Sztuka w filozofii ycia Oswalda Spenglera

Historiozoficzna koncepcja O. Spenglera stanowia swego czasu jedn z najbardziej znanych propozycji refleksji nad kultur zachodnioeuropejsk, jaka powstaa na gruncie filozofii ycia. Losy dziea Spenglera potoczyy si odmiennie, ni losy pism Nietzschego: znaczenie jego myli nie zostaa odkryte po mierci, ale byo ugruntowane ju krtko po opublikowaniu pierwszego dziea [Hubert 2005, s. 13]. Decydujce znaczenia mia tu zapewne przypadek: jego ksika zatytuowana Zmierzch Zachodu, w obliczy I Wojny wiatowej zaskakiwaa profetycznym charakterem postawionych w niej tez. Natomiast sam tytu wszed na stae do jzyka potocznego, jako wyraz katastroficznych nastrojw spoeczestwa w Europie Zachodniej. Ta pocztkowa fascynacja do szybko przerodzia si w tendencj do deprecjonowania myli oraz spjnoci filozoficznych pogldw autora Zmierzchu Zachodu. Myl Spenglera, zamiast sta si przedmiotem rzetelnej filozoficznej interpretacji, zostaa obiektem refleksji, ktr zdominoway wszelkiego rodzaju emocje oraz stereotypy. Istotn cech projektu filozoficznego Spenglera by podzia caej rzeczywistoci na obiektywny wiat przyrody oraz ludzk sfer cigego aktualizowania si treci duchowych. W ten sposb natura i ludzka historia stanowiy dwa odmienne aspekty wiata, a tylko stawanie si ycia oraz dzianie si historii byy potraktowane jako zjawiska analogiczne. Jednoczenie wiat jako historia by pojty jako dynamiczny, ywy, sfera stawania si, ktr Spengler przeciwstawia naturze, rozumianej jako sfera tego, co jest mechaniczne i statyczne. Dla Spenglera charakterystyczne byo specyficzne ujcie wiata kultury, ktrej narodziny i upadek porwnywa on do ycia i obumierania organizmw. W ten sposb zastpi on linearn i telelogiczn koncepcj rozwoju historii, wizj jej cyklicznego dziania si, ktre przypomina narodziny i mier ywego organizmu. Wyrose wok filozofii Spenglera kontrowersje wynikay przede wszystkim z odczytania jego myli jako odmiany pozytywistycznie pojtego biologizmu. Tego typu interpretacje stanowi znaczne uproszczenie, jako e namys filozoficzny Spenglera wiele zawdzicza rozwaaniom Nietzschego i Diltheya, z ktrych Spengler wycign wnioski wpisujce si w idee niebiologicznie pojtej filozofi ycia. Rozstrzygajce znaczenie dla ksztatowania si myli Spenglera miay zwaszcza koncepcje Diltheya, ktremu zawdzicza on odrnienie sfery histori rozumiemy i natury i historii (kultury), jako skojarzonej ze wiatem ycia dynamicznej dziedziny stawania si i, co bardziej istotne, przewiadczenie, e przyrod wyjaniamy, a interpretujemy. W odrnieniu od Nietzschego, ktry filozofi historii i filozofi sztuki zastpi teori estetyczn, Spengler podj badania historyczne w duchu Diltheya oraz pragn stworzy uniwersalistyczn filozofi sztuki.

3.1.

