Św. Jan znany i nieznanyŚw. Jan znany i nieznany

Leszno 2008

ks. Władysław Marzęckiks. Władysław Marzęcki

ks. Władysław Marzęcki

Św. Jan znany i nieznany

Leszno 2008

NiNiejszą publikację wsparli:

Wyższa Szkoła Humanistyczna, 64-100 Leszno, ul. Królowej Jadwigi 10,

www.wsh-leszno.pl

MARUX, Józef Ruks, Danuta Ruks, Michał Maleszka, Alicja Maleszka,

SPÓŁKA JAWNA 64 – 100 Leszno, ul. Kochanowskiego 23

Zakład Malarsko – Pozłotniczy Jerzego Gbiorczyka z Leszna.

Okładka: ks Władysław Marzęcki, Andrzej Przewoźny. zdjęcia: ks. Władysław Marzęcki, Edward Baldys, Jerzy Engel, Marcel Królikow-ski, Anna Kulińska, Paweł Michalak, Andrzej Przewoźny, Robert Serba, Arkadiusz Tyliński, Michał Zamelek, archiwum parafialne, archiwum Muzeum Okręgowego w Lesznie, archiwum rodziny Bickerich oraz ze zbiorów prywatnych. projekt, skład i opracowanie graficzne: Andrzej Przewoźny.Druk: HAF LESZNO.Wydano nakładem Wyższej Szkoły Humanistycznej w Lesznie

ISBN

Wszystkim drogim Parafianom i sympatykom św. Jana

dedykuję

Drodzy Parafianie i sympatycy św. Jana

Ze wszech miar interesujące są dzieje kościoła, o którym w codziennym ję-zyku mówi się św. Jan, a który od po-

nad 350 lat jest wpisany w krajobraz naszego miasta. Jego majestatyczna wieża od wielu stuleci niepodzielnie króluje nad miastem. Dodajmy zarazem, że kościół, to nie tylko bu-dowla, ale przede wszystkim żywa wspólno-ta. Tutaj w ciągu stuleci wzrastały i kształto-wały się, coraz to nowe pokolenia Leszczy-nian. Najpierw, choć bardzo krótko braci cze-skich, następnie kalwinów i katolików. Tu rodziła się historia, ta radosna, napawająca dumą, i ta złożona – trudna. Po 1945r., w rezultacie II wojny światowej, miasto dotąd wielo wyznaniowe, prawie w stu procentach stało się katolickie. Huragan wojny bezlitośnie przewraca i zamyka karty dziejów. Ileż prawdy zawierają sło-wa mędrca Pańskiego Koheleta: pokolenia przychodzą i odchodzą. Po II wojnie światowej, gdy w Lesznie opustoszała gmina ewange-licko – reformowana, św. Jan zaskarbił sobie nowe serca. Do tego kościoła podążała młodzież i marszowym krokiem, w zwartym szyku, zmierzało polskie wojsko. Tamte czasy z nostalgią wspomina wielu i to nie tylko przynależących do obecnej parafii. A może w tej grupie jesteś i Ty czytelniku? Taka jest prawda, że miejsce w którym doświadczyło się Bożej obecności, zwłaszcza w wieku dziecięcym i młodzieńczym, zapada w dozgonną pamięć. I właśnie do tego, co kształtowało młodość, w miarę przybywania lat, człowiek coraz częściej powraca.

Życie każdego chrześcijanina kształtują dwa domy, pierwszy ten rodzinny, tak bliski sercu, bogaty miłością rodzicielską, i ten Boży dom, bez którego trudno się obejść i wyobrazić sobie życie. Ostatecznie świąty-nia, to niezwykła i zarazem niezgłębiona do końca Boża przestrzeń, która potrzebna jest prawie każdej ludzkiej osobie. Na zawsze w pamięci pozo-staje dom rodzinny, ukształtowany przez matkę i ojca, oraz ten drugi dom, który włącza w tajemnicę miłości samego Boga, najlepszego Ojca.

4

5

Wielu duszpasterzy stara się przybliżać dzieje świątyni. Wysiłek ten podjął pastor W. Bickerich w cennej broszurze Die evg – ref, Johanis – Kir-che zu Lissa – Leszno (Polen) nach ihrer Geschichte u. ihrem heutigen Be-stande in Kuerze dargestellt von Pastor W. Bickerich, opublikowanej w Lesznie w 1933r. Uczynił to również mój poprzednik, ks. kan. Kazimierz Pietrzak, który w 1997r. wydał książkę 25 – lecie parafii św. Jana Chrzcicie-la w Lesznie 1972 – 1997. Publikacja zawiera bogate kalendarium i doku-mentację dotyczącą ostatnich dziesięcioleci. Być może poniższa praca, też będzie bardzo skromnym przyczynkiem do zapoznawania się z bogatymi, a w wielu miejscach spowitych dotąd mgłą tajemnicy, dziejami św. Jana.

W tym miejscu, bardzo serdecznie dziękuję wszystkim, którzy in-spirowali i zachęcali do podjęcia niniejszego opracowania. Dziękuję za wszelki trud Marii Michalskiej, Annie Kulińskiej, konserwatorce dzieł sztuki, dr Stanisławowi Jędrasiowi, Witoldowi Omieczyńskiemu, dyrekto-rowi Muzeum Okręgowego w Lesznie, dr Adamowi Górskiemu z Pracow-ni Epigraficznej Uniwersytetu Zielonogórskiego, ks. prałatowi Janowi Majcharzakowi, Krzysztofowi Wilkusowi, organiście w Katedrze poznań-skiej i Janowi Walkowiakowi. Za trud korekty składam podziękowanie Da-nucie i Bronisławowi Lachowicz oraz Paulinie Kołak.

Za skład i szatę graficzną wyrażam uznanie i słowa podziękowania Andrzejowi Przewoźnemu, który na przestrzeni kilku ostatnich lat, wyko-nał wiele dokumentalnych fotografii. Jednocześnie dziękuję innym auto-rom zdjęć, a w tej grupie Robertowi Serbie i Edwardowi Baldysowi oraz tym, którzy swoje zasoby archiwalne udostępnili.

Myślą serdeczną ogarniam rodowitych Leszczynian oraz wszyst-kich, którzy w minionych latach i dziesięcioleciach, przybyli do Leszna i do naszej parafii, nieraz z różnych zakątków naszej Ojczyzny. Co więcej, tutaj znaleźli życiową przystań i zdecydowali się zamieszkać. Wszystkich zapraszam do wędrówki po kościele św. Jana, który choć jest bardzo popularny i od dawien dawna wpisany w dzieje Leszna, znany z wielokrotnych odwiedzin, może okazać się, nie tak do końca zna-nym. Jednakowoż, kto z nas nie lubi niespodzianek, zwłaszcza tych do-brych?

ks. Władysław Marzęcki wasz proboszcz

Z dziejów zboru i kościoła. Na dużym placu o powierzchni 7060 metrów kwadratowych, niemal

pośrodku, stoi monumentalny kościół św. Jana. Duże wrażenie wywołują masywne mury zbudowane z surowej, czerwonej cegły. Interesujące są jego dzieje. Wzniesiony przez braci czeskich wiele dziesiątków lat służył Kościołowi ewangelicko – reformowanemu, a od 63 lat Kościołowi

rzymsko – katolickiemu. Później, w momencie powstania parafii św. Jana stał się jej sercem. W jego wnętrzu sprawowano kult i zanoszono modlitwy w języku czeskim, niemieckim, łacińskim i polskim. I co ciekawe, zawsze nosił tytuł św. Jana. Pierwotnie był to św. Jan Ewangelista, a teraz św. Jan Chrzciciel. Jak w kalejdoskopie, zmieniały się nazwy ulicy, przy której go zbudowano. Gdy powstawał, była to Szeroka Fosa lub Szeroki Rów, w XVIII wieku ul. Kupiecka, na przełomie XVIII i XIX wieku Kaufmannstrasse. W XIX stuleciu przemianowano ją na Breitstrasse, a w latach 1892 – 1920 na Comeniusstrasse. Comeniusstrasse w okresie międzywojennym spolszczono do formy ul. Komeńskiego. Na krótko, przed wybuchem II wojny, gdy w Lesznie powstała silna niechęć wobec tej postaci, pojawiła

Ul. Komeńskiego.

7

się ul. Bolesława Chrobrego. Podczas nocy okupacyjnej wrócono do wersji niemieckiej Comeniusstrasse, krótko po wyzwoleniu ul. Komeniusza, a od 1945r. ul. B. Chrobrego.

Budowa zboru.Kilka metrów nad głównym wejściem do kościoła, wprawne oko,

może dostrzec wmurowany w wieżę kamień. Jest to tablica fundacyjna o wymiarach ok. 40 x 120 centymetrów wykonana z popularnego piaskow-ca. Dziś przyciemniała, pokryta patyną stuleci. Mimo to, na płaskim licu piaskowca, można swo-bodnie odczytać wyżło-bione słowa. Napis fun-dacyjny wyryto w języku łacińskim: AEDES SA-CRATAS COETUS CHRI-STI LESNensis CNO-FESsionis BOHEmicae FUNDAVIT ANno MDC-LII, EREXIT MDCLIII, EXORNavit MDCLIV. W tłumaczeniu napis brzmi: Leszczyńskie Zrzeszenie Chrystusowe Wyznania Czeskiego dom ten święty fundowało (w) roku 1652, wybudowało 1653, upiększyło 1654. W niektó-rych publikacjach dotyczących kościoła św. Jana zamiast słowa sacratas spotyka się sacrates. Wynika to prawdopodobnie z niedokładnego odczy-tania łacińskiego słowa. Sam napis zawiera bardzo ważne informacje związanie z powsta-niem kościoła. Wskazuje bezpośrednio na fundatorów i czas budowy. Bu-dynek kościelny ufundowało Leszczyńskie Zrzeszenie Chrystusowe Wyzna-nia Czeskiego, a więc jak powszechnie przyjęło się mówić, bracia czescy. Na rzecz budowy przeprowadzano zbiórkę wśród współwyznawców, na-wet daleko poza granicami Polski. Te miejsca podaje J. Dworzaczkowa w książce Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku. Czytamy w niej m.in.: Budowa szła jednak powoli z braku funduszy. Seniorowie roz-pisali listy o pomoc do zborów litewskich, miast pruskich, książąt brzesko – legnickich, książąt brandenburskiego, anhalckiego, landgrafa heskiego, Stanów Holenderskich, Stanów Szwajcarskich, królowej szwedzkiej, księż-

Napis nad wejściem do kościoła. Fot. R. Serba.

8

9

nej Siedmiogrodu, Oliviera Cromwella. Owoce tych starań nie były, o ile wiadomo zbyt obfite. Z najwydatniejszą pomocą przyszedł Gdańsk, Toruń i zbory litewskie. W 1654 r. budynek był doprowadzony pod dach, ale długi sięgały 3000 zł, a biskup naglił o zwrot fary. Dzięki wpływom podskarbiego bracia mogli korzystać ze starego kościoła aż do wojny. Niemniej, to że gmina nie mogła o własnych siłach wystawić nowego budynku, świadczy, że nie była zamożna .

Na miejscu aktywnie w pozyskiwanie potrzebnych środków włą-czył się Jan Jonston, wybitny uczony i członek Jednoty. W owym cza-sie należał on do najwybitniejszych postaci Leszna. Wielki humanista był lekarzem i botanikiem, historykiem i filozofem, znanym w środowiskach akademickich ówczesnej Europy. Ten fakt sprawił, że mógł wykorzystać swoje rozliczne znajomości i skutecznie pozyskiwać potrzebne fundusze. Mimo ogrom-nego przedsięwzięcia i kłopotów finanso-wych, roboty budowla-ne, jak na tamte czasy, przebiegały dość spraw-nie. W 1652 r. położono fundamenty. Kościół według projektu Marci-na Woide, zasłużonego dla miasta architekta, w spisie członków gminy wymienionego jako Kirchenbaumeister, wzniesiono rok później. Potwier-dzeniem tego faktu są wyryte cyfry 1653, znajdujące się na tarczy zegara słonecznego, który zlokalizowano na południowym filarze przyporowym. Jak wynika z napisu nowy dom Boży przyozdobiono w 1654. Wyrażenie przyozdobiono jest trochę jakby na wyrost. Chociaż budowla jest masywna i sprawia imponujące wrażenie, to jednak z zewnątrz, jak i we wewnątrz w swoim wyrazie jest skromna, niemal ascetyczna. Tak więc powstał je-den z nielicznych zborów braci czeskich na ziemiach polskich. Najczęściej bowiem bracia przejmowali dotychczasowe kościoły katolickie, a bardzo rzadko wznosili zupełnie nowe. I to jest pewnym ewenementem w historii Leszna.

Widok na miasto.

