupaszce”, nazywanym teraz „reakcyjnym bandytą” i poszukiwanym przez wszystkie komunistyczne służby. Mieczysław

Abramowicz rzeczywiście rozpoczął nowe życie, a nawet się ujawnił. Po latach ktoś z dawnych żołnierzy brygady przywiózł z USA informację, że Miecio wyjechał do Stanów Zjednoczonych

i został biskupem katolickim. Nigdy nie wrócił już do Polski, zmarł na emigracji.

Próba normalnego życia – Wanda i Lucjan Minkiewiczowie z synem oraz Zygmunt i Lidka (Instytut Pamięci Narodowej)

Tymczasem Lidka i Zygmunt próbowali żyć normalnie, udając letników i podając się za małżeństwo. Początkowo zaczepili się we wsi Królowa na Śląsku, a potem przebywali

w Zakopanem oraz w okolicznych wsiach, a także w rejonie Nowego Targu i Jordanowa. Dla własnego bezpieczeństwa musieli co miesiąc zmieniać miejsce zamieszkania. Chociaż

„Łupaszko” zakończył działalność, nadal przyjmował łączników z 6 Brygady Wileńskiej kpt. „Młota” oraz innych dawnych znajomych z konspiracji, między innymi ppor. Lucjana

Minkiewicza „Wiktora” i łącznika Wacława Beynara „Orszaka”. Pomimo tych wizyt życie Lidki uspokoiło się. Przy boku Zygmunta czuła się, jakby naprawdę była jego żoną. Razem spędzali czas, razem szli spać i budzili się rano. Do pełni szczęścia „Lali” brakowało tylko jednego – dziecka. Zresztą i Zygmunt bardzo lubił bawić się z dziećmi gospodarzy, u których właśnie

mieszkali. Wtopili się w to góralskie środowisko i zlali z krajobrazem górskich lasów, strumyków i wiosek. Jednego dnia przebrali się nawet w góralskie stroje, a ktoś to wydarzenie uwiecznił na kliszy fotograficznej. Byli radośni, uśmiechnięci, zakochani i szczęśliwi. Mogło się wydawać, że i UB zapomniało całkowicie o majorze. Lidka myślała, że tak już zostanie: kochający i radosny,

choć czasami porywczy, Zygmunt przy jej boku, wioski zagubione gdzieś w górach, które oszczędziła wojenna nawałnica, niezwykle autentyczni i uprzejmi ludzie, a w tym wszystkim ona

– Rosjanka zakochana od dawna w Polsce, była sanitariuszka 5 Brygady Wileńskiej, która zamiast broni używała lekarstw i bandaży, narzeczona i towarzyszka życia „Łupaszki”, z którym właśnie spędzała jedne z najszczęśliwszych momentów życia. Znacie te promyki radości skrzące się w oczach ludzi szczęśliwych i zakochanych? Takie właśnie iskry biły z oczu Lidki w czasie tych dni spędzonych na Podhalu. Najlepiej świadczą o tym zachowane zdjęcia. Ale życie ma to do siebie, że często sprowadza nas brutalnie na ziemię. Okrutna rzeczywistość wdarła się też

w codzienność „Lalki”, kiedy wraz z „Łupaszką” mieszkała w Osielcu pod Jordanowem.

Oświadczyny po raz drugi w scenerii Tatr. „Lala” i „Łupaszko” na Podhalu

(Instytut Pamięci Narodowej)

* * * To był dziwny poranek. Bladym świtem przeziębioną Lidkę obudziły jakiś rwetes

i dobijanie się do drzwi. Gospodyni wpuściła za próg chłopaka, który szukał schronienia przed ścigającymi go milicjantami, i ukryła go na strychu. Z daleka dało się słyszeć kilka wystrzałów,

a potem nastała cisza. Lidka wyszła na balkon, by zlustrować sytuację. W tym momencie przypomniała sobie, jak poprzedniego wieczoru ich gospodarz mówił, że w okolicy robi się

niebezpiecznie, a po górach chodzą Sowieci z NKWD i Polacy z KBW. Ale na zewnątrz panowała zupełna cisza, tylko ptaki śpiewały w koronach drzew. Był wczesny ranek 30 czerwca, ale słońce stało już wysoko i zapowiadała się piękna pogoda. Od gór nadlatywało jeszcze rześkie

powietrze – chciało się żyć i działać. Ale dziewczyna stwierdziła, że jest zbyt wcześnie na pobudkę i, stłumiwszy kichnięcie, wróciła do łóżka, by przytulić się do śpiącego Zygmunta

i jeszcze na chwilę przymknąć oczy. Nie odpoczywała długo, kiedy ponownie drzwiami domu wstrząsnęło głośne łomotanie.

Zaskoczona gospodyni wyszła na próg i została natychmiast odepchnięta przez uzbrojonych funkcjonariuszy, którzy wpadli do środka, szukając zbiega. Przybysze zaraz udali się na strych

i ściągnęli stamtąd ukrywającego się chłopca. Lidka dopiero wtedy uzmysłowiła sobie, że coś tu nie gra. Widziała skrępowane ręce chłopaka prowadzonego przez, jak jej się wydawało,

milicjantów, ale na twarzy zatrzymanego dostrzegła szeroki uśmiech. – Z czego tu się śmiać? – pomyślała zdziwiona i wyjrzała przez okno. Wtedy zobaczyła

całą masę wojska, które otoczyło dom. – Tyle armii na jednego złodziejaszka? – Schowała się za zasłonką, gdy jeden z żołnierzy spojrzał w jej kierunku. Nie przeczuwała jeszcze

niebezpieczeństwa. Sądziła, że żołnierze i milicjanci co najwyżej przesłuchają ich krótko, wypytując o zatrzymanego, a potem pójdą sobie w cholerę. Utwierdziła się w swoim

przekonaniu, kiedy funkcjonariusze po kolei zaczęli wzywać ich do pokoju, gdzie za stołem na krześle rozsiadł się jeden z ich oficerów.

Prawie normalne życie, na pierwszym planie Lidka Lwow z dzieckiem gospodarzy,

u których mieszkali. W głębi „Łupaszko” (Instytut Pamięci Narodowej)

Najpierw zawołali gospodarza, a potem jego żonę, której pozwolono wejść do pokoju z dziećmi. Potem przyszła kolej na Lidkę. Na krótkie pytania o ukrywającego się chłopaka

odpowiadała zgodnie z prawdą, że go nie zna, nie wie, jak się nazywa, pierwszy raz w życiu widzi go na oczy. Oficer coś zanotował, a potem grzecznie podziękował za rozmowę. Lidka

odetchnęła z ulgą, wychodząc z pokoju. Naiwnie myślała, że już po wszystkim. Ale zmroził ją widok jej ukochanego zakutego w kajdany… Zmartwiała usłyszała tylko, że ona również ma się ubierać. Zdążyła zarzucić płaszcz na nocną koszulę, a żołnierze już pakowali ją do samochodu,

który ruszył w stronę Myślenic, a potem do Krakowa. Po nocy spędzonej w więziennych lochach samolotem przetransportowano Lidkę i Zygmunta do Warszawy, gdzie zamknięto ich

w więzieniu na Koszykowej, a zaraz potem przewieziono na Rakowiecką. Resort centralny chciał mieć blisko siebie tak znacznych więźniów, jakimi byli dowódca Brygady Wileńskiej major

„Łupaszko” i jego dziewczyna. Jak się później okazało, akcja ze ściganym góralskim bandytą była ubecką prowokacją,

mającą na celu wtargnięcie bez podejrzeń do domu, w którym mieszkali Lidia i Zygmunt. Komunistyczne służby wpadły na trop „Łupaszki” najprawdopodobniej wtedy, kiedy

w mieszkaniu Minkiewiczów znaleziono kartkę od Szendzielarza nadaną z Poronina. Szybko namierzono dokładne miejsce zamieszkania majora i jego narzeczonej, a następnie, podczas

perfekcyjnie przeprowadzonej akcji, zatrzymano oboje. * * *

Zimna, mroczna cela bez okien i goły beton pod stopami. Jedzenie obrzydliwe: chleb surowy w środku, zupa z robalami, przygniła kapusta ze śmierdzącą rybą. Pustka, beznadzieja

i brak jakichkolwiek szans na poprawę sytuacji… Niemal natychmiast rozpoczęły się pierwsze przesłuchania Lidki i początkowe

standardowe pytania: imię, nazwisko, dane rodziców, data urodzenia, miejsce zameldowania, zatrudnienia. Nie było źle, podczas przesłuchań nikt jej nie bił. Czasami tylko, kiedy zbyt długo zastanawiała się nad odpowiedzią, kazano jej robić przysiady. Potem nastąpiła dłuższa przerwa,

podczas której dziewczyna trafiła do celi z wieloma kobietami. Było spokojnie, dopóki jedna z nich nie została zdemaskowana jako komunistyczna wtyczka – strażnicy natychmiast zabrali ją z celi. A potem ponowne przesłuchania i już konkretne, ostre pytania o kontakty z dowodzącym oddziałami na Podlasiu kapitanem „Młotem”, o ostatnie miejsca zamieszkania jej i „Łupaszki”, o innych żołnierzy z brygady: „Wiktora”, „Leszka”, „Zeusa”. I tak całymi godzinami, dzień po

dniu, a raczej noc w noc. Aż do kompletnego znużenia i wyczerpania psychicznego. Ale przecież UB miało sposoby na takie zmęczenie. Nagle przesłuchujący przerwał zadawanie pytań

i zarządził przysiady. Lidka wykonywała ćwiczenie, a ubek, ocierając pot z karku brudną chusteczką, liczył. Potem dalszy ciąg przesłuchania, aż do kolejnego zamroczenia zasypiającej na

stojąco dziewczyny. – Co ty mi tu, kurwa, opowiadasz?! – wyrwało ją z letargu warknięcie ubeckiego oficera. Nie wiedziała, o co chodzi, gdyż sponiewierana naprawdę przysnęła. Ale nie dała po sobie tego

poznać i dalej ciągnęła opowiadanie o Minkiewiczu, o którym już wiedziała, że jest w komunistycznych rękach:

– Rysopis „Wiktora” to… – Dość!!! – ryknął ubek, a było to jak hasło do bicia dla innych funkcjonariuszy. Okładali

ją pasami, a dokładniej – klamrami przy pasach. Nie celowali w żadne konkretne miejsce, uderzali, gdzie popadnie: po nogach, głowie, ramionach.

– Może się teraz wreszcie obudzisz. I nie waż mi się siadać! – zapowiedział ubek

i wyszedł z pokoju, wcześniej otwierając na oścież okno, a była już wtedy późna jesień albo nawet i zima, w więzieniu trudno zliczyć dni i miesiące czy pory roku. Pilnował jej jeden

strażnik. Po krótkim czasie Lidka dygotała już z zimna, ubrana jedynie w nocną koszulę, w której zabrali ją z gór.

W czasie dalszych przesłuchań próbowano jej wmówić romans z „Kmicicem”. Lidka, będąc w oddziale Burzyńskiego, podejrzewała, że jako kobieta podoba się dowódcy, ale przecież pozostawała w tej grupie zaledwie dwa tygodnie i do niczego między nimi nie doszło. Za to nie przeczyła swemu przywiązaniu i miłości do „Łupaszki”. Opowiadała nawet, że to on był główną przyczyną, dla której tkwiła w oddziale i podziemnej konspiracji. Innym razem funkcjonariusze

dopytywali się o rozmowy i domniemaną współpracę między AK a Niemcami na Wileńszczyźnie oraz o walki stoczone przeciwko partyzantce radzieckiej. A ona opowiadała zgodnie z prawdą, że

z Niemcami toczyły się jakieś rozmowy, z których nic nie wynikało, a co do Sowietów, to oni sami najczęściej atakowali ich oddział i pierwsi otwierali ogień do Polaków. Poruszono sprawę

akcji przeciwko ludowemu Wojsku Polskiemu i milicji oraz rekwizycji w sklepach i spółdzielniach. Za każdym razem padały pytania, co podczas akcji robiła Lidka, jaką miała broń

i do kogo strzelała. A ona z uporem powtarzała, że broni nigdy nie posiadała, a w oddziale przebywała w charakterze sanitariuszki i taką właśnie rolę pełniła podczas tych wszystkich

wydarzeń. Pytano ją także o źródło pochodzenia fałszywych dokumentów oraz pieniędzy, które na cele organizacji przywozili łącznicy.

Lidia Lwow. Zdjęcie wykonane zaraz po aresztowaniu (Instytut Pamięci Narodowej)

Ponad dwa lata ciągnęły się żmudne i ciężkie dla Lidki przesłuchania. Jesienią 1950 roku rozpoczął się proces, a akt oskarżenia w stosunku do Lidii Lwow ps. Lala głosił, że jako sanitariuszka należała do „zbrojnych band dowodzonych przez Szendzielarza” oraz że „przemocą usiłowała obalić” organy władzy i ustrój państwa polskiego. Ponadto dowodzono, że brała udział w akcjach zbrojnych, w których ginęli żołnierze radzieccy i komunistyczni, że przyjmowała od „Łupaszki” pieniądze oraz posługiwała się fałszywymi dokumentami. Ale Lidia była twardą kobietą, zahartowały ją wojna, partyzantka, a najbardziej chyba to ostatnie, ponad dwuletnie komunistyczne więzienie. Nie zamierzała przyznawać się do każdego absurdalnego zarzutu, jaki chciano jej przypisać. Postanowiła walczyć o uczciwość, o swoje dobre imię i o dobre imię swego ukochanego. Dnia 23 października rano Lidka obudziła się w swej celi zdecydowana stoczyć bój o prawdę.

* * * To był pokazowy proces, transmitowany nawet przez radio. Dało się to odczuć – pod kopułą sali, niczym złowróżbne majaki, unosiło się widmo pewnych wyroków śmierci. Lidka w obstawie strażników oczekiwała na resztę oskarżonych. Wtedy przyprowadzono Zygmunta,

którego dziewczyna nie widziała od momentu zatrzymania. Podszedł do niej, aby się przywitać, i pocałował ją. Natychmiast przyskoczyli do niego strażnicy z karabinami i na siłę odciągnęli ich

od siebie. „Lalka”, zaskoczona tą brutalnością i zrezygnowana, patrzyła, już teraz z daleka, na swego komendanta. Jakiś czas potem, już po procesie, dowiedziała się, że za to zachowanie

„Łupaszko” został wtrącony na cały miesiąc do karca. Wprowadzono ich na salę rozpraw i zaczęły się długie przepytywania. Na początek wzięto się do mężczyzn. Sądzono Olechnowicza „Pohoreckiego”, Borowskiego „Trzmiela”,

Minkiewicza „Wiktora” i „Łupaszkę”. Oprócz Lidki na sali była jeszcze jedna oskarżona kobieta – Wanda Minkiewicz „Danka”, żona „Wiktora”. W końcu, po wielu godzinach rozprawy i kilku

przerwach, wezwano Lidkę i odczytano jej akt oskarżenia. Padło standardowe pytanie:

– Czy Lidia Lwow zrozumiała akt oskarżenia? – Zrozumiałam. – Próbowała nadać swemu głosowi pewny ton, ale nerwy dławiły jej

gardło. – Czy przyznaje się do zarzucanych jej czynów?

– Częściowo – padło z jej ust i, o dziwo, zabrzmiało to mocno, bez cienia wątpliwości i zawahania.

Zaczęło się wypytywanie o każde z osobna konkretne zdarzenie i udział w nim Lidii Lwow. Przewodniczący składu sędziowskiego pytał o przynależność do „bandy «Łupaszki»”,

a ona potwierdzała swój udział w 5 Brygadzie Wileńskiej AK majora Szendzielarza. Na pytania o zamachy przeprowadzane na funkcjonariuszach MO i żołnierzach KBW oraz dokonywane

zabory mienia Lidka stanowczo zaprzeczała. Sąd dopytywał o jej stan cywilny i zdziwił się, że nie jest żoną „Łupaszki”. W dalszej części rozprawy dziewczyna opowiadała o swych początkach

w oddziale „Kmicica”, a potem „Łupaszki” oraz walkach na Wileńszczyźnie prowadzonych przeciwko oddziałom partyzantki radzieckiej.

– Wasz udział w tym? – dźwięczały kolejne pytania. – Byłam w oddziale w charakterze sanitariuszki – powtarzała to, co wyznała na śledztwie.

Przywoływano kolejne walki z Sowietami. – Tak, byłam tam obecna – potwierdzała.

– W jakim charakterze? – Sanitariuszki…

Potem pytania stopniowo schodziły na okres działań na Podlasiu i Pomorzu. Dopytywano się szczegółowo o każdą najmniejszą potyczkę. W pewnym momencie wspomniano o akcji,

podczas której oddział zatrzymał samochód z członkami ZWM. Młodych ludzi rozebrano wtedy do bielizny i wszystkim wymierzono karę chłosty.

– Samochód, który jechał z młodzieżą ZWM, został zatrzymany przez nas – potwierdziła wersję sądu Lidka. Inna sprawa, że ta „młodzież” miała nawet do trzydziestu lat.

– Co to znaczy: „przez nas”? – Przez nasz oddział – sprecyzowała.

– Oskarżona chciała chyba powiedzieć: „przez naszą bandę”! – zaperzył się prokurator. Nie odpowiedziała. Nawet nie spojrzała w stronę pytającego, tylko spokojnie

kontynuowała opowieść o tej, w sumie nieznacznej, akcji brygady. W dalszej kolejności

poruszono temat zaprzestania walki i ukrywania się „Lali” i „Łupaszki” na Podhalu. Jeszcze raz, pod sam koniec, wrócił wątek uzbrojenia „Lali”.

– Czy w okresie przebywania w bandzie „Łupaszki” oskarżona miała przydzieloną sobie jakąś broń służbową?

– Nie – odpowiedziała pewnie i zmęczona przeciągającym się procesem pomyślała: – Już niedługo… Byle tylko wytrwać i nie dać się podpuścić jakimś podstępnym pytaniem.

– Czy chodziła z bronią? – Nie.

– Czy używała broni? – Nie.

– Czy oskarżona strzelała kiedykolwiek? – Nie.

– To jakie funkcje oskarżona pełniła? – Sanitariuszki – powtórzyła nie wiadomo który raz w tym dniu Lidka. Zdaje się, że

zmęczeni sędziowie i prokuratorzy też mieli już dość, i zarządzono przerwę. Po krótkim czasie sąd wrócił do przesłuchiwania Lidii. Dopytywano się o pieniądze, dzięki którym Lidka i Zygmunt żyli bez pracy do momentu aresztowania. Skąd pochodziły

i w jaki sposób je otrzymywali. Dziewczyna odpowiadała zgodnie z prawdą, że dostawała je od „Łupaszki”, że to były ich wspólne pieniądze, bo chociaż nie mieli ślubu, Zygmunt traktował ją

jak swoją żonę. Potem przyznała nawet, że od roku 1945 myślała o porzuceniu walki, ale wówczas głównym motywem pozostania w organizacji (czy – według komunistycznej

nomenklatury – „w bandzie”) była osoba Zygmunta.

Fragment stenogramu rozprawy sądowej dotyczący Lidii Lwow (Instytut Pamięci Narodowej)

– Czyli były to względy natury osobistej, uczuciowej? – padło z sali pytanie. – Tak – odpowiedziała cicho, jakby trochę zawstydzona. W tym momencie sąd ponownie zarządził przerwę, a potem już nie przesłuchiwano Lidki. Jedynie na koniec, w ostatnim słowie oskarżonego, powiedziała jeszcze, iż uważa, że walczyła w słusznej sprawie, i prosi o sprawiedliwy wyrok. Ale znając komunistyczną „sprawiedliwość”, przygotowana była na najgorsze.

Lidia Lwow. Zdjęcie z bydgoskiego Fordonu, 1951 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

Wyroki sądu faktycznie nie były zaskoczeniem. Wszyscy mężczyźni otrzymali karę śmierci. Lidka, chyba jedynie za to, że była narzeczoną „groźnego bandyty” – „Łupaszki” – dostała karę dożywotniego więzienia wraz z pozbawieniem praw publicznych i obywatelskich na pięć lat, przy jednoczesnym przepadku całego mienia. W sentencji wyroku sąd stwierdził absurdalnie, że chociaż bez broni, to, będąc w „bandach oskarżonego Szendzielarza”, oskarżona Lidia Lwow „szła na rękę władzy państwa niemieckiego”.

* * * Pewnego ranka, kilka tygodni po rozprawie, do celi Lidii weszło dwóch strażników. – Zbieraj się prędko, masz widzenie – zakomenderował jeden z nich bez zbędnych

wstępów. W pierwszej chwili pomyślała o matce, no bo kto inny miałby chcieć widzieć się z taką

„bandytką” jak ona? Wieki trwał ten marsz przez długie więzienne korytarze, a dziewczynie serce rwało się do przodu i gotowa była czym prędzej biec na spotkanie. Wreszcie wprowadzono

ją do małego pomieszczenia, gdzie obok trzech uzbrojonych po zęby żołnierzy siedział… Zygmunt. Lidka była tak zaskoczona, że nawet nie pamięta, czy jakoś przywitała się

z ukochanym. Stała bez słowa jak wryta i patrzyła na wymizerowanego mężczyznę. Dopiero głos jednego z żołnierzy przywiódł ją do świadomości.

– Możecie rozmawiać, jak długo chcecie i o czym tylko dusza zapragnie. Usiadła tuż obok „Łupaszki” i dopiero wtedy pocałowali się szybko, jakby w strachu, że

znowu ich rozłączą i to już na zawsze. – Żyjesz… – wyszeptała.

– Jeszcze tak – uśmiechnął się, ale na jego twarzy znać było powagę sytuacji. Wstrząśnięta dziewczyna nie była w stanie myśleć trzeźwo i prawie wcale się nie

odzywała. Słuchała tylko swego Zygmunta, który opowiadał, jak udało mu się zorganizować to spotkanie. Nie spodziewał się zbyt wiele po komendancie, do którego zwrócił się z tą prośbą, ale,

o dziwo, szef więzienia przychylił się do niej i dzięki temu mogli teraz siedzieć obok siebie. – Wiesz, nie pamiętam już nawet, jak wygląda moja córeczka Basia. – Głos mu się

załamał, a w oczach pojawiły się łzy. – I tak bardzo tęsknię za matką… Już wcześniej wielokrotnie Lidka słyszała, jak jej narzeczony wspominał o swym wielkim

szacunku do matki, którą kochał chyba najbardziej ze wszystkich kobiet na świecie. W pewnej chwili przysunął się do dziewczyny i powiedział dobitnie:

– Pamiętaj, nie możesz się załamać. Ty musisz żyć i przetrwać to więzienie. Patrzyła na niego, ale jej wzrok uciekał w stronę komunistycznych żołnierzy, jakby

obawiała się, że w każdym momencie mogą ich rozdzielić. Jednak tamci nie zwracali na nich uwagi.

– Jeśli umrę, jeśli coś mi się stanie – kontynuował – nie rozpaczaj po mnie. To mój ostatni rozkaz i moja prośba do ciebie, Lidziu. Przetrwaj, ucz się, wyjdź za mąż – kończył szeptem

„Łupaszko”. – Proszę, obiecaj mi to. Nie dochodziły do niej te słowa. Rejestrowała je, ale nie analizowała. Bo przecież jak

można przetrwać dożywotnie więzienie, gdzie się uczyć i jak znaleźć męża? Pośród strażników? Niedorzeczność.

Lidia Lwow-Eberle obecnie (zbiory Szymona Nowaka)

Siedzieli jeszcze długo w milczeniu, trzymając się za ręce. A kiedy przyszedł czas pożegnania, Lidka przywarła do Zygmunta w długim pocałunku. Potem ją zabrali. To był ostatni

raz, kiedy widziała swego „Łupaszkę”. * * *

Najpierw trafiła do więzienia dla kobiet w bydgoskim Fordonie, ale niebawem przewieźli ją do Inowrocławia. Tam spędziła prawie dwa lata w ciężkich warunkach, w pojedynczej celi, bez spacerów, bez widzeń i listów. Jeszcze w Fordonie Lidkę odnalazła matka i na jednym z widzeń

poinformowała o radosnej wieści, jaką był powrót ojca z sowieckiego zesłania. Podczas odsiadywania wyroku Lidka nie miała wieści o Zygmuncie. Ale jednej lutowej nocy obudził ją hałas – stukanie, jakby ktoś alfabetem Morse’a przekazywał ważną informację.

Niestety kropki i kreski zlewały się w nieczytelne znaki, a odgłosy stawały się coraz trudniej rozpoznawalne. Idąc za tym dźwiękiem, Lidka dotarła do okna. Otwarty lufcik wisiał luźno na

zawiasach i uderzał w szybę. Od razu pomyślała o Zygmuncie. Według jej więziennych wyliczeń

był 7 lutego 1951 roku. Pomyliła się o jeden dzień. Dopiero potem, kiedy po śmierci Stalina ponownie przeniesiono ją do Fordonu, doszły do niej informacje o dawno wykonanym wyroku na „Łupaszce”. Jej ukochany został stracony 8 lutego 1951 roku. Nie załamała się, pamiętała

ostatnie przykazania ukochanego. Zresztą i w więzieniu panowały już wtedy inne, lepsze warunki. Przebywała z kilkoma kobietami w celi, a już samo to było wielkim plusem.

Rozpoczęła pracę w więziennej hafciarni i dobrze sobie radziła, wyrabiając się ponad normę. Według zachowanych dokumentów Lidia wypracowywała nawet dwieście trzydzieści procent normy. Widzenia były częstsze i już bez takich problemów jak poprzednio. Można było nawet

wypożyczyć komunistyczne książki z więziennej biblioteki. W roku 1956 nastąpiła odwilż i amnestia, w wyniku której skazana na dożywocie Lidia,

po odsiadce liczącej prawie osiem lat, odzyskała wolność. Miała wtedy trzydzieści sześć lat i całe życie jeszcze przed sobą. Tak jej się przynajmniej wtedy wydawało. Była szczęśliwa nie do

opisania, kiedy w listopadzie opuszczała więzienne mury. Najpierw pojechała do Wrocławia, do brata, a potem, wraz z nim, do rodziców mieszkających w Legnicy. Z radością w sercu, ale ciągle

pamiętając o Zygmuncie, Lidia rozpoczynała nowy etap swojego życia. Chciała studiować, chłonąć wiedzę i nadrobić stracony w więzieniu czas. We Wrocławiu proponowano jej

kontynuowanie studiów prawniczych, ale Lidka, mając na uwadze swój komunistyczny proces i haniebny wyrok naginający prawo na potrzeby władzy – stanowczo odmówiła. Rozpoczęła studia archeologiczne w Warszawie i zamieszkała w akademiku. Na uczelni poznała swego

przyszłego męża, z którym w 1961 roku wzięła ślub. Po studiach Lidia Lwow-Eberle pracowała w oddziale archeologicznym Komisji Badań Dawnej Warszawy, a następnie w Muzeum

Historycznym Miasta Warszawy. Zakładała Muzeum Cechu Rzemiosł Skórzanych i prowadziła badania archeologiczne podczas odbudowy Zamku Królewskiego. Po przejściu na emeryturę

i rozwodzie Lidia zamieszkała u swej córki, Justyny. Do dziś Lidia pozostaje ciepłą, otwartą, szczerą kobietą, która pomimo wieku (w 2014

roku skończyła dziewięćdziesiąt cztery lata) kultywuje pamięć o wileńskim oddziale ppor. „Kmicica” i 5 Brygadzie Wileńskiej AK mjr. „Łupaszki”. Ze wzruszeniem wspomina dawne

czasy i nie wstydzi się swoich wyborów. Pamięta również o miłości swego życia, o Zygmuncie, którego bardzo ceniła jako dowódcę, lecz również jako człowieka.

– „Łupaszko” był bardzo miłym człowiekiem, bardzo przyjemnym w sposobie bycia. Jedyna jego wada była taka, że był raptusem – opowiadała mi Lidia Lwow-Eberle w marcu 2014 roku. – Powiedział mi, żebym się uczyła i wyszła za mąż. Zrobiłam, jak prosił. Mam jedną córkę

i dwoje wnucząt. Wnuczka ma dwadzieścia sześć lat i wyprowadziła się już na swoje, a siedemnastoletni wnuczek mieszka z nami. Ja czuję się jeszcze dobrze – kontynuowała. –

Trochę zapominam czasami nazwy miejscowości, w jakich się biliśmy czy kwaterowaliśmy, ale tyle ich było… Kiedy wcześniej spotykaliśmy się w gronie byłych partyzantów, każdy

wspominał wesołe i dobre rzeczy. Teraz zostałam jako jedna z nielicznych żyjących żołnierzy „Łupaszki”. Uważam, że dobrze przeżyłam swoje życie.

Danka

Grube krople deszczu bębniły miarowo w blaszany parapet i szybę okna. Ich łomotanie po dachu sprawiało, że miało się wrażenie, jakby obok przejeżdżał niekończący się pociąg.

Deszczowa szaruga skryła świat w cieniu nisko wiszących chmur. Była jesień. Mimo ulewnego deszczu na sali chorych życie toczyło się w normalnym rytmie. Tu czas jakby się zatrzymał,

a rozkład dnia całkowicie odbiegał od planu zajęć obowiązującego w innych pomieszczeniach tego posępnego budynku. Ambulatorium znajdowało się w warszawskim więzieniu na

Mokotowie przy ulicy Rakowieckiej. Wieczorem przyprowadzono ciężarną kobietę, która lada chwila miała rodzić. Dostała

łóżko blisko okna. To dziwne, ale nie mogła oderwać oczu od tego okratowanego otworu w ścianie. A przecież za oknem tylko szare chmury przewalały się po niebie, a deszcz cały czas ciął powietrze ciemnymi strugami. Nie przeszkadzało to jednak młodej kobiecie wpatrywać się

w wolny świat za kratami. Zapadł zmrok i na sali zapalono światło. I chociaż kobieta nie odwróciła twarzy od okna, to przestała wreszcie myśleć o swej niedoli, gdyż na zewnątrz nie było

już nic widać. Powróciły za to gwałtowne skurcze, które całkowicie zaprzątnęły jej umysł. Okropny ból,

niedający o sobie zapomnieć nawet w czasie tych krótkich chwil wytchnienia pomiędzy skurczami, bił się w jej głowie o pierwszeństwo ze strachem o dziecko, które miało się narodzić. Czy zostanie z nią, czy może komuniści zabiorą je i nigdy go już nie odnajdzie? Może oddadzą je

do sierocińca i wychowają na jakiegoś wojskowego czy funkcjonariusza milicji. Dziecko – jedyne, co potrafi przywrócić życiu nadzieję. Urodzone w bólach maleńkie stworzenie, które będzie się potem kochać bez ograniczeń, tulić, a pewnie i karcić, kiedy trzeba. Ciepła istotka,

która powinna przecież mieć matkę. Takie myśli przelatywały przez głowę kobiety w przerwach pomiędzy skurczami.

A potem znowu przychodził ból, wydobywając z jej gardła jęk cierpienia. Siostry, spodziewając się rychłego rozwiązania, zajęły się rodzącą. Były miłe i opiekuńcze – jakże inne od tych

klawiszy pracujących na jej więziennym oddziale. Ocierały nawet pot z jej czoła w bardzo ludzkim, opiekuńczym geście. Wreszcie przyszedł przełom. Wiła się z bólu i gryzła

prześcieradło, ale chciała mieć to już za sobą. Próbowała skupić się na poleceniach sióstr. Czuła, że jest już blisko. Ostatni wysiłek, jeszcze jeden okrzyk bólu i…

Dokumenty z więziennego ambulatorium mówiące o narodzinach Ewy – córki więźniarki Wandy Minkiewicz (Instytut

Pamięci Narodowej)

– Dziewczynka! – zawołała radośnie jedna z pielęgniarek. – Zdrowa dziewczynka – dodała z uśmiechem druga i zabrała płaczące wniebogłosy maleństwo. Kobieta została sama i odpoczywała, oddychając głęboko. Była szczęśliwa, kiedy po chwili przyniesiono jej córeczkę do karmienia. Tuliła w swych ramionach tę malutką, ciepłą istotkę, którą niedawno w takim trudzie urodziła. Za każdym razem, gdy zabierano jej dziecko, patrzyła za nim pełna niepokoju, nie wiedząc, czy jeszcze się zobaczą. W końcu nadszedł dzień, w którym wypisano więźniarkę z ambulatorium. W karcie napisano tylko: „Matka i dziecko zdrowi”. Kobieta musiała wrócić do swojej smutnej celi, która teraz wydała się jej jeszcze bardziej okropna i przytłaczająca. Tuż przed wyjściem zdążyła tylko przekazać pielęgniarkom, że dziewczynka ma na imię Ewa. – Zapamiętajcie: Ewa. Mój mąż i ja tak właśnie chcemy ją nazwać – powiedziała stanowczo i zamknęła drzwi. Kobieta początkowo miała pewne przywileje – przez pierwsze miesiące po porodzie wypuszczano ją z celi co kilka godzin i prowadzono do karmienia dziecka. To były najprzyjemniejsze chwile jej życia, kiedy mogła przytulić do siebie swą maleńką córeczkę. Starała się przekazać jej nie tylko pokarm, ale i matczyną miłość. Kiedy wracała samotnie do swych kazamatów, martwiła się o Ewę. Jak długo to potrwa? Czy jeszcze ją zobaczy? Ta niepewność głęboko raniła serce młodej matki. Targały nią też inne niepokoje. Wiedziała, że w więzieniu znajduje się również jej mąż, że czeka ich długie śledztwo, a potem rozprawa sądowa i wyrok. Orzeczenie sędziowskie mogło oznaczać dla nich nawet karę śmierci. Jej winą w stosunku do nowej Polski było to, że podczas okupacji należała do AK, a potem, już po radzieckim „wyzwoleniu”, dalej trwała w partyzanckim oddziale jako sanitariuszka

i uczestniczyła w walkach przeciw wojskom komunistycznym. Cóż z tego, że podczas tych walk nie strzelała, tylko opatrywała rannych, także przeciwników? Więźniarka nazywała się Wanda Minkiewicz ps. Danka, a jej mężem był dawny dowódca 6 Brygady Wileńskiej AK – por. Lucjan Minkiewicz ps. Wiktor.

* * * Wanda Minkiewicz urodziła się w 1921 roku w Białymstoku. Jej rodzicami byli Jan

(zmarły w 1934 roku) i Bronisława Czarneccy. Młodziutka Wanda skończyła sześcioklasową szkołę powszechną, a potem gimnazjum ogólnokształcące, otrzymując małą maturę. W roku 1938 rozpoczęła naukę w Liceum Handlowym, którą musiała przerwać po wybuchu wojny

i zajęciu Białegostoku przez Rosjan. Placówkę zreorganizowano, zamieniając na dziesięcioletnią szkołę ogólnokształcącą. Wiosną 1940 roku jeszcze raz spróbowała swych sił, tym razem

w Technikum Handlowym, gdzie przyjęto ją od razu do drugiej klasy. Niestety i ta próba szybko się skończyła. Bardzo ciężkie warunki materialne, jakie panowały w jej rodzinie pod pierwszą

sowiecką okupacją, zmusiły dziewiętnastoletnią Wandę do prędkiego znalezienia pracy. Zatrudniła się w Biurze Planowania jako kreślarka. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej

i przejściu frontu dziewczyna musiała imać się różnych zawodów. Pracowała w fabryce włókienniczej, a potem zatrudniono ją nawet w dziele finansowym Centrali Przemysłu

Włókienniczego. W międzyczasie wstąpiła do AK i w konspiracji przeszła szkolenie z zakresu pomocy sanitarnej. Jako łączniczka o pseudonimie „Kalina” przenosiła również podziemną korespondencję pomiędzy punktami kontaktowymi na terenie Białegostoku. Równocześnie kształciła się na tajnych kompletach, gdzie w roku 1943 otrzymała świadectwo dojrzałości.

Po drugim wejściu do Białegostoku Armii Czerwonej w 1944 roku, Wanda nie angażowała się konspiracyjnie i politycznie. Uczciwie pracowała, aby móc utrzymać schorowaną matkę. Codziennie rano biegała do fabryki numer sześć, gdzie zajmowała stanowisko księgowej produkcji. Późnym wieczorem, noga za nogą, zmęczona wracała do domu. Nie inaczej było tego

pamiętnego kwietniowego dnia roku 1945. Idąc spokojnie ulicą, Wanda myślami była już w domu, kiedy nagle usłyszała za sobą okrzyk:

– Wanda? To naprawdę ty? Odwróciła się na pięcie, bacznie przyglądając się doganiającej ją dziewczynie. Po chwili

przyjaciółki rzuciły się sobie na szyję.

Wanda Minkiewicz z d. Czarnecka (Instytut Pamięci Narodowej)

– Alusia! Gdzie ty się podziewałaś? Opowiadając sobie nawzajem swoje ostatnie dzieje i wojenne przeżycia, dziewczęta

doszły do mieszkania Wandy. – Słuchaj – rzekła na odchodne Alicja Trojanowska – musimy się jeszcze jak najprędzej

spotkać. Ty gdzieś należysz? – Ale w jakim sensie: należysz? – nie zrozumiała Wanda.

– No, czy jesteś w konspiracji, w AK? Czy działasz przeciwko nowemu, „czerwonemu” okupantowi? – pytała z poważną miną Alicja, rozglądając się ostrożnie na boki.

