1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 1

1 P. du Bourguet SJ, Sztuka koptów, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991, s. 5–6; W. Myszor, Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–12.2 L. Török, Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700, Brill, Leiden–Boston 2005.

SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU Z UWZGLĘDNIENIEM ZABYTKÓW Z MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE

Na początku spróbujmy wyjaśnić, dlaczego w tytule użyto określenia „sztuka chrześcijań-

skiego Egiptu”, a nie „sztuka koptyjska”, zwłaszcza że będą tu omawiane nieliczne zabytki ze

zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie, które wcześniej określano szeroką nazwą

„sztuka koptyjska”.

Termin „koptyjski” ma znaczenie etniczne oraz wyznaniowe i zwykle odnosi się do egip-

skich chrześcijan. Nazwa oznaczająca ten lud wywodzi się od greckiego słowa Aigyptos

(arabskie qbt lub qft), z którego odrzucono pierwszą dwugłoskę (stało się tak, ponieważ

w języku arabskim samogłoski i dyftongi nie występują na początku wyrazu). Określenie to

nadali w VII wieku wszystkim mieszkańcom podbitego Egiptu Arabowie. Z czasem poję-

cie miało odróżnić chrześcijańskich mieszkańców kraju nad Nilem od wyznawców isla-

mu. Greckie Aigyptos jest natomiast bez wątpienia formą faraońskiej nazwy Het-Ka-Ptah,

co oznaczało „Dom Duszy Ptaha”. Nazwa ta oznaczała starą świątynię w Memfis. Termin

„koptyjski” w rezultacie dotarł z muzułmańskiego Egiptu do Europy za pośrednictwem XVII- i XVIII-wiecznych podróżników i zazwyczaj był używany w odniesieniu do chrześcijan

egipskiego pochodzenia. Nazwa ta może też jednak oznaczać okres historii Egiptu od IV

do połowy VII wieku (czyli do podboju arabskiego) lub ludność egipskiego pochodzenia

zamieszkującą wówczas Egipt niezależnie od tego, czy była chrześcijanami czy poganami.

Inne znaczenie tego terminu to chrześcijański rytuał kościoła w Egipcie i Etiopii1.

Warto zaznaczyć, iż w najnowszej literaturze naukowej odchodzi się od określenia „sztuka

koptyjska”, natomiast w latach osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątych i wcześniej używano

wyłącznie tego terminu. Tymczasem nie jest on, jakby się mogło wydawać, tak oczywisty

i jednoznaczny. Można by przywołać między innymi badania wybitnego znawcy oma-

wianego okresu, Laszlo Töröka, który w pracy Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late

Antique Art in Egypt AD 250–7002 zajmuje na ten temat dość jednoznaczne stanowisko, do

którego się przychylam. Zacytujmy w tym miejscu pointa Töröka, który uważa, iż:

„sztuka egipska między połową III a końcem VII wieku przypada na okres nazywany w li-

teraturze «późnym antykiem» (ok. 250–800), w związku z czym sztuka wzmiankowanego

okresu powinna być definiowana za pomocą tego samego określenia. Jeśli jednak przyjrzy-

Krzysztof Babraj

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 2

my się bliżej pojedynczym zabytkom lub grupom zabytków i dopiero następnie osadzimy

je w kontekście historycznym, to określenie «późny antyk» będzie odnosiło się do okresu

między połową III wieku do jedynie połowy wieku V, po czym nastąpi okres wczesnobizan-

tyjski, który zakończy się podbojem arabskim. W Egipcie natomiast kultura funkcjonująca

właśnie od poł. III wieku do podboju arabskiego (639–646), a także kultura egipskich chrześcijan po zdobyciu Egiptu przez Arabów nazywane są ogólnym terminem

(kultury) «koptyjskiej». Termin ten etymologicznie pochodzi z języka arabskiego,

będąc jednak zapożyczeniem z greki, która z kolei zapożyczyła go z języka egip-

skiego. Terminu «koptyjski» używa się także do określania Kościoła Monofizyckiego

w Egipcie oraz sztuki wyżej wymienionego okresu. Autor rozdziału uważa jednak,

że termin «sztuka koptyjska» powinien być używany jedynie w odniesieniu do

właściwej sztuki Koptów, której szczyt datuje się na pierwszą połowę XX wieku.

