Powszechnie znana jest konieczność do wyrażania przez człowieka swoich duchowych potrzeb Każda społeczność przechodząc przez kolejne etapy rozwoju docierała do wysoko rozwiniętego zaplecza kulturalnego w ktoacuterym istotną rolę odgrywała także muzyka

W starożytnym Egipcie pełniła ona szczegoacutelną funkcję Stanowiła nieodłączny element

kultu religijnego towarzyszyła licznym obrzędom i świętom nadając im odpowiednią oprawę Przejawiała jednak także swoacutej świecki charakter pełniła funkcję rozrywki na dworze faraona podczas uczt umożliwiając zarazem zwykłym śmiertelnikom zaspokojenie naturalnej potrzeby zabawy śpiewu i tańca Niemałą rolę odgrywała roacutewnież w sferze militarnej Najdokładniejsze odtworzenie i poznanie muzyki umożliwiają znaleziska oryginalnych instrumentoacutew ktoacuterymi posługiwali się Egipcjanie dokonywane dzięki odpowiednim warunkom postdepozycyjnym a także ikonografia

Wzory instrumentoacutew były przejmowane przez Egipcjan z terenu Azji ndash większość typoacutew ma swoje analogie wśroacuted znalezisk pochodzących z Mezopotamii Egipcjanie nadali jednak swoim instrumentom wyjątkowy charakter i specyficzny wygląd szczegoacutelnie jeśli chodzi o instrumenty stosowane w kulcie religijnym

M Duchesne-Guillemin Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 289

Małgorzata Kajzer

Instrumentarium muzyczne starożytnego Egiptu

Egipt

202

Możliwości odtwarzania muzyki i badania nad egipskim instrumentarium

Dziedzina ta może być badana dzięki źroacuted-łom pisanym (min teksty pieśni) materialnym (zachowane instrumenty muzyczne lub ich elementy) oraz dzięki ikonografii Jeśli chodzi o cywilizację egipską szczegoacutelną rolę odgrywa trzeci rodzaj źroacutedeł Szczęśliwie dla badaczy Egipcjanie wykazywali tendencję do pozostawie-nia obrazowej reprezentacji wszystkich rodzajoacutew działań podejmowanych w codziennym życiu2 Wiązało się to z wiarą w magiczną moc dzieł sztuki ndash oddawanie w formie obrazoacutew czynności związanych z ludzką egzystencją miało na celu zapewnienie roacutewnie obfitego i szczęśliwego życia w zaświatach Ściany grobowcoacutew i świątyń ob-fitują zatem w sceny muzyczne przedstawiające grupy muzykoacutew lub boacutestwa trzymające w rękach swoje muzyczne atrybuty Tego typu źroacutedła ikonograficzne pozwalają bardzo dokładnie od-tworzyć rzeczywisty wygląd instrumentoacutew oraz kontekst wykonywania muzyki Dzięki nim na podstawie cheironomicznego3 ułożenia rąk i palcoacutew muzykoacutew podjęte zostały także proacuteby odtworzenia systemu dźwiękowego Dokonał ich Hans Hickmann jeden z najważniejszych badaczy muzyki egipskiej ktoacutery opracował instrumenty znajdujące się obecnie w kolek-cji Muzeum w Kairze Powołał także Kairskie Towarzystwo Badań nad Muzyką Staroegipską i prowadził liczne badania nad zachowanymi instrumentami umożliwiającymi najdokład-niejsze poznanie muzyki (po osadzeniu w odpo-wiednim kontekście na podstawie przedstawień w sztuce) Niemałą rolę odgrywają także źroacutedła filologiczne ndash Egipcjanie bardzo często opatrywali swoje wytwory objaśniającymi inskrypcjami co umożliwiło wspoacutełczesnym poznanie większości oryginalnych nazw instrumentoacutew

2 J PulverThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 303 cheironomia ndash gestykulacja dyrygowanie J Chomiński K Wilkowska-Chomińska Historia muzyki cz I Krakoacutew 989 s 0 C Sachs Historia instrumentoacutew muzycznych [tłum] Olędzki S Warszawa 97 s 8

Rys historyczny

Jak powszechnie wiadomo muzyka już w najwcześniejszym okresie posiadała swoje znaczenie kultowe Wierzono że poprzez grę na prostych instrumentach i wyzwalanie dźwiękoacutew ludzie są w stanie ożywić i przebłagać ukryte siły natury

Jako że muzyka miała głoacutewnie rytualny cha-rakter najważniejszym etapem jej rozwoju był okres Starego Państwa (ok 270ndash29828 pne)7 Wtedy właśnie wykształciły się w pełni najważniejsze kulty religijne poznane dzięki inskrypcjom grobowym ktoacuterych dźwiękową ilustrację stanowią przedstawienia scen muzycz-nych instrumentalistoacutew tancerzy i śpiewakoacutew8 Okres Starego Państwa to czas kiedy stosowane były wyłącznie instrumenty posiadające swoje mezopotamskie odpowiedniki9 Sądząc po ro-dzajach używanych instrumentoacutew oraz naturze przedstawień scen muzycznych wyobrażających siedzące naprzeciw siebie postacie męskie muzyka tego okresu miała raczej spokojny charakter0

W dobie Średniego Państwa (208ndash79 pne) w dziedzinie muzyki wyraźnie rysują się oddziaływania zaszczepione przez Hyksosoacutew a muzyka nabrała dynamiki i bardziej krzykli-wego charakteru

Po zakończeniu tzw II Okresu Przejściowego (79ndash3930 pne) kontakty egipsko-me-zopotamskie zostają wznowione Wśroacuted instru-mentoacutew pojawiają się nowe kategorie pionowa harfa kątowa liry instrumenty szyjkowe czy trąbki zanikają natomiast egipskie flety i klarnety2 Okres Nowego Państwa (3930 ndash 070 pne) szczegoacutelnie obfituje w zabytki litera-tury i sztuki ktoacutere pozwalają ustalić kontekst HG Farmer The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 27 Wszystkie datowania zastosowane w niniejszym artykule pochodzą z podręcznika J Śliwy (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 87-378 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 379 C Sachs op cit s 80 N Scott The Daily Life of the Ancient Egyptians ldquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 7 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 372 C Sachs op cit s 8

7202

Kultura

wykonywania muzyki3 Po podboju obszaru Azji Południowo-Zachodniej za czasoacutew XVIII dynastii (3930ndash292 pne) państwo egipskie wzbogaciło się o nowych syryjskich muzykoacutew a właściwie muzykantki ktoacutere zostały sprowadzone najprawdopodobniej w charakterze niewolnic Były one wysoce utalentowane a wśroacuted ich umiejętności zwracała uwagę roacutewnoczesna gra na instrumencie śpiew i taniec

Do Egiptu napływały zatem azjatyckie mo-dele instrumentarium ktoacutere wkroacutetce wzbogaciło się o nowe typy instrumentoacutew strunowych a w okresie ptolemejskim o talerze i kastanie-ty Stopniowo dochodziło do unifikacji strefy śroacutedziemnomorskiej pod rządami perskimi a następnie greckimi i rzymskimi co spowodo-wało że lokalne odrębności dotyczące roacuteżnych dziedzin życia kulturalnego (w tym muzyki) zaczęły tracić na znaczeniu

Instrumenty egipskie ndash informacje ogoacutelne

Instrumenty egipskie można ująć w kilka kate-gorii według powszechnie stosowanego podziału w zależności od sposobu uzyskiwania dźwięku Wyroacuteżniamy zatem instrumenty perkusyjne (z podziałem na idiofony ndash samobrzmiące oraz membranofony) instrumenty dęte (aerofony) a także instrumenty strunowe (chordofony) Nie funkcjonowały najprawdopodobniej instrumenty smyczkowe

Instrumenty stosowane były w zależności od potrzeb w charakterze akompaniamentu lub solo Z dużą dozą prawdopodobieństwa można sądzić że konstruowali je sami muzycy7 Materiały używane do ich tworzenia dobierane były zależnie od rodzaju instrumentu (co jest kwestią dość oczywistą) ale także od ich funk-cji ndash użytkowej lub symbolicznej Należały do nich surowce takie jak drewno glina kość słoniowa brąz złoto srebro ceramika czy fajans Struny wykonywane były ze zwierzęcych jelit o czym

3 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 38 N Scott op cit s 8 C Sachs op cit s 8 Ibidem 7 E Erman H Ranke Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923 s 80

świadczą także znaleziska8 W odniesieniu do Starego Państwa pojawiła się dyskusyjna kwestia tworzenia ich z bliżej nieokreślonego rodzaju włoacutekien roślinnych ktoacutere miały uniemożliwić kapłanom pociągającym za struny łamanie zakazu wchodzenia w kontakt z materią pochodzenia zwierzęcego9 Brak jednak odpowiednich do-wodoacutew na poparcie tego argumentu

Instrumenty były niejednokrotnie opatrywane dekoracją malarską lub reliefową Odnajdujemy na nich symboliczne przedstawienia bogoacutew Ideę boskości generalnie wyobrażał wąż ale znamy instrumenty dedykowane konkretnym boacutestwom Wspomnieć można o istnieniu sistroacutew zdobionych charakterystycznym wyobrażeniem bogini Hathor z krowimi uszami lub (rzadziej) motywem kota związanym z Bastet Szakal rzeź-biony na lirach był symbolem Anubisa a głowa sokoła ndash Amona20

Okres wczesnodynastyczny i pierwsze instrumenty

Najwcześniejszą grupę instrumentoacutew stosowa-nych w Egipcie stanowią instrumenty perkusyjne przybierające formę idiofonoacutew (instrumentoacutew samobrzmiących)

Jednym z pierwszych instrumentoacutew ktoacutery przetrwał w egipskich źroacutedłach jest tzw klaskanka (ihy narsquotahi) znana dobrze z ikonografii Zło-żona była z dwoacutech prętoacutew wygiętych na kształt bumerangu (rys) i pierwotnie stosowana była jako narzędzie służące myśliwym do płoszenia ptactwa ktoacutere to zastosowanie ma swoje potwier-dzenie etnograficzne2 Wczesne egzemplarze klaskanek były niekiedy rzeźbione na kształt ludzkich lub zwierzęcych głoacutew22 Instrumenty te wykonywane z drewna lub kości słoniowej mogły przybierać formę jedno- i dwuręczną23 Klaskanki funkcjonowały w roacuteżnych formach przez cały okres rozwoju państwa egipskiego

8 JG Head Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007 s 9 Ibidem20 HG Farmer op cit s 282 C Sachs op cit s 8-822 R Anderson Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 923 C Sachs op cit s 87

Egipt

8 202

o ich popularności mogą świadczyć liczne okazy znajdujące się w wielu muzeach2

Kolejną kategorię najwcześniej funkcjo-nujących instrumentoacutew stanowią grzechotki wypełniane otoczakami lub kawałkami gliny2 Przykłady glinianych grzechotek znane są ze znalezisk w Tell-el-Farcha (rys 2) Pięć dekoro-wanych rytami egzemplarzy zostało znalezionych w obrębie centrum kultowo-administracyjnego z okresu kultury Nagada III (33003200ndash270 pne) Są to unikatowe znaleziska nie posiada-jące do tej pory analogii wśroacuted innych zespołoacutew zabytkoacutew2

Spośroacuted instrumentoacutew dętych z okresu predynastycznego znane jest pierwsze przed-stawienie fletu prostego (sebarsquo lub seby) ndash tzw piszczałki pionowej o zadęciu krawędziowym27 Ukazana została ona na palecie z Hierakonpolis datowanej na tysiąclecie pne28 Piszczałki tego typu wykonywane były z trzciny o długości do jednego metra posiadały od dwoacutech do sześciu otworoacutew palcowych i trzymane były podczas gry ukośnie

Instrumenty z okresu Starego Państwa

Jak już wspomniano okres Starego Państwa to czas kiedy wyraźnie dostrzec można wpływy sumeryjskie Pojawiają się kategorie instrumen-toacutew ktoacutere nadadzą trwały kształt egipskiemu instrumentarium

Wśroacuted idiofonoacutew nadal funkcjonują klaskan-ki ktoacutere w poacuteźniejszych okresach jako instru-menty muzyczne o charakterze czysto rytualnym dekorowane były dłońmi (rys 3) lub twarzą bogini Hathor29 Znane są także egzemplarze rzeźbione na kształt kwiatoacutew lotosu ndash symbolu (min) regeneracji