– Nie, nie – zaprzeczyła Wanda. – Teraz tylko praca i dom. Od czasu, jak zmarł mój tatuś, musimy z mamą radzić sobie same. A że ona jest coraz starsza, to utrzymanie rodziny spadło na

mnie… – Do mnie ciągle przyjeżdżają ludzie z lasu i namawiają, abym poszła z nimi do oddziału. Mówią, że brakuje im tam sanitariuszek. – Dziewczyna mrugnęła znacząco okiem, uśmiechając się. – To fajni chłopcy. A ja już nawet wybrałam sobie pseudonim: „Krystyna”, ładnie? – mówiła

z dumą Alicja. – Cały czas się jeszcze zastanawiam, ale chyba się zdecyduję. Jak mówi mój dziadek: po tym sowieckim „wyzwoleniu” walka o Polskę ciągle trwa. Wanda, spotkajmy się

jeszcze. Może jutro, dobrze? – zaproponowała. – W porządku, kończę pracę tak jak dziś.

– Doskonale, przyjdę po ciebie. I zastanów się nad tym, co ci powiedziałam. Razem byłoby nam raźniej – zakończyła Alicja i zostawiła Wandę sam na sam z własnymi myślami.

* * * Dłużą się niezmiernie więzienne dni, tygodnie i miesiące. Przez malutkie zakratowane

okno nie widać nawet, czy liście na drzewach są jeszcze zielone, czy może już pospadały. Z wnętrza celi da się tylko zaobserwować, czy na zewnątrz świeci słońce, czy jest pochmurnie.

Godziny wyznaczane są przez pory podawania obrzydliwych posiłków lub wyjścia na przesłuchanie. Pory roku więźniarki rozpoznają po lodowatym zimnie panującym w celi albo po

upale i duchocie, które sprawiają, że człowiek czuje się jak w zamkniętym piekarniku. Z przyziemnych rzeczy Wandzie najbardziej brakowało papierosów. Ileż by dała, by móc

zaciągnąć się smacznym, pachnącym dymem, zatrzymać przez moment tę przyjemność w płucach i dopiero po chwili wypuścić powietrze. Oczywiście, wiedziała, że to niezdrowy

nałóg. Ale cóż z tego! W zamkniętej celi tęsknota za tytoniem jeszcze się wzmogła. Aby odegnać chęć zapalenia papierosa, żuła skórki ciemnego chleba, zostawiane podczas posiłków specjalnie

na później. Ale głód tytoniowy był niczym w porównaniu z bezmierną tęsknotą za najukochańszymi istotami na świecie: synkiem Andrzejem i córeczką Ewą. Oddałaby wszystko,

aby znaleźć się blisko nich.

Prośba Wandy Minkiewicz do Naczelnika Więzienia w sprawie oddania krewnej Weronice Bajer swej sześciomiesięcznej córki (Instytut

Pamięci Narodowej)

Wiedziała, że Andrzejek trafił do brata jej męża, a ten z kolei przekazał dziecko znajomym mieszkającym pod Białymstokiem. Podobno jest mu tam dobrze, takie wieści przynosili ludzie z zewnątrz. A Ewa? Najmilsze maleństwo odebrano Wandzie pół roku po porodzie. I tak miała szczęście, że to jej pozwolono zadecydować, komu chce oddać swoje dziecko. Jej wybór padł na ciocię mieszkającą na warszawskim Okęciu – Weronikę Bajer. Po opuszczeniu oddziału partyzanckiego pomieszkiwali tam razem z Lucjanem przez jakiś czas, a ciocia zrobiła na Wandzie bardzo korzystne wrażenie. Poza tym było to piękne miejsce, pełne kwitnących jabłoni i radosnego życia. Może i Ewa znajdzie tam swoje miejsce na ziemi i odrobinę miłości? Zmuszono ją do oddania sześciomiesięcznej córeczki dnia 5 maja 1949 roku. Podczas krótkiego widzenia Weronika zaklinała się na wszystko, że dobrze zaopiekuje się małą. Obiecywała, że będzie ją kochać jak własne dziecko. Ponaglana przez strażników Wanda uklękła przed córeczką, ucałowała ją i pobłogosławiła. – Da Bóg, że jeszcze się spotkamy – myślała, odprowadzając wzrokiem Weronikę znikającą z becikiem, a łzy żłobiły mokre bruzdy na jej twarzy.

* * * Trudno wytłumaczyć, co spowodowało, że Wanda zostawiła swą rodzinę w Białymstoku

i poszła do lasu. Może to utrwalona w jej rodzinie od pokoleń miłość do Ojczyzny i głęboki

patriotyzm, a może po prostu chęć przeżycia wielkiej młodzieńczej przygody w leśnej konspiracji? Tak czy inaczej, z końcem kwietnia Wanda wraz z Alicją udała się do Hajnówki,

a potem pieszo do wsi znajdującej się gdzieś w Puszczy Białowieskiej. Pięknie pachniał wiosenny las, kiedy czwórka młodych ludzi raźno maszerowała

udeptanymi wąskimi ścieżkami. W ich nozdrza wdzierał się mocny zapach żywicy i ostrych ziół wyrastających z leśnej ściółki. Gdzieś wysoko na gałęziach hałasowały ptaki, a przez dróżkę

przeskakiwały raz po raz wiewiórki i zające. Raz nawet tuż przed nosem maszerujących przebiegło małe stadko saren. Las żył swoim życiem, niepomny na błazeństwa ludzkiej

cywilizacji, takie jak wojny i zbrodnie ludobójstwa. Tu zabijało się wyłącznie dla zdobycia pożywienia, a nie dla przyjemności czy politycznych celów.

Wanda Minkiewicz „Danka” w partyzantce (Instytut Pamięci Narodowej)

Grupkę prowadził mężczyzna, który przedstawił się im jako „Orszak”. Ala szepnęła Wandzie, że to łącznik z oddziału. Drugim chłopcem był konspirator o pseudonimie „Słoń”.

Kiedy dotarli do kilku domów zagubionych w środku lasu, „Orszak” zaprowadził ich do jednej ze stodół.

– Zaczekajcie tutaj – powiedział rozkazującym tonem i odszedł. Pozostała trójka usiadła na klepisku i odpoczywała po długiej podróży. Pili wodę zaczerpniętą wcześnie ze studni, zdjęli

buty i rozleniwieni długim oczekiwaniem, zmęczeni, zaczęli przysypiać. Dopiero pod wieczór wrócił „Orszak”, radośniejszy i bardziej rozmowny niż wcześniej.

– No, dziewczyny, dowódca czeka i jest niezmiernie ciekaw, jaki materiał na sanitariuszki mu prowadzę – zaśmiał się. – Umiecie prać i zwijać bandaże? A nie boicie się czasem widoku

krwi? U nas w grupie jest chłopak, stary partyzant, który na widok krwi, nawet kropelki po

nieznacznym skaleczeniu, zaraz mdleje – opowiadał, prowadząc Wandę, Alicję i „Słonia” coraz węższymi ścieżkami i często zmieniając kierunek drogi.

– Skądże znowu – Alicja broniła honoru sanitariuszek z AK. – My to stare żołnierki. W konspiracji od ’42 roku – mówiła o sobie.

– Ja dołączyłam rok później, ale prawda, że nie za wiele miałam do czynienia z rannymi – przyznała Wanda. – Byłam raczej łączniczką niż sanitariuszką, ale kurs mam.

– Dobrze, dobrze, wszystko to opowiecie naszemu dowódcy, „Zygmuntowi”. Właśnie zbliżamy się do oddziału – przerwał rozmowę „Orszak”.

Faktycznie dochodzili już do leśnej kwatery partyzantów. Na małej polanie stało kilka szałasów naprędce skleconych z gałęzi. Łącznik doprowadził swą grupę do jednego z takich

szałasów, wszedł do środka i zameldował się dowódcy, a potem zapraszał po kolei przyprowadzone dziewczęta. Pierwsza weszła Alicja, ale nie zabawiła długo. Wychodząc,

szepnęła tylko do Wandy: – Niezły ten „Zygmunt”…

Potem do szałasu dowódcy wkroczyła Wanda. Stanęła przed młodym, rzeczywiście przystojnym porucznikiem. To była krótka rozmowa. Padły pytania o imię i nazwisko,

pochodzenie i to, co robiła podczas niemieckiej okupacji. – Dziewczyno, a dlaczego ty w ogóle chcesz wstąpić do leśnego oddziału? – To było

chyba najtrudniejsze pytanie. – Chcę walczyć o wolność Polski.

– Hm, no dobrze, jesteś przyjęta – odparł dowódca. – Potrzebujemy sanitariuszek. Jaki konspiracyjny pseudonim wybrałaś?

– „Danuta”, „Danka” – odpowiedziała Wanda. – Zaopiekuje się wami mój zastępca, „Wiktor” – usłyszała jeszcze na odchodne.

W ten sposób Wanda, a właściwie już „Danka”, znalazła się w oddziale porucznika Zygmunta Błażejewicza ps. „Zygmunt”, wchodzącym w skład 5 Wileńskiej Brygady AK mjr. „Łupaszki”. Poznała tam innych partyzantów: „Szpagata”, „Tarzana”, „Kukułkę”, „Żwirkę”

i „Puchacza”. No i oczywiście zastępcę „Zygmunta” – ppor. „Wiktora” Lucjana Minkiewicza. * * *

Wanda Minkiewicz była sądzona w tym samym czasie co jej mąż, Lucjan, a także Lidia Lwow, „Łupaszko” i „Pohorecki”. Ze smutkiem w oczach patrzyła na swego mężczyznę

i zastanawiała się, czy to wszystko prawda. Taki ma być koniec ich życia i miłości? Mimo wojny i późniejszej partyzantki, spędzili przecież tyle pięknych chwil razem. A teraz co? Skażą ich, strzelą w potylicę i zakopią w dole, jak jakieś bezdomne psy… Co za żałosny koniec wielkiej

miłości… A co z dziećmi? Kiedy już dano spokój „Lali”, sąd wziął w obroty „Dankę”. Zaczęło się standardowo, od pytań, czy zapoznała się z aktem oskarżenia i czy przyznaje się do zarzutów. A kiedy podobnie

jak Lidka odparła, że przyznaje się, ale jedynie częściowo, sąd zaczął wymieniać konkretne bitwy i potyczki, w których ginęli komunistyczni żołnierze. Wanda wybrała drogę utorowaną już

przez „Lalkę” i odpowiadała, zresztą zgodnie z prawdą, że w oddziale pełniła funkcję sanitariuszki, a niektórych przytoczonych wydarzeń w ogóle nie pamięta. Mówiła na przykład:

Wanda Minkiewicz zaraz po aresztowaniu (Instytut Pamięci Narodowej)

– Byłam tam w czasie tej walki, ale czynnego udziału w niej nie brałam. – Co to znaczy: czynnego udziału? – padało wówczas pytanie.

– To znaczy, że nie strzelałam. Byłam sanitariuszką. Musiała przypomnieć swoją historię w „bandzie «Zygmunta»”, jak określali ją

komunistyczni sędziowie, od momentu wejścia z „Krystyną” do oddziału aż do czasu, kiedy opuściła partyzancką grupę. Wspominała również o swoich próbach wyrwania męża, Lucjana,

z szeregów do cywilnego życia. Płynęły długie minuty, a Wanda musiała odpowiadać na coraz więcej dociekliwych pytań.

Naprzemiennie opowiadała o sprawach oddziału, partyzantów i konspiracyjnych kontaktów, a potem o swym i swego męża życiu cywilnym, na przykład o tym, skąd brali pieniądze.

– Mąż pracował dorywczo i handlował owocami – relacjonowała zmęczona toczącą się rozprawą. – Przypominam, że ja również pracowałam, w Centrali Rybnej.

Kiedy do przepytywania zabrał się prokurator, zaczął drążyć temat zabitych podczas walk żołnierzy polskich i radzieckich. Rozpoczął delikatnie:

– Niech oskarżona jeszcze raz nam opowie, w jakich walkach brała udział. – W Puszczy Białowieskiej… – zaczęła Wanda.

– Może w okolicy Węgrowa, przeciwko wojsku sowieckiemu? – przerwał jej prokurator. – Tak, w okolicy Węgrowa.

– W sierpniu 1945 roku? – Zgadza się, to było w sierpniu ’45 roku.

– Co się tam wydarzyło? – dociekał oskarżyciel. – Doszło wówczas do spotkania z polskim wojskiem jadącym na obławę.

– Jakiego rodzaju to było spotkanie? – Kiedy byliśmy w miejscowości, której nazwy już nie pamiętam, nasz oddział został

ostrzelany z samolotu. Wycofaliśmy się ze wsi, zdążając do lasu, i wtedy z naprzeciwka nadjechały samochody z wojskiem, które zostały przez nasz oddział ostrzelane i zatrzymane.

– To znaczy, że zaatakowaliście te samochody? – Tak.

– Ale dlaczego?

– Bo te samochody, to wojsko jechało na nas, żeby nas rozbić. – Skąd o tym wiedzieliście? – Wydawało się, że prokurator zapędził Wandę w kozi róg. – Wiedzieliśmy, bo później… – Nie dał jej dokończyć i wypalił z kolejnym pytaniem:

– Co: później?! – …później ludzi mówili, że w tym właśnie celu jechały w naszą stronę te samochody. – Jacy ludzie? – dopytywał prokurator. Z satysfakcją odnosił wrażenie, że kobieta waha się i nie wie już, co mówić. Chciał udowodnić, że to partyzanci po walce rozpowszechniali tę

informację, aby wytłumaczyć swym żołnierzom konieczność napaści na przypadkowe samochody z komunistycznym wojskiem.

– Dało się słyszeć takie rozmowy. – Dziewczyna zaczęła drżeć ze zdenerwowania, a cała sala w skupieniu czekała na punkt kulminacyjny. Było cicho jak makiem zasiał.

– Kto z kim rozmawiał? – Oskarżyciel uśmiechał się, zerkając spod okularów, pewny, że ma „bandytkę” w garści i za moment przeprowadzi decydujący cios, po którym być może sąd

skaże przesłuchiwaną łaskawie na dożywocie, o ile nie na karę śmierci. Bo przecież były przypadki, kiedy kobiety, a nawet nieletnie dziewczyny z partyzanckich grup

antykomunistycznych skazywano na śmierć. Wanda wahała się, nie mogąc znaleźć słów.

– Kto z kim rozmawiał?! – Wrzasnął prokurator, pochylając się nad stołem i wpatrując świdrującymi oczami w swą ofiarę, która wydawała się w sytuacji bez wyjścia.

Dziewczyna wzięła głęboki oddech i wyrzuciła z siebie: – Ci żołnierze tak mówili. Kilku waszych żołnierzy było rannych i ja ich opatrywałam. To

oni tak mówili. Na te słowa prokurator aż usiadł z wrażenia. Cały jego misterny plan upokorzenia

oskarżonej zawalił się jak domek z kart. Bezmyślnie przecierał chusteczką zapocone okulary, kiedy „Dankę” w obroty brał już przewodniczący składu sędziowskiego, a potem adwokat, czyli

jej rzekomy obrońca z urzędu. * * *

Wanda znakomicie pamiętała tę walkę, o którą tak szczegółowo wypytywał prokurator. To nie była jedna bitwa czy potyczka, tylko cały szereg walk rozegranych na przestrzeni kilku dni, w niewielkim odstępie czasu. Po latach można powiedzieć, że oddział „Zygmunta” miał wielkie

szczęście, że nie został wtedy rozbity i zniszczony. Wszystko zaczęło się w sierpniu 1945 roku, kiedy do szwadronu „Zygmunta” dołączył

miejscowy oddział z AK-owskiej konspiracji dowodzony przez Władysława Łukasiuka „Młota”. I choć od tej pory grupa ta formalnie wchodziła w skład pierwszego szwadronu, to zachowała

pewną odrębność. Pewnego letniego dnia oddział „Zygmunta” spotkał w małej wsi Węże sowieckich poganiaczy bydła pędzących stado zdobyte na Niemcach z Prus Wschodnich.

Sowietów potraktowano łagodnie, pozostawiono im broń bez amunicji, a nawet przepito do nich na odchodne samogonem. To byli tylko biedni żołnierze ściągnięci gdzieś z dalekich stepów do obowiązkowej służby dla Stalina. Część bydła partyzanci rozdali miejscowym gospodarzom.

Było upalne leniwe popołudnie, kiedy nad wsią pojawił się niespodziewanie samolot. Nadlatywał od strony słońca, a partyzanci jak zaczarowani stali pośród wiejskich chat i ogrodów, wpatrując

się w maszynę, jakby zawieszoną w powietrzu bez ruchu. Wanda również wyszła z chaty, w której się zatrzymała, i przesłoniwszy dłonią oczy, próbowała odczytać znaki na dwupłatowcu.

Ale słońce było tak mocne, że nie widziała, czy są to czerwone gwiazdy, czy biało-czerwone szachownice. Nagle coś wypadło z samolotu i z pędem leciało w dół, wprost na głowy polskich

partyzantów. Wszyscy w dole myśleli, że to pilot coś zgubił, ale kiedy spadający przedmiot

dotknął powierzchni pola, gwałtowny wybuch targnął powietrzem, a co niektórych żołnierzy obsypały grudki ziemi.

„Danka” (7) w oddziale partyzanckim 6 Brygady Wileńskiej. Lucjan Minkiewicz u góry z prawej strony (6) (Instytut

Pamięci Narodowej)

– Lotnik, kryj się! – wyrwał wszystkich z odrętwienia okrzyk „Wiktora”, który wybiegł z chaty zaraz za Wandą, a teraz pociągnął ją za sobą i osłonił własnym ciałem, wrzucając do najbliższego rowu. Dopiero na ten rozkaz zaskoczeni pierwszym atakiem z powietrza partyzanci pochowali się po rowach i innych zagłębieniach terenu. Samolot zatoczył w powietrzu łuk i ponownie zrzucił małą bombę na wieś, a następnie rozpoczął ostrzeliwanie z kaemów wszystkiego, co znajdowało się w dole. Na szczęście ludzie „Zygmunta” poukrywali się bezpiecznie, więc kule i bomby spadające z nieba nie wyrządziły im żadnych strat. Po kilkunastu minutach maszyna odleciała, a partyzanci powoli podnosili się z ziemi i otrzepywali z piasku swe żołnierskie mundury. – Co za czort? – pytał zdumiony „Wiktor”, wygrzebując się z rowu wraz z „Danką”. Zjawił się również porucznik „Zygmunt”, który cały atak obserwował spod rozłożystej starej jabłoni. – Zbieramy się, nie ma na co czekać. Wydaj rozkazy dowódcom drużyn – polecił „Wiktorowi” i odszedł. Żołnierze sprawnie zeszli się na zbiórkę, a potem szybko wymaszerowali ze wsi. Ale szwadron nie odszedł daleko. Kiedy znajdowali się na wysokości następnej wsi, Wanda usłyszała nagle odgłos, który zawsze elektryzował partyzantów. Z bocznej dróżki dochodziło do nich wycie silnika samochodowego na wysokich obrotach. – Lucek, chyba jadą na nas – powiedziała do „Wiktora”, a ten niezwłocznie powiadomił dowódcę maszerującego na czele. Patrzyła z niepokojem na zakręt polnej drogi, a dowódcy stanęli na niewielkiej, piaszczystej skarpie i lustrowali przez lornetkę najpierw tę boczną ścieżkę, a potem linię lasu, w której kierunku zdążali. Potem wszystko potoczyło się błyskawicznie. „Zygmunt”, „Młot” i „Wiktor” dobiegli do oddziału, a zdyszany dowódca zakrzyknął: – Do lasu, biegiem marsz! Tam nasz ratunek!

Żołnierzom nie trzeba było drugi raz powtarzać, wszyscy rozumieli powagę sytuacji. Zarzucili broń na ramię i biegiem ruszyli w stronę lasu. W tej samej chwili zza zakrętu wyłoniła się wojskowa ciężarówka, mozolnie pokonując wertepy polnej drogi. A potem ukazała się jeszcze druga i trzecia. Wszystkie pojazdy wypełnione były po brzegi uzbrojonym komunistycznym wojskiem. Rozpoczął się dramatyczny wyścig z czasem. Partyzanci biegiem pokonywali odległość dzielącą ich do zbawczej linii lasu, a kierowcy, ponaglani przez oficerów, deptali do oporu pedał gazu. Na szczęście rozklekotane maszyny, niejednokrotnie pamiętające drogę do Berlina i z powrotem, nie za wiele mogły zdziałać na nierównych polnych drogach i odległość między polskimi partyzantami a komunistycznym wojskiem powoli zaczęła się powiększać. Dziewczynie ze zmęczenia zaczęły migać przed oczami białe plamki, a w głowie z każdym przyspieszonym uderzeniem serca dudniły tysiące młotów. Ale las był coraz bliżej i to podtrzymywało ją jeszcze na duchu i dodawało sił, aby nie stanąć w biegu. Pomagał jej też „Wiktor”, który specjalnie trzymał się blisko niej. Proponował, że poniesie jej sanitarną torbę, ale się nie zgodziła. Teraz on i „Danka” zaczęli odstawać od reszty partyzantów, zostając coraz bardziej z tyłu. Tuż przed nimi kuśtykał na swej sztywnej nodze „Młot”, podpierając się długim (ale dzięki temu celnym) karabinem. „Wiktor” do końca jej nie opuścił, za co była mu ogromnie wdzięczna. Wreszcie partyzanckie drużyny wbiegły pod osłonę drzew, ale zamiast skryć się w głębi lasu, sprawnie utworzyły linię tyraliery i zajęły stanowiska bojowe, czekając na nadjeżdżające samochody. „Danka” zaległa z „Wiktorem” na lewym skrzydle, a na prawym ulokował się niewyobrażalnie zmęczony „Młot”. „Zygmunt” stanął za drzewem w centrum i wydał rozkaz przygotowania broni do strzału, lustrując nadjeżdżające pojazdy. Pewność siebie zgubiła komunistów, ponieważ podjechali ciężarówkami jak najbliżej drzew. Myśleli, że ta akcja będzie jak pacyfikacja bezbronnych wiejskich cywilów. Kiedy samochody zatrzymały się, na rozkaz „Zygmunta” partyzanci otworzyli zmasowany ogień, na który dopiero po chwili odpowiedzieli komuniści, strzelając ze swych pepesz i karabinów. Ale już po sekundzie wielu z nich leżało bez ruchu na polnej drodze lub tarzało się z bólu w miękkim piasku. Błyskawiczny huragan ogniowy zrobił porażające wrażenie na przybyłym wojsku. A kiedy zginął ich kapitan, dowódca całej ekspedycji, szeregowi żołnierze rzucili broń i wyszli naprzód z wysoko uniesionymi rękami. Tak jak gwałtownie rozpoczął się ogień, tak teraz umilkł jak ucięty nożem – partyzanci „Zygmunta”, wbrew temu, co rozpowiadali Sowieci, nie byli bandytami, ale karnym Wojskiem Polskim, które nie strzela do jeńców. Wanda podniosła się z ziemi i ruszyła nieść pomoc rannym żołnierzom komunistycznego wojska, gdyż strat po partyzanckiej stronie nie było. Kiedy bandażowała rany młodemu chłopakowi, dojrzała strach w jego oczach, ale gdy odchodziła, powiedział:

Wanda Minkiewicz „Danka” (4) w szwadronie ppor. „Zygmunta” Zygmunta Błażejewicza (10) (Instytut Pamięci Narodowej)

– My na was napadamy jak bandyci, a wy nas opatrujecie… – Taka rola sanitariuszek – odparła, kierując się do następnego jęczącego z bólu rannego. Inny komunista wyznał jej: – Mieliśmy rozkaz was złapać. A jeśli się nie poddacie, to wystrzelać. Wszystkich. My do was z kamieniami, a wy z chlebem…

* * * Proces trwał już bardzo długo, obrońca kończył przepytywanie oskarżonej Wandy

Minkiewicz. – Kiedy oskarżonej urodziło się pierwsze dziecko? – Zapewne celowo zahaczał o tak

osobiste sprawy, być może chcąc przed sądem pozostawić wrażenie, że oskarżona to także matka, a nie tylko członkini „bandy Szendzielarza”.

– We wrześniu 1946 roku. – A drugie?

– W więzieniu, 7 listopada 1948 roku – odpowiadała Wanda. – Po urodzeniu się tych dzieci jak się zachował mąż oskarżonej?

– On zawsze wyrażał chęć normalnego życia. Abyśmy mogli zamieszkać wszyscy razem. Przesłuchanie dobiegło końca, a Wanda modliła się o cud, czekając na sędziowski

werdykt. Nie martwiła się o siebie, lecz o męża. Ale cud nie nadchodził i kobieta coraz bardziej kurczyła się w sobie, wysłuchując, jakich niecnych czynów dopuścił się jej ukochany. Dla

komunistycznego sądu zwyczajne odebranie mu życia to było za mało – Lucjan Minkiewicz „Wiktor” został skazany na ośmiokrotną karę śmierci. Serce łomotało jej w piersi, a uszy

wypełniły szum i głuche dudnienie. Z obojętnością przyjęła swój własny wyrok. – Sąd skazuje Wandę Minkiewicz, córkę Jana, na dwanaście lat więzienia

z pozbawieniem praw publicznych i obywatelskich… Bo przecież ona sama, bez Lucjana, to zaledwie połowa albo nawet nie tyle. Bez męża

pozostanie przy życiu jedynie jej smutna i łzawa cząstka, sama czarna rozpacz. Spojrzała po raz ostatni na „Wiktora”, gdy wyprowadzali go wraz z innymi skazanymi mężczyznami z sali sądowej. On również odwrócił się i zrezygnowany machnął do niej ręką na

pożegnanie. Nie było szans, by podejść do siebie, by się pożegnać. Kordon uzbrojonych żołnierzy skutecznie odgradzał „bandytów” skazanych na śmierć od reszty społeczeństwa. Może

nawet teraz komuniści bali się, że któryś będzie próbował uciekać albo ktoś inny wpadnie na pomysł odbicia uwięzionych komendantów. Wszędzie pełno było wojska i milicji, a budynku

sądu strzegły stanowiska cekaemów usytuowane nawet na dachu.

Pismo z Wojskowego Sądu Rejonowego do Naczelnika Więzienia w sprawie wyroków skazujących dla Antoniego

Olechnowicza „Pohoreckiego” i innych (Instytut Pamięci Narodowej)

Dopiero po dłuższej chwili wyprowadzono także skazane na karę więzienia kobiety. Wanda ponownie znalazła się w czterech pustych ścianach, głuchych na żarliwe modlitwy

i zaklęcia. Znowu było zimno, ciemno i pusto. Ta czarna pustka zaczęła docierać powoli do jej serca, próbując zawładnąć całą duszą. Ale Wanda jeszcze walczyła i zanim poszła spać, długo myślała o swej przyszłości. Tej nocy zasnęła z uśmiechem na popękanych ustach. Śniły jej się

dzieci – Andrzej i Ewa na leśnym spacerze. Były same, lecz emanowały od nich radość i szczęście. Nawet w sennej marze nie było miejsca dla odrzuconych i skazanych przez PRL

„bandytów” – rodziców tych dzieci. * * *

Nie pamięta, kiedy rozpoczęła się ta miłość. Przecież wojna (a powstanie antykomunistyczne to też wojna) to najgorszy czas na miłość. Ale serce nie sługa, nie słucha się

rozkazów rozumu i dlatego bez większego zdziwienia w pewnym momencie Wanda zaobserwowała, że zastępca dowódcy szwadronu, porucznik „Wiktor”, więcej uwagi poświęca jej

niż innym żołnierzom i sanitariuszkom. Ona sama też miała szczególne baczenie na tego wysokiego, uśmiechniętego mężczyznę. A to podała mu manierkę z wodą, a to zakrzątnęła się i zorganizowała talerz zupy, kiedy stali kwaterą we wsiach. Zresztą w oddziale tworzyły się też

inne pary. Nie było tajemnicą, że „Zygmunt” adorował jej przyjaciółkę, „Krysię”, a przy „Łupaszce” stale przebywała „Lalka”.

Uczucie dwojga młodych stało się tak mocne, że nie odstępowali się prawie na krok. Nadszedł czas, że „Wiktor” zapragnął dzielić ze swą wybranką jedną izbę. Ale zasady w tamtych

czasach były nieubłagane: chcecie spać razem – musicie wziąć ślub. Zakochany bez reszty porucznik oświadczył się więc swojej wybrance. A że ona także go kochała, z miejsca się zgodziła. W listopadzie 1945 roku wzięli skromny partyzancki ślub w kościele świętego

Stanisława Biskupa i Męczennika we wsi Pobikry. Praktycznie zaraz po tym pamiętnym wydarzeniu Wanda, za namową męża, wyszła z partyzanckiego oddziału i zamieszkała

u znajomego gospodarza w Laskowicach. Trwała tam w zawieszeniu wiele miesięcy, ale na szczęście odwiedzał ją tam „Wiktor”, który po tym jak „Zygmunt” i „Krysia” wzięli ślub

i przedostali się za granicę, został dowódcą oddziału.

Wanda Minkiewicz „Danka” z mężem Lucjanem Minkiewiczem „Wiktorem”

(Instytut Pamięci Narodowej)

Tymczasem Wanda, będąc młodą mężatką i spodziewając się dziecka, chciała zacząć żyć normalnie – zamieszkać z mężem, stworzyć prawdziwą rodzinę. Dlatego podjęła pewne kroki, aby spróbować wyciągnąć Lucjana z oddziału, oderwać go całkowicie od konspiracji. Pierwszą

taką próbą był list napisany przez „Wiktora” do „Łupaszki”, który osobiście zawiozła do komendanta na Pomorze. Kobieta nie znała treści korespondencji, ale domyślała się z rozmów

z mężem, że ten chciał rozwiązać oddział i ujawnić się. „Wiktor” polecił nawet wtedy, aby wszystkim jego ludziom porobiono zdjęcia w cywilnych ubraniach, które to fotografie

w przyszłości miały zostać wykorzystane do nowych, fałszywych dokumentów.

Wanda, Lucjan, ich synek Andrzej oraz nieznana kobieta, wrzesień 1946 r.

(Instytut Pamięci Narodowej)

Po wielu trudach Wanda w końcu dotarła do majora „Łupaszki” zaszytego gdzieś w Borach Tucholskich. Komendant, czytając pismo od Minkiewicza, zafrasowany marszczył czoło, a na koniec wydał Wandzie polecenie:

Pismo Wandy Minkiewicz do Naczelnika Więzienia z prośbą o widzenie z córką bez bariery krat (Instytut Pamięci Narodowej)

– „Wiktor” niech działa w dalszym ciągu ze swą grupą w Białostockiem i kontaktuje się ze mną listownie. Na lipcową koncentrację brygady niech przyśle swojego łącznika. Zawiedziona Wanda wróciła na Podlasie z niczym. Ale młodzi byli zdesperowani w swoim dążeniu do normalnego życia. Tym bardziej że za kilka miesięcy miało się narodzić ich pierwsze dziecko. Lucjan ponownie wysłał list do „Łupaszki”, tym razem z prośbą o zwolnienie

z funkcji dowódcy oddziału i bezterminowe urlopowanie. W piśmie nie wspominał o tym, że żona jest w ciąży, ale sama doręczycielka (znowu Wanda) swym wyglądem i rozmową z komendantem miała zaświadczyć o tym, jak się sprawy mają. Niestety, tym razem nie spotkała się osobiście z „Łupaszką”, a pismo zostawiła w rękach porucznika „Leszka”, dowódcy jednego z jego pododdziałów. Po powrocie Wanda zamieszkała w Lachówce u gospodarza Krasowskiego. Lucjan odwiedzał ją, kiedy tylko mógł, chcąc jak najczęściej być przy swej ciężarnej żonie. Kiedy Wanda weszła w ostatni miesiąc ciąży, przeniosła się do Siemiatycz, do córki Krasowskiego, która była akuszerką. Tam doczekała się najwspanialszego prezentu od życia. W październiku 1946 roku w Siemiatyczach przyszedł na świat ich pierworodny – Andrzej. Według zamysłu kobiety synek miał stać się dla nich przepustką do normalnego życia, najważniejsza kartą przetargową w walce o wyjście do cywila i stworzenie prawdziwej rodziny.

* * * Życie za kratami jest okropne. Więzienie jest z zasady złe, ale dla kobiet nawet gorsze niż

dla mężczyzn. Ciężar niesprawiedliwości, niezawinionych grzechów, za które odpłaca się niewspółmierną karą, może przygiąć najtwardszego. Podczas bezsennych nocy w pojedynczej

celi wracała pamięć brutalnych przesłuchań, bicia, wykręcania rąk i wyrywania włosów. I do tego ta niezmierna tęsknota do wolności i spotkania z ukochanymi…

Pierwsze kilka miesięcy po procesie Wanda była zamknięta w więzieniu na Mokotowie. Potem trafiła do Fordonu, a następnie do ciężkiego więzienia w Inowrocławiu. Kiedy ponownie

przeniesiono ją do Fordonu, po śmierci „największego przyjaciela Polaków” – Stalina – było tam już lepiej. Podobnie jak Lidia Lwow pracowała w hafciarni, ale słabo jej szło i wyrabiała

niewiele ponad normę. A to było zbyt mało jak na więźniarkę komunistycznego systemu. Na domiar złego ktoś ciągle donosił naczelnikowi na Wandę: a to że rozmawia z więźniarkami z innych cel, a to że leni się przy pracy. Wanda odbyła przez to kilkakrotnie nieprzyjemne

rozmowy z naczelnikiem. W końcu, wycieńczona pracą i więziennym życiem, z gorączką trafiła do ambulatorium. W dalszym ciągu doskwierał jej brak papierosów. Jednak teraz, po oficjalnej

pisemnej prośbie do naczelnika więzienia, dostała łaskawie zgodę na zakup papierosów za pieniądze zarobione w hafciarni.

Szczęśliwe małżeństwo – Wanda i Lucjan (Instytut Pamięci Narodowej)

Ale największym wydarzeniem dla Wandy była wizyta w więzieniu jej córeczki, Ewy. Wiedząc o planowanym przyjeździe córki, przez kilka poprzedzających go nocy nie mogła spać. Myślała, jak ma się zachować i co ma powiedzieć swej latorośli. Jeszcze wierzyła, że powstanie

między nimi jakaś uczuciowa więź, że pokochają się jak matka z córką. A potem patrzyła przez kratę na swoją piękną dziewczynkę, nie mogąc wydobyć z siebie głosu. Tylko wielkie łzy kręciły się w jej smutnych oczach. Chciała kochać to obce, kilkuletnie

dziecko, ale jej wzrok był pusty i nieobecny. Tyle rzeczy miała przekazać córce, ale kiedy stanęła z nią twarzą w twarz, nie potrafiła nic zrobić. Myślała wtedy, że przegrała swoje życie, że może lepiej będzie trzymać Ewę jak najdalej od niej, od jej goryczy i przeraźliwego smutku. Po tych wizytach długo nie mogła dojść do siebie. Wiele wieczorów musiała przepłakać, aby ponownie stać się zimnym i twardym więźniem politycznym, którego nawet najdrobniejszą radość życia i okruchy miłości zabijał z każdym dniem coraz skuteczniej niewolniczy totalitarny system.

* * * Po narodzinach Andrzeja Wanda zamieszkała w Drohiczynie. W tym czasie mąż był

często przy niej, a czasami przyprowadzał partyzanckiego lekarza, aby ten zbadał dziecko i jego matkę. „Wiktor” był czuły, opiekuńczy i pragnął zostać przy nich na stałe.

Wanda i Lucjan Minkiewiczowie (2 i 3) ze znajomymi w Tatrach (Instytut Pamięci Narodowej)

Pewnego dnia do izby zajmowanej przez Wandę i jej syna wszedł Lucjan. Wyglądał inaczej niż zwykle, nie miał na sobie munduru, tylko cywilne spodnie i całkiem ładną marynarkę. – Ciszej, obudzisz dziecko – strofowała go Wanda, kiedy zamknął zbyt głośno drzwi, ale czuła, że coś się święci. Lucek uśmiechał się od progu, a jego oczy błyszczały szczęściem. Pocałował ją, potem lekko musnął ustami czoło dziecka i szepnął z radością do ucha żony: – Jesteśmy wolni. Nie jestem już dowódcą oddziału, „Łupaszko” mnie urlopował. Możemy jechać, dokąd chcemy i kiedy chcemy. Możemy zamieszkać tam, gdzie tylko zechcesz.

