SYSTEM POLITYCZNY – PODEJŚCIA DEFINICYJNE, FUNKCJE,TYPOLOGIE

1. Pojęcie systemu politycznego.

System polityczny to jedna z podstawowych kategorii politologicznych. Pojęcie to upowszechniło się w drugiej połowie XX wieku (w dużej mierze za sprawą pojawienia się zyskującego na popularności podejścia systemowego w analizach politologicznych). Wcześniej tą sferę życia społecznego opisywano pojęciami państwa, ustroju politycznego, reżimu politycznego. Wprowadzenie kategorii „system polityczny” pozwala jednak na przyjęcie zupełnie innej perspektywy, nakazującej rozpatrywanie sfery politycznej nie tylko w aspekcie strukturalno-funkcjonalnym, ale także komunikacyjnym i interakcyjnym.

W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele propozycji definicyjnych kategorii „system polityczny”. Poniżej przytaczamy niektóre z nich.

System polityczny to przestrzeń, w ramach której toczy się całość życia politycznego państwa. Kategoria ta w szczególności odnosi się do problemu władzy.1

Pojęcie „system polityczny” odnosi się do sfery władzy publicznej i obejmuje całokształt mechanizmów funkcjonujących w jej obszarze, lub szerzej – w tym, co określa się jako życie polityczne danego społeczeństwa.2

Niektórzy z amerykańskich socjologów uważają, że system polityczny to ogół struktur, procedur, instytucji, które działają wspólnie, aby znaleźć rozstrzygnięcie problemów, zaś we francuskim słowniku terminów politologicznych jest to całokształt wzajemnych politycznych powiązań istniejących w globalnym systemie, jakim jest społeczeństwo.3

Klasyczną definicją popularną wśród polskich badaczy proponuje J. Kowalski, według którego: system polityczny to aparat państwowy, partie polityczne, oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne, uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki.4

Wśród badaczy i analityków życia politycznego popularnością cieszy się ujmowanie systemu politycznego z punktu widzenia analizy systemowej. Jej centralnym założeniem jest stwierdzenie, że system polityczny stanowi wyodrębnioną analitycznie całość o złożonej strukturze, umiejscowioną w wielowymiarowym otoczeniu, z którego czerpie informację i energię, przetwarza ją i oddziałuje na to otoczenie również za pomocą informacji i energii. Informacja i energia dostarczana jest do systemu za pomocą zespołu wejść, natomiast do otoczenia za pomocą zespołu wyjść (np. na wejściach – żądania ze strony społeczeństwa, na wyjściach decyzje podejmowane przez organy władzy). Główną właściwością systemu politycznego jest zdolność przetrwania, tj. utrzymania równowagi pomiędzy swym stanem wewnętrznym a stanem otoczenia (homeostaza).5

W ujęciu systemowym system polityczny możemy zdefiniować także jako sieć powiązań, przez którą rząd wytwarza „wyjścia” (outputs) – np. decyzje polityczne, w odpowiedzi na „wejścia” (inputs) – np. żądania i poparcia pochodzące od społeczeństwa.6

1 W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne. Zarys teorii i praktyka w wybranych państwach świata, Olsztyn 2005, s. 9

2 A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Studia z teorii polityki, red. A.Jabłoński, L.Sobkowiak, t.1., Wrocław 1999, s.73

3 Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2007, s.114 Tamże, s.115 A.Antoszewski, op.cit., s.73-746 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s.30

Uwzględniając stanowiska metodologiczne odnośnie istoty systemu politycznego możliwe jest wskazanie trzech ujęć, które także zawierają w sobie podejścia definicyjne:7

– ujęcie instytucjonalne , w świetle którego system polityczny oznacza ogół instytucji, za pośrednictwem których podejmowane są decyzje polityczne; w tym ujęciu może być on utożsamiany z ustrojem państwowym; system polityczny definiowany jest w tym ujęciu jako ogół osób, grup i organizacji w ich wzajemnych powiązaniach i współdziałaniu;

– podejście strukturalno- funkcjonalne określające system polityczny jako dynamiczny proces polityczny zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot (np. państwa, partii politycznych, związków zawodowych); strukturalnymi elementami systemu politycznego są role działania, wzajemne relacje, spsoby i wzorce zachowania jednostek i innych podmiotów politycznych i społecznych;

– w ujęciu systemowym – rozpatrywane są relacje między systemem a jego otoczeniem , w których istotne są trzy etapy: wejścia, przetworzenia, wyjścia.Wejścia i wyjścia są relacjami między systemem a otoczeniem; ich związek polega na sprzężeniu zwrotnym. Przetworzenie to proces zachodzący wewnątrz systemu (tzw. konwersja wewnątrzsystemowa czyli przekształcanie poparcia, żądań, informacji wchodzących do systemu poprzez wejścia w konkretne decyzje wychodzące poprzez wyjścia).Wejścia mogą pochodzić z trzech źródeł: społeczeństwa, elit politycznych (np. prezydent, parlamentarzyści, ministrowie), otoczenia międzynarodowego (np. inne systemy polityczne, groźby, kontrola); poparcia, żądania, informacje wpływają na decyzje, programy, działania podejmowane wewnątrz systemu. Poprzez wyjścia przedostają się one do otoczenia powodując w nim określone zmiany, które jednocześnie wpływają na system polityczny (na tym właśnie polega istota sprzężenia zwrotnego).

Pomimo zróżnicowań definicyjnych badacze pozostają zgodni co do elementów konstytutywnych systemu politycznego, do których zalicza się:

– zachowania jednostek ludzkich (elementy pierwotne);– organy władzy, partie polityczne, grupy interesu (elementy wtórne);– normy prawne i pozaprawne regulujące zachowania w obrębie systemu i w kontaktach

zewnętrznych.

W innym ujęciu do elementów składowych systemu politycznego zalicza się:– idee i wartości polityczne (np. idea suwerenności narodu, pluralizmu politycznego,

trójpodziału władzy);– organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym i organizujące je (np. organy

władzy, partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia);– normy regulujące i organizujące wdrażanie w życie idei i wartości politycznych oraz

regulujące strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych (np. normy prawne, moralne, kulturowe, organizacyjne).8

W badaniach nad systemami politycznymi uwzględniane są cztery płaszczyzny:– instytucjonalną – prezentującą i badającą instytucje wchodzące w skład systemu politycznego

(organy władzy, partie polityczne, grupy interesu);– komunikacyjną – skupiającą się na związkach i obiegu informacji pomiędzy elementami

systemu politycznego;– funkcjonalną – wymagającą uwzględnienia wszelkich działań zachodzących w obrębie całego

systemu politycznego, do których uczestnicy są motywowani impulsami płynącymi z

7 Współczesne systemy...,s.128 Tamże, s.12

otoczenia systemu, przetwarzanymi następnie w decyzje polityczne;– normatywną (regulacyjną) – uwaga koncentruje się na normach prawnych i pozaprawnych

regulujących stosunki polityczne i społeczne.9

Płaszczyzny te należy traktować w kategoriach podsystemów systemu politycznego.

Podsumowując powyższy przegląd, w sposób ogólny system polityczny to ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm, regulujących wzajemne stosunki między nimi.

2. Funkcje systemu politycznego.

Funkcja systemu politycznego to każde działanie przyczyniające się do zachowania systemu w długotrwałym okresie, tzn. działania zmierzające zarówno do podtrzymania istniejącego stanu, jak i do dalszego jego rozwoju.W związku z powyższym wyróżnia się następujące funkcje systemu politycznego:

– regulacyjną – polegającą na sterowaniu procesami według reguł przyjętych w danym systemie politycznym;

– mediacyjną – polegającą na rozwiązywaniu konfliktów i mediacji w przypadkach sprzecznych interesów grupowych;

– adaptacyjną – przejawiającą się w usprawnianiu działania instytucji, adaptacji do zmieniających się warunków, poszerzaniu bazy funkcjonowania systemu;

– innowacyjną – polegającą na wprowadzaniu do otoczenia reguł i mechanizmów działania10.

Realizując wymienione powyżej funkcje system polityczny powinien:– kierować procesami politycznymi zgodnie z przyjętymi regułami i normami (prawnymi,

kulturowymi, etycznymi);– maksymalnie łagodzić sporne interesy różnych grup społecznych i rozwiązywać powstałe

między nimi konflikty;– doskonalić sprawność instytucji politycznych, zwiększając skuteczność i szanse ich

przetrwania, jednocześnie poszerzając zasięg swojego działania;– wprowadzać do otoczenia nowe reguły i coraz skuteczniejsze formy aktywności.11

System polityczny działa skutecznie, gdy: jest zdolny funkcjonować bez stosowania metod przemocy; stwarza warunki do wszechstronnego rozwoju społeczeństwa i państwa; jest zdolny zagwarantować bezpieczeństwo zewnętrzne.

3. Klasyfikacje (typologie) systemów politycznych.

Nie można wskazać jedynej klasyfikacji systemów politycznych. Różnorodność typologii wynika ze zróżnicowania kryteriów podziału.Zdaniem A. Heywood'a, zainteresowanie klasyfikacją systemów politycznych ma dwa źródła:

– klasyfikacja stanowi istotną pomoc w zrozumieniu polityki i rządu(w sensie sprawowania władzy i kontroli nad innymi, inaczej mówiąc – rządzenia); zrozumienie polityki następuje głównie przez procesy porównawcze (komparatystyka), zwłaszcza, że nie można zastosować tu metod eksperymentalnych (np. nie można zastosować eksperymentu sprawdzającego, czy rząd USA byłby w większym stopniu narażony na kryzys rządu, gdyby odstąpił od zasady

9 W.Żebrowski, op.cit., s.9-1010 Współczesne systemy..., s.1311 K.A.Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2000, s.6-7

podziału władz, albo czy komunizm mógł przetrwać w ZSRR, gdyby reformy został wprowadzone o jedno pokolenie wcześniej; przez porównywanie możemy odróżnić to, co jest ważne i znaczące, od tego, co takie nie jest („bez porównywania, umysł nie wie , gdzie podążać” Alexis de Tocgueville);

– celem klasyfikacji jest umożliwienie nie tyle analizy, co oceny; w umiarkowanej formie klasyfikacja pozwala na osądy jakościowe struktur politycznych i form rządów; w postaci skrajnej – oznacza to poszukiwanie „idealnego” systemu władzy czy wręcz utopii (np. „Państwo” Platona czy „Utopia” Thomasa More'a).12

Problematykę klasyfikacji systemów politycznych rozpatrywać można w dwóch perspektywach: - historycznej (sięgającej okresu Starożytności) i – współczesnej.

Jak twierdzi A.Heywood, najbardziej wpływowym systemem klasyfikacji był system zaproponowany w IV wieku p.n.e. przez Arystotelesa, który oparł go na analizie 158 istniejących wówczas greckich polis (miast-państw). Oczywiście w poglądach Arystotelesa nie pojawia się kategoria „system polityczny”. Poglądy Arystotelesa odnośnie formy rządów (ustroju):13

– rządy można kategoryzować opierając się na odpowiedziach na dwa pytania: kto rządzi? oraz kto odnosi korzyści z rządzenia?

– rząd można powierzyć jednej osobie, małej grupie lub większości;– rządy można sprawować w interesie rządzących lub dla korzyści całej społeczności;– identyfikuje sześć form rządzenia: tyranię i monarchię (władza jednej osoby; w pierwszym

przypadku korzyści z rządzenia odnosi sprawujący władzę; w drugim – wszyscy); oligarchię i arystokrację (władza małej grupy; w przypadku pierwszym korzyści z rządzenia odnoszą sprawujący władzę; w drugim – wszyscy); demokracja i politeja (władza mas; w pierwszym przypadku korzyści z rządzenia osiągają sprawujący władzę; w drugim – wszyscy).

Celem Arystotelesa była ocena rządzenia pod względem normatywnym w dążeniu do identyfikacji „idealnego” ustroju (formy rządów). Zarówno tyrania, oligarchia i demokracja były - zdaniem Arystotelesa – zubożonymi i wypaczonymi formami władzy (jednostka, mała grupa lub masy rządziły we własnym interesie i kosztem innych). Natomiast w przypadku monarchii, arystokracji czy politeji (które preferował) jednostka, mała grupa czy masy rządziły w interesie wszystkich.Arystoteles ogłosił tyranię najgorszym ze wszystkich możliwych ustrojów, gdyż redukowała status obywatela do roli niewolnika. Monarchia i arystokracja były nierealne, ponieważ opierały się na boskiej chęci do przedkładania dobra społeczności nad interes własny rządzących. Politeja (władza większości w interesie wszystkich) była traktowana jako ustrój, którego wprowadzenie w życie było najbardziej realne. Mimo to, w tradycji, która przetrwała do XX wieku, Arystoteles krytykował władze ludu, ponieważ jego zdaniem mogłaby doprowadzić do sytuacji, w której masy oburzone bogactwem nielicznych, zbyt łatwo ulegałyby naciskom demagogów. Dlatego popierał system „mieszany” łączacy elementy demokracji i arystokracji, pozostawiając rząd w rękach „klas średnich”, czyli tych, którzy nie byli ani biedni ani bogaci.

Jak wspomniano wcześniej typologie systemów politycznych konstruuje się w oparciu o różne kryteria. Do najważniejszych zaliczyć należy: reżim polityczny, zasady organizacji aparatu państwowego, strukturę terytorialną kraju. Poniżej prezentujemy charakterystyki systemów politycznych wyróżnianych z uwagi na wymienione kryteria.14

12 A.Heywood, op.cit., s.31-3213 Omówienie na podstawie A.Heywood, op.cit., s.32-3314 Charakterystyki systemów politycznych opracowano na podstawie: A.Antoszewski, R.Herbut, Systemy polityczne

współczesnego świata, Gdańsk 2004, s.11-23; W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne, Olsztyn 2005, s.25-53; Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2007, s.11-22

Podział ze względu na kryterium reżimu politycznego: – systemy demokratyczne, w ramach których jako systemy rządów (czyli wzajemne relacje

między władzą ustawodawczą a wykonawczą) wyróżnić należy: system parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, semiprezydencki, parlamentarno-komitetowy;

– systemy niedemokratyczne (totalitarny, autorytarny).

Reżim polityczny – układ formalnych i nieformalnych zasad, mechanizmów oraz struktur, na których opiera się całokształt procesów politycznych zachodzacych w systemie politycznym. Składają się na niego przede wszystkim normy zwyczajowe i prawne, określające udział wspólnoty politycznej w działaniach systemu politycznego oraz regulujące funkcjonowanie instytucji w procesach decyzyjnych. Tak rozumiany reżim polityczny jest formą organizacji funkcjonowania systemu.15

Cechy ogólne systemów demokratycznych:– organizacja państwa w oparciu o cztery podstawowe zasady: suwerenności narodu, pluralizmu

politycznego, podziału władz, państwa prawa;– stabilny i jasno zdefiniowany zespół instytucji oraz podział ról w zarządzaniu nimi;– dążenie poszczególnych obywateli i grup społecznych do realizowania własnych interesów

albo bezpośrednio poprzez system polityczny, albo poprzez organizacje pośredniczące (partie polityczne, grupy interesu);

– decyzje podejmowane w strukturach systemu politycznego mają rozstrzygający wpływ na dystrybucję środków ekonomicznych oraz na charakter zachowań społecznych i politycznych;

– stały, wzajemny związek między otoczeniem systemu politycznego a podejmowanymi decyzjami;

– przeprowadzanie cyklicznych i rywalizacyjnych wyborów i możliwość alternacji władzy (wymiany rządzących elit).

Charakterystyka systemu parlamentarno-gabinetoweg: – funkcjonowanie parlamentu wyłonionego w powszechnych wyborach (może być jedno- lub

dwuizbowy);– układ sił w parlamencie (w wyniku wyborów) ma decydujący wpływ na proces tworzenia

rządu (prawo tworzenia rządu ma prawo ugrupowanie zwycięskie; jeżeli wynik wyborów nie daje bardzo wyraźnej przewagi jednego ugrupowania, tworzone są koalicje (rząd koalicyjny, np.PO-PSL); chodzi tu o możliwość „wygodnego” prowadzenia polityki;

– zarówno rząd, jak jego poszczególni członkowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed parlamentem (instytucja wotum nieufności);

– głowa państwa oraz członkowie gabinetu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw. delikt konstytucyjny (odpowiedzialność za naruszenie Konstytucji lub ustawy nie posiadające znamion przestępstwa; w Polsce za popełnienie deliktu konstytucyjnego odpowiadają np. Prezydent, premier, członkowie rządu, rozstrzyga o ty Trybunał Stanu);

– premierowi przysługuje prawo żądania rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji (konsekwencją jest konieczność rozpisania przedterminowych wyborów);

– głowa państwa posiada ograniczone kompetencje; spełnia funkcje reprezentacyjne, ceremonialne, organizacyjne;

– nie występuje zasada separacji władz (ministrowie mogą być jednocześnie deputowanymi).

Jest to typ reżimu politycznego, w którym władza egezkutywy (władza wykonawcza utożsamiana z gabinetem) pochodzi od parlamentu; jednocześnie gabinet jest przed parlamentem odpowiedzialny za podejmowane decyzje (np. Polska, Wielka Brytania, Niemcy, Włochy).

15 J. Nocoń, A.Laska, Teoria polityki. Wprowadzenie, Warszawa 2005, s.113

Charakterystyka systemu prezydenckiego: – prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu;– prezydent i parlament wybierani są w drodze wyborów powszechnych;– prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem;– prezydent i ministrowie ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw. delikt konstytucyjny

i przestępstwo pospolite w drodze procedury impeachmentu (procedura formalnego oskarżenia o przestępstwo osób zajmujących wysokie stanowiska; nie oznacza to automatycznego usunięcia; procedura jest złożona i wiąże się z koniecznością powołania specjalnej komisji);

– zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka gabinetu;– prezydent nie ma prawa skrócenia kadencji.

Klasycznym przykładem są Stany Zjednoczone.

Charakterystyka systemu semiprezydenckiego (półprezydenckiego): – z reguły bezpośredni sposób powołania prezydenta przez naród w wyborach powszechnych;– występuje tzw. dualizm egzekutywy, tzn. władza wykonawcza należy do prezydenta i rządu;

prezydent jest głową państwa, premier – szefem rządu;– odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta przy jednoczesnym braku odpowiedzialności

politycznej;– szeroki zakres kompetencji głowy państwa;– prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów;– zasada niepołączalności mandatu deputowanego ze stanowiskiem w rządzie;– mozliwość przedterminowego skrócenia kadencji parlamentu.

Jest to system o charakterze mieszanym, tzn. występują w nim „modelowe” elementy zarówno systemu parlamentarno-gabinetowe, jak też prezydenckiego. Klasycznym przykładem tego rodzaju reżimu jest system polityczny Francji. Poza tym – Finlandia, Islandia, Portugalia.

Charakterystyka systemu parlamentarno-komitetowego: – parlament jest najwyższym organem państwowym – bezpośrednio powołuje i kontroluje

zarówno głowę państwa, jak i rząd, będący niejako komitetem wykonawczym parlamentu;– parlament jest najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu, wykonującym

w imieniu narodu władzę na zasadzie wyłączności;– głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji.

System parlamentarno-komitetowy (rządy Zgromadzenia) w szczególny sposób określa stosunki między naczelnymi organami państwowymi – parlamentem, głową państwa i rządem. Opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej i supremacji władzy wykonawczej. Parlamentowi podporządkowane są wszystkie inne organy (parlament jest organem najwyższym, reprezentującym suwerenne prawa narodu) – odrzucona jest więc zasada podziału władzy między równorzędne i wzajemnie hamujące się organy naczelne.Przyjmując perspektywę historyczną – system parlamentarno-komitetowy występował w konstytucji jakobińskiej z 1793 roku, w Komunie Paryskiej, w niektórych azjatyckich państwach realnego socjalizmu.Klasycznym przykładem tego reżimu politycznego jest Szwajcaria.

Drugą grupą systemów wyróżnianych z uwagi na kryterium reżimu politycznego są systemy niedemokratyczne, w ramach których funkcjonują reżimy totalitarne i autorytarne.

Charakterystyka sys temu totalitarnego: – współistnienie dwóch źródeł władzy (partii i państwa) prowadzące do ukonstytuowania się

dwóch rządów: pozornego i rzeczywistego;– dublowanie stanowisk;– bezkształtność systemu;– posługiwanie się terrorem jako codzienną metodą rządzenia;– rola tajnej policji oraz szczególny sposób funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości

posługującego się kategorią „wroga obiektywnego” i „przestępstwa potencjalnego”;– ideologia, dążąca do przekształcenia samej natury człowieka.

Reżim totalitarny charakteryzuje się wszechobecną i organizującą życie społeczne jedyną oficjalną ideologią. Staje się ona czymś na wzór religii, z gorliwością „wyznawanej” przez społeczeństwo. W państwie totalitarnym system władzy oparty jest na nieograniczonych kompetencjach otoczonego faktycznym kultem wodza, który sprawuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Totalitaryzm wiąże się również z permanentną cenzurą. Totalna władza w państwie przejawia się w istnieniu jednej, oficjalnie uznawanej partii politycznej, której członkowie obejmują wszystkie najistotniejsze stanowiska państwowe. Gospodarka w systemie totalitarnym podlega całkowitej kontroli państwa. Za egzemplifikację totalitaryzmu uważa się reżim hitlerowskich Niemiec (nazizm), stalinizm w ZSRR i państwach Europy Wschodniej (przynajmniej do 1956r.) oraz państwo Czerwonych Khmerów w Kambodży.

Charakterystyka sy stemu autorytarnego. Autorytaryzm jest ideologią opierającą się na potępieniu liberalizmu, demokratycznej formy rządów i parlamentaryzmu. Głosi potrzebę stworzenia silnej władzy wykonawczej wspartej autorytetem politycznym jej piastuna oraz konieczność bezwzględnego podporządkowania się obywateli decyzjom organów państwowych. Autorytaryzm wyrasta z nurtu tradycjonalistycznego oraz elitaryzmu, rozumianego jako pochwała rządów jednostek wybijających się ponad przeciętność. Odrzuca takie wartości jak wolność, pluralizm, tolerancja. Autorytaryzm neguje potrzebę szczególnego, proceduralnego legitymizowania władzy konkretnej jednostki czy grupy (np. w wyborach powszechnych) Prawomocność władzy wynika z samego faktu jej posiadania i zdolności wymuszania posłuchu, a jest dodatkowo wzmacniana szczególnymi cechami osobowościowymi władcy (przywódcy). Celem władzy w ideologii autorytaryzmu jest przede wszystkim zapewnienie porządku społecznego i ograniczenie możliwości jego zakwestionowania przez jakąkolwiek grupę społeczną. Stąd też zdolność wymuszenia posłuchu i niedopuszczenia do ukształtowania opozycji stanowi podstawowe kryterium oceny efektywności działań instytucji władzy. Reżimem autorytarnym określa się system polityczny, w którym władza naczelna znalazła się w innych rękach niż parlament. Tym samym samowola sprawującego władzę i niepodleganie żadnej rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej stały się ważkimi cechami systemu autorytarnego. W zależności od państwa wódz sprawuje władzę samodzielnie bądź przy pomocy najbardziej zaufanego, ścisłego grona ludzi. Jednakże to on posiada legitymację do podejmowania większości decyzji państwowych. W państwach autorytarnych (podobnie jak w totalitarnych) zasadniczo odrzuca się koncepcję demokratycznych i regularnych wyborców. Wszystkie stanowiska państwowe pochodzą zazwyczaj z nominacji partyjnych. Obywatele są praktycznie pozbawieni instrumentów nadzoru i kontroli nad działalnością aparatu państwowego. Oprócz tego autorytarne dyktatury charakteryzują się tym, iż decyzje polityczne są często podejmowane bez podstaw prawnych. Systemy autorytarne dysponują rozbudowanym aparatem terroru. Nie jest on tak represyjny wobec obywateli jak w przypadku reżimów totalitarnych, jednak spełnia podobne funkcje, czyli m.in. sprawuje nadzór nad wszelkimi przejawami aktywności społecznej, inwigiluje ewentualnie istniejącą opozycję, pilnuje porządku i stabilizacji w państwie. Reżim autorytarny jest zaprzeczeniem liberalnej demokracji przez odrzucenie jej podstawowych instytucji i procedur (parlament, rywalizacyjne wybory, partie polityczne, istnienie opozycji,

autonomia polityczna). Stąd tak ważną rolę odgrywa w nim cenzura oraz aparat represji wymuszających posłuch. Z drugiej strony poprzez brak zdyscyplinowania partii politycznych, nieobecność znaczących wysiłków mobilizacyjnych, a przede wszystkim nieobecność szczególnej ideologii „traktowanej jako religia”, autorytaryzm różni się od systemu totalitarnego.

Podział ze względu na kryterium zasad organizacji aparatu państwowego:– system parlamentarny,– system prezydialny,– republika,– monarchia.

Zasady organizacji aparatu państwowego dotyczą wzajemnych stosunków między naczelnymi organami państwowymi, jak również charakteru instytucji głowy państwa.Biorąc pod uwagę zależności między głowa państwa a szefem rządu wyróżnimy system parlamentarny i system prezydialny.Charakter instytucji głowy państwa to kryterium wyróżnienia republiki i monarchii.

Charakterystyka systemu parlamentarnego. Opiera się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. na rozdzieleniu funkcji głowy państwa i szefa rządu. W systemie tym łączenie funkcji w rządzie i parlamencie jest dozwolone. Rząd ustępuje po otrzymaniu votum nieufności w parlamencie. Głowa państwa ma prawo skrócenia kadencji parlamentu. Parlamentarne systemy rządów występują obecnie w formie monarchistycznej i republikańskiej. W formie monarchistycznej występuje dominacja premiera nad monarchą, np. w krajach skandynawskich. W formie republikańskiej mamy do czynienia z następującymi modelami:

– egzekutywa kooperująca, np. III i IV Republika Francuska, Austria, Włochy;– dominacja lub hegemonia kanclerza, np. RFN;– dominacja lub hegemonia prezydenta, np. V Republika Francuska, Republika Weimarska,

Finlandia, Grecja;– dominacja parlamentu kosztem osłabionej egzekutywy, np. model konstytucji jakobińskiej z

1793 r. i formalnie również system rad.

Charakterystyka systemu prezydialnego. Oparty jest na tzw. zamkniętej egzekutywie, co oznacza, że funkcje głowy państwa i szefa rządu wykonuje ta sama osoba. W systemie tym obowiązuje zasada niepołączalności stanowiska w rządzie i piastowania mandatu deputowanego. Funkcjonowanie rządu nie jest uzależnione od większości parlamentarnej. Głowa państwa nie ma prawa skracania kadencji parlamentu. Prezydialne systemy rządów mogą występować w formie monarchistycznej (np. Niemcy cesarskie od 1871 r.) i republikańskiej. W formie republikańskiej występują trzy modele:

– prezydent posiada wszystkie kompetencje wykonawcze (np. Stany Zjednoczone);– systemy prezydenckie w Ameryce Łacińskiej, w których prezydent jest głową państwa i

szefem rządu wytyczającym główne kierunki jego polityki, ale w swojej działalności jest ograniczony przez gabinet;

– system kolegialny w Szwajcarii, gdzie funkcję głowy państwa spełnia organ kolektywny ( np. 7-osobowa Rada Związkowa, będąca jednocześnie rządem).