Kolejnym przykładem perkusyjnego instru-mentu samobrzmiącego jest sistrum roacutewnież związane z kultem Hathor (potem także Izydy) Złożone było z uchwytu ramy oraz przymocowa-2 HG Farmer op cit s 272 M Duchesne-Guilleminop cit s 2892 M Chłodnicki K Ciałowicz Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 28 327 C Sachs op cit s 88-8928 HG Farmer op cit s 2829 B Lawergren Music[w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0

nych do niej poprzecznych płytek30 Wierzono iż rytmiczne brzęczące dźwięki sistrum odpędzają siły zła i ciemności Sistrum zyskało popularność we wszystkich krajach strefy śroacutedziemnomorskiej a ślady jego zastosowania znane są z Etiopii a nawet Kaukazu3 Znanych jest kilka typoacutew sistrum Jeden z nich sehem występujący za czasoacutew VI dynastii (2300 pne) posiadał drew-niany lub ceramiczny korpus inny ndash sešešet posiadał formę metalową32 Wśroacuted egiptologoacutew typ ten znany jest jako naos sistrum gdyż nad uchwytem zakończonym głową bogini Hathor posiadał ramę w kształcie elewacji małej świątyni (rys ) Wydaje się że forma ta stosowana była jedynie w Egipcie gdyż nie znaleziono żadnego egzemplarza tego typu poza jego granicami33

Dźwięki sistrum często łączone były z dźwię-kami menatu ndash innego instrumentu idiofoniczne-go o ktoacuterym mowa będzie w kontekście okresu Średniego Państwa

W Starym Państwie nie funkcjonują jeszcze membranofony Unikalny relief pochodzący ze świątyni słońca Niuserre (ok 2700 pne) znajdującej się niedaleko Abusir przechowywany obecnie w Monachium ukazujący goacuterną część bębna dużych rozmiaroacutew należy wiązać raczej z sumeryjskim importem3

Wśroacuted instrumentoacutew dętych oproacutecz nadal funkcjonujących piszczałek pionowych (rys ) oraz kroacutetkich fletoacutew trzymanych poziomo3 w Starym Państwie pojawiły się klarnety (mat) roacuteżniące się od fletoacutew obecnością pojedynczego stroika Brak tego typu instrumentoacutew w Mezopo-tamii pozwala sądzić iż klarnet był miejscowym wytworem egipskim3 (rys ) funkcjonowały jako podwoacutejne piszczałki zaopatrzone w kilka otworoacutew nie połączone ze sobą i posiadające odrębne ustniki37 Na podstawie oryginalnych znalezisk wiemy iż nadal konstruowane były z trzciny lub drewna a ich ustniki wykonywano z papirusu38 Grający na klarnecie dwoistym

30 C Sachs op cit s 873 A Buchner Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych [tłum] Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99 s 3732 HG Farmer op cit s 2733 C Sachs op cit s 873 C Sachs op cit s 973 E Erman HRanke op cits 293 M Duchesne-Guillemin op cit s 2937 HC Wysham The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 7338 E Erman HRanke op cits 29

9202

Kultura

zatykał roacutewnoległe otwory w obu piszczałkach roacutewnocześnie uzyskując charakterystyczne pulsujące brzmienie spowodowane roacuteżnicami w długości czy położeniu otworoacutew39

Ostatnią kategorią instrumentoacutew ktoacuterą można wiązać z okresem Starego Państwa są harfy znane w Egipcie jako ben bent bin lub bint0 Zyskały one ogromną popularność szybko stając się najważniejszymi i jednymi z najbardziej charakterystycznych egipskich instrumentoacutew Geneza harfy jest problematyczna gdyż egzem-plarze znane z Egiptu (chronologicznie młodsze) posiadają bardziej skomplikowaną budowę niż harfy sumeryjskie i wyraźnie się od nich roacuteżnią Harfy egipskie były zaopatrzone w specjalne guziki służące do mocowania strun natomiast analogiczne instrumenty z Sumeru nie posiadały takiego mechanizmu a ich struny były jedynie nawijane na ramię Zgodnie z wyjaśnieniem Curta Sachsa2 nie świadczy to jednak o ich bardziej ar-chaicznym charakterze ndash wręcz przeciwnie ndash harfy z guzikami są ewolucyjnie starsze gdyż trudniej było je nastroić problem ten rozwiązano usu-wając mechanizm mocowania strun na trwale Nie można jednak wykluczyć iż harfy powstały niezależnie w ośrodkach sumeryjskim i egipskim wykształcając się z prostej formy łuku muzycz-nego3 W tym okresie funkcjonował typ harfy łukowej o poacutełksiężycowatym a od V dynastii poacutełkolistym kształcie posiadającej sześć strun Instrument z reguły umieszczany był się na ziemi a harfista grał w pozycji klęczącej (rys 7)

Typowym zestawem instrumentalnym w Sta-rym Państwie był flet klarnet oraz kilka harf Instrumenty dobierano zatem w ten sposoacuteb by część z nich nadawała rytm część natomiast pro-wadziła linię melodyczną7 Stanowi to o wysokim stopniu zaawansowania muzycznego i jest dobrze widoczne na przedstawieniach w sztuce

39 C Sachs op cit s 900 HG Farmer op cit s 27 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 93 M Duchesne-Guillemin op cit s 292 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 92 B Lawergren op cit s 27 HA Schloumlgl Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry tłum A Gadzała Warszawa 2009 s 79

Średnie Państwo ndash nowe kategorie instrumentoacutew rozwoacutej starszych oddziaływania wschodnie

Wśroacuted instrumentoacutew samobrzmiących znane są z tego okresu klaskanki połączone ze sobą w dolnej partii i zakończone drobnymi głoacutewkami (rys 8) składane jak dary grobowe do okresu Nowego Państwa8

Menat to instrument idiofoniczny ktoacutery można umieszczać wśroacuted grzechotek składający się z licznych sznuroacutew paciorkoacutew przymocowanych do metalowego uchwytu i towarzyszący niekiedy dźwiękom sistrum Curt Sachs nie uwzględnił go w swoich studiach nad muzycznym instru-mentarium przypisując mu funkcję naszyjnika istnieją jednak źroacutedła ikonograficzne i pisane wspominające o użyciu menatu w kontekście wykonywania muzyki9 W okresie Średniego Państwa obserwujemy wreszcie pojawienie się membranofonoacutew Pierwsze bębny o beczułko-watym kształcie wykonywane z drewna ktoacuterych przykładowe egzemplarze przechowywane są w zbiorach kairskich i paryskich datowane są na okres panowania XII dynastii (939938ndash79 pne)0 W Metropolitan Museum of Art w No-wym Jorku oraz w Luwrze znajdują się masywne bębny posiadające ok 30 cm wysokości na nekropoli w Beni Hassan (grobowiec nr 83) odnaleziono zaś bęben osiągający metr wysoko-ści2 Charakterystyczną dla egipskich bębnoacutew cechą jest oplatanie ich siecią rzemieni i sznurkoacutew w celu naciągnięcia membran oraz podtrzymania całości korpusu Tego typu zabezpieczenie może wskazywać na pierwotne wykonywanie tych instrumentoacutew z gliny3 i choć nie zachowały się do naszych czasoacutew oryginalne egzemplarze znane są analogiczne hinduskie bębny wykony-wane właśnie z tego surowca Ich budowa może wskazywać także na nubijską proweniencję gdyż bębny znane z Mezopotamii były łączone za pomocą gwoździ lub klejone Bębny uderzane obustronnie zawieszane były w pozycji poziomej na szyi grającego (rys 9) umożliwiając mu roacutew-noczesny marsz co łatwo godzi się z faktem iż

8 M Duchesne-Guillemin op cit s 2889 Ibidem s 2890 HG Farmer op cit s 27-28 C Sachs op cit s 972 M Duchesne-Guillemin op cit s 2903 C Sachs op cit s 97 M Duchesne-Guillemin op cit s 290

Egipt

0 202

instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary) otwarty u dołu z jedną membraną na wierzchu ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok 70 (pne) i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki

Pośroacuted harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiaroacutew niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna7 Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją8

Nowe Państwo ndash apogeum roacuteżnorodności

W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki ktoacutere oproacutecz dotychczasowych typoacutew są repre-zentowane także przez inny rodzaj W swojej nowej formie zostają skroacutecone do ok 80 mm długości i formuje się je na kształt owocoacutew granatu lub szyszek co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety9 W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum w ktoacuterym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu) Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego0 [w jakim okresie warto to zaznaczyć jak roacutewnież dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) ktoacutere szybko zdominowały inne formy bębnoacutew Szczegoacutelnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu) na ktoacuterych grały wyłącznie kobiety2 Tego typu bębenek (zwany qemqem) znany od XVIII dynastii stał się także atrybutem boga Besa3 Wiemy także o istnieniu bębenkoacutew prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys 0) Jedyny znany okaz tego typu Ibidem B Lawergren op cit s 07 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 928 M Duchesne-Guillemin op cit s 2939 Ibidem s 2880 Ibidem s 289 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 983 HG Farmer op cit s 28

znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach Nadal znane były bębny beczułkowate ktoacutere zyskały wydłużoną formę w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (ndash2 pne) lub dłużej

W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentoacutew dętych ktoacutery wyparł używane do tej pory klarnety Nowe aerofony przybierały for-mę greckiego aulosu i posiadały podwoacutejny stroik jak wspoacutełczesny oboacutej takie też miano zyskały w państwie egipskim Instrumenty podwoacutejno-stroikowe sporządzano z trzciny o długości ok 0 cm same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy Podobnie jak klarnety oboje przybierały formę dwoacutech piszczałek (rys ) ktoacutere roacuteżniły się jednak często liczbą otwo-roacutew7 Wiadomo także iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną) Infor-macje te stały się podstawą do studioacutew mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbioroacutew znajdujących się we Florencji Turynie Londynie Berlinie czy Luwrze8 Zgod-nie z opinią C Sachsa9 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne gdyż na skutek procesoacutew postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan Gra na oboju wiązanym niekiedy ze sferą erotyki była domeną kobiet70

Wśroacuted instrumentoacutew dętych pojawia się wreszcie trąbka ktoacutera została ukazana po raz pierwszy ok pne7 w kontekście militar-nym Trąbki stosowane były głoacutewnie w wojsku często wraz z bębnami w czasie parad lub do wzywania armii były jednak związane także z kultem Ozyrysa ktoacuteremu przypisywano ich wynalezienie72 Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową

C Sachs op cit s 98 HG Farmer op cit s 28 B Lawergren op cit s 07 C Sachs op cit s 008 Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 8 239 C Sachs op cit s 0070 M Duchesne-Guillemin op cit s 297 C Sachs op cit s 072 M Duchesne-Guillemin op cit s 29 H G Farmer op cit s 270 C Sachs op cit s 0

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Egipt

202

Możliwości odtwarzania muzyki i badania nad egipskim instrumentarium

Dziedzina ta może być badana dzięki źroacuted-łom pisanym (min teksty pieśni) materialnym (zachowane instrumenty muzyczne lub ich elementy) oraz dzięki ikonografii Jeśli chodzi o cywilizację egipską szczegoacutelną rolę odgrywa trzeci rodzaj źroacutedeł Szczęśliwie dla badaczy Egipcjanie wykazywali tendencję do pozostawie-nia obrazowej reprezentacji wszystkich rodzajoacutew działań podejmowanych w codziennym życiu2 Wiązało się to z wiarą w magiczną moc dzieł sztuki ndash oddawanie w formie obrazoacutew czynności związanych z ludzką egzystencją miało na celu zapewnienie roacutewnie obfitego i szczęśliwego życia w zaświatach Ściany grobowcoacutew i świątyń ob-fitują zatem w sceny muzyczne przedstawiające grupy muzykoacutew lub boacutestwa trzymające w rękach swoje muzyczne atrybuty Tego typu źroacutedła ikonograficzne pozwalają bardzo dokładnie od-tworzyć rzeczywisty wygląd instrumentoacutew oraz kontekst wykonywania muzyki Dzięki nim na podstawie cheironomicznego3 ułożenia rąk i palcoacutew muzykoacutew podjęte zostały także proacuteby odtworzenia systemu dźwiękowego Dokonał ich Hans Hickmann jeden z najważniejszych badaczy muzyki egipskiej ktoacutery opracował instrumenty znajdujące się obecnie w kolek-cji Muzeum w Kairze Powołał także Kairskie Towarzystwo Badań nad Muzyką Staroegipską i prowadził liczne badania nad zachowanymi instrumentami umożliwiającymi najdokład-niejsze poznanie muzyki (po osadzeniu w odpo-wiednim kontekście na podstawie przedstawień w sztuce) Niemałą rolę odgrywają także źroacutedła filologiczne ndash Egipcjanie bardzo często opatrywali swoje wytwory objaśniającymi inskrypcjami co umożliwiło wspoacutełczesnym poznanie większości oryginalnych nazw instrumentoacutew

2 J PulverThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 303 cheironomia ndash gestykulacja dyrygowanie J Chomiński K Wilkowska-Chomińska Historia muzyki cz I Krakoacutew 989 s 0 C Sachs Historia instrumentoacutew muzycznych [tłum] Olędzki S Warszawa 97 s 8

Rys historyczny

Jak powszechnie wiadomo muzyka już w najwcześniejszym okresie posiadała swoje znaczenie kultowe Wierzono że poprzez grę na prostych instrumentach i wyzwalanie dźwiękoacutew ludzie są w stanie ożywić i przebłagać ukryte siły natury