W innym kontekście, a więc w odniesieniu do starożytności, powinno się natomiast

używać terminologii chronologicznej, a więc: «sztuka późnego antyku» / «wczesno-

bizantyjska», bez etnicznych czy religijnych korelacji”3.

Mapa prezentująca wybrane ośrodki monastycyzmu na terenie starożytnego Egiptu.

Do sztuki tej zalicza się przede wszystkim wcześniejszą sztukę pogańską, w skład

której wchodziły elementy powstałe na gruncie miejscowych tradycji egipskich, helle-

nistycznych i rzymskich. Sztuka chrześcijańskiego Egiptu nie narodziła się w izolacji,

lecz była immanentną cechą wspomnianych kultur. Ciężko oceniać, na ile czerpała

z estetyki wcześniejszych kultur, a na ile pozostawała odrębna. Największy rozkwit

wspomnianego zjawiska przypada na czasy między IV a VIII wiekiem. Jednym z naj-

ważniejszych wkładów Koptów w rozwój kultury chrześcijańskiej było stworzenie

chrześcijańskiego monastycyzmu4.

Od III do VI wieku w sztuce egipskiej konkurowały z sobą dwa wpływy: jeden

wywodzący się z tradycji hellenistyczno-rzymskiej, a drugi stanowiący lokalny

trend egipski z akcentami sztuki nabatejskiej. Z dużym prawdopodobieństwem

można stwierdzić, że do najstarszych przykładów zaliczanych do początkowej

fazy rozwoju rodzimej sztuki koptyjskiej należą pogańskie stele z Kom Abou

3 Tamże, s. XXV–XXVII.4 Patrz: mapa – wybrane ośrodki monastycyzmu – Wadi Natrun, Abu Mena, w oazie Medinet el-Fayum klasztor w Naqlun, Deir Abu Hennes, Klasztor Czerwony, Klasztor Biały, cmentarz chrześcijański w oazie Kharga el-Bagawat, klasztor św. Symeona koło wyspy Philae, klasztory nad Morzem Czerwonym: św. Antoniego i św. Pawła. Interesujący zarys chrześcijaństwa koptyjskiego przedstawia ks. W. Myszor w: Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–32. Należy także przywołać liczne prace prof. Ewy Wipszyckiej-Bravo, wybitnej znawczyni monastycyzmu egipskiego. Dodajmy również, iż nauka polska zajmująca się tą dyscypliną ma swoje ugruntowane miejsce w świecie. Warto wymienić jeszcze, spośród wielu innych, prof. Włodzimierza Godlewskiego, Tomasza Derdę i Adama Łajtara.

Aleksandria

Giza

Kair

Abu Sir

Abu Mena

Teby

Asuan

Deir Abu Hennes

Faw Quibli

Wadi El Natum

Sakkar

klasztor taposiris magna

klasztor świętego minaklasztor świętego mina

klasztor świętego minaklasztor świętego mina

klasztor świętego mina

klasztor świętego fana

Fajum

El Naqlun

Abu Fana

Suchadż

klasztor św katarzyny

klasztor świętego fana

klasztor archanioła gabriela

czerwony klasztor

biały klasztor

klasztor świętego pachomiusza

w pbow

Deir el-Ahmar

Deir el-Abiad

Nil

Nil

Nil

Za

t ok

a S

ue s k a

Nil

U stóp góry Swietej Katarzyny i góry Synaj

Deir Abu Hadraklasztor świętego symeona

klasztor świętego jeremiasza

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 3

Billou (gr. Terenuthis), datowane pomiędzy 268 a 340 r. n.e.5.