Charakterystyka republiki. Jest to forma państwa, w której głową państwa jest osoba lub grupa osób wybierana na określony czas lub/oraz na czele państwa stoi kadencyjny organ wyłoniony w drodze wyborów powszechnych. Republika powstała w opozycji do monarchii, której istnieniu sprzeciwiała się zdecydowanie i

kategorycznie. Charakterystyczne cechy republiki to:

– władza w państwie pochodzi wprost z demokratycznych wyborów;– organy władzy publicznej wybierane są na określony czas (kadencja);– głowa państwa ponosi polityczną i prawną odpowiedzialność za swoją działalność;– legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawiedliwości są od siebie niezależne, ale wzajemnie się

uzupełniają;– poszczególne akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki.

Do końca XVIII w. republika była rzadką formą, występującą tylko w starożytności (demokracja ateńska i Republika Rzymska do 27 r. p.n.e.) i w ustroju miast średniowiecznych oraz renesansowych (Republika Wenecka). Pierwszą nowoczesną republiką czasów nowożytnych były Stany Zjednoczone od 1787 r., których forma ustroju będzie później naśladowana przez republiki Ameryki Łacińskiej, a później Republikę Francuską. Republika upowszechniła się dopiero po I wojnie światowej.

Charakterystyka monarchii. Jest formą państwa, w której funkcję głowy państwa sprawuje dożywotni i zazwyczaj dziedziczny monarcha (król, cesarz, sułtan, wielki książę). W procesie ewolucji federalizmu pojawiły się dwa rodzaje monarchii:

– patrymonialne , w których monarchowie dysponowali królestwem tak jak majątkiem prywatnym i nie postrzegali swej władzy jako funkcji publicznej,

– absolutne , w których cała władza skupiona jest w rękach jednego podmiotu.W obydwu król był źródłem prawa i stał ponad nim.

Współcześnie istnieją monarchie konstytucyjne (parlamentarne), w których obowiązuje zasada, iż król panuje z woli ludu, a jego władza jest ograniczona prawem. Monarcha sprawuje funkcję ceremonialno-reprezentacyjną, integracyjną jako symbol jedności narodu, a niekiedy również arbitralną. Monarcha może uzyskać władzę w wyniku dziedziczenia (monarchia dziedziczna) bądź wyboru (monarchia elekcyjna).

Podział ze względu na strukturę terytorialną państwa:– państwo unitarne,– państwo złożone,– autonomia.

Struktura terytorialna państwa określa relacje między centralnymi i lokalnymi organami państwa.

Charakterystyka państwa unitarnego. Państwo unitarne charakteryzuje się jednością struktury organizacyjnej i brakiem podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”. W tego typu państwie niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym. Współcześnie jest to najbardziej rozpowszechniona forma państwa. Charakterystyczne cechy państwa unitarnego to:

– jednolity system prawa materialnego i formalnego;– jednolite obywatelstwo;– jednorodny system organów sądowych oraz organów prawodawczych

i wykonawczych co najmniej na szczeblu centralnym;– podział kraju na jednostki administracyjno-terytorialne z równoczesnym podporządkowaniem

organów lokalnych organom centralnym.

Między krajami unitarnymi występują znaczne różnice. Są one następstwem prawnego charakteru stosunków między centralnymi i regionalnymi organami państwa. Można wyróżnić państwa:

– zdecentralizowane , w których organy regionalne są formowane niezależnie od organów centralnych (np. Japonia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania);

– scentralizowane , w których występuje podporządkowanie organów regionalnych centrum przez wyznaczonych przez władze centralne urzędników (np. Finlandia, Holandia).

Charakterystyka państwa złożonego. W państwach złożonych ich części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności. Każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych Państwo złożone występować może w formie:

– unii personalnej - jest związkiem dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej głowy państwa z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych;

– unii realnej – jest związkiem dwóch lub więcej państw, będących podmiotami prawa międzynarodowego. W ramach unii realnej sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe są rozwiązywane wspólnie dla wszystkich państw;

– konfederacji – jest to luźny związek kilku suwerennych państw, które decydują się na bliską współpracę, jednak pragną zachować bardzo wysoki poziom autonomii. Wiąże się to ze zjawiskiem ograniczenia przez każde z tych państw sygnatariuszy porozumienia związkowego swojej suwerenności, gdyż tylko w ten sposób pojawia się możliwość uzgodnienia polityki i osiągnięcia pewnych wspólnych celów. Państwa stanowiące części składowe konfederacji zachowują kompetencje kompetencji, tzn. prawo do ustalania własnej kompetencji, jak i kompetencji wszystkich jednostek polityczno-prawnych we własnym obrębie. Pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową. Stosunki między członkami konfederacji są stosunkami prawnomiędzynarodowymi. Konieczność realizowania wspólnych celów wymusza powołanie wspólnego organu – zgromadzenia parlamentarnego, w którym części składowe są równouprawnione w głosowaniu, tzn. mają po jednym głosie niezależnie od wielkości państwa, liczby mieszkańców, bogactw naturalnych. Tego typu rozwiązania polityczno-instytucjonalne znane były w przeszłości, np. konfederacja kantonów Szwajcarii w latach 1815-1848, Związek Północnoniemiecki w latach 1867-1871, Konfederacja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Obecnie pewne cechy konfederacji ma Unia Europejska;

– federacji – jest państwem związkowym, którego części składowe mają samodzielność prawną i określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe (stany, kantony, landy, państwa, prowincje) są podmiotami federacji i mają własny podział administracyjno-terytorialny. Podmioty federacji, chociaż nie są odrębnymi państwami, mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, budżety, hymny, flagi, godła, symbole. Do najważniejszych czynników wpływających na powstanie i kształtowanie się państwa federacyjnego zalicza się następujące czynniki: narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijne, polityczne i pragmatyczne. Najbardziej charakterystycznym wyznacznikiem federacji jest podział uprawnień władczych. W państwie federalnym władza jest rozdzielana między parlament i rząd federalny oraz parlamenty i rządy państw-członków federacji. Podział władzy zakłada, że tylko pewne obszary polityki (np. polityka zagraniczna, obronna) zastrzeżone są dla władz federalnych. Większość spraw związanych z polityką wewnętrzną pozostaje w gestii państw członkowskich, które w tym zakresie dysponują autonomią polityczną. Federacja zapewnia więc decentralizację i dekoncentrację władzy, co odróżnia ją od państwa unitarnego, w którym uprawnienia władcze skupiają się na poziomie centralnym. Oprócz podziału władzy federacja charakteryzuje się istnieniem swoistych instytucji zabezpieczających suwerenność państw członkowskich. Należą do nich przede wszystkim wyższe izby parlamentów, w których reprezentowane są interesy poszczególnych części składowych oraz sądy konstytucyjne, rozstrzygające ewentualne spory konstytucyjne. W niektórych federacjach przyjmuje się

specjalną procedurę decyzyjną mającą na celu zapobiegnięcie dominacji państw członkowskich o większej liczbie mieszkańców, i tym samym o większej liczbie przedstawicieli w parlamencie. Współcześnie państwami federacyjnymi są: Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Indie, Kanada, Meksyk, Malezja, Niemcy, Pakistan, Rosja, Szwajcaria, Stany Zjednoczone.

Charakterystyka autonomii. Autonomia oznacza wewnętrzne samodzielne zarządzanie na części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o lokalnym znaczeniu. Autonomia oznacza ograniczoną tylko suwerenność. Statut autonomii, czyli akt normatywny będący prawną podstawą działalności organów autonomicznych, jest ustanawiany lub zatwierdzany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament. Prawa regionalne mogą zmieniać organy centralne, jeśli zostały naruszone ogólnopaństwowe interesy. Autonomiczne parlamenty i autonomiczne rządy prowadzą działalność pod nadzorem organów centralnych, które wyznaczają swojego specjalnego pełnomocnika.

SYSTEMY PARTYJNE16

Partie polityczne (obok państwa) – podstawowy element instytucjonalny współczesnych demokratycznych systemów politycznych ponieważ są nie zastępowalnym pomostem między społeczeństwem a państwem, służącym do obustronnego wywierania wpływu: społeczeństwa na organy władzy państwowej i sprawujących władzę w tych organach na społeczeństwo.

Partia polityczna – organizacyjne narzędzie zdobywania i wykonywania władzy państwowej przez aktywną politycznie reprezentację znaczącej części społeczeństwa.

(Gulczyński)Partia polityczna – dobrowolne zrzeszenie aktywnych politycznie członków społeczeństwao podobnych poglądach zdefiniowanych w programie, jednoczących się w celu zdobycia i utrzymania władzy państwowej (samodzielnie bądź w koalicji), a dzięki temu ukierunkowywania aktywności państwa zgodnie z interesem własnym i swojej bazy społecznej

Definicje wyborcze partii politycznej.Partia polityczna – dobrowolna organizacja polityczna, której zasadniczym celem jest zdobycie i utrzymanie władzy państwowej.W demokracjach – wybory są jedynym instrumentem zdobycia władzy.Partie wysuwają swoich kandydatów w wyborach powszechnych lub uczestniczą w procesie wyborczym, czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych, a pośrednio – kandydatów zajmujących stanowiska w egzekutywie.

– Znaczenie aktywności wyborczej partii politycznej (środek do osiągania celu)– O specyfice partii jako organizacji politycznej decyduje jej udział w przetargach władczych na

poziomie struktury państwa (zasadniczy cel)

Definicje prawne partii politycznej.Silnie zaakcentowany element wyborczy w ustawach o partiach politycznych lub/i w konstytucjach → prawna instytucjonalizacja partii politycznych (szczególnie po II wojnie światowej)Partia polityczna – organizacja biorąca udział w życiu publicznym, której zasadniczymi

16 Opracowano na podstawie: W. Żebrowski, Współczesne systemy polityczne, Olsztyn 2005; Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska, Warszawa 2007; A.Heywood, Politologia, Warszawa 2006

funkcjami są:– funkcja wyborcza (wysuwanie i popieranie kandydatów),– funkcja rządzenia (sprawowanie władzy publicznej),– funkcja artykulacji interesów i potrzeb obywateli (wyrażanie woli politycznej narodu).

W definicjach prawnych pojawia się silnie lub słabiej akcentowany element negatywny, tzn. które organizacje z powodu celów, do których dążą lub metod, które stosują lub zamierzają stosować, nie mogą być uznane za partie polityczne(odmowa rejestracji lub groźba delegalizacji), np. faszystowskie, komunistyczne).

art. 13 polskiej ustawy o partiach politycznych – katalog cech, których ujawnienie się w aktywności partii może stać się podstawą jej delegalizacji (odwoływanie się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu, komunizmu, szerzenie nienawiści rasowej i narodowościowej); ustawa z dnia 27.06.1997 r. o partiach politycznych (Dz.U.Nr 98, poz.604; tekst jednolity: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz.857),w ustawie o partiach w Portugalii – konieczność demokratycznego uczestnictwa w życiu publicznym, stosowanie się do konstytucyjnych praw i zasad,w Niemczech – porządek wewnętrzny partii zgodny z demokratycznymi zasadami;sprzeczne z konstytucją są cele i zachowania zwolenników partii naruszające lub zmierzające do obalenia wolnościowego demokratycznego porządku ustrojowego lub zagrożenia trwałości Republiki,Konstytucja Korei Południowej z 1987 roku – gwarancja funkcjonowania pluralistycznego systemu partyjnego, opartego na wolności tworzenia partii politycznych; partie muszą być demokratyczne w zakresie formułowania celu, struktury organizacyjnej oraz form aktywności,Turcja – konstytucja z 1982 roku

Partie polityczne – organizacje polityczne dążące do zdobycia i utrzymania władzy politycznej nie tylko metodami demokratycznymi (wybory) ale także wykorzystując inne metody i instrumenty (rewolucyjny przewrót, ideologiczna racjonalizacja legitymizacji, stosowanie przemocy i terroru, plebiscytowy lub symboliczny charakter elekcji).

wspólne – dążenie do zdobycia, do utrzymania władzyodmienne – środki i metody temu służące

2. Partie polityczne dążą do zdobycia, sprawowania i utrzymania władzy państwowej. To odróżnia partie polityczne od innych form dobrowolnej samoorganizacji różnych odłamów (grup) społeczeństwa, np. związków zawodowych, stowarzyszeń przedsiębiorców, organizacji regionalnych itd.

Cel partii to zdobycie władzy wyłącznej lub we współudziale z innymi stronnictwami rządu (w koalicji).Grupy nacisku takiego celu nie stawiają – ich celem jest doprowadzenie do podejmowania przez organy państwa (np. parlament, rząd) decyzji zgodnych z interesami jakie reprezentują; nie uczestniczą bezpośrednio w podejmowaniu decyzji politycznych, gospodarczych itp.Zdobycie i sprawowanie władzy oznacza możliwość kierunkowania działalności państwa za pomocą różnych metod i środków – perswazji, negocjacji, kompromisu, przymusu.Pełnia władzy politycznej – kiedy sprawujący władzę mają realną możliwość podejmowania decyzji, regulujących zachowania społeczeństwa i możliwość egzekwowania podjętych decyzji (z przymusem włącznie).

Kryteria wyróżnienia władzy politycznej:– możliwość podejmowania decyzji;

– możliwość użycia zorganizowanej przemocy w celu egzekwowania decyzji.

Zyskując władzę w państwie, partie włączają swych przedstawicieli w kluczowe struktury organizacyjne aparatu państwowego. Partie polityczne a aparat państwowy:

1) dobrowolność zrzeszania się w partie i poddawanie dyscyplinie partyjnej; obligatoryjność charakteru więzi obywatela z państwem,

2) w przypadku partii – większa więź z aktywnymi politycznie grupami społeczeństwa; partialiczy się tym bardziej, im silniej jest zakorzeniona w społeczeństwie; w przypadku struktur państwowych – więź jest słabsza,

3) partie polityczne są organizacjami społecznymi ---> ich struktury organizacyjne i programy są bardziej elastyczne i w wyższym stopniu zdolne do dostosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości; struktury państwowe – bardziej statyczne (co jest chyba właściwe; częsta zmiana może prowadzić do braku równowagi i stabilności).

3. Działalność partii politycznych (zdobywanie, sprawowanie i utrzymanie władzy) wymaga posiadania przez partię programu działania.

Elementy programu partii:- ideologia (podstawa programowa, zespół ogólnych twierdzeń i ocen opartych na przesłankach filozoficznych, dotyczących celów i wartości społecznych; najogólniejszy i najtrwalszy element programu,- program strategiczny (definiuje dalekosiężne cele, jakie partia chce osiągnąć; bywa uściślany, przekształcany w zależności od przeobrażeń sytuacji,- platforma wyborcza – formułowana na konkretne wybory.

Na treść programów politycznych składają się poglądy dotyczące:– ustroju ekonomicznego, zasad i form produkcji, cyrkulacji i wymiany,– zasad i form organizacji życia społecznego jako systemu motywacji uzasadniających

i usprawiedliwiających decyzje i działania polityczne,– rozwiązywanie istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu,– budowy systemu instytucji publicznego zarządzania sprawami społecznymi,– walki lub współdziałania sił politycznych (partii) w zakresie spraw istotnych dla bytu

społecznego.W rzeczywistości dochodzi do rozbieżności między oficjalnym programem a rzeczywistymi dążeniami i działalnością partii.

Konieczność posiadania programu:– stanowi główną więź łączącą członków i stwarza podstawę jednolitego działania,– jest narzędziem pozyskiwania szerszego poparcia społecznego, koniecznego dla zdobycia,

sprawowania i utrzymania władzy.

Partie sięgające po władzę w państwie – konieczność programu uniwersalnego, definiującego sposoby kierowania istotnymi sprawami państwowymi i państwa.Tylko partie, które zakładają, że będą w opozycji lub w koalicji z silniejszym partnerem mogą ograniczać się do jednego celu.

Program a działalność w praktyce – nie muszą się pokrywać, np. program formułowany na potrzeby wyborów.

Cechy współczesnych partii politycznych.1. Partie polityczne – zorganizowane w sposób względnie trwały zespoły aktywnych politycznie ludzi.

Kryterium organizacyjne:- formalna struktura organizacyjna – utrwalony przez reguły statutowe minimalny podział pracyi ról w obrębie organizacji, funkcjonowanie podstawowych komórek organizacyjnych i władz partyjnych różnych szczebli, ustalona statutowo procedura podejmowania najważniejszych decyzji określających wewnętrzne i zewnętrzne działania partii. Różny stopień sformalizowania organizacyjnego (bardzo ostry na wzór wojskowego, bądź luźny np. partie amerykańskie).Z pewnością – konieczność statutu, stałych organów partyjnych, ustalone prawa członków w sprawach wewnątrzpartyjnych.

- dobrowolność przynależności do partii – wstępowanie i występowanie zależy od decyzji obywatela (nie może być stosowany przymus) nawet w partiach faszystowskich czy komunistycznych (zasada dobrowolności – przynajmniej teoretycznie). Przymusowe zrzeszenia w niektórych państwach autorytarnych nie kwalifikują się do miana partii politycznych sensu stricto.Dobrowolność wstępowania ≠ obowiązek przyjmowania (uzależnianie przyjęcia od spełnienia określonych warunków i od stażu kandydackiego, np. PZPR).Partie wprowadzają do statutów prawo pozbawienia członkostwa osób, które nie podporządkowują się dyscyplinie partyjnej bądź popełniają wykroczenia przeciw uznawanym ważnym wartościom czy normom.- wykraczanie bazy członkowskiej poza więzi osobiste członków (zwolenników) z liderem i aktywistami oraz poza stosunki o charakterze klienteli (popleczników) lideraCzłonkowie partii nie znają się; wymagana instytucjonalizacja przynależności do partii ---> konieczność zbudowania formalnej struktury organizacyjnej, pozwalającej na komunikowanie się między członkami partii.Inaczej jest w partiach amerykańskich – bazują na zwolennikach (nie na członkostwie), liczna jest grupa aktywistów angażujących się w działania organizacyjne (np. w kampaniach), liczny jest zawodowy aparat partyjny.Zarówno w przypadku członkostwa sformalizowanego, jak i niesformalizowanego podstawowym wyróżnikiem w partii jest bezosobowy charakter więzi wewnątrzpartyjnej członków/zwolenników.

- zdolność do trwania wykraczającego poza jedną akcje wyborcząPartie posiadając formalną organizację i stałą nazwę mają zdolność do długiego trwania, mimo zmian członków i przywódców na skutek zmian organizacyjnych, orientacji politycznych, programowych.

Typy partii politycznych.

Wg M.Karwata, definiując charakter partii należy uwzględnić, że różnią się:1. pod względem genezy – zróżnicowanie podłoża i okoliczności powstania,

1. - różnorodność form zalążkowych i pośrednich,2. - specyfika etapów rozwoju, tendencji ewolucji od stanu wyjściowego do

aktualnego.2. pod względem tożsamości społecznej

– kogo reprezentuje dana partia, z jakimi grupami się identyfikuje,– komu służy (komu szkodzi) jej działanie,– od kogo partia jest uzależniona materialnie, kadrowo i w sensie „patronatu”,– jaki jest jej skład (przekrój) socjalny,

– jaki jest jej statut socjoekonomiczny jej przywódców, członków i zwolenników,– jaka jest zależność (zbieżność, rozbieżność) między własnym składem społecznym partii

a składem społecznym jej mocodawców i klienteli,– jaki jest związek między przynależnością do partii a możliwością realizacji przez członków

własnych interesów osobistych, rodzinnych, wąskogrupowych.3. pod względem liczebności i reprezentatywności społecznej oraz zakresem aktywizacji otoczenia kryterium to odnosi się do w/w kryteriów oraz zależności między liczebnością a, reprezentatywnością społeczną (reprezentatywnością dla określonych grup społecznych lub reprezentatywnością w przekroju ogólnospołecznym oraz zasięgiem oddziaływania),4. pod względem „ambicji”, czyli horyzontu aspiracji liderów i uczestników ruchu; oznacza to maksymalizm lub minimalizm celów programowych i pragmatycznych;horyzont czasowy – obecność lub brak celów strategicznych, charakter celów taktycznych i doraźnych (koniunkturalnych),5. pod względem charakteru więzi między partią a jej członkami, zwolennikami i klienteląkryterium o wielostopniowym charakterze, uwzględniające;

– stopień identyfikacji (i wzajemności identyfikacji) między partią a określonymi grupami społecznymi;

– stopień uzależnienia partii od jej mocodawców, zwolenników i klientów (i vice versa);– stopień aktywizacji i partycypacji środowiska społecznego danej partii w realizacji jej celów;– intensywność więzi między partią a jej własnym środowiskiem społecznym – samą partią, jej

ideami i działaniem a funkcjonowaniem grup społecznych tworzących jej bazę oraz życiem osobistym zwolenników, a przede wszystkim integralność lub selektywność tej więzi i uczestnictwa;

6. pod względem stosunku do innych sił politycznych (orientacja monopolistyczna lub pluralistyczna)

– nie chodzi kwestię aprobaty lub dezaprobaty przeciwników ale o zdolność współdziałania z innymi siłami politycznymi;

– zdolność samoograniczenia;– gotowość do podzielenia się władzą;– gotowość oddania władzy zdobytej;– tolerancję dla istnienia i odmienności innych partii (ruchów) politycznych;– gotowość lub jej brak do podporządkowania się nadrzędnym regułom gry politycznej

i poddania się kontroli ze strony innych partnerów;7. pod względem oblicza ideowo-programowego przyjmuje się wielostopniowe kryterium:

– zdeklarowanie bądź relatywizm ideowy;– jednoznaczność bądź brak wyrazistości orientacji ideologicznej;– historyczne korzenie oraz współczesne koneksje i afiliacje ideowo-polityczne („skrzydło” -

prawica, centrum, lewica);– rodzaj autoidentyfikacji ideologicznej (samookreślenia) odniesiony do klucza typowych

nurtów doktrynalnych (np. partia liberalna, konserwatywna);– stosunek do panującego ustroju politycznego definiowany przez pryzmat uznania lub

odrzucenia idei postępu społecznego;– nastawienie wobec zmian społecznych oraz preferencje dla rewolucyjnego lub ewolucyjnego

(reformistycznego) sposobu przeprowadzenia zmian lub zapobiegania im;– rodzaj wyznawanej (głoszonej) ideologii lub doktryny i stosowanego języka politycznego.

8. pod względem przyjętego w praktyce sposobu wewnętrznego funkcjonowania i formalnego modelu organizacyjnego:

– otwartość lub ekskluzywność i hermetyczność źródeł rekrutacji,– preferencje w kwestii liczebności formalnych członków i aktywizacji zwolenników,– sposób zorganizowania struktur wewnętrznych (złożoność hierarchiczno-instytucjonalna,

status organów wybieralnych, przywódców i elit kierowniczych oraz tzw. aparatu funkcjonariuszy zawodowych,

– centralizacja bądź decentralizacja (zakres partycypacji członków i zwolenników w decyzjach, komunikacji i kontroli)

– reguły stosunków wewnątrzpartyjnych (warunki jedności; demokratyzm; charakter, formy i granice egzekwowania dyscypliny partyjnej).9. pod względem uznawanych, stosowanych, preferowanych metod działaniametody działania to zespół kryteriów odnoszących się do sposobu realizacji założonych celów programowych, wypełniania funkcji partii, respektowania lub naruszania reguł gry politycznej, preferencji dla radykalnych (lub nawet skrajnych) albo umiarkowanych metod i środków działania politycznego.10. pod względem miejsca zajmowanego w życiu politycznym i roli wobec danego systemu politycznego , które to miejsce określają:legalność lub nielegalność istnienia partii z punktu widzenia reguł konstytucyjnych, równoprawne uczestnictwo, marginalizacja, dyskryminacja partii, programowy stosunek partii do porządku ustrojowego (afirmacja, kontestacja, negacja), funkcjonowanie partii wobec tego porządku, sposób wyrażania i czynnego realizowania postaw wobec systemu.

Funkcje partii w systemie demokratycznym.- konsolidowanie interesów społeczeństwapartie inicjują dyskusje polityczne, sumują preferencje społeczne, starają się pośredniczyć w porozumieniu się ich zwolenników; partie wyznaczają priorytety wśród różnych celów politycznych i w ten sposób skłaniają elektorat do wybierania wśród alternatywnych programów podczas wyborów;

- mobilizowanie i integrowanie aktywności politycznej obywatelipolega na wzmacnianiu poczucia sensu korzystania z praw politycznych, urealniania fundamentalnej zasady demokracji – zwierzchnictwa narodu; jednoczenie obywateli i ich angażowanie w życie polityczne (udział w wyborach, inne formy partycypacji);

- krystalizowanie opcji wyborczychwysuwanie kandydatur, możliwość wyboru między kandydatami i partiami;wymogi funkcjonalności państwa wpłynęły na dość powszechną tendencję do określania w ordynacjach wyborczych norm zapobiegających nadmiernej fragmentaryzacji sił politycznychw parlamencie (np. ustanowienie wymogu zyskania określonego minimum głosów, określenie reguł rozdziału mandatów)

- strukturalizowanie parlamentuzrzeszanie się parlamentarzystów w kluby i koła, występujące jednolicie w istotnych sprawach(dyscyplina partyjna/klubowa), co sprzyja krystalizowaniu podstawowych podziałów na rządzącą większość i opozycję ---> wpływa to funkcjonalność parlamentu. Regulują to normy zwyczajowe oraz przepisy zawarte w ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora (umożliwiają tworzenie klubów, kół, zespołów parlamentarnych).ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. Nr 73, poz. 350; tekst jednolity: Dz.U. z 2003 r. Nr 221, poz.2199)Struktura ta jest uwzględniana w decyzjach o prowadzeniu debat w ramach limitów czasowych przyznawanych ugrupowaniom.Przepisy nie naruszają obowiązku przynależności do klubu, koła. Jest to swobodna decyzja parlamentarzysty.

16

- kreowanie rządupartie odgrywają kluczową rolę w formowaniu rządu i realizacji funkcji rządzenia na wszystkich poziomach władzy państwowej. Kierownictwo partii zwycięskiej pokrywa się zazwyczaj z kierownictwem władzy wykonawczej.Pomimo,że w ustawach nie ma przepisów obligujących powierzanie roli kreowania rządu partii czy koalicji mającej większość parlamentarną, wymóg kreowania rządu przez zwycięzców wynikaz konieczności zyskania przez rząd votum zaufania (potrzebna jest większość).W Stanach Zjednoczonych jest inaczej – rządem jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych; prezydent mianuje sekretarzy departamentów i szefów agencji federalnych – za akceptacją Senatu.