Jako że muzyka miała głoacutewnie rytualny cha-rakter najważniejszym etapem jej rozwoju był okres Starego Państwa (ok 270ndash29828 pne)7 Wtedy właśnie wykształciły się w pełni najważniejsze kulty religijne poznane dzięki inskrypcjom grobowym ktoacuterych dźwiękową ilustrację stanowią przedstawienia scen muzycz-nych instrumentalistoacutew tancerzy i śpiewakoacutew8 Okres Starego Państwa to czas kiedy stosowane były wyłącznie instrumenty posiadające swoje mezopotamskie odpowiedniki9 Sądząc po ro-dzajach używanych instrumentoacutew oraz naturze przedstawień scen muzycznych wyobrażających siedzące naprzeciw siebie postacie męskie muzyka tego okresu miała raczej spokojny charakter0

W dobie Średniego Państwa (208ndash79 pne) w dziedzinie muzyki wyraźnie rysują się oddziaływania zaszczepione przez Hyksosoacutew a muzyka nabrała dynamiki i bardziej krzykli-wego charakteru

Po zakończeniu tzw II Okresu Przejściowego (79ndash3930 pne) kontakty egipsko-me-zopotamskie zostają wznowione Wśroacuted instru-mentoacutew pojawiają się nowe kategorie pionowa harfa kątowa liry instrumenty szyjkowe czy trąbki zanikają natomiast egipskie flety i klarnety2 Okres Nowego Państwa (3930 ndash 070 pne) szczegoacutelnie obfituje w zabytki litera-tury i sztuki ktoacutere pozwalają ustalić kontekst HG Farmer The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 27 Wszystkie datowania zastosowane w niniejszym artykule pochodzą z podręcznika J Śliwy (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 87-378 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 379 C Sachs op cit s 80 N Scott The Daily Life of the Ancient Egyptians ldquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 7 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 372 C Sachs op cit s 8

7202

Kultura

wykonywania muzyki3 Po podboju obszaru Azji Południowo-Zachodniej za czasoacutew XVIII dynastii (3930ndash292 pne) państwo egipskie wzbogaciło się o nowych syryjskich muzykoacutew a właściwie muzykantki ktoacutere zostały sprowadzone najprawdopodobniej w charakterze niewolnic Były one wysoce utalentowane a wśroacuted ich umiejętności zwracała uwagę roacutewnoczesna gra na instrumencie śpiew i taniec

Do Egiptu napływały zatem azjatyckie mo-dele instrumentarium ktoacutere wkroacutetce wzbogaciło się o nowe typy instrumentoacutew strunowych a w okresie ptolemejskim o talerze i kastanie-ty Stopniowo dochodziło do unifikacji strefy śroacutedziemnomorskiej pod rządami perskimi a następnie greckimi i rzymskimi co spowodo-wało że lokalne odrębności dotyczące roacuteżnych dziedzin życia kulturalnego (w tym muzyki) zaczęły tracić na znaczeniu

Instrumenty egipskie ndash informacje ogoacutelne

Instrumenty egipskie można ująć w kilka kate-gorii według powszechnie stosowanego podziału w zależności od sposobu uzyskiwania dźwięku Wyroacuteżniamy zatem instrumenty perkusyjne (z podziałem na idiofony ndash samobrzmiące oraz membranofony) instrumenty dęte (aerofony) a także instrumenty strunowe (chordofony) Nie funkcjonowały najprawdopodobniej instrumenty smyczkowe

Instrumenty stosowane były w zależności od potrzeb w charakterze akompaniamentu lub solo Z dużą dozą prawdopodobieństwa można sądzić że konstruowali je sami muzycy7 Materiały używane do ich tworzenia dobierane były zależnie od rodzaju instrumentu (co jest kwestią dość oczywistą) ale także od ich funk-cji ndash użytkowej lub symbolicznej Należały do nich surowce takie jak drewno glina kość słoniowa brąz złoto srebro ceramika czy fajans Struny wykonywane były ze zwierzęcych jelit o czym

3 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 38 N Scott op cit s 8 C Sachs op cit s 8 Ibidem 7 E Erman H Ranke Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923 s 80

świadczą także znaleziska8 W odniesieniu do Starego Państwa pojawiła się dyskusyjna kwestia tworzenia ich z bliżej nieokreślonego rodzaju włoacutekien roślinnych ktoacutere miały uniemożliwić kapłanom pociągającym za struny łamanie zakazu wchodzenia w kontakt z materią pochodzenia zwierzęcego9 Brak jednak odpowiednich do-wodoacutew na poparcie tego argumentu

Instrumenty były niejednokrotnie opatrywane dekoracją malarską lub reliefową Odnajdujemy na nich symboliczne przedstawienia bogoacutew Ideę boskości generalnie wyobrażał wąż ale znamy instrumenty dedykowane konkretnym boacutestwom Wspomnieć można o istnieniu sistroacutew zdobionych charakterystycznym wyobrażeniem bogini Hathor z krowimi uszami lub (rzadziej) motywem kota związanym z Bastet Szakal rzeź-biony na lirach był symbolem Anubisa a głowa sokoła ndash Amona20

Okres wczesnodynastyczny i pierwsze instrumenty

Najwcześniejszą grupę instrumentoacutew stosowa-nych w Egipcie stanowią instrumenty perkusyjne przybierające formę idiofonoacutew (instrumentoacutew samobrzmiących)

Jednym z pierwszych instrumentoacutew ktoacutery przetrwał w egipskich źroacutedłach jest tzw klaskanka (ihy narsquotahi) znana dobrze z ikonografii Zło-żona była z dwoacutech prętoacutew wygiętych na kształt bumerangu (rys) i pierwotnie stosowana była jako narzędzie służące myśliwym do płoszenia ptactwa ktoacutere to zastosowanie ma swoje potwier-dzenie etnograficzne2 Wczesne egzemplarze klaskanek były niekiedy rzeźbione na kształt ludzkich lub zwierzęcych głoacutew22 Instrumenty te wykonywane z drewna lub kości słoniowej mogły przybierać formę jedno- i dwuręczną23 Klaskanki funkcjonowały w roacuteżnych formach przez cały okres rozwoju państwa egipskiego

8 JG Head Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007 s 9 Ibidem20 HG Farmer op cit s 282 C Sachs op cit s 8-822 R Anderson Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 923 C Sachs op cit s 87

Egipt

8 202

o ich popularności mogą świadczyć liczne okazy znajdujące się w wielu muzeach2

Kolejną kategorię najwcześniej funkcjo-nujących instrumentoacutew stanowią grzechotki wypełniane otoczakami lub kawałkami gliny2 Przykłady glinianych grzechotek znane są ze znalezisk w Tell-el-Farcha (rys 2) Pięć dekoro-wanych rytami egzemplarzy zostało znalezionych w obrębie centrum kultowo-administracyjnego z okresu kultury Nagada III (33003200ndash270 pne) Są to unikatowe znaleziska nie posiada-jące do tej pory analogii wśroacuted innych zespołoacutew zabytkoacutew2

Spośroacuted instrumentoacutew dętych z okresu predynastycznego znane jest pierwsze przed-stawienie fletu prostego (sebarsquo lub seby) ndash tzw piszczałki pionowej o zadęciu krawędziowym27 Ukazana została ona na palecie z Hierakonpolis datowanej na tysiąclecie pne28 Piszczałki tego typu wykonywane były z trzciny o długości do jednego metra posiadały od dwoacutech do sześciu otworoacutew palcowych i trzymane były podczas gry ukośnie

Instrumenty z okresu Starego Państwa

Jak już wspomniano okres Starego Państwa to czas kiedy wyraźnie dostrzec można wpływy sumeryjskie Pojawiają się kategorie instrumen-toacutew ktoacutere nadadzą trwały kształt egipskiemu instrumentarium

Wśroacuted idiofonoacutew nadal funkcjonują klaskan-ki ktoacutere w poacuteźniejszych okresach jako instru-menty muzyczne o charakterze czysto rytualnym dekorowane były dłońmi (rys 3) lub twarzą bogini Hathor29 Znane są także egzemplarze rzeźbione na kształt kwiatoacutew lotosu ndash symbolu (min) regeneracji

Kolejnym przykładem perkusyjnego instru-mentu samobrzmiącego jest sistrum roacutewnież związane z kultem Hathor (potem także Izydy) Złożone było z uchwytu ramy oraz przymocowa-2 HG Farmer op cit s 272 M Duchesne-Guilleminop cit s 2892 M Chłodnicki K Ciałowicz Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 28 327 C Sachs op cit s 88-8928 HG Farmer op cit s 2829 B Lawergren Music[w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0

nych do niej poprzecznych płytek30 Wierzono iż rytmiczne brzęczące dźwięki sistrum odpędzają siły zła i ciemności Sistrum zyskało popularność we wszystkich krajach strefy śroacutedziemnomorskiej a ślady jego zastosowania znane są z Etiopii a nawet Kaukazu3 Znanych jest kilka typoacutew sistrum Jeden z nich sehem występujący za czasoacutew VI dynastii (2300 pne) posiadał drew-niany lub ceramiczny korpus inny ndash sešešet posiadał formę metalową32 Wśroacuted egiptologoacutew typ ten znany jest jako naos sistrum gdyż nad uchwytem zakończonym głową bogini Hathor posiadał ramę w kształcie elewacji małej świątyni (rys ) Wydaje się że forma ta stosowana była jedynie w Egipcie gdyż nie znaleziono żadnego egzemplarza tego typu poza jego granicami33

Dźwięki sistrum często łączone były z dźwię-kami menatu ndash innego instrumentu idiofoniczne-go o ktoacuterym mowa będzie w kontekście okresu Średniego Państwa

W Starym Państwie nie funkcjonują jeszcze membranofony Unikalny relief pochodzący ze świątyni słońca Niuserre (ok 2700 pne) znajdującej się niedaleko Abusir przechowywany obecnie w Monachium ukazujący goacuterną część bębna dużych rozmiaroacutew należy wiązać raczej z sumeryjskim importem3

Wśroacuted instrumentoacutew dętych oproacutecz nadal funkcjonujących piszczałek pionowych (rys ) oraz kroacutetkich fletoacutew trzymanych poziomo3 w Starym Państwie pojawiły się klarnety (mat) roacuteżniące się od fletoacutew obecnością pojedynczego stroika Brak tego typu instrumentoacutew w Mezopo-tamii pozwala sądzić iż klarnet był miejscowym wytworem egipskim3 (rys ) funkcjonowały jako podwoacutejne piszczałki zaopatrzone w kilka otworoacutew nie połączone ze sobą i posiadające odrębne ustniki37 Na podstawie oryginalnych znalezisk wiemy iż nadal konstruowane były z trzciny lub drewna a ich ustniki wykonywano z papirusu38 Grający na klarnecie dwoistym

30 C Sachs op cit s 873 A Buchner Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych [tłum] Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99 s 3732 HG Farmer op cit s 2733 C Sachs op cit s 873 C Sachs op cit s 973 E Erman HRanke op cits 293 M Duchesne-Guillemin op cit s 2937 HC Wysham The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 7338 E Erman HRanke op cits 29

9202

Kultura

zatykał roacutewnoległe otwory w obu piszczałkach roacutewnocześnie uzyskując charakterystyczne pulsujące brzmienie spowodowane roacuteżnicami w długości czy położeniu otworoacutew39

Ostatnią kategorią instrumentoacutew ktoacuterą można wiązać z okresem Starego Państwa są harfy znane w Egipcie jako ben bent bin lub bint0 Zyskały one ogromną popularność szybko stając się najważniejszymi i jednymi z najbardziej charakterystycznych egipskich instrumentoacutew Geneza harfy jest problematyczna gdyż egzem-plarze znane z Egiptu (chronologicznie młodsze) posiadają bardziej skomplikowaną budowę niż harfy sumeryjskie i wyraźnie się od nich roacuteżnią Harfy egipskie były zaopatrzone w specjalne guziki służące do mocowania strun natomiast analogiczne instrumenty z Sumeru nie posiadały takiego mechanizmu a ich struny były jedynie nawijane na ramię Zgodnie z wyjaśnieniem Curta Sachsa2 nie świadczy to jednak o ich bardziej ar-chaicznym charakterze ndash wręcz przeciwnie ndash harfy z guzikami są ewolucyjnie starsze gdyż trudniej było je nastroić problem ten rozwiązano usu-wając mechanizm mocowania strun na trwale Nie można jednak wykluczyć iż harfy powstały niezależnie w ośrodkach sumeryjskim i egipskim wykształcając się z prostej formy łuku muzycz-nego3 W tym okresie funkcjonował typ harfy łukowej o poacutełksiężycowatym a od V dynastii poacutełkolistym kształcie posiadającej sześć strun Instrument z reguły umieszczany był się na ziemi a harfista grał w pozycji klęczącej (rys 7)