W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajduje się zbiór

dziewięciu stel wchodzący w skład kolekcji zabytków z Egiptu

zgromadzonych przez żołnierzy Armii Polskiej walczących pod-

czas II wojny światowej na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Trzy

ze stel (Stela chłopca Besa z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5233643, MAK/AS/1447,

Stela kobiety z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5257090, Fragment steli z trzema osoba-

mi z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5257688) wykonanych w konwencji ikonograficz-

nej nekropolii w Kom Abou Billou, nabyte w Muzeum Kairskim,

przypuszczalnie zostały znalezione w Abydos w Górnym Egip-

cie. Pochodzenie pozostałych sześciu obiektów jest nieznane.

Niemniej na podstawie ikonografii można przypuszczać, iż

pochodzą z Kom Abou Billou6.

Architektura

Najstarsze znane sakralne budowle chrześcijańskie, w których była

sprawowana liturgia, pochodzą z przełomu IV i V wieku. Przewa-

żał wśród nich typ bazylikowy z prezbiterium trójapsydowym

ułożonym w różnych konfiguracjach. Wnętrze było podzielone na

trzy nawy, w których znajdowały się kolumnady. Nad prezbiterium

mogła się znajdować kopuła. Najdawniejszymi przykładami tego

typu budowli są klasztory Czerwony (Deir el-Ahmar) i Biały (Deir

el-Abiad) w pobliżu Sahag. Warto wymienić również kościół w pto-

lemejskiej świątyni w Taposiris Magna w arabskim Abou Sir koło

Aleksandrii oraz kościół wbudowany w świątynię Amona w Luk-

sorze i inne. Wydaje się, że najważniejszym założeniem sakralnym

był zespół architektury w Abu Mena niedaleko wybrzeża koło Aleksandrii. We wspomnianym

zespole nad hipogeum św. Menasa wybudowano martyrium na planie tetrapylonu, który

został włączony w trójnawową bazylikę powstałą w czasach biskupa Atanazego Wielkiego.

5 Omówienie cmentarza, czasu powstania i jego datowania nawet na czasy chrześcijańskie por.: W. Godlewski, Egipskie stele nagrobne z okresu rzymskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1985, s. 235–252.6 H. Szymańska-Wasylewska, Stele z Kom Abou Billou w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, „Studia Archeologiczne” 1985, nr 4, Uniwersytet Warszawski, s. 279–292; A. Sadurska, Z. Kiss, J. Kolendo, J. Kubińska, A. Łukaszewicz, T. Mikocki, J, Ostrowski, Corpus Signorum Imperii Romani. Corpus Des Sculptures Du Monde Romain. Pologne. Les Monuments Funéraires: Autels, Urnes, Stèles, Divers dans Les Collections Polonaises, Académie Polonaise des Sciences, Centre d’Archéologie Méditerranéenne, Warszawa 1990. W glossach omówiono zabytki z Terenuthis (Kom Abou Billou) o następujących nr. inw. MAK/AS/1444, MAK/AS/1451, MAK/AS/1449, MAK/AS/1719, MAK/AS/1448, MAK/AS/1558, MAK/AS/1450, MAK/AS/1446, MAK/AS/1447; K. Babraj, H. Szymańska, Bogowie starożytnego Egiptu (The Gods of Ancient Egypt), Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kraków 2000, nr. glossy 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 132.

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 4

Sztuka monastyczna

Pierwotnie anachoreci7 zamieszkiwali w Egipcie pustelnie, zwykle wykute w skałach na

pustyni. Niejednokrotnie adaptowali grobowce egipskie czy też pomieszczenia w świąty-

niach. Po ich działalności do dziś przetrwały różnego rodzaju sgraffita, inskrypcje czy też

papirusy. Ściany ermitaży były przeważnie zdobione malowidłami związanymi z symboliką

chrześcijańską, przedstawiającymi krzyże czy postacie świętych. Do bardziej znanych za-

łożeń monastycznych należą takie zespoły jak Kellia8, znajdująca się po zachodniej stronie

Delty Nilu, czy klasztor św. Apollona w Bawit z przełomu V i VI wieku. Ten drugi charaktery-

zuje się dużą liczbą ciekawych pod względem ikonograficznym malowideł, które są umiesz-

czone w licznych modlitewnych niszach. Należy wymienić także nieistniejący już klasztor

św. Jeremiasza w Sakkarze z V–VII wieku. Znajdowało się w nim przedstawienie Wniebo-

wstąpienia Chrystusa z Matką Bożą umiejscowioną centralnie. Maria zasiadała na tronie

z Dzieciątkiem i była ukazana jako karmiąca. Również z tego klasztoru pochodzi jedyny

w swoim rodzaju wysoki tron biskupi (rys. 2) wykonany w wapieniu, obecnie znajdujący się

w Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze.