- kształtowanie polityki państwowej w znaczeniu systemowym partie są łącznikami i kanałami przepływu wyartykułowanych i skonsolidowanych informacji o preferencjach obywateli i państwa,

- promowanie przywódców politycznychpartie promują również kadry na kierownicze stanowiska państwowe;wyłanianie i kształtowanie elit/klas politycznych;wyłanianie władzy państwowej na drodze biurokratycznej (odgórnej), ale również społecznej (oddolne wyłanianie przywódców),

W innym ujęciu funkcje partii politycznych to:- artykulacja i agregacja interesów społecznych,- rekrutowanie i formowanie elity politycznej,- rządzenie i formułowanie celów polityki państwa,- organizacyjne przetrwanie.

Typologia M. Duvergera – kryterium charakteru członkostwa:

- partie „bezpośrednie”członkami są indywidualni obywatele, którzy wypełniają deklaracje przystąpienia i uczestnicząw spotkaniach lokalnych organizacji,

- partie „pośrednie”zasada zbiorowego (grupowego) członkostwa; członkami partii stają się stowarzyszenia, organizacje (związki zawodowe, stowarzyszenia farmerskie, izby handlowe, organizacje spółdzielcze itp.); indywidualny obywatel aktywny w ramach tych organizacji czy stowarzyszeń zostaje związany z partią poprzez udział w tzw. ciałach pośredniczących,

Typologia S. Neumana – kryterium funkcji pełnionych przez partie w systemie politycznym:

- partie reprezentacjireprezentacja interesów poszczególnych segmentów elektoratu, starając się wkomponować je w program; stosując strategie o charakterze negatywnym, reagując na zmiany w środowisku wyborczym ----> ich zasadniczym celem jest maksymalizacja zysków wyborczych, zaś władza jest dla nich celem samym w sobiekategoria ugrupowania pragmatycznego, wyborczego (catch-all)

17- partie integracji

dążą przede wszystkim do mobilizacji z reguły określonej kategorii elektoratu, podejmując m.in. przedsięwzięcia o charakterze edukacyjnym czy socjalizacyjnym;w działaniu dominują strategie aktywne nastawione na kreowanie sprzyjającego środowiska wyborczego, przy wykorzystywaniu apelu ideologiczno-programowego;cechy typowe dla partii masowej, dążącej do stworzenia strukturalnych form identyfikacji wyborczej

Typologia oparta o kryterium funkcjonalności (bądź jej braki) partii wobec ustroju politycznego (reżimu) lub demokracji:

- partie prosystemoweakceptują konstytucyjne i polityczne zasady gry politycznej; bywają określane jako ugrupowania konstytucyjne,

- partie antysystemowe (określane jako rewolucyjne)antysystemowość w reżimach demokratycznych – antyteza dla demokratycznego procesu ewolucji systemu politycznego;partia antysystemowa jest dysfunkcjonalna wobec układu demokratycznego kwestionując np. legitymację społeczną władzy, zasady gry politycznej, zdolność do zaspakajania enigmatycznie rozumianych potrzeb społecznych,

- partie protestucelem jest rewizja polityki państwa w wybranym obszarze jego aktywności, oferując postulaty daleko idące.Partie protestu nie kwestionują założeń systemu demokratycznego, wykorzystują jego instytucje i procedury do ujawniania własnego stanowiska i realizacji własnych celów politycznych.Partie protestu rozpoczynają swoją historię organizacyjnej ewolucji w tzw. „szarej strefie akceptacji” (znajdują się w niej partie nieakceptowane z różnych względów przez ugrupowania prosystemowe; przynależność do tej strefy może być przejściowa i partie tam usytuowane mogą po pewnym czasie zostać zaakceptowane i wchłonięte w ramy przetargów politycznych). Np. partie zielonych początkowo jako ugrupowania protestu, postulując radykalną zmianę polityki państwa w dziedzinie ochrony środowiska; podnoszone postulaty godziły w programy partii ustabilizowanych, oparte bardzo często na tzw. wartościach materialnych (ekonomicznych).Np. partie dalekiej prawicy nowego typu, domagające się rewizji polityki państwa wobec cudzoziemców oraz zaostrzenie prawa azylowego (Front Narodowy we Francji, Republikaniew Niemczech).Np. partie skandynawskie opowiadające się za likwidacją modelu państwa dobrobytui wprowadzaniem nowej polityki podatkowej (np. Partia Postępu w Danii czy Norwegii).Np. ugrupowania kwestionujące proces integracji europejskiej i domagające się rewizji dotychczasowej „proeuropejskiej” polityki (ugrupowania centrowe w państwach skandynawskich).

Zasadniczym motywem działania partii protestu jest żądanie zmiany dotychczasowego katalogu kwestii problemowych, stanowiących podstawę działania systemu partyjnego.

Klasyfikacja Harmela i Robertsona (lata osiemdziesiąte)

- partie – promotor - mało prawdopodobne jest zdobycie większej liczby głosów i mandatóww parlamencie, celem jest wykorzystywanie partii jako sposobu zwrócenia uwagi opinii publicznej na konkretne kwestie i problemy społeczne; dążą do rozpoczęcia procesu polityzacji określonych

kwestii, przy założeniu, że inne partie, ustabilizowane i parlamentarne, przejmą odpowiedzialność za promowanie tych kwestii.Partie - promotorzy noszą często cechy grup interesu; często szybko znikają ze sceny politycznej;

mogą funkcjonować na jej obrzeżach bądź włączyć się do rywalizacji na scenie politycznej po osiągnięciu znaczącego potencjału mobilizacyjnego ----> wtedy określane są jako partie-protestui nabierają cech partii-rywala, której liderzy traktują jako rację istnienia partii jej sukces wyborczy.

- partie jednego przedsięwzięcia oferują jedną kwestię problemową, nie wyłoniły się z ruchów (jak np. zieloni) lub grup społecznych, ale zostały stworzone przez osobę często nie związaną z polityką, ale na tyle przedsiębiorczą, że udało jej się przyciągnąć zwolenników.Przykład: ugrupowania ultraprawicowe nowego typu, w której lider staje się zasadniczą wartością apelu ----> organizacje przywództwaNp. we Włoszech – Liga Północy oraz Forza Italia Ruch na rzecz V Republiki w Wenezueli partie w Ameryce Południowej i Łacińskiej partie afrykańskie (Narodowy Kongres Demokratyczny w Ghanie, Związek Konstytucyjnych i Demokratyczny w Tunezji)

Typologia uwzględniająca kryterium stosunku partii do reguł konstytucyjnych:

- partie państwowotwórczekierujące się jako racją nadrzędną i granicą dla własnego partykularyzmu tzw. instynktem państwowym, racją stanu, moralnym imperatywem patriotyzmu, solidarnością narodową itd.,

- partie obronneobrona określonych grup społecznych (klasowych, etnicznych, wyznaniowych) przed zagrażającym im ustrojem bądź sposobem działania lub konkretną polityką danego państwa,

- partie dywersyjne i rozkładowenp. partie separatystyczne mniejszości narodowych lub grup etnicznych, plemiennych;również partie agenturalne sterowane przez siły zewnętrzne w stosunku do danego państwa

Typologia uwzględniająca funkcjonalność demokratycznych systemów:

- masowe partie – społecznościbyły to głównie partie ludowo-robotnicze i chłopskie; pełniły rolę komitetów wyborczych do władz państwowych i samorządowych, ale w działalności istotne było także organizowanie pozapolitycznego życia członków i sympatyków (kulturalnego, sportowego, samopomocy, spółdzielczych form aktywności); dokształcanie i kształcenie od podstaw członków partii, organizacji afiliowanych i sympatyków, np. działające przy PP Socjalistycznej Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych, Wolna Wszechnica, spółdzielczość mieszkaniowa, handlowa, produkcyjna, robotnicze zespoły sportowe, teatralne itp.Typowe partie socjaldemokratyczne i chłopskie aktywizowały się nie tylko w kampaniach wyborczych, ale prowadziły aktywną działalność oddolną na co dzień.Obecnie tego typu społecznikowski charakter i rola partii – zanika.

- partie komitety wyborcze to partie zdominowane przez przedstawicieli instytucji władzy państwowej, aktywizujące szerszą bazę społeczną w okresie kampanii wyborczej przykład – partie w Stanach Zjednoczonych, torysi w Wielkiej Brytanii, chadecy w Niemczech, partie prawicowe zdominowane przez zamożne warstwy społeczne,

Czas partii masowych mija. W Europie Zachodniej były nimi partie socjaldemokratyczne, ale obecnie

przekształcają się w partie wyborcze (rozwodniona ideologia, degradacja roli indywidualnego członkostwa, spadek znaczenia struktur partyjnych, partia zabiega o jak najwięcej głosów w wyborach – orientacja na typowe poglądy, elastyczność programowa, profesjonalny marketing polityczny, wykorzystywanie mediów w komunikacji z obywatelami, umiejętne wykorzystywanie elit intelektualnych, definiowanie celów partii w wąskim kręgu partyjnej elityi jej intelektualnego zaplecza, a nie w wewnątrzpartyjnej dyskusji.

SYSTEMY WYBORCZE 17

Funkcje wyborów:– rekrutowanie polityków – w państwach demokratycznych wybory są podstawowym źródłem

rekrutacji politycznej, z uwzględnieniem także procesu nominacji kandydatów przez partie (szczególne wyraźne jest to w Stanach Zjednoczonych);

– tworzenie rządu – w państwach takich jak Stany Zjednoczone czy Francja egzekutywa wybierana jest w sposób bezpośredni, dlatego wybory mają bezpośredni wpływ na tworzenie rządu; w systemach parlamentarno-gabinetowyc wybory mają największy wpływ na formowanie rządu wówczas, gdy system wyborczy daje jednej partii zdecydowaną większość w parlamencie (np.Wielka Brytania); reprazentacja proporcjonalna może oznaczać, że rząd formowany jest na podstawie umów powyborczych (np.Polska);

– zapewnienie reprezentacji – wybory są środkiem przesyłania rządowi żądań; są także wyrazem poparcia bądź dezaprobaty dla polityki i działania wybieralnych organów władzy (czego wyrazem są wyniki kolejnych wyborów);

– wpływanie na program polityczny – wybory powstrzymują rządy od realizowania radykalnych i niepopularnych programów politycznych;

– edukowanie wyborców – kampania wyborcza dostarcza elektoratowi ogromnej ilości informacji na temat partii, kandydatów, programów politycznych, wyników pracy rządu i innych organów władzy, systemu politycznego; edukacyjny walor realizowany jest wówczas, gdy sprzyja wzrostowi aktywności obywateli, ich wiedzy na temat mechanizmów politycznych charakterystycznych dla demokratycznego systemu politycznego;

– uzyskiwanie legitymizacji – wybory uzasadniają czyli uprawomacniają (legitymizują) władzę (na w warunkach systemów autorytarnych, w których wybory nie mają charakteru rywalizacyjnego);

– wzmocnienie elit – wybory mogą stanowić sposób manipulacji kontroli elit nad wyborcami.System wyborczy to zbiór reguł, które rządzą procesem przeprowadzania wyborów. Reguły te różnią się w warunkach różnych państw. Różnice przejawiają się w tym, że

– wyborcy mogą wybierać między kandydatami lub między partiami;– wyborcy mogą wskazywać jednego kandydata lub głosować według preferencji;– elektorat może, ale nie musi być podzielony na jednostki lub okręgi wyborcze;– w okręgach wyborczych może być wybierany jeden lub kilku kandydatów;– różny jest poziom poparcia potrzebny do wyboru kandydata: może to być większość

względna (największa liczba głosów oddana na jednego z kandydatów lub na partię, np. Wielka Brytania), większość bezwzględna (np. Francja) lub większość określana proporcjonalnie.System wyborczy jest uważany za jeden z ważniejszych elementów tworzących system

polityczny, tak jak arena wyborcza jest jedną z podstawowych płaszczyzn funkcjonowania życia politycznego. Pod pojęciem systemu wyborczego rozumie się zespół reguł odnoszących się do sposobu wyrażania przez wyborców swych preferencji oraz do sposobu transformacji głosów na mandaty przydzielane rywalizującym ugrupowaniom.

17 Na podstawie: Współczesne systemy polityczne, red. M.Żmigrodzki, B.Dziemidok-Olszewska , PWN,Warszawa 2007, W.Żebrowski, Współczesne systemy polityczne, Olsztyn 2005, A.Heywood, Politologia, Warszawa 2006

Celem systemów wyborczych jest skorelowanie różnych motywów: wyrażenie preferencji wyborców, uzyskanie przez rządzących legitymizacji, odtworzenie obrazu opinii publicznej oraz wyłonienie stabilnego i skutecznego układu władzy na szczeblu państwowym czy samorządowym. W systemach demokratycznych istnieje wiele wariantów systemów wyborczych, które mają wpływ zarówno na zachowanie wyborców, jak i na kształt systemu partyjnego. Rozwiązywania spotykane w systemach wyborczych mają wpływ na dysproporcje między preferencjami opinii społecznej a liczbą uzyskanych mandatów przez poszczególne partie. W praktyce nie ma systemu wyborczego, który w pełni umożliwiałby realizację każdej z tych funkcji. Zapewnienie maksymalnej realizacji woli wyborców i wyłonienie parlamentu dość wiernie odzwierciedlającego preferencje różnych grup społecznych jest na ogół przyczyną destabilizacji politycznej i utrudnia lub nawet uniemożliwia wyłonienie stabilnego układu rządzącego. Z kolei wyłonienie w wyniku zastosowania formuły większościowej stabilnej większości, pozwala na odzwierciedlenie kształtu opinii publicznej, co najwyżej w „krzywym zwierciadle” i może kreować problemy związane z legitymizacją władzy.

Wśród elementów wchodzących w skład systemu wyborczego wielkość okręgu wyborczego uważana jest za jeden z podstawowych czynników konstytuujących system wyborczy. Rozmiar okręgu wyborczego wahać się może bowiem od jednego mandatu, przez kilka, kilkanaście czy kilkadziesiąt mandatów, aż do sytuacji, w której terytorium całego państwa jest okręgiem obejmującym wszystkie mandaty do okręgu przedstawicielskiego. Nie mniej ważny jest także kształt okręgu wyborczego, ponieważ w jego ramach występuje różny m.in. stopień zagęszczenia ludności, jej struktura społeczno-zawodowa, zróżnicowany poziom urbanizacji, tradycje polityczne warunkujące współczesne preferencje polityczne, itp.

Kolejnym elementem systemu wyborczego są uprawnienia wyborcy w akcie głosowania. W związku z tym wyróżniono dwa podstawowe typy głosowania:

1. kategoryczne, gdy wyborca posiada tylko jeden głos, który oddaje na jednego kandydata bądź na jedną listę partyjną, na której kolejność ustalona najczęściej przez władze danej partii nie może być modyfikowana,

2. porządkujące (preferencyjne), gdy wyborca ma możliwość m.in. dokonania wyboru personalnego na liście partyjnej, zaznaczenie kilku opcji personalnych, skumulowania głosów, wprowadzenia zmian na liście z kandydatami lub nawet oznaczenia kolejności kandydatów na liście według swoich preferencji. Występują zatem systemy list otwartych i systemy list zamkniętych. Systemy list otwartych pojawiają się w wielu wariantach, np. system listy otwartej z fakultatywnym jednym głosem, system list otwartych z fakultatywnymi dwoma glosami, itp. Mogą być listy uporządkowane (najczęściej według preferencji władz partyjnych) lub listy nieuporządkowane (kandydaci najczęściej umieszczeni są w kolejności alfabetycznej).

Formuła wyborcza oznaczająca regułę (lub zespół reguł) rozstrzygających o tym, który kandydat zostaje wybrany w danym okręgu oraz w jaki sposób następuje „przetworzenie” liczby uzyskanych przez partię głosów w liczbę przypadających jej mandatów w sposób oczywisty różnicuje systemy wyborcze. Wyodrębnia się dwie podstawowe formuły: większościową i proporcjonalną. W konsekwencji tego wyróżniane są systemy większościowe i systemy proporcjonalne.Pierwszym historycznie ukształtowanym sposobem transformacji głosów na mandaty był system większościowy. Charakteryzuje się on tym, że mandat przyznaje się temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym lub tej liście w okręgu wielomandatowym, która uzyskała największą liczbę głosów. Podziału dokonuje się na podstawie zasady większości względnej (zwykłej) kandydat lub lista musi otrzymać więcej głosów niż konkurenci, co z kolei oznacza, że elekcja zostaje zakończona po odbyciu pierwszej tury głosowania. Przykładem stosowania systemu większości względnej są wybory do Izby Gmin w Wielkiej Brytanii oraz od 1991 roku wybory do Senatu RP. System ten nazywany jest często system pluralistycznym. Można także dokonać podziału opierając się na zasadzie większości bezwzględnej, wówczas kandydat lub lista muszą uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeśli w pierwszej turze żaden kandydat lub lista nie osiągnie wymaganego wyniku, to przeprowadza się drugą turę głosowania, dla której stosuje się wariant:

• udziału tylko dwóch kandydatów lub list, które otrzymały w pierwszej turze najwięcej głosów, a wybór nadal kształtuje zasada większości bezwzględnej (system taki istniał we Włoszech do 1918 r., a obowiązuje w Rzeczypospolitej Polskiej w wyborach prezydenckich);

• udziału wszystkich kandydatów lub list biorących udział w pierwszej turze, przy czym wybór w drugiej turze następuje względną większością głosów (system taki obowiązuje we Francji w wyborach do Zgromadzenia Narodowego, dodatkowo zmodyfikowany klauzulą uzyskania w pierwszej turze co najmniej 12,5% poparcia).

Stosowanie zasady proporcjonalności, wyłącznie w okręgach wielomandatowych, zapewnia alokację (podział) mandatów między poszczególne ugrupowania wyborcze czy partie polityczne, które zarejestrowały listy wyborcze, proporcjonalnie do uzyskania przez nie głosów. System proporcjonalny wymaga przeprowadzenia tylko jednej tury wyborów, bo zawsze możliwe jest odpowiednie rozdzielenie mandatów. Sposób owego rozdzielenia wymaga jednak użycia operacji matematycznych. Są to sposoby podziału mandatów według metody największej liczby np.: formuły d'Hondta i formuły Sainte-Laguë oraz kwotowe, gdzie występuje obliczanie liczby mandatów według Hare'a, Hare'a-Niemeyera, Droopa, Hagenbach Bishoffa, Imperiali, itp.

Metoda d'Hondta, nazywana jest też „metodą największych ilorazów”, stosowana jest w większości krajów Europy, w tym także w Polsce. Faworyzuje on duże partie, (podobnie jak stosowana w Finlandii metoda Hagenbacha-Bischoffa) zwłaszcza, jeśli okręgi są skąpomandatowe. Przez powiększenie rozmiaru okręgów wyborczych metodę tę można uczynić bardziej sprawiedliwą. Metoda Sainte-Languë, nazywana także czasem „metodą dzielników nieparzystych”, daje największe szanse partiom średniej wielkości. Metoda Droopa, będąca jedną z metod największych reszt jest korzystne dla partii średnich, ale również i najsilniejsze są także jej beneficjentami. Metoda Hare'a oraz metoda Hare'a-Niemeyera, zapewnia reprezentację w parlamencie nie tylko ugrupowaniom cieszącym się dużym poparciem społecznym, lecz również ugrupowaniom stosunkowo niewielkim. Inne metody największych reszt, stosowane zwłaszcza w krajach Ameryki Łacińskiej a także w krajach skandynawskich do podziału mandatów z puli krajowej, sprzyjają przebijaniu się do parlamentu partii małych.

Analiza danych empirycznych potwierdza sformułowane przez M. Duvergera tzw. prawdziwe prawo socjologiczne, głoszące, iż istnieje dwustronna relacja między rozmiarem okręgu wyborczego i przyjętą formułą wyborczą a kształtem systemu partyjnego. Jednomandatowe okręgi wyborcze i formuła większości względnej (np. w Wielkiej Brytanii) sprzyjają największym ugrupowaniom politycznym, sprawiając, że znacząca różnica między liczbą uzyskanych głosów wyborców a liczbą otrzymanych mandatów występuje zdecydowanie na ich korzyść, ze stratą dla słabszych konkurentów. System większości względnej wzmacnia więc system dwupartyjny, utrzymanie zaś tak skonstruowanego prawa wyborczego leży w interesie obu wielkich partii. Konsekwencją stosowania systemu większościowego opartego na dwóch turach głosowania jest stworzenie korzystnych przesłanek dla budowania bloków partyjnych. W pierwszej turze głosowania, przy zastosowania zasady bezwzględnej większości, obsadzany jest znikomy odsetek mandatów. Konieczność poddania się drugiej turze wyborów przekształca dotychczasową walkę partii politycznych w rywalizację między blokami wyborczymi, tworzonymi spośród partii bliskich sobie programowo. Przy tym systemie wyborczym na straconej pozycji znajdują się partie działające poza blokami wyborczymi. W wyniku powyższych procesów powstała tendencja do budowania systemu dwublokowego (V Republika we Francji), chociaż jego utrwalenie lub załamanie, jak pokazuje casus francuski lat 80. i 90., podlega jeszcze innym zmiennym. Wielomandatowość i formuła proporcjonalna faworyzuje natomiast wielopartyjność, interes partii małych skłania je zaś do postulowania zwiększenia rozmiaru okręgów oraz stosowania korzystniejszych dla nich sposobów obliczania liczby zdobytych mandatów w okręgach. Można zatem stwierdzić, że system wyborczy kreuje system partyjny.

Systemy wyborcze odzwierciedlają na ogół w przypadku każdego kraju jego tradycje polityczne oraz jego strukturę społeczną, językową, geograficzną itp. Zarówno systemy większościowe, jak i systemy proporcjonalne mają swoich zwolenników i przeciwników. Zwykle w stosunku do każdego aktualnego systemu wyborczego w danym państwie występują środowiska polityczne, które w zmianie np. systemu większościowego na proporcjonalny (czy odwrotnie)

upatrują sposób na całościową reformę systemu politycznego. W Stanach Zjednoczonych czy w Wielkiej Brytanii znana jest działalność stowarzyszeń na rzecz wyborów proporcjonalnych. Z kolei w państwach stosujących system proporcjonalny aktywność przejawiają zwolennicy systemów większościowych (pluralistycznych lub z dwiema turami głosowania) czy mieszanych.

System polityczny Stanów Zjednoczonych

Geneza powstania państwa i ustroju

W porównaniu z krajami Europy Stany Zjednoczone Ameryki są młodym państwem i społeczeństwem. Powstanie ich wiąże się ściśle z walką kolonii angielskich zakładanych na kontynencie północnoamerykańskim od końca XVI wieku, przeciwko wyzyskowi kolonialnemu stosowanemu przez metropolię. W jej rezultacie we wrześniu 1774 roku zebrało się 55 delegatów kolonii i utworzyło zalążek władzy centralnej w postaci Kongresu Kontynentalnego, który spisał w 10 punktach prawa przysługujące mieszkańcom kolonii z prawem życia , wolności i własności na czele oraz wezwał do tworzenia niepodległych stanów i uchwalania przez nie własnych konstytucji. Kulminację amerykańskiej rewolucji stanowiła Deklaracja Niepodległości uchwalona przez Drugi Kongres Kontynentalny w Filadelfii 4 VII 1776 roku. Autorem jej jest Thomas Jefferson. Deklaracja składała się z trzech części:1. deklaracji podstawowych, niezbywalnych (naturalnych) praw człowieka, a wśród nich życia, wolności, dążenia do szczęścia oraz prawa obalania władzy nie opartej na zgodzie rządzonych,2. wyliczaniu powtarzających się aktów „przemocy i uzurpacji” ze strony monarchy – króla Jerzego III,3. formalnej deklaracji niepodległości, która stwierdza, iż kolonie przestają być podległe metropolii („Zjednoczone Kolonie są i mają prawo być wolnymi i niezależnymi Stanami”)Te wolnościowe zapisy Deklaracji nadały jej ogólnoświatowe znaczenie.

W okresie wojny o niepodległość (1775-1783) kolonie (stany) niezależnie od siebiekształtowały swój ustrój wewnętrzny przyjmując, zgodnie z zaleceniami II Kongresu, własne konstytucje. Przyjęły podobną strukturę organizacyjną z własnymi dwuizbowymi parlamentamii obieralnymi gubernatorami na czele. W ten sposób stany nabierały charakteru suwerennych państw połączonych w luźnym związku konfederacyjnym. Usankcjonowały ten stan Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii przyjęte w 1781 roku. Zasady te szybko spotkały się z krytyką stronnictw federalistycznych, wskazujących na potrzebę wzmocnienia rządów i uściślenia związków między stanami.

Konstytucja z 1787 r.

Obowiązująca do dnia dzisiejszego Konstytucja Stanów Zjednoczonych została uchwalona przez Konwencję Konstytucyjną w Filadelfii 17 września 1787 roku. Jest to pierwsza pisana konstytucja na świecie.

Zasadniczy tekst konstytucji składa się ze wstępu i siedmiu artykułów. Wstęp określał, iż zasady państwa opierać się będą na idei suwerenności ludu i liberalnego państwa. Pierwsze trzy artykuły określają kolejno kompetencje władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Artykuły IV i częściowo VI stanowią o stosunku władz federalnych do stanowych. Postanowienia artykułu V dotyczyły trybu zmiany konstytucji, zaś artykuł VII określał zasady wejścia w życie konstytucji.

Konstytucja amerykańska stanowi wzorcowy przykład „sztywnej”, gdyż zgodę na jej nowelizację musi wyrazić 2/3 członków każdej z obydwu izb Kongresu, a ponadto nowela wymaga ratyfikacji przez minimum ¾ wszystkich stanów. Zmiany nie zostają bezpośrednio włączone do jej tekstu, lecz stanowią jej uzupełnienie jako poprawki.

Określając relacje między federacją a stanami konstytucja tylko w niewielkim stopniu ograniczyła suwerenność poszczególnych stanów, wyliczając kompetencje Unii, składające się na

dość skromny katalog spraw wspólnych, zastrzeżonych władzom federacji. Składają się na nie:– sprawy zagraniczne, wypowiadanie wojny i kontrola nad wszystkimi rodzajami sił zbrojnych;– handel zagraniczny i międzystanowy, a w tym: cła, system monetarny, poczta, komunikacja

oraz wszystkie te sprawy, które czynią ze Stanów Zjednoczonych jednolity obszar gospodarczy;

– sprawy skarbowe, w tym wprowadzenie i pobieranie podatków, ceł, danin dla sfinansowania wspólnych zadań stanów;

– sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji;– organizacja sądownictwa (tworzenie sadów niższych w stosunku do Sądu Najwyższego).

We wszystkich innych dziedzinach stany pozostają suwerenne, a co więcej – jeżeli Unia nie reguluje spraw wyżej wymienionych, stany mogą określić je przez własne ustawodawstwo. Ustawy stanowe muszą jednak pozostawać w zgodzie z nadrzędnym do nich prawodawstwem federalnym.