Typowym zestawem instrumentalnym w Sta-rym Państwie był flet klarnet oraz kilka harf Instrumenty dobierano zatem w ten sposoacuteb by część z nich nadawała rytm część natomiast pro-wadziła linię melodyczną7 Stanowi to o wysokim stopniu zaawansowania muzycznego i jest dobrze widoczne na przedstawieniach w sztuce

39 C Sachs op cit s 900 HG Farmer op cit s 27 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 93 M Duchesne-Guillemin op cit s 292 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 92 B Lawergren op cit s 27 HA Schloumlgl Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry tłum A Gadzała Warszawa 2009 s 79

Średnie Państwo ndash nowe kategorie instrumentoacutew rozwoacutej starszych oddziaływania wschodnie

Wśroacuted instrumentoacutew samobrzmiących znane są z tego okresu klaskanki połączone ze sobą w dolnej partii i zakończone drobnymi głoacutewkami (rys 8) składane jak dary grobowe do okresu Nowego Państwa8

Menat to instrument idiofoniczny ktoacutery można umieszczać wśroacuted grzechotek składający się z licznych sznuroacutew paciorkoacutew przymocowanych do metalowego uchwytu i towarzyszący niekiedy dźwiękom sistrum Curt Sachs nie uwzględnił go w swoich studiach nad muzycznym instru-mentarium przypisując mu funkcję naszyjnika istnieją jednak źroacutedła ikonograficzne i pisane wspominające o użyciu menatu w kontekście wykonywania muzyki9 W okresie Średniego Państwa obserwujemy wreszcie pojawienie się membranofonoacutew Pierwsze bębny o beczułko-watym kształcie wykonywane z drewna ktoacuterych przykładowe egzemplarze przechowywane są w zbiorach kairskich i paryskich datowane są na okres panowania XII dynastii (939938ndash79 pne)0 W Metropolitan Museum of Art w No-wym Jorku oraz w Luwrze znajdują się masywne bębny posiadające ok 30 cm wysokości na nekropoli w Beni Hassan (grobowiec nr 83) odnaleziono zaś bęben osiągający metr wysoko-ści2 Charakterystyczną dla egipskich bębnoacutew cechą jest oplatanie ich siecią rzemieni i sznurkoacutew w celu naciągnięcia membran oraz podtrzymania całości korpusu Tego typu zabezpieczenie może wskazywać na pierwotne wykonywanie tych instrumentoacutew z gliny3 i choć nie zachowały się do naszych czasoacutew oryginalne egzemplarze znane są analogiczne hinduskie bębny wykony-wane właśnie z tego surowca Ich budowa może wskazywać także na nubijską proweniencję gdyż bębny znane z Mezopotamii były łączone za pomocą gwoździ lub klejone Bębny uderzane obustronnie zawieszane były w pozycji poziomej na szyi grającego (rys 9) umożliwiając mu roacutew-noczesny marsz co łatwo godzi się z faktem iż

8 M Duchesne-Guillemin op cit s 2889 Ibidem s 2890 HG Farmer op cit s 27-28 C Sachs op cit s 972 M Duchesne-Guillemin op cit s 2903 C Sachs op cit s 97 M Duchesne-Guillemin op cit s 290

Egipt

0 202

instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary) otwarty u dołu z jedną membraną na wierzchu ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok 70 (pne) i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki

Pośroacuted harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiaroacutew niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna7 Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją8

Nowe Państwo ndash apogeum roacuteżnorodności

W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki ktoacutere oproacutecz dotychczasowych typoacutew są repre-zentowane także przez inny rodzaj W swojej nowej formie zostają skroacutecone do ok 80 mm długości i formuje się je na kształt owocoacutew granatu lub szyszek co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety9 W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum w ktoacuterym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu) Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego0 [w jakim okresie warto to zaznaczyć jak roacutewnież dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) ktoacutere szybko zdominowały inne formy bębnoacutew Szczegoacutelnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu) na ktoacuterych grały wyłącznie kobiety2 Tego typu bębenek (zwany qemqem) znany od XVIII dynastii stał się także atrybutem boga Besa3 Wiemy także o istnieniu bębenkoacutew prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys 0) Jedyny znany okaz tego typu Ibidem B Lawergren op cit s 07 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 928 M Duchesne-Guillemin op cit s 2939 Ibidem s 2880 Ibidem s 289 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 983 HG Farmer op cit s 28

znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach Nadal znane były bębny beczułkowate ktoacutere zyskały wydłużoną formę w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (ndash2 pne) lub dłużej

W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentoacutew dętych ktoacutery wyparł używane do tej pory klarnety Nowe aerofony przybierały for-mę greckiego aulosu i posiadały podwoacutejny stroik jak wspoacutełczesny oboacutej takie też miano zyskały w państwie egipskim Instrumenty podwoacutejno-stroikowe sporządzano z trzciny o długości ok 0 cm same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy Podobnie jak klarnety oboje przybierały formę dwoacutech piszczałek (rys ) ktoacutere roacuteżniły się jednak często liczbą otwo-roacutew7 Wiadomo także iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną) Infor-macje te stały się podstawą do studioacutew mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbioroacutew znajdujących się we Florencji Turynie Londynie Berlinie czy Luwrze8 Zgod-nie z opinią C Sachsa9 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne gdyż na skutek procesoacutew postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan Gra na oboju wiązanym niekiedy ze sferą erotyki była domeną kobiet70

Wśroacuted instrumentoacutew dętych pojawia się wreszcie trąbka ktoacutera została ukazana po raz pierwszy ok pne7 w kontekście militar-nym Trąbki stosowane były głoacutewnie w wojsku często wraz z bębnami w czasie parad lub do wzywania armii były jednak związane także z kultem Ozyrysa ktoacuteremu przypisywano ich wynalezienie72 Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową

C Sachs op cit s 98 HG Farmer op cit s 28 B Lawergren op cit s 07 C Sachs op cit s 008 Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 8 239 C Sachs op cit s 0070 M Duchesne-Guillemin op cit s 297 C Sachs op cit s 072 M Duchesne-Guillemin op cit s 29 H G Farmer op cit s 270 C Sachs op cit s 0

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

7202

Kultura

wykonywania muzyki3 Po podboju obszaru Azji Południowo-Zachodniej za czasoacutew XVIII dynastii (3930ndash292 pne) państwo egipskie wzbogaciło się o nowych syryjskich muzykoacutew a właściwie muzykantki ktoacutere zostały sprowadzone najprawdopodobniej w charakterze niewolnic Były one wysoce utalentowane a wśroacuted ich umiejętności zwracała uwagę roacutewnoczesna gra na instrumencie śpiew i taniec

Do Egiptu napływały zatem azjatyckie mo-dele instrumentarium ktoacutere wkroacutetce wzbogaciło się o nowe typy instrumentoacutew strunowych a w okresie ptolemejskim o talerze i kastanie-ty Stopniowo dochodziło do unifikacji strefy śroacutedziemnomorskiej pod rządami perskimi a następnie greckimi i rzymskimi co spowodo-wało że lokalne odrębności dotyczące roacuteżnych dziedzin życia kulturalnego (w tym muzyki) zaczęły tracić na znaczeniu

Instrumenty egipskie ndash informacje ogoacutelne

Instrumenty egipskie można ująć w kilka kate-gorii według powszechnie stosowanego podziału w zależności od sposobu uzyskiwania dźwięku Wyroacuteżniamy zatem instrumenty perkusyjne (z podziałem na idiofony ndash samobrzmiące oraz membranofony) instrumenty dęte (aerofony) a także instrumenty strunowe (chordofony) Nie funkcjonowały najprawdopodobniej instrumenty smyczkowe

Instrumenty stosowane były w zależności od potrzeb w charakterze akompaniamentu lub solo Z dużą dozą prawdopodobieństwa można sądzić że konstruowali je sami muzycy7 Materiały używane do ich tworzenia dobierane były zależnie od rodzaju instrumentu (co jest kwestią dość oczywistą) ale także od ich funk-cji ndash użytkowej lub symbolicznej Należały do nich surowce takie jak drewno glina kość słoniowa brąz złoto srebro ceramika czy fajans Struny wykonywane były ze zwierzęcych jelit o czym

3 J Chomiński K Wilkowska-Chomińska op cit s 38 N Scott op cit s 8 C Sachs op cit s 8 Ibidem 7 E Erman H Ranke Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923 s 80

świadczą także znaleziska8 W odniesieniu do Starego Państwa pojawiła się dyskusyjna kwestia tworzenia ich z bliżej nieokreślonego rodzaju włoacutekien roślinnych ktoacutere miały uniemożliwić kapłanom pociągającym za struny łamanie zakazu wchodzenia w kontakt z materią pochodzenia zwierzęcego9 Brak jednak odpowiednich do-wodoacutew na poparcie tego argumentu

Instrumenty były niejednokrotnie opatrywane dekoracją malarską lub reliefową Odnajdujemy na nich symboliczne przedstawienia bogoacutew Ideę boskości generalnie wyobrażał wąż ale znamy instrumenty dedykowane konkretnym boacutestwom Wspomnieć można o istnieniu sistroacutew zdobionych charakterystycznym wyobrażeniem bogini Hathor z krowimi uszami lub (rzadziej) motywem kota związanym z Bastet Szakal rzeź-biony na lirach był symbolem Anubisa a głowa sokoła ndash Amona20

Okres wczesnodynastyczny i pierwsze instrumenty

Najwcześniejszą grupę instrumentoacutew stosowa-nych w Egipcie stanowią instrumenty perkusyjne przybierające formę idiofonoacutew (instrumentoacutew samobrzmiących)

Jednym z pierwszych instrumentoacutew ktoacutery przetrwał w egipskich źroacutedłach jest tzw klaskanka (ihy narsquotahi) znana dobrze z ikonografii Zło-żona była z dwoacutech prętoacutew wygiętych na kształt bumerangu (rys) i pierwotnie stosowana była jako narzędzie służące myśliwym do płoszenia ptactwa ktoacutere to zastosowanie ma swoje potwier-dzenie etnograficzne2 Wczesne egzemplarze klaskanek były niekiedy rzeźbione na kształt ludzkich lub zwierzęcych głoacutew22 Instrumenty te wykonywane z drewna lub kości słoniowej mogły przybierać formę jedno- i dwuręczną23 Klaskanki funkcjonowały w roacuteżnych formach przez cały okres rozwoju państwa egipskiego

8 JG Head Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007 s 9 Ibidem20 HG Farmer op cit s 282 C Sachs op cit s 8-822 R Anderson Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 923 C Sachs op cit s 87

Egipt

8 202

o ich popularności mogą świadczyć liczne okazy znajdujące się w wielu muzeach2

Kolejną kategorię najwcześniej funkcjo-nujących instrumentoacutew stanowią grzechotki wypełniane otoczakami lub kawałkami gliny2 Przykłady glinianych grzechotek znane są ze znalezisk w Tell-el-Farcha (rys 2) Pięć dekoro-wanych rytami egzemplarzy zostało znalezionych w obrębie centrum kultowo-administracyjnego z okresu kultury Nagada III (33003200ndash270 pne) Są to unikatowe znaleziska nie posiada-jące do tej pory analogii wśroacuted innych zespołoacutew zabytkoacutew2

Spośroacuted instrumentoacutew dętych z okresu predynastycznego znane jest pierwsze przed-stawienie fletu prostego (sebarsquo lub seby) ndash tzw piszczałki pionowej o zadęciu krawędziowym27 Ukazana została ona na palecie z Hierakonpolis datowanej na tysiąclecie pne28 Piszczałki tego typu wykonywane były z trzciny o długości do jednego metra posiadały od dwoacutech do sześciu otworoacutew palcowych i trzymane były podczas gry ukośnie

Instrumenty z okresu Starego Państwa

Jak już wspomniano okres Starego Państwa to czas kiedy wyraźnie dostrzec można wpływy sumeryjskie Pojawiają się kategorie instrumen-toacutew ktoacutere nadadzą trwały kształt egipskiemu instrumentarium

Wśroacuted idiofonoacutew nadal funkcjonują klaskan-ki ktoacutere w poacuteźniejszych okresach jako instru-menty muzyczne o charakterze czysto rytualnym dekorowane były dłońmi (rys 3) lub twarzą bogini Hathor29 Znane są także egzemplarze rzeźbione na kształt kwiatoacutew lotosu ndash symbolu (min) regeneracji