Tron biskupi, Muzeum Koptyjskie w Kairze, rys. Jarosław Dobrowolski, Kair 1986.

Począwszy od VII wieku, architektura monastyczna uległa unifi-

kacji i nie wniosła większych zmian. Tym samym nie zaskakuje

już nowatorskimi rozwiązaniami. Należy także powiedzieć o cie-

kawych zabytkach Kairu koptyjskiego, do których należą kościół

Najświętszej Mari Panny („Wiszący”), kościół św. Sergiusza

z grotą Świętej Rodziny, kościół św. Barbary i zespół klasztorny

św. Jerzego.

Rzeźba

Rzeźba występuje przede wszystkim w postaci detalu architek-

tonicznego, jako dekoracja kapiteli, kolumn, gzymsów, konch,

nadproży i innych. Były one wykonywane w większości z różnych gatunków kamienia

i charakteryzowały się zwykle głębokim reliefem. Wzory dla poszczególnych elementów

czerpano z natury. Używano bogatej gamy motywów roślinnych: kwiatów lotosu, winnych

gron, liści akantu, wici roślinnej, czy palmet. Największy rozkwit wspomnianych elementów

przypadał na IV–VI wiek; w późniejszym okresie ten rodzaj sztuki uległ uschematyzowaniu.

7 Anachoretyzm (gr. ἀναχωρέω – oddalać się) był popularnym we wczesnym chrześcijaństwie ruchem ascetyzmu. Anachoreci byli pustelnikami spędzającymi życie w zupełnym odosobnieniu, co było formą umartwiania się i zjednoczenia z Bogiem.8 https://www.google.pl/search?newwindow=1&site=&source=hp&q=Kellia&oq=Kellia&gs_l=hp.13..0j0i30l9.1902.5406.0.9068.7.7.0.0.0.0.128.684.4j3.7.0....0...1c.1.48.hp..1.6.554.0._FmvXLkXVA8; http://ldysinger.stjohnsem.edu/@texts/0400_apophth/02_nit-kel-scet.htm (dostęp: 14.07.2014).

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 5

W obręb detalu architektonicznego można także włączyć stele

nagrobne. W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajduje

się fragment steli (http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5257752)9 z przedstawieniami symbolicznych

motywów używanych w sztuce nagrobnej, takich jak gołąbek

z gałązką, szeroko rozpowszechniony element w sztuce chrze-

ścijańskiej symbolizujący Ducha Świętego.

Tkanina

Tkaniny na terenie Egiptu środkowego i południowego zacho-

wały się w dobrym stanie ze względu na suchy klimat i dlatego

są szczególnie dobrze reprezentowane w muzealnych kolek-

cjach. Wykonywano je w technikach: kilimowej, płochowej,

grzebykowej i sumakowej. Metody tkania, które stosowano,

to: szparkowa, zwykła, kombinowana i bouclé. W najstarszych

tkaninach, pochodzących z przełomu IV i V wieku, motywem

przewodnim były przedstawienia o tematyce mitologicznej.

W późniejszym okresie stosowano już całą gamę motywów

zaczerpniętych z Biblii, zarówno ze Starego, jak i Nowego

Testamentu. Powszechna była również ornamentyka roślin-

na. Również Muzeum Archeologiczne w Krakowie posiada

niewielki zbiór tkanin, który został pierwotnie zgromadzony

w Egipcie przez Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich.

Do najcenniejszych zabytków kolekcji należą fragmenty tka-

nin koptyjskich (http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a-/26804/113986610 i http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a-/26804/1183760411).