10

Na moment zatrzymajmy się nad wewnętrznym urządzeniem zbo-ru. W samej rzeczy było ono bardzo skromne: stół Pański, ambona i ław-ki. Stół nakrywano suknem. Przy ambonie zawsze znajdowała się wodna lub piaskowa klepsydra, która odmierzała czas kazania. Takie wiadomości o wyposażeniu zboru podała J. Dworzaczkowa w książce Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku. W zborze był czasem pulpit, przy którym akolita odczytywał teksty biblijne, tablica do wypisywania numerów prze-znaczonych na dany dzień psalmów i pieśni, skarbona na ofiary, świeczni-ki. Świece nie miały znaczenia obrzędowego, służyły tylko do oświetlenia, dlatego też nie używano ich przy pogrzebach. Naczynia liturgiczne to kie-lichy srebrne, niekiedy pozłacane, pateny i cyboria, kubek, używany przy udzielaniu komunii obłożnie chorym. Do zwykłego wyposażenia należała miednica do chrztu, konewki, flasze, mary i sukno do ich przykrycia. Po-bożne panie zaopatrywały kościół w obrusy z płótna lub kitajki, antepe-dia, haftowane chusty i ręczniki. Chustki do nakrywania kielicha bywa-ły wyszywane jedwabiem i złotem. Dopiero z XVII w. pochodzą wzmianki o płóciennych obiciach, czyli kołtrynach na ścianach i o zawieszaniu w kościele trumiennych blach z herbami zmarłych. Nie używano instrumen-tów muzycznych, były natomiast dzwony. Warto wspomnieć, że mianem zboru określano powstałe na gruncie reformacji zarówno gminy religijne, jak i właściwe miejsca kultu. Słowem tym posłużył się Jan Kochanowski tłumacząc psalm 111 (110). Interesują-cy nas werset brzmi następująco: Całym Cię sercem wielbić będę Panie, gdzie rada mędrców, gdzie cały zbór stanie. W przekładzie Kochanow-skiego śpiewamy go po dzień dzisiejszy. W przeszłości słowo zbór odno-szono do budynku kościoła katolickiego, lub na oznaczenie Kościoła, jako zgromadzenia wiernych. Dopiero, gdy pojawiły się inne wyznania, które zapoczątkował protestantyzm, nazwę kościół zastrzeżono wyłącznie dla świątyń katolickich. Katolicy uważali, że świątynie niezwiązane z obrząd-kiem katolickim, nie mają rangi miejsca świętego. Dziś w dobie ekumeni-zmu tamto spojrzenie uległo daleko idącej zmianie.

Przywilej lokacyjny.Budowa zboru przypadała w szczytowym, złotym okresie rozkwitu

Leszna. W tym samym XVII wieku, zwłaszcza w pierwszej połowie oma-wianego stulecia, miasto stało się jakby wielkim placem budowy. Leszno

11

otrzymało nowy okazały ratusz, luteranie zbudowali zbór św. Krzyża, gmi-na żydowska wzbogaciła się o nową murowaną synagogę, mieszczanie sta-wiali kamienice. Warto podkreślić fakt, że w ówczesnym mieście zbór św. Jana dzięki swojej architekturze i wielkości, był najdostojniejszą budowlą sakralną. Kontrastował z podupadłym już wtedy kościółkiem św. Mikołaja, pamiętającym jeszcze te czasy, gdy Leszno było małą wioską. Wzniesiony zaś w 1635r. zbór luterański był znacznie skromniejszy i na dodatek zbu-dowany z drewna. Niestety, najazd szwedzki na ziemie Rzeczypospolitej zakłócił i zahamował rozwój miasta.

Budowa zboru przypadła już na okres mniej pomyślny dla wyznania czeskiego. W Polsce rozpoczął się okres odwrotu od nowinek dysydenckich, które przynosiły wyznania zrodzone na gruncie protestantyzmu. W 1601r. Wacław Leszczyński przeszedł na katolicyzm. Ożywiona działalność Zofii Leszczyńskiej, pochodzącej zresztą z kontrreformacyjnego rodu Opalińskich, pomogła biskupowi Andrzejowi Opalińskiemu zażądać w 1650r. zwrotu byłego kościoła parafialnego, tj. kościoła św. Mikołaja, zajmowanego dotychczas przez braci czeskich. Wysunięte żądanie oburzyło zarówno Komeńskiego, jak i Bogusława Leszczyńskiego, dziedzica miasta. Ten ostatni wręcz mówił, że jego dziad, wojewoda brzeski, wybudował kościół św. Ducha i św. Barbary, w którym katolicy mogli odprawiać swoje nabożeństwa. Podobnie argumentował Komeński powołując się na niewielką liczbę katolików.

Prawną podstawą rewindykacji kościoła św. Mikołaja była uchwała sejmu konwokacyjnego w Warszawie z 1632r. Pozwalała ona innowiercom na sprawowanie liturgii w zborach wybudowanych własnymi rękami. Nakazywała jednak oddać kościoły pochodzące z dawnych fundacji katolickich, a z takiej właśnie fundacji pochodził wiejski kościółek św. Mikołaja. Ustawa zabraniała wznoszenia nowych zborów, ale Bogusław Leszczyński i z tym sobie poradził. W rezultacie wspomnianej ustawy sejmowej braciom odebrano kościół i związane z nim przywileje.

Przejęcie kościoła przez katolików, pierwotnych właścicieli, wydłużyło się w czasie. Bogusław Leszczyński, pozwolił braciom użytkować kościół św. Mikołaja do momentu wybudowania nowego. Jednocześnie 16 XI 1652r. wydał przywilej lokacyjny pozwalając na budowę świątyni z wieżami i dzwonami oraz domów dla duchowieństwa i służby kościelnej. Zezwolił również na rozbudowę cmentarza i prowadzonego

przez gminę szpitala. Na mocy przywileju całość zabudowań zwolnił od wszelkich świadczeń na rzecz miasta i dziedzica. Mimo że B. Leszczyński na początku 1642r. przeszedł na katolicyzm, to wyznawcy czescy pod jego rządami przeżywali okres największej świetności.

Z zachodu na wschód.Budynek kościoła jest orientowany, czyli zbudowany na linii

wschód – zachód. Stąd też fasada kościoła nie jest prostopadła do uli-cy Chrobrego, lecz ustawiona do niej pod pewnym kątem. Ponieważ dla chrześcijan Chrystus jest wschodzącym słońcem, dlatego przestrzeń prez-biterium umieszczano od strony wschodniej, a główne wejście od zacho-du. Tak budowali swoje kościoły katolicy i protestanci. Takie rozwiązanie przyjęli również bracia czescy w Lesznie i nie tylko oni. Orientowany jest również kościół św. Krzyża, który zbudowali luteranie.

Nie sposób nie zatrzymać się nad tą symboliką. Nawa kościelna staje się w niej obrazem wędrówki ludu Bożego podążającego z ciemnoś-ci ku wschodowi słońca, ku Chrystusowi, prawdziwej Światłości. Prezbi-terium, w którym jest ołtarz, staje się obrazem nieba. Do nawy kościoła prowadzi przedsionek usytuowany pod wieżą. Autorem interesujących in-terpretacji przestrzeni kościoła jest św. Szymon z Tesaloniki. Według jego opinii, przedsionek wyobraża nieprzemieniony świat, nawa kościoła jest symbolem świata stworzonego, ale już przemienionego, a prezbiterium należy uważać za mieszkanie Boga, ponieważ w tym miejscu sprawuje się eucharystię. Jeśli dobrze pamiętamy, taki trójpodział starych kościołów odpowiadał podziałowi świątyni jerozolimskiej, w której były też wyod-rębnione trzy części.

Późny gotyk.W wyrazie zewnętrznym budowla kościoła nawiązuje do późnego

gotyku. Dlaczego wybrano ten styl, skoro już w architekturze polskiej i eu-ropejskiej rozpowszechnił się barok? Niewątpliwie gotyk wybrano świa-domie, bowiem styl barokowy kojarzył się z kontrreformacją, z Rzymem i Kościołem katolickim. U podstaw wyboru architektury, w pewnym sensie kryją się względy ideowe. Kościół jest budowlą jednonawową, która w części, gdzie znajduje się prezbiterium, została zamknięta pięciokątnie. Wysokie mury są wzmoc-nione uskokowymi przyporami lub, jak kto woli, szkarpami. Pełny obraz

12

przypory uzyskujemy oglądając ją z boku. Szkarpy posiadają najszersze rozmiary w części dolnej i uskokowo zwężają się ku górze. Każdy kolej-ny uskok nakryty jest odpowiednio dopasowanym piaskowcem. Jednolity blok kamienny lepiej zabezpieczał stopień przypory niż, gdyby to była ce-gła. Ponadto jasny piaskowiec wnosił odrobinę ciepła w surowe gotyckie

mury. W czasie obecnego re-montu, wszystkie piaskowce, zostały oczyszczone i odpo-wiednio zaimpregnowane. Przypory pełnią ważną funkcję konstrukcyjną. Nie tylko podtrzymują i wzmac-niają wysokie mury, lecz tak-że przyjmują na siebie siły rozporowe sklepienia. System przyporowy rozwinął się w budowlach gotyckich. Takie rozwiązania pozwalały na wznoszenie znacznie wyż-szych i smuklejszych budowli, zwłaszcza w odniesieniu do kościołów. System przyporo-wy bowiem znacząco odciążał mury i pozwalał na wykony-wanie znacznych rozmiarów sklepień, o dużej rozpiętości

i na znacznej wysokości, co ob-serwujemy na przykładzie kościoła św. Jana. Poza tym, przypory pozwalały na wprowadzenie do budowli kościelnych okien o znacznych rozmiarach.

Na murach zastosowano ten sam wątek układania cegieł. Cegły posiadają podobny kształt i wielkość. Dotyczy to wszystkich murów, łącz-nie z wieżą. To spostrzeżenie jest o tyle istotne, że wskazuje na jednorod-ność całej budowli. Ciekawą uwagę wniosła Ewa Kręglewska – Foksowicz w swojej książce Sztuka Leszna. Pisze w niej m.in.: Zbór św. Jana ugrun-tował pewną tradycję na terenie związanym z Lesznem, a mianowicie po-zostawiania elewacji w surowej cegle, bez tynków. Widać to na przykła-

13

Portal południowy. Stan przed II wojną. Archiwum H. Bickerich.

dzie kościoła św. Krzyża, czyli dawnym zborze luterańskim oraz na XVIII – wiecznym zborze w nieodległej Rydzynie. I jeszcze jedna sprawa, której nie sposób pominąć. Co więcej może być ona przedmiotem interesujących dociekań. Na kilkudziesięciu cegłach kościoła zachowały się dziwne in-skrypcje zwane grafitia, pochodzące najczęściej z XVIII, rzadziej z XIX wieku. Niektóre, co prawda zatarł już ząb czasu i pozostały nieczytelne. Jeszcze inne zachowały się doskonale. Dotąd można odczytać różne imio-na i daty. Być może grafitia przywołują jakieś ważne wydarzenia z życia ludzi ówczesnej epoki, albo po prostu, zawierają zwykłą informację w sty-lu lub na zasadzie, byłem tu i wtedy. Zagadnienie interesujące i wymagają-ce podjęcia stosownych badań.

Portale i okna.Surowość ceglanych murów swobodnie i zarazem skutecznie prze-

łamują barokowe detale drzwi wejściowych i okien. Prawie wszystkie okna, bardzo okazałe i smukłe w prezbiterium, są prostokątne zamknięte półko-łem. W nawie i fasadzie zachodniej umieszczone są dwukondygnacyjnie. Ze strony zewnętrznej otacza je otynkowana opaska, która od wewnątrz jest bardziej wyrafinowana, zwieńczona barokowymi kartuszami o moty-wach akantu, rolwerku, wolut i rogów obfitości. W swojej książce ks. kan. K. Pietrzak wspomniał, że za jego czasów wymieniono wszystkie okna; zrobiono podwójne, żelazne z wewnętrznymi kratami, oszklone szkłem „go-mółką”. W prezbiterium także wstawiono podwójne okna celem ocieplania

kościoła oraz dla ochro-ny 5 witraży, zaprojek-towanych przez artystę plastyka Józefa Stasiń-skiego z Poznania.

Barokowe wej-ścia od strony południo-wej i północnej zostały doskonale wkompono-wane w ceglane mury. Takie ozdobne archi-tektonicznie wejście nazywa się portalem.

14

Zwieńczenie okna. Fot. autor.

Portale ujęto w pilastry. W architekturze pod pojęciem pilastrów rozumie się płaskie filary z bazą i głowicą. Pełnią one funkcję wyłącznie dekoracyj-ną. Portal od strony południowej wieńczy gzyms wraz z odcinkami prze-rwanego frontonu. Portal północny jest skromniejszy i zwieńczony tylko prostym gzymsem.