Wanda Minkiewicz podczas odbywania kary więzienia w Fordonie, 1951 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

– Zaczynamy nowe życie. – Wanda, szczęśliwa jak nigdy, przytuliła się do męża i dodała: – Dziękuję ci. Wyjechali daleko. Najpierw do Krakowa, a potem jeszcze dalej – do Zakopanego. Tam zamieszkali w willi „Haluśka” przy drodze do Olczy. Aby całkiem zatrzeć ślady za swoją przeszłością, jakiś czas później udali się na drugi koniec nowej Polski – do Wrocławia. I mogło się zdawać, że im się udało. Zgubili tropy, zamknęli swoje dawne dzieje i rozpoczynali nowe życie jako prawdziwa rodzina. Wanda, jej mąż Lucjan i synek Andrzej. Mieszkała z nimi także siostra Wandy i – na krótko – żona „Młota”, również szukająca w tych stronach jakiegoś punktu zaczepienia dla siebie. Wanda naprawdę chciała skończyć z tajną działalnością, ale jej mąż, urlopowany partyzant, spotykał się czasami z przyjeżdżającymi łącznikami. Ponadto, zachowując wyjątkową ostrożność, widzieli się kilka razy z „Łupaszką” i „Lalką” w wioskach gdzieś na Podhalu. Byli szczęśliwi. Szczególnie Wanda odetchnęła wreszcie z ulgą, że skończyła się ta walka, ostatnio prowadzona już bez nadziei na zwycięstwo. Nie mogła przeczuwać, że w tym samym czasie UB rozpoczęło ściśle tajną operację pod kryptonimem „Akcja X”, skierowaną przeciwko byłym wileńskim partyzantom. Pewnego czerwcowego popołudnia państwo Minkiewiczowie wracali do swego mieszkania we Wrocławiu. Zanim weszli do budynku, Lucka zaniepokoił jakiś nadzwyczajny bezruch pod ich domem i nie chciał iść dalej. Na ulicy było pusto, cicho i… podejrzanie. – Wejdę pierwsza i przekonam się, że wszystko jest w porządku – próbowała uspokajać go żona. – Ciężarnej kobiety przecież w razie czego nie skrzywdzą. – Wanda była już wówczas w ciąży i za kilka miesięcy spodziewała się narodzin drugiego dziecka. Kiedy powoli wchodziła po schodach, również ją dopadły złe przeczucia. Była starą konspiratorką i potrafiła zauważyć niepokojące drobiazgi. Na przykład to, że zazwyczaj mieszkańców domu wita dozorca zamiatający podwórko, a teraz go nie było – jego długa miotła leżała oparta niedbale o ścianę. Drzwi na klatkę schodową, tak pedantycznie zamykane przez wszystkich domowników, stały otwarte na oścież, zachęcając przybyłych do wejścia. – No nic, raz kozie śmierć – pomyślała Wanda, wchodząc po schodach. Nie bała się –

i tak musiała pójść po synka pozostawionego pod opieką siostry. Powoli i głośno zgrzytnął klucz w zamku i Wanda znalazła się w jasno oświetlonym pomieszczeniu. Natychmiast otoczyli ją uzbrojeni mężczyźni, a ona zobaczyła tylko kątem oka, że w drugim pokoju trzymają pod bronią jej siostrę i Andrzejka.

Wanda Minkiewicz w więzieniu (Instytut Pamięci Narodowej)

– Dobrze, że Lucjan został na zewnątrz – myślała, kiedy ubecy zaprowadzili ją do pokoju obok i zaczęli zadawać pytania. Najczęściej, co było do przewidzenia, pytali o męża. A ona, ciesząc się w duchu, że Luckowi udało się umknąć (nie dała mu umówionego sygnału, że jest bezpiecznie, więc na pewno już uciekł), odpowiadała zgodnie z prawdą: – Nie wiem, gdzie jest teraz mój mąż. To doprowadzało ich do szału. Chyba domyślili się, że Minkiewicz już nie przyjdzie, a oni swoim kotłem spartaczyli robotę i dali umknąć najważniejszemu „bandycie”. Przeczekali w mieszkaniu jeszcze noc, a potem zwinęli obstawę. Korzystając z tej okazji, Wanda zabrała dziecko i wymknęła się z domu. Wyjechała do Krakowa, do siostry męża, Janiny Oszywy. Tak byli umówieni. Gdyby coś się stało, mieli szukać kontaktu w Krakowie. Na miejscu Wanda wpadła w ramiona Lucjana, który czekał już na nich, drżąc ze strachu. Niestety ich radość nie trwała długo. Kobieta nie przypuszczała, że wypuszczenie jej z wrocławskiego kotła to celowa robota UB. Komuniści wysłali za nią szpicli. Wczesnym rankiem 1 lipca 1948 roku do mieszkania siostry Minkiewicza załomotało UB. Funkcjonariusze wtargnęli brutalnie do domu i aresztowali Lucjana i Wandę Minkiewiczów. Rozpoczął się dla nich czas długiego więzienia i ciężkich przesłuchań.

* * * Kiedy po latach Wanda Minkiewicz opuszczała więzienne mury, miała zaledwie

trzydzieści pięć lat, a wyglądała jak staruszka. Była smutna, chuda, zniszczona i schorowana, a wszystkie włosy miała siwe. Pierwsze kroki skierowała oczywiście do swej córki, Ewy,

i opiekującej się nią cioci Weroniki. Tam ośmioletnie dziecko stanęło przed niezwykle trudnym dylematem: czy ma wybrać swoją prawdziwą mamę – smutną i schorowaną, czy tę przybraną – kochającą i opiekuńczą Weronikę. Dziewczynka chciała być lojalna wobec rodzicielki i wybrała Wandę. Zamieszkały razem w Gdańsku u siostry Wandy – Czesławy. Byłej więźniarce wydawało

się, że u boku rodziny szybko wróci do dobrej kondycji fizycznej i psychicznej. Wanda rozpoczęła pracę w fabryce zapałek, ale po dwóch tygodniach zwolniono ją, kiedy kierownictwo fabryki dowiedziało się od UB, jaką „bandytką” była ich nowa pracownica. Potem załapała się do

pracy w księgowości w spółdzielni rybackiej, ale i tam po dwóch latach okazało się, że nie ma już u nich miejsca dla wroga proletariatu.

Po wyjściu z więzienia Wanda, mimo usilnych chęci, nie potrafiła pokochać swojej córeczki. Była wypaloną, zamkniętą w sobie, zgorzkniała kobietą, która nie umiała cieszyć się wolnością i bliskością Ewy. Zabierając dziewczynkę ze sobą, przyjęła na siebie ciężar, któremu

nie mogła sprostać. Martwiła się wciąż, jak zdoła utrzymać siebie i córeczkę, a nie potrafiła docenić tego prostego faktu, że wreszcie mogą być razem. Brak szczęścia i rozgoryczenie życiem

matki stawały się bezwiednie udziałem małej Ewy. Tak upływały im dni, miesiące i lata. W 1987 roku w drodze do pracy Wanda dostała udaru mózgu i ze sparaliżowaną lewą stroną ciała trafiła do szpitala. Kiedy wypisano ją do domu, ich życie zmieniło się w pasmo

udręk. – Nie czuję ręki, odcięli mi ją?! Co z moją nogą? – jęczała z bólu, pokrzykując na córkę.

Sparaliżowana Wanda wymagała stałej opieki. Ewa karmiła ją, myła, przebierała, podawała basen. Mijały kolejne lata i nagle, w tym najmniej oczekiwanym momencie, sącząca

się od dawna powoli kropla miłości przebiła sobie wreszcie drogę do serca byłej więźniarki. Choć obłożnie chora, Wanda zaczęła się uśmiechać i normalnie rozmawiać z córką. Polubiła ją,

a potem i pokochała, ale było już za późno, aby w pełni nadrobić stracony czas. – Gdyby ojciec żył, wszystko wyglądałoby inaczej – mówiła ze łzami w oczach. –

Chciałabym ci opowiedzieć o wszystkim, o twoim tacie, o naszym wcześniejszym życiu. Ale teraz nie dam już rady, nie wszystko pamiętam…

Wanda Minkiewicz zmarła w grudniu 2001 roku. Jej córka, Ewa, odziedziczyła po matce brzemię wojennych przeżyć i trudnych wyborów. Mieszka sama, a od świata odgrodziła się

murem z książek.

Inka

-To musiało się tak skończyć – myślała młoda dziewczyna, która nie miała wtedy jeszcze siedemnastu lat. Kilkanaście minut wcześniej do nadleśnictwa w Narewce wpadły zastępy UB

i Sowietów w poszukiwaniu polskich konspiratorów. Komuniści musieli dostać dokładne wytyczne, gdyż wszystkich bez wyjątku pracowników ustawiono pod bronią, a w budynku trwała

nieustanna i skrupulatna rewizja. Dla Danusi Siedzikówny nie było tajemnicą, że każdy w nadleśnictwie należał do AK, a przynajmniej współpracował z tą organizacją. W czasie

okupacji niemieckiej był to szczyt polskiego patriotyzmu i powód do dumy. Teraz, po „wyzwoleniu” i zakończeniu wojny, w czasach komunistycznej Polski, przynależność do organizacji niepodległościowych stała się jednym z poważniejszych grzechów Polaków

przeciwko nowej władzy. Długo trwało przeszukiwanie, ale w nadleśnictwie nie znaleziono nic kompromitującego.

Żadnej broni, dokumentów czy ulotek. Zupełnie czysto. – Tu nie ma bandytów – próbował protestować jeden z gajowych.

– Wy wszyscy to bandyci! – usłyszał odpowiedź jednego z sowieckich doradców polskiego UB. – Aresztować ich! – Jak widać, Sowiet nie tylko doradzał polskim ubekom, ale

miał też glejt na wydawanie im rozkazów. Całą grupę strwożonych ludzi wyprowadzono na zewnątrz i ustawiono w kolumnę

marszową. Z przodu, z tyłu i po bokach pilnowali ich uzbrojeni funkcjonariusze. – Naprzód! – zakrzyknął Sowiet i grupa ruszyła leśną drogą prowadzącą w stronę

Hajnówki. Danusia ostatni raz obejrzała się na budynek nadleśnictwa – swoje miejsce pracy. Dobrze

jej tam było. Praca nie była zbyt ciężka, a koledzy bardzo życzliwi. Najście komunistów zakończyło ten beztroski okres jej życia, a trzeba przyznać, że i przedtem nie było jej łatwo.

Długo maszerowali leśnymi drogami. A w lesie było pięknie. Mógłby to być wspaniały, odprężający spacer, gdyby nie uzbrojeni konwojenci. Czerwcowe słońce ledwie dawało radę przebić się ze swymi radosnymi promieniami przez korony wysokich drzew. W górze słychać

było śpiew ptaków i stukanie dzięcioła, a zapach sosnowego igliwia i żywicy był tak mocny, że dziewczyna zachłysnęła się nim, wciągając głęboko powietrze.

Danuta Siedzikówna „Inka” w Narewce, 1944 r. (zbiory Danuty Ciesielskiej,

córki Wiesławy Korzeń z d. Siedzik)

– A może by tak zostać tutaj, w tym lesie, na zawsze? – myślała naiwnie, rozglądając się na boki. Była młoda, ale przecież wiedziała, co oznacza aresztowanie – śmierdząca cela, tak kontrastująca z zapachem puszczy, wywózka do łagrów daleko na Wschód, z dala od przyjaciół, od ukochanej babci. A może nawet śmierć z rąk komunistycznych katów lub gdzieś daleko od domu, w syberyjskim transporcie… W lesie czuła się pewnie, znała tu wszystkie ścieżki. Kiedy dotrą do miasta, do ubeckiego więzienia, skończy się to złudne poczucie bezpieczeństwa. Tego się obawiała najbardziej. – Ja już nie mogę… – usłyszała nagle obok siebie błagalny szept chłopaka. To Bronek Bancerowicz, jeden z młodych gajowych, skarżył się na swój los. – Co się dzieje? – spytała również półgłosem, gdyż komuniści zabronili im rozmawiać. – Te cholerne nowe buty tak mnie obcierają, że już nie mogę iść – żalił się chłopak. – Wyrzuć to dziadostwo gdzieś do lasu i idź boso – radziła. – Coś ty? Te buty kosztowały majątek, nie mogę ich tak po prostu wyrzucić. – To cierp dalej – skończyła rezolutnie. Po paru minutach i kilku następnych krokach kwitowanych grymasem bólu Bronek zdecydował się posłuchać rady dziewczyny. Schylił się i zdjął buty. Nie wyrzucił ich jednak, ale związał sznurówkami i zarzucił sobie na ramię. Szczęśliwy szedł dalej, lekko kulejąc, a pięty faktycznie miał pozdzierane do krwi. Przez kuśtykanie chłopca Danusia, która nie chciała go zostawić samego, znalazła się razem z nim na końcu kolumny. Za nimi szli już tylko ubecy z pepeszami, którzy co chwila ponaglali do szybszego marszu. Kiedy grupa dochodziła do wyjątkowo gęstego świerkowego młodniaka, nagle zagrzmiały strzały. Wszyscy, konwojenci i aresztowani, rzucili się na ziemię, a ubecy natychmiast odpowiedzieli ogniem. Walka toczyła się na czole kolumny, dlatego pilnujący tyłów funkcjonariusze podczołgali się do przodu z gotowymi do strzału automatami, aby wspomóc towarzyszy. Danusia obejrzała się raz i drugi na leśną knieję, dającą ułudę bezpiecznego

schronienia. Jeszcze raz popatrzyła na strażników, którzy strzelali dość daleko od niej, wstała i zgięta wpół wbiegła między gęsto rosnące drzewa. Za nią, nie namyślając się długo, pobiegł Bronek. Iglaste gałązki smagały ich po twarzach, a kolce jeżyn drapały po nogach, gdy tak biegli najprędzej jak mogli, bez przystanku. Strzały zostały już daleko z tyłu, ale bali się, że ubecy wyślą za nimi pogoń, dlatego przebyli jeszcze szmat drogi, kiedy w końcu zmęczony chłopak zatrzymał się, przytrzymując ręką Danusię. Usiedli na leśnej ściółce, łapiąc oddech. Byli niebywale zmęczeni, ale szczęśliwi. Popatrzyli sobie w oczy i uśmiechnęli się do siebie. Powiadają, że wolność nie ma ceny.

* * * Uciekinierzy nie bardzo mieli dokąd pójść. Nie mogli wrócić przecież do nadleśnictwa

w Narewce, gdyż byli już spaleni u komunistów. Błąkanie się po okolicznych wioskach również mogło zakończyć się jakimś donosem Białorusinów i aresztowaniem. Dlatego wspólnie

postanowili, aby znaleźć oddział partyzancki, dzięki któremu udało im się uciec, i do niego dołączyć. Po blisko godzinnej wędrówce przez puszczę Danusia i Bronek natknęli się na

uzbrojonych ludzi. W tych czasach partyzanci i komunistyczne wojsko ubierali się podobnie, więc często trudno było rozpoznać, z kim naprawdę ma się do czynienia. Ale intuicja dziewczyny

bezbłędnie odszyfrowała, że tym razem to prawdziwie polskie wojsko z AK – oddział ppor. Stanisława Wołoncieja „Konusa”. To właśnie jego grupa zaatakowała konwój prowadzący

Polaków z Narewki i ostrzelała komunistycznych strażników. Oddział „Konusa” liczył nie więcej niż pięćdziesięciu słabo uzbrojonych partyzantów, których do pozostania w lesie zmusiła

w głównej mierze konieczność ukrycia się przed sowieckimi aresztowaniami. Danusia dołączyła do partyzantów „Konusa” i dostała przydział na sanitariuszkę.

Niestety tydzień później oddział Wołoncieja został rozbity przez NKWD. Połowa grupy, przy której znajdował się dowódca, została wystrzelana przez Sowietów w zasadzce, a sam ppor.

Wołonciej zginął. Druga część, która uniknęła śmierci, oddała się pod komendę plutonowego Stanisława Aleksandrowicza „Brońpolskiego” i ruszyła w głąb Puszczy Białowieskiej, by

dołączyć do oddziałów mjr. „Łupaszki” Zygmunta Szendzielarza. Większość ludzi „Brońpolskiego” przyłączono do 1 Szwadronu por. „Zygmunta”, natomiast sanitariuszka Danuta

Siedzik trafiła pod rozkazy dowódcy 4 Szwadronu – por. Mariana Plucińskiego „Mścisława”.

„Inka” w szwadronie 5 Brygady Wileńskiej AK mjr. „Łupaszki”. Danusia Siedzik czwarta od lewej, piąty Jerzy Lejkowski

„Szpagat”, siódmy z lewej na pierwszym planie (z lornetką na piersiach) stoi dowódca 4 szwadronu por. Marian Pluciński „Mścisław”

(Instytut Pamięci Narodowej)

Kiedy partyzanci nabrali zaufania do nowej sanitariuszki, dziewczyna poczuła się wśród nich jak w prawdziwej rodzinie. Z zasady cicha i nieśmiała, znosiła cierpliwie żarty kolegów,

a czasami nawet coś im odpaliła, wzbudzając ogólną wesołość. Chociaż była młoda, nie narzekała podczas długich marszów i sama dźwigała ciężką sanitarną torbę. Początkowo nie miała żadnej broni – nie było jej to potrzebne. Dopiero w późniejszym okresie działalności

otrzymała mały pistolecik „szóstkę”, który tak naprawdę mógł raczej służyć do samobójczego strzału w usta niż do realnej walki. Żołnierze „Mścisława” polubili Danusię bardzo – za

lojalność, uśmiech, skromność. Szybko stała się ich ulubienicą. Naprawdę była jedną z nich – leśną żołnierką na skrawku wolnej Polski. No i naturalnie niosła pomoc w razie potrzeby, opatrywała rany po kulach, ale także dawała leki na niestrawność i leczyła otarte podczas

marszów nogi. Żołnierze zawsze mogli na nią liczyć, a ona spłacała wobec swych towarzyszy dług wdzięczności.

Na zdjęciu od lewej: Danusia Siedzik, Jurek Grzebisz (jej brat cioteczny),

babcia Aniela Siedzik z małym Wieśkiem Grzebiszem na kolanach, Irenka i Wiesia Siedzik (zbiory Danuty Ciesielskiej, córki Wiesławy Korzeń z d. Siedzik)

Kiedy przyszedł odgórny rozkaz „rozładowania lasów” i zlikwidowania partyzanckiej działalności, dla Danusi był to prawdziwy cios. Ona naprawdę nie miała dokąd wracać. Oprócz

babci i sióstr nie został jej na tym świecie już nikt. Kiedy mjr „Łupaszko” ogłosił decyzję o zakończeniu partyzanckiej walki i rozformowaniu oddziałów, dziewczyna długo w nocy

płakała. Znów miała wrócić do życia, w którym była nikomu niepotrzebna. * * *

Jesienią 1945 roku, gdy „Łupaszko” rozwiązywał swoją brygadę i kończył etap działalności oddziału w Puszczy Białowieskiej, Danuta Siedzik miała siedemnaście lat. Urodziła

się 3 września 1928 roku w Głuszczewinie koło Narewki na Podlasiu. Jej ojciec, Wacław, był leśniczym w Olchówce, a mama, Eugenia, pochodziła z rodziny Tymińskich. Siedzikowie mieli

trzy córki: Wiesławę (urodzoną w 1927 roku), Danutę i Irenę (1932). Danusia uczyła się w szkole powszechnej w Narewce, do której z siostrą dojeżdżała

wierzchem konno. A na konia wsiadały, skacząc z… płotu. To wtedy zaprzyjaźniła się ze szkolną koleżanką o imieniu Inka, od którego w późniejszym czasie weźmie swój pseudonim. Potem

Danusia kontynuowała naukę u sióstr salezjanek w Różanymstoku koło Grodna. Dobrze grała na gitarze i śpiewała w chórze kościoła parafialnego. Była młoda, szczęśliwa i miała całe życie

przed sobą, kiedy 1 września 1939 roku wybuchła wojna. Po wkroczeniu Sowietów tata Danusi, jako Polak i leśniczy (w domyśle – niebezpieczny dla bolszewickiej władzy), został w jednej z pierwszych grup aresztowany przez NKWD i słuch o nim zaginął. Dziś wiemy, że wywieziono go do pracy w kopalni złota na Syberii, a po agresji

Niemiec na ZSRR dołączył do armii gen. Andersa i ewakuował się z nią do Iranu. Niestety praca w łagrze, często ponad siły, i wyczerpanie organizmu sprawiły, że Wacław Siedzik zmarł na

obczyźnie i pochowany został na cmentarzu w Teheranie. Rodzinę Danusi przybysze ze Wschodu wyrzucili z pięknej leśniczówki i kobiety musiały

przenieść się do maleńkiego pokoju w Narewce. Prawdopodobnie już wtedy Eugenia miała kontakty z polskim podziemiem niepodległościowym, a gdy na te tereny wkroczyły wojska

niemieckie w – zdawałoby się – niepowstrzymanym marszu na wschód, mama Danusi już na dobre konspirowała w ZWZ-AK.

Wówczas ponownie posypały się gromy na rodzinę Siedzików. Najpewniej ktoś z kolaborującego z Niemcami komitetu białoruskiego doniósł na Eugenię do gestapo i jesienią

1942 roku matka Danusi została aresztowana i osadzona w więzieniu w Białymstoku. Trzy młode dziewczyny zostały w Narewce pod opieką babci.

Pewnego dnia dotarła do nich informacja z więzienia, że ich matka czasami zamiata dziedziniec więzienia i można ją wtedy zobaczyć przy bramie. Babcia nie zastanawiała się długo,

zorganizowała wyjazd i zabrała dziewczynki do Białegostoku. Kilka godzin tkwiły pod więzienną bramą, ale w końcu udało się. Kochana i długo niewidziana mamusia pojawiła się po drugiej stronie. Jak gdyby nigdy nic wykonywała swą pracę, ale krok po kroku zbliżała się ku

bramie, w stronę oczekujących dziewczynek. Krótkie było to spotkanie. Zmaltretowana w śledztwie kobieta przekazywała córkom i ich babci swe ostatnie prośby.

– Bądźcie dzielne i słuchajcie się babci – powtórzyła na koniec. – Nawet jak mnie zabraknie, czekajcie na tatę. Musicie wytrwać, wojna nie będzie trwała wiecznie.

Próbowała pożegnać dzieci, dotykając ich dłoni, ale spuchnięta po niemieckich torturach ręka za nic nie chciała się zmieścić w szparze pomiędzy skrzydłami bramy. Delikatne dłonie jej

córek przecisnęły się jednak przez wierzeje i koniuszkami palców dotknęły matczynych rąk. – Niech was Bóg prowadzi i strzeże – żegnała się z nimi matka.

– Kochamy cię, mamusiu – szeptały dziewczynki, a ich babci łzy spływały po twarzy. Zobaczyły jeszcze, jak Eugenia wraca do sprzątania podwórza, powoli oddalając się od

nich i znikając w pyle i kurzu wzniecanych przez nerwowe ruchy miotłą. W drodze do domu wszystkie były rozbite. Nawet babcia przeczuwała, że tego dnia

ostatni raz widziała swą córkę. Danusia nic nie mówiła, ale też nie płakała. Mając w pamięci obraz pobitej przez Niemców w śledztwie matki, ze zmaltretowaną twarzą i powybijanymi

zębami, dziewczynka myślała tylko o zemście. Jeszcze tylko raz z więzienia przyszedł gryps od Eugenii. Był to strzęp karteczki

wyrwanej z książeczki do nabożeństwa. A potem dotarła do nich hiobowa wieść o rozstrzelaniu Eugenii Siedzik we wrześniu 1943 roku w lesie pod Białymstokiem. To wydarzenie ostatecznie

popchnęło najstarsze córki, Dankę i Wiesię, do wstąpienia w szeregi AK. Konspiracyjną działalnością skierowaną przeciwko Niemcom chciały odpłacić za śmierć mamy. Danuta Siedzik

przyjęła pseudonim „Inka”. Danusia wielokrotnie czytała ostatnie słowa matki, jej testament przekazany córkom na

zmiętej karteczce więziennego grypsu: „Szczęśliwy i nie zna kaźni, kto w Pańskiej żyje bojaźni. Najmilsza jemu jest droga iść według przykazań Boga”…

Kiedy mjr „Łupaszko” rozpuścił swój oddział, do cywila odeszła również „Inka”. Ale musiała się ukrywać, UB było na jej tropie. Komuniści aresztowali starszą Siedzikównę – Wiesię, lecz widać było, że to nie jej szukają, tylko jej o rok młodszej siostry. Szybko wypuścili Wiesię,

zapewne na wabia, aby znaleźć dojście do „Inki”.

Rodzina Siedzików, pierwszy z prawej ojciec Danusi – Wacław, siedzą od prawej: mama Eugenia z Irenką na kolanach i babcia Aniela. Z lewej strony ponad głową mamy – Danusia, lata 30. (zbiory Danuty Ciesielskiej, córki

Wiesławy Korzeń z d. Siedzik)

W tych trudnych chwilach z pomocą Danusi przyszedł jej ojciec chrzestny – leśniczy Stefan Obuchowicz, który załatwił jej pracę w leśnictwie Miłomłyn niedaleko Ostródy i dokumenty na swoje nazwisko. Wydawało się, że dziewczyna będzie mogła wieść odtąd spokojne życie, z dala od konspiracji i walk. Kiedy jednak dotarł do niej kurier od „Łupaszki” z informacją, że major ponownie zbiera swych ludzi i jeszcze raz wyrusza w pole walczyć o Polskę, nie zastanawiała się długo. Wydawało się jej, że wciąż ma niespłacony dług wobec Ojczyzny, wobec zamordowanej przez Niemców matki i wobec zabranego w nieznane przez Sowietów ojca. Porzuciła bezpieczną pracę i dołączyła do oddziału. Tam otrzymała przydział do szwadronu ppor. „Żelaznego” Zdzisława Badochy. Znowu była sanitariuszką leśnej grupy.

* * * „Inka” siedziała na pace ciężarówki obok chłopców „Żelaznego” i podziwiała wolno przesuwające się przed jej oczyma widoki. Początkowo jechali wzdłuż szpalerów wysokich i prostych sosen, strzelających do góry w pogoni za skrawkiem słońca. Potem lasy ustąpiły

miejsca łąkom i polom, pokrywającym się teraz kurzem wyrzucanym spod kół jadącego samochodu. Na koniec zaczęły pojawiać się pierwsze wiejskie chaty. To wtedy znajdujący się

również na pace zastępca „Żelaznego” – sierżant Olgierd Christa „Leszek” – dał rozkaz wzmożonej czujności i gotowości do otwarcia ognia. Zgodnie z rozkazem „Inka” poprawiła swój

malutki pistolecik przytroczony do pasa, ale wcale nie miała zamiaru go używać. Bardziej skupiła się na sprawdzeniu zawartości torby sanitarnej, czy czasem jakiś bandaż lub zastrzyk nie wypadł i nie leży gdzieś pod nogami. Ale wszystko było na swoim miejscu i dziewczyna mogła

ze spokojem czekać na rozwój akcji.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego,

GRH „Borujsko”).

Samochód kierowany wprawną ręką przez Henryka Wojczyńskiego „Mercedesa” minął kolejne domy i z gracją zatrzymał się tuż przed wejściem do lokalnego posterunku MO. Z kabiny

wyskoczył ppor. „Żelazny” i od razu skierował swe kroki do budynku. Za nim podążyło kilku partyzantów, umundurowanych i uzbrojonych identycznie jak komunistyczne wojsko polskie

(jeśli nie liczyć orzełka w koronie). Tuż przed akcją niektórzy pochowali do kieszeni mundurów swe ryngrafy z Matką Boską, noszone na sercu. Badocha i jego żołnierze pewnie podeszli do

milicjanta, który natychmiast stanął na baczność przed starszym stopniem żołnierzem. „Żelazny” przedstawił swój oddział jako grupę pościgową z UB w Bydgoszczy, która na rozkaz centrali

wyłapuje po okolicznych drogach bandytów. Partyzanci zostali przepuszczeni przez wartownika i spokojnie weszli do budynku. Danusia została przy samochodzie – kobieta sanitariuszka nie

chciała rzucać się w oczy milicjantom, aby zbyt wcześnie nie ujawnić podstępu. Ale wszystko przebiegło spokojnie i w ciszy. Po kilku minutach „Żelazny” z uśmiechem

wyszedł na zewnątrz, a podążający za nim partyzanci, teraz objuczeni dodatkowo zdobytą bronią, wyprowadzili trzymających wysoko w górze ręce milicjantów.

– Możecie zameldować o naszym tu pobycie, ale nie wcześniej niż za dwie godziny – nakazywał „Leszek” zatrzymanym. – A gdyby coś złego się stało – tu wykonał ręką gest podcinania gardła – my tu wrócimy i wyrównamy rachunki. Pamiętajcie! Nie warto być

nadgorliwym, macie dla kogo żyć, macie rodziny. Stojący ciągle z rękami w górze, trzymani pod lufami karabinów milicjanci trzęśli się ze

strachu, ale zgodnie kiwnęli głowami, zgadzając się na takie rozwiązanie. „Żelazny” wydał rozkazy i oddział wskoczył do samochodu. Zawył uruchomiony silnik, a pojazd już po chwili znikł w tumanach kurzu. Kiedy milicjanci zostali sami na drodze, jeden z nich chciał od razu biec po pomoc i ogłosić alarm, ale komendant posterunku powstrzymał

zapaleńca. – Mamy dwie godziny wolnego – powiedział i spokojnie zapalił papierosa.

„Inka” zakrywała sobie usta i nos chusteczką, aby niepotrzebnie nie łykać drażniącego pyłu, kiedy ciężarówka pokonywała długie serpentyny piaszczystych polnych dróg. Nie

zapamiętała nawet nazwy tej miejscowości: Kaliska, Osieczna, a może Osiek? Wszystkie akcje przeprowadzone tego dnia były bardzo do siebie podobne. Wjazd zdobytą ciężarówką do wsi,

rozbrojenie posterunku milicji i odjazd do następnej. Taki rajd, a może bardziej wycieczkę objazdową, zafundował swoim podkomendnym ppor. „Żelazny”.

Także w kolejnej miejscowości – Skórcz – sanitariuszka nie miała na szczęście nic do roboty. Rozsądni milicjanci poddali się bez walki i rannych nie było, a podróż samochodem

sprawiała, że żołnierze nie mieli nawet obtarć na stopach, które mogłaby opatrzyć. Nie koniec jednak na tym. Na rozkaz dowódcy szwadronu partyzanci znaleźli

miejscowego ubeka o nazwisku Kisiel. Ukrywał się on w swoim mieszkaniu, a teraz, postawiony przed oblicze „Żelaznego”, hardo patrzył w oczy partyzanckiego dowódcy. Musiał przeczuwać

swą śmierć. Zapewne doszły go słuchy, że żołnierze „Łupaszki” likwidują funkcjonariuszy NKWD i UB, podobnie jak podczas wojny z Niemcami nie było litości dla SS-manów

i gestapowców. „Inka” widziała, jak jeden z partyzantów krzyczy do ucha ubekowi, by ten padł na kolana i błagał o darowanie życia. Ale komunista zachował twarz i odparł spokojnie, że nie będzie klękał

przed wrogiem. Partyzanci spojrzeli zaciekawieni, słysząc tę odważną odpowiedź. Nawet „Żelaznemu” zaimponowała żołnierska postawa ubeka. Dopytał mieszkańców, jakim był on

człowiekiem, a kiedy ci oznajmili, że to całkiem porządna postać, rozkazał puścić Kisiela wolno, rekwirując mu jedynie broń – automat i dwa pistolety.

Potem cały oddział wsiadł na ciężarówkę i wyjechał z miasteczka, tym razem kierując się w stronę Lubichowa. Nie był to jeszcze koniec wielkiej akcji rozbrajania posterunków. Ale znakomita operacja, zakończona olbrzymim powodzeniem, musiała wywołać reakcję wojsk komunistycznych. Na rozkaz przełożonych, często ponaglanych przez swych doradców ze

Wschodu, w teren wyruszyły grupy bojowe wojska i milicji, wsparte oddziałami NKWD i ludźmi z UB. Lasy przetrząsały specjalne grupy, a na drogach pojawiło się mnóstwo ciężarówek

załadowanych „czerwonym” wojskiem. Coraz ciaśniej było polskim partyzantom na Pomorzu. * * *

Minęło kilka dni od słynnego rajdu, podczas którego szwadron Badochy rozbroił liczne posterunki MO i siedziby UB. Oddział, jak to miał ostatnio w zwyczaju, poruszał się zdobytą

ciężarówką. Właśnie wjeżdżali do jednej z wiosek, gdy nagle zza zakrętu wyłonił się inny wojskowy wóz. Zatrzymał się w oddali, a na pobocze wysypali się uzbrojeni komuniści. – Z wozu! – krzyknął „Leszek” i załomotał w dach szoferki. „Mercedes” zwolnił,

pozwalając partyzantom zeskoczyć z platformy. „Ince” pomógł jeden z chłopców, złapał ją w pasie i jak piórko postawił na ziemi. Z szoferki wyskoczył „Żelazny” i przygotował swoje empi do strzału. Żołnierze rozbiegli się po obu stronach samochodu, który wolno toczył się

w kierunku przeciwnika. Na pace pozostał tylko jeden strzelec – „Czajka”, z namaszczeniem rozstawiając swój erkaem oparty nóżkami o dach kabiny. Był gotów do walki. Gdy partyzancka

ciężarówka podjechała już zupełnie blisko, komuniści otworzyli słaby i niecelny ogień, skupiając

się na ostrzelaniu prawie pustego pojazdu. Wówczas „Czajka” nacisnął spust i posłał długą serię w kierunku skupionych przy swym dowódcy ubeków i milicjantów.

Znajdująca się na tyłach Danusia (taki miała rozkaz jako sanitariuszka) widziała łuski lecące z góry pod nogi posuwających się przy samochodzie partyzantów. A później wszystko

zasłonił kurz wzbijany pociskami i metaliczne odgłosy trafień w karoserię pojazdu wroga. Zanim wybrzmiał huk ostatnich strzałów, z dymu i kurzu wyłoniły się przestraszone postacie z rękami uniesionymi wysoko ku górze. Było po walce. W oddziale „Żelaznego” nikt nie zginął ani nie

ucierpiał. Natomiast po przeciwnej stronie śmierć poniosło dwóch ludzi, w tym dowódca, a kilku zostało rannych.

Na rozkaz Badochy rozbrojeni funkcjonariusze zabrali rannych towarzyszy i oddalili się od swojego poszatkowanego kulami jak sito auta. Prawdopodobnie pojazd i tak był zniszczony,

ale dla pewności polano go benzyną i podpalono. Następnie żołnierze „Żelaznego” ze zdobyczną bronią i amunicją wsiedli na swoją ciężarówkę.

– „Inka”, szybko, bo zostaniesz tutaj! – krzyczał za dziewczyną „Mercedes”, odpalając silnik.

„Inka” w oddziale „Mścisława”. Na zdjęciu widoczni m.in. w górnym rzędzie od lewej:

por. Marian Pluciński „Mścisław”, kpr. Henryk Wieliczko „Lufa”, Stanisław Lipowski „Lipa”, plut. Zdzisław Badocha „Żelazny”, w dolnym rzędzie pierwsza z lewej Danuta Siedzik. Do

fotografii dziewczyna pozuje z niemieckim MP-40 (może pożyczonym od „Żelaznego”?), a psy przymierzają rogatywki. Białostocczyzna, lato 1945 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

– Chwileczkę! – odpowiedziała. W milczeniu patrzyła na cierpiących komunistów. Potem szybko, bez zbędnych wstępów, wyciągnęła bandaże ze swej torby i podała je rannym, po czym pobiegła do ciężarówki. Zaskoczeni przeciwnicy nawet nie zdążyli podziękować, a dziewczyna siedziała już na pace odjeżdżającego samochodu. Kiedy pojazd z ludźmi „Żelaznego” zniknął za

zakrętem, do rannych podeszli ich współtowarzysze i pomogli im przewiązać partyzanckimi śnieżnobiałymi bandażami krwawiące, czerwone rany.

* * * Dni mijały w spokoju, a szwadron „Żelaznego”, porzuciwszy ciężarówkę, przeistoczył się

znowu w partyzancki oddział pieszy, klucząc po leśnych ścieżkach i bezdrożach, by zgubić potencjalną ubecką pogoń.

W samo południe z lasu na pole wyszli partyzanci. Nie było ich zbyt wielu, może dwadzieścia kilka osób. Maszerowali zmęczeni, dźwigając ciężką broń i wyposażenie. Jeden

z gospodarzy, który akurat z tej strony pola grabił siano, przystanął i spojrzał na maszerujących. – Pochwalony! – zakrzyknął pierwszy żołnierz idący na szpicy. – Na wieki wieków – odpowiedział mężczyzna i przeżegnał się.

– Nie ma milicji czy wojska we wsi? – Broń Panie Boże. Jest posterunek MO, ale to będzie z piętnaście kilometrów dalej.

– No to zawitamy do was w gościnę. – A zapraszamy – odrzekł gospodarz i, zarzuciwszy grabie na ramię, poprowadził

żołnierzy w kierunku pierwszych domostw. – Jak właściwie nazywa się ta wioska? – zagadnął idący w środku grupy „Żelazny”.

– Tulice, panie komendancie – odpowiedział mężczyzna, odczytując stopień oficerski na pagonach wojskowej bluzy ppor. Badochy.

Pierwsi partyzanci rzucili się do studni, aby ugasić pragnienie. „Inka” usiadła na ławce przed jednym z domów, zdjęła buty, wyciągnęła nogi i odpoczywała. Przez te samochodowe

przejażdżki zapomniała już, co znaczą długie, męczące marsze. Przymknęła oczy i z rozkoszą chłonęła chłód cienia, który dał jej schronienie. Bardzo chciało jej się pić, ale nie lubiła

przepychać się do studni. Zresztą liczyła, że ktoś będzie o niej pamiętał i poda garnuszek z wodą. Nie myliła się, gdyż po minucie jeden z żołnierzy usiadł obok niej, mówiąc:

– Proszę, napij się. – Dziękuję – uśmiechnęła się „Inka”, leniwie otwierając oczy i biorąc do ręki kubek z wodą. Dobrze się domyślała – siedział przy niej „Mercedes”, chłopak, który zdecydowanie

bardziej niż inni dbał o nią, pomagając jej w trudnych chwilach. – Dziękuję – powtórzyła i zanurzyła usta w zimnej, smacznej wodzie. Wypiła pół garnuszka i oddała go „Mercedesowi”.