Historiozoficzna koncepcja kultury O. Spenglera W ramach wizji dziejw, jak roztacza Spengler, podstawowe znaczenie posiadao

wypracowanie morfologii historii powszechnej, ktra ujaby wszystkie postacie i poruszenia ycia w ich najgbszym znaczeniu. Tak pojta morfologia nie miaaby stanowi obrazu caego poznania, ale wizerunek dynamicznego ycia, ktre w przeciwiestwie do statycznej natury, jest stawaniem si. Celem porwnania natury i historii byoby odsonicie organicznej struktury dziejw. Spenglera nie interesowao stworzenie jeszcze jednej teorii, w ktrej myl przewodni, pozwalajc na grupowanie faktw, byaby zasada przyczynowo- skutkowa. Take rozwaanie faktu, jako takiego, stanowio dla niego zupenie zbdn procedur. Chodzio tu bowiem, nie o same fakty, ale o ich znaczenie. Jak uwaa Spengler, oprcz relacji przyczynowo- skutkowej, istnieje organiczna konieczno przeznaczenia, logika czasu: Widz w historii powszechnej obraz ustawicznego ksztatowania si i przeobraania, cudownego stawania si i przemijania form organicznych [...] [Spengler 2001, s. 41]. Rwnie dla Diltheya, ktrego refleksji filozoficznej Spengler wiele zawdzicza, dziejowo skojarzona z yciem jest sfer dynamicznego stawania si. Rozumienie dziejw jest rozumieniem wiata ycia, ktrego rzeczywisto jest dynamiczna i podlega stawaniu si i rozwojowi. Dokonane przez Diltheya utosamienie ycia z dziejowoci pozwala mwi o logosie ycia, czyli dynamice ycia, ktre posiada wewntrzn zdolnoci do wyaniania wzgldnie staych struktur. Jak pisze o tak pojtej filozofii ycia Paczkowska- agowska: Podkrelajc wzrost i stawanie si, nie jest czystym heraklityzmem, poprzestajcym na akcentowaniu wiecznej dynamiki, nie redukuje dziejowoci do motus perpetuus, lecz rozpoznaje w niej procesy ksztatujce, krystalizowanie si struktur, wydobywanie si z przepywajcego potoku form wzgldnie trwaych. Ta zdolno do tworzenia struktur znaczeniowych zaoona jest w refleksyjnej naturze ycia, polegajcej na wytwarzaniu myli jako wyrazie denia ycia do [Paczkowskaagowska 2000, s. 91]. Przedmiotem wiedzy i poznania moe by zatem rzeczywisto czowieka, jego wiat spoeczno- historyczny, bo tutaj pojawiaj si cele, o ktrych przyroda nie ma pojcia [Brogowski 2004, s. 37]. Definiujc histori jako co, co nie tyle jest, ale dzieje si i yje, a natur rozumiejc jako statyczn, Dilthey dokona faktycznie odrnienia historycznego i niehistorycznego (ontycznego) sposobu istnienia. Cho nie wyartykuowa tego odrnienia w ten sposb, ale prbowa odda za jego pomoc ycie, [...] jego dynamiczny charakter, jego ywotno, dziejowo i wolno w odrnieniu od istniejcych ju kategorii logicznych, ktre odnosz si do tego, co ontyczne, stale obecne, znajdujce si niejako przed oczyma, do przyrody, jako dziedziny koniecznoci [Paczkowska- agowska 2000, s. 77]. Aprobujc odrnienie dokonane przez Diltheya, Spengler uzna, e do istoty natury naley bezczasowo, ktra czyni j cakowicie odmienn od historii: [...] natura i historia s dwoma skrajnymi sposobami ujmowania wiata. To, co poznane i natura s identyczne; natura jest