Kolejnym przykładem perkusyjnego instru-mentu samobrzmiącego jest sistrum roacutewnież związane z kultem Hathor (potem także Izydy) Złożone było z uchwytu ramy oraz przymocowa-2 HG Farmer op cit s 272 M Duchesne-Guilleminop cit s 2892 M Chłodnicki K Ciałowicz Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 28 327 C Sachs op cit s 88-8928 HG Farmer op cit s 2829 B Lawergren Music[w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0

nych do niej poprzecznych płytek30 Wierzono iż rytmiczne brzęczące dźwięki sistrum odpędzają siły zła i ciemności Sistrum zyskało popularność we wszystkich krajach strefy śroacutedziemnomorskiej a ślady jego zastosowania znane są z Etiopii a nawet Kaukazu3 Znanych jest kilka typoacutew sistrum Jeden z nich sehem występujący za czasoacutew VI dynastii (2300 pne) posiadał drew-niany lub ceramiczny korpus inny ndash sešešet posiadał formę metalową32 Wśroacuted egiptologoacutew typ ten znany jest jako naos sistrum gdyż nad uchwytem zakończonym głową bogini Hathor posiadał ramę w kształcie elewacji małej świątyni (rys ) Wydaje się że forma ta stosowana była jedynie w Egipcie gdyż nie znaleziono żadnego egzemplarza tego typu poza jego granicami33

Dźwięki sistrum często łączone były z dźwię-kami menatu ndash innego instrumentu idiofoniczne-go o ktoacuterym mowa będzie w kontekście okresu Średniego Państwa

W Starym Państwie nie funkcjonują jeszcze membranofony Unikalny relief pochodzący ze świątyni słońca Niuserre (ok 2700 pne) znajdującej się niedaleko Abusir przechowywany obecnie w Monachium ukazujący goacuterną część bębna dużych rozmiaroacutew należy wiązać raczej z sumeryjskim importem3

Wśroacuted instrumentoacutew dętych oproacutecz nadal funkcjonujących piszczałek pionowych (rys ) oraz kroacutetkich fletoacutew trzymanych poziomo3 w Starym Państwie pojawiły się klarnety (mat) roacuteżniące się od fletoacutew obecnością pojedynczego stroika Brak tego typu instrumentoacutew w Mezopo-tamii pozwala sądzić iż klarnet był miejscowym wytworem egipskim3 (rys ) funkcjonowały jako podwoacutejne piszczałki zaopatrzone w kilka otworoacutew nie połączone ze sobą i posiadające odrębne ustniki37 Na podstawie oryginalnych znalezisk wiemy iż nadal konstruowane były z trzciny lub drewna a ich ustniki wykonywano z papirusu38 Grający na klarnecie dwoistym

30 C Sachs op cit s 873 A Buchner Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych [tłum] Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99 s 3732 HG Farmer op cit s 2733 C Sachs op cit s 873 C Sachs op cit s 973 E Erman HRanke op cits 293 M Duchesne-Guillemin op cit s 2937 HC Wysham The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 7338 E Erman HRanke op cits 29

9202

Kultura

zatykał roacutewnoległe otwory w obu piszczałkach roacutewnocześnie uzyskując charakterystyczne pulsujące brzmienie spowodowane roacuteżnicami w długości czy położeniu otworoacutew39

Ostatnią kategorią instrumentoacutew ktoacuterą można wiązać z okresem Starego Państwa są harfy znane w Egipcie jako ben bent bin lub bint0 Zyskały one ogromną popularność szybko stając się najważniejszymi i jednymi z najbardziej charakterystycznych egipskich instrumentoacutew Geneza harfy jest problematyczna gdyż egzem-plarze znane z Egiptu (chronologicznie młodsze) posiadają bardziej skomplikowaną budowę niż harfy sumeryjskie i wyraźnie się od nich roacuteżnią Harfy egipskie były zaopatrzone w specjalne guziki służące do mocowania strun natomiast analogiczne instrumenty z Sumeru nie posiadały takiego mechanizmu a ich struny były jedynie nawijane na ramię Zgodnie z wyjaśnieniem Curta Sachsa2 nie świadczy to jednak o ich bardziej ar-chaicznym charakterze ndash wręcz przeciwnie ndash harfy z guzikami są ewolucyjnie starsze gdyż trudniej było je nastroić problem ten rozwiązano usu-wając mechanizm mocowania strun na trwale Nie można jednak wykluczyć iż harfy powstały niezależnie w ośrodkach sumeryjskim i egipskim wykształcając się z prostej formy łuku muzycz-nego3 W tym okresie funkcjonował typ harfy łukowej o poacutełksiężycowatym a od V dynastii poacutełkolistym kształcie posiadającej sześć strun Instrument z reguły umieszczany był się na ziemi a harfista grał w pozycji klęczącej (rys 7)

Typowym zestawem instrumentalnym w Sta-rym Państwie był flet klarnet oraz kilka harf Instrumenty dobierano zatem w ten sposoacuteb by część z nich nadawała rytm część natomiast pro-wadziła linię melodyczną7 Stanowi to o wysokim stopniu zaawansowania muzycznego i jest dobrze widoczne na przedstawieniach w sztuce

39 C Sachs op cit s 900 HG Farmer op cit s 27 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 93 M Duchesne-Guillemin op cit s 292 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 92 B Lawergren op cit s 27 HA Schloumlgl Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry tłum A Gadzała Warszawa 2009 s 79

Średnie Państwo ndash nowe kategorie instrumentoacutew rozwoacutej starszych oddziaływania wschodnie

Wśroacuted instrumentoacutew samobrzmiących znane są z tego okresu klaskanki połączone ze sobą w dolnej partii i zakończone drobnymi głoacutewkami (rys 8) składane jak dary grobowe do okresu Nowego Państwa8

Menat to instrument idiofoniczny ktoacutery można umieszczać wśroacuted grzechotek składający się z licznych sznuroacutew paciorkoacutew przymocowanych do metalowego uchwytu i towarzyszący niekiedy dźwiękom sistrum Curt Sachs nie uwzględnił go w swoich studiach nad muzycznym instru-mentarium przypisując mu funkcję naszyjnika istnieją jednak źroacutedła ikonograficzne i pisane wspominające o użyciu menatu w kontekście wykonywania muzyki9 W okresie Średniego Państwa obserwujemy wreszcie pojawienie się membranofonoacutew Pierwsze bębny o beczułko-watym kształcie wykonywane z drewna ktoacuterych przykładowe egzemplarze przechowywane są w zbiorach kairskich i paryskich datowane są na okres panowania XII dynastii (939938ndash79 pne)0 W Metropolitan Museum of Art w No-wym Jorku oraz w Luwrze znajdują się masywne bębny posiadające ok 30 cm wysokości na nekropoli w Beni Hassan (grobowiec nr 83) odnaleziono zaś bęben osiągający metr wysoko-ści2 Charakterystyczną dla egipskich bębnoacutew cechą jest oplatanie ich siecią rzemieni i sznurkoacutew w celu naciągnięcia membran oraz podtrzymania całości korpusu Tego typu zabezpieczenie może wskazywać na pierwotne wykonywanie tych instrumentoacutew z gliny3 i choć nie zachowały się do naszych czasoacutew oryginalne egzemplarze znane są analogiczne hinduskie bębny wykony-wane właśnie z tego surowca Ich budowa może wskazywać także na nubijską proweniencję gdyż bębny znane z Mezopotamii były łączone za pomocą gwoździ lub klejone Bębny uderzane obustronnie zawieszane były w pozycji poziomej na szyi grającego (rys 9) umożliwiając mu roacutew-noczesny marsz co łatwo godzi się z faktem iż

8 M Duchesne-Guillemin op cit s 2889 Ibidem s 2890 HG Farmer op cit s 27-28 C Sachs op cit s 972 M Duchesne-Guillemin op cit s 2903 C Sachs op cit s 97 M Duchesne-Guillemin op cit s 290

Egipt

0 202

instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary) otwarty u dołu z jedną membraną na wierzchu ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok 70 (pne) i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki

Pośroacuted harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiaroacutew niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna7 Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją8

Nowe Państwo ndash apogeum roacuteżnorodności

W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki ktoacutere oproacutecz dotychczasowych typoacutew są repre-zentowane także przez inny rodzaj W swojej nowej formie zostają skroacutecone do ok 80 mm długości i formuje się je na kształt owocoacutew granatu lub szyszek co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety9 W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum w ktoacuterym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu) Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego0 [w jakim okresie warto to zaznaczyć jak roacutewnież dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) ktoacutere szybko zdominowały inne formy bębnoacutew Szczegoacutelnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu) na ktoacuterych grały wyłącznie kobiety2 Tego typu bębenek (zwany qemqem) znany od XVIII dynastii stał się także atrybutem boga Besa3 Wiemy także o istnieniu bębenkoacutew prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys 0) Jedyny znany okaz tego typu Ibidem B Lawergren op cit s 07 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 928 M Duchesne-Guillemin op cit s 2939 Ibidem s 2880 Ibidem s 289 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 983 HG Farmer op cit s 28

znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach Nadal znane były bębny beczułkowate ktoacutere zyskały wydłużoną formę w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (ndash2 pne) lub dłużej

W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentoacutew dętych ktoacutery wyparł używane do tej pory klarnety Nowe aerofony przybierały for-mę greckiego aulosu i posiadały podwoacutejny stroik jak wspoacutełczesny oboacutej takie też miano zyskały w państwie egipskim Instrumenty podwoacutejno-stroikowe sporządzano z trzciny o długości ok 0 cm same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy Podobnie jak klarnety oboje przybierały formę dwoacutech piszczałek (rys ) ktoacutere roacuteżniły się jednak często liczbą otwo-roacutew7 Wiadomo także iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną) Infor-macje te stały się podstawą do studioacutew mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbioroacutew znajdujących się we Florencji Turynie Londynie Berlinie czy Luwrze8 Zgod-nie z opinią C Sachsa9 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne gdyż na skutek procesoacutew postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan Gra na oboju wiązanym niekiedy ze sferą erotyki była domeną kobiet70

Wśroacuted instrumentoacutew dętych pojawia się wreszcie trąbka ktoacutera została ukazana po raz pierwszy ok pne7 w kontekście militar-nym Trąbki stosowane były głoacutewnie w wojsku często wraz z bębnami w czasie parad lub do wzywania armii były jednak związane także z kultem Ozyrysa ktoacuteremu przypisywano ich wynalezienie72 Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową

C Sachs op cit s 98 HG Farmer op cit s 28 B Lawergren op cit s 07 C Sachs op cit s 008 Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 8 239 C Sachs op cit s 0070 M Duchesne-Guillemin op cit s 297 C Sachs op cit s 072 M Duchesne-Guillemin op cit s 29 H G Farmer op cit s 270 C Sachs op cit s 0

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Egipt

8 202

o ich popularności mogą świadczyć liczne okazy znajdujące się w wielu muzeach2

Kolejną kategorię najwcześniej funkcjo-nujących instrumentoacutew stanowią grzechotki wypełniane otoczakami lub kawałkami gliny2 Przykłady glinianych grzechotek znane są ze znalezisk w Tell-el-Farcha (rys 2) Pięć dekoro-wanych rytami egzemplarzy zostało znalezionych w obrębie centrum kultowo-administracyjnego z okresu kultury Nagada III (33003200ndash270 pne) Są to unikatowe znaleziska nie posiada-jące do tej pory analogii wśroacuted innych zespołoacutew zabytkoacutew2

Spośroacuted instrumentoacutew dętych z okresu predynastycznego znane jest pierwsze przed-stawienie fletu prostego (sebarsquo lub seby) ndash tzw piszczałki pionowej o zadęciu krawędziowym27 Ukazana została ona na palecie z Hierakonpolis datowanej na tysiąclecie pne28 Piszczałki tego typu wykonywane były z trzciny o długości do jednego metra posiadały od dwoacutech do sześciu otworoacutew palcowych i trzymane były podczas gry ukośnie

Instrumenty z okresu Starego Państwa

Jak już wspomniano okres Starego Państwa to czas kiedy wyraźnie dostrzec można wpływy sumeryjskie Pojawiają się kategorie instrumen-toacutew ktoacutere nadadzą trwały kształt egipskiemu instrumentarium

Wśroacuted idiofonoacutew nadal funkcjonują klaskan-ki ktoacutere w poacuteźniejszych okresach jako instru-menty muzyczne o charakterze czysto rytualnym dekorowane były dłońmi (rys 3) lub twarzą bogini Hathor29 Znane są także egzemplarze rzeźbione na kształt kwiatoacutew lotosu ndash symbolu (min) regeneracji

Kolejnym przykładem perkusyjnego instru-mentu samobrzmiącego jest sistrum roacutewnież związane z kultem Hathor (potem także Izydy) Złożone było z uchwytu ramy oraz przymocowa-2 HG Farmer op cit s 272 M Duchesne-Guilleminop cit s 2892 M Chłodnicki K Ciałowicz Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 28 327 C Sachs op cit s 88-8928 HG Farmer op cit s 2829 B Lawergren Music[w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0

nych do niej poprzecznych płytek30 Wierzono iż rytmiczne brzęczące dźwięki sistrum odpędzają siły zła i ciemności Sistrum zyskało popularność we wszystkich krajach strefy śroacutedziemnomorskiej a ślady jego zastosowania znane są z Etiopii a nawet Kaukazu3 Znanych jest kilka typoacutew sistrum Jeden z nich sehem występujący za czasoacutew VI dynastii (2300 pne) posiadał drew-niany lub ceramiczny korpus inny ndash sešešet posiadał formę metalową32 Wśroacuted egiptologoacutew typ ten znany jest jako naos sistrum gdyż nad uchwytem zakończonym głową bogini Hathor posiadał ramę w kształcie elewacji małej świątyni (rys ) Wydaje się że forma ta stosowana była jedynie w Egipcie gdyż nie znaleziono żadnego egzemplarza tego typu poza jego granicami33