Za czasów ks. Pietrzaka Kościół otrzymał nowe bramy dębowe, okute, według starych wzorów przy czterech wejściach, oraz nowe drzwi z modrzewia, oszklone, między główną nawą a kruchtami (4). Wykonawcą tych wszystkich bram i drzwi był stolarz Stanisław Borowiak z Rydzyny. I jeszcze jeden fragment z cytowanej książki mojego poprzednika: Firma Nowaczyka przeprowadziła prace murarskie, remontując całą wieżę koś-cioła i pokrywając otwory po pociskach z czasów ostatniej wojny. Otynko-wano ościeża okien, wybito z kruchty północnej nowe drzwi i poszerzono drzwi wewnątrz kościoła, wstawiając podwójne wahadłowe i oszklone. Były bowiem trudności z wyjściem ze mszy św. niedzielnych przez troje wąskich drzwi. Prace te zaleciła wykonać straż pożarna i mimo sprzeciwu i trudności ze strony konserwatora kościół otrzymał dodatkowe wejście.

Do czasu wzniesienia przedsionka.Jeszcze jedna ciekawostka: skoro opowiadamy o zewnętrznym

wyglądzie naszego kościoła, to warto przypomnieć interesującą informa-cję podaną przez pastora Bickericha. Tenże pastor wspomniał, że: Wokół głównego gzymsu w kościele dawniej (do czasu wzniesienia przedsionka w 1848r.), umieszczony był napis w języku łacińskim, który kończył się sło-wami: Jeśli Bóg z nami, któż przeciwko nam! Wspomniany napis można zobaczyć na bardzo starym modelu kościoła. Ten cenny obiekt obecnie przechowuje Muzeum Okręgowe w Lesznie. Do dawnych dziejów zboru św. Jana często nawiązywały liczne wydawnictwa ewangelicko – reformowanej parafii w początkach XX wie-ku. Kirchen – Kalender z 1902r. w rozdziale Was uns die Bilder unserer Kirche sagen wollen, przytacza pełny tekst łacińskiego napisu zdobiącego szeroki gzyms. Słowa niezwykle długiej inskrypcji nawiązują do dwóch ważnych wydarzeń, a więc do zniszczenia miasta w 1707r. i odnowienia zboru, które sfinalizowano w 1716r. Według Kirchen – Kalender napis miał następujące brzmienie: Excisa civitate anno MDCCVII. Rernovatum MDCCXVI sanctificavit tabernaculum suum altissimus Deus, in medio

15

eius non commovebitur, adiuvabit civitatem suam protinus custos Israelis, proteget sanctuarium suum. Si Deus pro nobis, quis contra nos. Roem. 8. Oto tłumaczenie tego tekstu: Bóg Najwyższy uświęcił to miejsce, które po zniszczeniu miasta w 1707r. odnowiono w 1716r., w jego wnętrzu pozosta-nie On nie poruszony, Obrońca Izraela będzie dalej wspierał swoją gminę, zachowa swoje święte miejsce. Jeżeli Bóg z nami, któż przeciwko nam. Rz 8. Ostatnie zdanie zaczerpnięto z Listu do Rzymian. Św. Paweł mówi w nim o wybraniu Bożym i przeznaczeniu do chwały. Podany przez Bickericha czas wzniesienia przedsionka w 1848r., każe nam postawić pytanie, co pastor miał na myśli? Obie przybudówki do bocznych wejść są na pierwszy rzut oka podobne. Jednak nawet po szyb-kiej analizie dostrzegamy wiele różnic, np. podobne, a w detalach odmien-ne portale. Zdaje się, że ten południowy wyraźnie nawiązuje do pewnych elementów na elewacji kaplicy Gruszczyńskich.

W literaturze dotyczącej kościoła spotyka się informacje, z których wynika, że obie przybudówki powstały w 1848r. Takie założenie jest ra-czej trudne do przyjęcia. Północna dobudówka jest wyraźnie zaznaczona na rycinach powstałych w XVIII wieku. Takim przekazom ikonograficz-nym wypada zaufać. Co więcej do naszych czasów zachowały się stare drzwi, z oryginalnymi i co jeszcze bardziej zastanawiające, ze sprawnie działającymi zamkami. W dobie maleńkich zamków, do których jesteśmy przyzwyczajeni, spore wrażenie robią stare i ciężkie klucze.

Kute, żelazne drzwi prowadzą z przedsionka do zakrystii. Podobne zamykają wejście z zakrystii do prezbiterium. Są jeszcze trzecie, prowa-dzące do pomieszczenia na piętrze, dokładnie na wprost biura parafialne-go. Wszystkie wymienione drzwi datowane są na początek XVIII wieku. W takim przypadku mogły być osadzone po spaleniu kościoła w 1707r. Niewykluczone nawet, że powstały razem z kościołem. Wzmianki o istnie-niu zakrystii napotyka się w relacjach o zniszczeniu Leszna z 1656r. Sam Komeński podał wiadomość o złożeniu w zakrystii ciała landgrafa heskie-go, o którym później powiemy nieco więcej. W takim układzie rzeczy, rok 1848 dotyczy powstania przybudówki południowej, albo jej rozbudowy do takiego stopnia, aby można było z tej strony wchodzić na emporę. Pierwotnie przybudówka miała znacznie mniejsze rozmiary. W 1976r. ks. Pietrzak dobudował do niej salkę na potrzeby katechetyczne. Dobudowane pomieszczenie nawiązuje stylem do całości.

16

Masywna i wysoka wieża. Na każdym, kto po raz pierwszy ogląda kościół św. Jana, ogrom-

ne wrażenie wywołuje masywna i zarazem bardzo wysoka wieża. Warto w tym miejscu wspomnieć, że wieża jest prastarym symbolem religijnym i wyrażała odwieczne dążenie w górę. Nie była jednakowoż znana w cza-sach wczesnochrześcijańskich. Wieża stała się niezbędna dopiero od epoki karolińskiej, gdy wprowadzono dzwony. Ze znacznej wysokości, dźwięk dzwonów, mógł nieść się daleko. W wiekach średnich zrodziła się teolo-gia wieży. W niej widziano symbol kaznodziejów mówiących o sprawach nieba. Dlatego podejmowano usilne starania, aby ta część kościoła wywo-ływała imponujące i potężne wrażenie, tak jak potężne jest Słowo Boże. Wieża kościelna wzywa Sursum corda (w górę serca) i z daleka wskazuje: Terribilis est locus iste, hic domus Dei est, et porta coeli, tzn.: Przedziwne jest to miejsce, to jest dom Boga i brama nieba.

Czas jednak po tej dygresji powrócić do naszej wieży. Mury wieży w przyziemiu mają niemal dwa metry gru-bości. Masywną wieżę roz-planowano i zbudowano na przekroju kwadratu. Bardzo wysokie mury wzmocnio-no potężnymi przyporami, które u podstawy mają wy-miary 253 x 144 centymetry. Dotychczas ich uskoki były pokryte dachówkami. Takie rozwiązanie, jakby nie pa-trzeć, nie komponowało się z pozostałymi przyporami. Dodatkowo dachówki stwa-rzały zagrożenie, gdyż ła-twiej mogły się odwarstwić i spadać. W październiku 2007r. w ich miejsce zaku-piono 11 piaskowców w fir-Okno we wieży. Fot. A. Przewoźny.

17

mie Kamieniarstwo Ryszarda Rojewskiego w Złotnikach koło Legnicy. Ich montaż odbył się wiosną 2008r. Kwadratową część wieży, która sięga do około 2/3 całkowitej jej wysokości, zamyka murowana balustrada. Wspomniana balustrada wznosi się ok. 40 metrów nad ziemią. Najwyższa kondygnacja jest znacznie węż-sza i zbudowana na planie ośmioboku. Można ją swobodnie obejść dooko-ła i nawet dotknąć cyfr na każdej z czterech tarcz zegarowych. Po trudzie wchodzenia na taką wysokość, miło oprzeć się o balustradę i podziwiać wspaniały widok miasta. Jest tu dogodny punkt obserwacyjny, a całe mia-sto widać jak na dłoni. Być może niegdyś wchodzili tu strażnicy czuwający nad bezpieczeństwem mieszkańców. Dla przykładu sięgnijmy do I poło-wy XVII w. Rada miejska miała wtedy cały szereg współpracowników,

a wśród nich straż miejską, stróżów noc-nych i wieżowych oraz strażników przy rogatkach. Była to więc spora grupa osób, która czuwa-ła nad bezpieczeń-stwem leszczynian. Według ordynacji z 1637r. zadania straż-ników przedstawiały się następująco: będą

stróżować w odpowiednich godzinach, ogłaszać godziny, alarmować w ra-zie tumultu, bójek lub pożaru, będą zwracać uwagę, który poza wyznaczo-ny czas siedzi w szynkach, gdzie upijają się, bawią i tańczą; wskazywać będą na przestępców, w razie potrzeby przeprowadzać będą aresztowania. Strażnicy miejscy spełniali funkcje typowo policyjne. Jest rzeczą wartą podania, że symbol wieży istniał na pieczęci zbo-ru reformowanego. Tak ją opisał Bickerich: Pieczęć kościelna przedsta-wia wieżę, a na jej szczycie trójkąt otoczony płomykami ognia, z imieniem Boga Jehova oraz z okolnym napisem: „Turris fortissima nomen Jehovae. Prov. XVIII”. Łaciński napis zaczerpnięto z Księgi Przysłów, a w tłumacze-niu przedstawia się on następująco: Potężną twierdzą jest imię Pana. Prz

Panorama. Fot. A. Przewoźny.

18

18,10. Tak dokładniej była to pieczęć rady starszych, złożonej z duchownych i świeckich. Swoją pieczęć posiadał również senior. Posługiwał się on wzo-rem ogólnie przyjętym w kościele kalwińskim. W polu pieczęci seniora był baranek z chorągiewką, zaś w kole zamknięto łaciński napis: Vicit agnus noster eum sequamur, tj.: zwyciężył baranek nasz, podążajmy za nim.

Barokowy hełm.Ośmioboczną kondygnację

wieńczy baniasty hełm z latarnią. Z latarni, rozpościera się jeszcze wspanialszy widok, nie tyko na mia-sto, ale i na bardzo odległe okolice. Przy dobrej pogodzie można dostrzec miejscowości oddalone nawet kil-kadziesiąt kilometrów od Leszna. W latarni podczas remontu w 2004r. zamontowano nowe płociki, tzw. ga-leryjkę, w miejsce starej, całkowicie skorodowanej. Nowa galeryjka, ze stali nierdzewnej, jest dziełem Lesz-ka Michalaka. Istniejący do dziś baroko-wy hełm pochodzi z 1828r. i w pew-nym sensie odbiega od pierwowzoru. Mówiąc o pierwowzorze, mamy na myśli ten hełm, który powstał za cza-sów braci czeskich, a który zniszczył pożar w kwietniu 1656r. Z pewnością był on bardziej podobny do hełmu na leszczyńskim ratuszu. Zarówno bo-wiem nasz hełm, jak i ten z ratusza

są dziełem tego samego mistrza, Marcina Woide. Ostatecznie oba wieńczą ośmioboczną, najwyższą kondygnację, a więc i wyglądem winny być zbli-żone do siebie. Taki zbieg okoliczności prowokuje do postawienia pyta-nia: jak więc wyglądał hełm po odbudowie ze zniszczeń spowodowanych pierwszym pożarem? Niestety, na tak sformułowane pytanie, bardzo trud-

Hełm. Fot. A. Przewoźny.

19

no znaleźć właściwą odpowiedź. Po pożarze z 1656r. wieżę odbudowano, jak podają różne opracowania 12 lat później, tj. w 1668r. Oczywiście, gdy w rachubę wchodzą wieki, to nie warto kruszyć kopii o jeden rok wcześniej czy później. Jednak z tamtego okresu zachowało się coś, czemu warto się bliżej przyjrzeć. Z owego i przy tym cennego przekazu ikonograficznego wynika, że odbudowa wieży miało miejsce nie 12, a 11 lat później.

W Muzeum w Lesznie jest przechowywana chorągiew wirująca, która niegdyś wieńczyła hełm zboru św. Jana. Chorągiew i gwiazda boga-tym zdobieniem nawiązują do baroku. Do chorągwi pod kątem prostym, na długiej rączce została przytwierdzona dwunastoramienna gwiazda. W polu gwiazdy wycięto duże litery I oraz T, a pod nimi rok 1667. Dwie litery I oraz T nawiązują do wezwania zboru Ioannis Templum, czyli zbór Jana albo świątynia Jana. Poniżej liter łatwo odczytać cyfry 1667. Te cy-fry niewątpliwie oznaczają rok zakończenia odbudowy wieży. Centralne pole chorągwi zajmuje czeski lew, z charakterystycznym rozczepionym ogonem. Lew przednimi łapami opiera się o herb miasta. Nad lwem wy-raźnie widać litery G oraz A, zaś pod jego nogami jeszcze raz powtórzono cyfry 1667. Duże litery G oraz A stanowią skrót od nazwiska i imienia Gruszczyński Adalbertus. Polskim odpowiednikiem łacińskiego imienia

Chorągiew wirująca. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

20

Adalbertus jest Wojciech. Uwieczniony na chorągwi wirującej Wojciech Grusz-czyński był cześnikiem wschowskim i on przyczynił się do ukończenia wieży w 1667r.