Potem znowu zamknęła powieki i pozostała w błogim bezruchu. W tym czasie partyzanci zaspokoili pragnienie i głód i odpoczywali. Niektórzy nawet

drzemali, leżąc na ciepłej trawie w cieniu drzew. Z murowanego budynku, w którym zatrzymali się „Żelazny” i „Leszek” oraz większość ich ludzi, płynęła muzyka wygrywana na pianinie przez

„Zabawę”. Część partyzantów podchwyciła melodię i śpiewali teraz w głos kolejne piosenki. – Dość mamy pęt, skończyła się cierpliwość, dość pełnych więzień i spalonych miast.

Mścicielska pięść wymierzy sprawiedliwość, a naszą pięść podniesiem aż do gwiazd! – niosło się po wiosce.

Jednak nie dla wszystkich był to czas odpoczynku. Na drodze od strony Waplewa stał na warcie „Zbyszek”. Musiał zazdrościć kolegom beztroskiej zabawy, bo częściej spoglądał w ich

stronę niż na drogę, skąd mogło nadejść potencjalne zagrożenie. I to był błąd. Kiedy po dłuższej chwili zerknął w kierunku Waplewa, z górki toczyła się już wojskowa ciężarówka, z celowo

wyłączonym silnikiem. Była bardzo blisko, kiedy „Zbyszek” zerwał pepeszę z ramienia i posłał pierwszą serię, alarmując swój oddział.

Na odgłos strzałów wszyscy poderwali się na nogi i chwycili za broń. Dowódca szybko wyskoczył przed dom i rozstawił swoich ludzi, a oddział niemal natychmiast powitał

zmasowanym i celnym ogniem wjeżdżającą ciężarówkę. Kule świstały we wszystkie strony, niektóre z nich znaczyły swój tor jasnymi smugami. Walka trwała bardzo krótko, bo chociaż

komunistyczna grupa zaskoczyła partyzantów, to nieopatrznie, wjeżdżając w środek wsi, sama skazała się na zagładę. Okrążeni i ostrzeliwani ze wszystkich stron ubecy i milicjanci poddali się.

Stracili trzech ludzi i mieli kilku rannych. Spośród partyzantów ranny w obojczyk został sam dowódca – „Żelazny”. Stał ze ściśniętą twarzą i trzymał się za ramię, które obficie krwawiło.

Widać było, że słabnie. Szybko przekazał ostatnie polecenia „Leszkowi”, a sam z pomocą dwóch żołnierzy udał się do najbliższej chaty. Danusia pobiegła za nimi, by opatrzeć ranę swego

dowódcy.

Tymczasem wściekły „Leszek” zwymyślał wziętych do niewoli komunistów. Potem wyłuskał spośród nich dwóch należących do UB i wydał rozkaz rozstrzelania. Zawahał się jednak

i pobiegł uzgodnić swą decyzję z porucznikiem. „Inka” była już na zewnątrz i nie słyszała rozmowy dowódców. Wzrokiem szukała innych rannych, którym mogłaby pospieszyć z pomocą.

Ale spośród partyzantów nikt więcej nie ucierpiał. Kątem oka dostrzegła, jak „łupaszkowcy” odprowadzają dwóch skazańców za stodoły, do lasu na egzekucję. Wzdrygnęła się, gdy w oddali

usłyszała strzały. Kiedy partyzanci wrócili z lasu, cały oddział szykował się już do wymarszu. Ktoś sprawdzał zdobytą ciężarówkę, czy jest na chodzie. Po chwili silnik zaskoczył i szwadron wskoczył do samochodu. Przyprowadzono „Żelaznego” i umieszczono go delikatnie w kabinie.

Tuż przed odjazdem „Inka” podbiegła jeszcze do rannych milicjantów i położyła każdemu z nich na piersiach opatrunki. Starczyło dla wszystkich, ale były to ostatnie bandaże

z jej torby. – Niech Bóg da zdrowie – szeptała zakłopotana, napotykając ścianę milczenia.

Tylko jeden z rannych przełamał się i wypowiedział na głos to, co myśleli wszyscy jego towarzysze:

– Dziękuję… Potem dziewczyna szybko dopadła samochodu, a pomocne ręce wciągnęły ją na skrzynię. Pomimo niewątpliwego zwycięstwa większość partyzantów była zdenerwowana ze względu na ranę, którą otrzymał od komunistów ppor. Badocha. „Inka” nie reagowała, kiedy co poniektórzy

gderali na jej samarytańską dobroć względem pokonanych przeciwników. – Przecież to też ludzie – myślała, przekonana, że przecież nie zrobiła nic złego.

* * * Udało im się dopiero za trzecim razem. „Inka”, ubrana w cywilną, zwiewną sukienkę,

i towarzyszący jej „Czajka” z obstawy znaleźli wreszcie bezpieczną melinę w mieszkaniu sióstr Mikołajewskich w Gdańsku przy ulicy Wróblewskiego. Wcześniej szukali konspiracyjnych

kontaktów w Malborku i w Olsztynie, lecz te były spalone i obstawione przez UB. Za każdym razem dosłownie w ostatniej chwili ktoś ostrzegał partyzantów o przygotowanych przez

komunistów kotłach, dzięki czemu szczęśliwie uniknęli aresztowania. Danusia została wysłana przez sierż. „Leszka”, aby spróbować poszukać kontaktu

z „Łupaszką” lub kimś z dowództwa i zdobyć polecenia dla szwadronu. Jednocześnie miała uzupełnić sanitarne akcesoria i kupić w Gdańsku materiały opatrunkowe, zastrzyki i inne

lekarstwa. Dziewczyna, ubrana całkowicie po cywilnemu, cieszyła się z tej podróży. Planowała, że przy okazji wypełniania poleceń dowódcy odwiedzi będącą od niedawna w domu dziecka swą młodszą siostrę, Irkę, a potem zajrzy również do młodszego brata mamy, Brunona Tymińskiego,

który właśnie studiował i mieszkał w Gdańsku. Wysłany razem z nią „Czajka” miał stanowić obstawę dziewczyny w czasie podróży, a po bezpiecznym odstawieniu „Inki” do konspiracyjnego

mieszkania miał jeszcze załatwić kilka swoich spraw. Kiedy dotarli do sióstr Mikołajewskich, żołnierz pożegnał się i, również w cywilnych

ciuchach, zniknął za rogiem, a „Inka” weszła do mieszkania. Hela i Jadzia Mikołajewskie, niewiele starsze od Danusi, przyjęły ją jak starą znajomą. Pochodziły z Wilna i konspiracja nie

była im obca. Dziewczyny długo nie mogły zasnąć, snując opowieści o partyzanckich przygodach.

A potem zaczęły podśpiewywać piosenki, nie tylko żołnierskie. – A jeśli będzie jesień, to kalin pęk mi daj i tylko mnie nie całuj i nie broń iść za kraj… –

intonowała „Inka”, dziwiąc się, że siostry nie znają tej piosenki. Już prawie świtało, kiedy zmęczone dziewczyny położyły się w końcu do łóżek.

Niestety nie było im dane odpocząć tej nocy. Zaledwie zamknęły oczy, ktoś gwałtownie wyłamał drzwi mieszkania i brutalnie wyrwał je ze świata sennych marzeń. Wszystkie trzy

dziewczęta stały na wpół przytomne w koszulach nocnych, a funkcjonariusze UB pospiesznie przetrząsali mieszkanie. Nie było nawet mowy, aby próbować ucieczki. „Czerwoni” gwałtownie

oddzielili „Inkę” od sióstr i kazali jej się ubierać. Zabrali ją samą do siedziby UB, ale potem wrócili także po wystraszone panny Mikołajewskie.

Ubecy byli wyraźnie zadowoleni, że udało im się zaaresztować sanitariuszkę od „Łupaszki”, ale ich zachwyt szybko zgasł w konfrontacji z „Inką” podczas przesłuchań.

Dziewczyna była zamknięta w sobie i twarda jak skała. Nie pomagało bicie, które tylko bardziej utwierdzało aresztowaną w postanowieniu zachowania milczenia. A im przecież nie chodziło

o to, by zakatować ją na śmierć, ale żeby wyciągnąć z niej ważne informacje.

Danuta Siedzik z przyjaciółmi, od lewej: Jadzia Stulgisówna, Janek Trawiński,

Wanda Górska, Danusia Siedzik. Narewka, 1944 lub 1945 r. (zbiory Danuty Ciesielskiej, córki Wiesławy Korzeń z d. Siedzik)

– Gdzie jest „Łupaszko”? Gdzie jest „Pohorecki”? Gdzie „Leszek”? – padały kolejne pytania, zbywane milczeniem przez „Inkę”. – Jeśli nie będziesz mówić, to zgnijesz tutaj – próbowali straszyć funkcjonariusze, równocześnie dając jej czas do namysłu. Kiedy zamknięta w swej celi Danusia wyglądała przez zakratowane okno, nagle na podwórzu zobaczyła jedną z sióstr Mikołajewskich. Zdążyła tylko palcem położonym na ustach dać jej znak, że w śledztwie nic nie powiedziała.

* * * „Regina” była starą konspiratorką i zaufaną łączniczką majora. To jej zlecał najbardziej niebezpieczne i wymagające zadania, to z jej zdaniem niezmiernie się liczył. Kiedy urwały się

kontakty z Zachodem i z przełożonymi w terenie, a kolejne wnioski odznaczeniowe pozostawały bez odpowiedzi, „Łupaszko” sam postanowił uhonorować swoich żołnierzy. Kazał wykonać złote

sygnety z wygrawerowanym napisem „Przyjacielowi Żołnierzowi – Łupaszko”, a potem najodważniejszym i najbardziej zaufanym ludziom ze swej brygady wręczał je zamiast oficjalnych awansów i odznaczeń. Rozdał ich niewiele, około dziesięciu, a w tej grupie

docenionych była tylko jedna kobieta – Regina Mordas-Żylińska. – Musisz mówić. Najlepiej wszystko, co wiesz. – „Regina” łagodnie przemawiała do

„Inki”, chodząc w kółko w jej celi. – Bądź rozsądna, z nimi jeszcze nikt nie wygrał. Aresztowali mnie, aresztowali ciebie, niedługo zamkną i „Łupaszkę”. Tak widać musi być. Szkoda, że ci zwyrodnialcy pastwią się nad tobą zamiast nad majorem. Bo tak naprawdę chodzi im tylko

o niego. O dowódcę. – „Regina”, ale ja prawie nic nie wiem – zapewniała „Inka”. – Dostałam kontakt w Gdańsku, z którego mnie zabrali. Więcej adresów po prostu nie znam. Moje zadanie to

kupowanie bandaży i lekarstw. – To powiedz im chociaż, dokąd miałaś wrócić z tymi cholernymi bandażami –

denerwowała się wyprowadzona już z równowagi kobieta. Nie mogła zapanować nad emocjami, ale nie wiedziała jeszcze, że złością nic nie wskóra u „Inki”, która właśnie znowu zamilkła. – Rób, jak chcesz, ale powiedzenie prawdy to jedyna droga, aby mieć jakąkolwiek nadzieję na wolność. Inne prowadzą do śmierci – powiedziała i zapukała do drzwi, które

natychmiast otworzono, wypuszczając ją z celi. Danusia Siedzik została znowu sama. Strażnik podprowadził „Reginę” do końca oddziału więziennego, otworzył kratę

i wypuścił ją na zewnątrz. Sama przeszła korytarz z obdrapanymi ścianami, weszła po schodach i za moment pukała już do pokoju na piętrze.

– I co, powiedziała coś ciekawego? – dopytywał w swoim gabinecie porucznik Stawicki. – Nie – zaprzeczyła „Regina” – jest twarda. Ale dajcie jej jeszcze trochę czasu. To młoda dziewczyna, niech przemyśli to wszystko, niech się z tym prześpi – prosiła ubeka była łączniczka „Łupaszki”, która po aresztowaniu poszła całkowicie na współpracę z bezpieką. To ona wydała

między innymi konspiracyjny adres przy ulicy Wróblewskiego. – Ano zobaczymy, zobaczymy… – Oficer zamyślił się, stukając ołówkiem w pusty

jeszcze dokument protokołu przesłuchania. Tymczasem „Inka”, zaskoczona wizytą „Reginy”, nie mogła uwierzyć w to, co usłyszała.

Regina Mordas-Żylińska „Regina” w otoczeniu „łupaszkowców”. Trzeci z lewej Leon Smoleński „Zeus”. Bobolice, marzec 1946 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

– Jak to możliwe? Ta, która stawiana była za wzór dla innych, młodszych dziewczyn w partyzantce, teraz namawia do współpracy z komuną? Przecież to niepojęte. „Regina” nie

mogła zdradzić. W takim razie, o co jej chodziło? Spaceruje sobie ot tak po więzieniu i rozmawia, z kim chce? Wyglądała pięknie, nie widać po niej żadnych śladów bicia czy tortur. O co tu chodzi? – Niepokojące myśli nie dawały dziewczynie spokoju. Następnego dnia, na przesłuchaniu, „Inka” zaczęła mówić. – Dowódcą szwadronu jest „Żelazny”. Nie wiem, gdzie przebywa, ponieważ ranny odszedł z oddziału. – To już nieaktualne – powiedział ubek, który wiedział, że „Żelazny” zginął od wybuchu granatu podczas walki z komunistyczną grupą. – Ale mów dalej. – Jego zastępcą jest „Leszek” – kontynuowała „Inka”. – Inni żołnierze, których znam, to: „Marek”, „Zbyszek”, „Ponury”, „Mercedes”, „Zabawa”, „Czajka”, „Gryf” i „Mewa”. Ze względów konspiracyjnych nie znam ich prawdziwych imion i nazwisk. Uzbrojenie oddziału to erkaemy, najczęściej sowieckie, automaty (pepesze i derkacze) i nieliczne karabiny. Naturalnie prawie każdy ma również pistolet. Nawet ja miałam małą „szóstkę”, ale nigdy jej nie używałam. – No dobrze. A teraz opowiedz o konspiracyjnych kontaktach bandy „Łupaszki”. – Mieliśmy kontakt w Malborku przy ulicy Rodziewiczówny i w Olsztynie. W obu przypadkach lokale zostały namierzone i zajęte przez UB. Podobnie jak w Gdańsku, na Wróblewskiego. Innych punktów oddziału majora „Łupaszki” nie znam. – Jaki był cel waszej wizyty w tych miastach? – dopytywał funkcjonariusz. – Nawiązanie kontaktu z przełożonymi, nie osobiście z majorem, lecz z którymś z jego łączników. A przede wszystkim zakup środków medycznych dla leśnej grupy: bandaży, gazy, waty i najróżniejszych lekarstw. Znaleźliście przecież przy mnie karteczkę z listą sprawunków… – Dokąd miałaś wrócić? Gdzie miałaś połączyć się z oddziałem? Cisza. – Przypomnij sobie – nagabywał. Dalej nic. Tylko wiatr za oknem lekko szeleścił zielonymi liśćmi. W pokoju przesłuchań śledczy coraz bardziej nerwowo stukał ołówkiem w blat stołu. – Nu, tak to nie będziemy rozmawiać – zakończył przesłuchanie komunista.

Danusia Siedzikówna „Inka” na jednym z ostatnich swoich zdjęć (zbiory Danuty Ciesielskiej, córki Wiesławy Korzeń z d. Siedzik)

Kiedy w nocy zgrzytnął zamek w drzwiach i strażnik zakrzyknął, że ma gościa, myślała, że to znowu „Regina”. Że będzie jeszcze raz próbowała ją namawiać na wyznanie wszystkiego, a może nawet na pójście dalej i podjęcie współpracy. Ale tym razem do celi „Inki” wpuszczono grupę obcych kobiet, które stanęły przed nią z nienawiścią w oczach i zaciśniętymi pięściami. Nie zdążyła się ruszyć, kiedy naraz wszystkie rzuciły się na nią, brutalnie ją bijąc, zrywając ubranie i drapiąc pazurami do krwi. Instynktownie, leżąc na ziemi, zwinęła się w kłębek i zasłoniła rękami twarz i głowę, próbując się obronić przed ciosami napastniczek. – Za Heńka! Za Stefana! Za Włodka! – krzyczały kobiety, kopiąc ją i wyrywając jej włosy. – Ty suko! Ty bandycka dziwko! Ty kurwo „Łupaszki”! – wyły jak sfora dzikich psów. – Dosyć! – zagrzmiało nagle od progu. – Dość mówię! Wynocha stąd, już! To jedna z więziennych strażniczek o imieniu Sabina wyrzucała z celi „Inki” żony ubeków i milicjantów, którzy zginęli w walce z żołnierzami podziemia. Wszystko to było pomysłem ppor. Stawickiego, który chciał w ten nieludzki sposób przeprowadzić lincz na młodej dziewczynie i upokorzyć ją do cna. W celi Danusi zapanował znowu spokój, jakby nic nie zaszło. Tylko w najdalszym kącie pomieszczenia tkwiła skulona, trzęsąca się postać. Danusia była prawie naga, tylko gdzieniegdzie z jej wątłego ciała zwisały strzępy resztek pięknej niegdyś sukienki. Ciało dziewczyny zrobiło się ciemne od sińców i krwawych zadrapań. Kiedy znowu otworzyły się drzwi, „Inka” aż podskoczyła ze strachu. Kolejnej wizyty tych kobiet mogła już nie przeżyć. – Masz – usłyszała łagodny głos Sabiny. – Obmyj sobie rany. Strażniczka podała jej szmatkę umoczoną w wodzie. Później przyniosła jeszcze gruby koc i okryła nim nagie, skrwawione ciało dziewczyny. – Wiem, że to wbrew regulaminowi. Ale co tam – tłumaczyła się kobieta, a potem łagodnie, z matczyną troską w głosie zapewniała: – Wytrwaj jeszcze te kilka dni. Wytrzymaj, niedługo wszystko się skończy.

* * * Sąd zjawił się po kilkunastu minutach oczekiwania. Na sali rozpraw było duszno,

cuchnęło od śmierdzących, przepoconych wojskowych mundurów i nieświeżych poalkoholowych wyziewów.

– Tak, poznaję oskarżoną – mówił jeden z ubeków, świadek walki w Tulicach. – Kobieta, która była w bandzie podczas walki, była ubrana w długą spódnicę oraz miała szramę na

policzku, taką jak ta tu oskarżona. W ręku trzymała pistolet i groziła nim wziętym do niewoli przez jej bandę milicjantom i funkcjonariuszom UB. „Poznaję te ubeckie mordy! Rozstrzelać

ich!”, krzyczała. To przez nią bandyci zabili wówczas dwóch moich kolegów z UB. – Rozkaz o rozstrzelaniu dwóch funkcjonariuszy UB wydała kobieta. Z pewnością

słyszałem wtedy kobiecy głos wydający takie polecenie – zapewniał inny milicjant. – A w tej bandyckiej grupie, która nas wtedy napadła, była tylko jedna kobieta. Mam tutaj na myśli

oczywiście oskarżoną. – Brałem udział w walce z tą bandą pod wsią Podjazdy – dodał kolejny funkcjonariusz – i widziałem wyraźnie, jak oskarżona wyciąga w moim kierunku pistolet i strzela. Na szczęście

niecelnie. – Nazywam się Mieczysław Mazur i jestem funkcjonariuszem MO – przedstawił się

następny świadek. – Uczestniczyłem w zbrojnej akcji przeciw bandzie „Łupaszki” oraz w walce

w Tulicach, podczas której zostałem ranny. Nie słyszałem, kto wydawał rozkaz o zastrzeleniu dwóch ludzi z UB. Raczej nie była to ta dziewczyna, która jako sanitariuszka zajmowała się

opatrywaniem rannych. Nawet mnie, swojemu wrogowi, tuż przed odejściem zostawiła opatrunek, abym mógł sam obwiązać sobie ranę i zatamować upływ krwi.

Ale ten jedyny sprawiedliwy głos w całej sprawie i tak nie zmienił wyroku sądu, który brzmiał: kara śmierci. Za co? Ano za to, że od czerwca 1945 roku do 20 lipca 1946 roku oskarżona „należała do terrorystyczno-dywersyjnej bandy”, której celem było „usunięcie

przemocą ustanowionych organów władzy”. Za to, że „działając wspólnie z członkami bandy, dopuszczała się wielokrotnych zamachów na funkcjonariuszy UB i MO, na posterunki MO, SOK

(Straży Ochrony Kolei), żołnierzy Armii Radzieckiej”. Był 3 sierpnia 1946 roku, kiedy sąd nowej, „demokratycznej” Polski wydał wyrok

skazujący. Danusia miała wtedy siedemnaście lat, a dokładnie za miesiąc osiągnęłaby pełnoletniość. Wyrok śmierci wydany na osobę poniżej osiemnastego roku życia stanowił

pogwałcenie nawet ówczesnego komunistycznego prawa. Ale kto wtedy na to patrzył? W ujętej dziewczynie władza „ludowa” widziała wyłącznie żołnierkę „Łupaszki” i tylko to się liczyło. Nie

mogąc ująć dowódcy, komuniści uderzali jak najokrutniej w tych, którym udało im się znaleźć i złapać. Tym razem los padł na niewinną młodziutką sanitariuszkę. Pewnie bali się również, że zostawiona przy życiu Siedzikówna może w jakiś sposób zdradzić ich główne źródło informacji. Woleli, aby „Inka” szybko zmarła, a „Regina” w dalszym ciągu opowiadała o swoich kontaktach

w organizacji i podawała kolejne rysopisy partyzantów niezłomnego majora. Skazana odmówiła podpisania prośby do prezydenta o łaskę. W piśmie były takie zwroty,

z którymi nie chciała się utożsamiać. Była tam mowa o tym, że jako osoba niepełnoletnia „nie zdawała sobie sprawy ze swych czynów”, że „dała się porwać fałszywej propagandzie”, w końcu

– że za odstąpienie od sprawy „grożono jej śmiercią”. Wszystko to była nieprawda i dlatego Danusia odmówiła złożenia swego podpisu pod tym listem. Zrobił to za nią obrońca z urzędu.

– A więc śmierć – myślała otumaniona całą sprawą „Inka”. – No dobrze, ale mam jeszcze tyle spraw do załatwienia… Czy zdążę?

Po powrocie do celi zaryzykowała i poprosiła Sabinę o kawałeczek papieru i ołówek. – Muszę przesłać krótką osobistą informację do rodziny – tłumaczyła się „Inka”.

Już i tak wyjątkowo łagodna strażniczka po wyroku skazującym „Inkę” na śmierć jeszcze przychylniej patrzyła na swoją więźniarkę. Dużo w tym było smutku i współczucia. Z chęcią jej

pomogła i przyniosła do celi potrzebne rzeczy. A potem zostawiła „Inkę” samą. „Powiedzcie babci – pisała dziewczyna na skrawku zmiętego papieru – że zachowałam

się, jak trzeba”… Następnie nadała swój jedyny gryps z więzienia.

* * * Młodego księdza, Mariana Prusaka, ubecy obudzili w środku nocy i kazali mu się

natychmiast ubierać. Później wieźli go ulicami uśpionego jeszcze miasta. Spieszyli się. Kiedy szli więziennymi korytarzami, co chwila popędzali wystraszonego kapłana. Ale już na miejscu zostawili go na godzinę, nie mówiąc dlaczego. W końcu wezwali go i poprowadzili dalej.

Najpierw wyspowiadał młodego, smutnego mężczyznę skazanego na śmierć. – No tak… A więc nie skorzystano z prawa łaski – powiedział Feliks Selmanowicz

„Zagończyk”, który również należał do brygady „Łupaszki”. Potem ubecy poprowadzili księdza do jeszcze jednej celi.

– To tu! – Zatrzymali się przed żelaznymi drzwiami. – Masz pięć minut. Tylko bez numerów – ostrzegli kapłana i lekko popchnęli go do wnętrza przyciemnionego pomieszczenia.

Zamknęli za nim drzwi, od razu otwierając wizjer. Ksiądz Marian Prusak stał i czekał, aż wzrok przyzwyczai się do ciemności. Dopiero po

kilku sekundach zauważył drobną postać. – Proszę księdza, jestem gotowa na śmierć. Pogodziłam się z losem – powiedziała młoda

dziewczyna. – Chcę się wyspowiadać. Krótka to była spowiedź, bo jakież grzechy może mieć siedemnastoletnia dziewczyna,

której całe młode życie upłynęło w walce o wolną Polskę. – Proszę księdza – kontynuowała cicho, jak gdyby to był dalszy ciąg spowiedzi – proszę

o mojej śmierci powiadomić siostrę. Mieszka w Gdańsku Wrzeszczu przy ulicy Własna Strzecha. Proszę o tym pamiętać. Wysłałam już oficjalne powiadomienie, ale boję się, że może nie dojść.

– Już wystarczy! – zakrzyknięto od drzwi i ksiądz musiał wyjść. Poprowadzono go korytarzem i ponownie kazano czekać. Pięć minut, godzinę? Nie liczył czasu. Pierwszy i ostatni

raz uczestniczył w czymś tak okrutnym. Potem znów poprowadzono go na dół, ciasnymi, wąskimi schodami, do więziennej piwnicy.

Siostry Siedzikówny, Danusia z Wiesią. Podlasie, zima 1944/1945

(zbiory Danuty Ciesielskiej, córki Wiesławy Korzeń z d. Siedzik)

A tam wszystko już było przygotowane do egzekucji. Niewielka sala, pośrodku dwa metrowe pionowe słupy, połatany tynk na ścianach, gdzieniegdzie odsłaniający gołe, czerwone

cegły. I beton, wszędzie na podłodze – beton. No, prawie wszędzie – przy słupach podłoga została wyłożona czerwonymi kafelkami z rowkiem pośrodku. Może do odprowadzania

spływającej krwi? W piwnicy było wielu ludzi jak na godzinę szóstą rano. To ochotniczy pluton egzekucyjny. W zamian żołnierze otrzymywali dodatkowe porcje żywnościowe, a może nawet

przepustki i urlopy. A przy nich zgraja młodych, zacietrzewionych ubeków. Kiedy wprowadzono skazanych, ksiądz zauważył, że „Inka” i „Zagończyk” mają ręce związane z tyłu. Przywiązano

ich do słupków, a on podszedł i podał im krzyż do pocałowania. Żadne z nich nie zgodziło się na zawiązanie oczu.

Dziewczyna była spokojna. Wiedziała, że nic już nie zdziała, że jeszcze kilka minut i będzie po wszystkim. Minie ból, zniknie ta udręka, wiecznie ciągnąca się za nią na ziemi.

Ucichną najwstrętniejsze wyzwiska wykrzykiwane teraz przez młodych adeptów szkoły UB. Znikną wszystkie twarze – smutne oblicze drugiego skazanego, przerażone oczy księdza i obojętne maski tych kilku osób siedzących za biurkiem. Nawet wykrzywione grymasem

wściekłości twarze ubeków i trochę jakby wystraszone miny żołnierzy odejdą w niebyt. Zamknie się wszystko i wszystko się wypełni. Ale chciała wszystko dokładnie widzieć do samego końca.

Choć docierało to do niej jak przez gęstą mgłę, usłyszała, jakby z oddali, głos prokuratora odczytującego wyrok śmierci. I wyjaśnienie, że prezydent Bierut tym razem nie skorzystał

z prawa łaski. Zmuszała się, aby mieć oczy cały czas otwarte. Starała się nawet nie mrugać i chyba

właśnie dlatego, a nie z rozpaczy, jej oczy zaczęły zachodzić łzami. Nie zamknęła ich również wtedy, kiedy zakomenderowano:

– Po zdrajcach narodu polskiego, ognia! Nie zamknęła oczu, ale otworzyła usta i wykrzyknęła jak mogła najgłośniej:

– Niech żyje Polska! O dziwo, w tym samym momencie te same słowa wykrzyczał prosto w twarz

komunistycznym mordercom „Zagończyk”. Jakby się umówili… W uszach obserwujących zabrzmiała głośna salwa. Pęd wystrzałów wzniecił kurz

z podłogi i odłupał stary tynk ze ścian. A potem nastała grobowa cisza. Mężczyzna upadł i jego krew barwiła już kafelki na podłodze. Natomiast „Inka” stała oszołomiona, ale nie była nawet

draśnięta. To młodzi żołnierze, którzy na ochotnika zgłosili się do egzekucji, widząc przed sobą bezbronną dziewczynę, a nie żadną „bandytkę”, nie mieli sumienia do niej strzelać i wzięli na cel

ścianę wokół skazanej. Wszyscy jak jeden mąż. Widząc to, ich dowódca, młody oficer, wyszarpnął pistolet z kabury i zdenerwowany

podszedł do dziewczyny. – Niech żyje major „Łupaszko”! – zdążyła jeszcze krzyknąć „Inka”, mając już przed

oczami lufę wycelowanej w siebie broni, kiedy padł strzał. A wtedy ksiądz ukrył twarz w dłoniach.

Sarenka

Smutne Boże Narodzenie zbliżało się z każdym dniem i nocą, które w tym roku znaczone były głębokim, srebrzysto-białym śniegiem oraz drapiącym w gardle mrozem. Życie w mieście zakopanym w białym puchu toczyło się swoim, trochę monotonnym rytmem, ale ludzie bali się. Teoretycznie zimą 1944 roku było już po wyzwoleniu, lecz Polacy w Wilnie nie mieli powodów do radości po wypędzeniu Niemców. Okazało się, że to polskie miasto zostało poza granicami

kraju, a żołnierzy antyniemieckiej Armii Krajowej uznano przez nowy, sowiecki rząd za wywrotowców i buntowników. Rozpoczęły się masowe aresztowania i wywózki na Sybir.

Zbliżała się Wigilia, a w każdej rodzinie brakowało najbliższych, którzy tułali się gdzieś na wojennych ścieżkach albo aresztowani przez NKWD przebywali w więzieniach lub w obozach

pracy tysiące kilometrów od domu, na dalekim wschodzie Rosji. Zamiast czekać z radością i nadzieją na kolejną rocznicę Narodzin Syna Bożego, w wileńskich polskich domach słychać

było jęki i głośny płacz, przerywany modlitwą za tych, których nie ma. Taki obraz zbliżających się świąt rysował się w głowie młodziutkiej dziewczyny

o imieniu Danusia, kroczącej opustoszałymi ulicami dużego miasta. Nie pokonała jeszcze nawet połowy drogi do domu, kiedy nagle z tyłu usłyszała:

– Witaj, Danusiu. Znała skądś ten głos, lecz dopiero po chwili poznała opatulonego po uszy chłopca. To jej

znajomy z konspiracji – Janek, który był w brygadzie u „Szczerbca”, a po wejściu Rosjan, podobnie jak Danusia, wciąż działał w konspiracyjnej AK w oddziale specjalnym u „Huberta”.

– Cześć, Janku – odparła dziewczyna, ocierając ukradkiem załzawione oczy, nie wiadomo, czy od silnego mrozu, czy też od smutnych myśli i głębokiego wzruszenia.

– Jak przygotowania do świąt? – zagadnął, pytając wprost: – Macie w ogóle co jeść? Dziewczyna wreszcie uśmiechnęła się całą buzią, odsłaniając piękne ząbki.

– E, tak źle to nie jest. Ale dziękuję za troskę. – Baczniej przyjrzała się chłopcu, który okazywał zawsze w stosunku do niej zainteresowanie i troskę. A poza tym był całkiem

przystojny. – Ale popatrz, ilu ludzi już brakuje w mieście. Jeszcze parę tygodni bolszewickich rządów – ściszyła głos, rozglądając się na boki – a nie będzie w ogóle Polaków w Wilnie…

– To prawda – zgodził się chłopiec. – Spośród samej mojej rodziny i znajomych NKWD zabrało już kilkanaście osób, wyobrażasz sobie?

Zaczęli wspominać imiona i nazwiska aresztowanych przez Sowietów oraz pseudonimy ludzi z konspiracji, o których upomniała się władza radziecka. Tak rozmawiając ściszonymi

głosami, dotarli do mieszkania Danusi. Janek pożegnał się uprzejmie i poczekał, aż dziewczyna zamknie za sobą drzwi, a potem poszedł swoją drogą.

Dzień przed Wigilią rodzina Danusi – mama, tata i trzynastoletnia siostra Lila – przygotowywali się do skromnej uroczystości. Na biurku ustawiono malutką choinkę, a pod nią,

późnym wieczorem, w tajemnicy przed resztą rodziny, Danusia poustawiała wykonane własnoręcznie drobne prezenty. Zegar w przedpokoju wybił już dawno północ, ale dziewczyna

nie mogła spać. Kręciła się po mieszkaniu, czyniąc w ciszy ostatnie drobne przygotowania, a potem ubrana w długą nocną koszulę uklękła do pacierza.

– Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi, teraz i w godzinę… – szeptała, gdy bezpardonowy głośny łomot do drzwi wyrwał ją z modlitewnego skupienia.

Dobijaniu się po chwili zaczęły towarzyszyć okrzyki w rosyjskim języku. – Przyszli po nas – powiedziała cicho przestraszona matka i poszła odryglować zamek.

Danusia stała jak skamieniała, kiedy drzwi otworzyły się z rumorem, o mało nie wypadając

z zawiasów. * * *

Danuta Janiczak przyszła na świat w czerwcu 1925 roku w Krakowie, ale zaraz po jej narodzinach rodzice – Stefan Janiczak, żołnierz zawodowy i rodowity wilnianin, oraz mama,

góralka, Stefania z domu Szkotnicka – zabrali córkę i przenieśli się do Wilna. Uczyła się w Gimnazjum Sióstr Nazaretanek, a potem w Liceum im. Adama Mickiewicza w Wilnie.

Podczas okupacji działała w konspiracyjnych organizacjach młodzieżowych w tej szkole. Jako młodziutka dziewczyna brała udział w strajku szkolnym, w proteście przeciwko działaniom

litewskich władz, które usuwały ze szkół polskich nauczycieli. Jej rodzice również byli w organizacji – działali w kołach pułkowych wciągniętych potem do ZWZ-AK. W grudniu 1939 roku, przejęta do granic, Danusia złożyła oficjalną konspiracyjną przysięgę, tym samym już na

poważnie wchodząc w struktury polskiego podziemia. Początkowo używała pseudonimu „Szarotka” i jako łączniczka nie miała zbyt trudnych zadań. Kończyła tajne przygotowanie do

służby sanitarnej i czekała na coś poważniejszego. Uważała, że sporadyczne przenoszenie meldunków oraz tajne komplety to nie jest prawdziwa walka, o której śniła.

Danuta Janiczak „Sarenka”, czas wojny (zbiory Danuty Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak)

Szczęście uśmiechnęło się do niej, kiedy dostała się pod skrzydła „Grażyny” Marii Tomkiewicz. Na jedno z pierwszych spotkań ich grupy, w połowie roku 1940, przybył żołnierz z prawdziwego zdarzenia – porucznik „Bolesław”. Stanisław Kiałka szukał młodych, odważnych dziewcząt, gotowych położyć na szali swe młode życie w służbie Ojczyzny. Potrzebne mu były łączniczki i kurierki do przenoszenia broni, amunicji, konspiracyjnych ulotek i meldunków oraz do utrzymania łączności pomiędzy punktami kontaktowymi. Pewnego letniego dnia odbyło się konspiracyjne spotkanie, podczas którego „Grażyna” zaprezentowała „Bolesławowi” swoją grupę dziewcząt. Było ich dwanaście, a Danusia, jako jedna z młodszych, stała gdzieś z tyłu, nie chcąc za bardzo rzucać się w oczy. Żołnierz z zaskoczeniem spoglądał na swoje nowe podopieczne. Chyba nie tego się spodziewał. Wiedział, że w nowo tworzonej komórce będą kobiety, ale nie myślał, że te dziewczęta będą tak młodziutkie. Patrzył teraz na te uśmiechnięte, piękne buzie i nie wiedział, co robić. W końcu pokiwał głową z dezaprobatą i powiedział głośno, tak by wszyscy słyszeli: – Kogo oni mi tu przysłali? Co ja mam zrobić z tymi młodymi kozami? By jeszcze bardziej dać wyraz swemu niezadowoleniu, oficer wyszukał wzrokiem najmłodszą i najładniejszą panienkę i poprosił Danusię o wystąpienie. Z sercem na ramieniu, wstrzymując oddech, dziewczyna zrobiła przepisowe trzy kroki do przodu, stanęła na baczność i zameldowała się:

– Łączniczka „Szarotka” melduje się panu porucznikowi. – Ile ty masz lat, dziecko? – spytał niezadowolony „Bolesław”. Danusia nie potrafiła kłamać. Tak została wychowana. Aby nie minąć się z prawdą, ale też nie doprowadzić do furii oficera, piętnastolatka odparła: – Niedługo będę miała siedemnaście lat. – No tak, niedługo… Pewnie za kilka lat – westchnął zrezygnowany „Bolesław”. Nie miał wyjścia, musiał zaakceptować tę grupę młodych panienek. Spojrzał jeszcze raz na Danusię i, uśmiechając się po raz pierwszy, powiedział: – Od dziś będziesz używała pseudonimu „Sarenka”. Niezmiernie szczęśliwa dziewczyna ze wzruszenia zdołała wydukać tylko: – Dziękuję! – A w duszy pomyślała: – Nigdy pana nie zawiodę. Obiecuję. Tak zawiązała się konspiracyjna grupa łączniczek wileńskich. Na cześć ich młodego wieku i pierwszych słów nowego dowódcy dziewczęta otrzymały kryptonim „Kozy”, z którego wszystkie były bardzo dumne.