ogem koniecznoci narzuconych przez prawo, wszystko poznane jest bezczasowe, po prostu . Prawo, sfera prawidowoci s przeto powtarzalne [Spengler 2001, s. 97]. Stawanie si, ktrego dynamika jest cech historii, jest wolne od tradycyjnie pojtej przyczyny i skutku, od prawa i miary, ktre zmuszaj do rozumienia zjawiska jako statycznego zdarzenia. Nie oznacza to jednak, e historia jest czystym stawaniem si. Histori naley rozumie jako pewien obraz, w ktrym stawanie si dominuje nad tym, co si stao. Natomiast prezentacja tego obrazu jest zwizana z treci tego, co si stao. Jak pisze Spengler: Natur poznaje ten, kto analizuje stawanie i to, co si stao, jako gotowe, jako dokonane; histori przeywa ten, kto obie te sfery oglda jako stajce si, jako dokonujce si. Poznanie jest nakierowane na prawo, przeycie- na ksztat. Ksztat i prawo stanowi dwa podstawowe elementy wszelkiego obrazowania wiata. Historia jest pierwotn, naturaln, natura za w sensie na wskro uformowanego mechanizmu wiata- pn, sztuczn, realizowaln dopiero dla czowieka dojrzaych kultur, form wiata [Spengler 2001, s. 97]. Tak rozumiana kultura ludzka bya dla Spenglera rodzajem organizmu, ktry dzieje si, a wic, przechodzi w czasie swego istnienia fazy ycia indywiduum ludzkiego. Dostrzegajc, e odrnienie od siebie ycia historycznego i egzystencji przyrodniczej pojawio si w refleksji Diltheya oraz sugerujc zaleno od niej koncepcji Spenglera, naley pamita, e postulowa je ju wczeniej J. Burckhardt. Ten szwajcarski historyk, ktrego Dilthey mia zreszt okazj odmiennym od pozna, uwaa e dzieje czowieka s czym kracowo przyrodniczej. Wprawdzie w przyrodzie panuje dua rzeczywistoci

rnorodno gatunkw, ale gatunki s stae i niezmienne; brakuje tu miejsca na indywidualno. Natomiast w dziejach mona dostrzec cige dynamiczne przeobraenie si, ktre jest przejawem ycia historycznego. Tak pojta rzeczywisto dziejowa stanowi podoe kultury, ale refleksja moe j jedynie przeczuwa, ale nie jest w stanie jej uchwyci. Wanie Burckhardt Postawi zarazem problemy, ktre stay si dla Diltheya sprawami centralnymi: pytanie o rnic midzy rzeczywistoci przyrodnicz a historyczn; kwesti wpywu ludzkich przey na rozwj historyczny; zaleno wytworw kultury od nieuchwytnego intelektualnie [Kuderowicz 1987, s. 19]. Mimo, e myl Burckhardta antycypuje szereg problemw podjtych przez filozofi ycia, to odrnienie natury i historii w ujciu Spenglera bazuje przede wszystkim na wprowadzonej przez Diltheya opozycji pomidzy naukami przyrodniczymi i humanistycznymi, ktre- co najbardziej tu istotne- odpowiednio: wyjaniamy oraz rozumiemy i interpretujemy. Jak twierdzi Dilthey, rozumienie jest sposobem poznawania rzeczywistoci, ktrej nie sposb objani logicznie, ale mona j jedynie zrozumie. Tak pojte rozumienie nie jest aktem samego intelektu, ale wszystkich dziaajcych w czowieka si. W myl propozycji Diltheya, wszelkie wyjanienie przyczynowe w naukach humanistycznych dokonuje si w stosunku do okrelonego wstpnego rozumienia sensu, ktry ukierunkowuje interpretacj. Poznanie wiata czowieka nie dokonuje si zatem w sposb wolny od zaoe, ale dziki

rozumieniu przedwstpnemu. Rozumienie jest zadaniem nieskoczonym, gdy ycie jest cay czas otwarte na nowe interpretacje, a czas moe ukaza w nowym wietle minion przeszo. W odrnieniu od nauk przyrodniczych, twierdzenia humanistyki nie opieraj si na stwierdzonych w przeszoci prawidowociach i prawach oglnych, ale bazuj na interpretacji, ktra nie posiada powszechnej wanoci [Paczkowska- agowska 2000, s. 141]. Programowa niech Spenglera wobec tworzenia nastpnej teorii filozoficznej jest zbiena z ocen systemu filozoficznego dokonan przez Diltheya, ktry uzna, e ycia nie sposb bez reszty zawrze w ramach jakiego