Rozwój chrześcijańskiej sztuki Egiptu po podboju Arabów wy-

raźnie wyhamował, nastąpił wręcz regres. Twórcy byli wyizolo-

wani i tworzyli raczej w zamkniętych enklawach. Niemniej wciąż

powstawały nowe ośrodki kultu lub też te znane już wcześniej

były reaktywowane. Sztuka tego okresu zaczęła przyjmować

charakter bardziej ludowy. Osobnego omówienia wymagają

ikony, rękopisy iluminowane czy też bogato zdobiona i zróżnico-

9 Np. K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr glossy 132.10 E. Jastrzębowska, Mythological and Biblical Heroes of Christians in Egypt, „Etudes et Travaux” 2013, no. XXVI, s. 339–345, podważa interpretacje tej sceny, którą przedstawił K. Babraj w: K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr. glossy 133. Jastrzębowska uważa, iż przypuszczalnie mamy tu do czynienia z Bogiem mówiącym do Adama, który ukazany jest w geście modlitewnym, i miałaby to być scena z raju, zanim Adam popełnił grzech pierworodny. Babraj podtrzymuje swoje stanowisko, które jest zawarte na kartach wyżej wspomnianego katalogu. Szersza odpowiedź jest przygotowywana w oddzielnym artykule. 11 K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr glossy 125.

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 6

wana pod względem form ceramika. Również ta twórczość miała duży wpływ na chrześci-

jańską sztukę Etiopii czy też Nubii.

Wybrana bibliografia:

• Babraj K., Szymańska H., Bogowie starożytnego Egiptu (The Gods of Ancient Egypt), Muzeum

Archeologiczne w Krakowie, Kraków 2000.

• Capuani M., Meinardus O.F.A., Rutschowscaya M.-H., Gabra G. (ed.), Christian Egypt: Coptic

Art and Monuments Through Two Millennia, American University in Cairo, Cairo 2002.

Farag L.M. (ed.), The Coptic Christian Heritage. History Faith and Culture, Routledge, New York

2014.

• Gabra G., Coptic Monasteries: Egypt’s Monastic Art and Architecture, The American Universi-

ty in Cairo, Cairo 2002.

• Gabra G., Christianity and Monasticism in the Fayoum Oasis, American University in Cairo,

Cairo 2005.

• Gabra G., Illustrated Guide to the Coptic Museum and Churches of Old Cairo, The American

University in Cairo, Cairo 2007.

• Gabra G., The Illustrated Guide to the Coptic Museum and Churches of Old Cairo, American

University in Cairo, Cairo 2007.

• Gabra G., Treasures of Coptic Art in the Coptic Museum and Churches of Old Cairo, American

University in Cairo, Cairo 2007.

• Gabra G., Historical Dictionary of the Coptic Church (Historical Dictionaries of Religions, Phi-

losophies, and Movements…), American University in Cairo, Cairo 2008.

• Gabra G. (ed.), Coptic Civilization. Two Thousand Years of Christianity in Egypt, American Uni-

versity in Cairo, Cairo 2014.

• Gabra G., Ludwig C. (eds.), Sherif S. (photographer), The Churches of Egypt: From the Jour-

ney of the Holy Family to the Present Day, American University in Cairo, Cairo 2007.

• Gabra G. (author), Ludwig C. (ed.), Jackson M. (ed.), Sherif S. (photographer), The History

and Religious Heritage of Old Cairo: Its Fortress, Churches, Synagogue, and Mosque, American

University in Cairo, Cairo 2013.

• Gabra G., Abdel S., Cairo: The Coptic Museum & Old Churches, American University in Cairo,

Cairo 1993.

• Gabra G., Takla H.N. (eds.), Christianity and Monasticism in Upper Egypt, vol. 1: Akhmim and

Sohag, American University in Cairo, Cairo 2008.

• Kamil J., Coptic Egypt: History and a Guide (2nd ed.), American University in Cairo, Cairo

1999.

• Meinardus O.F.A., Two Thousand Years of Coptic Christianity (2nd ed.), American University

in Cairo, Cairo 1999.

• Meinardus O.F.A., Christian Egypt Ancient and Modern, American University in Cairo. Cairo

1977.