Dźwięki sistrum często łączone były z dźwię-kami menatu ndash innego instrumentu idiofoniczne-go o ktoacuterym mowa będzie w kontekście okresu Średniego Państwa

W Starym Państwie nie funkcjonują jeszcze membranofony Unikalny relief pochodzący ze świątyni słońca Niuserre (ok 2700 pne) znajdującej się niedaleko Abusir przechowywany obecnie w Monachium ukazujący goacuterną część bębna dużych rozmiaroacutew należy wiązać raczej z sumeryjskim importem3

Wśroacuted instrumentoacutew dętych oproacutecz nadal funkcjonujących piszczałek pionowych (rys ) oraz kroacutetkich fletoacutew trzymanych poziomo3 w Starym Państwie pojawiły się klarnety (mat) roacuteżniące się od fletoacutew obecnością pojedynczego stroika Brak tego typu instrumentoacutew w Mezopo-tamii pozwala sądzić iż klarnet był miejscowym wytworem egipskim3 (rys ) funkcjonowały jako podwoacutejne piszczałki zaopatrzone w kilka otworoacutew nie połączone ze sobą i posiadające odrębne ustniki37 Na podstawie oryginalnych znalezisk wiemy iż nadal konstruowane były z trzciny lub drewna a ich ustniki wykonywano z papirusu38 Grający na klarnecie dwoistym

30 C Sachs op cit s 873 A Buchner Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych [tłum] Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99 s 3732 HG Farmer op cit s 2733 C Sachs op cit s 873 C Sachs op cit s 973 E Erman HRanke op cits 293 M Duchesne-Guillemin op cit s 2937 HC Wysham The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 7338 E Erman HRanke op cits 29

9202

Kultura

zatykał roacutewnoległe otwory w obu piszczałkach roacutewnocześnie uzyskując charakterystyczne pulsujące brzmienie spowodowane roacuteżnicami w długości czy położeniu otworoacutew39

Ostatnią kategorią instrumentoacutew ktoacuterą można wiązać z okresem Starego Państwa są harfy znane w Egipcie jako ben bent bin lub bint0 Zyskały one ogromną popularność szybko stając się najważniejszymi i jednymi z najbardziej charakterystycznych egipskich instrumentoacutew Geneza harfy jest problematyczna gdyż egzem-plarze znane z Egiptu (chronologicznie młodsze) posiadają bardziej skomplikowaną budowę niż harfy sumeryjskie i wyraźnie się od nich roacuteżnią Harfy egipskie były zaopatrzone w specjalne guziki służące do mocowania strun natomiast analogiczne instrumenty z Sumeru nie posiadały takiego mechanizmu a ich struny były jedynie nawijane na ramię Zgodnie z wyjaśnieniem Curta Sachsa2 nie świadczy to jednak o ich bardziej ar-chaicznym charakterze ndash wręcz przeciwnie ndash harfy z guzikami są ewolucyjnie starsze gdyż trudniej było je nastroić problem ten rozwiązano usu-wając mechanizm mocowania strun na trwale Nie można jednak wykluczyć iż harfy powstały niezależnie w ośrodkach sumeryjskim i egipskim wykształcając się z prostej formy łuku muzycz-nego3 W tym okresie funkcjonował typ harfy łukowej o poacutełksiężycowatym a od V dynastii poacutełkolistym kształcie posiadającej sześć strun Instrument z reguły umieszczany był się na ziemi a harfista grał w pozycji klęczącej (rys 7)

Typowym zestawem instrumentalnym w Sta-rym Państwie był flet klarnet oraz kilka harf Instrumenty dobierano zatem w ten sposoacuteb by część z nich nadawała rytm część natomiast pro-wadziła linię melodyczną7 Stanowi to o wysokim stopniu zaawansowania muzycznego i jest dobrze widoczne na przedstawieniach w sztuce

39 C Sachs op cit s 900 HG Farmer op cit s 27 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 93 M Duchesne-Guillemin op cit s 292 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 92 B Lawergren op cit s 27 HA Schloumlgl Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry tłum A Gadzała Warszawa 2009 s 79

Średnie Państwo ndash nowe kategorie instrumentoacutew rozwoacutej starszych oddziaływania wschodnie

Wśroacuted instrumentoacutew samobrzmiących znane są z tego okresu klaskanki połączone ze sobą w dolnej partii i zakończone drobnymi głoacutewkami (rys 8) składane jak dary grobowe do okresu Nowego Państwa8

Menat to instrument idiofoniczny ktoacutery można umieszczać wśroacuted grzechotek składający się z licznych sznuroacutew paciorkoacutew przymocowanych do metalowego uchwytu i towarzyszący niekiedy dźwiękom sistrum Curt Sachs nie uwzględnił go w swoich studiach nad muzycznym instru-mentarium przypisując mu funkcję naszyjnika istnieją jednak źroacutedła ikonograficzne i pisane wspominające o użyciu menatu w kontekście wykonywania muzyki9 W okresie Średniego Państwa obserwujemy wreszcie pojawienie się membranofonoacutew Pierwsze bębny o beczułko-watym kształcie wykonywane z drewna ktoacuterych przykładowe egzemplarze przechowywane są w zbiorach kairskich i paryskich datowane są na okres panowania XII dynastii (939938ndash79 pne)0 W Metropolitan Museum of Art w No-wym Jorku oraz w Luwrze znajdują się masywne bębny posiadające ok 30 cm wysokości na nekropoli w Beni Hassan (grobowiec nr 83) odnaleziono zaś bęben osiągający metr wysoko-ści2 Charakterystyczną dla egipskich bębnoacutew cechą jest oplatanie ich siecią rzemieni i sznurkoacutew w celu naciągnięcia membran oraz podtrzymania całości korpusu Tego typu zabezpieczenie może wskazywać na pierwotne wykonywanie tych instrumentoacutew z gliny3 i choć nie zachowały się do naszych czasoacutew oryginalne egzemplarze znane są analogiczne hinduskie bębny wykony-wane właśnie z tego surowca Ich budowa może wskazywać także na nubijską proweniencję gdyż bębny znane z Mezopotamii były łączone za pomocą gwoździ lub klejone Bębny uderzane obustronnie zawieszane były w pozycji poziomej na szyi grającego (rys 9) umożliwiając mu roacutew-noczesny marsz co łatwo godzi się z faktem iż

8 M Duchesne-Guillemin op cit s 2889 Ibidem s 2890 HG Farmer op cit s 27-28 C Sachs op cit s 972 M Duchesne-Guillemin op cit s 2903 C Sachs op cit s 97 M Duchesne-Guillemin op cit s 290

Egipt

0 202

instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary) otwarty u dołu z jedną membraną na wierzchu ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok 70 (pne) i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki

Pośroacuted harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiaroacutew niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna7 Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją8

Nowe Państwo ndash apogeum roacuteżnorodności

W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki ktoacutere oproacutecz dotychczasowych typoacutew są repre-zentowane także przez inny rodzaj W swojej nowej formie zostają skroacutecone do ok 80 mm długości i formuje się je na kształt owocoacutew granatu lub szyszek co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety9 W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum w ktoacuterym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu) Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego0 [w jakim okresie warto to zaznaczyć jak roacutewnież dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) ktoacutere szybko zdominowały inne formy bębnoacutew Szczegoacutelnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu) na ktoacuterych grały wyłącznie kobiety2 Tego typu bębenek (zwany qemqem) znany od XVIII dynastii stał się także atrybutem boga Besa3 Wiemy także o istnieniu bębenkoacutew prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys 0) Jedyny znany okaz tego typu Ibidem B Lawergren op cit s 07 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 928 M Duchesne-Guillemin op cit s 2939 Ibidem s 2880 Ibidem s 289 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 983 HG Farmer op cit s 28

znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach Nadal znane były bębny beczułkowate ktoacutere zyskały wydłużoną formę w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (ndash2 pne) lub dłużej

W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentoacutew dętych ktoacutery wyparł używane do tej pory klarnety Nowe aerofony przybierały for-mę greckiego aulosu i posiadały podwoacutejny stroik jak wspoacutełczesny oboacutej takie też miano zyskały w państwie egipskim Instrumenty podwoacutejno-stroikowe sporządzano z trzciny o długości ok 0 cm same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy Podobnie jak klarnety oboje przybierały formę dwoacutech piszczałek (rys ) ktoacutere roacuteżniły się jednak często liczbą otwo-roacutew7 Wiadomo także iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną) Infor-macje te stały się podstawą do studioacutew mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbioroacutew znajdujących się we Florencji Turynie Londynie Berlinie czy Luwrze8 Zgod-nie z opinią C Sachsa9 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne gdyż na skutek procesoacutew postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan Gra na oboju wiązanym niekiedy ze sferą erotyki była domeną kobiet70

Wśroacuted instrumentoacutew dętych pojawia się wreszcie trąbka ktoacutera została ukazana po raz pierwszy ok pne7 w kontekście militar-nym Trąbki stosowane były głoacutewnie w wojsku często wraz z bębnami w czasie parad lub do wzywania armii były jednak związane także z kultem Ozyrysa ktoacuteremu przypisywano ich wynalezienie72 Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową

C Sachs op cit s 98 HG Farmer op cit s 28 B Lawergren op cit s 07 C Sachs op cit s 008 Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 8 239 C Sachs op cit s 0070 M Duchesne-Guillemin op cit s 297 C Sachs op cit s 072 M Duchesne-Guillemin op cit s 29 H G Farmer op cit s 270 C Sachs op cit s 0

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

9202

Kultura

zatykał roacutewnoległe otwory w obu piszczałkach roacutewnocześnie uzyskując charakterystyczne pulsujące brzmienie spowodowane roacuteżnicami w długości czy położeniu otworoacutew39

Ostatnią kategorią instrumentoacutew ktoacuterą można wiązać z okresem Starego Państwa są harfy znane w Egipcie jako ben bent bin lub bint0 Zyskały one ogromną popularność szybko stając się najważniejszymi i jednymi z najbardziej charakterystycznych egipskich instrumentoacutew Geneza harfy jest problematyczna gdyż egzem-plarze znane z Egiptu (chronologicznie młodsze) posiadają bardziej skomplikowaną budowę niż harfy sumeryjskie i wyraźnie się od nich roacuteżnią Harfy egipskie były zaopatrzone w specjalne guziki służące do mocowania strun natomiast analogiczne instrumenty z Sumeru nie posiadały takiego mechanizmu a ich struny były jedynie nawijane na ramię Zgodnie z wyjaśnieniem Curta Sachsa2 nie świadczy to jednak o ich bardziej ar-chaicznym charakterze ndash wręcz przeciwnie ndash harfy z guzikami są ewolucyjnie starsze gdyż trudniej było je nastroić problem ten rozwiązano usu-wając mechanizm mocowania strun na trwale Nie można jednak wykluczyć iż harfy powstały niezależnie w ośrodkach sumeryjskim i egipskim wykształcając się z prostej formy łuku muzycz-nego3 W tym okresie funkcjonował typ harfy łukowej o poacutełksiężycowatym a od V dynastii poacutełkolistym kształcie posiadającej sześć strun Instrument z reguły umieszczany był się na ziemi a harfista grał w pozycji klęczącej (rys 7)

Typowym zestawem instrumentalnym w Sta-rym Państwie był flet klarnet oraz kilka harf Instrumenty dobierano zatem w ten sposoacuteb by część z nich nadawała rytm część natomiast pro-wadziła linię melodyczną7 Stanowi to o wysokim stopniu zaawansowania muzycznego i jest dobrze widoczne na przedstawieniach w sztuce

39 C Sachs op cit s 900 HG Farmer op cit s 27 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 93 M Duchesne-Guillemin op cit s 292 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 92 B Lawergren op cit s 27 HA Schloumlgl Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry tłum A Gadzała Warszawa 2009 s 79

Średnie Państwo ndash nowe kategorie instrumentoacutew rozwoacutej starszych oddziaływania wschodnie

Wśroacuted instrumentoacutew samobrzmiących znane są z tego okresu klaskanki połączone ze sobą w dolnej partii i zakończone drobnymi głoacutewkami (rys 8) składane jak dary grobowe do okresu Nowego Państwa8