Władza Władza ustawodawcza należy do Kongresu Stanów Zjednoczonych, który składa się z dwóch izb: Senatu i Izby Reprezentantów. Senat ma charakter federacyjny. Skupia reprezentantów wszystkich państw – członków Unii, wybieranych po dwóch z każdego stanu przez jego ciało ustawodawcze. Kadencja senatora trwa 6 lat, jednak co dwa lata odnawia się 1/3 izby. Senatorem może zostać każdy, kto osiągnął trzydziesty rok życia, jest obywatelem Stanów Zjednoczonych od 9 lat i w chwili wyboru zamieszkuje w tym stanie w którym kandyduje. Przewodniczącym Senatu jest wiceprezydent, który jednak nie bierze udziału w głosowaniach, chyba że zachodzi równość głosów. Izba Reprezentantów składa się z posłów wybieranych na dwa lata, w proporcji 1 poseł na 30 tysięcy mieszkańców, przez ludność poszczególnych stanów, na podstawie prawa wyborczego przyjętego w konstytucjach stanowych dla wyborów do miejscowego zgromadzenia ustawodawczego. Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 25 lat, posiadają obywatelstwo amerykańskie od co najmniej 7 lat i w chwili wyborów zamieszkują w stanie, w którym kandydują do mandatu. Przewodnictwo w Izbie Reprezentantów sprawuje wybrany przez posłów speaker.

Kompetencje Kongresu rozciągają się na wyżej wymienione sprawy wspólne federacji, wykonywane w trybie ustawodawczym przez obie równouprawnione w tym zakresie izby (inicjatywa ustawodawcza, prawo wnoszenia poprawek do projektów i ich przyjmowanie należy do obu izb).Jedynie w przypadku projektów ustaw dotyczących pobierania dochodów państwowych, konstytucja wyraźnie zastrzega inicjatywę ustawodawczą Izbie Reprezentantów, lecz Senat może tu, podobnie jak do innych projektów, proponować i wnosić poprawki. Wśród środków kontrolnych przyznanych Kongresowi wobec władzy wykonawczej, jak i sądowej, do najważniejszych należy zaliczyć angielską procedurę impeachment,podporządkowującą prezydenta, urzędników i sędziów federalnych obowiązującemu prawu stanowionemu przez Kongres. W przypadku dopuszczenia się przez te osoby zdrady stanu, przekupstwa bądź innej ciężkiej zbrodni lub przestępstwa, mogły być pociągnięte do odpowiedzialności konstytucyjnej. Wszczęcie procedury należy do Izby Reprezentantów, a rozpatrzenie sprawy i wydanie wyroku do Senatu przy większości 2/3 głosów. Do prerogatyw Senatu należy ponadto udzielanie zgody, większością 2/3 głosów, na traktaty międzynarodowe zawierane przez prezydenta oraz dokonywane przez niego nominacje ambasadorów, konsulów, sędziów Sądu Najwyższego oraz funkcjonariuszy administracji federalnej. Przeprowadzając ścisłe rozgraniczenie władzy ustawodawczej od wykonawczej konstytucja stanowiła, że zarówno senator, jak i członek Izby Reprezentantów nie może w okresie na który został wybrany, być powołany na jakiekolwiek stanowisko państwowe w służbie krajowi.

Władza wykonawcza należy do prezydenta wybranego przez ogół obywateli na 4 lata w wyborach pośrednich. W pierwszym etapie poszczególne stany wyłaniały elektorów w liczbie równej liczbie posłów i senatorów danego stanu w Kongresie. W drugiej fazie elektorzy wybierali prezydenta i wiceprezydenta. Prezydentem zostawała osoba, która otrzymała bezwzględną większość głosów elektorów. Jeżeli jednak taką większość osiągnęła więcej nią jedna osoba, wówczas Izba Reprezentantów wybierała systemem kartkowym jedną z nich na prezydenta. Jeżeli zaś żadna osoba nie osiągnęła potrzebnej większości, wtedy spośród pięciu znajdujących się na liście i mających najwięcej otrzymanych głosów wspomniana Izba w podobny sposób mogła wybrać jedną

prezydentem. Ponadto osoba kandydująca na stanowisko prezydenta powinna spełniać następujące warunki: urodziła się w Stanach Zjednoczonych, ukończyła 35 rok życia i zamieszkiwała na terytorium Stanów Zjednoczonych od co najmniej 14 lat.

Konstytucja powierza prezydentowi władzę wykonawczą – jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, zawiera traktaty międzynarodowe za zgodą 2/3 członków Senatu, mianuje za radą i zgodą Senatu ambasadorów, konsulów, sędziów Sądu Najwyższego i urzędników federalnych. Posiada prawo łaski z wyjątkiem przypadków z postępowania impeachment. Konstytucja zobowiązała prezydenta do przedkładania Kongresowi informacji o stanie Unii wraz z zaleceniami podjęcia takich środków, które uważał za potrzebne i właściwe.

W stosunkach z władzą ustawodawczą prezydent został wyposażony w prawo weta wobec projektów ustaw uchwalanych przez Kongres, z którego mógł skorzystać w terminie 10 dni od daty przedłożenia mu ich do podpisu. Jeżeli zakwestionowany przez prezydenta projekt został ponownie przegłosowany w obu izbach Kongresu większością 2/3 posłów i senatorów, stawał się obowiązującym prawem. W nadzwyczajnych okolicznościach prezydent mógł ponadto zwoływać na obrady obie lub jedną z izb Kongresu, a w razie braku zgody, między innymi w przedmiocie odroczenia obrad, mógł sam je odłożyć na okres, który uzna za stosowny.

Prezydent, podobnie jak wiceprezydent przejmujący obowiązki prezydenta w przypadku opróżnienia przez tego urzędu, ponosił przed Kongresem odpowiedzialność konstytucyjną w trybie impeachment. Ustawa zasadnicza nie przewidywała natomiast możliwości pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności parlamentarnej (politycznej).

Władzę sądową konstytucja powierza federalnemu Sądowi Najwyższemu oraz niższym sądom federalnym utworzonym w przyszłości przez Kongres. O właściwości sądów federalnych decydował bądź przedmiot sporu – sprawy wynikające z konstytucji lub ustaw federalnych, bądź też charakter stron – sprawy, w których stroną jest Unia albo jakiś stan, dyplomata zagraniczny oraz spory między stanami lub między obywatelami dwóch różnych stanów, a także między stanem lub jego obywatelami a obcymi państwami lub ich obywatelami. We wszystkich innych sprawach właściwe są sądy stanowe od orzeczeń których nie przysługuje apelacja do sądów federalnych.. Konstytucja ustanowiła ponadto w sprawach karnych instytucję sędziów przysięgłych, rozstrzygając, że postępowanie będzie prowadzone w stanie właściwym ze względu na miejsce popełnienia przestępstw.

Zasady ustrojowe państwa

Podstawowymi zasadami ustrojowymi Stanów Zjednoczonych, które wynikają z zapisów konstytucji, są: zasada federalizmu i zasada podziału władzy. Z zasady federalizmu wynika, że stany są suwerennymi jednostkami politycznymi. Istnieje odrębne pojęcie obywatelstwa Stanów Zjednoczonych i obywatelstwa określonego stanu. Władza ustawodawcza jest podzielona między organy federalne i stanowe, przy czym uprawnienia pierwotne przysługują stanom, a organom federalnym – uprawnienia delegowane, które wylicza konstytucja. Decyzje władz federalnychw powierzonym im zakresie są nadrzędne nad stanami. Władze federalne mają własny aparat służący do bezpośredniego zapewnienia realizacji swoich decyzji. Stany mają własne parlamentyi własną władzę wykonawczą kierowaną przez gubernatora oraz własne sądownictwo ze stanowym sądem najwyższym.

Zasada podziału władzy w USA ma na celu uniknięcie tyranii któregokolwiek z organów państwowych, a tym samym, zachowanie wolności osobistej i politycznej obywateli.

Zasada podziału władzy zakłada, że: 1) aparat państwowy realizuje trzy odrębne funkcje:ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, 2) każdej z nich powinna odpowiadać aktywność odrębnego organu państwowego – winna istnieć zasada niepołączalności funkcji i stanowisk, 3) powinien istnieć system hamulców i równoważenie się poszczególnych organów państwa uniemożliwiający dominację któregoś z nich nad pozostałymi.

System równoważenia się władz twórcy konstytucji oparli na tym, iż prezydent, członkowie Kongresu i sędziowie nie byli zawiśli ani jedni od drugich, ani od tego samego elektoratu. Prezydent

miał być wybierany przez zgromadzenie elektorów, senatorowie przez legislatury stanowe, członkowie Izby Reprezentantów w głosowaniu powszechnym, sędziowie powoływani za zgodą Senatu przez Prezydenta. Ponadto różne są okresy kadencji członków Senatu, Izby Reprezentantów, prezydenta, sędziowie zaś powoływani są dożywotnio.

Każda władza rządu centralnego posiada określone uprawnienia w wykonywaniu funkcji przez inną władzę, co dało pożądany (przez twórców konstytucji) stopień „zachodzenia” na siebie ich kompetencji. Jako przykłady tego zachodzenia można wskazać następujące sytuacje. Kongres uchwala ustawy, prezydent może stosować prawo weta, które w przypadku weta zwykłego może być przez Kongres obalone. Sąd Najwyższy może pozbawić mocy obowiązującej akty ustawowe Kongresu, ale Prezydent posiada za zgodą Senatu prawo nominowania sędziów. Prezydent wykonuje prawo, ale konieczne do tego fundusze uchwalić może tylko Kongres.

Ewolucja ustroju państwa

Amerykański system polityczny, jak żaden inny współczesny, zdeterminowany jest dwoma przenikającymi się cechami: kontynuacją i modyfikacją urządzeń ustrojowych. Umiejętnością praktycznego łączenia tych dwóch elementów tłumaczyć można stabilność ustroju politycznego Stanów Zjednoczonych.

U podstaw tej stabilności leży, obowiązująca już z górą ponad 200 lat konstytucja federalna. Uchwalone przez Kongres poprawki są stosunkowo nieliczne (26) i nie wprowadziły zbyt wielu istotnych zmian. W okresie od wprowadzenia konstytucji do dziś zachodziły różnorakie dynamiczne procesy polityczne, społeczne i gospodarcze, które pociągały za sobą zmiany w państwie. Wielką osobliwością systemu amerykańskiego jest właśnie to, że zmiany te nie znalazły odbicia w ustawie zasadniczej, a w praktyce konstytucyjnej, w której ogromna rola przypadła orzecznictwu Najwyższego Sądu Federalnego. Umożliwiła to sama ustawa zasadnicza nie regulująca wszystkich zagadnień składających się na tą materię konstytucyjną, pozostawiająca wiele niedomówień i nie przesądzająca o kierunkach rozwoju ustroju federacji.. Uczyniła to praktyka konstytucyjna, przekształcająca Stany Zjednoczone, oczywiście nie wbrew ustawie zasadniczej lecz niejako poza nią, w ściślejszą federację, z wyraźnie zaznaczającą się dominacją prezydenta nad pozostałymi organami władzy państwowej.

Za podstawowe przesłanki umożliwiające ewolucję ustroju politycznego w USA można uznać: - powstanie partii politycznych i wzrost ich aktywności w procesie rządzenia państwem, - rozszerzenie kompetencji organów federacji i zmniejszenie uprawnień poszczególnych stanów,- rozwój terytorialny i ludnościowy państwa,- rezygnacja z izolacjonizmu i wzrost aktywności Stanów Zjednoczonych na arenie międzynarodowej,- wzrost potencjału przemysłowego i olbrzymia koncentracja kapitału oraz potrzeba interwencjonizmu państwa w celu złagodzenia lub zapobieżenia skutków kryzysów gospodarczych,- rozszerzenie udziału czynnika społecznego w rządzeniu państwem,- rozwój środków masowego przekazu.

Ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych przechodzi ewolucję, która uwidoczniła się w wyraźnej przewadze jednej z gałęzi rządu nad innymi. Proces ten można podzielić na trzy okresy.Pierwszy okres – trwający do roku 1890 i charakteryzujący się przewagą legislatywy,drugi – supremacji judykatury, obejmujący lata 1890 – 1937, i trzeci okres – przewagi egzekutywy zapoczątkowany w 1937 roku i trwający do chwili obecnej.

System partyjny

Za zasadniczą przyczyną ewolucji systemu partyjnego w Stanach Zjednoczonych uznaje się powstanie i rozwój działalności przez partie polityczne. Wydaje się istotnym poświęcenie kilku uwag amerykańskiemu systemowi partyjnemu.

W USA ukształtował się system dwupartyjny. Jest on systemem różniącym się w sposób zasadniczy od europejskich systemów partyjnych. Scena polityczna w USA jest zdominowana przez dwie wielkie partie republikanów i demokratów. Zasady przynależności partyjnej określa ustawodawstwo stanowe, a nie statut partii. Są one w każdym ze stanów jednakowe dla demokratów i republikanów. Przynależność do partii sprowadza się do uczestnictwa w prawyborach. Liczbę członków partii określa się liczbą oddanych na kandydata partii w wyborach prezydenckich. Nie płaci się składek partyjnych.

Na czele partii stoją komitety ogólnokrajowe wybierane co 4 lata przez konwencje partyjne. Na średnim szczeblu hierarchii partyjnej istnieją komitety okręgowe, a na szczeblu najniższym władze lokalne. Do współdziałania całej organizacji dochodzi głównie w czasie wyborów prezydenckich. Po ich zakończeniu każde ogniwo czy szczebel tej hierarchii prowadzi autonomiczną politykę.

Głównym zadaniem komitetów jest organizacja wyborów władzy miejscowej i nadrzędnej. Na czele każdego każdego komitetu stoi przewodniczący. Przewodniczący komitetu krajowego kieruje aparatem partii i zajmuje się sprawami organizacyjnymi. Przywódcą partii jest kandydat na prezydenta lub urzędujący prezydent. Komitety krajowe obu partii prowadzą jedynie akcje propagandowe, zbierają fundusze, wyszukują kandydatów na przyszłych działaczy, organizują kampanie wyborcze.

Partie nie mają stałych programów. Występują z platformami wyborczymi stanowiącymi zbiór zasad w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa.

Republikanie opowiadają się za wolną grą sił produkcyjnych; aktywność jednostki nie powinna być skrępowana interwencją państwa. Demokraci akceptują interwencjonizm państwowy. Państwo powinno brać czynny udział w zmniejszaniu niedostatku, w tworzeniu możliwości wyrównywania dysproporcji materialnych.

System organów państwowych

Władza ustawodawcza.W okresie po 1787 roku Kongres amerykański formalnie zachował wszystkie uprawnienia

przyznane mu przez konstytucję. Zasadniczym zmianom podlegał natomiast jego skład ilościowy. Było to spowodowane wzrostem liczby stanów i mieszkańców w państwie – przy zachowaniu zasady wybierania posłów do Izby Reprezentantów w stosunku proporcjonalnym do liczby ludności 1 mandat na 500 tys., tak że obecna Izba liczy 435 posłów, senatorów zaś jest 100. Zmienione zostały także reguły wyłaniania kongresmenów. Członkowie obu izb wybierani są w wyborach powszechnych od 1913 roku, gdy to poprawką XVII do konstytucji odebrano parlamentom stanowym prawo wybierania senatorów, wprowadzając w to miejsce wybory w każdym stanie.

Największą ewolucję przeszły zasady prawa wyborczego w wyniku ich unifikacji i demokratyzacji w obrębie całej Unii. Zapoczątkowała ten proces nowela XIII z 1865 r., na mocy której zniesiono niewolnictwo oraz nowele XIV i XV z lat 1868 i 1870 stanowiące, że prawo obywateli Stanów Zjednoczonych do głosowania nie będzie kwestionowane czy ograniczane z powodu rasy, koloru skóry lub uprzedniego stanu niewolniczego ani przez federację, ani przez którykolwiek ze stanów. Dalszą demokratyzację przyniosła nowela XIX z 1920 roku przyznająca prawo do głosu kobietom oraz poprawka XXVI z 1971 roku obniżająca cenzus wiekowy w przypadku czynnego prawa wyborczego z 21 do 18 lat.

Poza sprawowaniem przez obie izby Kongresu pewnych funkcji sądowych i współdziałaniem senatu w niektórych aktach władzy wykonawczej, podstawowym zadaniem Kongresu jest uchwalanie ustaw. Członkom obu izb Kongresu przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej. Funkcję pierwszej izby ustawodawczej pełni Izba Reprezentantów. Projekty wniesione do Izby przekazywane są do odpowiedniej komisji, która może wprowadzić do nich poprawki, zastąpić własnym projektem, bądź odrzucić. Wnioski komisji przedstawiane są na posiedzeniach plenarnych Izby Reprezentantów i po dyskusji przystępuje się do głosowania.

Po uchwaleniu przez Izbę Reprezentantów projekt przekazywany jest do Senatu i tu trafia do odpowiedniej komisji senackiej. Jeżeli Senat przyjmie projekt bez zmian przesyła go prezydenta, który może bądź podpisać projekt i wtedy staje się obowiązującym prawem, bądź też skorzystać

z prawa weta. Jeżeli jednak Senat wprowadzi do projektu ustawy zmiany, dokument wraca do Izby Reprezentantów i zostaje ponownie poddany głosowaniu. W przypadku odrzucenia przez Izbę poprawek Senatu powstaje konieczność powołania Komisji Pośredniczącej. Zadaniem takiej komisji jest uzgodnienie stanowisk i przygotowanie identycznego projektu. Jeżeli nie uda się osiągnąć kompromisu, projekt upada.

Nowym rodzajem działalności prawotwórczej Kongresu są rezolucje. Poprzez rezolucje Kongres stara się uzyskać wpływ na decyzje podejmowane przez prezydenta, bądź też udzielić mu swego poparcia. W przypadku uchwalenia przez obie izby jednobrzmiącej rezolucji i podpisania jej przez prezydenta, akt ten nabiera mocy prawnej porównywalnej z ustawą.

Władza wykonawcza.Prezydent, łącząc kompetencje głowy państwa i szefa rządu odgrywa kluczową rolę

w systemie politycznym USA. Znajduje się na czele ogromnego aparatu państwowego liczącego 2,5 mln urzędników, z których 1500 to pracownicy federalnych instytucji, mianowani bezpośrednio przez prezydenta.

Praktyka konstytucyjna przyniosła istotną demokratyzację procedury wyborczej. Elektorzy wyłaniani początkowo przez parlamenty stanowe, od II połowy XIX wieku powoływani są w drodze wyborów powszechnych w każdym stanie w liczbie równej reprezentacji tego stanu w Kongresie. Z kolei praktyka polityczna ukształtowała zupełnie nowe reguły wysuwania kandydatów na urząd prezydenta i wiceprezydenta.

Pierwotnie desygnowanie kandydata na stanowisko prezydenta było wewnętrzną sprawą Kongresu. Pierwotnie desygnowanie kandydata na stanowisko prezydenta było wewnętrzną sprawą Kongresu. Uzgodniony przez stronnictwa partyjne w obu izbach kandydat z reguły już tylko formalnie był wybierany przez elektorów. Z chwilą powstania partii sytuacja uległa zmianie. Obecnie możemy wymienić dwie fazy wyborów: nominację kandydata przez partię oraz wybory powszechne.

Początkiem procedury nominacji kandydatów jest ich zgłoszenie. Deklaracje o gotowości ubiegania się o nominację są składane na początku roku w którym mają odbyć się wybory prezydenckie. Następnym etapem jest kampania w prawyborach od marca do czerwca. Prawybory umożliwiają poszczególnym partiom wyłonienie delegatów na swoje konwencje krajowe. Demokraci odbywają ją w lipcu, republikanie w sierpniu. Wówczas podejmowana jest decyzja o nominacji kandydata danej partii na stanowisko prezydenta.

Właściwa kampania wyborcza toczy się między Dniem Pracy na początku września (pierwszy poniedziałek września) a dniem wyborów na początku listopada. Głosowanie powszechne odbywa się we wtorek po pierwszym poniedziałku listopada. Wyborcy wybierają kolegium elektorów złożone z 438 osób. Podział mandatów między partie polityczne dokonuje się według zasady, że kandydat na prezydenta partii, która uzyskała większość głosów przejmuje wszystkie mandaty elektorskie tego stanu.. Na początku grudnia elektorzy zbierają się w stolicy swoich stanów i oddają głosy na kandydata, który zwyciężył w tym stanie. Głosy przesyła się do Kongresu, gdzie są przeliczane i następuje formalne ogłoszenie wyników wyborów.

Ten sposób wybierania prezydenta posiada dwie wady. W walce wyborczej liczą się stany najbardziej ludne, które posiadają najwięcej głosów elektorskich. Jeżeli kandydat uzyska w nich przewagę raczej na pewno zostanie prezydentem. Te stany to: New York, Kalifornia, Pennsylwania, Illinois, Ohio, Teksas, Michigan, New Jersey, Massachusetts, Floryda i Indiana. Następnym mankamentem jest zasada uzyskiwania głosów elektorskich. W historii zdarzały się wybory, gdy kandydaci uzyskiwali zbliżoną liczbę głosów co nie znajdowało jednak odbicia w ilości uzyskanych mandatów elektorskich. W 1936 roku ponad 16 mln wyborców oddało swe głosy na republikańskich elektorów prezydenckich, lecz M.London, republikański nominat, w końcowym efekcie otrzymał tylko 8 głosów elektorskich, natomiast F.D.Roosevelt, kandydat demokratów zebrał 523 głosy elektorskie, które przypadły mu w wyniku 27 476 673 głosów oddanych na demokratycznych elektorów. Gdyby zaś głosy elektorskie były rozdzielane proporcjonalnie do głosów wyborców, London otrzymałby 196, zaś Roosevelt 335 głosów elektorskich. Również w 1944 roku Roosevelt pokonał Deveya otrzymując w głosowaniu powszechnym 25 603 152 głosy

(Devey – 22 006 616). Stosunek zaś głosów elektorskich wynosił – 432 : 99. Także wybory prezydenckie w roku 2000 pokazały ten problem.

Łącznie z wyborami prezydenckimi odbywają się wybory wiceprezydenta, według tej samej procedury. Zgodnie z konstytucją nie ma on żadnych pełnomocnictw, z wyjątkiem przewodniczenia w Senacie. Należy nadmienić, że po II-giej wojnie światowej rola i znaczenie wiceprezydenta wzrosła. W przypadku odsunięcia prezydenta z jego stanowiska, jego śmierci lub rezygnacji wiceprezydent pełni funkcję prezydenta do nowych wyborów.

Konstytucja nie określa ile razy polityk może sprawować urząd prezydenta. Tradycja ustaliła ją na dwie kadencje, zerwano z nią tylko za czasów prezydentury F.Roosevelta. Ostatecznie Kongres poprawką XXII ustalił, że nikt nie może być wybierany na urząd prezydenta więcej niż dwa razy.

Prezydent posiada pełnię władzy wykonawczej. Jako pomocników w jej realizacji mianuje on za zgodą Senatu sekretarzy stanu, którzy kierują departamentami. Są oni doradcami prezydenta,a departamentami kierują w ściśle wyznaczonym przez niego zakresie. Prowadzi to do pełnej odpowiedzialności sekretarzy stanu tylko przed prezydentem, który w razie rozbieżności stanowisk może ich odwołać. Nie ponoszą oni odpowiedzialności politycznej przed Kongresem. Nie mogą być też członkami żadnej z izb ale podlegają odpowiedzialności konstytucyjnej.

Oprócz gabinetu wspomaga prezydenta w wykonywaniu obowiązków rozbudowany aparat administracji federalnej. Biuro Wykonawcze Prezydenta koordynuje jego pracami, a w skład biura wchodzą: Biuro Białego Domu, Biuro Budżetowe, Rada Doradców Ekonomicznych, Krajowa Rada Bezpieczeństwa i podlegająca jej Centralna Agencja Wywiadowcza.

Władza sądownicza.System sądów federalnych jest trójstopniowy. Składają się nań sądy obwodowe (w liczbie 94)

- rozpatrujące w składzie jednoosobowym sprawy karne i cywilne leżące we właściwości sądów federalnych; sądy apelacyjne (w liczbie 11) – orzekające w składzie trzyosobowym odwołania od wyroków sądów obwodowych; Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych składający się z 9 sędziów, który rozpatruje odwołania od wyroków sądów federalnych i wyjątkowo od orzeczeń najwyższych sądów stanowych w sprawach dotyczących interpretacji konstytucji federalnej.

Sędziowie federalni są mianowani przez prezydenta za zgodą Senatu. Urząd swój sprawują dożywotnio, a usunięcie sędziego z zajmowanego stanowiska może nastąpić tylko na drodze impeachmentu. Sędziom przysługuje prawo badania nie tylko legalności aktów administracyjnych, ale także zgodności ustaw z konstytucją.

Umocnienie roli prezydenta

Wcześniejsze rozważania miały na celu wskazanie, że wbrew zamiarom twórców konstytucji idea zachowania równowagi sił między egzekutywą a legislatywą nie wytrzymała próby czasu. Konstytucja nie uległa zmianie, ale praktyka konstytucyjna i zmiany zachodzące w USA doprowadziły do powstania w tym kraju formy rządów określonej mianem prezydenckiej lub prezydialnej. Kierunki zmian, ich przyczyny zostały już w niewielkim stopniu zasygnalizowane. Teraz wskazanym jest zastanowić się, jakie są obecnie uprawnienia prezydenta oraz na czym polega jego przewaga nad innymi władzami, że możemy mówić o prezydenckiej formie rządów.

Sposób wybierania prezydenta w wyborach powszechnych umocnił jego pozycję w stosunku do Kongresu. Jego pozycja wzrosła w stosunku do sytuacji, gdy był wybierany przez parlament. To Kongres stracił przewagę jedynego ciała, o którego wyborze decydowali obywatele.

Obecny system wyborczy ukształtował się z chwilą powstania silnych partii. Należy pamiętać, że z chwilą wyboru na urząd prezydenta staje się on liderem swojej partii. Ta sytuacja zagwarantowała mu możliwość umocnienia pozycji. Umiejętnie dzieląc stanowiska wśród członków swojej partii, zapewniając fundusze federalne dla okręgów gdzie przewagę ma jego partia, zapewnia sobie jeszcze większą lojalność i dyscyplinę partyjną. Będzie ona potrzebna prezydentowi przy realizacji jego programu legislacyjnego, przy podejmowaniu ważniejszych decyzji politycznych, a także w kontaktach z opinią publiczną. Konstytucyjnie prezydent nie posiada prawa inicjatywy

ustawodawczej. Wykorzystując jednak elastyczność przepisów konstytucji, orzeczenia Sądu Najwyższego oraz ustępstwa Kongresu, także i w tym miejscu wzmocnił swoje prerogatywy. Umiejętnie wykorzystując obowiązek przedstawiania Kongresowi corocznego orędzia o stanie Unii, prezydent zyskał prawo inicjatywy ustawodawczej. Do orędzia jest dołączany pakiet projektowanych przepisów. Teraz już tylko wystarczy, aby kongresmeni z partii prezydenta wnieśli je do Izby Reprezentantów a staną się przedmiotem obrad odpowiedniej komisji. Z reguły niewielka ilość propozycji zostaje przez Kongres odrzucona.