Biorąc pod uwagę tak długi czas odbudowy górnej części wieży, nawet przy stosunkowo małych środkach ma-terialnych, jest możliwe, że zachowano pierwowzór tym bardziej, że Marcin Wo-ide piastował urząd budowniczego miasta. Ten urząd sprawował do 1690r. W takim wypadku trudno sądzić, aby pod okiem sa-mego mistrza mogło powstać coś, co nie wyszło z jego ręki. Jeżeli tak było, to do-brze. Ciągle jednak pytamy o dalszy wy-gląd hełmu. Wszak zbór spłonął jeszcze raz w 1707r. Po tym pożarze nastąpiła kolejna

odbudowa. I tu pewna ciekawostka. Na starych widokach Leszna z XVIII wieku na zborze św. Jana nie ma heł-mu. Ryciny pokazują ośmioboczną, najwyższą kondygnację nakrytą kilkuspadowym dasz-kiem. Takie same nakrycie jest widoczne na starym modelu przechowywanym w leszczyń-skim muzeum.

Z przedstawionych rozważań wyni-ka, że obecny hełm jest trzecim w historii św. Jana. Zbudowano go w 1828r. i pokryto bla-chą żelazną. Takie pokrycie przetrwało ok. 70 lat. W obecnych warunkach atmosferycznych, ze względu na kwaśne deszcze i zanieczysz-czenia, ten czas byłby zdecydowanie krótszy. W 1897 r. hełm wieńczący wieżę obłożono blachą miedzianą. To pokrycie przetrwało do

Hełm od strony wschodniej. Fot. autor.

Remont hełmu w 2004r. Fot. A. Przewoźny.

21

jesieni 2004r. Mogło-by ono z pewnością wytrzymać znacz-nie dłużej, gdyby nie uszkodzenia po-wstałe w 1945r., i to już po zakończeniu działań wojennych. Jak relacjonują starsi mieszkańcy, do wie-ży kościoła św. Jana strzelali żołnierze sowieccy, którzy sta-

cjonowali w Lesznie. Mierzyli do niej z pl. Metziga. Ulubiony cel stanowi-ła zwłaszcza kula na szczycie hełmu. Na skutek ostrzału w pokryciu hełmu pojawiły się liczne dziury. Jeszcze bardziej ucierpiała kula. Zdjęto ją pod-czas remontu w 2004r. Dopiero na dole można było dokładnie zobaczyć dziury wielkości dużego talerza. Przez te otwory deszczówka dostawała się do wnętrza hełmu czyniąc ogromne spustoszenie. Proces ten trwał od 1945r. do jesieni 2004r. Z tego powodu wiele przegniłych i uszkodzonych drewnianych elementów konstrukcji należało wymienić. Prace remontowe przeprowadziła firma Przedsiębiorstwo Handlowo – Budowlane Tyliński.

Pozłocona 24 – karatowym złotem.Kula ze szczytu heł-

mu pochodzi prawdopodob-nie z tego samego roku co cały hełm. Nie można jed-nak całkowicie wykluczyć tego, że jest o wiele star-sza. Została ręcznie wykuta z dwóch kawałków blachy miedzianej. Mimo znacz-nych ubytków i zniszczeń, dużych dziur wielkości tale-rza było osiem, postanowi-

Ciekawe ujęcie baniastego hełmu. Fot. archiwum.

Jerzy Gbiorczyk i jego dzieło. Fot. A. Przewoźny.

22

liśmy ją zachować. Ubytki uzupełniono w zakładzie w Kościanie, a następ-nie oczyszczono i przygotowano do złocenia. Prace pozłotnicze zlecono Zakładowi Malarsko – Pozłotniczemu Jerzego Gbiorczyka z Leszna. Kulę pozłocono 24 – karatowym złotem. Odnowiona i w pełnym blasku, po-wróciła na swoje dawne miejsce. Tu konieczne jest kilka słów komentarza i wyjaśnienia. Kula nie jest li tylko elementem ozdobnym. Jest symbo-lem wieczności Boga i Jego wszechobecności. Oznacza miłość Boga, któ-ra odwiecznie z Niego promieniuje i rozlewa się we wszechświecie. Moc miłości dociera do najdalszych sfer wszystkich istot, aby je zjednoczyć i w swoim kolistym ruchu, przywrócić prapoczątkowi. Na jednym ze sta-rożytnych grobów, na którym przedstawiono grę w piłkę (piłka nawiązuje kształtem do kuli), w usta zmarłego włożono takie słowa: Rzucono do mnie piłkę. Pod tym prostym obrazem została ukryta największa nadzieja czło-wieka, która mieści się w następującym stwierdzeniu: Jestem powołany do nieśmiertelności w najwyższych sferach wszechświata.

Zwyczajowo, od stuleci do kuli wkłada się różne dokumenty. Za-mocowana bardzo wysoko jest wyjątkowo bezpiecznym miejscem. Nie łatwo dotkną jej złe ręce. Co więcej, do tego wysoko położonego miejsca dociera się stosunkowo rzadko i tylko przy wyjątkowych okazjach, np. najczęściej podczas koniecznych prac remontowych. Tak było i w naszym przypadku. Okazją do zajrzenia, co kula skrywała w swoim wnętrzu był przeprowadzany remont na wieży jesienią 2004r. Podczas demontażu kuli w jej wnętrzu znaleziono średniej wielko-ści tubę. Ostrożnie ją wyjęto i zniesiono na dół. Takie odkrycie może roz-budzić wyobraźnię. Niestety, pochodząca prawdopodobnie z 1898r. tuba, uległa znacznemu zniszczeniu. Szkoda, że swego czasu zrobiono ją z że-laznej blachy, czyli z materiału, który w niesprzyjających okolicznościach nie może dłużej przetrwać. Wcześniej wspominaliśmy o ostrzale wieży, prowadzonym z pl. Metziga przez sowietów. Na skutek bezmyślnej strzela-niny ucierpiał nie tyko hełm i kula. Również cienką blachę tuby uszkodził jakiś pocisk i od tego miejsca rozpoczęła się intensywna korozja.

Tubę przeniesiono na probostwo parafii św. Jana. Otwarto ją w obecności Łucji Gajdy, kierownika delegatury Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Lesznie, Anny Kulińskiej, przedstawiciel-ki Muzeum Okręgowego w Lesznie, dziennikarza Andrzeja Przewoźnego i proboszcza W. Marzęckiego. Wszyscy byli zaciekawieni tym, co może się

23

w niej znajdować. Otwarciem zajęła się A. Kulińska, pra-cownik muzeum. Po zdjęciu pokrywy zabezpieczającej, z wnętrza tuby wyskoczył ja-kiś zielony robaczek. Żył so-bie spokojnie na wysokości ponad 60 m. W tubie znajdo-wał się jakiś dokument, moc-no zwinięty w rulon. Nieste-ty, przy próbie wyjęcia stary papier łatwo się kruszył. Nie chcąc spowodować jeszcze większych uszkodzeń podję-liśmy decyzję o przekazaniu

całej zawartości do odpowiedniej placówki badawczej. Wybór padł na Pra-cownię Konserwacji Papieru i Skóry w Toruniu. Po sporządzeniu odpo-wiedniego protokółu odnaleziony w kuli obiekt przekazano do Torunia. Do dzisiaj na ten temat nie dotarła żadna informacja. Liczymy jednak na to, że jakaś odpowiedź nadejdzie.

Fragment dokumentu wyjętego z tuby. Fot. A. Przewoźny

Zamykanie nowej tuby. Fot. A. Przewoźny.

24

Do kuli została włożona nowa tuba. Tym razem została zrobiona ze stali nierdzewnej. Co do niej włożono? Ciekawe, prawda? A więc jest tam stosowny dokument, jaki sporządza się przy takiej okazji, są obiegowe i okolicznościowe monety. Jest srebrna moneta z wizerunkiem Ojca św. Jana Pawła II, którą przekazał pewien parafianin, są egzemplarze miej-scowej prasy, w tym nasz Głos św. Jana, i... Właśnie, w tym momencie zakończymy to wyliczanie. Reszta niech pozostanie tajemnicą skoro opo-wiadamy o św. Janie, znanym i nie znanym.

Gwiazda.

Niegdyś na hełmie znajdowała się wysoka iglica. Do niej przytwierdzono cho-rągiewkę, o czym już wcześ-niej wspomniano. Iglicę wień-czyła gwiazda z dwunastoma

promieniami, symbol, który ma swoje źródło w tradycji biblij-nej. Tę gwiazdę miałem spo-sobność trzymać w swoich rę-kach podczas remontu w 2004r. Można było z bliska podziwiać doskonałą ręczną robotę oraz dostrzec nieliczne zachowane fragmenty złocenia. Brakowa-

Krzyż z gwiazdą. Fot. A. Tyliński.

Montaż kuli i krzyża. Fot. A. Tyliński.

25

ło kilku promieni. Na gwieździe, dokładnie na jednym z promieni, wybi-ty jest rok 1828. Oznacza to, że powstała w tym samym czasie co hełm. Brakujące promienie owej gwiazdy uzupełniono podczas remontu hełmu w 2004r. Gwiazdę, po odpowiednim przygotowaniu, pozłocono również 24 – karatowym złotem. Obecnie przymocowano ją do pionowej belki krzyża i tym samym znajduje się w najwyższym punkcie naszego miasta. Oby zawsze dla parafii i miasta była tą dobrą gwiazdą. Nowy krzyż, wysoki na prawie dwa metry, jest dziełem Mariana Pelca. Krzyż został wykonany ze stali nierdzewnej.

Kruchta.Zanim opuścimy wieżę zatrzymajmy się na moment w jej najniż-

szej części. Pod wieżą znajduje się kruchta. Młodemu pokoleniu to słowo jawi się jako obce. Stąd potrzeba wyjaśnienia. Architektonicznie kruchtą nazywa się i oznacza przedsionek prowadzący do wnętrza kościoła. Za-stanawiające jest to, że główne drzwi wejściowe do kruchty, a przez nią do kościoła, są niewielkich rozmiarów. Skromnie prezentują się od strony zewnętrznej, a jedyną ich ozdobą, jeśli tak można rzec, jest otynkowana opaska. Mały otwór wejściowy dziwnie kontrastuje z masywną, wysoką wieżą. Być może należy tu upatrywać ilustracji do ucha igielnego, albo do wymownego fragmentu Kazania Pana Jezusa na Górze: Wchodźcie przez ciasną bramę. Bo szeroka jest brama i przestronna ta droga, która prowa-dzi do zguby, a wielu jest takich, którzy przez nią wchodzą. Jakże ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do życia, a mało jest takich, którzy ją znajdują, Mt 6, 13 i 14.

Niekiedy w literaturze mówi się o pseudo-obronnym charakterze wieży św. Jana. W ramach prowadzonego w tym roku remontu zostały skute wszystkie tynki w drzwiach wejściowych do kościoła. Przy futrynie drzwiowej pod wieżą, można było zobaczyć ślady, które pozostały po za-murowaniu otworów. Razem było ich sześć, po trzy z każdej strony. Można było odnieść wrażenie, że ongiś służyły do zaryglowania drzwi od we-wnątrz.

26

Pozorne sklepienie kolebkowe. Poznając tajniki kościoła św. Jana warto zwrócić uwagę nato, co potocznie nazywamy sklepieniem. Ten termin jest niewłaściwy wodniesieniudonaszegokościoła,aleotymzachwilę.Najwyższypunktsklepieniawznosisięniemal17metrównadposadzką,acałośćoglądana zdołusprawiaimponującewrażenie.

Historia stropu sięga okresu Wojny Północnej podczas której,jakjużwspomniano,Lesznozostałospalone.Wdniu29VII1707r.wraz zcałymmiastemtakżeiwszystkiekościołyległywpopiołach.Jednakże,DomBożyJednoty,zostałwkrótcepowierzchownieodbudowany.Przedewszystkimzabezpieczonownętrzeprzeznakryciedachu.Tobardzoistotnarzeczbyuchronićbudynekprzedopadami.

Praceprzybudowiestropurozpoczętoznaczniepóźniej,bowroku1714.Ostateczniezostałyukończonew1716r.Wtedypowstało,istniejącepodziśdzień,pozorne sklepieniekolebkowenazywane teżbeczkowym.Wtymwypadkusamanazwatłumaczykształtstropu.Wistociepozornesklepieniekolebkowemakształtpołowywalcaprzeciętegowosipozio-

Poddaszekościoła.Fot.APrzewoźny.

27

mej.Kolebkaopierasięnamurach,któreprzejmująobciążeniarozporowesklepienia.Takierozwiązanieprzyjętoprawdopodobnieodsamegopocząt-ku,gdykościółpowstał.Niemogłobyćmurowanezcegieł,gdyżściany,skądinądsolidneinadodatekwzmocnioneprzyporami,niebyłybywsta-nieprzejąćobciążeniapionowegoipoziomego.Przezobciążeniepionoweipoziomerozumiesięciężarirozpórsklepienia.Przydużejpowierzchnikościoławgręwchodziłojedynierozwiązanienajlżejsze,atakimjestnie-wątpliwiestropwykonanyzdrewna.Wartopodać,żeszerokośćkościoła,bezgrubościmurów,wynosi15m87cm.