Menat to instrument idiofoniczny ktoacutery można umieszczać wśroacuted grzechotek składający się z licznych sznuroacutew paciorkoacutew przymocowanych do metalowego uchwytu i towarzyszący niekiedy dźwiękom sistrum Curt Sachs nie uwzględnił go w swoich studiach nad muzycznym instru-mentarium przypisując mu funkcję naszyjnika istnieją jednak źroacutedła ikonograficzne i pisane wspominające o użyciu menatu w kontekście wykonywania muzyki9 W okresie Średniego Państwa obserwujemy wreszcie pojawienie się membranofonoacutew Pierwsze bębny o beczułko-watym kształcie wykonywane z drewna ktoacuterych przykładowe egzemplarze przechowywane są w zbiorach kairskich i paryskich datowane są na okres panowania XII dynastii (939938ndash79 pne)0 W Metropolitan Museum of Art w No-wym Jorku oraz w Luwrze znajdują się masywne bębny posiadające ok 30 cm wysokości na nekropoli w Beni Hassan (grobowiec nr 83) odnaleziono zaś bęben osiągający metr wysoko-ści2 Charakterystyczną dla egipskich bębnoacutew cechą jest oplatanie ich siecią rzemieni i sznurkoacutew w celu naciągnięcia membran oraz podtrzymania całości korpusu Tego typu zabezpieczenie może wskazywać na pierwotne wykonywanie tych instrumentoacutew z gliny3 i choć nie zachowały się do naszych czasoacutew oryginalne egzemplarze znane są analogiczne hinduskie bębny wykony-wane właśnie z tego surowca Ich budowa może wskazywać także na nubijską proweniencję gdyż bębny znane z Mezopotamii były łączone za pomocą gwoździ lub klejone Bębny uderzane obustronnie zawieszane były w pozycji poziomej na szyi grającego (rys 9) umożliwiając mu roacutew-noczesny marsz co łatwo godzi się z faktem iż

8 M Duchesne-Guillemin op cit s 2889 Ibidem s 2890 HG Farmer op cit s 27-28 C Sachs op cit s 972 M Duchesne-Guillemin op cit s 2903 C Sachs op cit s 97 M Duchesne-Guillemin op cit s 290

Egipt

0 202

instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary) otwarty u dołu z jedną membraną na wierzchu ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok 70 (pne) i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki

Pośroacuted harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiaroacutew niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna7 Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją8

Nowe Państwo ndash apogeum roacuteżnorodności

W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki ktoacutere oproacutecz dotychczasowych typoacutew są repre-zentowane także przez inny rodzaj W swojej nowej formie zostają skroacutecone do ok 80 mm długości i formuje się je na kształt owocoacutew granatu lub szyszek co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety9 W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum w ktoacuterym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu) Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego0 [w jakim okresie warto to zaznaczyć jak roacutewnież dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) ktoacutere szybko zdominowały inne formy bębnoacutew Szczegoacutelnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu) na ktoacuterych grały wyłącznie kobiety2 Tego typu bębenek (zwany qemqem) znany od XVIII dynastii stał się także atrybutem boga Besa3 Wiemy także o istnieniu bębenkoacutew prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys 0) Jedyny znany okaz tego typu Ibidem B Lawergren op cit s 07 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 928 M Duchesne-Guillemin op cit s 2939 Ibidem s 2880 Ibidem s 289 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 983 HG Farmer op cit s 28

znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach Nadal znane były bębny beczułkowate ktoacutere zyskały wydłużoną formę w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (ndash2 pne) lub dłużej

W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentoacutew dętych ktoacutery wyparł używane do tej pory klarnety Nowe aerofony przybierały for-mę greckiego aulosu i posiadały podwoacutejny stroik jak wspoacutełczesny oboacutej takie też miano zyskały w państwie egipskim Instrumenty podwoacutejno-stroikowe sporządzano z trzciny o długości ok 0 cm same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy Podobnie jak klarnety oboje przybierały formę dwoacutech piszczałek (rys ) ktoacutere roacuteżniły się jednak często liczbą otwo-roacutew7 Wiadomo także iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną) Infor-macje te stały się podstawą do studioacutew mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbioroacutew znajdujących się we Florencji Turynie Londynie Berlinie czy Luwrze8 Zgod-nie z opinią C Sachsa9 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne gdyż na skutek procesoacutew postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan Gra na oboju wiązanym niekiedy ze sferą erotyki była domeną kobiet70

Wśroacuted instrumentoacutew dętych pojawia się wreszcie trąbka ktoacutera została ukazana po raz pierwszy ok pne7 w kontekście militar-nym Trąbki stosowane były głoacutewnie w wojsku często wraz z bębnami w czasie parad lub do wzywania armii były jednak związane także z kultem Ozyrysa ktoacuteremu przypisywano ich wynalezienie72 Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową

C Sachs op cit s 98 HG Farmer op cit s 28 B Lawergren op cit s 07 C Sachs op cit s 008 Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 8 239 C Sachs op cit s 0070 M Duchesne-Guillemin op cit s 297 C Sachs op cit s 072 M Duchesne-Guillemin op cit s 29 H G Farmer op cit s 270 C Sachs op cit s 0

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Egipt

0 202

instrumenty te wykorzystywane były w działaniach i uroczystościach o charakterze militarnym Innym typem bębna z okresu Średniego Państwa jest bęben w kształcie pucharu (czary) otwarty u dołu z jedną membraną na wierzchu ten typ przejęty został z regionu Palestyny ok 70 (pne) i jest prawdopodobnie prototypem dzisiejszej arabskiej darabukki

Pośroacuted harf nadal znana jest harfa łukowa wykazująca tendencję do zwiększania rozmiaroacutew niewykluczone iż w tym okresie istniała już także harfa ramienna7 Od okresu Średniego Państwa harfy pokrywane były bogatą dekoracją8

Nowe Państwo ndash apogeum roacuteżnorodności

W tym okresie nadal funkcjonują klaskanki ktoacutere oproacutecz dotychczasowych typoacutew są repre-zentowane także przez inny rodzaj W swojej nowej formie zostają skroacutecone do ok 80 mm długości i formuje się je na kształt owocoacutew granatu lub szyszek co wyraźnie wskazuje na ich stopniowe przekształcanie w kastaniety9 W Nowym Państwie pojawia się także inny rodzaj sistrum w ktoacuterym rama formowana jest na kształt podkowy (w miejsce wcześniejszego naosu) Typ ten rozprzestrzenił się wraz z kultem Izydy na całym obszarze Imperium Rzymskiego0 [w jakim okresie warto to zaznaczyć jak roacutewnież dla czego się rozprzestrzenił] Popularność zyskały bębny cylindryczne zaopatrzone w membranę rozciągniętą na drewnianej obręczy (określane jako śr) ktoacutere szybko zdominowały inne formy bębnoacutew Szczegoacutelnie popularne stały się niedużej wielkości bębenki obręczowe o okrągłym kształcie (prototyp tamburynu) na ktoacuterych grały wyłącznie kobiety2 Tego typu bębenek (zwany qemqem) znany od XVIII dynastii stał się także atrybutem boga Besa3 Wiemy także o istnieniu bębenkoacutew prostokątnych posiadających wklęsłe boki (rys 0) Jedyny znany okaz tego typu Ibidem B Lawergren op cit s 07 HG Farmer op cit s 27 C Sachs op cit s 928 M Duchesne-Guillemin op cit s 2939 Ibidem s 2880 Ibidem s 289 B Lawergren op cit s 02 C Sachs op cit s 983 HG Farmer op cit s 28

znajduje się w Metropolitan Museum i został znaleziony w Tebach Nadal znane były bębny beczułkowate ktoacutere zyskały wydłużoną formę w jakiej przetrwały do okresu panowania dynastii saickiej (ndash2 pne) lub dłużej

W Nowym Państwie pojawił się nowy typ instrumentoacutew dętych ktoacutery wyparł używane do tej pory klarnety Nowe aerofony przybierały for-mę greckiego aulosu i posiadały podwoacutejny stroik jak wspoacutełczesny oboacutej takie też miano zyskały w państwie egipskim Instrumenty podwoacutejno-stroikowe sporządzano z trzciny o długości ok 0 cm same stroiki wykonywane były z blaszek trzcinowych lub trawy Podobnie jak klarnety oboje przybierały formę dwoacutech piszczałek (rys ) ktoacutere roacuteżniły się jednak często liczbą otwo-roacutew7 Wiadomo także iż na jednej z piszczałek wykonywano melodię na drugiej zaś burdon (stały dźwięk będący bazą harmoniczną) Infor-macje te stały się podstawą do studioacutew mających na celu odtworzenie stosowanej skali i notacji muzycznej na co pozwalały liczne egzemplarze znane ze zbioroacutew znajdujących się we Florencji Turynie Londynie Berlinie czy Luwrze8 Zgod-nie z opinią C Sachsa9 badania tego typu nie mogą być jednak miarodajne gdyż na skutek procesoacutew postdepozycyjnych piszczałki mogły ulec zniekształceniom poza tym nie jesteśmy w stanie odtworzyć dokładnej techniki gry stosowanej przez starożytnych Egipcjan Gra na oboju wiązanym niekiedy ze sferą erotyki była domeną kobiet70

Wśroacuted instrumentoacutew dętych pojawia się wreszcie trąbka ktoacutera została ukazana po raz pierwszy ok pne7 w kontekście militar-nym Trąbki stosowane były głoacutewnie w wojsku często wraz z bębnami w czasie parad lub do wzywania armii były jednak związane także z kultem Ozyrysa ktoacuteremu przypisywano ich wynalezienie72 Egipskie trąbki (szeneb) miały stożkowatą formę z dość szeroką czarą głosową

C Sachs op cit s 98 HG Farmer op cit s 28 B Lawergren op cit s 07 C Sachs op cit s 008 Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 8 239 C Sachs op cit s 0070 M Duchesne-Guillemin op cit s 297 C Sachs op cit s 072 M Duchesne-Guillemin op cit s 29 H G Farmer op cit s 270 C Sachs op cit s 0

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

202

Kultura

i osiągały ok 0 cm długości73 Dwa najsłynniej-sze i zarazem jedyne autentyczne egzemplarze trąbek pochodzą z grobowca Tutanchamona (rys 2) i są przechowywane w Muzeum Kairskim przedmiot znajdujący się w Luwrze interpreto-wany do niedawna jako trąbka został uznany za kadzielnicę7 Zgodnie z ikonografią trąbki te nie były instrumentami mającymi zapewnić rozrywkę w pozagrobowym życiu zmarłego były natomiast wyznacznikiem pozycji i władzy7 Jedna z trąbek została wykonana z brązu druga ze srebra obie posiadały złote ustniki i złotą opaskę u dołu czary O wcześniejszym wykonaniu trąbki brązowej może świadczyć nieco silniej lejkowaty kształt7 srebrna trąbka posiada także oddzielnie wykonany dzwon Obie były pięknie zdobione scenami z udziałem Tutanchamona i najważ-niejszych bogoacutew obie wyposażone były także w drewniane rdzenie zapobiegające zgnieceniu77 W 939 r dla stacji BBC podjęto proacutebę nagrania dźwięku trąbek przy użyciu wspoacutełczesnych ustni-koacutew Niestety w trakcie tej proacuteby srebrna trąbka uległa trwałemu uszkodzeniu co uniemożliwia precyzyjne zbadanie jej konstrukcji78

Okres Nowego Państwa to także wspaniały rozwoacutej harf Pojawia się nowy typ formowany na kształt statku79 w swoich mniejszych egzem-plarzach znany jako harfa ramienna (rys 3) ktoacutera w czasie gry noszona była na ramieniu i zaopatrzona była w trzy do pięciu strun80 Harfy łukowe ulegały stopniowemu ulepszaniu stając się jedną z najbardziej wyrafinowanych form wśroacuted instrumentoacutew w ogoacutele Najlepszym tego dowodem są harfy pochodzące z okresu panowania Ramzesa III (87ndash pne) ukazane w jego grobowcu Te dwa wspaniale dekorowane instrumenty zwane harfami Brucersquoa (od nazwiska osiemnastowiecznego podroacuteżnika ktoacutery dokonał ich dokumentacji) osiągnęły ogromne rozmiary ndash niemal 2 m wysokości

73 C Sachs op cit s 07 D Comand (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007 s 3087 HA Schloumlgl op cit s 827 HG Fischer Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalrdquo nr 2 989 777 D Comand (et al) op cit s 30878 Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s 779 H Hickmann A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 2880 C Sachs op cit s 93

i wyposażone były w dziesięć i dwanaście (lub jedenaście i trzynaście) strun8 Rozmiary harf i duża liczba strun (do ok 20) wymagała gry w pozycji stojącej82 (rys )

Innym typem funkcjonującym w tym okresie była harfa noacuteżkowa opierająca się na ukośnej poprzeczce wspartej roacutewnocześnie na kolanach harfisty Często dekorowana była emblematem Izydy lub Ozyrysa83