Nawet jeżeli ciało legislacyjne nie chce przyjąć propozycji prezydenta, uzyskał on specyficzny środek nacisku. Obecnie korzysta on ze środków masowego przekazu, aby uzyskać poparcie opinii publicznej dla swojego programu. Bardzo często nacisk społeczny zmusza Kongres do zmiany stanowiska.

Widząc poparcie opinii społeczeństwa, a także wzmacniając swoją pozycję w stosunku do legislatywy, prezydent coraz częściej zaczął stosować prawo weta. Jest to obecnie bardzo silny środek oddziaływania na ustawodawstwo Kongresu. Prezydent dysponuje dwoma podstawowymi rodzajami weta – regularnym i „kieszonkowym”. W pierwszym przypadku, nie zgadzając się na regulację ustawy, odmawia jej podpisania, i w ten sposób faktycznie unicestwia akt Kongresu, gdyż do rzadkości należy obalenie prezydenckiego weta większością 2/3 głosów Kongresu. Weto „kieszonkowe” polega na tym, że gdy projekt ustawy trafia do podpisu w ciągu ostatnich 10 dni sesji Kongresu nie zajęcie przez prezydenta stanowiska nie pozwala wejść jej życie.

Innym przejawem wpływu prezydenta na działalność prawodawczą są wydawane przez niego przepisy wykonawcze do aktów prawnych Kongresu. W momencie, gdy Kongres wydaje coraz więcej tzw. ustaw ramowych, określające bardzo ogólnikowo kwestie będące przedmiotem normowania. Wypełnienie tych ram odpowiednią treścią pozostawia się prezydentowi, który w tym działaniu zaczął wkraczać w materie ustawowo zastrzeżone dla Kongresu.

Wpływ prezydenta na ustawodawstwo jest o wiele większy niż uprawnienia przyznane mu przez konstytucję. Jest to wynikiem umocnienia pozycji szefa egzekutywy, jak np. przekazanie mu części prerogatyw przez legislaturę.

Prezydent posiada niczym nieograniczone prawo doboru pracowników dla realizacji swoich zadań wykonawczych. Co prawda Senat posiada wpływ na obsadę najważniejszych urzędów federalnych, ale do rzadkości należy aby odmówił zgody na kandydata proponowanego na prezydenta.

Obecnie prezydent posiada dominującą rolę w stosunkach z za granicą. Do niego należy inicjatywa w formułowaniu zasad polityki zagranicznej i prowadzenia jej. Zgodnie z zapisami konstytucji Senat ma prawo nie zatwierdzić traktatu międzynarodowego zawartego przez prezydenta. Jednak po II wojnie światowej podpisał wszystkie, ani razu nie skorzystał z prawa weta. Prezydent zawiera ponadto coraz więcej układów międzyrządowych, które nie wymagają pytania o zgodę Senatu.

Będąc decydentem w kwestiach polityki zagranicznej prezydent umocnił swoje uprawnienia w sferze wojny i dowodzenia armią. Zgodnie z konstytucją Senat ma prawo wypowiadania wojny, a prezydent, jako głównodowodzący armią, prowadzenia działań zbrojnych. W praktyce konstytucyjnej przyjęto zasadę, że rozpoczęcie działań zbrojnych przeciwko innemu państwu nie jest uzależnione od uprzedniego wypowiedzenia wojny przez Kongres. Wobec tego, gdy prezydent użyje siły zbrojnej zmusza Kongres do podjęcia rezolucji o wypowiedzeniu wojny.

Ostatnim przejawem przewagi prezydenta może być fakt, iż w ciągu całych dziejów Stanów Zjednoczonych, mimo kilku podejmowanych prób, nie udało się Kongresowi usunąć ze stanowiska sprawującego urząd prezydenta na drodze impeachmentu.

Podsumowanie

Amerykański system rządów określany jest jako prezydencki, gdyż pozycja prezydenta zapewnia mu w życiu publicznym szczególną rolę. Prezydent jest bowiem nie tylko głową państwa, ale również szefem rządu, naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Mimo zapisanej w konstytucji zasady podziału władz zdobył on zdecydowaną przewagę nad Kongresem. Droga do tego była długa i

spowodowało ją wiele różnorakich czynników, np.: powstanie partii, rozwój terytorialny i gospodarczy Stanów Zjednoczonych, zerwanie z doktryną izolacjonizmu, dwie wojny światowe, kryzys gospodarczy. Przewaga prezydenta nad Kongresem wyraża się w tym, że:

– Prezydent, tak jak i Kongres, pochodzi z wyborów powszechnych. Dzięki temu jest mniej uzależniony od parlamentu, niż w przypadku, gdy był przez niego wybierany. Cieszy się dużym autorytetem i zaufaniem społeczeństwa, które z reguły opowiada się po jego stronie w konfliktach z Kongresem, dość częstych gdy większość w obu izbach posiada partia, która przegrała wybory prezydenckie.

– Prezydent nie odpowiada parlamentarnie przed Kongresem, który nie może go odwołaćw przypadku krytycznej oceny prowadzonej przez niego polityki. Prezydent wprawdzie odpowiada konstytucyjnie, ale tylko raz i to nieskutecznie Kongres skorzystał z tego uprawnienia (wobec prezydenta A. Johnsona w 1867 r.).

– Ministrowie nie ponoszą odpowiedzialności parlamentarnej. Odpowiadają tylko przed prezydentem. Wszystkie akty prezydenta wynikają z jego osobistych prerogatyw i nie wymagają kontrasygnaty.

– Prezydent reprezentuje interesy całej federacji, rację państwa, gdy w Kongresie dominują interesy partykularne – stanowe (Senat) lub lokalne (Izba Reprezentantów).

– Doktryna prawna i orzecznictwo sądowe dostarczają uzasadnień dla poza konstytucyjnych uprawnień prezydenta.

– Sprawniejsza jest organizacja i większa fachowość w działaniu egzekutywy niż legislatywy.

Amerykański system polityczny, jak nadmieniono wyżej, zdeterminowany jest dwoma przenikającymi się cechami, kontynuacją i trwaniem zapisów konstytucyjnych oraz ciągłą modyfikacją urządzeń ustrojowych na drodze praktyki konstytucyjnej. Tak więc nie można powiedzieć, że dzisiejszy ustrój w Stanach Zjednoczonych jest już ostateczny i należy raczej spodziewać się jego dalszej modyfikacji.

Bibliografia

E.Gdulewicz, W.Kręcisz, W.Orłowski, W.Skrzydło, W.Zakrzewski, Ustroje państwwspółczesnych, Lublin 1999

St. Grodziski, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998E.Krasowski, B.Lesiński, K.Sikorska-Dzięgielewska, J.Walachowicz, Powszechna historia państw i prawa, Poznań 1993B. Lesiński /red./, Historia państw i prawa wybór tekstów źródłowych, Poznań 1995Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1996W. Osiatyński, Stany Zjednoczone społeczeństwo i władza, Warszawa 1975L. Pastusiak, Prezydenci, Warszawa 1987A. Podbielski, Odpowiedzialność prezydenta w systemie konstytucyjnym Stanów Zjednoczonych, Wrocław 1975K.A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2000

SYSTEM POLITYCZNY FRANCJI

Powstanie V Republiki Francuskiej

IV Republika trwała we Francji od 1946 do 1954 roku. Przez ten czas władzę w państwie sprawowało aż 20 rządów. W roku 1954 doszło do wybuchu konfliktu algierskiego. Uświadomił on Francji jej bezradność i katastrofalny stan polityki międzynarodowej. Sytuację mogło uratować jedynie przejęcie władzy przez charyzmatycznego przywódcę, o dużym poparciu społecznym. Ówczesny prezydent René Coty wezwał na pomoc przebywającego wówczas w Wielkiej Brytanii generała Charles'a de Gaulla. Ten zgodził się wrócić do rodzinnej Francji jednak postawił dwa warunki. Chciał mieć pełną władzę w państwie aż do czasu rozwiązania kryzysu w Algierii. Kolejnym i głównym żądaniem było zmodyfikowanie konstytucji i zmiany ustroju na system semiprezydencki, inaczej półprezydencki. Jest to system w którym forma rządów jest pośrednia między parlamentaryzmem a systemem prezydenckim. W systemie tym są trzy główne ośrodki władzy: prezydent, rząd i parlament. Nowa konstytucja została ratyfikowana na drodze referendum, które odbyło się 28września 1958 roku. Aż 85% obywateli Francji opowiedziało się za zmianami proponowanymi przez de Gaulla. W ten sposób narodziła się V republika, która trwa we Francji do dziś.

Władza wykonawcza

PrezydentRola prezydenta w systemie półprezydenckim jest szczególna. Jego osobie został poświęcony

cały II rozdział Konstytucji Francji z 1958 roku, która wysuwa go na czoło organów państwowych. Prezydent spaja system polityczny Francji. Trafność tego stwierdzenia określa jego status prawny, zakres kompetencji i jego stosunek do innych organów V Republiki.

Prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Artykuł 6 konstytucjiokreśla kadencję prezydenta na siedem lat, jednak obecnie jego kadencję skrócono do pięciu lat w wyniku referendum konstytucyjnego z 2000 roku. Wybory odbywają się między 35-tym a 20-tym dniem przed upływem kadencji urzędującego prezydenta lub w tym samym okresie od stwierdzenia, że głowa państwa opuszcza urząd z powodu trwałej przeszkody w wykonywaniu funkcji lub z jakiegokolwiek innego powodu. W okresie wakantu funkcje prezydenta republiki, poza uprawnieniami dotyczącymi m.in. referendum i zmian w konstytucji, są tymczasowo wykonywane przez przewodniczącego Senatu, a jeśli ten nie może spełniać tych funkcji to przez rząd. Na urząd prezydencki może kandydować każdy obywatel Francji, który ma ukończone 23 lata i posiada bierne prawo wyborcze. Aby wziąć udział w I-szej turze wyborów kandydat musi uzyskać poparcie 500 obywateli piastujących mandat parlamentarny. Obywatele popierający kandydata mają przy tym reprezentować co najmniej 30 departamentów lub terytoriów. Kandydaci muszą wpłacić kaucję w wysokości 10 tysięcy franków. Jeżeli w I-szej turze wyborów większość absolutna nie została uzyskana, w kolejną niedzielę przeprowadza się następną turę. Biorą w niej udział dwaj kandydaci, którzy w turze I-szej otrzymali największą liczbę głosów. Nad zgodnym z prawem przebiegiem wyborów czuwa Rada Konstytucyjna.

Funkcje stanowiska prezydenta Republiki Francuskiej zapisane są w 5 artykule Konstytucjiw sposób pozwalający wyróżnić dwa charakterystyczne określenia prezydenta: gwarant i arbiter. Już zestawienie tych dwóch pojęć wskazuje na różnorodność przyznanych prezydentowi zadań. Głowa państwa ma zapewnić przez swój arbitraż właściwe funkcjonowanie władz publicznych, jak również ciągłość Państwa. Ma on prawo decyzji rozstrzygających ewentualne spory między władzą wykonawczą a ustawodawczą, decyzji wiążących rząd, co świadczy, iż ma on istotny udział w rządzeniu krajem. Ponadto ma być gwarantem niepodległości narodowej, integralności terytorialnej, przestrzegania traktatów i konstytucji. Będąc zobowiązany do przestrzegania tej ostatniej jest zarazem wymieniany jako podstawowy jej protektor. Przysługują mu uprawnienia zwracania się z

wnioskiem o zbadanie zgodności z konstytucją ustaw i umów międzynarodowych. Może także występować do parlamentu z żądaniem ponownego rozpatrzenia ustawy już uchwalonej. Prezydent jest również gwarantem niezależności władzy sądowniczej. W tym celu przewodniczy Radzie Sądownictwa i mianuje jej członków. Ma też prawo korzystać w okresie społecznego lub politycznego kryzysu ze szczególnych uprawnień , których akurat wymagają okoliczności, nadanych mu na mocy art.16 Konstytucji. Określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, jest również zwierzchnikiem sił zbrojnych. Prezydent powołuje i odwołuje premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów.

Podsumowując, można powiedzieć, że nie istnieje żadna dziedzina polityki narodowej na którą prezydent nie miałby wpływu.

Rząd (egzekutywa)

Rząd francuski odgrywa dużo mniejszą rolę niż prezydent. Może o tym świadczyć to, że rządowi poświęcono jedynie cztery artykuły w konstytucji, a prezydentowi aż piętnaście.

Przyjmuje się, że rząd francuski tworzą trzy elementy.Pierwszym jest ciało kolegialne, które obraduje i podejmuje decyzje.Kolejnym czynnikiem składowym rządu jest premier. Kieruje on działalnością rządu. Ponosi odpowiedzialność za obronę narodową. Zapewnia wykonywanie ustaw. Sprawuje też władzę reglamentacyjną i obsadza stanowiska cywilne i wojskowe. Niektóre swoje uprawnienia może przekazać ministrom. Premier kieruje pracami rządu ale jego akty prawne wymagają kontrasygnaty właściwego ministra.Według opinii W.Skrzydło jest w rzeczywistości pierwszym pomocnikiem prezydenta. Premier jest powoływany przez Prezydenta Republiki, na jego wniosek są powoływani pozostali członkowie rządu. Odwołanie premiera przez Prezydenta może nastąpić tylko w przypadku zgłoszenia przez niego dymisji wymuszonej przez parlament lub z własnej inicjatywy.Trzecim elementem jest rada ministrów, których liczba jest zmienna, gdyż ani konstytucja, ani ustawy nie określają liczby resortów, ich nazwy i zakresu kompetencji.

Funkcje członka rządu są niepołączalne ze sprawowaniem mandatu parlamentarnego, z wszelką funkcją przedstawicielstwa zawodowego o charakterze ogólnopaństwowym oraz z wszelkimi urzędami publicznymi, ani z działalnością zawodową.

Władza ustawodawcza (legislatywa)

Władzę ustawodawczą we Francji stanowi parlament. W historii Francji zajmował on wysoką pozycję w państwie, a jej zewnętrznym przejawem było miejsce jakie mu przypadło w systemie organów państwowych oraz szeroki zakres kompetencji. Siły społeczne krytykujące parlament zdobyły głos decydujący o ustrojowym kształcie państwa dopiero w V Republice. Wyrazicielem ich stała się pozycja parlamentu i zakres jego kompetencji określony w artykule IVkonstytucji.

Parlament V Republiki zachował dwuizbową strukturę. Obie te izby razem wzięte stanowią parlament. Ich rola jest różna, różnorodne też wykonują zadania jednak tylko łącznie są ciałem ustawodawczym.

Członków Zgromadzenia Narodowego wybiera się w jednomandatowych okręgach, co oznacza, że kraj dzieli się na tyle jednostek ile mandatów jest do obsadzenia. Wybory składają się z dwóch tur. W pierwszej do zdobycia mandatu potrzebna jest bezwzględna większość głosów, natomiast w drugiej potrzebna jest większość względna. Wybory do Zgromadzenia Narodowego odbywają się co pięć lat. Prawo do głosowania mają wszyscy pełnoletni obywatele Francji, którzy korzystają z pełni praw cywilnych i politycznych, a bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 23 lata. Wybory we Francji cechuje powszechność, równość, tajność i bezpośredniość.

W przeciwieństwie do Zgromadzenia Narodowego Senat nie jest ciałem przedstawicielskim.

Wybory do niego nie są więc powszechne i bezpośrednie. W 2004 roku wprowadzono zmiany dotyczące funkcjonowania tej instytucji. Senatorowie zamiast na 9 lat wybierani są na 6, a bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom od 30 roku życia zamiast od 35. Od 2008 roku już wszyscy senatorowie są wybierani w ten sposób. W 2008 roku ich liczba wzrosła z 321 do 341, a od 2011 wynosić będzie 346. Celem jest uwzględnienie nowego rozkładu sił w społeczeństwie.

Ważną rolę w parlamencie pełni także Rada Społeczno-Ekonomiczna, która jest ciałem doradczym. Nie bierze ona udziału w procesie legislacyjnym ale konsultuje tworzone prawo, głównie w kwestiach związanych z gospodarką i sprawami społecznymi. Rada publikuje raporty, które następnie przesyłane są do rządu i do parlamentu. Raporty publikowane są w dzienniku ustaw.

Parlament uchwala trzy rodzaje ustaw. Ustawy konstytucyjne, graniczne oraz zwykłe. Ustawy konstytucyjne związane są z określaniem ustroju państwa. Do stanowienia tej grupy ustaw mają możliwość włączyć się bezpośrednio wyborcy, którzy mogą w tej sprawie wypowiadać się w referendum. Kolejną grupę ustaw wprowadzono dopiero w V Republice. Ustawą graniczną jest akt prawny, którego wydanie zostało wprost zapowiedziane w konstytucji i który rozwija jej zasady. Taka ustawa może być promulgowana i wejść w życie dopiero po orzeczeniu przez Radę Konstytucyjną, że jej postanowienia nie naruszają konstytucji. Ustawy zwykłe to ustawy najniższego rzędu. Parlamentarzyści uczestniczą w głosowaniach osobiście. Jednak możliwe jest w wypadku nieobecności delegowanie głosu zarówno na posiedzeniu plenarnym, jak i w komisjach.Ustawy rządowe rozpoczynają swój proces legislacyjny w Zgromadzeniu Narodowym. Jeżeli zapisy proponowane przez obie izby parlamentu różnią się od siebie, to powoływana jest specjalna komisja harmonizacyjna. Składa się ona po połowie z członków Senatu i Zgromadzenia Narodowego. Jeżeli prace takiej komisji zakończą się fiaskiem, to o końcowym tekście ustawy decyduje niższa izba parlamentu. Nowe prawo musi być podpisane przez prezydenta, który posiada też prawo weta, dzięki czemu może zmusić parlament do ponownego głosowania projektu ustawy. Jeżeli nowe prawo zostanie przegłosowane, to prezydent ma obowiązek je podpisać. Po kontrasygnacie przez odpowiedniego ministra ustawa jest publikowana w dzienniku ustaw.

Władza sądownicza

W rozumieniu tytułu VIII konstytucji V Republiki właściwą władzę sądowniczą stanowią sądy powszechne. Prezydent, który pełni funkcję przewodniczącego Najwyższej Rady Sądownictwa, jest gwarantem niezależności władzy sądowniczej. Minister Sprawiedliwości z urzędu jest jej wiceprzewodniczącym. Może on zastępować Prezydenta Republiki.

Sędziowie są nieusuwalni, a ich status – podobnie jak status prokuratorów – reguluje ustawa organiczna.

Do omawianej władzy sądowniczej zalicza się Radę Konstytucyjną, sady powszechne, administracyjne i rozrachunkowe.

Rada Konstytucyjna Francji ma za zadanie ocenić czy akty prawne są zgodne z Konstytucją oraz z traktatami międzynarodowymi. Za niekonstytucyjne może uznać także akty niezgodne z Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela oraz z Europejską Konwencją Praw Człowieka.

Rada Konstytucyjna składa się z 9 członków, z czego 3 jest mianowanych przez prezydenta, 3 przez przewodniczącego Senatu oraz 3 przez przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. Zasiadać w Radzie mają prawo byli prezydenci Francji.

Sądy powszechne zostały powołane do rozstrzygania spraw cywilnych i spraw karnych. System sądowniczy składa się z sądów trzech instancji – rejonowych, apelacyjnych oraz sądu kasacyjnego.Sędziowie są urzędnikami państwowymi, mimo to posiadają prawa, które chronią ich niezależność. Na straży tej niezależności stoi Naczelna Rada Niezawisłości Sądownictwa, której członkami są prezydent, minister sprawiedliwości, przewodniczący sądów administracyjnych i kasacyjnych oraz sędziowie i prokuratorzy reprezentujący samorząd zawodowy. Sędziów nie można przenosić ani awansować bez ich zgody.

Sądy administracyjne zajmują się rozstrzyganiem spraw spornych między obywatelami

a instytucjami państwa, a także między różnymi urzędami. Każda decyzja urzędnika może zostać zaskarżona. Sądownictwo administracyjne podobnie jak powszechne zapewnia możliwość apelacji. Wyroki rejonowych trybunałów administracyjnych mogą podlegać apelacji do administracyjnych sądów apelacyjnych, a najwyższą instancją do której można się odwołać jest Rada Stanu Francji.

Sądownictwo rozrachunkowe zajmuje się oceną finansów państwa oraz instytucji publicznych. Jego struktura opiera się na lokalnych sądach rozrachunkowych a instytucją odwoławczą jest tutaj Naczelny Sąd Rozrachunkowy.

Partie polityczne

Francja stanowi przykład państwa, w którym funkcjonuje klasyczny system wielopartyjny. Tradycje istnienia partii politycznych w tym kraju sięgają XIX wieku, z tym, że w okresie III Republiki występowały głównie na terenie parlamentu nie tworząc w zasadzie komórek organizacyjnych w terenie. W IV Republice partie doznały znacznego wzmocnienia organizacyjnego, ale i rozdrobniły się przez polityczne rozbicie społeczeństwa. W V Republice zmieniła się funkcja partii politycznych za sprawą generała de Gaulle'a, który stwierdził, że partie nie są w stanie zapewnić pomyślnego biegu spraw narodu. Zatem w roku 1962 zmienił się system partyjny. Początkowo nową tendencją było tworzenie się trzech, a w końcu dwóch realnie liczących się bloków: prawicowego i sojuszu lewicy. Blok centrowy stale tracił na znaczeniu. Ponadto pojawiło się zjawisko pozycji dominującej przez jedną partię, co wpłynęło na wzrost stabilizacji rządu.

Rola prezydenta w systemie semiprezydenckim (półprezydenckim) na przykładzie Francji

– określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej– jest gwarantem niepodległości narodowej– zapewnia właściwe funkcjonowanie władz publicznych– rozstrzyga ewentualne spory między władzą wykonawczą i ustawodawczą– jest zwierzchnikiem sił zbrojnych– przewodniczy Radzie Sądownictwa i mianuje jej członków– powołuje i odwołuje premiera– na wniosek premiera powołuje ministrów– może wydawać dekrety z mocą ustawy– ma prawo poddawania różnych kwestii politycznych pod referendum– zapewnia przestrzeganie konstytucji i traktatów– może zwracać się z wnioskiem o zbadanie zgodności z konstytucją ustaw i umów

międzynarodowych– ma prawo veta– nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem– jest władzą zwierzchnią dopóki dysponuje poparciem większości w Zgromadzeniu

Narodowym

System polityczny Francji zmieniał się na przestrzeni lat, jednak od roku 1958 jest systemem semiprezydenckim, w którym ważną rolę odgrywa prezydent sprawujący władzę wykonawczą. Ma on bardzo szeroki zakres kompetencji. Jednak w przeciwieństwie do systemu prezydenckiego dzieli on swoją władzę z premierem, którego powołuje na szefa rządu. Władzę ustawodawczą sprawuje parlament a sądowniczą Rada Konstytucyjna, sądy powszechne, administracyjne i rozrachunkowe.

Mimo tego, że w większość europejskich państw demokratycznych występuje system parlamentarny wystarczy spojrzeć na pozycję państwa francuskiego na arenie międzynarodowej, jego rozwój oraz politykę, żeby stwierdzić iż system półprezydencki w tym państwie sprawdza się doskonale.

Literatura

A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2004K. Biskupski, Założenia ustrojowe współczesnej Francji, Toruń 1963E. Popławska, Instytucja prezydenta w systemie politycznym V Republiki Francuskiej, Warszawa 1995W. Skrzydło, Ustrój polityczny Francji, Warszawa 1992W. Skrzydło, Ustroje państw współczesnych, Lublin 2002Konstytucja Francji z 1958 roku

SYSTEM POLITYCZNY SZWAJCARII

Geneza powstania Konfederacji Szwajcarskiej sięga XIII wieku, kiedy to 1 sierpnia 1291 roku połączyły się trzy kantony: Uri, Unterwalden i Schwyz. Powodem owego scalenia były czynniki militarne i ekonomiczne. Sojusz gwarantował nie tylko skuteczną obronę przed atakami wroga, lecz także umożliwiał zniesienie opłat celnych i swobodny przepływ ludzi przez trudno dostępne partie gór. Z biegiem lat do sojuszu przyłączały się kolejne kantony, wzbudzając zainteresowanie polityczne sąsiadów. To tutaj w środku alpejskiej Europy przebiegały najważniejsze szlaki komunikacyjne i strategiczne, skąd potencjalni zdobywcy bez przeszkód mogli kontrolować przepływ towarów, ludzi i wojska. Stąd też w XV wieku miała miejsce nieudana próba przyłączenia kantonów przez dynastię Habsburgów. Wspomagana przez wojska francuskie Szwajcaria zwyciężyła w bitwie pod Dornach w 1499 roku, skutkiem czego zawarto pokój w Bazylei na mocy którego kantony otrzymały gwarancję bezpieczeństwa. Zawarty pokój umożliwił dalszy rozwój konfederacji, do której stopniowo przyłączały się kolejne kantony, oddzielające się od Włoch i Francji. Pokój westalski zawarty w 1648 roku po „wojnie trzydziestoletniej” potwierdził suwerenność oraz neutralność Szwajcarii. Za sprawą Napoleona Bonaparte, który w 1788 roku zajął wszystkie kantony, Szwajcaria stała się sojusznikiem Francji i otrzymała kolejne kantony odebrane Austrii. Sojusz trwał do 1813 roku, kiedy po bitwie pod Lipskiem Konfederacja ogłosiła swoją neutralność. Bardzo istotnym momentem dla Szwajcarii był kongres wiedeński w 1815 roku, na którym otrzymała ona status państwa wieczyście neutralnego. W praktyce oznaczało to gwarancję bezpieczeństwa i nietykalności przez pięć mocarstw: Austrię, Prusy, Francję, Rosję i Wielką Brytanię. Państwa te zobowiązały się nie tylko nie atakować Konfederacji, lecz także nie zakładać na jej terytorium baz wojskowych. Dzięki temu przez cały XIX wiek Szwajcaria uchodziła za najbezpieczniejsze miejsce na kontynencie.

Szwajcaria to kraj liczący 41,3 tys. km2, z czego ⅔ to góry i jeziora oraz liczący ponad 7 milionów obywateli, podzielony na 26 kantonów z czterema strefami językowymi (niemiecka, francuska, włoska i retoromańska) stwarza naturalne możliwości funkcjonowania demokracji bezpośredniej.

Instytucje polityczne

Fundament państwa stanowią gminy posiadające własną autonomię, których samorządność jest zagwarantowana w konstytucji. Gminy samodzielnie wybierają swój zarząd, nauczycieli, określają wysokość podatków, a także wpływają na organizację policji i inwestycje infrastrukturalne. Ich prawa są chronione przez Sąd Federalny. W małych wsiach wszystkie decyzje zapadają na walnym zgromadzeniu obywateli, zaś w dużych miastach utworzono rady miejskie, które zajmują się przedstawianiem ważniejszych decyzji obywatelom, którzy przyjmują je lub odrzucają w tajnym głosowaniu. Gminy posiadają także prawo do przyznawania obywatelstwa, bowiem w Konfederacji nie istnieje obywatelstwo szwajcarskie. Każdy Szwajcar jest obywatelem jednej lub wielu gmin.