* * * Przez otwarte z hukiem drzwi do mieszkania jako pierwszy wszedł sowiecki lejtnant, a za

nim, z bagnetami nasadzonymi na lufy karabinów, pozostali żołnierze. Zebrali wszystkich w jednym pomieszczeniu i dowódca zapytał:

– Gdzie jest Danuta? – To ja – odpowiedziała cicho „Sarenka”, w duszy ciesząc się, że przyszli tylko po nią.

Miała nadzieję, że dadzą spokój jej rodzinie. Odstawiono ją na bok pod opiekę skośnookiego żołnierza, a porucznik, mrucząc pod nosem, że przez takie polskie psy zarywa którąś z kolei noc, rzucił się w butach i ubraniu na

łóżko, natychmiast zasypiając. Zastępujący go sierżant był trochę milszy. Co prawda przeprowadził rewizję w mieszkaniu, ale wszystko odbyło się w spokoju i pod okiem matki

Danusi. Na szczęście wszystkie kompromitujące materiały z konspiracji, w tym granaty, zostały wcześniej przeniesione do innego domu. Nastał ranek, a porucznik jeszcze spał. Za to pani

Janiczakowa z niepokojem spoglądała na zegar i paliła jednego papierosa za drugim. Danka rozumiała niepokój mamy. W Wigilię o godzinie dziesiątej do ich mieszkania mieli przyjść konspiratorzy z AK, a potem obiecał się zjawić także Janek Szyksznian. Przez ten sowiecki

kocioł wszyscy zostaliby zatrzymani i być może nawet wywiezieni daleko, „na białe niedźwiedzie”.

– Co robić, co robić? – myślała z niepokojem Danusia, stojąc w asyście sołdata i obgryzając z nerwów paznokcie. Tylko trzynastoletnia Lilka nie straciła głowy. Jako że była jeszcze dzieckiem, nikt jej dokładnie nie pilnował i zdołała wymknąć się, by zakręcić wodę w rurach. Sowietom powiedziała, że bardzo chce jej się pić i pójdzie z wiadrem po wodę do rzeki. Sierżant zgodził się, ale wysłał z nią uzbrojonego żołnierza. Idąc kamienistą dróżką

w stronę rzeki, dziewczynka widziała już z daleka zbliżających się do ich domu konspiratorów. Upuściła wiadro, które z ogromnym rumorem potoczyło się w dół. Zaalarmowani AK-owcy

dojrzeli znajomą dziewczynkę w towarzystwie radzieckiego sołdata i dyskretnie wycofali się, ostrzegając przed zasadzką innych.

Kiedy obudził się dowódca, rozkazał innym się zbierać. Sowieci zabrali ze sobą Danusię i jej tatę. Dziewczyna zdążyła jeszcze pożegnać się z rodziną, a kiedy tuliła się do matki, ta

powiedziała: – Pamiętaj, córeczko, że tylko drzewa o silnych korzeniach przetrwają nawałnicę. Bądź

dzielna. W razie czego Kraków będzie naszym miastem kontaktowym. Będę się za was modliła –

dodała, podając jej opłatek. W kościołach śpiewano Anioł Pański, kiedy ulicami miasta, pod strażą z najeżonymi bagnetami, prowadzono drobną dziewczynkę i jej starszego już ojca. Ludzie wyglądali przez

okna i błogosławili nieszczęsnych więźniów stalinowskich. Doprowadzono ich do więzienia na ulicy Słowackiego, zamykając w pomieszczeniach pełnych aresztowanych dopiero co Polaków. Na wszystkich twarzach rysowało się przerażenie, a w duszach kłębił się niepokój o przyszłość. Nadszedł wieczór i na niebie z pewnością pojawiła się już pierwsza wigilijna gwiazdka. Nikt nie zaintonował kolędy, ale zatrzymani w ciszy podzielili się opłatkami przemyconymi za więzienną bramę. Potem przyszła noc i zmaltretowani niepewnością więźniowie zaczęli powoli zasypiać. Także Danusia zamykała już oczy, kiedy nagle zza ściany dobiegło do nich okropne, zwierzęce wycie. Mężczyzna siedzący nieopodal „Sarenki” wstał i objął ją. Bezsilny, ze łzami w oczach,

powiedział cicho: – To z mojego syna tak skórę zdzierają…

* * * W Komórce Kwatermistrzowskiej Łączności i Ręcznego Przerzutu w Komendzie Okręgu Wileńskiego AK „Kozy” praca konspiracyjna wygląda zupełnie inaczej niż ta, którą Danuta znała

do tej pory. Oprócz zachowania ciągłej łączności poprzez dostarczanie meldunków i konspiracyjnej poczty dziewczęta zajmowały się przenoszeniem żywności, ubrań, podziemnej

prasy oraz ulotek. Naturalnie najbardziej niebezpieczne były transporty broni, amunicji i granatów. Zdarzyło się nawet, że w związku ze wsypą jednego wieczoru „Kozy” musiały

przewieźć na sankach całą zagrożoną dekonspiracją drukarnię.

„Sarenka”, 1942 r. (zbiory Danuty

Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak)

Kilkunastoletnia Danusia zaczęła pracować. Ale, żeby to było jasne, to nie była zwyczajna praca. Pod płaszczykiem obowiązków służbowych kryła się zakonspirowana

działalność podziemna. Oficjalnie „Sarenka” pracowała w kiosku z gazetami pod szyldem (o zgrozo!) „Tylko dla Niemców”. Punkt ten znajdował się na wileńskim dworcu kolejowym.

Kiosk sąsiadował z budynkiem litewskiej policji, współpracującej z Niemcami, co gwarantowało bezpieczeństwo działalności, zgodnie z porzekadłem, że najciemniej pod latarnią. Rano

wtajemniczeni chłopcy dowozili do jej kiosku gazety. W paczkach z prasą zazwyczaj ukryte były konspiracyjne ulotki. Potem te ulotki zabierali kolejni konspiratorzy i rozwozili je do następnych

punktów. Zdarzało się, że punkt prowadzony przez Danusię musiał ukryć, a potem przekazać dalej

coś bardziej niebezpiecznego niż konspiracyjny papier. Pewnego razu jeden z chłopców należących do AK i współpracujących z Danusią w tym

niemieckim kiosku roznosił prasę w pociągach jadących na Wschód. Tam natknął się na żołnierzy wielu narodowości, którzy po skończonych urlopach wracali do swych jednostek

walczących z armią Stalina. Naturalnie większość stanowili Niemcy, ale byli też Włosi, Węgrzy, Austriacy – a ci mieli już pewne opory, jeśli chodzi o oddawanie swego życia za Hitlera. Polskiemu chłopcu, żołnierzowi armii podziemnej, oczy aż śmiały się do tych wszystkich

karabinów i pistoletów maszynowych, z którymi na front udawali się wojacy państw sprzymierzonych z Niemcami. Nie zastanawiał się długo i podszedł do grupy roześmianych

Węgrów, smakujących wino prosto z butelki. Na migi pokazał, że chciałby kupić od nich broń. Początkowo zdziwili się, ale kiedy zobaczyli plik banknotów, byli już bardziej skorzy do

transakcji. Rozpoczęły się targi na migi. Jednak Węgrzy nie bardzo chcieli dać się przekonać młodemu chłopcu, ale w końcu jeden z podoficerów oddał mu swój krótki pistolet. Nie było to

wiele, ale lepsze to niż nic. Kiedy chłopak przyniósł swoją zdobycz do kiosku Danusi, szepnął zmyślonym na

poczekaniu szyfrem: – Mam dzidziusia.

– Co proszę? – zdziwiła się dziewczyna, rozglądając się za dziecięcym wózkiem lub chociaż becikiem.

– Och! – westchnął zniecierpliwiony młody konspirator. – No, gnata, pistolet. – Ostatnie słowo wymówił z namaszczeniem, delektując się rozkoszą prawdziwego zdobywcy.

– Dawaj go tutaj. – Danusi zaświeciły oczy, kiedy pod ladą oglądała metalową lśniącą broń. – Ale co ja mam z tym zrobić?

– Nie mam najmniejszego pojęcia. Ale ja muszę się już zmywać do pracy. Przekaż tylko, że to ja go zdobyłem – powiedział z dumą i już go nie było.

Dopiero wieczorem „Sarenka” pozbyła się kłopotu, podając zdobyty pistolet dalej. Ale widać taki sposób zdobywania broni i amunicji spodobał się przełożonym, bo potem jeszcze często chłopcy donosili do jej kiosku zakupioną w pociągach lub na stacji broń. Raz nawet

przytargali we dwóch długi i ciężki erkaem, schowany w worku. Naprawdę to był cud, że nikt ich wówczas nie zatrzymał z tą zdobyczą.

* * * Kiedy oficer śledczy przyszedł po nią, by zabrać na pierwsze przesłuchanie, wydawał się bardzo uprzejmy. Grzecznie wezwał ją do wyjścia, a potem przepuszczał pierwszą w drzwiach.

Gdy jednak zamknął drzwi do swego pokoju, wszystko się zmieniło. Zaraz na wstępie zadał

Danusi niespodziewany cios pięścią w twarz, obrzucając ją stekiem wyzwisk. Kiedy dziewczyna wstawała z podłogi, wycierając ręką cieknącą z nosa krew, komunista

kazał jej stanąć z rękami podniesionymi do góry. Tymczasem sam coś skrupulatnie notował w dokumentach.

– Byle wytrwać – dodawała sobie otuchy dziewczyna, gdy po godzinie przed jej oczami przesuwały się już naprzemiennie białe i czarne plamy.

– Siadaj – padła komenda wypowiedziana rozkazującym tonem i dziewczyna wreszcie mogła chwilę odpocząć.

– Imię, nazwisko, dane rodziców, adres. – Rutynowe pytania miały zapewne uśpić czujność przesłuchiwanej, bo już po chwili padło nagle: – Pseudonim!

– Nazywam się Danuta Janiczak – powtórzyła po raz drugi swoje imię i nazwisko. – Organizacja, dowódcy, kontakty! – funkcjonariusz nie dawał za wygraną.

– Mieszkam z rodzicami w Wilnie przy ulicy… – Nie dokończyła, bo mocny cios w kark zrzucił ją z krzesła i straciła przytomność.

Nie pamięta, jak długo leżała na podłodze. Kiedy się ocknęła, komunista powtórzył pytania o konspirację, jej dowódcę i adresy. Danusia wszystkiemu zaprzeczała, ale w ustach

czuła słodki smak krwi, a w jej skołowanej głowie rozhulał się sztorm. – Zakatują mnie tu na śmierć – myślała, wracając nad ranem do celi. Miała skrwawioną

i opuchniętą twarz, rozbity nos i przeciętą wargę. Nogi jej tak zdrętwiały, że ledwo zdołała ciągnąć je za sobą. Wiedziała, że to dopiero początek. Że to pierwsze, ale z pewnością nie

ostatnie spotkanie z komunistycznym oficerem śledczym o nazwisku Rajak. Następnej nocy sytuacja się powtórzyła, z tym wyjątkiem, że przesłuchujących było

dwóch. Grali role dobrego i złego policjanta: Rajak to ten zły, nowy funkcjonariusz miał więc teoretycznie być dobry.

– Gadaj, ty partyzancka dziwko! – zaczęli bez zbędnych wstępów, ale Danusia w dalszym ciągu nie przyznawała się do niczego. – Łżesz, gadzino, my wszystko już wiemy. Znamy nawet

twój pseudonim: „Dan”, i mamy świadka – przekonywali. Po chwili wprowadzono do pokoju świadka – obitą i zmaltretowaną dziewczynę, którą Danusia znała z gimnazjum, ale, z tego, co pamiętała, tylko raz w ostatnim czasie odbierała od

niej konspiracyjną pocztę. „Sarenka” na poczekaniu wymyśliła szybko historyjkę, którą opowiedziała śledczym:

– Dobrze, powiem wszystko. „Dan” to nie jest pseudonim, tylko skrót od mego imienia: Danuta. Tak się podpisuję. A tę dziewczynę widziałam raz w życiu, kiedy przyniosła do mnie jeden list. Nie należę do żadnej organizacji. Pewnego dnia, kiedy stałam w kolejce po chleb, jedna pani zaproponowała mi płatną pracę. Miała ona polegać na tym, że mniej więcej raz

w tygodniu ktoś przyniesie do mnie kopertę, a ja ją przekażę tej pani. Nie wiem, jak ona się nazywa i gdzie mieszka. Wiem tylko, że na imię jej Anna. Pocztę przekazywałam w każdy piątek

w kościele świętej Anny – kłamała w żywe oczy śledczym Danusia, a w duchu modliła się o ratunek dla siebie i swojej rodziny.

– Jeśli łżesz, już my się postaramy, abyś nigdy nie zobaczyła słońca – straszyli przesłuchujący.

Na najbliższy piątek zainscenizowano spotkanie. Zawieziono Danusię pod kościół świętej Anny, do którego weszła pod bacznym okiem dwóch tajniaków. Wiedziała, że nikt nie przyjdzie, że z pewnością nie zjawi się żadna wydumana pani Anna. Ale jednocześnie bała się, że może ktoś

znajomy przypadkowo spotka ją tutaj. Modliła się żarliwie o Boską pomoc: „Jeżeli jednak w wyrokach twoich przewidziany jest dla mnie ratunek, błagam Cię, ratuj mnie, Panie”. Po kilku

godzinach zabrali ją z kościoła i zawieźli na powrót do więzienia. Dalej powtarzała swą bajkę

o pani Annie i kontakcie w świątyni, ale chyba już jej nie wierzyli. Komuniści kazali położyć się Danusi na ławie, a potem bili ją pałkami po całym ciele – po plecach, nogach, rękach.

Najbardziej bolało bicie po piętach, a celne ciosy w kręgosłup dosłownie paraliżowały całe ciało. Dziewczyna niejednokrotnie mdlała z bólu, a na domiar złego, na zakończenie tortur, wrzucono

ją do karceru.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH

„Borujsko”)

Stała po kolana w lodowatej wodzie i modliła się o siły. „Tylko drzewa o silnych korzeniach przetrwają nawałnicę” – wspominała ostatnie słowa mamy. Ale powoli obojętniała na wszystko, a całym jej ciałem zaczynało władać przenikliwe zimno, sączące się od rozlanej na podłodze wody. Jeden ze strażników ulitował się nad dziewczyną i wrzucił do tej dziupli wielką puszkę po ogórkach. Zdołała się na nią wspiąć, ale i tak jej stopy pozostawały zanurzone w wodzie. Kiedy rankiem wyciągnęli Danusię z tej betonowej nory, nie była w stanie chodzić. Po raz nie wiadomo który zaciągnięto Danusię na nocne przesłuchanie. Nie była już w stanie logicznie myśleć. Starała się opowiadać tę samą historię i podawać te same fakty, ale czuła, że słabnie. Na przemian traciła przytomność od bicia i zasypiała ze zmęczenia. W pewnej chwili odzyskała świadomość na tyle, że usłyszała rozmowę swoich katów. Rajak mówił do tego drugiego, że zeznania dziewczyny to na pewno kłamstwo. Jednak jego rozmówca bronił jej,

sugerując, że może warto jej zaufać. Twierdził, że czasami w polskiej konspiracji niewtajemniczeni ludzie rzeczywiście pracowali za pieniądze, a punkty kontaktowe były umawiane na przykład w kościołach czy innych publicznych miejscach. – Dzięki Ci, Boże – pomyślała Danusia, słysząc te słowa. A jej nadzieja na przeżycie nabrała na powrót rumieńców.

* * * Kiedy latem 1944 roku do Wilna zbliżał się front, wszyscy Polacy już wiedzieli, że

o miasto trzeba będzie się bić z Niemcami. Operacja „Ostra Brama” zakładała, że polska armia podziemna samodzielnie wyzwoli miasto spod okupacji niemieckiej, a wkraczająca ze wschodu

armia sowiecka zostanie przywitana przez pełnoprawnych polskich gospodarzy – władze cywilne i administracyjne oraz żołnierzy z Armii Krajowej. Jednak plany to jedno, a brutalna wojenna rzeczywistość to drugie. Lipcowe walki o Wilno, nazwane po latach Powstaniem Wileńskim,

potwierdziły tę okrutną zasadę. W domu Danusi wszyscy konspirowali w AK. Tata miał pseudonim „Wiesław”, mama – „Stella”, a kilkunastoletnia siostra – „Ludka”. Danusia w dalszym ciągu używała pseudonimu

„Sarenka” nadanego jej przez „Bolesława”. W przededniu koncentracji do akcji o Wilno w domu Janiczaków nastąpiło wzruszające pożegnanie. Matka po kolei błogosławiła domowników, a oni wybaczali sobie wzajemnie wszystkie popełnione winy. Pocałowali się, życzyli sobie nawzajem

szczęścia i rozeszli się na koncentrację swych oddziałów, mówiąc: – Niech Pan Bóg prowadzi.

Walki zaczęły się w kilku miejscach równocześnie, z wielu punktów słychać było strzały i wybuchy. Całe Wilno ruszyło na bój. Ale z perspektywy młodej łączniczki roznoszącej rozkazy wszystko wyglądało zgoła inaczej. Danusia, biegnąc od jednego oddziału do drugiego, widziała

uzbrojonych chłopców z biało-czerwonymi opaskami, ale najczęściej musiała pokonywać długie, będące pod niemieckim ostrzałem, opustoszałe ulice. A wtedy wrogie kule gwizdały jej nad

głową. Bała się, lecz chłopcy z AK pocieszali ją, mówiąc: – Te kule, które słyszysz, nic ci nie zrobią. Ta przeznaczona dla ciebie, jeśli taka w ogóle

gdzieś jest, trafi cię od razu, bezgłośnie i niespodziewanie… Wątpliwe to było pocieszenie. Ale mieli rację. Kiedy dziewczyna przedzierała się

z rozkazem do „Mocnego”, została ranna. Nic groźnego, ot, kula rozorała mięsień nogi, nie naruszając nawet kości. Wystarczył opatrunek i mogła nawet jakoś kuśtykać, ale w dalszych walkach już nie wzięła udziału. Zresztą bitwa skończyła się, kiedy do miasta dotarły wojska

sowieckie i wprowadziły do akcji swoje czołgi. Armia Stalina ramię w ramię z polską AK wspólnie wyzwoliły Wilno. Nie było jednak czasu na radość ze zwycięstwa. Sowieci natychmiast wszędzie porozwieszali swoje czerwone

flagi, ściągając polskie, wywieszone przez mieszkańców. Nie pozwolili również na zorganizowanie przez AK defilady zwycięstwa ulicami miasta.

– Coś jest nie tak – myślała „Sarenka”, a większość żołnierzy AK podzielała jej wątpliwości.

Dowodzący polską podziemną armią w Okręgu Wileńskim ppłk „Wilk” wraz z innymi oficerami udał się na rozmowy z dowódcami sowieckimi. Polacy z tego spotkania już nie wrócili

– zostali podstępnie aresztowani. Zastępcy „Wilka” nakazali wymarsz uzbrojonych i zdekonspirowanych oddziałów AK do Puszczy Rudnickiej. To tam nastąpiła likwidacja zgrupowania. Część ludzi została zdemobilizowana, ale i tak większość Sowieci rozbroili i zatrzymali. Tylko niewielkie grupy w Wilnie ponownie zeszły do podziemia, próbując

organizować na nowo szczątki wielkiej do niedawna organizacji. Pośród tych konspiratorów znalazła się „Sarenka”, która podporządkowała się rotmistrzowi „Hubertowi” i działała

w Oddziale Specjalnym. * * *

– Nie chcesz, nie mów. Ale pamiętaj, już nigdy więcej nie zobaczysz swego Wilna i swoich bliskich – powiedział Rajak i wyprowadził dziewczynę na dwór. Była bezchmurna noc, na niebie skrzyły się gwiazdy, a w powietrzu czuć było zapach nadchodzącej wiosny. Tak bardzo chciało jej się żyć, zobaczyć jeszcze mamę i tatę… W leżącym poniżej mieście w wielu domach

widać było jeszcze światła. Ludzie nie spali. – Módl się do swego Boga, bo oto nadchodzi twoja ostatnia godzina – rzekł jej

prześladowca i przeładował broń. Danusia stała jak sparaliżowana w oczekiwaniu na strzał. Wydawało się jej, że krzyczy

głośno i przeciągle: „Nieee!”, ale w rzeczywistości żaden głos nie wydobył się z jej ust. Myślała tylko: „Nie mogę tutaj umrzeć. Jeszcze nie teraz…”.

– No, módl się! – rozkazywał kat. A ona nie potrafiła przywołać w myśli ani jednego słowa znanej modlitwy. Zresztą, nawet

gdyby jakieś sobie przypomniała, nie zdołałaby nic z siebie wykrztusić. Czekała tylko ze spuszczoną głową na nieuniknione, czując ogromny żal za jeszcze na dobre nie rozpoczętym,

a już traconym życiem. Huknęło.

Krew odpłynęła z twarzy dziewczyny. Ale nie upadła i nie czuła żadnego bólu. Ta kula nie była przeznaczona dla niej, poleciała wysoko w gwieździste niebo.

To szatański pomysł komunistycznych katów, ta pozorowana egzekucja. Pewnie chcieli, aby załamana dziewczyna w ostatnim momencie rozpadła się na kawałki jak tłuczone lustro

i przyznała się do wszystkiego, zdradzając innych konspiratorów. Kiedy to nie nastąpiło, szarozielona na twarzy i prawie bez ducha wróciła do celi, prowadzona przez komunistę. Jednak to nie był koniec koszmaru. Następnej nocy Danusię ponownie zabrano na

przesłuchanie. Obecni na nim byli obaj znani jej już oficerowie śledczy, którzy teraz gdakali na przemian:

– Nie chcesz mówić więcej, to resztę życia spędzisz w piwnicy. – Durna dziewczyno, my nie jesteśmy tacy źli.

– Żal, taka młoda i piękna dziewczyna, a taka głupia. – Powiedz ostatnie słowo, czego chcesz?

Początkowo nie bardzo rozumiała, o co im chodzi. Tak naprawdę pragnęła już tylko spokoju, by odpocząć i się wyspać. Ale przytomnie poprosiła o ostanie widzenie z tatą. Wydawało jej się to nieprawdopodobne, ale spełnili jej prośbę i przyprowadzili Stafana

Janiczaka. Natychmiast rzuciła się na szyję ojcu i prędko wyszeptała mu do ucha: – Nikogo nie wydałam. Wy nic nie wiecie.

Ale zaraz odciągnięto ją od tatusia i posłano kopniakiem na koniec pokoju. Wtedy usłyszała spokojny głos taty:

– Panie oficerze, to młoda dziewczyna, proszę ją zwolnić. Ja tu zostanę zamiast niej. – Chyba zdurniałeś do reszty. – „Czerwoni” huknęli gromkim śmiechem. – Słuchaj stary, jeszcze nikt tu nigdy po dobroci nie chciał zostać. A ta twoja córka to partyzancka dziwka, nie wypuścimy jej tak łatwo. Zabierzcie tego dziada! – warknął ubek do strażników i ci wywlekli

ojca z pokoju. Danusię zaprowadzono do podziemnych korytarzy i wtrącono do ciemnej, śmierdzącej celi.

– Czy są tu szczury? – spytała z trwogą współwięźniarek. – Szczury nie, ale jest mnóstwo wszy. Przyjdą dziś do ciebie. Bardzo lubią czystą, świeżą

krew – zachichotał w ciemności kobiecy, trochę upiorny głos. „Sarenka” przebywała w piwnicznych lochach aresztu na Słowackiego, a potem przenieśli

ją do największego wileńskiego więzienia na Łukiszkach. Tam nie urządzano już przesłuchań, a trafiająca się raz na jakiś czas praca poza celą była niczym wybawienie dla monotonnego życia w zamknięciu. Można było wówczas zobaczyć świat, kawałek nieba. I chociaż Danusia wciąż nie

przyznawała się do niczego, skazano ją za przynależność do polskiej organizacji podziemnej i zorganizowane wystąpienie przeciw Związkowi Sowieckiemu – na dziesięć lat łagrów

i przepadek mienia. Potem, kiedy jej nazwisko znalazło się wśród innych na liście do wywózki, grupę wyczytanych kobiet popędzono do łaźni. Przed kąpielą wszystkie musiały przejść gehennę

upokorzenia, stając nago na taboretach, kiedy ich łona znajdowały się na wysokości oczu rechoczących strażników. Ci, uzbrojeni w tępe brzytwy, bez litości i nawet odrobiny delikatności wręcz wyrywali włosy nieszczęsnym kobietom. A one stały bez ruchu, jak na szafocie, słuchając

sprośnych żartów strażników na temat intymnych części kobiecego ciała. Dopiero później więźniarkom dane było rozkoszować się ciepłą wodą i mydłem.

Nad ranem Sowieci wyprowadzili na dziedziniec kolejne grupki więźniów, gdzie pod bacznym okiem uzbrojonych po żeby żołnierzy powoli formowano kolumnę marszową. Był 10 marca 1945 roku. Skazańców popędzono przez więzienną bramę w kierunku stacji kolejowej.

* * * Zacinał mokry śnieg i wiało chłodem ze wschodu, ale tłum stał nieporuszenie i czekał. Kilka godzin temu na stację wtoczył się powoli z głośnym rumorem długi rząd drewnianych

wagonów, lokomotywa syknęła parą, a potem zapanowała cisza. Wilgotne zimno wdzierało się pod cienkie płaszcze i jesionki zgromadzonych, ale nikt nie odszedł. Mało kto w ogóle zauważał przenikliwy chłód i padający śnieg. Chyba połowa mieszkańców Wilna zjawiła się na stacji. Nie wiadomo skąd ci Polacy dowiedzieli się, że dziś odjeżdża transport z więźniami, ale przy dworcu

było niemiłosiernie tłoczno. Pośród zgromadzonych znajdowali się też matka Danusi, Stefania Janiczak, jej mąż, zwolniony z więzienia, gdzie trzymano go tylko przy okazji aresztowania córki, oraz Janek Szyksznian. Obaj mężczyźni mieli na sobie polskie wojskowe mundury ze

śmiesznym, podobnym do kurczaka orłem bez korony. W obawie przed zgarnięciem do więzienia za samą przynależność do AK, wyprzedzili ruch komunistów i sami zgłosili się do armii gen.

Berlinga. Wreszcie padło wyczekiwane: – Idą.

Wszystkie oczy zwróciły się w stronę, skąd powoli zbliżało się dudnienie tysiąca kroków. Po kilku długich minutach czekający dostrzegli konwój więźniów. Środkiem ulicy uzbrojeni

sowieccy żołnierze z psami i nastawionymi bagnetami pędzili jak bydło na rzeź niekończące się kolumny skazanych na łagry Polaków. Pośród tej ciżby nieszczęśników była i Danusia.

Kiedy kolumna więźniów przechodziła pod Ostrą Bramą, wszyscy po kolei przyklękali, by pożegnać się z Matką Boską i pomodlić o szczęśliwy powrót… Strażnicy nie wiedzieli, co

robić, krzykiem i kolbami popędzali skazańców, ale ci uparcie, jeden po drugim, padali na kolana pośród tej śnieżnej zawiei, by zawierzyć swe życie Panience Ostrobramskiej. Kiedy dotarli

wreszcie na stację, w tłumie mieszkańców Wilna Danusia zauważyła swoją matkę i usłyszała przejmujący krzyk:

– Daneczko, Dzidziu, dziecko moje! Cały tłum okrzykami szukał pośród skazańców swoich bliskich. Panował gwar i okropny

ścisk, każdy wyrywał się do przodu, by móc zobaczyć, być może po raz ostatni, swoich

najbliższych. Strażnicy odpychali napierających bagnetami, kolbami i lufami karabinów, a niekiedy szczuto na nich psy.

– Nie martwcie się! Ja wrócę! – krzyczała „Sarenka” i z daleka machała do rodziców. Ale czy ją usłyszeli?

A po chwili nastąpiło apogeum komunistycznego szaleństwa. Więźniów popędzono na rampy, naprzeciw przygotowanych bydlęcych wagonów. Tłum

żegnających zafalował, a potem zastygł w bezruchu i bezgłośnie żegnał swych bohaterów. Sowieci, aby zapanować nad więźniami i dodatkowo ich upokorzyć, rozkazali, aby ci uklękli i na

kolanach poruszali się po rampie, wdrapując się do wagonów. Kolumny skazanych wykonały polecenie i w niespotykanej ciszy rozpoczęły swój marsz. Nad ludzkimi postaciami, które

wyglądały teraz tak, jakby miały poucinane nogi, górowali sowieccy bojcy z NKWD. Po kolei zapełniały się wagony, zamykane z hukiem na skoble. Kiedy rampy opustoszały, a pociąg

wypełnił się więźniami, w niebo popłynął płacz i lament cierpiących. Nie płakali skazańcy, lecz ich bliscy zostający w Wilnie. Matki biegały od wagonu do wagonu, krzykiem wzywając po

imieniu swe zamknięte w środku dzieci. Niektóre odchodziły od zmysłów i rwały włosy z głowy, inne kładły się na torach przed lokomotywą, chcąc uniemożliwić odjazd. Sowieci nie dawali sobie rady z tłumem, całą noc trwały przepychanki i płacz. A kiedy się rozwidniło, pociąg

wreszcie ruszył w kierunku wschodzącego słońca. W nieznane. * * *

W dudniącym wagonie Danusia straciła rachubę czasu. Nie wiedziała, jak długo już jadą tym koszmarnym pociągiem, nie odróżniała dnia od nocy. Trawiła ją wysoka gorączka, trzęsła się z zimna i bardzo bolał ją brzuch. Na domiar złego niemiłosiernie chciało jej się pić. Siedząc przy

drewnianych deskach ściany wagonu, zlizywała osadzający się na niej szron i tym sposobem oszukiwała pragnienie. Nie tylko ona słabła. W kolejnych dniach strażnicy na postojach otwierali

wagony i wyciągali zmarłych z wycieńczenia w podróży ludzi. Nie chciała podzielić ich losu. Choć pokładała ufność w Bogu, bardzo bała się śmierci. Zresztą, nie chciała zostać wrzucona jak jakieś ścierwo do rowu przy torach gdzieś w niekończących się bolszewickich ostępach, z dala od Polski. Jakaś kobieta przykrywała Danusię przemyconym do pociągu kocem, gdy ta w gorączce

nie rozpoznawała już, gdzie jest i co tu robi. Była to pani Nusia Bylczyńska, siostra żony „Huberta”, ostatniego przełożonego „Sarenki” z konspiracji.

Ale Danusi nie była pisana śmierć w tym pociągu. Czasami gorączka ustępowała, a dziewczyna modliła się wtedy przytomnie do Matki Boskiej Ostrobramskiej.

– Muszę żyć i wrócić – postanowiła sobie w duchu, pamiętając słowa matki o mocnych drzewach z silnymi korzeniami. A pociąg jechał i jechał, monotonnie stukocąc kołami o szyny. Po krótkim postoju w Moskwie ich konwój skierowano na północ, ale potem – widać z braku

miejsc w tamtejszych obozach – zawrócono w przeciwnym kierunku. Pociąg mijał kolejne stacje kolejowe z całkowicie obcymi już nazwami.

Po trzech tygodniach morderczej podróży zatrzymał się w szczerym polu, a uzbrojeni konwojenci pootwierali drzwi. Z wagonów wysypali się zaraz więźniowie, podobni bardziej do upiorów niż do ludzi. Wycieńczeni jazdą bez końca stali teraz spragnieni, głodni, brudni, często chorzy i z gorączką. Ale dla bolszewików to nie miało znaczenia, liczyła się tylko darmowa siła

robocza do wykorzystania przy budowaniu komunizmu. Danusia z pomocą swojej opiekunki wypełzła jako jedna z ostatnich. Wreszcie mogła

zobaczyć tę rosyjską przestrzeń. Wszędzie, jak okiem sięgnąć, pustka – nigdzie żywego ducha, ani jednego domu, ani jednego drzewa. Pustkowie zasypane śniegiem. A ponad tym wszystkim słońce, które, odbijając swe promienie w śnieżnym podłożu, oślepiało wychodzących z pociągu.

„Sarence” od tego rażącego blasku łzy pociekły po twarzy.

Jeszcze jedno zdjęcie Danuty Janiczak z czasów wojny

(zbiory Danuty Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak)

– Nie płacz, dziecko, jakoś to będzie – pocieszała ją pani Nusia. – Jakoś być musi – dopowiedziała w myślach dziewczyna, wycierając łzy i przypatrując się nadal hipnotyzującym śnieżnym polom, ciągnącym się w nieskończoność aż po horyzont. Załadowano ich na ciężarówki i przewieziono do miasteczka Saratowo, skąd przetransportowano wszystkich do obozu w Jełszance. „Damy gaz naszej stolicy” – witał przybyłych wielki napis przy bramie obozu. Poza tym wszystko wyglądało normalnie, jak w obozie. Trzy rzędy ogrodzenia z drutu kolczastego, wysokie wieże strażnicze z uzbrojonymi wartownikami, drewniane baraki dla kobiet i namioty dla mężczyzn (obóz był w trakcie budowy, więc nie wszystko było gotowe). Był 30 marca, Wielki Piątek, kiedy Danusia Janiczak przekroczyła bramę sowieckiego łagru. Więźniowie Polacy mieli budować tutaj gazociąg Saratow–Moskwa i kopać rowy głębokie na ponad dwa metry. Ale komendant obozu, Jegorow, chyba przestraszył się widoku swoich nowych podopiecznych, ponieważ dał wszystkim trzy dni odpoczynku po podróży i wezwał do nich radzieckich lekarzy. Po badaniach część chorych przewieziono do szpitala w Saratowie. Danusia, u której stwierdzono tyfus brzuszny, była bardzo słaba i Sowieci musieli spisać ją na straty. Nie opłacało się wieźć jej na leczenie do miasta, została więc w przyobozowym szpitaliku, by tam dokonać żywota. Ale polscy lekarze, których wielu było pośród więźniów, natychmiast zajęli się chorymi z transportu. Starali się jak najwięcej ludzi wyrwać ze szponów śmierci w tym nędznym ambulatorium. Ta jednak zbierała srogie żniwo i coraz to kogoś zmarłego wynoszono na zewnątrz. Zwiastunem śmierci zawsze było pojawienie się szczurów. Kiedy gryzonie zaczynały kręcić się po sali, wiadomo było, że tej nocy ktoś tutaj umrze. Danusia okropnie bała się

szczurów. I bała się śmierci. W nocy nie mogła spać, tylko wyglądała tych ohydnych stworzeń, czy czasem nie kręcą się już gdzieś koło jej łóżka.

* * * „Pamiętaj, że tylko drzewa o mocnych korzeniach przetrwają nawałnicę” – przykazanie dane przez matkę bardzo często mobilizowało dziewczynę do walki o życie, o przetrwanie tych wszystkich okropieństw. Ale przyszedł taki czas, że Danusia już nie była w stanie walczyć. Do

młodego, wyniszczonego organizmu przyplątała się nowa choroba – roznoszony przez wszy tyfus plamiasty.

„Sarenka” czuła się fatalnie, wszystko ją bolało. Tego dnia cierpiała wyjątkowo mocno. A potem głosy zaczęły się oddalać, a obrazy znikać. Jak przez mgłę dotarła do niej rozmowa lekarzy, że jest z nią coraz gorzej. Nie widziała już nic, choć oczy miała otwarte, z jej ust nie

wydobywał się żaden dźwięk, nawet kiedy próbowała krzyczeć. Nagle wszystko ucichło, a „Sarence” wydawało się, że spada w dół. Leciała tak bez końca, a potem ogarnęła ją ciemność.

– Pani doktor, ona będzie żyła. Organizm walczy. – Danusia po kilku dniach i nocach walki o życie usłyszała jak spod ziemi głos swej nowej towarzyszki. I faktycznie czuła się już o wiele lepiej, jej młode ciało przezwyciężyło ciężkie choroby. Potem polscy lekarze mówili

o niej, że w ostatniej chwili wywinęła się śmierci, tak było z nią już źle. W obozowym szpitalu nikogo nie dziwiła śmierć. Bardziej zaskakujące były powroty do zdrowia, takie jak w przypadku

Danusi. – Patrz, jak pięknie świeci słońce. Żyjesz i tylko to się liczy. Jest wiosna, a z nią nadejdą

lepsze czasy dla nas wszystkich – powiedziała pewnego dnia lekarka do dziewczyny. Rzeczywiście, po wyjściu ze szpitala „Sarenka” zauważyła, że świat zmienił się nie do

poznania. Jak okiem sięgnąć rozciągało się zielone morze traw, niczym w Stepach akermańskich Mickiewicza, a po nim „jak łódki brodziły” pasące się… wielbłądy. Mocne czerwcowe słońce

opromieniało śpiewające wesoło ptaki. Gdyby nie drut kolczasty i przymusowa robota – można by pomyśleć, że to taki radziecki raj na ziemi.