• Perry P., Jesus in Egypt: Discovering the Secrets of Christ’s Childhood Years, Ballantine Books,

New York 2003.

• Aziz S.A. (ed.), The Coptic Encyclopedia, vol. 1–8, Macmillan Publishing Company, New York

1991.

• Török L., Transfigurations of Hellenism: Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700, Brill,

1. WERSJA PODSTAWOWA ZNAKU

SYSTEM IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ PROJEKTU

„WIRTUALNE MUZEA MAŁOPOLSKI” ZAKŁADA

WYSTĘPOWANIE 1 PODSTAWOWEJ FORMY ZNAKU

W POSTACI LOGOTYPU. JEJ ROZSZERZENIE STANOWIĄ:

LOGO, UZUPEŁNIAJĄCE WARIANTY LOGOTYPU I DODATKOWE

WERSJE KOLORYSTYCZNE.

ZNAK OPARTY ZOSTAŁ O STYLIZOWANE LITERY „WMM”

NAWIĄZUJĄCE SWOIM KSZTAŁTEM DO KORONY

OBECNEJ W IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO.

LITERY WPISANE SĄ W OTWARTĄ FORMĘ OPARTĄ O KOŁO

MAJĄCĄ BUDZIĆ SKOJARZENIA ZE ZNAKIEM @.

DO ZAPROJEKTOWANIA LOGOTYPU WYKORZYSTANO KRÓJ

PISMA FF DIN ROUND PODKREŚLAJĄCY ZWIĄZEK PROJEKTU

Z NOWOCZESNĄ TECHNOLOGIĄ.

muzea.malopolska.plSztuka chrześcijańskiego Egiptu / 7

Leiden, Boston 2005.

• Zibawi M., Images de l’Egypte chrétienne. Iconologie copte, Paris, Picard 2003.

• Zibawi M., (Préface de Christian Cannuyre), Paris, Picard 2005.

Linki do sztuki chrześcijańskiej w Egipcie [dostęp: 14.07.2014]:

• Wybrane zabytki sztuki koptyjskiej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie,

historia kolekcji: http://www.mnw.art.pl/kolekcje/zbiory-studyjne/zbiory-sztuki-starozytnej-i-wschodniochrzescijanskiej/kolekcja-sztuki-koptyjskiej/ • Strona Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze, informacje na temat historii muzeum oraz

kultury Koptów: http://www.coptic-cairo.com/museum/museum.html• Prezentacja Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze i zabytków w nim eksponowanych:

https://www.youtube.com/watch?v=suiFcUHUa1E http://easternchristianbooks.blogspot.com/2013/10/coptic-christian-heritage.html• Prezentacja książki będącej kompleksowym wprowadzeniem do dziedzictwa Koptów:

The Coptic Christian Heritage, Lois M. Farag• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala 1: http://commons.wikimedia.org/wiki/Catego-ry:Coptic_Egypt_in_the_Louvre_-_Room_1• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala B: http://commons.wikimedia.org/wiki/Catego-ry:Egyptian_antiquities_in_the_Louvre_-_Room_B• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala C: http://commons.wikimedia.org/wiki/Catego-ry:Egyptian_antiquities_in_the_Louvre_-_Room_C• Wybrana bibliografia dotycząca Koptów i tkanin koptyjskich: http://www.iub.edu/~iu-am/online_modules/coptic/biblio.html• Różne zabytki ze sztuki koptyjskiej: https://www.google.pl/search?q=metropolitan+museum+of+art+new+york+coptic&newwindow=1&sa=N&tbm=isch&tbo=u&source=univ&ei=rxqjU5qhB5Cp7Ab8zICQAw&ved=0CIsBELAEOAo&biw=1366&bih=651• Obszerna bibliografia do studiów na temat kultury Koptów: Coptic_Studies_Bibliogra-phy.Title_List_Owned_by_AUC.c.3.LM.LATEST

• Projekt graficzny

i wykonanie:

Anna Zabdyrska

• Prezentacja interaktywna:

Igor Szelest

• Redakcja:

Kinga Kołodziejska