Kolejnym elementem tworzącym federację są kantony. Są one państwami i same używają tej nazwy w stosunku do siebie. Mają wszystkie prawa państwa z wyjątkiem tych, których zrzekły się na rzecz federacji. W danym kantonie władze federalne i kantonalne muszą ściśle współpracować dla sprawnego funkcjonowania państwa. Kantony mają wpływ na decyzje podejmowane przez władzę centralną poprzez reprezentacje kantonów w parlamencie (Rada Kantonów) - prawo inicjatywy ustawodawczej. Każdy minister musi pochodzić z innego kantonu, a grupa 8 kantonów posiada prawo zablokowania przyjętych ustaw i przeprowadzenia referendum. Również władza federalna może wpływać na kantony poprzez przyjęcie wyższości prawa federalnego nad kantonalnym, a także kontrolę umów międzynarodowych zawartych przez poszczególne kantony. Także konstytucje kantonalne muszą być zgodnie z podstawowymi zasadami prawa federalnego.

Część kantonów zachowało dawną formę demokracji bezpośredniej, gdzie Landsgemeinde, czyli zebranie wszystkich obywateli odbywa się raz do roku pod gołym niebem. Spotkanie pod przewodnictwem landamana odbywa się na wzór posiedzenia parlamentu. Każdy obywatel ma prawo wypowiedzenia się a także oddania głosu poprzez podniesienie ręki.

Parlament

Szwajcarski parlament, czyli Zgromadzenie Federalne, składa się z dwóch izb: Rady Narodowej i Rady Kantonów. Kadencja parlamentu trwa cztery lata. Rada Narodowa liczy 200 deputowanych, którzy wybierani są proporcjonalnie do liczby ludności – 1 deputowany na 35 000 mieszkańców, z zastrzeżeniem, że każdy kanton musi mieć swojego reprezentanta. Rada Kantonów liczy 46 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych opartych o system większościowy. Deputowani nie pełnią swojej funkcji zawodowo. Na ich wynagrodzenie składają się diety za dni posiedzeń Izby w trakcie których pracują. Obie izby obradują w tym samym czasie podczas sesji zwyczajnych w ciągu roku, które rozpoczynają się w pierwszy poniedziałek grudnia, marca i czerwca oraz w pierwszy poniedziałek po federalnym dniu modlitwy, czyli w połowie września.

Poza parlamentem państwowym kantony posiadają własne parlamenty jednoizbowe, których kadencja trwa od 2 do 4 lat, a liczba deputowanych waha się od 100 do 200.

Prezydent

Funkcję głowy państwa w Szwajcarii pełni Prezydent Federalny. Jego stanowisko ma charakter wyłącznie reprezentacyjny, choć formalnie stoi na czele rządu. Prezydent bierze udział w ważnych uroczystościach, przewodniczy obradom Rady Federalnej, przyjmuje listy uwierzytelniające od przedstawicieli dyplomatycznych. 1-go sierpnia, w dniu święta narodowego, prezydent zgodnie z tradycją przemawia do narodu. Kandydat wybierany jest spośród członków rządu na okres jednego roku z zastrzeżeniem niepowtarzalności kadencji w roku następnym. Jako tradycję przyjęto, iż ostatni wiceprezydent w kolejnym roku wybierany jest na prezydenta.

Rząd

Funkcję rządu w Szwajcarii pełni Rada Federalna w skład której wchodzi 7 deputowanych z czterech najważniejszych partii. Rząd powoływany jest w trakcie posiedzenia izb parlamentu, a jego skład jest wprost proporcjonalny do liczby departamentów. Każdy z członków rządu jest szefem jednego ministerstwa (departamentu). Wyróżnić możemy następujące departamenty: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wymiaru sprawiedliwości i policji, finansów i ceł, gospodarki, komunikacji i energetyki, spraw wojskowych. Naczelną zasadą jest, że w składzie rządu są reprezentanci trzech największych kantonów (Zurych, Berno, Vaud) oraz wszystkich trzech języków urzędowych (niemiecki, francuski i włoski), a także trzech głównych wyznań religijnych. Członkowie Rady Federalnej podlegają reelekcji, zaś ustrój nie dopuszcza rozwiązania rządu w czasie trwania kadencji.

System partyjny

W Federacji Szwajcarskiej funkcjonuje system wielopartyjny. Poszczególne kantony posiadają inny zestaw działających partii oraz odrębne programy w obrębie tej samej partii. Zasadnicze znaczenie mają walory osobowe kandydata, co spowodowane jest głosowaniem imiennym. Specyficzność systemu partyjnego przejawia się we współpracy i współdziałaniu partii politycznych. Partie te nie rywalizują między sobą w czasie wyborów, a ze względu na brak różnic politycznych nie istnieje podział na partie rządowe i opozycyjne. Dzięki tej specyfice partie otrzymują razem ok. 80% głosów, a przy wyborze do Rady Federalnej kierują się tzw. „złotą regułą”, która mówi, że trzy partie które uzyskają ponad 20% głosów poparcia delegują po dwóch członków, zaś czwarta która uzyskała ponad 10% głosów deleguje jednego członka. Główne partie polityczne to: Chrześcijańsko - Demokratyczna Partia Ludowa Szwajcarii, Demokratyczna Partia Ludowa, Partia Zielonych, Partia Liberalna oraz Szwajcarska Partia Pracy.

Sąd Federalny

Sąd Federalny składa się z 26 – 28 członków, wybieranych przez Zgromadzenie Federalne na sześcioletnią kadencję. Instytucja ta zajmuje się rozpatrywaniem skarg dotyczących naruszania praw konstytucyjnych, autonomii gmin i praw kantonów, umów międzynarodowych i kantonalnych, a także sporów między Federacją a kantonami oraz między samymi kantonami.

Narzędzia demokracji bezpośredniej

Głównymi narzędziami demokracji bezpośredniej w Szwajcarii są referenda i inicjatywy.W przypadkach referendów wyróżniamy referenda obowiązkowe i nieobowiązkowe. Referenda obowiązkowe dotyczą zmian konstytucji. Poprawka uzyskuje ważność, gdy przyjmie ją naród i poszczególne kantony. Kolejno zlicza się głosy oddane w całym kraju, a w dalszej kolejności głosy w poszczególnych kantonach. W przypadku ustaw istnieje tzw. veto ludowe, czyli referendum nieobowiązkowe. Ustawa uzyskuje ważność w przypadku uzyskania 50 tysięcy głosów obywateli. Referenda w gminach nie są ograniczone tematycznie, w większych miastach referenda dotyczą prawodawstwa i finansów. Wprawdzie konstytucje kantonalne dopuszczają organizowanie referendów, jednak wobec wprowadzenia szerszego systemu demokracji przedstawicielskiej słabnie ich znaczenie.

Kolejnym narzędziem demokracji bezpośredniej są inicjatywy, które istnieją na trzech poziomach życia politycznego. Na poziomie federacji dotyczą one spraw związanych z konstytucją. Z inicjatywy tej może skorzystać partia lub grupa obywateli, która musi zebrać pod wnioskiem co najmniej 1000 tysięcy podpisów w ciągu 18 miesięcy. Procedura kantonalnej inicjatywy ludowej jest zbliżona do federalnej, różnicę stanowi jedynie liczba podpisów pod wnioskiem, która wynosi 5 tysięcy podpisów. Na szczeblu gminnym inicjatywa obejmować może także wnioski nie związane z prawodawstwem.

Inne instytucje

Do naczelnych władz Federacji Szwajcarskiej należy także Kancelaria Federalna, na czele z kanclerzem i dwoma wicekanclerzami. Są oni wybierani przez Zgromadzenie Federalne na czteroletnią kadencję z możliwością reelekcji. Konstytucja określa rolę Kancelarii jako „obsługi” kancelaryjnej parlamentu i rządu, czyli głównie pracami techniczno - biurowymi.

Szwajcaria wykształciła bardzo specyficzny system polityczny. Społeczeństwo dzięki narzędziom demokracji bezpośredniej bierze aktywny udział w prowadzonej przez państwo polityce. Obywatele posiadają swoich przedstawicieli na każdym szczeblu władzy, zaś ciągła reelekcja pozwala na nieprzerwaną kontynuację. Współpraca między partiami politycznymi pozwala na uniknięcie

niepotrzebnych zatargów i przepychanek. Obserwując sytuację gospodarczą Federacji można stwierdzić, że jest to bardzo dobre i korzystne rozwiązanie. Może być przykładem dla wielu partii, także tych funkcjonujących na scenie politycznej w Polsce.

SYSTEM POLITYCZNY NIEMIEC

Tło historyczne systemu politycznego Niemiec i geneza ustroju.

Za jedną z pierwszych dat, które dały początek obecnemu kształtowi systemu politycznego Niemiec, uznaje się rok 1806. Dziewięć lat później na Kongresie Wiedeńskim powołano do życia Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii.

W 1871 roku, na skutek działalności m.in. Bismarcka, udało się zjednoczyć wszystkie państwa niemieckie i utworzyć Cesarstwo Niemieckie. Składało się ono z 25 państw związkowych. Cesarzem zostawał król Prus.

Monarchia upadła w 1918 roku głównie na skutek niepowodzeń podczas I wojny światowej.31 lipca 1919 roku proklamowano powstanie republiki niemieckiej. 11 sierpnia 1919 roku weszła w życie konstytucja poparta przez partie liberalnej lewicy i katolickiego centrum. Przeciwnikami byli członkowie ugrupowań prawicowych i niezależni socjaliści.

Główne postanowienia konstytucji Niemiec z 1919 roku (Republika Weimarska):– uznanie za suwerena władzy w państwie całego narodu niemieckiego w miejsce głów państw

związkowych,– nadanie państwu niemieckiemu charakteru związkowego,– wprowadzenie zasady trójpodziału władzy,– izba wyższa – Rada Rzeszy, w której skład wchodzili delegaci poszczególnych krajów

związkowych, jej przewodniczącym był kanclerz,– izba niższa – Izba Rzeszy, w której zasiadali posłowie wybierani w wyborach powszechnych;

wydawała ustawy, kontrolowała rząd,– prezydent – wybierany w głosowaniu powszechnym przez naród, mianował kanclerza, a na

jego wniosek także ministrów; jedną z jego kompetencji było rozwiązywanie Reichstagu w określonych przypadkach i zarządzanie przeprowadzenia referendum; akty rządowe wymagały dla swojej ważności podpisu prezydenta; pierwszym prezydentem był Friedrich Ebert,

– kanclerz – powoływany przez prezydenta, któremu przedstawiał wnioski o nominację na stanowiska ministerialne dla konkretnych osób; określał kierunki polityki rządu, za której prowadzenie ponosił polityczną odpowiedzialność przed parlamentem.

Okres Republiki Weimarskiej zakończył się wraz z dojściem Adolfa Hitlera do władzy w roku 1933. Okres jego rządów to faktyczne odejście od wszelkich demokratycznych zasad w funkcjonowaniu państwa mimo zachowania pozorów praworządności (ustawa o pełnomocnictwie).

8 maja 1945 roku Niemcy nazistowskie skapitulowały, a kraj został podzielony na strefy okupacyjne. Władzę sprawowała w tym okresie Sojusznicza Rada Kontroli z siedzibą w Berlinie, w której skład wchodzili komendanci wojskowi mocarstw alianckich. Stało się jasne, iż Niemcy zostaną podzielone na dwa odrębne państwa, które dostaną się w różne strefy wpływów. Sprzeczne koncepcje zachodnich aliantów, co do przyszłego charakteru Niemiec jako państwa lub luźnej federacji, a także partykularne interesy głównych stronnictw politycznych doprowadziły ostatecznie do powstania zrębów obecnego ustroju państwa.

8 maja 1949 roku gotowy był projekt konstytucji Niemiec Zachodnich, który opracowała Rada

Parlamentarna. Konstytucja ta weszła w życie 23 maja 1949 roku. Istnienie konstytucji nie implikowało jednak pełnej suwerenności państwa – pełnia władzy leżała wciąż w rękach Wysokiej Komisji Alianckiej. Dopiero w 1951 roku RFN nawiązała samodzielne stosunki dyplomatyczne, a wkrótce potem została przyjęta do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO. 17 maja 1968 roku RFN stała się państwem całkowicie suwerennym.

Tymczasem 7 października 1949 roku powstała konstytucja Niemieckiej Republiki Demokratycznej, w której widoczne było nawiązanie do konstytucji z roku 1919. W 1960 roku zlikwidowano jednak stanowisko prezydenta, którego zastąpiła kolegialna Rada Państwa. Ostatecznie charakter państwa zmieniła socjalistyczna Konstytucja NRD z 6 kwietnia 1968 roku.18 marca 1990 roku odbyły się ostatnie wybory do Izby Ludowej NRD.

17 czerwca 1990 roku podpisano w Berlinie układ między obydwoma państwami niemieckimi o ustanowieniu jedności kraju, który wszedł w życie 3 października tego samego roku. Dzień ten stał się świętem państwowym obchodzonym jako Dzień Jedności.

Parlament: Bundestag i BundesratM.Mezey wyróżnił we współczesnych demokracjach następujące typy parlamentu:

1. aktywne, zdolne do modyfikowania propozycji rządu, cieszące się społecznym szacunkiem (Stany Zjednoczone),

2. reaktywne, dysponujące skromniejszymi możliwościami ograniczania władzy rządu, zagrożone przedterminowym rozwiązaniem, ale cieszące się uznaniem społecznym; do tej grupy zalicza się parlamenty: Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Finlandii, Norwegii, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Austrii a także RFN;

3. wrażliwe, zdolne do modyfikowania propozycji rządowych, nie cieszące się społecznym uznaniem (Włochy, Republika Weimarska, IV Republika we Francji);

4. marginalne, posiadające ograniczoną zdolność modyfikowania propozycji rządowych, dysponujące ograniczoną władzą kształtowania budżetu, umiarkowanie popierane przez elity polityczne (Brazylia, Argentyna, Korea Południowa).

Parlament RFN składa się z dwóch izb:

• Izby Związku (Bundestag) – będącej reprezentacją ogólnopaństwową, zasiadają w niej deputowani wybierani w wyborach przeprowadzanych na terenie całej republiki federalnej,

• Rady Związkowej (Bundesrat) – składającej się z delegatów rządów poszczególnych krajów związkowych.

Obu izbom przysługuje inicjatywa ustawodawcza.Członkowie Bundestagu wybierani są w wyborach wolnych, tajnych, powszechnych i

mieszanych. Czynne i bierne prawo wyborcze posiadają wszyscy obywatele, którzy ukończyli 18 rok życia. Dysponują oni dwoma głosami: - jeden oddają na listę krajową, - drugi na kandydata w jednomandatowym okręgu wyborczym. Klauzula zaporowa wyznacza minimalny wynik wyborczy na 5%. Deputowani wybierają przewodniczącego parlamentu, jego przedstawicieli oraz sekretarza. Przy Bundestagu działają komisje stałe i tymczasowe, np. ds. Unii Europejskiej, bezpieczeństwa czy finansów. Przedterminowe wybory do Bundestagu odbywają się, gdy w trzecie turze głosowania nie uda się wyłonić kanclerza, wniosek kanclerza o udzielenie mu votum zaufania zostanie odrzucony, lub gdy prezydent rozwiąże parlament w przypadku braku zgody na kandydaturę kanclerza.

Jednoosobowym organem pomocniczym Bundestagu jest pełnomocnik do spraw wojskowych, który uczestniczy w sprawowaniu parlamentarnej kontroli nad armią. Pomocniczymi organami przewodniczącego parlamentu są także sekretarze.

Bundestag działa na zasadzie permanencji. Kadencja nie jest podzielona na okresy sesji i międzysesyjne. Oznacza to, że posiedzenia parlamentu mogą być zwoływane w każdym czasie. Rada Związkowa nie jest organem kadencyjnym, działa w sposób ciągły.

Natomiast izba niższa – Bundesrat składa się z 68 przedstawicieli krajów związkowych, które dzięki temu mają wpływ na ustanawiane prawo. Każdy land dysponuje co najmniej trzema głosami;

czterema gdy liczy powyżej 2 mln. Mieszkańców, pięcioma powyżej 6 mln. Oraz sześcioma powyżej 7 mln. Liczba głosów równa jest liczbie przedstawicieli.. Wybierany jest także przewodniczący Bundesratu na roczną kadencję. Decyzje zapadają większością głosów, obrady mogą zostać utajnione. Organami Bundesratu są: przewodniczący, 3 wiceprzewodniczących, Prezydium, Stała Rada Nadzorcza, sekretarze.

Zasadą jest, że Bundesratowi przysługuje prawo weta zawieszającego, które może zostać przełamane ponowną uchwałą Parlamentu Związkowego. Natomiast w niektórych kwestiach wymienionych w ustawie zasadniczej Rada Związkowa dysponuje prawem absolutnego weta.

Ustawa zasadnicza RFNKonstytucja RFN uchwalona została 23 maja 1949 roku. W założeniu miała charakter

tymczasowy i obowiązywujący do czasu osiągnięcia jedności Niemiec. Zmiana konstytucji może nastąpić jedynie w drodze ustawy przyjętej większością 2/3 głosów oddzielnie w obu izbach.

Zasady ustrojoweKonstytucja przyjmuje niezmienność, niedopuszczalność zmiany i zniesienia podstawowych

zasad ustrojowych państwa. Należą do nich: zasada suwerenności narodu, zasada przedstawicielstwa, zasada podziału władz oraz zasada federalizmu.

Zgodnie z artykułem 20. ustęp 2. Konstytucji źródłem wszelkiej władzy jest naród. Sprawuje on swoją władzę jedynie w sposób pośredni. Prawo ogólnofederalne, w przeciwieństwie do rozwiązań ustrojowych przyjętych w poszczególnych krajach (landach), nie przewiduje form demokracji bezpośredniej. Ma to wzmacniać pozycję organów przedstawicielskich.

Z zasadą przedstawicielstwa wiąże się wymóg powoływania organów wybieralnych na wszystkich szczeblach podziału terytorialnego: federalnym, krajowym, powiatowym i gminnym, oraz powierzanie organom przedstawicielskim podstawowych kompetencji w zakresie stanowienia prawa i wpływania na skład i działalność innych organów państwowych.

Zasada podziału władzy jest realizowana poprzez działalność: Parlamentu Związkowego i Rady Związkowej jako organów władzy ustawodawczej, prezydenta federalnego jako głowy państwa, rządu federalnego jako organu władzy wykonawczej, Związkowego Trybunału Konstytucyjnego i innych sądów jako organów władzy sądowniczej.

Z zasady federalizmu wynika podział kompetencji między Związek i kraje. Równocześnie przyjęto założenie opierające się na „domniemaniu właściwości krajów”, że organy federalne mogą działać tylko tam, gdzie jest to dopuszczalne przez konstytucję RFN. Zastosowano też system „segregacji funkcjonalnej”, polegający na rozdziale zadań między Związek i kraje w ramach poszczególnych funkcji państwa.

Zasada państwa socjalnego jest niemiecką koncepcją „państwa dobrobytu” i oznacza, jak pokazuje praktyka ustrojowa, uznanie interwencjonizmu państwowego, ale bez naruszenia zasady liberalizmu politycznego. Jest to więc połączenie zasady subsydiarności i sprawiedliwości wyrównawczej – uznanie niezbędności pomocy społecznej dla jednostek i grup upośledzonych.

Prezydent Prezydent RFN jest głową państwa i jest wyposażony w kompetencje z reguł systemu

parlamentarno-gabinetowego. Odgrywa rolę bezstronnego i apolitycznego arbitra, stojącego poza sporami partyjnymi. Jest symbolem władzy państwowej i reprezentantem państwa na zewnątrz. Prezydenta federalnego wybiera Zgromadzenie Federalne, bez dyskusji, na 5 lat. Zgromadzenie Federalne składa się z członków Bundestagu i z takiej samej liczby osób wybranych w wyborach proporcjonalnych (w stosunku do liczby ludności w poszczególnych krajach związkowych) przez organy przedstawicielskie poszczególnych krajów związkowych. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, nie można go więc odwołać za polityczny kierunek jego działań. Zgodnie z tradycją parlamentarną jest on politycznie zneutralizowany przez poddanie większości wydawanych przez niego aktów kontrasygnacie kanclerza i właściwego ministra. Ponosi on

odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie prawa. Jako głowa państwa reprezentuje Związek w stosunkach międzynarodowych. Ma prawo: zawierania umów z innymi państwami, powoływania i odwoływania sędziów, urzędników związkowych, oficerów. Dysponuje prawem łaski. Ponadto prezydentowi przysługuje prawo rozwiązania parlamentu, jeżeli ten nie jest w stanie wybrać kanclerza, lub gdy odmówił wyrażenia kanclerzowi wotum zaufania. Przysługuje mu także prawo do wprowadzenia stanu wyższej konieczności ustawodawczej wobec określonego projektu ustawy. Akty normatywne wydawane przez prezydenta to zarządzenia, dekrety lub obwieszczenia. Bundestag i Bundesrat mogą na wniosek ¼ liczby deputowanych większością 2/3 głosów postawić prezydenta w stan oskarżenia, a owinie rozstrzyga Związkowy Trybunał Konstytucyjny.

Kanclerz i rząd federalnymWedług konstytucji kanclerz federalny oraz ministrowie tworzą gabinet. Dysponuje on

kompetencjami władzy wykonawczej w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej, posiada także inicjatywę ustawodawczą. Kanclerz jest nie tylko szefem rządu – zajmuje on pierwszą pozycję i faktycznie kieruje polityką państwa według własnego ustalonego planu działania. Do jego obowiązków należy sformowanie rządu – przedstawia prezydentowi kandydatów na ministrów, decyduje o ich liczbie oraz zakresie kompetencji poszczególnych resortów. Aby nie powtórzyć sytuacji z Republiki Weimarskiej kanclerz nie może być mianowany i odwoływany przez prezydenta w dowolnym momencie. Jeżeli prezydentowi nie odpowiada kandydatura kanclerza, może rozwiązać parlament. Kadencja kanclerza trwa 4 lata, tyle ile kadencja parlamentu. Kanclerz jest wybierany bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych i ponosi przed parlamentem odpowiedzialność na zasadzie konstruktywnego votum nieufności. Jego następca musi uzyskać bezwzględną większość głosów. Istnieje także możliwość powołania przez głowę państwa tzw. stanu konieczności ustawowej (do 6 miesięcy), aby nie dopuścić do paraliżu działalności rządu. W tym przypadku nawet odrzucone przez Bundestag ustawy za zgodą Bundesratu stają się obowiązującym prawem. W momencie ogłoszenia stanu wojny kanclerz staje się zwierzchnikiem i głównodowodzącym sił zbrojnych.

Związkowy Trybunał KonstytucyjnychTrybunał Konstytucyjny jest to samodzielny i niezawisły sąd federalny, złożony z dwóch 8-

osobowych zespołów – senatów. Sędziów Trybunału, w tym prezesa i wiceprezesa, wybierają na 12-lat – w połowie Bundestag i w połowie Bundesrat. Do szerokich kompetencji Trybunału należy m.in.: prawo uchylania ustaw uznanych za sprzeczne z konstytucją, rozstrzyganie sporów konstytucyjnych dotyczących zgodności prawa krajów z prawem federalnym oraz sporów kompetencyjnych między naczelnymi organami federalnymi. Pełni on również funkcje typowe dla trybunału stanu, np. związane z odpowiedzialnością konstytucyjną prezydenta. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie wiążącą, a w wielu wypadkach – moc ustawy.

System partyjny i partie polityczneScenę polityczną Republiki Federalnej Niemiec cechuje znacząca na tle sytuacji w innych

krajach stabilność. Jest ona uwarunkowana tak czynnikami instytucjonalnymi, jak i ekonomicznymi. Należą do nich: 5-cio procentowa klauzula zaporowa w wyborach parlamentarnych, silne poparcie wielkich partii ze strony wpływowych grup interesu, stosunkowo stabilny i osiągający sukcesy rozwój ekonomiczny od początku państwowości RFN.

W Niemczech ukształtował się specyficzny system partyjny. Scena polityczna jest spolaryzowana, partie skupiają się w dwóch przeciwstawnych blokach: - centrolewicowym (SPD, zieloni) i centroprawicowym (CDU/CSU, FDP), natomiast socjalistyczna partia PDS jest izolowana na szczeblu federalnym.

Partią o najstarszej tradycji jest pochodząca z 1870 roku partia środowiska katolickiego. Drugą partią (uwzględniając kryterium długości tradycji) jest powstała w 1875 roku i wyrosła z ruchu robotniczego SPD. Uczestniczyła ona w rządach Republiki Weimarskiej i do 1933 roku była

najsilniejszą partią niemiecką. Obok SPD do tzw. partii ogólnonarodowych należy również chadecja (CDU i CSU). Wykształciła się ona po II wojnie światowej ze środowisk dawnej katolickiej partii „centrum”, poszerzonej o środowiska ewangelickie. Na wzmocnienie jej roli wpłynął długi okres rządów (1949-1969) oraz charyzmatyczni przywódcy: Konrad Adenauer i Ludwig Erhard.

Tradycyjnie rolę „języczka u wagi” pełnili liberałowie z FDP. Rządzili prawie nieprzerwanie aż do 1998 roku, raz z CDU, raz z SPD – stąd często nazywani są „partią obrotową”. FDP wykształciła się po 1948 roku ze środowisk związanych z przedwojennymi partiami. Były w niej obecne zarówno elementy wolnomyślicielskie, antyklerykalne jak i nacjonalistyczne. Z partią związane były takie nazwiska jak pierwszy prezydent RFN Theodor Heuss. W 1982 roku na skutek różnic w pomysłach na politykę gospodarczą i społeczną FDP zrezygnowała z udziału w rządach lewicy i związała się z chadecją. Współpraca z CDU, choć niewolna od kłótni i nieporozumień, trwała 16 lat.

Od 1998 roku rolę „języczka u wagi” spełniała istniejąca od początku lat 80-tych Partia Zielonych. Jej przewodniczącym był Josef Fischer, federalny minister spraw zagranicznych w latach 1998-2005, zastępca Kanclerza Niemiec i przewodniczący Rady Unii Europejskiej w okresie prezydencji niemieckiej (1 stycznia -30 czerwca 1999).

W parlamentach lokalnych swoje reprezentacje posiadają również trzy skrajnie prawicowe partie: Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (NPD), Niemiecka Unia Narodowa (DVU) oraz Niemiecka Unia Socjalna (DSU).