Danusia wdychała wonne powietrze, wracając do swego baraku. Po dawnych chorobach nie było już śladu, jeśli nie liczyć wyjątkowej szczupłości ciała dziewczyny, która ważyła teraz

zaledwie trzydzieści kilogramów. Po wyjściu ze szpitala Danuta spotkała w obozie mnóstwo znajomych. Miejsce na pryczy obok zajmowała znajoma z więzienia na Słowackiego – Krysia

Truskowska. Były tu też jej opiekunka z pociągu, pani Nusia, oraz ciocia Danusi, Nata Sławkowska.

– Razem raźniej – myślały więźniarki, optymistycznie patrząc w przyszłość. Tym bardziej że do obozu przeciekła informacja, że wojna się zakończyła i „nasi wygrali”. Oczywiście słowo „nasi” nie odnosiło się do Polaków i Polski, ale mimo to koniec działań zbrojnych zwiastował zmiany na lepsze. Tak się przynajmniej wszystkim zdawało. Zresztą nawet Rosjanie, tutejsi

mieszkańcy, pocieszali polskich łagierników, mówiąc: – Teraz szybko wrócicie do domów.

Nie było to tak oczywiste, ale więźniowie uczepił się tej myśli jak ostatniego koła ratunkowego. Również Danusia myślała o tym wielokrotnie. Ale tym czasem została

przydzielona do sowchozu, do pracy przy pieleniu buraków. Dziewczyna nigdy nie pracowała na roli i zaraz zaczęła odstawać od reszty miejscowych kobiet. Nie spodobało się to strażnikowi, który sprzedał jej porządnego kopniaka, po którym Danuta zaryła nosem w ziemię. Wówczas

radzieckie chłopki oderwały się od pracy i naskoczyły na wojaka, który dał nogę, by ratować się przed kobiecymi pazurami. Potem najstarsza z nich podeszła do Danusi i otarła jej krew z nosa

i łzy z oczu. Nakarmiła dziewczynę gęstą, smaczną zupą i pomogła w dalszej pracy. Danusia do sowchozu już nie wróciła. Ze względu na przebyte choroby i wycieńczenie

organizmu zakwalifikowano ją do grupy osób pracujących wyłącznie na terenie obozu. Jej status więźnia znacznie się polepszył, gdyż sprzątała budynki administracji. Pomimo tego życie

w obozie nadal oznaczało głód, bród i choroby. Danusię zaatakowała awitaminoza, całe jej ciało pokryło się piekącymi wrzodami, z których płynęła krwawa ropa. Pogoda też nie rozpieszczała

więźniów. Tak jak zimą każdy z utęsknieniem wyglądał wiosny i ciepła, tak w letnie upały wybawieniem dla wszystkich był deszcz. Wzmagała się też tęsknota za domem, za utraconą

Ojczyzną. Uczucie to nasiliło się, kiedy do obozu nadeszły pierwsze listy z Polski. „Sarenka” na przemian śmiała się i płakała, czytając kilka zdań napisanych matczyną ręką.

* * * Pewnej nocy nawiedził Danusię dziwny sen. Śniło jej się, że jest ciemno, a ona leży na

swej pryczy. Nagle słyszy z oddali głos mamy, która woła: „Dzidziu! Dzidziuniu!”. Dziewczyna wstaje, zapala świecę i wychodzi przed barak. Patrzy, a tu zniknęły zasieki obozowe, bramy,

wieże strażnicze. Idzie naprzód, w step, za oddalającym się głosem matki. Nagle, nie wiadomo skąd, zjawia się czarny, wielki ptak i skrzydłami gasi płomień jej świecy. Natychmiast robi się

ciemno, cicho i smutno. Kiedy Danusia rozpłakała się przez sen, obudziły ją koleżanki z sąsiednich prycz i zaczęły pocieszać, że to tylko sen, że to nic nie znaczy.

Był koniec lipca 1945 roku. W obozie gruchnęła niesamowita wieść, że Sowieci naprawdę będą zwalniać ludzi do domów. Sam komendant oznajmił wybranym więźniarkom, że

Stalin ułaskawił pierwszą grupę skazanych. Na początek poszli najbardziej schorowani i niezdolni do pracy. Wśród nich znalazła się też Danusia, uradowana, że wreszcie będzie mogła

wrócić do swoich, ale równocześnie trochę zażenowana, że pozostałych współwięźniarek nie spotkało takie szczęście. Parę tygodni później do obozu przyjechała radziecka komisja lekarska,

która miała ocenić stan zdrowia wytypowanych do zwolnienia więźniów. Kiedy Danusia stała w kolejce do tej komisji, wziął ją na stronę obozowy doktor Jodko, Rosjanin, lekarz wojskowy, który znalazł się w obozie dlatego, że podczas wojny dostał się do

niemieckiej niewoli.

Danuta Janiczak „Sarenka” (zbiory Danuty Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak)

– Wiem, jak tęsknisz za rodziną, za matką. Mam córkę w twoim wieku i naprawdę zdaję sobie sprawę, jak to jest. Dam ci teraz do wypicia pewien wywar, ale to musi pozostać naszą tajemnicą. Jeśli coś wygadasz, i ty, i ja na zawsze zostaniemy w tym obozie… Nie bój się, to nie zagraża życiu, a pomoże ci w powrocie do domu. Podał Danusi tajemniczą miksturę, która smakowała jak zaparzony tytoń. Po jej wypiciu dziewczyna stanęła na powrót w kolejce, ale czuła, że dzieje się z nią coś dziwnego. Kręciło jej się w głowie, serce kołatało niezwykle szybko, nie mogła zaczerpnąć powietrza, a po skroniach płynęły krople potu. Ledwo trzymała się na nogach. W takim stanie dziewczyna stanęła przed sowieckimi lekarzami, którzy kazali jej robić przysiady. Dzięki specyfikowi dr. Jodko po kilku skłonach Danusia straciła przytomność. Sowieci bez wahania potwierdzili jej niezdolność do pracy. „Ogólne wyniszczenie organizmu” – napisali w opinii. Kiedy ciemną nocą Danusia wraz z innymi wytypowanymi do zwolnienia opuszczała obozową bramę, czuła się niezmiernie szczęśliwa. Wiedziała, że jeszcze daleka droga przed nią do ukochanego Wilna, o którym już wiedziała, że został zabrany Polsce. Zdawała sobie sprawę, że ta wolność jest jeszcze niepełna, ponieważ nadal konwojowali ich uzbrojeni strażnicy, ale i tak chciało jej się śmiać z tej wielkiej radości. Tego się nie da opisać. Uśmiechała się do pięknych gwiazd rozsianych na niekończącym się nieboskłonie i myślała, czy czasem w te same gwiazdy nie patrzą teraz jej rodzice i siostra. – Pamiętajcie o nas! Dajcie znać naszym rodzinom! – żegnały ich okrzyki tych, którzy pozostali.

Danuta Szyksznian z d. Janiczak, czasy powojenne (zbiory Danuty Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak)

* * * Powoli ściemniało się i mrok ogarniał coraz większe obszary miasta. Tu i ówdzie

w oknach zapalało się światło. Listopadowy deszcz siąpił leniwie. Krople padały niezbyt gęsto, ale równo, jak na komendę, i stopniowo nawadniały chłodną ziemię. Kończyła się złota polska jesień z ciepłym słońcem i babim latem, a zaczynała pora deszczowa. Pusto już było na ulicach i skwerach, ludzie uciekali przed deszczem do domów. Poza tym zbliżała się godzina policyjna,

po której wybiciu tylko nieliczni uprawnieni mogli poruszać się po mieście bez żadnych konsekwencji. Opustoszał też Cmentarz Bernardyński w Wilnie, wieczorny mrok powoli skrywał przed ludzkimi oczami napisy na nagrobkach, a rzęsisty deszcz dodatkowo rozmazywał obrazy. Tylko jedna osoba stała nad grobem, pochylona pod ciężarem swojej rozpaczy i smutku. Dla przemokniętej i zapłakanej Danusi czas jakby się zatrzymał. Od wielu już godzin tkwiła nad grobem swojej mamy, nie mogąc uwierzyć w słowa, które odczytywała po raz setny z cmentarnej

tablicy. Ledwo widoczny w szarych strugach deszczu napis głosił: „Stefania Janiczak z domu Szkotnicka zmarła 30 lipca 1945 roku, miała 39 lat”. Mama była jeszcze taka młoda! Już nigdy nie zawoła do swojej córki: „Dzidziu, Dzidziuniu!”. Nie obejmie jej ramionami, nie pocieszy w trudnym czasie. A „Sarenka” była właśnie na rozdrożu. Jak nigdy potrzebowała pocieszenia i porady. Po uciążliwej i długiej podróży z sowieckiego łagru wreszcie dotarła do Wilna. Na

miejscu zastała ją tragiczna wiadomość o śmierci mamusi. Ale to jeszcze nie koniec. W mieście nie było już też taty i siostry – podobno wyjechali do Polski, do Krakowa. A ona nie wiedziała,

czy zdoła przekroczyć nową granicę.

Danuta Szyksznian-Ossowska z prezydentem Lechem Kaczyńskim

(zbiory Danuty Szyksznian-Ossowskiej z d. Janiczak)

– Muszę odnaleźć siostrę – myślała Danusia i ta decyzja stałą się motorem napędowym jej działań. Pamiętała także słowa matki wypowiedziane prawie rok temu, w dniu aresztowania, że w razie czego mają się szukać w Krakowie. Pod koniec 1945 roku w Wilnie pozostało już niewielu Polaków. Większość wyjechała do polubelskiej Polski, tylko nieliczni czekali jeszcze na swoich bliskich zagubionych gdzieś w sowieckich obozach na wschodzie Rosji. Również Danuta postanowiła spróbować przekroczyć granicę, by dostać się do Krakowa, który jawił się jej teraz jako ostatnia szczęśliwa przystań. Pomogły jej zakonnice i matka Janka Szykszniana – dołączyły Danusię do kilkudziesięcioosobowej grupy Polaków, których za sowitą opłatą w złocie miał nielegalnie przez granicę przeprowadzić jeden oficer NKWD. Gdy dojechali do sowieckich posterunków, żołnierz dał im piętnaście minut na przekroczenie pasa granicznego, a sam w tym czasie zajął rozmową strażników. Ten czas wystarczył, aby cała grupa szybkim marszem przeszła niebezpieczny odcinek i znalazła się w Polsce. Po drugiej stronie grupką uciekinierów zaopiekował się ksiądz proboszcz w Czarnej Wsi. Nakarmił ich, przenocował, a potem nawet zorganizował im miejsce w pociągu jadącym do Białegostoku. Danusia, z krótkim przystankiem w zburzonej Warszawie, dotarła w końcu do Krakowa. Kiedy wysiadła z pociągu, zobaczyła tętniące życiem miasto (jak wielki kontrast panował między Krakowem a zniszczoną stolicą!) i nagle usłyszała znajomy głos ukochanej siostry: – Dzidzia!

* * * Danusia Janiczak odnalazła w Krakowie swoją rodzinę. Radości i wzruszeniu nie było

końca. Wszyscy płakali. Zatrzymali się u dziadka Jana (ojca mamy Danusi) i cioci Heli (jej siostry), mieszkających w centrum miasta, przy Plantach. Potem rodzina Janiczaków wyjechała

do Drawna, gdzie stacjonowała jednostka wojskowa ojca Danusi. Tam natknęli się na Janka Szykszniana, stacjonującego w Szczecinie. Dwa bliskie sobie od zawsze serca połączyła teraz

wielka miłość. W 1946 roku Danusia i Janek wzięli ślub. Rok później urodził im się synek, Leszek, a kilku latach córka – Ewa. Rodzina Danuty zamieszkała w Darłowie, gdzie dziewczyna

rozpoczęła pracę jako nauczycielka. Niestety jej AK-owska przeszłość i czas spędzony w sowieckim łagrze dyskwalifikowały ją w czasach PRL jako pedagoga i Danuta została

zwolniona z pracy, a nawet otrzymała zakaz nauczania. Dopiero na początku lat siedemdziesiątych los się odmienił i po skończeniu zaocznych studiów pedagogicznych Danuta

Szyksznian rozpoczęła pracę z dziećmi niepełnosprawnymi w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Policach. Organizowała też kluby kresowych żołnierzy AK,

a zapoczątkowane przez nią spotkania środowisk wileńskich w Międzyzdrojach odbywają się corocznie do dzisiaj.

„Sarenka” z młodymi dziewczętami podczas pracy nad projektem kalendarza

„Panny Niezłomne” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH „Borujsko”)

Danuta Szyksznian-Ossowska ma piątkę wnucząt. Jej tata zmarł w 1978 roku, a w roku 1991 pochowała męża. Kobieta powtórnie wyszła za mąż, stąd drugie nazwisko: Ossowska. Lecz jej drugi mąż również już nie żyje. Siostra Danuty, Lila, mieszka razem z mężem w Szczecinie. Tam też osiedliła się na stałe „Sarenka”. Ciągle lgną do niej młodzi ludzie, tak jakby wciąż była ich rówieśnicą – kilkunastoletnią, odważną piękną dziewczyną, która najbardziej ze wszystkiego ukochała Polskę. Danuta Szyksznian-Ossowska w swej działalności przyczyniła się do powstania

pomnika AK w Szczecinie, do odsłonięcia tablicy na szczecińskim cmentarzu upamiętniającej pomordowanych w Ponarach koło Wilna oraz do otwarcia ronda im. „Łupaszki”. Jest patronką

Grupy Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” oraz twarzą kalendarza na rok 2014 „Panny Niezłomne”. „Sarenka”, choć już teraz schorowana i poruszająca się na wózku inwalidzkim, wciąż pragnie uczestniczyć w tych wszystkich podniosłych uroczystościach, na które jeździ

razem z młodymi ludźmi. – Gdyby dziś ktoś mnie spytał, co to jest szczęście – kończy swe wspomnienia pani

Danuta – nie mogłabym jednym słowem odpowiedzieć. Przecież samo życie jest szczęściem, a jeszcze żyć w wolności, być zdrowym, mieć rodzinę, dzieciaki, wnuki – to ogromne szczęście.

Reszta jest mniej ważna. I jeszcze… żeby już nigdy nie było wojny.

Dziuńka

Każdy, kto znał przed wojną „Dziuńkę” Motykównę, przyznawał, że Tomaszowi i Wiktorii Motykom pierwszy powinien urodzić się syn. Mała Helcia lubiła wszystko to, co

kochają chłopcy w jej wieku. Bawiła się żołnierzykami, grała w futbolówkę, łaziła po drzewach. Lubiła przewodzić i komenderowała urodzonym po niej braciom: Jasiowi, Stasiowi i Jurkowi. Beztrosko płynęło życie w Daszawie, na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej,

z dala od wielkich problemów światowej polityki. Lecz nawet w tych latach pokoju dziewczynka często wracała do domu z poranionymi kolanami, podrapana na twarzy, a raz nawet bez jednego

zęba (mlecznego co prawda). Ubierała się jak chłopak i to najczęściej w czarne stroje, chociaż nie miała po nikim żałoby. Mówiła, że kiedy dorośnie, zostanie żołnierzem, ewentualnie

sanitariuszką, która pomaga żołnierzom. A najlepiej dowódcą wszystkich wojsk i całego ich medycznego zaplecza. Taki to był urwipołeć z małej „Dziuńki”. Wojna i wszystko, co przyszło

razem z nią, sprawiły, że dziewczynka musiała szybko dorosnąć. Gdy wybuchła II wojna światowa, a Niemcy i Sowieci podzielili Polskę między siebie jak przepyszny tort, Hela miała dopiero piętnaście lat. Ukończyła siedem klas szkoły powszechnej,

a później miejscowe gimnazjum. Podczas okupacji bolszewickiej, a następnie niemieckiej pomagała, jak mogła, swoim rodzicom w pracy na gospodarstwie. Z małej dziewczynki

z wiecznie obtartymi kolanami nie wiadomo kiedy przeistoczyła się w młodą panienkę. A kiedy ze Wschodu przyszli po raz kolejny żołnierze Stalina, przepędzili Niemców i wyznaczyli granicę

przyszłej Polski tak, jak sami chcieli. Wieś Daszawa znalazła się po niewłaściwej stronie linii granicznej i jeszcze przed zakończeniem wojny cała rodzina Motyków musiała wyjechać na

zachód. Aby dalej móc być Polakiem, należało porzucić swoje rodzinne strony, swój dom, kości swoich przodków pochowanych na pobliskich cmentarzach – i ruszyć w nieznane. I tak

Motykowie całą rodziną trafili na drugi koniec Polski, do Dobiercic niedaleko Kluczborka, gdzie Urząd Repatriacyjny przydzielił im poniemieckie gospodarstwo.

Płynęły monotonnie dni i tygodnie. Wojna się skończyła i wszyscy myśleli, że spokojnie dożyją starości na tej nowej „ziemi obiecanej”. Ale wtedy znowu zaczęła się walka. Co rusz słychać było plotki o uzbrojonych oddziałach AK, przemykających się lasami i atakujących

z zaskoczenia niczego niespodziewających się Sowietów i polskich komunistów z UB i milicji. Te działania pociągnęły za sobą odpowiedź „czerwonego” wojska i za „bandami” oraz „karłami

reakcji” poczęli uganiać się czerwonoarmiści lub żołnierze Berlinga, wzmocnieni grupkami uzbrojonych ubeków i funkcjonariuszy z MO.

* * * – Mówię ci, córuś, nie angażuj się – ostrzegał ojciec, a matka mu wtórowała. Już

wcześniej rodzice Heleny krzywo patrzyli na partyzantów, którzy kilka razy nocowali we wsi. A teraz dostrzegli dziwną i chorą, ich zdaniem, fascynację dziewczyny, która dawała o sobie znać szczególnie podczas wizyt tych uzbrojonych żołnierzy polskiego podziemia. Rodzice z uporem

perswadowali: – Spójrz, wojna się już skończyła, a te leśne grupki nie dadzą rady wygrać z armią Stalina, największą armią na świecie. Tułają się zimą od wsi do wsi, pewnie też nocują gdzieś po lasach. To nie jest przyjemne życie. To nie jest dobra droga dla ciebie – mówili, przeczuwając, co chodzi po głowie ich córce. I nie mylili się. Helena, widząc partyzantów, myślała, by zostawić to całe wygodne życie i dołączyć do nich. Pragnęła bić się za Ojczyznę i nie dać nigdy komunistom

pełnej satysfakcji ze zwycięstwa. Którą drogę wybrać? Partyzantkę, las, zimno, bitwy i rany czy może bardziej spokojną – dom, rodzinę, pracę, a potem pewnie męża i dzieci? Hela czuła się tak, jakby stała na rozdrożu,

nie wiedząc, jaki kierunek obrać. Nie zdawała sobie jeszcze wtedy sprawy, że każdy wybór niesie ze sobą ryzyko klęski, a w życiu tak naprawdę nie ma łatwych i bezpiecznych dróg.

Przez jakiś czas w domu Motyków panował spokój i nikt nie wracał do rozmowy dotyczącej przyszłości Heleny. Aż do momentu, kiedy na zabawę do wsi przyszli partyzanci. Znalazła się tam także Hela i z zapartym tchem obserwowała nienagannie umundurowanych

i znakomicie uzbrojonych polskich żołnierzy, obtańcowujących teraz po kolei miejscowe panny. Jeden z nich, chyba dowódca oddziału, trzymał się trochę na uboczu. Cały czas

znajdowała się przy nim piękna, młodziutka dziewczyna, na którą wołano „Danka”. Była umundurowana i uzbrojona jak stara żołnierka, a wyglądała może na kilkanaście lat. Jasne, piękne oczy dziewczyny hardo patrzyły na Helenę, a jednocześnie śmiały się do niej, jakby

zachęcały: „Chodź z nami”. Ta młoda żołnierka zaimponowała Heli – swoim wyglądem i ubiorem, uzbrojeniem (miała przy sobie MP-40, zwany potocznie szmajserem, i pistolet),

a przede wszystkim pewnością siebie. Chociaż to stojący przy jej boku mężczyzna wydawał grupie rozkazy, wydawało się, że może je zmienić na jedno słowo tej młodej „partyzanckiej księżniczki”, jak ją w myślach zaczęła nazywać Helena. Wystarczyłoby jedno jej mrugnięcie

okiem lub skinienie lśniącej lufy jej wyczyszczonego do połysku pistoletu maszynowego. Towarzystwo bawiło się świetnie, a jeden z partyzantów szczególnie upodobał sobie Helenę. Nie odstępował jej na krok, prawiąc komplementy i zapraszając do tańca. W oczach

młodego, ładnego chłopca tlił się taki ogień, że dziewczyna, zawstydzona, opuszczała powieki, a jej serce zaczynało mocniej bić.

– Chodź z nami – zachęcał partyzant. – Walka walką, ale mamy taką morową grupę, że hej. Popatrz na dziewczynę komendanta. Ma dopiero piętnaście lat, a już chyba od pół roku jest

z nami. I nie narzeka. – Po czym zaraz dodawał: – Bardzo mi się podobasz. Czy możemy się jeszcze kiedyś zobaczyć?

– Chodźmy lepiej zatańczyć – ucinała rozmowę, aby ukryć przed partyzantem swoje zakłopotanie i fascynację równocześnie. Była oczarowana chłopcem, nie zdając sobie sprawy, że

właśnie po raz pierwszy zaczyna czuć, co to znaczy zakochać się w kimś. Tańczyli prawie wszyscy. Najpierw szła skoczna muzyka, ale po północy już coraz

spokojniejsze i wolniejsze rytmy kołysały tańczącymi parami. – Kocham cię – usłyszała tuż przy uchu wyznanie swego adoratora, ale sama nie

odważyła się jeszcze na podobne słowa. Rano ludzie z lasu poszli dalej, a Helena, żegnając się czule ze swoim chłopcem, powoli

wracała do domu. Tęsknota za partyzantami pozostała w sercu dziewczyny. Chciała rzucić wszystko i iść z nimi, przeżyć najpiękniejszą przygodę swego życia, znaleźć się u boku

ukochanego. A dopiero potem założyć normalną rodzinę, zamieszkać w jakimś opuszczonym domu albo może lepiej wyjechać daleko stąd, do jakiegoś wielkiego miasta, gdzie każdy jest anonimowy. Kiedy dziewczyna stanęła przed drzwiami swej chaty, wiedziała już, co robić.

Nikogo nie budząc, spakowała mały plecak. Założyła najbardziej stosowne do podróży i partyzanckiego życia ubrania, jakie znalazła w szafie. Wszystkie części garderoby, jakie

wybrała, miały kolor czarny. Potem napisała do rodziców króciutki list, że idzie walczyć o wolną Polskę u boku swego ukochanego i aby nie martwili się o nią. Zamknęła bezgłośnie drzwi

i wyszła w noc, chłonąc całą sobą zalegającą dookoła ciemność i ciszę. Było już po północy 3 lutego 1946 roku.

* * * Zimowe partyzanckie życie daleko odbiegało od wyobrażeń Heleny, która jako

pseudonim wybrała sobie imię „Dziuńka”. Tak zwracali się do niej wszyscy w domu i tak zostało

i teraz. To była jedyna rzecz, która łączyła ją z dawnym światem, tak już odległym, że aż nierealnym.

Tak, życie w lesie zimą to nie przelewki. Partyzanci naprawdę rzadko zaglądali wtedy do wsi, a noce spędzali najczęściej w leśnych bazach – przygotowanych uprzednio zimnych i wilgotnych ziemiankach albo jeszcze gorszych przewiewnych szałasach. Prowadzenie działalności antykomunistycznej i walk zimową porą było również utrudnione. Istniało

niebezpieczeństwo, że ścigające ich grupy UB i KBW po śladach na śniegu łatwo znajdą wycofujące się po akcji oddziały. Zresztą w oddziale Franciszka Olszówki „Otta” tej zimy nie działo się za dobrze. Dowódca podzielił swoich żołnierzy na mniejsze grupy, ale i tak wszyscy

patrzyli na siebie wilkiem. Dało się wyczuć wzajemną nieufność i podejrzliwość. Każdy w każdym upatrywał szpiega i agenta UB lub, w najlepszym wypadku, konkurenta –

przeciwnika, tylko nie wiadomo w jakiej grze. Nie ominęło to również „Dziuńki”. Nie od razu przyjęli ją jak swoją, chociaż jej narzeczony zarzekał się i gwarantował głową, że dziewczyna

jest pewna.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego,

GRH „Borujsko”)

Razem trafili do grupy Stanisława Panka „Rudego”. Po kilku dniach wreszcie zaufano Helenie i otrzymała swój wymarzony pistolet maszynowy MP-40 oraz dwa pistolety: niemiecki mauser i czeską zbrojovkę. Była szczęśliwa, mogąc rozłożyć je na części i tłustą oliwą wyczyścić każdy, najmniejszy nawet element niezawodnych mechanizmów broni. Podniecało ją to i rozgrzewało. Dzięki temu zapominała o bożym świecie, o śniegu i mrozie, o głodzie i niewygodach partyzanckiego życia. Przy zabawie z bronią odpływała w świat swoich marzeń i snów, do krainy, gdzie Polska jest wolnym państwem, a bohaterowie odbierają należny im szacunek. I wtedy nadeszła hiobowa wieść, która zmroziła krew w żyłach wszystkim żołnierzom oddziału „Rudego”. Informację tę przynieśli dwaj partyzanci: „Burza” i „Prędki”, którzy do tej pory należeli do grupy bezpośrednio prowadzonej przez „Otta”. Przybysze byli zszargani, zdyszani, a w ich oczach czaił się strach. Dopadli do „Rudego” i wykrzyczeli:

– „Otto” nie żyje! Komuniści zabili go w zasadzce w Pisarzowicach. „Dziuńka” na zawsze zapamiętała reakcję mężczyzn. Wszyscy pobledli i, nie wiedząc, co czynić, spoglądali wyczekująco na „Rudego”. Każdemu z nich przerażenie bezwiednie zakradło się do oczu. Dopiero wówczas przekonała się, jak ważny dla swych żołnierzy był „Otto”. Zaskoczyła ją również reakcja drugiej dziewczyny w ich grupie – Ireny Tomaszewicz „Danki”, która, usłyszawszy tę wiadomość, niemal zawyła z rozpaczy, a potem z płaczem uciekła w las. Ta twarda kobieta, słynąca z tego, że potrafiła – jak powiadali – bez mrugnięcia oka zastrzelić skazanych na śmierć ubeków, teraz rozkleiła się zupełnie. Długie milczenie, jakie potem nastąpiło, nie wróżyło nic dobrego. Po chwili „Rudy” powiedział głośno i dobitnie, tak by wszyscy mogli go usłyszeć: – Musimy pomścić Franka.

* * * Czastary to zagubiona pośród lasów mała wieś pomiędzy Kępnem a Wieluniem. Spośród

innych okolicznych miejscowości wyróżniało ją to, że prowadziła tędy linia kolejowa łącząca Poznań z Katowicami. Dodatkowy atut tej wsi to właśnie niewielki dworzec kolejowy.

W połowie lutego roku 1946 śnieg niespodziewanie zniknął, pozostawiając po sobie błotnistą, klejącą się do butów breję i kałuże niekiedy głębokie aż do kolan. W jedną z takich ogromnych dziur na drodze wpadł właśnie „Wilczek”, klnąc na czym świat stoi. Mrucząc pod

nosem, wylewał sobie z butów wodę, opierając się o pomocne ramię jednego z podwładnych. To właśnie Wiktor Wójcik „Wilczek”, zastępca Panka, z rozkazu „Rudego” miał dowodzić akcją na

stacji Czastary. Celem ataku był pociąg, a konkretnie jego sowieccy pasażerowie. – Pamiętajcie – upominał przed akcją swoich ludzi – tak jak rozkazał „Rudy”: każdego napotkanego Sowieta należy rozwalić na miejscu. Pamiętajcie o naszych kobietach gwałconych

przez to bydło, o grabieniu wszystkiego, co nasze, i wywożeniu na Wschód. Pamiętajcie też o Franku Olszówce – zakończył i poprowadził swój oddział do wsi, ostrożnie omijając

błyszczące w świetle księżyca tafle wody. Grupa licząca kilkanaście postaci w zupełnej ciszy mijała kolejne uśpione domostwa. Wszyscy spośród partyzantów „Wilczka” mieli na rękach opaski, ale nie biało-czerwone, lecz

czarne, na znak żałoby po dowódcy. Na końcu grupy z trudem pokonywały błotnistą drogę dwie kobiety. Akurat dzisiaj, 17 lutego, „Dziuńka” kończyła dwadzieścia dwa lata, a „Danka” za pół

roku miała obchodzić szesnastą rocznicę urodzin. Były chyba najbardziej zmęczone spośród ludzi „Wilczka” i, ciężko dysząc, wlokły się, zamykając grupę.

Oddział Stanisława Panka „Rudego” (www.kepnosocjum.pl/Instytut Pamięci Narodowej)

– Chyba z tego zmęczenia oszalałam – myślała Helena, słysząc nagle dźwięki jakiejś skocznej muzyki. Była przeziębiona, osłabiona i wykończona, ale dowodzący uparcie prowadził

ich dalej w kierunku stacji, a odgłos muzyki narastał i narastał. To nie było urojenie, tylko normalna wiejska zabawa w miejscowej szkole.

– Ogarnijcie się trochę – polecił „Wilczek” i wprowadził oddział do jasno oświetlonego budynku. Ludzie znajdujący się na sali przystanęli w tańcu, przestraszeni, a muzyka, jak ucięta

nożem, ucichła. – Spokojnie, to nasi! – ktoś wreszcie zakrzyknął. Orkiestra zaczęła grać od nowa, a pary

ruszyły w pląsy. Kilku gospodarzy rozmawiało z przybyłymi żołnierzami. O czym? Tego w głośnym pomieszczeniu „Dziuńka” nie mogła usłyszeć. Po chwili „Wilczek” wydał kilku

partyzantom jakieś polecenie i dwóch z nich wyszło z budynku, kierując się na stację kolejową. – Czy będzie pani taka uprzejma zatańczyć ze mną? – pytał lekko podchmielony

jegomość w starej, wytartej marynarce. – Chętnie, ale niestety nie dziś. Jestem na służbie. – Wycelowała ze swojego szmajsera

w brzuch natręta. – A, to bardzo przepraszam. – Intruz szybko znikł z oczu Heleny. Ale po kilku minutach

już obtańcowywał „Dankę”, która na ten czas oddała swoją broń „Prędkiemu”. – Co ja tutaj robię? – myślała zniesmaczona „Dziuńka”. – Miała być akcja, a jest

potańcówka… Chcąc odetchnąć świeżym powietrzem, wyszła na zewnątrz z dusznej sali, płosząc przy wejściu jakąś całującą się parę. Jej automat głośno pobrzękiwał, uderzając o pistolety wetknięte za pas. Zrobiła zaledwie kilka kroków, kiedy z wnętrza budynku dobiegł głośny huk wystrzału,

a muzyka natychmiast zamilkła. Wpadła do szkoły, chcąc sprawdzić, co się stało, ale na zabawie na szczęście panował spokój. To tylko „Wilczek” strzałem w sufit poprosił towarzystwo o ciszę,

a „Prędki” wygłaszał wobec zebranych patriotyczną mowę. – Wojna się jeszcze nie zakończyła i przyjdzie czas, że komuniści i Sowieci opuszczą

nasz kraj – mówił. A potem wszyscy, miejscowi i partyzanci, jak jeden mąż, zaintonowali pieśń: – Nie rzucim ziemi skąd nasz ród, nie damy pogrześć mowy. Polski my naród, polski lud,

królewski szczep piastowy. Nie damy, by nas zgnębił wróg, tak nam dopomóż Bóg. Tak nam dopomóż Bóg…

Kiedy pieśń wybrzmiała, wiele osób płakało. Co niektórzy partyzanci wystrzelili w górę na wiwat. Wszystkich ogarnął jakiś potężny patriotyczny zapał. Wykorzystując te nagromadzone pokłady emocji, „Wilczek” zrobił zbiórkę swego oddziału, a potem, pożegnawszy się grzecznie,

wyprowadził żołnierzy na zewnątrz, formując niewielką kolumnę. Była druga w nocy, kiedy partyzanci odeszli w stronę stacji, a muzyka po raz trzeci zagrzmiała na czastarskiej zabawie.

* * * Wszystko szło zgodnie z planem. Oddział obstawił stację, zajął pokój dyżurnego ruchu

oraz poczekalnię. Każdą osobę znajdują się na stacji wylegitymowano. Kiedy wjechał oczekiwany pociąg, partyzanci wiedzieli dokładnie, co mają czynić. Jeden z chłopców pilnował lokomotywy, inny z erkaemem osłaniał tył pociągu. Jeszcze inni stanęli z drugiego boku składu, w taki sposób, aby nikt nie uciekł niezauważony. „Dziuńka” i „Danka” miały obstawiać drzwi

budynku i nie wypuszczać na peron oczekujących tam ludzi. Dowódca wolał, aby nie było zbyt wielu świadków mających nastąpić wydarzeń. Do pociągu w poszukiwaniu Sowietów wskoczyli

z bronią przygotowaną do strzału „Wilczek”, „Przylepka” i „Masarz”. Helena z przerażeniem patrzyła na to, co się dzieje. Kolejowe wagony oddalone były od niej o kilkadziesiąt metrów, ale

i tak widziała przesuwające się w środku postacie partyzantów. Słuchać było jakieś krzyki, a potem błyski wystrzałów rozświetliły półmrok. Dopiero po sekundzie do uszu zgromadzonych

na stacji dolatywał huk pistoletowego ognia. I tak wagon po wagonie. Krzyki, błyski, huki… Po kilku minutach „Wilczek” wyprowadził z pociągu dwóch wystraszonych

czerwonoarmistów i ich rozstrzelał. Potem na peronie postawiono kolejnych trzech. Wtedy do przodu podbiegła „Danka”, złapała za rękę ciągle wystraszoną Helę i pociągnęła ją za sobą. – Zobacz teraz, co będzie się działo. – Jej twarz wyrażała całą nienawiść, jaką mogło

pomieścić serce piętnastoletniej dziewczyny. Szybko podeszła do ustawionych do rozstrzelania Ruskich.

– Zostawić ich! – warknęła na ludzi „Wilczka” „Danka”. – Oni są moi – dodała już cichszym głosem, a potem dwiema rękami objęła swego szmajsera i wycelowała w ofiary.

„Dziuńka” szybko zamknęła oczy, nie chcąc patrzeć, jak jej koleżanka z zimną krwią naciska spust i zwala z nóg ustawionych przed nią Sowietów. Ciężka broń pod wpływem siły wystrzału drżała w młodych rękach Irki Tomaszewicz. Początek serii trafił w brzuchy ofiar, ale ostatnie pociski szły już w górę, ponad kładącymi się przed nią żołnierzami Czerwonej Armii. Kiedy

„Dziuńka” otworzyła oczy, było już po wszystkim. Tak jej się wtedy przynajmniej wydawało. Nad rozstrzelanymi stała z dymiącym pistoletem maszynowym i płomieniem w najgorętszych tej

nocy w oczach „Danka”. Oddychała głośno jeszcze przez chwilę, a potem powiedziała: – To za to, że mnie zgwałcili. – Wytarła spocone czoło i dodała ciszej: – I za „Otta”.

Wtedy dziewczyny dosłyszały, że w wagonach Sowieci, do których strzelał „Wilczek”, wciąż żyją. „Danka” znowu pociągnęła za sobą „Dziuńkę” i wyprzedziła „Piekarza”, który

również zamierzał wejść do wagonu. W pociągu panowało milczące przerażenie, a pasażerowie bez słowa skargi siedzieli nieruchomo na ławkach jak posągi. Gdzieniegdzie pod nogami walały się walizki i plecaki. A także martwi ludzie w sowieckich mundurach. Helena ze zdziwieniem

zauważyła, że jedna z ofiar ma na sobie polski mundur i gwiazdki na pagonach. – Pewnie próbował bronić swych sojuszników ze Wschodu – pomyślała. – Albo nie umiał

powiedzieć ani słowa po polsku… Partyzanckie dziewczyny omijały przeszkody, idąc w kierunku dźwięków wydawanych

przez rannego. Gdy dotarły na miejsce, ujrzały pełznącego po podłodze żołnierza. Jęczał głośno, po rosyjsku wzywał pomocy i próbował przesuwać się do wyjścia. Niedaleko siedzieli struchleli

pasażerowie, ale bali się pomagać rannemu.

– No dobrze, ten będzie twój – powiedziała z uśmiechem Irka, a Helena stała przez chwilę jak zamurowana. Potem powoli wyciągnęła jeden ze swych wyczyszczonych i wypieszczonych

pistoletów. Broń w jej ręku dosłownie dygotała, co utrudniało wzięcie celu na muszkę. Oczy dziewczyny zaszły mgłą, a to jeszcze bardziej utrudniło jej zadanie.