Kształtbeczki.

Ponieważwnętrze kościoła jest szerokie, nad stropem odwieżydoprezbiterium,biegniepotężnypodciągwykonanyzgrubejbelisosno-wej.Podciągmapodwójne zadanie.Z jednej strony został onwłączony w konstrukcję nośną dachu, a z drugiej strony rozkłada ciężar stropu.Do podciągu są bowiem przytwierdzone krążyny stropu.W dolnej czę-ści sklepieniakrążynyopierają sięnagzymsie.Takwięckażdakrążynajest umocowana w trzech miejscach: wspiera się na murze północnym i południowym, a dodatkowo została przytwierdzona do podciągu.Takakonstrukcjapowodujedoskonałąstabilnośćkażdejkrążyny.Spełniająonepodobnąrolę,jakobręczebeczki.

Wyglądsklepieniaodstronydachu.Belkapoziomatopodciąg.Fot.J.Engel.

28

Sklepieniewmodelukościoła.MuzeumOkręgowewLesznie.Fot.APrzewoźny.

Niecodziennywidokzrusztowanianadprezbiteriumnasklepieniekolebkowe.Fot.autor.

29

Dziśwdobiepaletikontenerów,beczkibędącewpowszechnymuży-ciuiniemalwkażdymdomu,odchodząwzapomnienie.Beczka,tonaczyniewykonanezklepekdrewnianych,odpowiedniodopasowanych,najczęściejdębowychopiętychkilkomametalowymitaśmami,czyliobręczami.Wlite-raturzefachowejobręczbeczkizwiesiębednarką.Kształtbeczkizapewniawytrzymałość.Obręczeniepozwalająrozsypaćsiędopasowanymklepkom.Potejkrótkiejdygresji,któraprzezpewnąanalogięilustrujeomawianypro-blem, powracamy do sklepienia kościoła. Dowewnętrznej strony krążynprzybito grube deski.Deski, podobnie jak klepkiw beczce, są dokładniedopasowane.Trzebabyłopracywielurąk,abyprzygotowaćogromnąilośćpotrzebnegomateriału.Wszystkoprzecieżbyłocięteręcznie.Deskinaskle-pieniuzostałyobitetrzcinąipokrytecienkąwarstwątynku.Takzbudowanystropnienadajesiędochodzenia.Conajwyżejmożnagooglądaćipodziwiaćmisternąrobotę.Poddachtrzebajednakwchodzić.Wtymcelunadpozornymsklepieniembeczkowymzrobionospecjalnąpodłogę.Naobrzeżachpodło-gi,niemalpoddachem,umieszczonoliczneotwory,któresłużąwentylacjistropuizapewniająodpowiedniącyrkulacjępowietrza.Dlabezpieczeństwaporuszających się, otwory zakryte są specjalnymi kratkami wykonanymi z drewna. Jednocześnie otwory wentylacyjne spełniają jeszcze inną rolę.Służąjakowejściedoprzestrzenipomiędzydachemasklepieniem.Wcho-dzeniewtęprzestrzeńjestjednakniełatwe.Tylkownielicznychotworachznajdująsiębardzowąskie,drewnianeschodki.Stąd,niemożnasięobejśćbezlinyasekuracyjnej.

Poddachkościołaśw.Janaprowadzitylkojednowejścieodwnę-trzawieży.Popokonaniukilkudziesięciudrewnianychstopni,dochodzi-mydodużegootworuwgrubymwieżowymmurze.Popokonaniukilkuceglanych stopni, przechodzi się przezmetalowe drzwi zamykające do-stęp do strychu.Dół drzwi jest dokładnie nawysokości podłogi. Stojącw drzwiachmożna podziwiać imponującąwięźbę dachową i niezwykłerozwiązania konstrukcyjne pochodzące z początku XVIII w. Dopiero wtymmiejscuwidaćjakpotężnajestkonstrukcjadachu.

Dekoracjasklepienia.Odwewnątrzsklepieniepozornezostałowspartenaprofilowanym

gzymsie.JegodekoracjapochodzizXVIIIwieku.Naspływachsklepieniapozornegoprzymocowanoczterybarokowekartuszestiukowe.Wcentral-

30

nejczęścibyłjeszczejeden,niestetyuległzniszczeniu.Kartuszwsztuceoznaczaobramieniemalowidła.Zachowaneobramieniaprzedstawiająliścieakantu,girlandkwiatówiowocóworazpalmet.Palmetąokreślasiędekora-cyjnymotywwkształciestylizowanegoliściapalmy.Motywczęstospoty-kanywsztuceiznanyodczasówstarożytnych.Równieczęsto,jakomotywdekoracyjny,wykorzystywanoakant.Akanttośródziemnomorskaroślina zrodzajuostów.Jejozdobne,dużeigłębokowcięteliście,wykorzystywa-nojakomotywornamentalnynadetalacharchitektonicznych.Malowniczeliścieakantuzawszebyłymiłymdlaokaelementemdekoracyjnym.

Nadprezbiterium,nasklepieniupozornymwidocznajestdekora-cja stiukowa.Powtarza się nawzajemakant, gałązki iwoluty.Woluta torodzajornamentuwformieślimacznicylubzwoju.Takirodzajornamentubyłbardzopopularnywbaroku.

JeszczeprzedIIwojnąświatowązesklepieniazwisałytrzyzabyt-koweżyrandole.Najstarszypochodziłz1702r.ibyłzawieszonywpobliżustołuPańskiego.Nawyposażenie zboruofiarowali goBenjaminPantzeriAleksander Jonston, wrocławscy ewangelicy reformowani. Ten ostatnibyłwnukiemJanaJonstona.Nazwieńczeniu jednegozżyrandoliprzed-stawionorycerzatrzymającegochorągiewidosiadającegoorła.Dziśtamtowspaniałe dzieło sztukimożna podziwiać tylko na starych fotografiach.Trudnoodpowiedziećnapytanie,kiedytenipozostałedważyrandolezni-kły.Obecnedużena36żaróweki8mniejszychoraz11kinkietówzakupiłks.prob.K.PietrzakwPoznaniu,wsierpniu1979r.Kolejnekinkietydo-kupionowkwietniu2008r.

Pasozdobnypodgzymsem.Fragment.Fot.A.Przewoźny.

31

Remontdachuisklepienia.Przedostatni remont dachu przeprowadził ks. prob. K. Pietrzak

w1977r.Tako tymwspomina swojejksiążce: Ks. proboszcz rozpoczął zwozić z Witaszyc dachówkę – karpiówkę, przyznaną na remont dachu przez konserwatora. Ekipa parafian z proboszczem co tydzień lub co dwa jeździła do cegielni, by wybierać lepszą dachówkę. Układano ją przy kościele, pod murem. W roku 1977 firma Mirosława Tylińskiego z Leszna wyremontowała dach, wymieniając belki i łaty, kładąc około sto tysięcy dachówek nowych i zakładając nowe cynkowe rynny. Założono nową instalację odgromową na wieży i dachu kościoła . Trzydzieścilatpóźniej,wponiedziałek,6VIII2007r.nasklepieniupozornymbeczkowymidachukościołaśw.Janarozpoczęłysięznówpraceremontowe.OgłoszonyprzetargwygrałafirmaPrzedsiębiorstwoHandlowo–BudowlaneTyliński.Zewzględunaogromnekosztypraceremontowezo-stałypodzielonenadwaetapy.Pierwszyetapdotyczyłwzmocnieniasklepie-niaodstronydachuiwymianędachówki.Etapdrugi,któryprzesuniętona2008r.,objąłrenowacjęsklepieniaodwewnątrzimalowanie.Wpierwszymetapiezaplanowanonastępująceprace:

1. demontażistniejącegopokryciadachowegowrazzłatami,2. oczyszczenieodsłoniętychelementówkonstrukcjiwięźbydachowejipo-

zornegosklepieniadonieuszkodzonego(zdrowego)drewna,3. wzmocnienie uszkodzonych fragmentów wiązarów konstrukcji więźby

dachowej,4. wzmocnieniedrewnianychżeber,tj.krążynpozornegosklepienia,5. częściowawymianadeskowaniapozornegosklepienia,6. wymianazniszczonychelementówkonstrukcjiwięźbydachowejipozor-

negosklepieniananowedrewniane,oidentycznychprzekrojach,łączonenaidentycznezamkiciesielskie,

7. impregnacja pozostawionego starego drewna więźby dachowej i nowowbudowanych drewnianych uzupełnień konstrukcji – środkami owado-bójczymiorazognioochronnymi,

8. założenienowegopokryciazdachówkikarpiówkiczerwonej,angobowanej,ułożonejwkoronkę,nanowychłatachzdrewnaimpregnowanego,zodtwo-rzeniempięciuokien,jaknaistniejącymdachu,

9. wykonanieizamontowanienowychobróbekblacharskichzblachymie-dzianej,

32

10. wykonanieizamontowanierynienirurspustowychzblachymiedzianej,11. wmiejsceprzestarzałej–montażnowej instalacjimiedzianejodgromo-

wej,12. montażmiedzianychpłotkówprzeciwśniegowych,wyłazówdachowych

ielementówmocującychorazuszczelniająco–wentylujących,13. skuciezniszczonych,uszkodzonych,odspojonychfragmentówtynkowa-

nejsferygzymsukoronującegoiuzupełnienietynkówwrazzodtworze-niemprofilowym,

14. przemurowanie2kominówzcegłyklinkierowej.Przyjęty harmonogramzostał zrealizowanyw całości. Powyższe ze-

stawieniepokazujeszerokizakresremontu,jakipodjętowdrugiejpołowie2007r.Samapowierzchniadachujestogromna,wynosibowiem1476m2.Dlaciekawostkiwartopodać,żenapokryciedachuzużyto54000nowychdachówek,kilkadziesiątmetrówsześciennychdrewna,np.łącznadługośćłatwynosi8940mb.Naopierzenia,elementydekoracyjne,piorunochronipłotkiprzeciwśniegowezużytotonęmiedzi. Konstrukcjanakościeleśw.Janajesttaka,żeremontdachu,więź-byisklepieniaodstronyniewidocznejtrzebabyłoprowadzićłącznie.Do

Pozornesklepieniebeczkowewczasieremontuw2007r.Wyglądodstronydachu.Fot.autor.

33

powierzchni sklepienia,widzianej tylkoodstronydachu,możnadotrzećswobodnietylkowtedy,gdyzdjętajestdachówka.Ztychwzględówpraceremontowebyłybardzokosztowne.

Wtrakcieremontu.7I2008r.rozpoczętodrugietappraczwiązanychzrenowacjąsklepie-

nia,tymrazemodwewnątrz.PracezleconoZakładowiMalarsko–Pozłot-niczemuJerzegoGbiorczykazLeszna.Jegowłaścicieldoskonaleznanaszkościół.WcześniejpracowałtupodkierownictwemJerzego,swojegoojca, apóźniejkilkarazyzeswojąekipąprowadziłpracemalarskieipozłotnicze.

Równieżtenetapbyłzwiązanyzszerokimfrontemrobót.Ostatniebo-wiempracemalarsko–konserwatorskienasklepieniuwykonanow1981r.,zaks.prob.K.Pietrzaka.Wtedyotrzymałoonododatkowonowąpolichro-mięwedługprojektuDanutyWaberskiej.Oartystcepowiemyniecowięcejwinnymmiejscu.

Prace we wnętrzu świątyni są kłopotliwe, tym bardziej, że wszystkomusifunkcjonować.Przezkilkamiesięcynajwiększymutrudnieniembyłykilkunastometrowerusztowania.Rozebranojedopiero16kwietnia,gdyza-kończonopracezwiązanezrenowacjąsklepienia.Obecnietrwamalowanieścianiempor.Naodnowienieczekająorgany. WtymmomencierazjeszczewyrażamwdzięcznośćwobecParafianisympatykówśw.Jana.Bógzapłaćzawszelkiemodlitwyiskładaneofiary.DziękujęrównieżUrzędowiMiastaLesznazawsparcieremontudachu.

Praceremontowenadachuodstronypółnocnej.Fot.autor.

34

Praceremontowenadachuodstronywschodniej.Fot.autor.

Praceremontowenadachuodstronypołudniowej.Fot.autor.

Praceremontowenadachuodstronypółnocnej.10IX2007r.Fot.archiwum.

35

Remontimalowaniewewnątrz.Kwiecień2008r.Fot.A.Przewoźny.

36

W stiukowych kartuszach i nie tylko.