SYSTEM POLITYCZNY WŁOCH

Ogólna charakterystyka konstytucji z roku 1947

Konstytucja uchwalona została 22 grudnia 1947 roku. Weszła w życie 1 stycznia 1948 roku. Konstytucja dzieli się na części, tytułu, rozdziały i artykuły. Podstawowy podział obejmuje części, z których pierwsza (art. 13-15) jest poświęcona prawom i obowiązkom obywatelskim, druga zaś (art. 55-139) reguluje ustrój republiki, a więc organizacje i funkcjonowanie aparatu państwowego. Obok części wymienić należy „zasady podstawowe” (art. 1-12), które ustrojodawca wysunął na czoło, podkreślając tym samym ich rangę i znaczenie. Dla pewnego obrazu należy dodać, że Konstytucja dodatkowo wyodrębnia przepisy przejściowe i końcowe, których odrębność podkreśla fakt, że w odróżnieniu od innych części, których artykuły noszą numerację arabską, te przepisy noszą numerację rzymską (art. I-XXVIII).

Konstytucja Republiki Włoskiej zaliczana jest do tzw. „konstytucji sztywnych”, czyli takich których zmiana jest bardzo skomplikowanym procesem. Wymagane jest dwukrotne uchwalenie przez obie izby parlamentu w odstępie co najmniej trzymiesięcznym. W trakcie drugiego głosowania konieczna jest większość bezwzględna. Ponadto, gdy żąda tego 20% członków którejkolwiek z izb, 500 tysięcy obywateli uprawnionych do głosowania albo 5 rad regionów, nad nową konstytucją bądź zmianami w starej przeprowadzone musi być referendum. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja gdy drugie głosowanie w obydwu izbach przynosi większość co najmniej 2/3 głosów. Twórcy tego zapisu wyszli z założenia, że ta większość jest reprezentatywna dla całego społeczeństwa Włoch i jej decyzja nie wymaga już formalnego potwierdzenia w referendum. Tak wymagający tryb zmian sprawia, że od uchwalenia po dzień dzisiejszy Konstytucja nie została zmieniona w stopniu znaczącym.

Ustrój polityczny

Włochy są republiką z dwuizbowym parlamentem wybieranym na kadencję pięcioletnią. Parlament tworzą: Izba Deputowanych (630 deputowanych) oraz Senat (315 deputowanych).Obie izby parlamentu wybierane są w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich,

w głosowaniu tajnym. 75% mandatów w obu izbach obsadzane jest większościowo w okręgachjednomandatowych, 25% proporcjonalnie w okręgach wielomandatowych. Jest 27 sztucznie wytyczonych okręgów w wyborach do Izby Deputowanych, a w wyborach do Senatu okręgami są regiony.Głową państwa jest Prezydent Republiki wybierany na siedmioletnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe – wspólnie obradujące obie izby parlamentu wraz z reprezentantami regionów (jeden z Valle d'Aosta, z pozostałych 19 regionów po trzech).

Ustrój państwa można określić jako odmianę systemu parlamentarnego, w której wzmocniono jednak rolę prezydenta – dysponuje on na przykład swobodnym prawem desygnowania premiera, co jest istotne w systemie wielopartyjnym; w przypadku dymisji rządu może jej nie przyjąć i rozwiązać parlament.

System polityczny zaliczany jest do mało stabilnych.

Partie polityczne i system partyjny

Włoski system należy do wielopartyjnych. Scena polityczna jest mocno rozdrobniona. Obecnie we Włoszech działają 23 partie polityczne. Najważniejszymi z nich i zarazem obecnymi w parlamencie są:Demokraci Lewicy (DS) – została utworzona na XX Zjeździe Włoskiej Partii Komunistycznej w 1989 roku. Przekształcenia te wyprzedziły zasadniczy kryzys partii włoskich i związany był z upadkiem realnego socjalizmu. Jest dziś jedną z najliczniejszych partii włoskich (675 tysięcy członków). W wyborach 1993 była główną siłą polityczną współtworzącą Sojusz Postępu, zdobywając 20,4% głosów.

Partia Odrodzenia Komunistycznego (PRC) – utworzona 15 grudnia 1991 roku przez grupę członków Włoskiej Partii Komunistycznej niezgadzających się na jej rozwiązanie. Liczy 150 tysięcy członków. Tworzyła Sojusz Postępu.

Demokratyczni Socjaliści Włoscy (SDI) – utworzona w maju 1998 roku w wyniku połączenia Włoskiej Partii Socjaldemokratycznej (PSDI), Partii Socjalistycznej (PS), Włoskich Socjalistów (SI, zał.1994) i Ruchu na Rzecz Jedności Socjalistycznej i Robotniczej

Włoska Partia Ludowa (PPI) – nawiązuje do tradycji Włoskiej Partii Ludowej (zał. 1919); od 1943 do 1994 działała pod nazwą Partia Demokracji Chrześcijańskiej, o charakterze centrowym. W lipcu 1995 podzieliła się na dotychczasową PPI oraz Zjednoczenie Chrześcijańskich Demokratów partii o charakterze lewicowym, podpisała porozumienie polityczne z Demokratyczną Partią Lewicy stając się drugą siłą polityczną Drzewa Oliwnego.

Centrum Chrześcijańsko - Demokratyczne (CCD) i Zjednoczeni Chrześcijańscy Demokraci (CDU) – powstali poprzez secesję części działaczy z PPI. Ugrupowanie to wybrało sojusz wyborczy z Forza Italia i Sojuszem Narodowym.

Naprzód Włochy (Forza Italia FI) – zupełnie nowa partia włoskiej sceny politycznej. Założona przed wyborami w 1994 roku przez przemysłowca i magnata medialnego Sylvio Berlusconiego. Ruch ten obiecywał Włochom „nowy włoski cud gospodarczy”, obniżenie bezrobocia, ograniczenie niepotrzebnych wydatków państwa połączonych z obniżeniem podatków i walkę z korupcją. Posiadając silne wsparcie ze strony trzech stacji telewizyjnych ugrupowanie to stało się faktycznym zwycięzcą wyborów 1994 roku.

Liga Północna - Włochy Federalne (LN-IP) – utworzona w 1991 roku w wyniku połączenia Ligi Lombardzkiej z kilkoma organizacjami autonomicznymi działającymi na północy kraju; od 1995 roku pod nazwą Liga Północna (LN); od lutego 1997 (Liga Północna – Włochy Federalne) opowiada się za powstaniem niepodległego państwa – Padanii; populistyczno - liberalna.

Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.

Konstytucja włoska nie wypowiada expressis verbis zasady trójpodziału władzy. Również formalna systematyka konstytucyjna nie wyraża jej jednoznacznie. Poszczególne tytuły części I-szej dotyczą bowiem kolejno „Parlamentu”, „Prezydenta republiki”, „Rządu”, „Sądownictwa”, „Regionów, prowincji i gmin”, „Gwarancji konstytucyjnych” (tj. Trybunału Konstytucyjnego oraz rewizji Konstytucji). Brakuje również ogólnych określeń funkcji tych organów w sposób nawiązujący do idei trójpodziału władzy. Twórca Konstytucji, nie angażując w tej mierze jej wypowiedzi wolał skoncentrować się na konkretnych kompetencjach, przewidując też mechanizm rozstrzygania ewentualnych konfliktów w tej mierze w postaci odpowiedniego uprawnienia Trybunału Konstytucyjnego (art. 134). Niemniej z całą pewnością zaliczyć można system ustrojowy Republiki Włoskiej jako realizujący model rządów parlamentarno - gabinetowych w jego republikańskiej wersji.

Władza ustawodawcza.Parlament włoski jest dwuizbowy, składa się z Izby Deputowanych (630 deputowanych) oraz Senatu (315 senatorów wybieralnych). Funkcja ustawodawcza wykonywana jest przez obie te izby.Większość projektów ustaw wnoszona jest przez rząd, ale inicjatywa ustawodawcza przysługuje także każdemu członkowi parlamentu, grupie 50 tysięcy wyborców, Narodowej Radzie Gospodarkii Pracy, radom regionalnym i radom municypalnym. Projekty ustaw mogą być przedstawione w dowolnej izbie parlamentu, następnie trafiają do właściwej komisji i tam są szczegółowo rozpatrywane. Komisja w trybie zwykłym ma cztery miesiące na przedstawienie izbie sprawozdania z prac. W przypadku „projektów ustaw, które zostały uznane za nagłe” ustalono postępowanie skrócone do dwóch miesięcy. Debata w izbie dotyczy sprawozdania komisji, jak również poszczególnych artykułów projektu, kończy się głosowanie poprawek i artykułów, artykułów następnie uchwaleniem całego projektu ustawy. Projekt przyjęty w jednej izbie musi być przekazany drugiej izbie, gdzie poddany zostaje tej samej procedurze. W przypadku rozbieżności projekt „krąży” między izbami aż do uzyskania zadowalających Izbę Deputowanych i Senatu rezultatu. Brak wspólnego stanowiska oznacza wstrzymanie procesu ustawodawczego. Ustawy uchwalone przez parlament promulguje prezydent w ciągu miesiąca. Jeśli ma wątpliwości kieruje do izb umotywowane orędzie i domaga się ponownego rozpatrzenia ustawy. Weto prezydenta może być obalone większością głosów członków izb, wówczas ustawa musi być promulgowana a po 15 dniach od chwili jej ogłoszenia wchodzi w życie. Izby mogą upoważnić rząd na czas „ograniczony i do określonych spraw” do wydawania dekretów mających moc zwykłej ustawy. Gdy w przypadku wyjątkowym rząd wyda tymczasowe rozporządzenie z mocą ustawy musi „przedstawić je tego samego dnia izbom dla przekształcenia w ustawę”. 500 tysięcy wyborców lub 5 rad regionalnych mogą wnioskować o przeprowadzenie referendum w sprawie całkowitego lub częściowego uchylenia ustawy. Nie może ono jednak dotyczyć ustaw budżetowych i podatkowych, upoważnienia prezydenta do ratyfikacji umów międzynarodowych, amnestii i ułaskawiania. Aby referendum miało charakter stanowiący w głosowaniu musi wziąć udział większość obywateli uprawnionych do wyboru Izby Deputowanych. Przedstawiony wniosek musi uzyskać większość ważnie oddanych głosów.

Władza wykonawcza

a) Rada MinistrówOrganami rządu w świetle konstytucji i ustaw dotyczących władzy wykonawczej są: premier, ministrowie i Rada Ministrów jako całość. Tworzą oni rząd w wąskim znaczeniu. Do rządu mogą wchodzić także Wiceprezesi Rady Ministrów, ministrowie bez teki, podsekretarze stanu, Rada

Gabinetu, Komitety Międzyministerialne, Nadzwyczajni Komisarze Rządu. Tworzą oni z kolei rząd w szerokim znaczeniu.Konstytucja mało mówi na temat procesu tworzenia rządu. Zgodnie ze zwyczajem konstytucyjnym proces tworzenia rządu rozpoczyna się od konsultacji głowy państwa z byłymi prezydentami oraz liderami partii politycznych. W pierwszej fazie Prezydent wyznacza osobę do prowadzenia rozmów z tymi partiami, które wydają się skłonne do zawarcia porozumienia. Czasami któraś z partii może wycofać się z negocjacji co może doprowadzić do nowej rundy rozmów lub rezygnacji osoby wybranej przez prezydenta. W przypadku osiągnięcia porozumienia osoba prowadząca negocjacje składa sprawozdanie prezydentowi i otrzymuje oficjalny mandat do tworzenia rządu. W ostatniej fazie premier (dotychczasowy negocjator) przedstawia prezydentowi skład Rady Ministrów. Nominowany przez prezydenta rząd musi uzyskać zaufanie obu izb. Regulamin izby niższej przewiduje, że głosy nieobecnych deputowanych zaliczane są na korzyść rządu, podczas gdy w Senacie liczone są jako głosy negatywne.Rząd sprawuje kierownictwo nad ogólną polityką państwa, realizuje politykę zagraniczną, zabezpiecza porządek publiczny i bezpieczeństwa państwa. Premier kieruje ogólną politykę rządu i zapewnia jednolitość zarządzania państwem.W ramach rządu istnieje Rada Gabinetu, która składa się z ministrów desygnowanych przez premiera, po wysłuchaniu opinii Rady Ministrów. Najważniejsze funkcje Rady Gabinetu to wstępne rozpatrywanie spraw szczególnie znaczących dla polityki rządu oraz wstępne dyskutowanie założeń projektów ustaw.Parlament może upoważnić rząd na określony czas i w określonych sprawach, do wydawania dekretów ustawodawczych. Natomiast bez delegacji parlamentu rząd może wydawać rozporządzenia tymczasowe z mocą ustawy, ale tylko w wyjątkowych i nadzwyczajnych okolicznościach. Rozporządzenia tracą swoją moc prawną jeśli nie zostaną zatwierdzone przez parlament w ciągu 60 dni od ich uchwalenia.Stu dziesięciu członków jednej z izb może zgłosić wniosek o votum nieufności wobec rządu. Wniosek w tej sprawie jest głosowany po trzech dniach od zgłoszenia i przyjmowany bezwzględną większością głosów członków obu izb. Ponadto rząd może wystąpić z wnioskiem do parlamentu o udzielenie mu votum zaufania. Odrzucenie tego wniosku pociąga za sobą dymisję rządu. Premier i ministrowie ponoszą odpowiedzialność karną za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem (przed sądem powszechnym, po uprzedniej zgodzie jednej z izb). Ważnym organem doradczym dla parlamentu, rządu i regionów jest Narodowa Rada Gospodarki i Pracy. Składa się z ekspertów i przedstawicieli poszczególnych gałęzi gospodarki. Posiada przewodniczącego i stu jedenastu członków. Kadencja wynosi 5 lat.

b) Prezydent RepublikiWybierany na wspólnym posiedzeniu obu izb parlamentu z udziałem delegatów rad regionalnych. Liczba elektorów wybierających prezydenta wynosi 1003 (630 deputowanych, 315 senatorów oraz po 3 delegatów z każdego regionu z wyjątkiem Valle d'Aosta, który ma prawo tylko do jednego przedstawiciela). Kadencja prezydenta wynosi 7 lat i nie ma ograniczeń reelekcji. W pierwszych trzech turach kandydat musi uzyskać większość 2/3 głosów ogólnej liczby elektorów a w przypadku jej nieuzyskania od czwartej tury wystarczy większość bezwzględna.Prezydent jest głową państwa , reprezentuje jedność narodu i jest strażnikiem konstytucji. Ratyfikuje umowy międzynarodowe, zarządza wybory do parlamentu. Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych i przewodniczy Najwyższej Radzie Obrony. Prezydent ogłasza dekrety z mocą ustawy. Wszystkie akty prawne prezydenta wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego ministra.Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę stanu lub naruszenie konstytucji. W stan oskarżenia stawia go parlament bezwzględną większością głosów obu izb a sądzi Trybunał Konstytucyjny w składzie powiększonym o 16 członków powoływanych w drodze losowania spośród obywateli spełniających wymogi wybieralności do Senatu.

Władza sądownicza

Władzę sądową stanowią , i w imieniu ludu sprawiedliwość wykonują autonomiczne i niezależne sądy. Wszelkimi sprawami związanymi z organizacją wymiaru sprawiedliwości (nominacje, awanse, przydziały, zarządzenia dyscyplinarne) zajmuje się Najwyższa Rada Sądownictwa, której przewodniczy prezydent. Sądy powszechne orzekają w sprawach karnych i cywilnych, Rada Stanu zajmuje się nadzorem nad praworządnością administracji, Izba Obrachunkowa bada zaś zgodność z prawem aktów rządowych oraz kontroluje wykonanie budżetu państwa. W zakresie przestępstw popełnionych przez wojskowych orzekają trybunały wojskowe. Konstytucja nie dopuszcza tworzenia sądów nadzwyczajnych i specjalnych. Niezmiernie istotną rolę w systemie politycznym Włoch odgrywa Trybunał Konstytucyjny, w którego skład wchodzi 15 sędziów powoływanych na okres 9 lat bez możliwości ponowienia kadencji. Trybunał Konstytucyjny bada zgodność z konstytucją ustaw i aktów z mocą ustawy; rozstrzyga spory kompetencyjne do których doszło między władzami państwowymi, między władzami państwowymi a regionem oraz między regionami; rozpatruje oskarżenia wniesione przez parlament przeciwko prezydentowi, premierowi i ministrom. Decyzje Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne i jakiekolwiek odwołanie przeciwko nim jest niedopuszczalne.

SYSTEM POLITYCZNY IZRAELA

Zarys historycznyZagłębiając się w historię współczesnego Izraela, jego początków należy szukać w Starym

Testamencie. „Erec Israel (ziemia, kraj Izraela) tak brzmi żydowska nazwa krainy, którą inni nazywają Palestyną. W tym kraju narodził się żydowski naród i jego religia – judaizm. Termin „judaizm”, pochodzący od hebrajskiego słowa oznaczającego „składać dzięki Bogu”, wskazuje zarówno na geograficzne miejsce – Judeę, jak i jej mieszkańców – Żydów. Judaizm nie jest jedynie teologiczną koncepcją świata. Żydowska religia stanowi potwierdzenie potrójnego Przymierza – określa więzi, jakie łączą Boga z jego ludem i ziemią obiecaną temu ludowi przez Boga. Historia żydowskiego narodu obejmuje trzy etapy: narodziny w epoce biblijnej na terenie Erec Israel, rozproszenie wśród innych narodów, powrót do kraju praojców.”

Obecnie, jak dowodzą liczne prace wybitnych specjalistów, istnieją niezbite dowody, potwierdzające autentyczność wydarzeń opisanych w Biblii, które dały początek historii dzisiejszego państwa Izrael. „Licząca wiele tysiącleci przeszłość wiąże Żydów całego świata z ziemią Izraela. Około 1900 r. p.n.e. pewien pasterz z Ur w Chaldei usłyszał tajemniczy głos: „Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twojego ojca do kraju, który ci ukażę” (Księga Rodzaju 12,1). Abraham opuścił Ur z rodziną i dobytkiem, aż w końcu dotarł do obiecanego przez Boga kraju Kanaanu, gdzie on i jego klan przyjęli nazwę Iwrim – ci, którzy przychodzą, czyli Hebrajczycy”.

Zagłębiając się w dalsze losy pierwszych Izraelczyków, dowiadujemy się, że Abraham posiadał dwóch synów. „Izmael – praojciec Arabów zrodzony z niewolnicy Hagar i „dziecię obietnicy” zrodzone z Sary – Izaaka, który był ojcem Jakuba” Według Biblii powstanie Izraela ściśle wiąże się właśnie z postacią Jakuba, który to doświadczony przez Boga został przez niego nazwany Izrael (hebr. - ten, który walczy z Bogiem, a nie przeciwko niemu). Dwunastu synów Izraela nadało imię jednemu z dwunastu plemion Hebrajczyków. Niedługo potem Jakub i jego synowie z powodu głodu musieli udać się do Egiptu, gdzie stali się niewolnikami faraona. Kolejne pokolenia przychodziły na świat w niewoli by w końcu pod przywództwem Mojżesza wyruszyć do Kanaanu. Podczas tej wyprawy Bóg zawarł z ludem Izraela przymierze. Po czterdziestu latach tułaczki, tym razem pod przywództwem Jozuego, dwanaście plemion dotarło do Ziemi Obiecanej i tam osiedlili się po obu brzegach Jordanu. „Potomkowie Salomona podzielili Jerozolimę (założoną na wzgórzu Syjon przez króla Dawida) na Judeę ze stolicą w Jerozolimie i Izrael ze stolicą w Samarii”. Od tego czasu mieszkańcy Izraela mimo zażegnania dawnych przeciwności losu nie zaznali spokoju. „ W 722 r. p.n.e. Asyryjczycy zniszczyli królestwo Izraela, jego mieszkańcy zostali podbici i rozproszeni. W 586 r. p.n.e. Babilończycy zdobyli królestwo Judy, świątynia w Jerozolimie legła w gruzach, a mieszkańców ponownie uczyniono niewolnikami – był to początek diaspory”. Burzliwe były losy

Izraela po podbiciu imperium babilońskiego przez Persów. Za sprawą Cyrusa Żydzi powrócili do kraju, a Judea zdobyła pewną autonomię na niemal cztery stulecia, do czasu, kiedy to w „63 r. p.n.e. królestwo Judy podbili Rzymianie i tak w I wieku n.e. diaspora żydowska sięgnęła od Persji do Hiszpanii, od górnego Egiptu po wybrzeże Morza czarnego. Jak wykazuje spis ludności sporządzony za czasów cesarza Klaudiusza w imperium rzymskim mieszkało 6 944000 Żydów. Odkąd Jerozolima znajdowała się pod auspicjami cesarza Tytusa Rzymianie nazwali ją Palestyną. „ W VII wieku kolebka judaizmu i chrześcijaństwa – Ziemia Obiecana Żydów i Ziemia Święta chrześcijan, została podbita przez niedawno zislamizowanych Arabów”. Kiedy to Kalif Umar skończył oblężenie Jerozolimy, wkroczywszy do miasta w 636 r. n.e. stała się ona miejscem świętym kolejnej wielkiej religii – islamu.

Powyższe wydarzenia stały się zalążkiem późniejszych wielkich konfliktów i wojen wyznawców trzech religii zrzeszających wyznawców na całym świecie, którzy swoją wiarę ściśle utożsamiali z miejscem świętym, za które uważali Palestynę.

Ustrój polityczny IzraelaIzrael jest państwem unitarnym, w którym mieszka nieco ponad 6 mln ludzi, administracyjnie

podzielony na 6 dystryktów: Centralny, Hajfa, Jerozolima, Północny, Południowy, Tel-Awiw. Państwo jest również republiką demokratyczną parlamentarno-gabinetową, w której większość władzy wykonawczej spoczywa w rękach premiera, stojącego na czele rządu. Początki obecnego ustroju politycznego tkwią w starożytności. Nazwa jednoizbowego parlamentu pochodzi od Wielkiego Zgromadzenia, rady utworzonej przez Żydów po ich powrocie z wygnania babilońskiego w Vw. p.n.e. Będąc w latach 1922-1948 terytorium mandatowym Wielkiej Brytanii twórcy ustroju politycznego Izraela wzorowali się zarówno na wielu rozwiązaniach brytyjskich (brak konstytucji spisanej w jednym akcie, ograniczona rola głowy państwa, podobieństwo w systemie sądowniczym), jak i kontynentalnych (proporcjonalne wybory do parlamentu).

„W 1948 roku Tymczasowa Rada Państwa odrzuciła koncepcję napisania konstytucji dla nowo powstałego państwa”. „Izrael nie ma spisanej konstytucji. Uchwaleniu takiego aktu prawnego sprzeciwiają się do dzisiaj ugrupowania religijne, które odrzucają ideę tekstu nieinspirowanego halachą, czyli prawodawstwem rabinackim. Deklaracja Niepodległości oraz „ustawy zasadnicze” uchwalane od 1949 roku przez izraelski parlament tworzą konstytucyjne ramy republiki izraelskiej”.

Trójpodział władzy1. Władza ustawodawcza

W Izraelu władza ustawodawcza należy do Knesetu (zgromadzenia), czyli jednoizbowego parlamentu liczącego 120 posłów wybieranych raz na cztery lata. Wybory odbywają się na podstawie powszechnego prawa wyborczego, z którego formalnie korzystają wszyscy obywatele po ukończeniu 18 roku życia, i biernego prawa wyborczego po ukończeniu 21 lat. Ordynacja wyborcza oparta jest na zasadzie przedstawicielstwa proporcjonalnego, to znaczy głosowania na listy partyjne. Podział mandatów w parlamencie dokonuje się odpowiednio do ilości głosów oddanych na poszczególne listy partyjne. Posłem może zostać jedynie obywatel Izraela, jednakże po objęciu swojego stanowiska nie może on ubiegać się o urząd prezydenta Izraela, rewidenta państwowego, sędziego, rabina, szefa sztabu generalnego. Parlament może być rozwiązany przed upływem kadencji jedynie na mocy własnej decyzji i w takim przypadku uchwalana jest specjalna ustawa. Kneset, którego kadencja wygasła, kontynuuje działalność do czasu zwołania go w nowym składzie. Parlament dokonuje wyboru prezydenta państwa i może go zwolnić z zajmowanego urzędu, zatwierdza skład rządu, aprobuje jego programy i linię polityczną, udziela dymisji rządowi wyrażając mu wotum nieufności, ratyfikuje układy, uchwala budżet, ustanawia podatki itd. Inicjatywę ustawodawczą posiada zarówno rząd, jak i poszczególni posłowie oraz frakcje poselskie w Knesecie. Ustawy przyjęte przez Kneset zwykłą większością głosów nabierają mocy po podpisaniu przez premiera i

ministra odpowiedzialnego za ich wykonanie, po zatwierdzeniu przez prezydenta oraz po ich opublikowaniu w ciągu 10 dni w oficjalnym organie Reszumot. Ponadto projekty ustaw dzielone są na ustawy rządowe i prywatne (poselskie). Do projektów prywatnych zaliczane są ustawy nie wnoszone przez rząd. Projekty ustaw inicjowane przez ministrów muszą mieć rekomendację ministra finansów – dotyczących skutków finansowych oraz ministra sprawiedliwości – dotyczącą ich skutków prawnych. Uchwalony przez parlament projekt ustawy jest przekazywany do prezydenta, który nie może odmówić podpisania ustawy (brak jest instytucji weta). Kneset obraduje na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, sesje nadzwyczajne zwoływane są na wniosek 30 deputowanych lub rządu. Obrady są jawne i symultanicznie tłumaczone na język arabski.Ponadto z władzą ustawodawczą związana jest funkcja Przewodniczącego Izby Kontroli. Pełniący funkcję Przewodniczącego ma za zadanie kontrolować działalność administracji państwowej pod kątem zgodności z prawem, prawidłowej gospodarki, sprawności, efektywności. Został także upoważniony przez prawo do kontroli finansów partii politycznych reprezentowanych w Knesecie. Od 1971 roku Przewodniczący pełni także funkcję Komisarza Oskarżenia Publicznego (ombudsmana) wobec państwowych i publicznych organów, które podlegają jego kontroli. Przewodniczący podlega wyłącznie Knesetowi, przez który jest wybierany na pięcioletnią kadencję.

2. Władza wykonawczaWładza wykonawcza w Izraelu należy do prezydenta, rządu i premiera. Prezydent od 2003 roku wybierany jest przez Kneset na 7-letnią kadencję, bez prawa reelekcji.