– Ach tam – westchnęła z rezygnacją „Danka”, po czym ujęła swoją ręką dłoń „Dziuńki”. Wycelowała pewnie w krwawiącego i czołgającego się Sowieta, który akurat wtedy odwrócił się

i zaczął wyciągać swoją tetetkę z kabury. A potem delikatnie, prawie pieszczotliwie, położyła swój palec na palcu Heli spoczywającym na spuście broni. I łagodnie, jakby chciała musnąć skrzydło motyla, nacisnęła. Huk pojedynczego wystrzału wstrząsnął powietrzem i szarpnął

rękami dziewczyn. Ludzie w wagonie zakrzyknęli ze strachu, a potem zamarli w panicznym bezruchu, zakrywając sobie uszy bądź oczy. Pistolet szczęknął głucho jeszcze raz. I jeszcze. A dziewczyny były jak siostry, sczepione tym niesamowitym uściskiem dłoni złożonych na

mechanicznym narzędziu niosącym śmierć. To było jak braterstwo krwi. – Następnym razem będzie lepiej – powiedziała „Danka” i ruszyła dalej korytarzem

wagonu, ciągnąc za sobą Helę, która próbowała się wyrwać i krzyczała: – „Danka”, przestań!

Ale jej przewodniczka nie ustępowała. Kolejny raz tej nocy „Dziuńka” była świadkiem, jak „Danka” dobija rannego. Sama już nie chciała strzelać. Miała dość tej makabrycznej akcji, widoku krwi i bełkoczących po rusku rannych. Robiło jej się niedobrze. Według rozkazu miała obstawiać stację, a nie uganiać się po wagonach i dobijać rannych komunistów. Gdy wreszcie

wyszły z tego upiornego pociągu, Helena rzuciła się pod olbrzymie koła żelaznej maszyny i zwymiotowała. Tymczasem Irka, zarumieniona i uśmiechnięta, pobiegła do „Wilczka”, by zdać

mu relację z akcji w wagonach. Bladozielona na twarzy i zmartwiała Hela trzymała się na uboczu. Chwytała w płuca rześkie powietrze lutowej nocy, ale i tak czuła się okropnie. Miała

nadzieję, że to już koniec tych okropności.

Oddział Stanisława Panka „Rudego” (www.kepnosocjum.pl/Instytut Pamięci Narodowej)

– A więc to tak wyglądają akcje podziemia – myślała trochę zawiedziona. Spodziewała się czegoś innego, jakiejś romantycznej, rycerskiej walki twarzą w twarz, wielkich partyzanckich

bitew, ale z pewnością nie dobijania rannych… Równocześnie cały czas podziwiała hart i opanowanie „Danki”, przypominając sobie jej słowa o sowieckich gwałtach. Nie miała o tym

pojęcia.

Akcja na pociąg w Czastarach powoli dobiegała końca. Partyzanci na rozkaz „Wilczka” powyciągali martwych z wagonów i ułożyli ich równo obok osób rozstrzelanych na peronie. Następnie przeszukano zabitych i pościągano z nich co lepsze, niepobrudzone krwią, części

umundurowania. Głównymi zdobyczami partyzantów były: broń, amunicja, skórzane pasy i buty. „Dziuńka” naliczyła dziewięć lub dziesięć ciał spoczywających na betonie, teraz już bosych,

a czasami nawet w samej bieliźnie. Padł rozkaz do odwrotu i oddział ruszył w drogę powrotną. Po półgodzinnym marszu, kiedy oddalili się już o kilka kilometrów od miejsca akcji, z daleka

dobiegł ich uszu przeciągły gwizd parowozu. A potem maszerujących otuliła niczym niezmącona leśna cisza. W niej wszyscy poczuli się bezpieczni i nareszcie odprężeni.

* * * Po tej dramatycznej i pierwszej dla siebie poważnej akcji „Dziuńka” długo nie mogła

zasnąć. Była bardzo zmęczona, ale kiedy zamykała oczy, widziała czołgającą się krwawą czerwoną masę, a w uszach słyszała dźwięczny śmiech „Danki”. Te straszne przeżycia nie

pozwalały jej spać. Na domiar złego noclegu, jaki udało im się znaleźć, nie można było zaliczyć do najwygodniejszych. Spali w piątkę, poukładani ciasno obok siebie na podłodze jednej izby.

Ale i tak było to o niebo lepsze niż ziąb i wilgoć w leśnych bunkrach. W końcu Morfeusz zawładnął jej ciałem i odpłynęła w krainę ni to snu, ni jawy. Słyszała obok siebie chrapanie towarzyszy i czuła wiercenie się leżącej przy niej „Danki”, a potem chrapanie zmieniło się w charczenie postrzelonego Sowieta i jej nastoletnia koleżanka znowu celowała w kierunku

rannego ręką „Dziuni” uzbrojoną w pistolet. – Ten będzie twój… – słyszała tuż przy uchu szept „Danki”, ale broniła się przed strzałem

i szarpała się z nią, nie chcąc dobijać żołnierza. Głos „partyzanckiej księżniczki” rozpłynął się w oddali, ale tarmoszenie pozostało. Śpiąca powoli dochodziła do siebie. To „Wilczek” ze

strachem w oczach budził wszystkich po kolei, szarpiąc ich z całych sił za ramiona. Nic nie mówił, ale jego oczy zdradzały najwyższy poziom przerażenia.

– Wojsko – szepnął wreszcie, kiedy już zdołał dobudzić całą podległą sobie czwórkę. – Gospodarz mówi, że dom otoczyło wojsko. Komuniści nas dopadli…

– To nic, będziemy walczyć – powiedział jeden z partyzantów o pseudonimie „Wiarus”. Naprawdę nazywał się Roman Roszkowski.

– Pewnie, że będziemy się bronić – zgodził się „Wilczek”. – Tylko co z tego wyniknie? – zawiesił głos, a potem sięgnął po radziecką pepeszę. Za broń złapali również „Wiarus” i Edward

Szemberski „Lwowiak”, którzy stanęli przy oknach. Dziewczyny z odbezpieczonymi szmajserami ubezpieczały drzwi wejściowe.

– Strzelamy dopiero, jak będą blisko, na mój rozkaz – powiedział „Wilczek”, widząc, że grupka komunistycznych żołnierzy, która weszła na podwórze, próbuje dostać się do środka.

– Ognia! – zakomenderował po chwili i posłał długą serię w pierwszego z napastników. – Dostał. – Ucieszony szył seriami wokół leżących już teraz na ziemi i szukających osłony komunistycznych żołnierzy. Wtórowali mu ogniem obaj partyzanci, każdy z innego okna.

Komuniści nie pozostawali dłużni, w izbie słuchać było brzęk rozbijanych szyb i głuchy łoskot kul wbijających się w drewniane bele ścian. Dziewczyny schowały się z dala od okien,

przywierając do podłogi i cały czas obserwując drzwi. Czasami tylko na rozkaz swych chłopców podawały im do okien granaty. Potem wszyscy schronili się na strychu, stamtąd dalej

ostrzeliwując komunistyczną obławę. No, prawie wszyscy – niegroźnie raniona w nogę „Dziuńka” musiała zostać na dole. Słyszała strzały dochodzące z góry i próbowała obwiązać

sobie jakoś krwawiącą ranę. Kanonada trwała długo. Pół godziny, a może więcej? Nikt tego nie liczył. Nagle erkaem „Wiarusa” zaciął się, a „Wilczek” musiał zamienić pepeszę na niemieckiego

bergmanna, bo zabrakło mu do niej amunicji. Wkrótce jednak i ten pistolet maszynowy umilkł, a przed skuloną na podłodze „Dziuńkę” zwalił się ich dowódca z wielką czerwoną dziurą

w głowie. To był decydujący moment walki. – Poddajemy się? – spytał „Lwowiak”, patrząc „Wiarusowi” w oczy.

– Chyba tak, szkoda młodego życia… Co wy na to, dziewczyny? – Idziemy z wami – powiedziała zdecydowanie ranna „Dziuńka”, ale „Danka” ociągała

się z odpowiedzią. W końcu wyrzuciła z siebie to, co od śmierci „Otta” głęboko dręczyło jej serce:

– Zastrzelmy się. Żywcem nas nie wezmą. Podniosła dłoń z pistoletem i włożyła sobie lufę do ust. Patrzyła przez moment szeroko otwartymi oczami po wszystkich i już miała nacisnąć spust, kiedy ręka Heli delikatnie spoczęła na pistolecie. Aby niepotrzebnie nie spłoszyć Irki, muśnięciem koniuszka swego palca uwolniła spust. Cały czas patrząc jej głęboko w oczy, wyjęła pistolet z dłoni Irki i odrzuciła go daleko,

w kąt pokoju. Następnie zwilżyła językiem spękane, suche wargi i powiedziała: – Tutaj dzisiaj już nikt nie umrze.

Partyzanci, ponaglani przez gospodarzy i wzywani okrzykami przez komunistów, wywiesili przez okno białą szmatę, a kiedy ucichły strzały, wyszli na zewnątrz z rękami do góry. Natychmiast obskoczyli ich wojacy i przeszukali wszystkich, zabierając im dokumenty, pistolety i amunicję. Mężczyznom związano ręce z tyłu i pognano przed siebie, nie szczędząc kuksańców, kopniaków i razów kolbami. Potem komuniści zajęli się dziewczynami. „Dziuńka” zauważyła

jeszcze, jak wywlekają martwego „Wilczka”, a potem ujrzała przed sobą potężnego draba z sowiecką pepeszą. Przed jej oczami mignęła drewnianą kolba karabinu i… straciła przytomność

od potężnego ciosu w twarz. * * *

A potem pragnęła już tylko szybkiej śmierci. Na UB w Bolesławcu bili ją tak strasznie, że traciła przytomność i na przesłuchaniach zapominała, jak się nazywa i co tu robi.

– Jestem w ciąży – krzyczała rozpaczliwie, próbując chronić siebie i nienarodzone dziecko.

– A zdychaj razem ze swoim bandyckim bękartem – odpowiadali oprawcy i wymyślali kolejne tortury. Nie mogła wiedzieć, że „Danka” jest w tym czasie tak samo, a może nawet

jeszcze bardziej, męczona przez komunistycznych oprawców. Przewieziono ją do Wrocławia, ale nocne przesłuchania wcale się nie skończyły.

– Nikogo nie zabiłam – twierdziła uparcie, kiedy oskarżali ją o zastrzelenie sowieckiego żołnierza w Czastarach.

– Nie kłam! – wrzeszczał przesłuchujący. – Mamy zeznania twojej koleżanki z bandy. Tej młodej Ireny Tomaszewicz. Twierdzi w nich, że własnoręcznie ze swego pistoletu zabiłaś

towarzysza z Armii Czerwonej. Słowo przeciw słowu. I co ty na to? – Ale ja… To ona… To ona strzelała – broniła się zaskoczona „Dziunia”.

– Ona już się przyznała do winy. Ale ty też strzelałaś. Co, może to nieprawda? – Przysięgam, że nikogo nie zabiłam.

– Przed sądem będziesz przysięgać – zakończył przesłuchanie ubek. Rozprawa przed wojskowym Sądem Rejonowym we Wrocławiu rozpoczęła się pod koniec maja 1946 roku. Oprócz czwórki zatrzymanych po akcji w Czastarach („Dziuńka”,

„Danka”, „Wiarus” i „Lwowiak”) na ławie oskarżonych zasiedli dwaj pracownicy kolejowi z tej miejscowości oraz kilka osób zatrzymanych za działalność w oddziale lub współpracę z grupą

„Otta”. Sprawa miała charakter pokazowy, gdyż polska władza ludowa pragnęła szybko

udobruchać wschodniego sojusznika, znajdując winnych śmierci jego żołnierzy na terytorium naszego „demokratycznego” państwa.

Irena Tomaszewicz „Danka” (2) (www.kepnosocjum.pl/Instytut Pamięci Narodowej)

– W czasie akcji do nikogo nie strzelałam i nikogo nie zabiłam – powtarzała przed sądem Helena Motykówna.

– Ja strzelałam i ja zabijałam – przyznała się załamana całkowicie Irena Tomaszewicz. – Odwołuję za to swe zeznanie, że Hela Motykówna zabiła jednego z czerwonoarmistów. Było ono

wymuszone strachem przed tym, że jak go nie podpiszę, to będę bita tak, jak to miało miejsce w Bolesławcu…

– Akcja w Czastarach była spowodowana śmiercią „Otta”, a nie samą w sobie chęcią zabijania Sowietów – mówił „Wiarus”.

– Akcja ta była zemstą na Sowietów za to, że mordują polską ludność – dopowiadał „Lwowiak”.

Podczas rozprawy sądowej „Danka” nie wspomniała o tym, że jej bezwzględne działanie na stacji było zemstą za wcześniejszy gwałt na niej dokonany przez sowieckich maruderów.

Zastanowiło to Helenę. Czyżby młoda dziewczyna wtedy kłamała, czy może teraz zmuszono ją do milczenia na ten temat, obiecując łagodniejszą karę? Może nie chciano ponownie wystawiać

na próbę stosunków z ZSRR, i tak już wyjątkowo napiętych po Czastarach? – Do żołnierzy sowieckich nie czułam nienawiści – tłumaczyła się przed sądem Irena. – Ale bałam się, że mnie „Wilczek” zabije za niewykonanie rozkazu. W Czastarach strzelałam, bo

takie dostałam polecenie. W bunkrach słyszałam rozmowy, że nie chcą mieć Rosjan w Polsce. Sprawa sądowa nie ocierała się nawet o sprawiedliwość, jej głównym celem było

ukazanie potężnemu sąsiadowi, że „w Polsze” panuje porządek, a nasi komuniści radzą sobie doskonale z podziemiem antykomunistycznym i antysowieckim. Dlatego też wyroki, które zapadły, były bardzo surowe. Oprócz Ireny, która sama przyznała się do winy, nikomu nie udowodniono strzelania do Rosjan na stacji w Czastarach. Mimo to, paradoksalnie, jedynie „Danka”, jako nieletnia, dostała karę piętnastu lat więzienia, pozostałych uczestników akcji

w Czastarach komunistyczny sąd skazał na karę śmierci. „Dziuńka” ze zdumieniem patrzyła na swą młodszą koleżankę z konspiracji i słuchała, jak

sąd odczytywał swe postanowienie. – Oskarżona Irena Tomaszewicz od października 1945 roku do momentu aresztowania

należała do zbrojnej bandy „Otta”, usiłującej przemocą obalić rząd i zmienić ustrój demokratyczny. Posiadała broń: automat MP-40 i pistolet kaliber 7,65 mm. Jako członkini bandy

w październiku 1945 roku wzięła udział w zabójstwie dwóch pracowników UB w Kępnie – Hermana i Tarki – przy czym obu dobiła strzałami z pistoletu. W tym samym miesiącu

uczestniczyła w zastrzeleniu czternastu Niemców. Oskarżonej udowodniono osobisty udział w mordowaniu Rosjan podczas napadu na pociąg na stacji w Czastarach. W postawie oskarżonej

można zauważyć nagromadzenie złej woli i jej wybitnie ujemną sylwetkę moralną. I tylko jej młody, nieletni wiek skłonił sąd, aby odstąpić od wydania najsurowszej kary, to jest kary śmierci. Sąd, biorąc pod uwagę wszystkie te uwarunkowania, skazuje Irenę Tomaszewicz na łączną karę

piętnastu lat więzienia oraz utratę praw publicznych i obywatelskich na lat pięć. Potem odczytano postanowienie dotyczące Heleny.

– Oskarżona Helena Motyka, córka Tomasza, pseudonim „Dziuńka”, od dnia 3 lutego 1946 roku do chwili aresztowania była członkiem bandy terrorystyczno-dywersyjnej „Otta”.

Będąc w bandzie, posiadała broń: pistolet maszynowy MP-40 i dwa pistolety o kalibrze 7,65 mm. Wzięła udział z bronią w ręku w napadzie na pociąg w Czastarach, podczas którego dokonano

bestialskiego mordu na dziesięciu żołnierzach armii sojuszniczej, przez co mogło nastąpić pogorszenie stosunków z zaprzyjaźnionym ZSRR. Podobno jej udział w tej akcji ograniczył się tylko do biernego stania z bronią przy drzwiach wejściowych do poczekalni stacji. I chociaż nie

w pełni udowodniono oskarżonej zabójstwo jednego z żołnierzy Armii Czerwonej, to sam jej udział w tym bestialskim napadzie skłonił sąd do wydania najsurowszej kary dla oskarżonej –

kary śmierci. * * *

Pomieszczenie było ciemne, mokre i ciasne. Kiedy się rozłożyło ramiona, bez problemu można było dotknąć przeciwległych wilgotnych ścian. Jedno malutkie okienko, naturalnie

z kratami, znajdowało się tak wysoko, że widać było przez nie zaledwie skrawek błękitnego nieba bądź chmury w deszczowy dzień albo gwiazdy nocą. Na zewnątrz było upalne lato, ale grube, stare mury niezmiennie ziały chłodem. No i ta wilgoć. Nie wiadomo dlaczego w celi,

w której siedziała „Dziuńka”, ciągle z sufitu kapała woda. Na szczęście nie leciała na jej drewnianą, niemiłosiernie twardą pryczę. Bo trzeba to zaznaczyć – dziewczynie przydzielono

pokój z pryczą, a to luksus nie dla wszystkich. Od majowego wyroku sądu mijały dni w oczekiwaniu na śmierć. Jeszcze tliła się w niej

niewielka nadzieja, że prezydent ułaskawi kobietę w ciąży, która tylko przez dwa tygodnie chodziła z oddziałem „Otta”. A może chociaż władze ludowe poczekają, aż urodzi się dziecko, i dopiero wtedy wykonają wyrok? Dokładnie pamięta, jak męczyła się, kreśląc te kilka zdań do Bieruta. Myślała wtedy już nie o sobie, tylko o dziecku. Pisała, że do oddziału wzięto ją siłą, że

nie ma żadnego wyrobienia politycznego, a w powojennej Polsce ścierają się różne prądy i po prostu się zagubiła. Zapewniała, że nigdy nikogo nie zabiła, a była jedynie biernym świadkiem

wydarzeń. Na zakończenie dodawała, że jest młoda i pragnie żyć. A teraz żyła nadzieją na pozytywną decyzję prezydenta.

Kolejne ciemne, samotne noce wyznaczały upływ czasu. Czuła się zupełnie opuszczona w tej zimnej klatce. Jedyne, co trzymało ją przy zdrowych zmysłach, to dziecko, które nosiła pod

sercem. W trudnych momentach kładła obie dłonie na brzuchu i próbowała wyczuć ruchy maleństwa. Pragnęła poczuć jego ciepło i bliskość. W tej czarnej otchłani rozpaczy jeszcze tylko

ta jedna rzecz sprawiała jej radość i dawała momenty otuchy. Ale i tak powoli dziewczyna obojętniała na wszystko i coraz bardziej zamykała się w sobie.

Fragment kartoteki więzienia we Wrocławiu dotyczący Heleny Motykówny „Dziuńki” (Instytut Pamięci Narodowej)

Jednej z lipcowych nocy Helena nie mogła zasnąć i liczyła krople spadające z sufitu gdzieś na podłogę w kącie jej celi. Jedno pacnięcie. W oczekiwaniu na kolejne doliczyła do stu dwudziestu. Drugie pacnięcie. I następne dwie minuty. Trzecia kropla. Potem czwarta… piąta…

Liczenie spadających kropel mogło zastąpić liczenie baranów, ale sącząca się woda miała ten minus, że przy uderzeniu w beton wydawała odgłos. Początkowo dziewczyna nie zwracała na

niego uwagi. Ale z czasem, pośród nocnej ciszy, pacnięcie kropli stawało się nie do wytrzymania. Mijały bezsenne godziny, a Helena już nie chciała liczyć. Pragnęła niczego już nie słyszeć.

Zakrywała uszy i mówiła na głos, by w ten sposób stłumić hałas. Kiedy wreszcie usnęła nad ranem, przyszedł do niej straszny sen.

Wiecie, jak wygląda piekło? Wyobraźcie sobie olbrzymie sterty sinych, opuchniętych, niekiedy zakrwawionych ciał. Setki tysięcy, a może miliony martwych ludzi. Olbrzymie hałdy trupów. Pośród tego trzy wielkie maszyny do mielenia mięsa, pracujące bez przerwy. Ciągle wirują ich wielkie kołowrotki, a dziurkowane sita wypluwają zmielone ludzkie mięso. Bez

przerwy trwa praca, by ludzkie postacie, ostatnie formy człowieczeństwa, zmienić w bezkształtną masę. I wydalić.

„Dziuńka” obudziła się cała mokra od potu. Nie bacząc na niewygodę i zimno ciągnące od podłoża, wstała, a potem padła krzyżem na betonowej, spękanej podłodze. Zaczęła modlić się

żarliwie o zbawienie swojej duszy i ratunek dla maleństwa.

Kiedy stary strażnik więzienny, pamiętający jeszcze dobre czasy przedwojennej Polski, otworzył rankiem celę, „Dziuńka” ciągle trwała na modlitwie, leżąc na ziemi.

– Szkoda zdrowia i szkoda dziecka – marudził, kiedy unosiła z podłogi zdrętwiałe i zziębnięte ciało.

Powtarzało się to przez kilka następnych nocy. Aż wreszcie któregoś lipca, wczesnym rankiem, przyszli po nią.

– Już czas – powiedział cicho stary strażnik. – A łaska Bieruta? – zapytała zaskoczona.

– Wygląda na to, że nie będzie żadnej łaski. Idziemy do naczelnika – odpowiedział ubek towarzyszący strażnikowi i poprowadził więźniarkę na egzekucję.

A ona szła otumaniona, jakby nie wierzyła, że nadszedł ten moment. Słyszała co prawda odpowiedź ubeka, ale cały czas myślała o łasce prezydenta, o życiu swego nienarodzonego

dziecka. Wyprowadzili ją na zewnątrz i ustawili pod ścianą. Oprócz niej do egzekucji przygotowano jeszcze trzech partyzantów: „Lwowiaka”, „Wiarusa” i Idziego Piszczałkę ps. Osóbka. Spojrzała na twarz Chrystusa, kiedy ksiądz dawał im krzyż do ucałowania,

i pomyślała: – Jezu, daruj mi moje winy i ochroń od ognia piekielnego.

Prokurator odczytywał wyrok, a skazani zaczęli półgłosem śpiewać Pod Twoją obronę. Z ust komunisty padały słowa: kara śmierci… kara śmierci, a oni śpiewali: „Naszymi prośbami

racz nie gardzić w potrzebach naszych, ale od wszelakich złych przygód racz nas zawsze wybawiać, Panno chwalebna i błogosławiona”…

Widziała wyraźnie, że żołnierze, którzy mieli do nich strzelać, byli pijani. Żartowali niewybrednie ze skazańców i dosłownie chwiali się na nogach. Kiedy padł rozkaz przygotowania

broni i zobaczyła wycelowane w siebie lufy, głośno westchnęła. Chyba cała czwórka postąpiła podobnie, jakby chcieli ostatni raz zaczerpnąć powietrza, jak przed długim nurkowaniem w nieznanej wodzie. Pragnęła położyć dłonie na brzuchu, by po raz ostatni dotknąć swego dziecka, ale miała je związane za plecami. Gdy padł rozkaz: „Ognia!”, skazani zakrzyknęli

równocześnie: – Jeszcze Polska nie zginęła!

Protokół wykonania wyroku kary śmierci na Helenie Motykównie (Instytut Pamięci Narodowej)

I dopiero wtedy rozterkotały się automaty pijanych żołnierzy, siekąc na wszystkie strony. Kule świstały, lecąc w różnych kierunkach, tak że nawet postronni komuniści uciekali w popłochu w obawie przed trafieniem. Kiedy strzały umilkły, przed plutonem egzekucyjnym leżały cztery ciała. Ale jedno z nich poruszało się jeszcze. To raniona, ale ciągle żywa „Dziuńka” wiła się po podłodze i jęcząc z bólu, wzywała swoją matkę. – Mamo, mamusiu! – Zwróciła się błagalnym głosem do oprawców: – Dobijcie mnie, proszę… Zawstydzony brakiem profesjonalizmu swoich podkomendnych oficer podszedł do niej z pistoletem. Z najbliższej odległości oddał strzał w głowę ciężarnej kobiety. Potem, widząc opryskane krwią swoje oficerki, splunął na martwą już Helenę i ciężko westchnął. – Po śniadaniu czeka mnie znowu czyszczenie butów – pomyślał i jeszcze raz splunął. Skierował się w stronę stołówki, zapominając o całym wydarzeniu. Zarówno on, jak i inni komuniści zdawali się w ogóle nie zwracać uwagi na potworny huk targający więziennym gmachem. To więźniowie, słysząc strzały egzekucji, zaczęli walić po ścianach metalowymi talerzami i czym kto miał pod ręką. Hałas był taki, jakby kilkanaście nawałnic naraz rozpętało się nad wrocławskim więzieniem. Przeciągły grzmot buntu miał długo jeszcze nie ustać.

Krysia

Muzyka płynąca z lekko zdartej płyty zagłuszała gwar rozmów i brzdęk szklanek. Na zabawie większość stanowili goście w mundurach, bawili się w najlepsze, jedli, pili i tańczyli.

Komuniści mieli się z czego cieszyć. Zaledwie kilka dni temu udało im się zlikwidować największego „polskiego bandytę” w tych stronach – Franciszka Olszówkę ps. Otto, byłego

żołnierza Wehrmachtu, który zdezerterował i działał potem w AK. Zabawa trwała już jakiś czas i niektórzy Sowieci z NKWD byli nieźle wstawieni. Gwar robił się coraz większy, a głośnym rozmowom nie było końca. Wspaniałomyślni Rosjanie do zabawy zaprosili również swych polskich przyjaciół z KBW, w tym majora Jakuba Jonasa, który osobiście zastrzelił „Otta”.

Kolejne butelki pękały, po raz nie wiadomo który z adapteru leciał rosyjski piękny nastrojowy walc Na wzgórzach Mandżurii, a towarzystwo bawiło się świetnie. W pewnym momencie do

stołu, przy którym siedział mjr Jonas, podszedł żołnierz NKWD, adiutant radzieckiego oficera, głównego prowodyra tego całego zamieszania. Ukłonił się zamaszyście i zapytał uprzejmie, czy

może porwać do tańca towarzyszkę majora. Piękna dziewczyna spojrzała niepewnym, wystraszonym wzrokiem na Jonasa, a kiedy ten, nieco zakłopotany, skinął głową, i ona zgodziła

się zatańczyć. Walc Szatrowa porwał ich w swe objęcia i prowadził po sali przez kilka kolejnych minut. Dziewczyna pięknie tańczyła, ale i Rosjanin prowadził znakomicie – para z wdziękiem wirowała pośród papierosowego dymu i głośnego gwaru. Kiedy kończyła się muzyka, enkawudzista, nie wypuszczając z ręki dłoni polskiej dziewczyny, podchodził do adapteru i ponownie nastawiał tę

samą płytę. Nie chciał zbyt szybko tego wieczoru stracić z oczu pięknej Polki, być może dlatego, że była jedyną kobietą na tym niecodziennym balu. A ona przez cały czas wydawała się

zakłopotana zaistniałą sytuacją. Nie patrzyła w rozognione tańcem i alkoholem oczy Sowieta i uśmiechała się z przymusem. Jej myśli zdawały się być w zupełnie innym miejscu i czasie. Może nawet sprawiał jej przyjemność ten wspólny taniec, ale wiedziała, że to się niedługo

skończy. I taniec, i ta zabawa zorganizowana przez NKWD. A ona, odarta ze złudzeń i postawiona do pionu, znowu wróci do rzeczywistości.

W całej tej sytuacji nie byłoby nic nadzwyczajnego, gdyby nie to, że obtańcowywana Polka była więźniem mjr. Jonasa i KBW. Nazywała się Irena Taras ps. Krysia i została

aresztowana za działalność w oddziale partyzanckim „Otta”. Po przebalowanej nocy mjr Jonas w obstawie kilku żołnierzy odwiózł aresztowaną do

wrocławskiego więzienia przy ulicy Wałowej. Przekazał ją funkcjonariuszom UB, a żegnając się z „Krysią”, zasalutował niemal szarmancko i podał jej rękę.

– Życzę szybkiego powrotu na wolność – powiedział na odchodne. * * *

Irena Taras urodziła się w roku 1927 w Szpocie w powiecie kępińskim i tam spędziła dzieciństwo oraz ukończyła siedem klas szkoły powszechnej. Tam też przetrwała wojnę

i okupację. Kiedy w maju 1945 roku świat cieszył się z końca wojny, Irena miała dopiero co ukończone osiemnaście lat. Czy zamierzała walczyć z ustrojem i obalać rząd? Początkowo raczej

nie. Chciała spokojnie żyć, cieszyć się młodością i może nawet wierzyła w tę demokrację przyniesioną z Moskwy. Ale szybko okazało się, że Polacy mieszkający w tych stronach dla nowych „wyzwolicieli” są i tak w najlepszym wypadku tylko „volksdeutschami”. I to tylko

dlatego, że Hitler obszar Kraju Warty włączył bezpośrednio w granice III Rzeszy. Wszystko się zmieniło, kiedy w okolicy zaczął działać oddział partyzancki „Otta”. Gdy

po głośnej i udanej dla partyzantów akcji na Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa w Kępnie oddział „Otta” poszukiwał chwilowego schronienia, znalazł je u gospodarzy w Szpocie. Wtedy to

pierwszy raz Franciszek Olszówka zawitał do domu Ireny. Ojczym dziewczyny, Roman Piętak, był starym znajomym „Otta”, jeszcze z czasów służby w Wehrmachcie, z którego wspólnie

zdezerterowali.

Irena Taras „Krysia”, 1945 r. (www.kepnosocjum.pl)

„Otto” zrobił piorunujące wrażenie na młodej dziewczynie. Wysoki, przystojny, umundurowany mężczyzna bardzo spodobał się Irenie. Jej zdaniem, mimo że był stanowczym dowódcą, wyczuwało się w nim duże pokłady dobra. Nie zabawił w ich domu długo, ale rozmawiając z ojczymem Ireny, często zerkał na nią. Czując na sobie świdrujące, ładne spojrzenie dwudziestoczteroletniego partyzanckiego dowódcy, Irena spuszczała wzrok i, sama nie wiedząc czemu, oblewała się rumieńcem. Oj, spodobał jej się ten Franciszek. Rankiem partyzanci wyszli ze wsi i zniknęli na jakiś czas. Po kilku miesiącach, w styczniu 1946 roku, „Otto” ponownie zjawił się w Szpocie i zawitał w gościnę do domu Ireny. Wyglądał wówczas jak ścigane przez niezmordowaną obławę zwierzę – rozgorączkowane oczy, zmiętoszone i nieświeże ubranie, nieogolona twarz. Wiedział już, że jest tropiony przez UB, i dlatego często musiał zmieniać miejsce pobytu. Towarzyszyło mu kilku partyzantów: „Huragan” (Józef Piętak, brat Romana), „Burza” i „Prędki”. Żegnając się z ojczymem dziewczyny, „Otto” stanowczo powiedział: – Tym razem Irka jedzie z nami. W grupie niezbędna jest kobieca ręka, choćby do

leczenia chorych. Roman nie oponował. – Jak mus, to mus – powiedział tylko, a dziewczyna z radości chciała rzucić się na szyję ojczymowi i wszystkim po kolei żołnierzom. Choć tak naprawdę marzyła od dłuższego czasu o przytuleniu tylko jednego z nich… – W konie! – zakrzyknął dowódca, kiedy dosiedli wierzchowców z zapadłymi bokami, na których dało się policzyć wszystkie żebra. Posuwali się mozolnie leśnymi duktami, teraz pełnymi topniejącego śniegu i błota. Gałęzie smagały Irenę po twarzy, a błoto chlapiące spod końskich kopyt powoli tworzyło twardą skorupę na jej ubraniu. Wyglądali jak wojownicy, którzy dla kamuflażu, okryci grubą błotną warstwą, po zmroku wyłaniali się z gęstwin leśnych. Unikali głównych dróg, ale na noc wstępowali do wsi. Kierowali się w stronę Pisarzowic, gdzie mieścił się majątek, którym ojciec „Otta” zarządzał przed wojną. Mieszkańcy okolicznych wsi znali młodego Olszówkę i teraz życzliwie przyjmowali pod dachem partyzantów. – W konspiracji musisz mieć pseudonim – na jednym z postojów powiedział „Otto”. – To może „Krysia” – bąknęła Irka, patrząc Olszówce prosto w oczy. – Niech będzie „Krysia” – odpowiedział dowódca, coraz baczniej spoglądając na swoją nową podkomendną. – Fajna z ciebie dziewczyna. Pomimo że zawsze udawało im się zdobyć kwatery na noclegi, „Otto” znikał na całe noce, pozostawiając Irkę samą. A dziewczyna ciągle miała nadzieję na zostanie z nim wreszcie sam na sam. Kiedy wracał nad ranem zmęczony i niewyspany, nie pytała o nic. A i on nie zwierzał jej się ze swoich konspiracyjnych poczynań. Dnia 8 lutego nic nie zwiastowało nieszczęścia. Wręcz przeciwnie. Ktoś przyniósł informację, że nowi ochotnicy chcą wstąpić do oddziału Olszówki. Są uzbrojeni, umundurowani i zdecydowani walczyć z komuną. Nowych do Pisarzowic miał przyprowadzić Edward Jeziorny „Lis”. Uradowany „Otto” z nową energią zaczął szykować się do opuszczenia kwatery. Był wesoły i snuł plany dalszej walki. Inni partyzanci zbierali się razem z nim. Już przy drzwiach odwrócił się i spojrzał zdziwiony na Irenę. – „Krysia”, ty zostajesz? – spytał jakby z wyrzutem. Nie zdążyła nic odpowiedzieć, bo natychmiast wyszedł przed dom z resztą grupy. Na kwaterze została tylko ona i „Zuch”. Nudziło im się strasznie, nie mieli nic do roboty. Kiedy usłyszeli odgłosy wystrzałów z odległych o dwa kilometry Pisarzowic, złapali za broń, wzięli swe podręczne torby i uciekli do lasu. Zatrzymali się nieopodal wsi i obserwowali teren, nasłuchując. Każdy szmer brali za posuwający się lasem oddział komunistycznego wojska. Każdy okrzyk spłoszonego ptaka mógł zwiastować nadciąganie obławy. „Krysia” bała się strasznie, a i „Zuch” skory był do natychmiastowej panicznej ucieczki. Wydawało im się, że niedaleko w lesie majaczy czarna ruszająca się plama, wyglądająca jak kolumna maszerujących żołnierzy. Ale potem z lasu wyjechała chłopska furmanka. Powoli uspokajali się, widząc, że mimo upływu czasu wciąż jest cicho i bezpiecznie. Zastanawiali się, co zrobić dalej, kiedy nagle wprost na nich wyszedł uzbrojony żołnierz. „Zuch” natychmiast chciał strzelać, ale dobrze, że dziewczyna go powstrzymała. Gdy postać podeszła bliżej, Irka z radością rozpoznała w przybyłym „Huragana”.

Oddział Franciszka Olszówki „Otta”. Dowódca w środku grupy. Krupka koło Bolesławca, zima 1945 r. (Instytut Pamięci Narodowej)

Józek Piętak był zdyszany i przestraszony. Mówił, że całą drogę przebył biegiem. Zgubił nawet gdzieś swoją piękną rogatywkę. Ale najważniejszą wiadomością, jaką przyniósł, było wykrzyczane: – Zabili „Otta”! Kiedy uspokoił oddech, już spokojniej opowiedział im, co się właściwie stało. Spotkali się, jak to było umówione, z „Lisem”, który poprowadził ich do tej rzekomej grupy ochotników. Gdy byli już za Pisarzowicami, „Lis” nagle odszedł w las, niby za potrzebą. Wtedy zza drzew wynurzył się mjr Jonas i podszedł do prowadzącego swą grupę „Otta”. Obaj chwilę rozmawiali na uboczu, tymczasem partyzantów zaczęli otaczać żołnierze KBW. Na ostrzegawcze okrzyki swych podkomendnych zareagował i „Otto”, i jego przeciwnik. Obaj w tym samym czasie wyszarpnęli broń i strzelili do siebie. Ale tylko strzał komunisty okazał się celny. „Otto” zginął na miejscu. Rozpoczęła się bezładna strzelanina. „Huragan” siał seriami po wynurzających się z lasu kabewiakach. A potem, podobnie jak reszta osłony „Otta”, rzucił się do ucieczki. W niedługim czasie do Ireny, „Zucha” i „Huragana” dołączyli pozostali partyzanci rozproszeni przez KBW. Na szczęście wszyscy byli cali, nawet niedraśnięci przez nieprzyjacielskie kule. Konspiratorzy postanowili jak najprędzej oddalić się od niebezpiecznego miejsca. Maszerowali w całkowitej ciemności, a kiedy wyszli na niewielkie, wolne od drzew wzgórze, usłyszeli nagle z lasu wołanie: – Uwaga! Tu „Jastrząb”! Ten okrzyk zmroził im krew w żyłach. W oddziale był partyzant o pseudonimie „Jastrząb”, ale zginął dawno temu. W takim razie to musieli być komuniści. – Obława – szepnął idący na czele chłopak i pierwszy, nie bacząc na nic, rzucił się do panicznej ucieczki. Reszta grupy poszła w jego ślady i kilka postaci w biegu zniknęło po przeciwległej stronie ściany lasu. „Krysia” biegła wraz z innymi, ale jako kobieta zaraz znalazła się na końcu grupy. Na szczęście miał na nią oko „Huragan” i co jakiś czas zwalniał bieg, aby zobaczyć, co się z nią dzieje. Długo uciekali, aż wreszcie któryś nie wytrzymał i dał znak do odpoczynku. Byli już bezpieczni. Tak się przynajmniej wszystkim wtedy wydawało. Rozdzielili

się, a Irka i „Huragan” wrócili jak gdyby nigdy nic do swych domów w Szpocie.