systemu. Rwnie adne pojcia nie s w stanie odda prawdziwego ycia, takiego jakim wystpuje ono w dziejach. Dzieje zatem nie stanowi czego, co mona cakowicie pozna. Mona jedynie podj prb ich zrozumienia, majc w pamici, e zawsze bdzie w nich obecny element, ktrego nie sposb wyrazi i pozna [Paczkowskaagowska 2000, s. 27]. Tego rodzaju krytyka systemu, a przede wszystkim ujcia historii w wydaniu Hegla, nie jest zreszt w tym okresie adnym novum. Pojawia si ona wczeniej, nie tylko w refleksji Nietzschego, ale charakteryzuje te cz rodowisk intelektualistw niemieckich ju w poowie dziewitnastego wieku [Kuderowicz 1987, s. 7 nn.]. Podstawowym zarzutem, ktry stawia Spengler badaczom kultury, by sposb mylenia za pomoc schematw, w ktrych za powszechnie wan uznawano konstrukcj rozwoju dziejw typu staroytno- redniowiecze- nowoytno. Na takim przewiadczeniu, ktrego nie ustrzeg si nawet Nietzsche, zawayo przede wszystkim nieuwiadomienie sobie relatywnego charakteru wasnych tez [Spengler 2001, s. 42]. Podobne zdanie na temat refleksji filozoficznej Nietzschego wyrazi Dilthey, ktry zarzuci mu, e odrzucajc badania historyczne, nie by w stanie przeanalizowa kulturowych uwarunkowa swojej koncepcji woli mocy. Bdc historycznie i kulturowo uwarunkowany w swej koncepcji czowieka, Nietzsche nie zdawa sobie sprawy z rodzaju tych uwarunkowa [Brogowski 2004, s. 24]. Dla Spenglera podstawowym zaleceniem w badaniach historycznych byo przyjcie tez relatywizmu kulturowego, czyli odrzucenie wartoci wasnej kultury jako zachowujcego absolutn wano miernika kultury obcej. W myl tego zaoenia niemiecki filozof dostrzega w dziejach kultury- zarwno wasnej, jak i obcej- momenty wzlotw i upadkw, stagnacji i dynamicznego rozwoju, czy te narodzin i obumierania. Nawiasem mwic, pomimo akceptacji tezy relatywizmu kulturowego, jako podstawowego zalecenia w dziaaniach historyka, Spengler uchodzi za przykad badacza, ktremu nie powiodo si ostateczne odrzucenie nabytych w procesie socjalizacji wartoci kulturowych, jako kryterium oceny kultur obcych. Wprawdzie odrzucenie takich wartoci, a wic cakowicie obiektywne podejcie przy dokonywaniu oceny rnych kultur, wydaje si w ogle niemoliwe, ale nadmierne waloryzowanie przez Spenglera germaskoci oraz ducha germaskiego- jak twierdzi Koakowski w przedmowie do pism Spenglera- sytuuje jego rozwaania w krgu germanocentrycznej tradycji historiografii niemieckiej [Spengler 1990, s. 22]. Niewtpliwie

Spengler by niemieckim nacjonalist, na co wskazuj jego pisma polityczne, ktre powici problemom wspczesnych mu Niemiec [Hubert 2005, s. 15]. Wydaje si jednak, e oceny na temat owego germanocentryzmu, ktry bez wtpienia jest obecny w jego dzieach, naley formuowa bardzo ostronie. Niejednokrotnie bowiem, jak zauway Nietzsche, Gboka, lodowata nieufno, ktr budzi Niemiec, jeli tylko dochodzi do potgi, take i teraz- jest wci jeszcze podwikiem owej niezatartej grozy, z jak Europa ledzia wcieko germaskiej powej bestii [...] [Nietzsche 2004b, s. 218]. Prb wytumaczenia przez Spenglera form sztuki i kultury niemieckiej za pomoc poj z zakresu filozofii ycia nie sposb te interpretowa jako zjawiska analogicznego, czy te wrcz antycypujcego rasistowsk pseudonauk. Sam zreszt Spengler, jak mona sdzi, zdecydowanie dystansowa si od zwulgaryzowanej przez nazizm recepcji swoich dzie [Cassirer 2006, s. 323]. Odrzucajc nierelatywistyczne