Plafony.W okresie baroku bardzo popularne były plafony. Zdobiły zarówno

miejsca kultu, jak również rezydencje szlacheckie. Plafon, słowo pocho-dzące z języka francuskiego, oznacza malowidło, którym przyozdabiano sufit. W kościele św. Jana malowidła na sklepieniu beczkowym rozmiesz-czono na kształcie krzyża, o dwóch ramionach dłuższych. Swoją inspira-cję czerpią zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu. Kolorystycznie cała kompozycja utrzymana jest raczej w chłodnej tonacji. Na wszystkich, z wyjątkiem jednego, umieszczono napisy w języku łacińskim. Sufitowe obrazy mają znaczenie nie tylko dekoracyjne, ale również symboliczne. Poza tym ilustrują pewne idee, które były bliskie spadkobiercom braci cze-skich. Dobór tematyki nie jest dziełem przypadku. Treść, którą przekazują plafony odczytuje się niejako w podwójnym aspekcie, i w świetle przekazu oraz symboliki biblijnej, i w świetle tych, którzy w początkowych latach XVIII stulecia ciągle pamiętali o czesko – braterskich korzeniach.

Wiele przesłanek wskazuje na to, że zabytkowe malowidła w pew-nym sensie wykraczają nawet poza kościół św. Jana. Takie same najpraw-dopodobniej przyozdabiały sufit kościoła św. Mikołaja. Musimy pamiętać, że ten przybytek Boży ponad sto lat znajdował się w rękach braci czeskich. Później powtórzono je w nowo zbudowanym zborze św. Jana. I znowu powrócono do nich, gdy odbudowywano zbór po zniszczeniach z 1707r. Cztery zabytkowe, istniejące do dziś plafony pochodzą z pierwszej połowy XVIII wieku. Niestety, dotąd nie wiadomo, kto jest ich autorem. Jedno-cześnie pojawia się dodatkowe pytanie, kiedy ostatecznie powstały? Bywa czasem, że pytań jest więcej niż odpowiedzi.

Z wizytacji zarządzonej przez biskupa poznańskiego Krzysztofa Szembeka w 1717r., po której zresztą sporządzono stosowny protokół, znajduje się wielce dające do myślenia zdanie: Kościół kalwiński zaś, ma-jący stare ściany, pokryty jest nowym dachem, wewnątrz ozdobiony no-wym sufitem, drewnianymi chórami i organami. Zastanawia nas zwrot: wewnątrz ozdobiony nowym sufitem. W takim momencie każdy postawi sobie pytanie, czy zwykły, prosty sufit może być ozdobą? Z pewnością tak, ale trudno to zrozumieć w odniesieniu do ogromnej powierzchni sufito-wej rozciągniętej nad nawą kościoła św. Jana. Być może przez określenie

37

ozdobiony nowym sufitem należy rozumieć dekorację plafonową. W takim przypadku powstanie, zachowanych po dziś dzień plafonów, należałoby datować przed rokiem 1717. Dodać należy, że takie stanowisko jest wielce

prawdopodobne. Powyższe wywody wcale nie dają przesłanek do twierdzenia o ich nie-naruszonym stanie. Skoro niebawem minie 300 lat od kiedy zaistniały, to trudno sądzić, aby nie było jakiś ingerencji w tym temacie. Tego nie da się uniknąć. Zawsze jednak na-leży zachować pierwotne przesłanie.

Osobiście intryguje mnie zagad-kowa strzała pokazana na modelu kościo-ła zachowanym w Muzeum Okręgowym w Lesznie. Model wskazuje na to, że część sklepienia nad prezbiterium, rozpoczynają-ca się od kartusza z imieniem Jahwe była

pomalowana na niebiesko. Bóg i niebo. Dziś po tamtejszej kolorystyce i umieszczonej na

sklepieniu strzale nie ma żadnego śladu. Nawet w przybliżeniu nie wiemy, kiedy ją zamalowano. Jeśli jednak przyjmiemy następującą hipotezę, tzn., że model wiernie odzwierciedlał wnętrze św. Jana, jednocześnie przy zało-żeniu im dalej w przeszłość tym lepiej, to daje już co nieco do zastanowienia. Wspo-mniana strzała mogła być z perspektywy Leszna skierowana na Ziemię Świętą, albo na strony ojczyste braci czeskich. W takim przypadku mogła przypominać, tam jest nasz dom i tam chcemy wrócić. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć.

Jahwe.Nad prezbiterium piękny kartusz

otacza czerwony owal, w który wpisano niebieski trójkąt. Na trójkącie wypisano pięknie stylizowane, w odcieniu złota, hebrajskie litery JHWH. Są to spółgłoski Jahwe. Fot. A Przewoźny.

Zagadkowa strzałka na sklepieniu z modelu kościoła. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Kulińska.

38

wchodzące w skład Imienia Jahwe. Język hebrajski posługuje się bowiem w pisowni tylko spółgłoskami. Jahwe oznacza Jestem, który jestem. Takie Imię objawił Bóg Mojżeszowi. Wyraża ono to, co jest istotą Boga, a więc istnienie bez początku i bez końca. Z każdego boku trójkąta wychodzą

Arka Noego. Fot. A Przewoźny.

39

pełne ekspresji płomienie. Trójkąt jest symbolem Trójjedynego Boga. Pło-mienie nawiązują do Księgi Wyjścia, która opowiada o rozmowie Boga z Mojżeszem na górze Horeb. Bóg objawił się w płonącym krzewie. Tam też Mojżesz dowiedział się jakie jest Boże Imię.

Arka Noego.W kartuszu na spływie sklepienia od strony północnej kościo-

ła przedstawił artysta Arkę Noego. Malowidło nawiązuje do wydarzeń związanych z potopem. Przedstawia Arkę Noego, w tym momencie, gdy jeszcze zmagała się ze wzburzonymi falami. Na obrazie jest również inny szczegół, o którym wspomina przekaz biblijny. Jest nim nadlatująca gołę-bica, niosąca oliwną gałązkę. Był to nie tylko znak, że wody potopu za-czynają ustępować i ziemia już ze swego łona wydaje istoty żywe, lecz także, właściwie przede wszystkim, była to zapowiedź pokoju i błogosła-wieństwa, którym obdarzy Bóg. Nad malunkiem znajduje się napis: Luctor et emergo! Gen: VII. Napis w tłumaczeniu na język polski brzmi: walczę i wynurzam się lub walczę i powstaję. Nie są to jednak słowa bezpośrednio zaczerpnięte z księgi Rodzaju, z jej rozdziału 7 względnie 8, gdzie znajdu-je się opowiadanie o potopie. Bardziej należy je rozumieć jako przesłanie lub naukę moralną wynikającą z potopu.

Grządka kwiatowa.Na spływie sklepienia od strony

południowej plafon przedstawia grząd-kę kwiatową, albo równie dobrze mały ogródeczek. W lewej, dolnej części obrazu widać rękę zasadzającą kwiatek. Powyżej, w prawej górnej części widać inną rękę, która trzyma konewkę i pod-lewa kwiaty. Kompozycję zamyka biała wstęga z napisem A Deo incrementum. 1 Kor III. Napis w tłumaczeniu brzmi: Od Boga wzrost. To krótkie zdanie zo-stało zaczerpnięte z 1 Listu św. Pawła do Koryntian, z rozdziału, gdzie Apo-stoł mówił o niedojrzałości mieszkań-

Grządka kwiatowa. Fot. A Przewoźny.

40

ców Koryntu. W pewnym momencie pisze: Skoro jeden mówi: „Ja jestem Pawła”, a drugi: „Ja jestem Apollosa”, to czyż nie postępujecie tylko po ludzku? Kimże jest Apollos? Albo kim jest Paweł? Sługami, przez których uwierzyliście według tego, co każdemu dał Pan. Ja siałem, Apollos podle-wał, lecz Bóg dał wzrost. Otóż nic nie znaczy ten, który sieje, ani ten, który podlewa, tylko ten, który daje wzrost – Bóg. Ten fragment listu jest najlep-szym komentarzem do omawianego malowidła.

Palma. Ostatni z zabytkowych plafonów znajduje się nad organami. Pra-wie całą powierzchnię malarską zajmuje drzewo palmowe. Nad rozłożystym drzewem napisano: Iustus ut palma virescet. Cytowane słowa pochodzą z Psalmu 92, 13 i znaczą: Sprawiedliwy zakwitnie jak palma. Ten piękny utwór, prawdopodobnie pochodzi z czasów, gdy Izraelici byli w niewoli ba-bilońskiej. Jego autor sam doświadczył Bożej łaski i z wdzięczności ułożył pieśń do użytku ogólnego. Psalmiście przyświecał niewątpliwie cel dydak-tyczny. Chciał pouczyć o tym, że grzeszników niechybnie spotka kara. Jak ją rozumieć? Kara, jaka spadnie na grzeszników dla sprawiedliwego będzie

Palma nad organami. Fot. A Przewoźny.

41

źródłem radości, potwierdzeniem słuszności wiary w sprawiedliwość Bożą. W przeciwieństwie do bezbożnych, przyrównanych do szybko więdnącego ziela, sprawiedliwi, zjednoczeni z Bogiem podobni są do wysokich, zawsze zielonych drzew.

Dom, którego nie ma.Przesłanie symboliczne zawierał nieistniejący dziś plafon usytuowa-

ny w centrum całej kompozycji. Przedstawiał skałę, uparcie wznoszącą się ponad burzowe chmury. Na skale namalowano prosty, skromny dom. Obraz był podpisany następująco: In aeternum non commovebitur, tzn.: na wieki po-zostanie niewzruszony. Zamysł artystyczny tej kompozycji miał swoje źród-ło w Ewangelii według św. Mateusza, a dokładnie w Kazaniu na górze. Oto istotny dla nas fragment tego Kazania: Każdego więc, kto tych słów moich słucha i wypełnia je, można porównać z człowiekiem roztropnym, który dom swój zbudował na skale. Spadł deszcz, wezbrały potoki, zerwały się wichry i uderzyły w ten dom. On jednak nie runął, bo na skale był utwierdzony, (Mt

7, 24, 25). Prawdopodobnie zamiarem nieznanego artysty było upamiętnienie działalności Piotra Chelczyckiego. Żył on w XV wieku i zapoczątkował ruch braci czeskich. Propagował życie we wspólnotach wzorujących się na apo-stołach Jezusa. Wspólnoty zaś miały urzeczywistniać naukę Chrystusa za-wartą w Kazaniu na górze.

Omawiany plafon, moc-no uszkodzony i z nieczytelnym już obrazem, został zamalowany w 1957r. Próbę renowacji, z polecenia władz konserwatorskich, podjęto w 1981r., podczas malowania kościoła. Na pod-stawie odkrywek uznano, że pozosta-ło niewiele śladów dawnego dzieła i powtórnie je zamalowano.

Miejsce nie zachowanego pla-fonu, zajmuje obecnie wizerunek Ba-

Nieistniejący plafon wg modelu kościoła. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Kulińska.

42

ranka, adorowanego przez anio-łów. Jego autorem była artystka Danuta Waberska z Poznania. Przyszła malarka urodziła się w 1943r. w Bochotnicy na ziemi lubelskiej. Studia wyższe odbyła w Poznaniu na PWSSP. Malar-stwo studiowała pod kierunkiem E. Wasilkowskiego, a grafikę pod kierunkiem A. Pietscha. Dyplom ukończenia zdobyła w 1969r. Malarka uważana jest za przedstawicielkę nowej figuracji. W 2004r. otrzymała Pierścień Mędrców Betlejemskich, nagro-dę duszpasterza środowisk twór-czych Archidiecezji Poznańskiej.

Ewangeliści oraz ich atrybuty.

Spod pędzla D. Waberskiej pochodzą też postaci czterech Ewangeli-stów, namalowane na pozornym sklepieniu beczkowym. Na spływie północ-nym bliżej organów św. Łukasz i dalej św. Marek, na spływie południowym św. Mateusz i bliżej prezbiterium św. Jan. Ewangeliści są przedstawieni ze swoimi atrybutami, a nad każdym wizerunkiem dodatkowo umieszczono imię.

Atrybuty to pewne znaki rozpoznawcze przyznawane świętym. Są tak oczywiste, że bez problemu rozpoznajemy jakiego świętego przedsta-wia dany obraz bądź rzeźba. Jedne mają wymiar powszechny, np. gałązka palmowa oznacza męczennika, lilia dziewicę. Obok tych ogólniejszych ist-nieją inne, odnoszone do konkretnego świętego, np. koło do św. Katarzyny z Aleksandrii. Aby zrozumieć atrybuty ewangelistów, koniecznie należy sięgnąć do Pisma Św. Najpierw zajrzyjmy do Księgi Ezechiela. Podczas wygnania do Babilonu, nad rzeką Kebar, prorok miał wizję. Jej przesłanie było ważne dla Izraelitów przebywających w niewoli. Z tego co przeżył prorok wynikało, że Bóg jest nie tylko w Jerozolimie, ale wszędzie towa-rzyszy człowiekowi. Prorok zobaczył majestat Boga: Pośrodku było coś, co było podobne do czterech istot żyjących. Oto ich wygląd: miały one

Baranek. D. Waberskiej Fot. A. Przewoźny.

43

Św. Łukasz. Fot. A Przewoźny. Św. Jan. Fot. A Przewoźny.

Św. Mateusz. Fot. A Przewoźny. Św. Marek. Fot. A Przewoźny.