* * * – Nie ma już Franka – zadręczała się przez kolejne dni i noce Irena. Próbowała żyć

normalnie, jak przed konspiracją, ale wszystko leciało jej z rąk i nie nadawała się do niczego. Mijały dni, a po akcji w Czastarach (w której Irena nie uczestniczyła) komuniści łapali

wszystkich podejrzanych o współpracę z „bandytami”. Pewnego lutowego dnia zawitali także po nią. Było ich w sumie kilku, a przewodzili im zdrajca „Lis” i mjr Jonas. Kiedy weszli do domu Ireny, ta przytomnie skryła się do pokoju babci i stamtąd po cichu wyskoczyła oknem. Tak jak przeczuwała, budynek ze wszystkich stron był już obstawiony przez patrole komunistycznych

żołnierzy i nie mogła wydostać się z podwórka. Wbiegła więc szybko do komórki i ukryła się za beczkami i workami z mąką. Siedziała bez ruchu cała struchlała i nasłuchiwała, co dzieje się w obejściu. Ale słyszała tylko głośne bicie własnego serca i swój świszczący, niedający się

uspokoić oddech. Bardzo długo na zewnątrz panowały cisza i spokój. I kiedy już Irena zdecydowała się wyjść, nagle usłyszała zbliżające się do jej kryjówki kroki. Zamarła,

wstrzymując oddech, gdy do komórki wszedł „Lis” z jednym z żołnierzy. – Wyjdź, dziewczyno – mówił wojskowy. – Chyba nie chcesz, abyśmy zamiast ciebie

zabrali całą twoją rodzinę, co? – Nie chowaj się, wszyscy od „Otta” już siedzą – dodał Jeziorny.

Irka zrozumiała, że to koniec, i wyszła z ukrycia. Zaraz podszedł do niej „Lis” i, chwytając ją mocno za włosy, wywlókł na podwórko. Za progiem dziewczyna potknęła się i dalej

pełzła na czworakach ciągnięta przez swego prześladowcę. Szarpiąc ją za włosy, wyprowadził Irkę na środek podwórza i cisnął o ziemię jak jakąś niewolnicę. Następnie „Lis” otrzepał

o spodnie spoconą dłoń, do której przylgnęły kępy długich powyrywanych włosów. Dziewczyna nie była w stanie w żaden sposób zareagować. Siedziała jak w letargu, skulona, a przy niej leżały

przygotowane do zabrania trofea: związane indyki, kurtka ojczyma i jej harmonia. Pogonili ją polami w stronę sąsiedniej wsi, tak że nie miała nawet możliwości pożegnania się z rodziną. Tam

czekał samochód, który zawiózł ją do siedziby UB w Bolesławcu. Czekała na korytarzu na przesłuchanie, gdy po raz pierwszy ujrzała tę młodą, wiecznie uśmiechniętą dziewczynę. Nieznajoma cała aż pachniała zimowym słońcem i kipiała swoją młodzieńczą radością.

A przecież tak jak „Krysia” była więźniem komunistów. – No co, rywalki – studził ich młodzieńczą energię mjr Jakub Jonas z KBW – nie macie

żalu do siebie o „Otta”? – Nie mamy o co mieć żalu, „Otto” nie żyje – wypaliła Irena, patrząc spode łba na

nieznajomą, która nie odwzajemniła złośliwych spojrzeń, choć teraz jej uśmiech stał się smutny i jakby wymuszony. Wyglądała na zrezygnowaną i pogodzoną z losem. Dopiero później „Krysia”

dowiedziała się, że jej „rywalka” to piętnastoletnia Irena Tomaszewicz ps. Danka, prawie jej rówieśniczka – „Krysia” w momencie aresztowania nie miała jeszcze skończonych dziewiętnastu

lat. Komuniści wprowadzili dziewczyny do pokoju przesłuchań i kazali im usiąść na

krzesłach z rękami skrzyżowanymi w górze. Obok nich spacerowało kilku żołnierzy z pejczami, a jeden zajął miejsce za biurkiem, skąd rzucał co jakiś czas pytania i notował. I to wcale nie byli ubecy, lecz ludzie z KBW. Zanim zaczęło się na dobre, Irka zdążyła jeszcze pomyśleć, że lepiej

będzie mówić prawdę i być posłuszną. Może wtedy będą mniej bić? – Kiedy poznałaś tego człowieka z AK? Gdzie się spotykaliście? Kto należy do

organizacji? Ilu macie ludzi, ile broni? Kto szefował waszej bandzie?

Mimo że udzielała szybkich i zgodnych z prawdą odpowiedzi, co kilka chwil na podniesione ręce przesłuchiwanych spadały uderzenia skórzanego pejcza. „Krysi” ręce

niemiłosiernie zdrętwiały i odpłynęła z nich chyba cała krew. Za każdym uderzeniem czuła, jakby ktoś bił ją po kikutach dopiero co uciętych rąk. Ból był nie do wytrzymania. Tak samo

traktowali jej sąsiadkę, a kobiety na przemian odpowiadały na pytania albo krzyczały z bólu. Nie było czasu na nic więcej. W pewnym momencie „Krysia” myślała, że już nie wytrzyma. Że

opuści ręce i rzuci się do ucieczki w stronę drzwi albo spadnie z krzesła na podłogę, wijąc się z bólu i czołgając do wyjścia. Ale wówczas do pokoju wszedł Jonas. Miał odegrać przed

więźniarkami rolę dobrego komunisty. – Słuchajcie, chce was przejąć NKWD, ale na to nie pozwolę. Nie chcę, aby ta „Azja” się nad wami pastwiła. Mówcie wszystko, co wiecie, a zostaniecie w naszych rękach – przekonywał

otumanione wielogodzinnym przesłuchaniem i biciem dziewczyny. Nad ranem Irenę wyprowadzono z pokoju przesłuchań. Zanim wyszła, oczy dwóch

konspiratorek spotkały się, a usta „Krysi” bezszelestnie powiedziały do „Danki”: „Trzymaj się”. Poprowadzili ją do samochodu, ale zanim do niego wsiadła, jeden z kabewiaków pilnujących

wozu ostrzegł ją: – W czasie jazdy będą proponowali ci ucieczkę. Nie rób tego, bo to pewna kulka

w plecy… Silnik warczał niemiłosiernie, a skrzynia zgrzytała przy każdej zmianie biegów.

Pasażerów dosłownie rzucało po ciasnej kabinie auta, kiedy kierowca zbyt szybko wchodził w ostre zakręty albo nie zwalniał przed nierównościami na drodze. Nagle, na zupełnym

pustkowiu, samochód zatrzymał się. Wyskoczyli z niego żołnierze, a jeden z nich zagadnął: – Co, diewoczka, może za potrzebą do lasku?

A ją sparaliżował taki strach, że nie mogła wydusić z siebie słowa. Z przerażeniem patrzyła na żołnierza i przecząco kręciła głową.

– Nu co, nie chce się? – dopytywał zdziwiony wojak, patrząc z zazdrością, jak w tym czasie jego koledzy obstąpili wszystkie najbliższe drzewa. Potem, kiedy wszyscy prócz „Krysi” załatwili swoją potrzebę, pojazd ruszył w dalszą drogę, kierując się do willi w Sycowie, gdzie

rezydowało NKWD.

Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Borujsko” (zbiory Tomasza Sawickiego, GRH

„Borujsko”)

– Czy to jest „Otto”? – pytał komunista, kładąc przed Ireną zdjęcie martwego partyzanta. Pokrwawiona twarz, zmieniona grymasem bólu, otwarte usta – okropność. – Tak, to „Otto” – odpowiedziała zdecydowanie. Kiedy wyprowadzili ją z pokoju, do Jonasa podszedł jakiś Sowiet z NKWD z zaproszeniem na kolację. To wtedy Irena Taras, w obstawie żołnierzy KBW, została wzięta na suto zakrapianą alkoholem ucztę z okazji zlikwidowania groźnego w tych stronach przeciwnika komunistów. Mogła korzystać do woli – jedzenie, wódka i tańce bez końca.

Ulotka podziemia antykomunistycznego (www.kepnosocjum.pl, zbiory Ireneusza Turka)

* * * Cela wrocławskiego aresztu, do której wepchnięto „Krysię”, była ciemna i wilgotna jak

nora dzikiego zwierzęcia. Śmierdziało w niej okrutnie, a macki nocy zdawały się dotykać i głaskać wątłe ramiona dziewczyny. Brrr! Po omacku szła wzdłuż ściany i natrafiła na dwie

drewniane prycze przykryte siennikami ze słomy. Kiedy jej wzrok przyzwyczaił się trochę do ciemności, zauważyła, że w celi jest okienko wychodzące na dwór. Jednak jakiś pomysłowy strażnik zabił je szczelnie przylegającymi do siebie deskami, aby nawet najmniejszy promyk

światła nie mógł wpaść do więziennego wnętrza. Cała się trzęsła z zimna tej pierwszej nocy, ale wkrótce wpadła na genialny pomysł, aby

leżąc na jednym sienniku, przykryć się tym drugim. Od razu zrobiło jej się cieplej i jakoś tak przyjemniej. Kiedy rano wstała, była cała oblepiona sieczką słomy i wyglądała jak nieboskie

stworzenie. Zdziwiła się nawet, że klawisze, którzy przynieśli jej śniadanie, nie przestraszyli się tym widokiem. Choć śniadanie to może zbyt poważne określenie na pajdę czarnego chleba i lurę z kawy zbożowej. Ona swym wyglądem poszatkowanego chochoła nie przeraziła strażników, ale za to oni tym nagłym wtargnięciem sparaliżowali dziewczynę. Czekali z wyciągniętymi rękami,

podając jej więzienny skromny posiłek, a przestraszona Irena nie mogła zrobić kroku, nie wierząc, że po prostu przynieśli jej jedzenie.

– Zostaw, posiedzi dłużej, to sama będzie skamlała o żarcie – rzucił starszy, a wtedy drugi klawisz postawił śniadanie na podłodze i zamknął za sobą drzwi. Dopiero wtedy zgłodniała Irena rzuciła się na jedzenie. Po paru godzinach przynieśli jej obiad, jakąś kaszę na śmierdzącym oleju.

Nie dało się tego jeść… Kilka, a może kilkanaście dni później przeniesiono Irenę do innej, jeszcze mniejszej celi. Co można robić w klatce, która ma dwa na trzy metry i łóżko zbite z desek, na dzień przypinane

do ściany? Irena zaczęła chodzić w tę i z powrotem, a potem dookoła – i tak przez większość dnia. Na szczęście w jej nowej celi było okienko. I chyba dzięki niemu nie popadła w obłęd.

Któregoś dnia usłyszała tajemnicze głosy dobiegające zza ściany, a kiedy zbliżyła się do okna, wyraźnie usłyszała, jak ktoś półgłosem mówi:

Ulotka podziemia antykomunistycznego (www.kepnosocjum.pl, zbiory Ireneusza Turka)

– Halo, jest tam kto? – A kto mówi? – odpowiedziała nieznanej kobiecie. – Irena Tomaszewicz… – Tutaj Irka Taras, „Krysia”. Tak zaczęły się długie tajemne rozmowy byłych żołnierek z oddziału „Otta”. Poruszały wszelkie możliwe tematy, budując przyjaźń, która miała przetrwać jeszcze wiele lat. Tak z Jonasowych rywalek w wyścigu do serca „Otta” dziewczyny zamieniły się w najbliższe sobie osoby. Przesłuchania na UB przy ulicy Wałowej nie były ciężkie, chociaż w pokoju śledczych mógł przestraszyć więźniów widok bykowca położonego specjalnie na stole. Młody oficer z UB nie uderzył nigdy Ireny, ale krzyczeć na nią potrafił. Szczególnie wściekły był, kiedy nie przyznawała się do niczego. – Nic nie wiem i w żadnej akcji oddziału „Otta” nie brałam udziału – powtarzała nieskończenie wiele razy „Krysia”. Jak się okazało, nawet w tym młodym funkcjonariuszu UB, który przesłuchiwał kilkakrotnie Irenę, tliła się odrobina dobroci. Pewnego razu zabrał wynędzniałą i głodną dziewczynę do ubeckiej stołówki i kazał podać jej coś do jedzenia. Potem siedział i przyglądał się w milczeniu, jak Irena łapczywie pochłaniała świeży biały chleb i smaczną zupę. Któregoś dnia nastąpiła konfrontacja. Postawili „Krysię” i „Dankę” przed Sowietem, który przeżył akcję w Czastarach. Kuśtykając, pewnie z niedoleczoną raną, Rosjanin podchodził najbliżej, jak mógł, i zaglądał dziewczynom w oczy. – Czy któraś z nich brała udział w napadzie na pociąg? – pytali polscy ubecy, a on, niczym władca życia i śmierci, spojrzał na „Krysię” i pokiwał przecząco głową. Potem dość długo przyglądał się „Dance” i wreszcie przemówił:

– Da, eto ona.

* * * Kiedy pod koniec maja 1946 roku sądzono ludzi od „Otta”, wśród trzech kobiet, obok

„Dziuńki” i „Danki”, na ławie oskarżonych znalazła się także Irena Taras „Krysia”. Podobnie jak innym zarzucano jej przynależność (od listopada 1945 roku) do bandy, która usiłowała przemocą

obalić rząd i zmienić ustrój na reakcyjno-faszystowski. Jedną z głównych przewin oskarżonej było posiadanie broni, której rzekomo miała używać do napadów rabunkowych i zabójstw.

Z tą bronią tak naprawdę było tak. Kiedy żołnierze KBW aresztowali Irenę i przetrzymywali ją w Bolesławcu, jej babcia przyniosła do aresztu tobołek z jedzeniem.

Wówczas starszą kobietę wzięli w obroty komuniści, wypytując o wszystko i grożąc na przykład, że jeśli kobiecina nie przyniesie pistoletu, którego w partyzantce używała jej wnuczka, wtedy

Irena będzie z pewnością rozstrzelana. Skołowana słowami kabewiaków staruszka prędko wróciła do domu i tam powtórzyła, co usłyszała. Na te słowa jeden z partyzantów – „Huragan” – zlitował się nad starowinką i wierząc jej słowom, skombinował jakiś stary, pamiętający jeszcze

czasy I wojny światowej, rewolwer bębenkowy. Tę broń kobieta natychmiast doniosła do aresztu w Bolesławcu, nie przypuszczając nawet, że przedmiot ten stanie się jednym z głównych

dowodów sprawy prowadzonej przeciwko jej wnuczce. Tak naprawdę bowiem Irena nigdy nie posiadała broni i nie brała udziału w żadnej akcji zbrojnej oddziału.

Gdy na sali sądowej zapadały kolejne wyroki śmierci dla żołnierzy z grup „Otta” i „Rudego”, wyczytywani trwali nieruchomo jak martwe już manekiny. Nawet radosne błyski

w oczach „Danki” zgasły jak zdmuchnięte płomyki świec. Za to „Krysia” nie mogła powstrzymać łez. Krople smutku spływały jej ciurkiem po twarzy na brodę, a potem kapały jedna

za drugą na mokry teraz od łez kołnierz. – Za co to wszystko? – pytała w myślach samej siebie, ale nijak nie mogła znaleźć

odpowiedzi. Bo żadnej dobrej odpowiedzi nie było. Młoda kobieta nie zrobiła przecież nic złego. Chciała walczyć o wolną Ojczyznę, chciała kochać swego pierwszego mężczyznę, chciała… Tak

wiele jeszcze chciała zrobić w swym życiu. A tymczasem z ust „czerwonych” sędziów wybrzmiewają raz za razem jak salwy z karabinu dwa słowa: kara śmierci, kara śmierci, kara

śmierci… Ale zaraz, czy dobrze słyszy? Coś się w tej komunistycznej maszynce do mordowania słowami popsuło. Po pięciu wyrokach śmierci Irena usłyszała nagle wyrok piętnastu lat więzienia

dla Stanisława Kuźnika i tyle samo dla Ireny Tomaszewicz. Potem dwanaście lat dla Józefa Woźniaka… I wreszcie sędzia wyczytał jej nazwisko.

– Skazuję Irenę Taras ps. Krysia na łączną karę dziesięciu lat więzienia. Po wyroku Irena siedziała jakiś czas w areszcie na Kleczkowskiej. Wielokrotnie zmieniano jej celę. Często dzieliła pokój z Ireną Tomaszewicz, a krótko nawet z Heleną

Motykówną, jeszcze przed jej egzekucją. Później dżdżystą i zimną jesienią w bydlęcym wagonie powieziono więźniów do bydgoskiego Fordonu, dając na drogę każdemu grubą kromkę chleba.

W Fordonie było już lepiej. Jedzenie było znośniejsze, a raz nawet w przypływie miłości bliźniego komuniści na urodziny Stalina dali więźniarkom na obiad kartofle i gulasz. Tam też drogi dwóch Iren – „Krysi” i „Danki” – spotkały się ponownie. Dziewczęta mieszkały nawet

razem w jednej celi. W dzień pracowały w szwalni przy robieniu swetrów na drutach. Dla komunistów liczyła się wyrabiana norma – kto jej nie podołał, był traktowany na o wiele

gorszych warunkach niż inni. Irka dawała sobie radę. Za pieniądze zarobione przy tej produkcji (tzw. wypiski) można było dokupić coś do jedzenia, na przykład cebulę albo papierosy. Udręką kobiet były w tym czasie wielkie żarłoczne pluskwy, z którymi dawne żołnierki przeprowadzały

nieustannie regularne bitwy. Nadszedł dzień 20 marca 1951 roku – dzień, w którym władza ludowa PRL darowała więźniom w wyniku amnestii połowę kary i Irena Taras mogła opuścić więzienie. Przypadek

chciał, że w tym samym dniu Irka kończyła dwadzieścia cztery lata. Kiedy zatrzasnęły się za nią więzienne wrota, ucałowała płaczącą mamusię, która wyszła jej na spotkanie, a potem uklękła

w pyle drogi i modliła się żarliwie pośród spieszących się przechodniów oraz wzniecających kurz pojazdów i konnych furmanek. Ludzie w pędzie omijali klęczącą dziewczynę, a niekiedy nawet

potrącali ją niechcący. Matka postawiła na siłę córkę na nogi i zaciągnęła do najbliższego kościoła. Tam długo razem modliły się za ocalenie i odzyskanie wolności. Wspólnie płakały

i śpiewały dziękczynne Te Deum. – Ciebie, Boga, wysławiamy, Tobie, Panu, wieczna chwała – zaczęły półgłosem, a światło

promieni słonecznych padło na ołtarz, wesoło igrając wokół złoceń zdobiących tabernakulum. W sercach dwóch zmęczonych kobiet obudziły się iskry nadziei.

– Po prawicy siedzisz Boga, w chwale Ojca, Syn Jedyny, lecz gdy zagrzmi trąba sroga, przyjdziesz sądzić ludzkie czyny.

Dla „Krysi” był to jeden z najpiękniejszych dni w życiu. Dzień, w którym wróciła do domu. * * *

Miało się na deszcz. Ciężkie jesienne chmury nisko ciągnęły znad rzeki, zahaczając swą mglistą szarością o spiczaste wieże kościołów. A potem, rozprute sterczącymi na nich krzyżami,

spłynęły na miasto setkami tysięcy zimnych kropel. – Zimno – myśleli ludzie, znikając w ciepłych zakamarkach swych domów i mieszkań. – Mokro – wtórowali im policjanci i strażnicy miejscy, chroniąc się pod wystającymi

znad gzymsów fragmentami dachów. – Amen – szepnęła stara kobieta, która z najwyższym trudem, pomagając sobie laską,

pokonywała kolejne, niewidoczne już prawie w mroku, załamania chodników. Szurając nogami, szła powolnym krokiem po zmartwiałych alejkach Cmentarza Osobowickiego. Tutaj jeszcze nie padało, ale przekorny wiatr strącał ostatnie liście z drzew, próbując to samo uczynić z nakryciem

głowy staruszki. Bywała tu już kilkakrotnie, ale o zmroku i w migoczącym świetle lamp kamienne groby wyglądały zupełnie inaczej. Ruchome cienie gałęzi drzew jakby wypełzały

z podziemnych otchłani, chcąc wciągnąć do swoich czeluści nieproszonych gości. – Mnie nie weźmiecie – myślała kobieta. – Jeszcze nie teraz.

Irena Taras „Krysia” (www.kepnosocjum.pl)

I dalej brnęła naprzeciw ciemności i na przekór wichrowi. Kiedy prawie już traciła nadzieję na odnalezienie tego miejsca, tuż przed nią wyrosła nagle wielka ceglana ściana ze stylizowanym krzyżem. Staruszka wyjęła z kieszeni płaszcza znicz i długo szukała zapałek. Nareszcie je znalazła, a wątły płomyk oświetlił jej skupioną twarz i napisy wyryte na murze. – Nigdy o was nie zapomnę, dziewczyny – myślała, kiedy wiatr wreszcie i nad cmentarz przyniósł deszczowe chmury. Zaczęło padać. Krople dżdżu spływające jej po twarzy starannie ukryły łzy, których nie mogła powstrzymać, a które teraz, wraz z deszczem, płynęły ciurkiem po jej policzkach. Płakała tak samo jak wówczas, we wrocławskim sądzie. Kilka dni wcześniej kobieta odwiedziła grób Ireny Tomaszewicz na cmentarzu w Trzcinicy, a teraz nikłe światełko przygasające pod wpływem lejącej się z nieba wody ledwo oświetlało litery układające się w napis: „Helena Motykówna, lat 22”. Irena Nawrocka z domu Taras być może po raz ostatni żegnała swoje przyjaciółki z partyzanckiego oddziału „Otta”, stając nad ich grobami i modląc się za zbawienie ich dusz. – Może niedługo się spotkamy – przebiegło jej przez głowę, a potem jeszcze długo stała samotnie na cmentarzu, otulona ciemnością i przemoczona od stóp do głów. Deszcz kreślił w powietrzu prawie niewidoczne pionowe linie, układające się w ten zapamiętany przez nią na całe życie obraz. Szaroczarny rysunek przypominał kraty w oknach wszystkich więziennych cel, przez które przewinęła się nasza „Krysia”.

Zamiast zakończenia We wrześniu 2014 roku cała patriotyczna Polska wstrzymała dech. Podczas prac

ekshumacyjnych na Cmentarzu Garnizonowym w Gdańsku odnaleziono szczątki kilku osób, najprawdopodobniej ofiar zbrodni rodzimego komunistycznego reżimu. Ciała te zostały

pochowane w drewnianych skrzyniach bez wieka, na niewielkiej głębokości – czterdziestu centymetrów. Znajdowały się pod cmentarnym chodnikiem i trawą współczesnej nekropolii.

Profesor Krzysztof Szwagrzyk, kierujący badaniami, stwierdził, że wśród szkieletów znalezionych w Gdańsku jeden, z przestrzeloną czaszką, należy do bardzo młodej kobiety.

W ustach zamordowanej znaleziono nawet ząb mleczny, co może sugerować jej naprawdę bardzo młody wiek.

Czyżby po sześćdziesięciu ośmiu latach od dokonania zbrodni i dwudziestu pięciu latach istnienia wolnej Polski udało się wreszcie odnaleźć szczątki Danuty Siedzikówny „Inki”, młodej

sanitariuszki antykomunistycznego podziemia? A wraz z nią rozstrzelanego wtedy Feliksa Selmanowicza „Zagończyka”, również podkomendnego mjr. „Łupaszki”? Profesor Szwagrzyk tonuje przekaz i twierdzi, że na tym etapie prac, bez wyników badań genetycznych, nie można

mieć stuprocentowej pewności, że odnalezieni to „Inka” i „Zagończyk”. Jednak wszystkie znaki na to wskazują.

Miejmy nadzieję, że to rzeczywiście Danusia Siedzik. Jeśli to ona, wreszcie doczeka się własnego grobu i tabliczki z imieniem i nazwiskiem. Marzę o tym, że władze III RP staną na wysokości zadania i zorganizują uroczysty pogrzeb tej bohaterskiej dziewczynie, jednej z tak wielu kobiet żołnierzy tamtych wyklętych czasów – pogrzeb państwowy, z asystą wojskową,

z przemówieniami najważniejszych głów naszego kraju. Choć w części tak podniosły, jak to, co miało miejsce podczas uroczystości pogrzebowych tego komunisty – generała, który

wyprowadził wojsko i milicję przeciw własnemu narodowi i kazał strzelać do bezbronnych ludzi…

Wybrana bibliografia Źródła archiwalne

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, sygnatury akt: IPN BU 024/96, IPN BU 024/97, IPN BU 024/100, IPN BU 024/104, IPN BU 024/105, IPN BU 0203/1542, IPN BU 0259/436 t. 1–13, IPN BU 997/569, IPN BU 1020/151, IPN BU

1063/28, IPN BU 01222/2985/J, IPN BU 01236/765, IPN BU 01439/17 t. 1–10, IPN BU 1572/488, IPN By 010/12, IPN Gd 0046/3/4, IPN Ka 32/527, IPN Lu 401/33/K, IPN Rz 05/5,

IPN Rz 0172/9/J cz. 1 i 2, IPN Wr 1/8, IPN Wr 049/29, IPN Wr 155/6 t. 1–5. Źródła opublikowane

Błażejewicz Zygmunt, W walce z wrogami Rzeczypospolitej. Partyzanckie wspomnienia z Wileńszczyzny i Podlasia, oprac. i przypisy J. Gillern, Zwierzyniec–Rzeszów 2003.

Christa Olgierd, U Szczerbca i Łupaszki, Warszawa 2000. Kocyłowski Mieczysław, Byłem zastępcą Żubryda…, wstęp i oprac. A. Romaniak, Sanok

1999. Łabuszewski Tomasz, Krajewski Kazimierz, Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949.

Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994. Nie było czasu na strach…, z Janiną Wasiłojć-Smoleńską rozmawiają Marzena Kruk i

Edyta Wnuk, Szczecin 2009. Szyksznian-Ossowska Danuta, 281 dni w szponach NKWD, Warszawa 2014.

Wyklęci. Podziemie zbrojne 1944–1963, wybór i oprac. M. Markowska, Warszawa 2013. Opracowania, artykuły i wywiady

Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk i in., Warszawa–Lublin 2007.

Balbus Tomasz, „Oko w oko z bandytą”. Zwalczanie oddziału „Otta” (pow. Kępno) jako przykład walki polskich formacji kolaboracyjnych z Polską Podziemną (styczeń-luty 1946), [w:]

Druga konspiracja na nowym pograniczu w latach 1945–1956. Szkice do dziejów podziemia antykomunistycznego na Śląsku i terenach ościennych, red. K. Jasiak, Opole–Wrocław 2010.

Basak Waldemar, Rzecz o majorze Antonim Żubrydzie 1918–1946, Krosno 2010. Bednarek Jerzy, Oddział Franciszka Olszówki „Otta”. Z dziejów powojennej konspiracji

antykomunistycznej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1. Bednarek Jerzy, Stacja Czastary, „Biuletyn IPN” 2004, nr 5.

Bereza Tomasz, Wokół Piskorowic. Przyczynek do dziejów konfliktu polsko-ukraińskiego na Zasaniu w latach 1939–1945, Rzeszów 2013.

Dereń Bolesław, Józef Kuraś „Ogień”. Partyzant Podhala, Warszawa 2007. Dziecko Żołnierzy Wyklętych, z Andrzejem Pityńskim, rzeźbiarzem, rozmawia Tomasz

Bagnowski, „Nowy Dziennik” 2013, 2–3 III. Garbacz Dionizy, 3 Maja w Lipie, „Sztafeta” 2005, nr 19. Garbacz Dionizy, Krwawe święta, 26 XII 2013, [online:]

http://www.sztafeta.pl/historia/item/1546-krwawe-swieta (dostęp: 10 IV 2014). Garbacz Dionizy, Mogiły tragiczne, „Sztafeta” 2005, nr 44.

Garbacz Dionizy, Partyzancki szpital, „Sztafeta” 2003, nr 15. Garbacz Dionizy, Przechodniu, pochyl czoła, Stalowa Wola 2005.

Garbacz Dionizy, Śmierć „Wołyniaka”, „Tygodnik Nadwiślański” [bd], nr 5 (717). Garbacz Dionizy, „Wierzba” – ostatni partyzant, „Sztafeta” 2006, nr 48.

Garbacz Dionizy, Wołyniak, legenda prawdziwa, Stalowa Wola 2008. Golgota Wrocławska 1945–1956, wybór i oprac. K. Szwagrzyk, Wrocław 1996. Kępno i ziemia kępińska w latach 1945–1956. Studia i szkice, red. J. Bednarek,

J. Żelazko, Łódź 2007. Kiełboń Janina, Leszczyńska Zofia, Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach

1944–1956, t. 1, Lublin 2002. Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 1–4, Kraków

2002–2010. Korkuć Maciej, Józef Kuraś „Ogień”. Podhalańska wojna 1939–1945, Kraków 2012.

Korkuć Maciej, Za Wolność i Niepodległość. Zgrupowanie partyzanckie Józefa Kurasia „Ognia” w latach 1945-1947, Zakopane 2006.

Korkuć Maciej, Zostańcie wierni tylko Polsce… Niepodległościowe oddziały partyzanckie w Krakowskiem (1944–1947), Kraków 2002.

Kozłowski Patryk, Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” 1910–1951, Warszawa 2011. Krajewski Kazimierz, Łabuszewski Tomasz, Danuta Siedzikówna – sanitariuszka „Inka” z 5 Brygady Wileńskiej AK. W sześćdziesiątą rocznicę śmierci z rąk komunistów, Narewka 2006.

Krajewski Kazimierz, Łabuszewski Tomasz, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944-1952), Warszawa 2002.

Kruk Marzena, Berendt Grzegorz, Danuta Siedzikówna „Inka” (1928–1946), Warszawa 2014.

Liszewscy Ewa i Bogumił, Dzielne Polki, Warszawa 2013. Łapa Mirosław, Wspomnienia „Krysi” z oddziału „Otta”, 27 II 2008, [online:]

http://tygodnikkepinski.pl/nius/fullnews.php?id=1723 (dostęp: 9 IX 2014). Majchrowski Marcin, Pożegnanie z „Inką”, [online:] http://patriaefidelis.pl/article/3002-

pozegnanie-z-inka, (dostęp: 5 IX 2014). Marszalec Janusz, Semków Piotr, Egzekucja „Inki” i „Zagończyka” w relacji ks.

Mariana Prusaka, „Biuletyn IPN” 2001, nr 6. Modelski Łukasz, Dziewczyny wojenne, Kraków 2011.

Motyka Grzegorz, Na białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944–1953, Kraków 2014.

Motyka Grzegorz, W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, Warszawa 2009.

Mój „Łupaszko”, z Lidią Lwow-Eberle, sanitariuszką z 5 Wileńskiej Brygady AK, narzeczoną mjr. Zygmunta Szendzielarza, rozmawia Piotr Włoczyk, „Historia Do Rzeczy” 2013,

nr 6. Najmłodszy więzień ludowej Polski, z Januszem Niemcem, synem Antoniego Żubryda,

działającego w podziemiu antykomunistycznym w latach 1945–1946, zastrzelonego wraz z żoną Janiną przez funkcjonariusza UB, rozmawia Sebastian Czech, [online:]

http://www.powiatbrzozow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=455:najmodszy-wizie-ludowej-polski-cz-i&catid=40:wywiady&Itemid=116, (dostęp: 5 V 2014).

Niwiński Piotr, Działania komunistycznego aparatu represji wobec środowisk kombatantów wileńskiej AK 1945–1980, Warszawa 2009.

Nowak Szymon, Oddziały Wyklętych, Warszawa 2014. O Polskę wolną i niepodległą, bez komuny i jej sługusów, z Andrzejem Pityńskim, synem

porucznika Aleksandra Pityńskiego „Kuli” i podporucznik Stefanii Pityńskiej „Perełki”,

Żołnierzy Wyklętych, rozmawia Kajetan Rajski, „Polonia Christiana” 2013, nr 34. Odporny na wszystko długodystansowiec, z rzeźbiarzem Andrzejem Pityńskim,

nagrodzonym przez Fundację Turzańskich, rozmawia Jolanta Wysocka, „Przegląd Polski”, dodatek kulturalny „Nowego Dziennika” 2013, VII.

Ostatni komendanci. Ostatni żołnierze 1951-1963, red. G. Kuczyński i in., Warszawa 2014.

„Partyzanci” Andrzeja Pityńskiego, „Nowy Dziennik” 2012, 1 III. Pielacha Krystian, Proces Żołnierzy Wyklętych w Rykach (15 I 1947), Ryki 2010.

Piwowarski Stanisław, Salwiński Jacek, Rozbicie więzienia św. Michała w Krakowie 18 VIII 1946 r., Kraków 1997.

Płużański Tadeusz M., Bestie. Mordercy Polaków, Warszawa 2012. Płużański Tadeusz M., Lista oprawców, Warszawa 2014.

Płużański Tadeusz M., Oprawcy. Zbrodnie bez kary, Warszawa 2012. Przeżyłam własną śmierć, z Danutą Szyksznian-Ossowską ps. Sarenka, łączniczką i kurierką dowództwa Okręgu Wileńskiego AK, rozmawia Anna Kołakowska, 29 III 2014,

[online:] http://www.naszdziennik.pl/polska-kraj/72894,przezylam-wlasna-smierc.html (dostęp: 10 VII 2014).

Puchalski Stanisław, Partyzanci „Ojca Jana”, Stalowa Wola 1996. Rajski Kajetan, Wilczęta. Rozmowy z dziećmi Żołnierzy Wyklętych, Warszawa 2014.

Romaniak Andrzej, Powstanie, działalność i likwidacja antykomunistycznego oddziału partyzanckiego NSZ pod dowództwem Antoniego Żubryda, [w:] Powiat sanocki w latach 1944–

1956, red. K. Kaczmarski, A. Romaniak, Rzeszów–Sanok 2007. Socha Skarbimir „Jaskółka”, Czerwona śmierć, czyli Narodziny PRL, Stalowa Wola 2000.

Szczepuła Barbara, Łupaszko we wspomnieniach najbliższych, 10 II 2011, [online:] http://gdansk.naszemiasto.pl/artykul/galeria/lupaszko-we-wspomnieniach-najblizszych,772486,792746,t,id,zid.html#galeria (dostęp: 10 VII 2014).

Szubarczyk Piotr, „Zachowałam się jak trzeba”… Danuta Siedzikówna „Inka” (3 IX 1928–28 VIII 1946), Kraków 2013.

Szwagrzyk Krzysztof, Winni? Niewinni? Dolnośląskie podziemie niepodległościowe (1945–1956) w świetle dokumentów sądowych, Wrocław 1999.

Szwagrzyk Krzysztof, Zbrodnie w majestacie prawa 1944–1955, Warszawa 2000. Weber Maria, Emilia Malessa „Marcysia” 1909–1949. Wybawieniem jest śmierć,

Warszawa 2013. Wieliczka-Szarkowa Joanna, Żołnierze Wyklęci. Niezłomni bohaterowie, Kraków 2013.

Zamiast broni miałyśmy lekarstwa, z Lidią „Lalą” Lwow-Eberle, sanitariuszką w V Brygadzie Wileńskiej AK, dowodzonej przez jej ukochanego, majora Zygmunta Szendzielarza

„Łupaszkę”, rozmawia Anna Tarnawska, 6 IX 2013, [online:] http://www.dziennik.com/wiadomosci/artykul/zamiast-broni-mialysmy-lekarstwa (dostęp: 10 VII

2014). Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów politycznych 1944–1958, t. 1–2, zebr.

i oprac. B. Otwinowska, T. Drzal, Nadarzyn–Pruszków 1999–2003. Zych Witold, „Patriota” symbolem ducha narodu polskiego, „Nowy Dziennik” 2001, 9

XI. Żołnierze Wyklęci 1943–1963. Historia antykomunistycznego podziemia

niepodległościowego, z. 1–8, dodatek historyczny do dziennika „Rzeczpospolita” 2011, III–V. Strony internetowe

(dostęp: 10 września 2014 r.)

• www.aordycz.blogspot.com • www.biblia.deon.pl • www.dziennik.com

• www.fundacjapamietamy.pl • www.inka.org.pl

• www.inka.witryna.info • www.ipn.gov.pl

• www.kepnosocjum.pl • www.podziemiezbrojne.blox.pl

• www.solidarni.waw.pl • www.szarytki.pl

• www.tygodnikkepinski.pl Ponadto przeprowadzone spotkania, wywiady, rozmowy, korespondencja z: Wandą

Krzysztanowicz z d. Bojarską, Lidią Lwow-Eberle, Danutą Szyksznian-Ossowską z d. Janiczak, Krystyną Winiarz z d. Świątoniowską, Zbigniewem Kurasiem, Januszem Niemcem i Andrzejem

Pityńskim.