schematy postrzegania historii, Spengler odrnia od siebie kultur i cywilizacj, ktre stanowiy pojcia konstruktywne dla jego historiozofii: Kultura rodzi si w chwili, gdy jaka wielka dusza budzi si z praduchowego stanu wiecznie dziecicej ludzkoci, odczajc si jako ksztat od bezksztatnego, jako co ograniczonego i przemijajcego od bezgranicznego i trwajcego. [...] Kultura umiera, gdy owa dusza urzeczywistni ju og swych wewntrznych moliwoci w postaci narodw, jzykw, dogmatw, sztuk, pastw, nauk, powracajc tym samym do stanu praduchowoci [Spengler 2001, s. 100]. Kada kultura przechodzia w swym istnieniu fazy wieku, ktre mona porwna z fazami ycia czowieka. Tak wic, kada kultura miaa swj wiek dziecicy, modo, dojrzao i wreszcie staro. Gdy cel, do ktrego zmierzaa kultura zosta osignity, to zamieraa ona i wwczas zamieniaa si w cywilizacj. Natomiast cywilizacj Spengler rozumia jako organiczno- logiczne nastpstwo, dopenienie i zakoczenie kultury. Kada kultura miaa wasn cywilizacj. Cywilizacja bya nieuniknionym przeznaczeniem kultury. Stanowia ona zakoczenie, nastpowaa po stawaniu si, jako to, co si stao. W antyku opozycja GrecyRzymianie, to wedug Spenglera opozycja duszy i intelektu. Taka jest rnica pomidzy kultur, a cywilizacj: Czysta cywilizacja jako proces historyczny polega na stopniowym eksploatowaniu nieorganicznych, obumarych ju form [Spengler 2001, s. 48 n.]. Kultura stanowi ywy organizm, a cywilizacja jest jedynie mechanicznym powtarzaniem formy: Kultura i cywilizacja- oto zrodzony z krajobrazu organizm oraz wyniky z jego skostnienia mechanizm [Spengler 2001, s. 214]. Cywilizacja jest odtwrcza i nie tworzy ju nic nowego, zadawalajc si wycznie reinterpretacj form, ktrych ju nie rozumie: Cech kadej rodzcej si cywilizacji jest przewartociowanie wszystkich wartoci. witajca cywilizacja zaczyna od przemodelowania wszystkich form poprzedzajcej j kultury; inaczej ju je rozumie, inaczej si nimi posuguje. Sama adnych form nie wytwarza, jedynie reinterpretuje formy zastane [...] [Spengler 2001, s. 214]. W historiozoficznej koncepcji Spenglera linearna wizja rozwoju dziejw zostaa zastpiona przez opis historii jako cyklu, w ktrym narodziny kultury, jej wiek dziecicy i

dojrzay, nieuchronnie prowadz do zamierania i przeksztacenia si jej w cywilizacj. Jest to wizja dziejw, ktra w niemieckim krgu kulturowym pojawia si u Hlderlina i przede wszystkim w filozofii Nietzschego. Taki sposb opisu dziejw zosta zaniechany w pnym Antyku, wraz ze zwycistwem chrzecijastwa, ktre przynioso now koncepcj historii, opisywanej jako progresywny, linearny rozwj. Wraz z obraniem za punkt wyjcia historii momentu narodzin Chrystusa i umieszczeniem jej koca w momencie jego powtrnego przyjcia, historii zostaa odebrana specyficzna dynamika, ktra cechowaa jej pojmowanie w czasach przed nasz er. Ten progresywny i linearny sposb widzenia dziejw zdominowa mylenie badaczy historii, a po wiek dziewitnasty, na tyle silnie, e pojawia si nawet w systemach, ktre byy programowo antychrzecijaskie i ateistyczne. Taki zsekularyzowany model rozwoju dziejw cechowa, midzy innymi myl Woltera i Rousseau oraz Hegla i Marksa [March 2005, s. 35]. Cykliczna koncepcja dziejw Spenglera, w ktrej zrezygnowa on z telelogicznej wizji ich rozwoju oraz z pojcia postpu, wzbudzaa sprzeciw, bdcy efektem bezrefleksyjnej aprobaty i aplikowania w badaniach naukowych linearnego