44

postać człowieka. Każda z nich miała po cztery twarze i po cztery skrzydła. (...) Oblicza ich miały taki wygląd: każda z czterech istot miała z prawej stro-ny oblicze człowieka i oblicze lwa, z lewej zaś strony każda z czterech miała oblicze wołu i oblicze orła, Ez 1, 5 – 10. Z proroczej wizji wynika, że całe stworzenie jest odbiciem Boga. W tym sensie owe cztery istoty symbolizują cztery najważniejsze przymioty Boga: lew jest znakiem mocy Boga, byk wy-obraża stwórcze możliwości Boga, bystry orzeł – wszechwiedzę, a człowiek – boską wolę Stwórcy. Z czterema istotami żywymi zetknął się również w swojej wizji św. Jan, zesłany na wyspę Patmos. Według księgi Apokalipsy 4, 6n pierw-sza istota była podobna do lwa, druga do byka, trzecia posiadała wygląd człowieka, a czwarta była jakby latającym orłem. Wymienione istoty żywe pełniły podobne zadanie, jak te z wizji Ezechiela. Otaczały tron Boga i unosiły go ponad ziemią. Wśród tych czterech istot żywych był Bara-nek. jakby zabity. Pierwszym, który apokaliptyczne istoty uznał za sym-bole ewangelistów, był wybitny znawca i tłumacz Biblii, św. Hieronim.

Spróbujmy postawić niezwykle interesujące pytanie. Na jakiej zasadzie łączono poszczególne istoty z ewangelistami? Otóż w doborze kierowano się przede wszystkim tym, aby odpowiadały treści każdej z czterech Ewangelii. Pierwszy ewangelista rozpoczyna swoją Ewangelię od przedstawienia ziem-skiego rodowodu Jezusa, Jego pochodzenie co do ciała i dlatego symbolem Mateusza jest istota o twarzy ludzkiej. Marek na początku swojej Ewangelii ukazał dzieje Jana Chrzciciela nauczającego na pustyni i dlatego jego atrybu-tem jest lew. Łukasz rozpoczyna swoją Ewangelię od opisu ofiary składanej przez Zachariasza w świątyni. Symbolem zaś takiej ofiary jest wół, wskutek tego jest on symbolem Łukasza. Z kolei przez Jana najpotężniej przemawia duch. Wszystko, co mówi czwarty ewangelista, ma charakter wzniosły, wzbija się ku niebu, z którego schodzi na ziemię logos, Słowo Przedwieczne. Taką treść najdogłębniej i najdosadniej symbolizuje orzeł.

Dla ciekawostki warto poznać jeszcze inną interpretację symboli, o któ-rych mówiliśmy, że słusznie zostały przypisane ewangelistom. Równie sto-sownie omówione znaki nawiązują do dzieła zbawienia. W takim układzie przyjmują następujące znaczenie: w postaci człowieka dopatruje się aluzji do tajemnicy Wcielenia, wołu do ofiary na krzyżu, lwa do zmartwychwstania i orła do wniebowstąpienia Chrystusa.

45

Barokowe empory. Wewnątrz kościoła, wzdłuż ścian bocznych, biegnie jedna kondyg-

nacja drewnianych empor. Prawdopodobnie niejednemu z czytelników wyda się dziwnym fakt, że zatrzymujemy się nad tym właśnie zagadnie-niem. Cóż istotnego można na ten temat powiedzieć poza tym, że zwycza-jowo wiele osób lubi na nie wchodzić i z ich wysokości uczestniczyć w coniedzielnej mszy św. Liczni wierni, uczęszczający do św. Jana, jak się powszechnie mówi, mają nawet swoje ulubione miejsce.

Dawny widok na emporę zachodnią. Archiwum parafialne.

46

Empory, mimo oczekiwania na pilną renowację, posiadają jednak swoją historię. Stąd warto poświęć im kilka słów refleksji. Kto dziś pamię-ta, np. o tym, że stąpa po bardzo starym drewnie pochodzącym z królew-skiej fundacji Stanisława Leszczyńskiego?

Przez długi okres czasu zachodnia empora była zabudowana. Pro-wizoryczne przepierzenie wykonano z płyt paździerzowych. W wydzielo-nej części, wygospodarowano dwa pomieszczenia służące do nauczania religii. Zanim religia powróciła do szkół, przez długie dziesiątki lat, odby-wała się w pomieszczeniach kościelnych, a tych niestety brakowało. Tak było w odniesieniu do naszej parafii. Co prawda otrzymała ona sam budy-nek kościoła, ale bez przynależącej do niego pastorówki. Tymczasem, jak grzyby po obfitych deszczach, powstawały nowe bloki i przybywało miesz-kańców. Najczęściej były to młode małżeństwa z dziećmi. Intensywnie rozwijająca się parafia potrzebowała coraz więcej stosownych miejsc, aby podołać zmieniającej się szybko rzeczywistości. Niewątpliwie jeszcze wielu, nie tylko obecnych parafian, pamięta lekcje religii, które odbywały się w salkach na balkonie. Pierwotny wygląd empory zachodniej przywrócono pod koniec 2004r. Wtedy usunięto przepierzenia, które wydzielały nieużywane już od kilku lat, byłe salki katechetyczne. Tym sposobem zyskano nie tylko kil-kadziesiąt nowych miejsc dla uczestniczących w coniedzielnych mszach św. Jednocześnie w znaczny sposób poprawiły się też warunki bezpie-czeństwa.

Na dwunastu słupach.Wraz z malejącym wpływem braci czeskich, ich liczba bowiem po

nieszczęsnym spaleniu Leszna w 1656r., nieustannie ulegała zmniejszaniu, do zboru św. Jana wkraczał coraz śmielej, dotąd praktycznie niedostępny styl barokowy. To zjawisko było szczególnie widoczne wtedy, gdy trzeba było przystąpić do organizowania i zabudowy wnętrza po kolejnym, tragicz-nym w skutkach kolejnym pożarze z 1707r. Jego następstwa, co powszech-nie wiadomo, odczuło boleśnie całe miasto. Wtedy reformowani, którzy zy-skiwali coraz większy wpływ w byłym zborze braci czeskich, zaakceptowa-li pomijane dotąd formy barokowe.

Wewnątrz kościoła w 1708 r. wzdłuż ściany zachodniej, północnej i południowej wybudowano drewniane empory. One swoją formą nawiązują

47

właśnie do stylu barokowego. Na jednej z belek nad wejściem północnym wyryto napis Anno 1708 den 2 Januarij. Ta belka z wypisaną datą 2 stycznia 1708 roku wytrzymała do naszych czasów i to można uznać za niezwykłe. W tym roku ma trzysta lat i jest w bardzo dobrym stanie. Obecnie jest ona wy-eksponowana w ten sposób, że zachowano ją w stanie naturalnym, bez po-krycia kolorem w przeciwieństwie do pozostałych belek i desek. Nie wiadomo, czy wymieniony napis 2 stycznia 1708 roku należy potraktować jako czas rozpoczęcia prac, czy też ich zakończenia. Wydaje się jednak, że owa data dotyczy terminu rozpoczęcia budowy empor. Dlaczego

Belka nad wejściem północnym. Fot. R. Serba.

Wystrój pod emporą. Archiwum H. Bickerich.

48

tak sądzimy? Otóż wtedy od spalenia zboru upłynęło niewiele czasu, około pięciu miesięcy. Aby można było przystąpić do wznoszenia empor, należało zdobyć ogromne ilości drewna i odpowiednio je przygotować. I tu można postawić pewną hipotezę: otóż belka z wyrzeźbioną datą mogła być jedną z pierwszych, jaką użyto w poziomej konstrukcji empory. Ale kto to potwier-dzi i to po tylu latach? Z tak sformułowanym pytaniem zgodzi się każdy. W architekturze empora oznacza rodzaj galerii jedno lub dwukon-dygnacyjnej. Takie rozwiązania znano już w starożytności chrześcijańskiej, a jednocześnie były, co wypada podkreślić, niezwykle typowe dla zborów powstających na gruncie reformacji. W tym przypadku dotyczy to również naszej budowli. Gdy analizuje się architekturę byłego zboru św. Jana, a prze-de wszystkim układ otworów okiennych, dochodzi się do zaskakującego wniosku, że były one podporządkowane właśnie takim rozwiązaniom. Co więcej można pokusić się o stwierdzenie, że empory były w chwili, gdy przyozdobiono zbór braci czeskich w 1654r. Uważny czytelnik, w słowie przyozdobiono zauważył nawiązanie do napisu wykutego w piaskowcu, a wmurowanego na wieży, nad głównym wejściem do kościoła. Jeśli jednak chodzi o wygląd oraz kształt empor sprzed pierwszego pożaru w 1656r., trudno cokolwiek powiedzieć, ze względu na brak stosownych przekazów. Jedno nie ulega wątpliwości, czyli fakt, że być musiały, bo taka jest ostatecz-

nie logika architektoniczna obiektu. W naszym domu Bożym empory doskonale organizują jednonawowe, halowe wnętrze. Przyznaje to każdy, kto wchodzi w jego goś-cinne progi. Znacznych rozmiarów nawa kościoła dzięki nim w wizualnym odbiorze jest wypełniona i ciepła. Co więcej drewnia-ne empory sprawiają, że całe wnętrze jest przytulne. W języku potocznym parafianie najczęściej posługują się słowem balkony. Balkony zostały oparte, a dokładniej osadzo-ne na opilastrowanych, drewnianych słupach.

W sumie jest ich 12 i wydaje się, że budowniczym zależało na utrzymaniu tej liczby, która nasuwa pewne skojarzenia biblijne. Dolną emporę podtrzymuje dziesięć słupów, a górną czyli organową dwa. Na ich licach tj. na tych częś-ciach, które skierowane są do wewnątrz znajdują się głowice kompozytowe.

Kapitel. Fot. A. Przewoźny.

49

Gdy kościół służył ewangelikom reformowanym, słupy podtrzymujące em-porę spełniły jeszcze swego rodzaju funkcję informacyjną. Na nich zawie-szano tablice, na których wypisywano kolejność pieśni śpiewanych podczas liturgii.

Balustrada dolnej empory jest pełna. Ze względu na znaczną długość została podzielona lizenami. Mianem lizeny w naszym przypadku określa się pionowy pasek występujący z lica ściany. Lizeny dzielą znaczną po-wierzchnię balustrady na liczne pola. Takie rozwiązanie nie jest przypadko-we. Rozczłonkowanie bowiem skutecznie przełamuje monotonię, długiej bądź co bądź balustrady, a jednocześnie pełni funkcję dekoracyjną. W polach wkomponowano po trzy owalne płyciny, złocone na obrzeżach. Cokół balu-strady i pas poniżej parapetu są profilowane. Ongiś na empory prowadziły cztery wejścia. Obecnie używane są dwa, a właściwie trzy, bo o tym ostatnim wiedzą nieliczni. Tak, to jest w życiu codziennym, że gdy człowiek przyzwyczai się do jakieś drogi, to nie zmienia szlaku. Jedno z czterech wejść na emporę przed kilkudziesięciu laty, zlikwidowano zupełnie. W tym momencie jawi się pytanie, gdzie było to czwarte, nie zachowane wejście? Usytuowano je w kruchcie pod wieżą, na wprost istniejącego dzisiaj. W dawnym miejscu wejścia na emporę stoi po-kaźnych rozmiarów, kamienna kropielnica.

Nad balkonem zachodnim, a więc przy wieży, umieszczono jeszcze jedno piętro balkonowe. Popularnie nosi ono nazwę empory organowej. Każdy domyśla się skąd ta nazwa. Wysoko usytuowane organy prezentują się doskonale. Emporę organową zbudowano na rzucie odwróconego łuku. Na jego osi został wyakcentowany balkon. Doskonale prezentuje się też, zupełnie inna od dolnej, ażurowa balustrada. Wykonano ją z jednakowych, drewnianych tralek. Wspomniane tralki w części dolnej i górnej ujęto profi-lowanymi gzymsami. Na emporze organowej jest wystarczające miejsce na-wet dla bardzo licznego chóru. W zwieńczeniu obu arkad emporowych zaakcentowano kartusze o motywach akantu, rolwerku, wolut i rogów obfitości.

Ostatni prorok i chrzest w Jordanie. Na ścianie przylegającej do empory południowej D. Waberska na-

malowała obraz przedstawiający scenę chrztu Jezusa nad rzeką Jordan. Po-kaźnych rozmiarów malowidło powstało w 1981r. W tym samym okresie

50

prace malarskie w kościele prowadziła firma Józefa i Jerzego Gbiorczyka z Leszna. Jednocześnie miejscowa firma Tadeusza Schmidta wykonała prace pozłotnicze. Powróćmy do naszego obrazu. Artystka wyakcentowała w nim postaci Chrystusa i Jana Chrzciciela, ostatniego proroka Starego Testamentu, którego zadaniem było przygotować naród wybrany, na przyj-ście Mesjasza. W istocie zamysł D. Waberskiej był w pewien sposób innowacyjny i poniekąd zaskakujący. Cały obraz skupia się niejako w trzech oknach. Wskazują na to widoczne aluzje do opasek, które od czasów odbudowy, po zniszczeniach z 1707r., przyozdabiają otwory okienne kościoła po dziś dzień. Taki trójpodział daje wiele do zastanowienia. Prosty przekaz może nawiązywać do tajemnicy Boga, w Trójcy św. Jedynego. Inspiracji dzieła D. Waberskiej upatrujemy w tekście Ewangelii według św. Mateusza. Oto, interesujący nas fragment perykopy: Wtedy przyszedł Jezus z Galilei nad Jordan do Jana, żeby przyjąć chrzest od niego. Lecz Jan powstrzymywał Go, mówiąc: „To ja potrzebuję chrztu od Ciebie, a Ty przychodzisz do mnie”? Jezus mu odpowiedział: „Pozwól te-raz, bo tak godzi się nam wypełnić wszystko, co sprawiedliwe”. Wtedy Mu

Chrzest Chrystusa. D. Waberska. Fot. A. Przewoźny.