Wcześniej kadencja trwała 5 lat i miał on prawo do jednej reelekcji. Zmiany dokonano w grudniu 1998 roku mocą nowelizacji Prawa Fundamentalnego o prezydencie państwa. Prawo zgłaszania kandydatur przysługuje grupom co najmniej 10 deputowanych. Prezydent wybierany jest bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Jeśli w pierwszych dwóch turach głosowań żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, to do trzeciej tury skreśla się kandydatów, którzy w poprzednim głosowaniu uzyskali najmniejszą liczbę głosów. Prezydentem zostaje osoba, która jako pierwsza uzyska wymaganą większość.Prezydent jest głową państwa i symbolizuje jego jedność. Prezydent pełni funkcje reprezentacyjne i formalne: otwiera sesje nowo wybranego parlamentu, mianuje sędziów i gubernatora Banku Izraela, podpisuje ustawy i umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Kneset. Mimo tego, że prezydent stoi na czele państwa to jego funkcja ma przede wszystkim charakter reprezentacyjny, a wpływ ogranicza się jedynie do prawa wyboru kandydata na premiera; nie posiada także prawa weta przy podpisywaniu ustaw. Ponadto do uprawnień prezydenta: należy: mianowanie przedstawicieli dyplomatycznych i konsularnych, przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych innych państw, korzystanie z prawa łaski, czy przyjęcie dymisji od rządu. Prezydent odpowiada przed Knesetem i może być przezeń usunięty z powodu niewłaściwego postępowania lub braku kompetencji. Wniosek w sprawie usunięcia zgłasza 20 deputowanych a przyjmowany jest większością ¾ głosów ogólnej liczby deputowanych. Obecnym prezydentem Izraela jest od 15 lipca 2007 roku Szymon Peres.

Faktycznie pełnia władzy spoczywa w rękach rządu (gabinetu). Ten najwyższy organ wykonawczy formalnie podlega Knesetowi i jest przed nim odpowiedzialny. Nowo powstały rząd musi uzyskać wotum zaufania parlamentu, lub też podać się do dymisji w przypadku wyrażenia mu wotum nieufności. Rząd formuje na polecenie prezydenta przywódca tej partii, która zdobyła większość głosów w Knesecie. Ministrami (łącznie z premierem) mogą być zarówno członkowie parlamentu, jak i osoby nie posiadające mandatów poselskich. Skład ilościowy gabinetu nie jest ograniczony. Ministrowie mają prawo wyznaczania jednego lub dwóch zastępców i przekazywania im części funkcji w zakresie swych pełnomocnictw. Rząd ma prawo przekazywania wszystkich swoich pełnomocnictw i kompetencji, albo większej ich części, premierowi lub poszczególnym ministrom. Gabinet podający się do dymisji nadal sprawuje swe funkcje aż do czasu powołania nowego rządu.Rząd wytycza politykę zagraniczną, opracowuje budżet oraz kontroluje finanse i gospodarkę, określa politykę wojskową, sprawuje nadzór nad wykonaniem ustaw i zarządzeń przez odpowiednie instytucje

administracyjne, koordynuje ich działalność. W Izraelu przyjęto brytyjski model sprawowania urzędu premiera, zgodnie z którym jest on

najsilniejszym ogniwem władzy wykonawczej. Jest on przewodniczącym rady ministrów i zwyczajowo nazywany pierwszym ministrem. Od 1996 roku premier jest wybierany w wyborach powszechnych. Kandydat na urząd premiera musi mieć ukończone 30 lat. Jeśli odbywają się wspólne wybory na premiera i do Knesetu. Kandydat na premiera może zostać zgłoszony przez partię lub koalicję partii posiadającą co najmniej 10 miejsc w Knesecie lub partię, która wystawiła listę kandydatów popartą przez 50 tysięcy wyborców. Kandydat, który otrzyma więcej niż połowę ważnych głosów, zostaje premierem. Jeśli żaden z Kandydatów nie uzyska ponad połowy głosów, po 14 dniach odbywa się II tura w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą głosów uzyskanych w pierwszej turze. W przypadku, gdy w drugiej turze bierze udział tylko jeden kandydat, to o jego wyborze decyduje ilość głosów oddanych „za” danym kandydatem musi być większa niż suma głosów oddanych „przeciwko” danemu kandydatowi, bo w przeciwnym razie konieczne jest zorganizowanie nowych wyborów na ten urząd. W ciągu 45 dni od ogłoszenia wyniku wyborów premier-elekt przedstawia skład i program rządu. Ministrów, włącznie z premierem, nie może być mniej niż 8 i nie więcej niż 18. Przynajmniej połowa z nich, a premier obowiązkowo, musi być członkami Knesetu, który ma prawo do wyrażenia premierowi wotum nieufności, co czyni bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Zaakceptowanie wniosku o wotum nieufności jest równoznaczne z decyzją rozwiązania Knesetu przed upływem kadencji. Rząd może wyznaczyć na urząd premiera jednego ze swoich ministrów w sytuacji, kiedy obecny premier nie może wykonywać swoich obowiązków (dymisja, postawienie w stan oskarżenia, wotum nieufności, zgon), z zastrzeżeniem, że ów minister musi być członkiem parlamentu. Premierowi wybranemu w ten sposób przysługują wszystkie te uprawnienia, które posiadał jego poprzednik, za wyjątkiem prawa rozwiązania Knesetu.

3. Władza sądownicza Prawo w Izraelu gwarantuje całkowitą niezależność sadownictwa od władzy ustawodawczej i wykonawczej. System sądownictwa reprezentują sądy świeckie i religijne. Sąd Najwyższy jest najwyższym sądem apelacyjnym i jako „Najwyższy Sąd Sprawiedliwości” rozpatruje sprawy dotyczące członków rządu i najwyższych urzędników aparatu państwowego (nie ma jednak prawa orzekać działań rządu za bezprawie). Do sądów pierwszej instancji należą sądy okręgowe (wykroczenia kryminalne i cywilne niższej instancji) i sądy magistrackie (wykroczenia cywilne i drugorzędne). Religijne sądy rabinackie obejmują swą wyłączną jurysdykcją sprawy małżeństwa i rodziny, a także sprawy związane z wykonywaniem kultu. W Izraelu istnieją także religijne sądy muzułmańskie (szariat) oraz chrześcijańskie sądy religijne. Działają również specjalne sądy wojskowe.

System partyjny IzraelaSystem polityczny Izraela charakteryzuje się znaczącym stopniem polaryzacji ideologicznej

i rozdrobnieniem politycznym z nakładającymi się na to podziałami klasowymi i religijnymi. Od 1948 roku dominującą pozycję zajmują dwa bloki: lewicy i prawicy, natomiast partie centrowe i religijne spełniają rolę ugrupowań dopełniających. Wszystkie ugrupowania polityczne, zarówno te, które obecnie znajdują się w Knesecie, jak i te, które w przyszłości zamierzają brać udział w wyborach, posiadają charakterystyczną dla nich ideologię, własną koncepcję konstrukcji państwa żydowskiego; proponują one swoim zwolennikom określony sposób życia, filozofię egzystencjalną. Każda z nich stanowi zatem, państwo w państwie, i uważa, że jako jedyna ma monopol naprawdę.

Niektórzy liderzy polityczni pełnią swoje funkcje przez czterdzieści lub pięćdziesiąt lat. Jak większość izraelskich instytucji, partie polityczne nie narodziły się w 1948 roku wraz z utworzeniem państwa. Wręcz przeciwnie, wszystkie wielkie formacje reprezentujące główne tendencje na scenie politycznej wywodzą się z czasów diaspory i Ruchu Syjonistycznego.

System ten opiera się na przedstawicielstwie proporcjonalnym, które uwzględnia wielopartyjny system z licznymi partiami, w których zazwyczaj jedna partia nie ma szans na zdobycie

pełnej władzy. Do najważniejszych partii politycznych należą:• LIKUD (po hebr. Konsolidacja) – partia prawicowa, 12 miejsc w Knesecie po wyborach

w marcu 2006, powstała w 1973 roku, założycielem był Ariel Szaron• KADIMA (po hebr. Naprzód) – partia centroprawicowa, 29 miejsc w Knesecie, powstała

w listopadzie 2005 roku, utworzona przez ówczesnego premiera Ariela Szarona, wygrała wybory pod wodzą Ehuda Olmerta, który został premierem Izraela

• PARTIA PRACY – partia lewicowa, 19 miejsc w Knesecie, lewicowe ugrupowanie pod nazwą Mapai powstało w latach 30-tych XX wieku; dzięki charyzmatycznemu przywódcy Dawidowi Ben Gurionowi partia szybko stała się najpotężniejszym żydowskim ugrupowaniem na terenie Palestyny administrowanym przez Brytyjczyków, aż do lat 70-tych sprawowała nieprzerwanie rządy; współczesna Partia Pracy jest połączeniem wielu socjalistycznych i socjaldemokratycznych ugrupowań,

• partie religijne – od początku lat 80-tych odgrywają coraz ważniejszą rolę w życiu politycznym, mają 12 miejsc w Knesecie, dążą do nasycenia życia społecznego, politycznego i gospodarczego wartościami religijnymi,

• partie migrantów – najsilniejsza z nich to reprezentująca interesy Żydów z obszaru byłego Związku Radzieckiego partia Nasz Dom Izrael, która w ostatnich wyborach zdobyła 11 mandatów.

Partie polityczne, lub koalicje kilku partii, po uzyskaniu podpisów 750 obywateli i opłaceniu kaucji 23,2 tys. szekli, zgłaszają listy kandydatów i przedstawiają programy.W ostatnich wyborach parlamentarnych, które odbyły się 28 marca 2006 roku brało udział 31 partii. Do Knesetu, przekroczywszy wymagany dwuprocentowy próg wyborczy, weszły następujące partie: Kadima, Partia Pracy, Szas i Gil, które utworzyły trzydziesty pierwszy rząd w historii Izraela.

SYSTEM POLITYCZNY ROSJI

W skład Federacji Rosyjskiej wchodzi 89 podmiotów: 21 republik, 48 obwodów, 7 krajów, 2 miasta wydzielone (o znaczeniu federalnym), 1 obwód autonomiczny, 10 okręgów autonomicznych.W zależności od formy podmiotu posiada on inny zakres uprawnień. Obecny traktat federacyjny został podpisany 31 marca 1992 roku i potwierdzony konstytucją z 12 grudnia 1993 r.Zasady federalizmu Federacji Rosyjskiej określa artykuł 5. Konstytucji, który wymienia:

– zasadę integralności państwowej,– zasadę jednolitości władzy państwowej,– zasadę rozgraniczenia kompetencji,– zasadę równouprawnienia i samookreślenia narodów w ramach federacji.

Do wyłącznych kompetencji władz federalnych należy:– uchwalanie i zmiana konstytucji,– ustawodawstwo federalne,– regulowanie zakresu praw, wolności i obowiązków obywatelskich,– zarządzanie własnością federalną,– regulacje dotyczące podstaw polityki rozwoju,– ustawodawstwo dotyczące finansów, budżetu, polityki pieniężnej i cenowej,– zarządzanie systemem energetycznym,– kwestie obronności, bezpieczeństwa państwa i polityki zagranicznej.

Władza ustawodawcza

Zgromadzenie Federalne (rosyjski parlament) składa się z dwóch izb: Rady Federacji (izba wyższa) i Dumy Państwowej (izba niższa).Radę Federacji tworzą przedstawiciele każdego z podmiotów Federacji - po dwóch przedstawicieli, z których jeden reprezentuje władzę wykonawczą, drugi władzę ustawodawczą. W składzie Rady wchodzi 178 deputowanych wybieranych przez organy ustawodawcze poszczególnych podmiotów Federacji lub wyznaczanych przez wyższych urzędników (przedstawicieli wyższych organów władzy wykonawczej) tych podmiotów . Kadencja deputowanych odpowiada kadencji organów, przez które zostali wybrani. Jednocześnie władze te mogą odwołać deputowanego w trybie, w jakim został on powołany.Kompetencje Rady Federacji:

– zatwierdzanie zmiany granic między podmiotami,– zatwierdzanie decyzji prezydenta o wojnie,– decydowanie o możliwości wysyłania sił zbrojnych poza granice Federacji,– wyznaczanie terminów wyborów prezydenckich,– pozbawienie prezydenta władzy,– powoływanie sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu

Arbitrażowego– powoływanie i odwoływanie Prokuratora Generalnego.

Obowiązkowemu rozpatrzeniu przez Radę Federacji podlegają projekty przyjęte przez Dumę Państwową (drugą izbę parlamentu) dotyczące: budżetu federalnego, podatków i opłat federalnych; regulacji – finansowych, walutowych, kredytowych, celnych; emisji pieniądza; ratyfikacji i wypowiadania umów międzynarodowych; statusu i ochrony granic państwowych; wojny i pokoju.W skład Dumy Państwowej (drugiej izby rosyjskiego parlamentu) wchodzi 450 deputowanych wybieranych na 4-letnią kadencję. Bierne prawo wyborcze (prawo do kandydowania i bycia wybranym) przysługuje osobom, które ukończyły 21 lat i nie są pozbawione praw obywatelskich.Czynne prawo wyborcze obywatele nabywają po ukończeniu 18 lat.Duma zbiera się na swoje pierwsze posiedzenie w trzydziestym dniu po wyborach, jednak Prezydent ma prawo wyznaczenia wcześniejszego terminu. Pierwsze posiedzenie otwiera najstarszy wiekiem deputowany.Wybory do Dumy mają charakter mieszany – połowa deputowanych wybieranych jest w dużych okręgach (podział wg systemu d'Hondta), połowa w okręgach jednomandatowych tworzonych na terenie całej Federacji.Do kompetencji Dumy należy:

– zgoda na powołanie premiera, którego kandydaturę przedstawia prezydent;– uchwalanie ustaw okołobudżetowych;– udzielanie wotum zaufania dla rządu;– powoływanie i odwoływanie Prezesa Banku Centralnego, Prezesa Izby Obrachunkowej i

połowy składu Izby, Rzecznika Praw Obywatelskich;– ogłaszanie amnestii;– wniesienie oskarżenia przeciwko Prezydentowi.

Inicjatywa ustawodawcza przysługuje Prezydentowi, Radzie Federacji, poszczególnym członkom Rady, deputowanym Dumy, rządowi, organom władzy ustawodawczej podmiotów Federacji oraz Sądowi Konstytucyjnemu, Sądowi Najwyższemu i Najwyższemu Sądowi Arbitrażowemu – w sprawach ich dotyczących. Jedynie na wniosek rządu mogą być wniesione projekty dotyczące: wprowadzania zmian w podatkach, zwolnień z podatków, pożyczek państwowych, zmian finansowych zobowiązań państwa oraz inne projekty przewidujące wydatki pokrywane z budżetu federalnego.Głównym zadaniem Dumy Państwowej jest stanowienie ustaw i prawa federalnego.Konstytucja rosyjska dwa rodzaje ustaw: federalne ustawy konstytucyjne i ustawy federalne.Federalne ustawy konstytucyjne są uchwalane przez Dumę Państwową z obligatoryjnym udziałem Rady Federacji i zajmują one w systemie źródeł prawa bardzo istotną pozycję (zaraz po konstytucji).

Są uchwalane w ważnych sprawach ustrojowych, wyraźnie wskazanych w konstytucji.Federalną ustawę konstytucyjną uchwala się większością co najmniej 2/3 ogólnej liczby deputowanych Dumy oraz większością co najmniej 3/4 ogólnej liczby członków Rady Federacji.W przypadku federalnej ustawy konstytucyjnej prezydentowi nie przysługuje prawo weta.Ustawy federalne uchwalane są w pozostałych sprawach, wymagających regulacji prawnej przez parlament federalny.W procesie legislacyjnym, ustawa w ciągu pięciu dni przekazywana jest do rady Federacyjnej w celu jej rozpatrzenia. Ustawa przyjmowana jest większością głosów (o czym wyżej) lub w przypadku, gdy Rada nie rozpatrzy jej w ciągu 14 dni. W przypadku odrzucenia ustawy federalnej, izby mogą powołać komisje uzgadniającą, po czym ponownie poddaje się ją pod głosowanie w Dumie.Następnie w ciągu pięciu dni ustawa przekazywana jest do Kancelarii Prezydenta w celu podpisania i ogłoszenia. Prezydent ma 14 dni na podjęcie decyzji. Jeśli odrzuci ustawę – Duma i Rada Federacyjna ponownie ja rozpatrują. Jeśli w powtórnym głosowaniu niezmienionego tekstu za przyjęciem ustawy opowie się minimum 2/3 członków Dumy i Rady, prezydent musi w ciągu 7 dni podpisać ustawę.Prezydent może rozwiązać Dumę w sytuacji, gdy:

– Duma trzykrotnie odrzuci kandydata na premiera przedstawionego przez Prezydenta,– Duma wyrazi wotum nieufności wobec rządu (albo prezydent może w tej sytuacji

zdymisjonować rząd).Po rozwiązaniu Dumy prezydent wyznacza datę wyborów w takim terminie, aby nowa Duma zebrała się nie później niż cztery miesiące po rozwiązaniu poprzedniej. Konstytucja w art.117 ogranicza jednak możliwości rozwiązania Dumy, która nie może być rozwiązana w następujących sytuacjach:

– w ciągu roku po wyborach,– po postawieniu prezydenta w stan oskarżenia,– w czasie wprowadzenia na całym terytorium stanu wyjątkowego lub wojennego,– na 6 miesięcy przed końcem kadencji prezydenta.

Władza wykonawcza

Prezydent Federacji Rosyjskiej

Prezydent Federacji Rosyjskiej pełniąc funkcję głowy państwa posiada jednocześnie bardzo silną pozycję w systemie politycznym. Prezydent wybierany jest na 4-letnią kadencję ( z możliwością jednej reelekcji)w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Kandydat do urzędu prezydenta musi mieć ukończone 35 lat, być obywatelem Rosji i mieszkać na terenie Rosji nieprzerwanie przez minimum 10 lat. Kandydatów zgłaszać mogą partie polityczne, bloki wyborcze, organizacje społeczne oraz wyborcy. W celu zarejestrowania kandydata należy zebrać minimum milion podpisów, przy czym na jeden podmiot Federacji nie może przypadać więcej niż 7% ogólnej liczby podpisów. Wybór prezydenta dokonywany jest na zasadzie większości bezwzględnej (ponad 50% poparcia) – istnieje możliwość drugiej tury wyborów, jeśli w pierwszej żaden z kandydatów nie otrzyma wymaganej liczby głosów.Prezydent pełni cztery zasadnicze funkcje:

– głowy państwa– szefa władzy wykonawczej– zwierzchnika Sił Zbrojnych– twórcy i realizatora polityki wewnętrznej i zewnętrznej.

Do kompetencji kreacyjnych prezydenta należy mianowanie:– premiera, a na jego wniosek wicepremierów i ministrów federalnych (posiada również prawo

ich odwołania),– szefa Banku Centralnego, po przedstawieniu jego kandydatury Dumie Państwowej,– sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Sądu Arbitrażowego oraz sędziów innych

sadów federalnych,– Prokuratora Generalnego,– członków Rady Bezpieczeństwa (której Prezydent przewodzi),– wyższego dowództwa sił zbrojnych,– dyplomatów (po konsultacji z odpowiednimi komisjami),– pracowników administracji Prezydenta.

Prezydent wyznacza również datę wyborów parlamentarnych. Posiada prawo inicjatywy ustawodawczej. W określonych sytuacjach ma prawo rozwiązania parlamentu.Jako szef władzy wykonawczej przewodniczy obradom rządu.Prezydent zatwierdza i ogłasza prawo federalne. Ma prawo wydawania dekretów i rozporządzeń.Corocznie wygłasza orędzie przed Zgromadzeniem Federalnym, które może dotyczyć sytuacji w kraju głównych kierunków polityki wewnętrznej i zagranicznej. W kompetencji Prezydenta leży kwestia nadawania obywatelstwa i odznaczeń oraz stosowania prawa łaski. W stosunkach międzynarodowych Prezydent ratyfikuje i podpisuje umowy międzynarodowe, prowadzi negocjacje, przyjmuje listy uwierzytelniające akredytowanych dyplomatów.W Objęcie urzędu przez prezydenta następuje w momencie złożenia przez niego przysięgi. W przypadku rezygnacji urzędującego prezydenta, wybory powinny być przeprowadzone nie później niż trzy miesiące od chwili rezygnacji. Obowiązki Prezydenta przejmuje w tym czasie premier, jednak bez możliwości rozwiązania Dumy, zarządzania referendum czy wnoszenia wniosku o zmianę konstytucji (lub wniesienie do niej poprawek).Prezydent może zostać pozbawiony urzędu tylko na podstawie zarzutu zdrady stanu lub popełnienia ciężkiego przestępstwa. Zarzut ten stawia wobec Prezydenta Duma, ale musi być on potwierdzony wyrokiem Sądu Najwyższego (o fakcie popełnienia przestępstwa) oraz Sądu Konstytucyjnego (o spełnieniu wszystkich wymogów formalnych przy wnoszeniu aktu oskarżenia). Prawo odwołania z funkcji Prezydenta przysługuje Radzie Federacji – decyzja musi być podjęta większością 2/3 głosów w każdej z izb parlamentu, na wniosek minimum 1/3 deputowanych Dumy oraz po powołaniu przez Dumę specjalnej komisji. Decyzja Rady powinna być podjęta nie później niż trzy miesiące po postawieniu przez Dumę zarzutu. Jeśli termin ten nie zostanie dotrzymany – zarzuty są oddalane.

Funkcjonowaniu urzędu Prezydenta Federacji Rosyjskiej towarzyszą:– Rada Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej (bezpieczeństwo zewnętrzne, polityka

zagraniczna),– Rada Prezydencka (organ doradczy w sprawach strategicznych)– wspólne komisje wzorowane na ministerstwach– doradcy prezydenta– przedstawiciele i pełnomocnicy Prezydenta (gubernatorzy)– specjalistyczne służby (ośrodki do ankietowego monitorowania decyzji prezydenta)– komitety i rady urzędu Prezydenta (stałe organy zajmujące się zleconymi przez prezydenta

projektami)– szef administracji prezydenta.

Rząd

Rząd jest władzą wykonawczą w Federacji Rosyjskiej i stoi na czele jednolitego systemu władzy wykonawczej. Rząd federalny jest głównym ogniwem scentralizowanego zarządzania i administrowania sfera gospodarczą i socjalną oraz oświatowo-kulturalną, a także zapewnienia porządku i bezpieczeństwa państwa.Pojęcie rządu w rosyjskim systemie politycznym nie jest wyraźnie sprecyzowane. W węższym znaczeniu odpowiada ono angielskiemu Cabinet (gabinet), w szerszym zaś - angielskiemu Goverment (rząd). Poza tym istnieją jeszcze struktury Rady Ministrów oraz Prezydium Rady Ministrów.

W skład gabinetu wchodzą: premier, dwóch pierwszych wicepremierów, dwóch wicepremierów, 23 ministrów federalnych (stojących na czele najważniejszych ministerstw). Razem skupia 28 osób. Obraduje raz w tygodniu pod przewodnictwem prezydenta, wtedy też zapadają najważniejsze decyzje.W skład rządu w szerszym znaczeniu wchodzą: członkowie Gabinetu, przedstawiciele komitetów państwowych, przedstawiciele komitetów federalnych (w randze ministrów; komitety te są powoływane w ramach wspólnych uprawnień Federacji i republik), szefowie służb wyspecjalizowanych (np. nadzór weterynaryjny, służby dozymetryczne, FSB), szefowie agencji (wywiad), jeden dyrektor departamentu (obsługuje premiera), przewodniczący agencji nadzoru radiolokacyjnego. Razem 69 osób. W tym składzie rząd spotyka się raz na trzy miesiące.

Rada MinistrówZnaczeniowo pokrywa się z pojęciem Gabinetu. Nie ma jednak określonego składu, gdyż na posiedzenia mogą być zapraszani przedstawiciele komitetów federalnych, państwowych, szefowie agend. Są to posiedzenia robocze, przewodniczy im premier.

Prezydium Rady Ministrów: premier, dwóch pierwszych wicepremierów, dwóch wicepremierów, ministrowie: finansów, gospodarki, spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, obrony, przewodniczący Państwowego Komitetu Zarządzania Majątkiem, przewodniczący Banku Centralnego Rosji, szef zarządu Komitetu Ochrony Państwa, szef administracji Rady Ministrów. Razem 14 osób. Obraduje pod przewodnictwem prezydenta. Spotkania mogą się odbywać nawet codziennie.

Rząd funkcjonuje głównie w znaczeniu pojęcia Gabinet.Premiera powołuje prezydent po uzyskaniu zgody Dumy. Kandydaturę wnosi się nie później niż dwa tygodnie po rozpoczęciu kadencji przez nowego prezydenta, lub w przypadku dymisji rządu w przeciągu tygodnia od momentu odrzucenia przez Dumę kandydata. Rząd składa dymisję na ręce nowo wybranego prezydenta.Duma, od dnia zgłoszenia kandydatury, ma tydzień na podjęcie decyzji. Po trzykrotnym odrzuceniu propozycji prezydenta na stanowisko premiera, prezydent ma prawo wyznaczyć premiera, zdymisjonować Dumę i zarządzić nowe wybory.Duma Państwowa może wyrazić wotum nieufności wobec rządu bezwzględną większością głosów. Prezydent może wtedy odwołać rząd bądź nie zgodzić się z Dumą. Jeśli w ciągu trzech miesięcy Duma ponownie przegłosuje wotum nieufności wobec rządu prezydent może zdecydować o dymisji rządu lub Dumy.Premier może złożyć wniosek o wotum zaufania. Jeśli Duma go nie wyrazi prezydent może w ciągu 7 dni przyjąć dymisję rządu lub rozwiązać Dumę. W przypadku dymisji lub rezygnacji rząd działa do momentu utworzenia nowego.Premier po otrzymaniu zgody Dumy w ciągu tygodnia przedstawia prezydentowi propozycję struktury władzy wykonawczej. Na wniosek premiera prezydent powołuje zastępców i ministrów. Premier określa też główne kierunki działań rządu.W ramach swoich kompetencji rząd:

• opracowuje i przedstawia Dumie budżet Federacji i dba o jego wypełnienie; przedstawia Dumie sprawozdanie z wypełnienia budżetu,

• dba o prowadzenie jednolitej polityki finansowej, kredytowej i pieniężnej, polityki w zakresie kultury, nauki, oświaty, ochrony zdrowia, polityki społecznej i ochrony środowiska,

• zarządza własnością państwową,• decyduje o sprawach związanych z obroną, bezpieczeństwem państwowym, realizacją polityki

wewnętrznej,• dba o praworządność, przestrzeganie praw i wolności obywatelskich, ochronę własności,

porządek społeczny i walkę z przestępczością.

Władza sądownicza

Sędzią może zostać osoba powyżej 25 lat, mająca wykształcenie prawnicze i staż pracy nie krótszy niż 5 lat. Sędziowie, na mocy konstytucji, są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji i prawu federalnemu.Sąd Konstytucyjny składa się z 19 sędziów. Do jego zadań należy orzekanie o zgodności z konstytucją na wniosek prezydenta, Rady Federacji, Dumy Państwowej, 1/5 członków Rady lub Dumy, rządu, Sądu Najwyższego, Arbitrażowego lub organów władzy ustawodawczej i wykonawczej podmiotów Federacji. Zajmuje się sporami kompetencyjnymi między organami federalnymi władzy państwowej, władzą federalną a podmiotami Federacji oraz między wyższymi organami władzy w podmiotach federacji.Sąd Najwyższy jest sądem ostatniej instancji. Do jego głównych zadań należy udzielanie wskazówek dotyczących praktyki procesowej.