schematu refleksji nad histori. Std w ocenach schematu, ktry zaproponowa Spengler, niby mantr powtarzano zarzuty o biologizacj historii, albo przypisywano mu jej organistyczne ujcie. Badanie dziejw- jak twierdzi Spengler- wymaga szczeglnego podejcia, ktrego celem jest odnalezienie w losach wielkich kultur wzoru i ksztatu. Wszystkie sposoby pojmowania wiata mona nazwa morfologi. Naley jednak odrni morfologi nauki i morfologi ycia. Nauka stanowi morfologi tego, co mechaniczne i rozcige, a jej celem jest odkrywanie oraz porzdkowanie praw przyrody. W centrum zainteresowania nauki ley wic natura. Tak pojta nauka jest wycznie systematyk. Natomiast morfologia tego, co organiczne, historii i ycia, nosi miano fizjonomiki. Jeeli kultury s organizmami, to ogld ich ksztatw pozwala wykry praksztat kultury, ktry tkwi u ich podstaw. Mwic o gospodarce, jako przedmiocie bada, Spengler stwierdzi, e nie posiada ona adnego systemu, ale wanie ow fizjonomi: Aby zgbi tajemnic jej [gospodarki, przyp. A. B.] wewntrznej formy, jej duszy, potrzebny jest takt fizjonomiczny. Aby osign w niej sukces, trzeba by znawc, tak jak jest si znawc ludzi lub znawc koni; nie potrzeba tu adnej , podobnie jak jedcowi nieprzydatna jest zoologiczna. Ale to znawstwo mona rozbudzi, a to dziki naznaczonemu wspodczuwaniem spogldaniu na histori [...] [Spengler 2001, s. 430]. Kierujc si taktem fizjonomicznym, naley porzuci poszukiwanie praw przyczynowoci, ktra przenika wiat przyrody. Spengler przeciwstawi sobie zatem dwa pojcia: przeznaczenie i przyczynowo, ktre wiza odpowiednio z yciem i prawem. Aby rozpozna form historycznego obrazu wiat, trzeba podj prb odczuwania przeznaczenia. Narzdziem, dziki ktremu mona odgadn oblicze ycia, a wic przeznaczenie, jest takt fizjonomiczny, ktry pozostaje poza zasigiem przyczyny i skutku [Spengler 2001, s. 104]. Waloryzujc intuicj, jako narzdzie rozumienia, Spengler nawiza zapewne do opinii wyraonej przez Diltheya, ktry uzna, e Wadza

czystego mylenia to fikcja, gdy myl nigdy nie bdzie dla samej siebie cakowicie przejrzysta. Jej niewiadome zaoenia maj podwjn natur: jedne s nastpstwem uwikania wiadomoci i historii, inne wynikaj z nakadania si w wiadomoci przedstawie, odczu i pragnie [Brogowski 2004, s. 65]. Co najwaniejsze, jeeli przyrod wyjaniamy, a histori rozumiemy, to wyjanianie jawi si jako proces intelektualny, natomiast w rozumienie dziejw zaangaowane s nie tylko dziaania intelektu, ale wszelkiego rodzaju emocje i przeycia woli, czyli wszystkie siy uczuciowe [Kuderowicz 1987, s. 85]. Porwnujc rnorodne kultury zapomniano, wedug Spenglera, e ich wspczesno nie jest wycznie spraw chronologii, a podobiestwa midzy nimi nie mog by efektem waloryzowania czysto zmysowych danych. Pomidzy kulturami mona dostrzec morfologiczn rwnowano, ktr Spengler nazywa homologi i przeciwstawia j analogii, ktra odnosi si do funkcji: Przez homologi narzdw biologia rozumie ich morfologiczn rwnowano (na przykad puca zwierzt ldowych i pcherz pawny ryb)- w przeciwiestwie do analogii, ktra odnosi si do rwnowanoci ich funkcji. (na przykad puca i skrzela). [...] Przy porwnaniu kultur mona w nich dostrzec homologiczne formacje o kadorazowo odmiennym wyrazistym konturze i o rnej treci znaczeniowej, ale wystpuj one na tych samych okrelonych szczeblach rozwoju- mona rzec, e s rwnoczesne. Tak wic na przykad piramidy i katedry s (