Ostatnim wreszcie rodzajem harfy ktoacutery pojawił się w egipskim instrumentarium była harfa kątowa (rys ) znana w zachodniej Azji od początku 2 tysiąclecia pne Pierwsze przed-stawienie tego instrumentu pochodzi z okresu panowania Amenofisa II (3ndash388 pne) z grobowca nr 37 w Tebach8 Harfy te posia-dały od 2 do 23 strun pionowy wąski korpus pokryty skoacuterą załamujący się w dolnej części i tworzący poprzeczkę znajdującą się podczas gry między udami instrumentalisty8 Struktura pudła rezonansowego harfy kątowej jest dobrze poznana dzięki prześwietleniu dokonanemu na egzemplarzu znajdującym się w Luwrze8 W przeciwieństwie do Mezopotamii gdzie harfy kątowe bardzo szybko wyparły formę łukową Egipcjanie wykazali się dużo większym konserwa-tyzmem87 a pełna adaptacja nowego instrumentu trwała ponad tysiąclecie

W okresie Nowego Państwa z obszaru Żyznego Poacutełksiężyca zostały przejęte także liry Pierwsze przedstawienie związane z lirą pochodzi z grobowca nr 3 w Beni Hassan należącego do Chnumho-tepa (okres panowania XII dynastii) i ukazuje ją w rękach azjatyckiego Beduina Przedstawiony Beduin określony mianem lsquoAarsquomu przybył do Egiptu w celu zapłacenia trybutu wspomnia-nemu dostojnikowi właścicielowi grobowca88 Egzemplarze z tego okresu posiadają prostokątne pudło rezonansowe dwa asymetryczne ramiona połączone poprzeczką oraz struny przytwierdzone jednym końcem do strunociągu znajdującego się na wierzchniej części pudła a drugim do

8 HG Farmer op cit s 2782 M Duchesne-Guillemin op cit s 29383 C Sachs op cit s 928 L Manniche Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 288 C Sachs op cit s 98 M Duchesne-Guillemin op cit s 29387 B Lawergren op cit s 288 HG Farmer op cit s 272

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Egipt

2 202

wzmiankowanej poprzeczki89 Lira zyskiwała niekiedy lżejsze i wyszukane formy (rys ) często zdobiona była na ramionach motywa-mi zoomorficznymi co odzwierciedla wpływy mezopotamskie90 Za panowania Echnatona (30ndash32 pne) popularność zyskały liry ogromnych rozmiaroacutew wymagające zaangażo-wania do gry dwoacutech osoacuteb (rys 7) Wydaje się prawdopodobne że wzorzec tego typu liry został także zaczerpnięty z Sumeru ndash już ok 200 pne instrumenty te były przedstawiane na pieczęciach z Uruk czy Suzy9 Z drugiej strony przykład takiej formy znany jest ze sztuki hetyckiej92 co może wskazywać na jej anatolijskie korzenie Liry mogły być zatem zaroacutewno niewielkimi -stru-nowymi jak i 8-strunowymi instrumentami osiągającymi wysokość człowieka93 Instrument ten został w pełni zaadaptowana w przeciągu kilku wiekoacutew choć nigdy nie zyskała dużej popular-ności a do jej określania używano semickiego terminu knnr9

Wraz z lirą do Egiptu przybyły instrumenty szyjkowe czyli lutnie (rys 8) Instrumenty te szybko zyskały popularność wydaje się że grały na nich jedynie kobiety9 Grająca pociągała struny ktoacuterych liczba wynosiła od dwoacutech do czterech trzymanym w prawym ręku plektrum roacutewnocześnie przyciskając je palcami lewej dłoni do jednego z progoacutew owiniętych na szyjce9 Egipskie lutnie posiadały dwa rodzaje pudeł re-zonansowych owalne oraz znacznie wydłużone Z czasem pojawiła się także bardziej zaawansowana forma zaczerpnięta od Hetytoacutew przypominająca kształtem wspoacutełczesną gitarę97

Epoka Poacuteźna i okres grecko-rzymski a dalsze funkcjonowanie egipskiej tradycji muzycznej

Rozpoczynając od instrumentoacutew samo-brzmiących warto wspomnieć o nowym typie klaskanek ktoacutere zostają zaopatrzone w małe

89 C Sachs op cit s 0290 M Duchesne-Guillemin op cit s 299 B Lawergren op cit s 292 M Duchesne-Guillemin op cit s 2993 E Erman HRanke op cits 299 C Sachs op cit s 039 Ibidem9 Ibidem97 M Duchesne-Guillemin op cit s 29

metalowe talerzyki mocowane do trzonu za pomocą gwoździ (rys 9) Przez Sachsa98 typ ten określany jest jako trzaskawka z talerzyka-mi Datowane są na pierwsze wieki naszej ery i spotyka się je także na mozaikach z Kartaginy oraz rzymskich sarkofagach a także poacuteźniej w Cesarstwie Bizantyjskim99

Wpływy greckie zaowocowały także pojawie-niem się metalowych talerzy oraz kastanietoacutew znanych z egzemplarzy pochodzących z chrześ-cijańskich pochoacutewkoacutew00 a także fletni pana0 Roacutewnocześnie wyparte zostały inne kategorie instrumentoacutew jak na przykład lutnie ktoacutere powroacuteciły do Egiptu dopiero w połowie VII w02 kiedy kraj objęty został wpływami Islamu W Epoce Poacuteźnej funkcjonowały metalowe dzwon-ki wykonywane ze złota srebra lub brązu03

Z okresu panowania Osorkona II (87ndash80 pne) znany jest przykład dużego bębna obrę-czowego (ponad 0 cm średnicy) ktoacutery został błędnie zinterpretowany przez Jacoba Burchar-dta0 jako gong

W zbiorach Muzeum Kairskiego znajduje się także pergaminowe pokrycie bębna o średnicy 2 cm datowane w przybliżeniu na Epokę Poacuteź-ną (ndash332 pne) zdobione sceną figuralną z udziałem Izydy i osoby grającej na bębnie0 Jest to dowoacuted na bogate dekorowanie także tej kategorii instrumentoacutew oraz ich wykorzystanie w czasie ceremonii religijnych i pogrzebowych

Z okresu grecko-rzymskiego znane są przy-kłady przedstawień niewielkich harf o poacutełksię-życowatym kształcie wspieranych przy grze na stołkach Pojawiają się one w scenach mitolo-gicznych związanych z Hathor lub z udziałem kroacutelowych czy księżniczek Wydawać by się mogło iż typ ten funkcjonował jedynie w sztuce znany jest jednak przykład niewielkiej harfy (39 cm wysokości) z czasoacutew panowania Psametycha I (ndash0 pne)0 pięknie rzeźbionej i za-kończonej kroacutelewskim wizerunkiem w koronie pszenet (rys 20)

98 C Sachs op cit s 099 M Duchesne-Guillemin op cit s 28800 C Sachs op cit s 00 M Duchesne-Guillemin op cit s 2902 B Lawergren op cit s 203 M Duchesne-Guillemin op cit s 2900 [za] H G Farmer op cit s 2720 D Comand (et al) op cit s 220 H Hickmann op cit s 28

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

3202

Kultura

W III w pne Ktesibios z Aleksandrii wynalazł hydraulos czyli tzw wodne organy07 Stanowiły one kombinację fletni pana i instrumentu kla-wiszowego zaopatrzone były w zbiornik z wodą w ktoacuterym magazynowane było sprężone powie-trze uwalniane podczas gry Hydraulos zapewniał rozrywkę w cyrkach i podczas muzycznych kon-kursoacutew Stał się prototypem przyszłych organoacutew ktoacutere dopiero w średniowieczu zyskały swoje sakralne funkcje08

Zakończenie

Przedstawiony obraz muzycznego instrumen-tarium egipskiego wyraźnie pokazuje dominację obcych wpływoacutew Rodzimego pochodzenia można doszukiwać się jedynie w przypadku sistrum i klarnetu co stanowi mierny wynik na tle całego szeregu wykorzystywanych instrumentoacutew Warto jednak pamiętać że dla wysoko rozwiniętych cywilizacji charakterystyczne jest otwarcie na nowe wpływy i ich asymilacja do własnych potrzeb Mimo bliskowschodnich wzorcoacutew Egipcjanie nadali wielu swoim instrumentom niepowtarzalny charakter przejawiający się w ich funkcji czy dekoracji Muzyka stała się dla nich nieodłącznym elementem towarzyszącym życiu sakralnemu kultowemu i pozagrobowemu a tak wielka rola muzyki jest roacutewnoznaczna z rolą jej nośnikoacutew

07 H G Farmer op cit s 27008 M Duchesne-Guillemin op cit s 292

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Egipt

202

Mężczyźni grający na prę-

tach zderzanych (Sachs 97

8 rys 29)

2 Grzechotki z Tell el-Farcha

(Ciałowicz 200 93

ryc 99)

3Klaskanki (Duchesne-

Guillemin 98 298

plate 27)

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

202

Kultura

7 Harfiarz i flecista (Farmer 97 27 plate IX a)

9 Bęben dwumembra-nowy (Lawer-gren 200 il g)

Flet ndash piszczałka o zadęciu krawędzio-wym (Lawer-gren 200 il g)

Naos sistrum

(Duchesne-Guillemin

98 300 plate 3)

Klarnet (Lawergren 200

il h)

8 Klaskan-ki (Średnie

Państwo) (Lawer-

gren 200 il a)

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Egipt

202

3 Harfa ramienna (Duchesne-Guillemin 98 302 plate 3)

Harfa kątowa (Duchesne-Guillemin 98 303 plate )

Oboacutej (Lawergren 200 il i)

0 Bębenek prostokątny (Lawergren 200

il d)

2 Trąbki z grobowca

Tutanchamona (Duchesne-

Guillemin 98 302

plate 7)

Harfa z okresu No-

wego Pań-stwa (Sachs

97 9 tablica VI c)

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

7202

Kultura

9 Trzaskawka (Duchesne-Guillemin 98 299 plate 29)

7 Lira z okresu panowania Echnatona (Lawergren 200 il m)

Egip-cjanka gra-

jąca na lirze (Sachs

97 9 tablica VI b)

8 Lutnia (Sachs

97 9 tablica V c)

20 Harfa z okresu

panowania Psametycha I

(Hickmann 9 29

plate I)

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Bibliografia

Anderson R Ancient Egyptian musical instruments A catalogue and its problems bdquoThe Musical Timesrdquo 97 s 7-82

Buchner A Encyklopedia instrumentoacutew muzycznych tłum Zięba-Szmaglinigraveska M Raciboacuterz 99

Chomiński J Wilkowska-Chomińska K Historia muzyki cz I Krakoacutew 989

Chłodnicki M Ciałowicz K Tell-el-Farkha Preliminary Report bdquoPolish Archaeology in the Mediterraneanrdquo nr XVIII 200 s 27-3

Ciałowicz K Początki cywilizacji na Bliskim Wschodzie i w Egipcie [w] Śliwa J (ed) Wielka Historia Świata Stary i Nowy Świat od bdquorewolucjirdquo neolitycznej do podbojoacutew Aleksandra Wielkiego Krakoacutew 200 s 7-9

Comand D (et al) Skarby Egiptu Kolekcja Muzeum Egipskiego w Kairze Warszawa 2007

Duchesne-Guillemin M Music in Ancient Mesopotamia and Egypt bdquoWorld Archaeologyrdquo nr 3 98 s 287-297

Erman E Ranke H Aegypten und Aegyptisches Leben im Altertum Tuumlbingen 923

Farmer HG The music of Ancient Egypt [w] Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97 s 2-282

Fischer HG Organology and Iconography of Anciemt Egypt and Renaissance bdquoMetropolitan Museum Journalldquo nr 2 989 s 7-2

Head JG Chordophones in the Ancient Aegean and Near East Selwyn College 2007

Hickmann H A New Type of Egyptian Harp bdquoActa Musicologicardquo nr 2 9 s 27-28

Lawergren B Music [w] Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200 s 0-

Manniche L Angular harps in the Amarna Period bdquoJournal of Egyptian Archaeologyrdquo nr 92 200 s 28-29

Montagu J One of Tutankhamonrsquos Trumpets bdquoThe Galpin Society Journalrdquo nr 29 97 s -7

Pulver JThe Music of Ancient Egypt bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 8 92 s 29-

Redford DB(ed) The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt New York 200

Sachs C Historia instrumentoacutew muzycznych tłum Olędzki S Warszawa 97

Schloumlgl HA Starożytny Egipt Dzieje i kultura od czasoacutew najdawniejszych do Kleopatry [tłum] Gadzała A Warszawa 2009

Scott N The Daily Life of the Ancient Egyptians bdquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletinrdquo nr 3 973 s 23-70

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7

Southgate TL On a Pair of Ancient Egyptian Double-Flutes bdquoJournal of the Royal Musical Associationrdquo nr 7 890 s 3-33

Wellesz E (ed) Ancient and Oriental Music Oxford 97

Wysham HC The Egyptian Flutes bdquoThe Musical Times and Singing Class Circularrdquo nr 3 s 73-7