51

ustąpił. A gdy Jezus został ochrzczony, natychmiast wyszedł z wody. A oto otworzyły Mu się niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jak gołębi-cę i przychodzącego na Niego. A głos z nieba mówił: „Ten jest mój Syn umiło wany, w którym mam upodobanie” , Mt 3, 13 – 17. Zapisane u św. Mateusza, krótkie opowiadanie należy do najpięk-niejszych fragmentów Ewangelii. To, jedno z nielicznych miejsc na kar-tach Nowego Testamentu, gdzie jednocześnie zostały wymienione wszyst-kie Osoby Trójcy św.: Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch św. Nie sposób pomi-nąć niezwykle ciekawy zwrot A oto otworzyły Mu się niebiosa . Otwarte niebiosa, to czytelny znak, że rozpoczęła się nowa epoka w dziejach zba-wienia. Niezwykłej wymowy nabiera gest Jezusa, jakim było wejście do Jordanu. Syn Boży uczynił to, co powszechnie robili Żydzi przychodzący do Jana. Przyjął chrzest z rąk proroka i jak zaznaczył św. Mateusz, na-tychmiast wyszedł z wody. Nad tym zwrotem nie wypada przejść, tak so-bie, mimochodem. Jest on, o tyle istotny, gdyż wyraźnie wskazuje, że Je-zus w momencie chrztu nie wyznawał żadnych grzechów. Będąc Synem Najwyższego był bez winy. Jezus był podobny do każdego człowieka, z wyjątkiem grzechu. Samo wejście do wody dobitnie pokazało, jak bardzo Chrystus solidaryzu-je się z grzeszną ludzkością. On, jedyny Zbawiciel, ostatecznie przyszedł na ziemię, aby dokonać dzieła odkupienia rodzaju ludzkiego i obdarzyć nas największą godnością, a jest nią godność dzieci Bożych.

O portretach trumiennych. Pomiędzy emporami, na ścianie zachodniej oraz nad emporą orga-

nową, znajdowała się galeria portretów trumiennych. W relacji pastora Bickericha czytamy: Pod i obok organów wisi 8 tzw. epitafiów, tablic pa-miątkowych, z napisami (życiorysami), portretami i herbami członków pol-sko – reformowanych rodzin szlacheckich z lat 1715 – 1755, mianowicie następujących: Jana Samuela Żychlińskiego (1675 – 1715), Marianny Bronikowskiej (1690 – 1715), Jana Mielęckiego (1666 – 1726), jego żony Anny Elżbiety z d. Potworowskiej (1684 – 1720), Aleksandra Złotnickiego (1664 – 1723), Bogusława Karczewskiego (1674 – 1723), Joanny Mielę-ckiej z d. Dziębowskiej (1709 – 1739) oraz Joanny Jadwigi Dziębowskiej z d. Mielęckiej (1681 – 1755).

52

Rozmieszczenie portretów trumiennych pod i obok organów poka-zują stare zdjęcia wnętrza. Nie należy jednakowoż sądzić, że taka była ich pierwotna lokalizacja. Te świadectwa dawnych pochówków wcześniej były bowiem eksponowane w innych częściach zboru. Po uroczystych po-grzebach, zawieszano je na ścianie południowej i północnej, oczywiście nad emporami. Nie ulega wątpliwości, że niebawem po śmierci przedsta-wionych osób, zostały zebrane w pewną całość. Znacznie później zmienio-no ich usytuowanie. Nad emporę zachodnią i w pobliże organów, trafiły dopiero w latach 1897 – 1898. Na zmiany wystroju zdecydowano się w związku z przeprowadzanym w tamtych latach, remontem zboru. Wtedy również, o czym informują zachowane przekazy, zostały gruntownie oczyszczone i odnowione. Obecnie, te cenne zabytki związane z obrząd-kiem XVIII – wiecznego pogrzebu, przechowuje w swoich zbiorach Muze-um Okręgowe w Lesznie.

Tablica funeralna A. E. Mielęckiej z d. Potworowskiej (1684 – 1720) i Jana Mielęckiego (1666 – 1726). Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

53

Tablica funeralna J. J. Dziębowskiej z d. Mielęckiej (1681 – 1755). Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

Tablica funeralna M. Bronikowskiej (1690 – 1715). Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

Tablica funeralna A. Złotnickiego (1664 – 1723). Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

Tablica funeralna B. Karczewskiego (1674 – 1723). Muzeum Okręgowe w Lesznie..Fot. A. Przewoźny.

54

Przy Twoich ołtarzach, Panie Zastępów ... Ps 84, 4.

Kościół św. Jana posiada stosunkowo duże prezbiterium, od strony wschodniej zamknięte pięciobocznie. Znaczne zmiany w jego aranżacji, nastąpiły po 1945r., z chwilą przejęcia administracji nad świątynią, przez parafię farną. Przypomnijmy tylko niektóre z nich. W 1957r. ks. T. Korcz

polecił zamurować boczne wejście w ścianie południowej. Wybito nowe przej-ście z kruchty pół-nocnej do zakrystii. Tu zamontowano jedne i drugie drzwi, które ongiś prowa-dziły z zewnątrz do prezbiterium. Najwięcej zmian w przestrzeni prez-biterium wprowadził ks. Leon Adamczyk.

Ks. rektor zmienił posadzkę na marmurową, którą wykonała firma Aloj-zego Nadolnego z Leszna. Następnie postawił nowy ołtarz. Przy ścianie wschodniej zbudował tabernakulum. Z jego lewej strony ustawiono krzyż z figurą Chrystusa autorstwa Józefa Stasińskiego. Na prawo zawieszono obraz Matki Bożej Częstochowskiej, który namalował Leonard Torwirt z Torunia. Ten profesor, wilnianin, był autorem wielu kopii cudowne-go wizerunku, w tym najsłynniejszej, pielgrzymującej po parafiach naszej ojczyzny. W oknach prezbiterium rozpoczęto wstawianie witraży. Zmieniono oświetlenie i radiofonizację. Rozpoczęte prace kontynuował ks. prob. K. Pietrzak. W latach 70 – tych w prezbiterium pojawiły się nowe obrazy: św. An-toniego i św. Maksymiliana Marii Kolbego. Namalowała je s. Rafaela Joanna Szymkowiak, ze Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety. Spod jej pędzla pochodzi także portret Ojca św. Jana Pawła II, który znajduje się na balkonie.

Prezbiterium. Fot. autor.

55

Ołtarz i jego symbolika. Dla każdego, kto nawiedza przybytek Boży, nie ulega żadnej

wątpliwości, że jego sercem jest ołtarz. Przy nim dokonują się wszystkie najważniejsze obrzędy liturgiczne, a przede wszystkim jest sprawowana msza św., Eucharystia. Nie zdziwi więc nikogo, że w XV wieku Symeon z Tesaloniki nazywał, to święte miejsce, drugim niebem. Ołtarz posiada niezwykłą, głęboką symbolikę. W takim momencie, ktoś może postawić zwykłe, proste pytanie, a co na nią właściwie się skła-da? Czym właściwie jest ołtarz? Przede wszystkim jest on obrazem stołu z Ostatniej Wieczerzy, na którym Chrystus ustanowił Eucharystię. Jest symbolem krzyża, na którym Zbawiciel dokonał ofiary odkupienia rodza-ju ludzkiego. Watro zwrócić uwagę na to, że ołtarz znajduje się znacznie wyżej, zazwyczaj kilka stopni nad posadzką kościoła. Jego podwyższenie symbolizuje wznoszenie darów do Boga najwyższego. Podobnie było, gdy był tu zbór reformowany. Stół pański stał nieco wyżej. Odzwierciedla to także stary model. Nasz ołtarz zbudowany jest z kamienia, a dokładnie z granitu. Od czasu zwycięstwa chrześcijaństwa, w liturgii rzymskiej, powszechnie stosowano ołtarze kamienne i takie też były i są przepisane. Tam jednak, gdzie ubóstwo na to nie pozwalało, wystarczał drewniany z osadzonym w płycie ołtarzowej przenośnym kamieniem z wmurowanymi weń re-likwiami. Taki ołtarz jest symbolem Tego, którego Daniel rozpoznał w obrazie kamienia, który oderwał się od góry i rozrósł się w wielką górę i napełnił całą ziemię, Dn 2, 34 i 35. 45. Zwłaszcza mensa, istotna część ołtarza, jest symbolem kamienia, który odrzucony przez budujących stał się kamieniem węgielnym, por. Ps 118, 22. W historii bywały wypadki, że ołtarz ocalił niejedno życie. Od IV wieku znane są świadectwa mówiące o prawie azylu, którego dostę-powali szukający przy nim schronienia. Wzniosłość i jego godność były powodem, dla którego nawet największych przestępców, nie wolno było pojmać w kościele, a tym bardziej u stóp ołtarza. Na korzyść, przyjętego powszechnie w świecie chrześcijańskim prawa azylu, przemawiały suro-we przepisy. Odnośne wskazania kościelne potwierdziła dodatkowo, jedna z późniejszych konstytucji papieża Piusa IX. W okresie powojennym w kościele były trzy różne ołtarze. Naj-pierw w prezbiterium ustawiono ołtarz, który wcześniej znajdował się

56

w kaplicy Liceum Pedagogicznego. Wiązało się to z koniecznym przy-stosowaniem wnętrza byłej świątyni ewangelickiej do kultu katolickiego. Niemal od zakończenia wojny w kościele św. Jana odbywały się msze św. dla młodzieży i początkowo dla wojska. Wnet jednak władze komunistycz-ne zabroniły żołnierzom oficjalnego uczestnictwa w nabożeństwach.

Sprezentowany ołtarz. Ołtarz z kaplicy Liceum Pedagogicznego w kościele św. Jana był

najkrócej. Już bowiem w 1952r. w prezbiterium ustawiono, pochodzący z kościoła farnego, ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa. Na wyposa-żenie naszego kościoła, przekazał go ówczesny proboszcz parafii farnej

ks. Teodor Korcz. Dziś, ten gest odbieramy jako wyraz jego zatroskania o godną i piękną liturgię w miejscu, które jeszcze nie tak dawno służyło innemu wyznaniu. Ołtarz umieszczony przez ks. T. Korcza na wschodniej ścianie prezbiterium przetrwał do czasu, gdy w 1966r. rektorem nowo powołane-go ośrodka duszpasterskiego, został ks. Leon Adamczyk, dotychczasowy proboszcz z Kaczkowa. Jego działalność przypadała na lata, gdy należało wprowadzać powoli reformy liturgiczne, zapoczątkowane decyzją Soboru

Ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa.

57

Watykańskiego II. Po tej linii poszły posunięcia ks. rektora. W prezbite-rium ustawił nowy, granitowy ołtarz. Nadstawę poprzedniego przeniesiono do kruchty pod wieżą i tam przechowała się do naszych czasów. Jednak wyjęto z niej obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa. Obraz zawieszono po lewej stronie wejścia, z nawy do zakrystii.

Konsekracja. Uroczystość konsekracji ołtarza odbyła się 21 VI 1972r., z ini-

cjatywy już nowego proboszcza, ks. K. Pietrzaka. Takie wydarzenie ma

zawsze podniosły charakter. Ołtarz konsekrował ks. abp Antoni Baraniak, metropolita poznański, w obecności biskupa Franciszka Jedwabskiego i kapłanów dekanatu leszczyńskiego. W uroczystości brał także udział ks. Marian Przykucki, wtenczas kapelan arcybiskupa, późniejszy arcybiskup szczecińsko – kamieński. Najgłębsze symboliczne znaczenie ołtarza tkwi w jego na-maszczeniu. Obrzędom namaszczenia towarzyszą słowa Psalmu 45.

Współczesny ołtarz. Fot. autor.

58

Utwór ten jest królewską pieśnią weselną i opiewa zaślubiny Kró-la ze swą Oblubienicą, czyli Chrystusa z Kościołem. Podczas każdej Ofiary świętej na ołtarzu dokonują się tajemnicze zaślubiny Chrystu-sa ze swoim Ludem. Od wielu lat o piękno ołtarza i jego otoczenie dba s. Jadwiga, serafitka.

Stół Pański.W czasie na-

szej wędrówki po ko-ściele św. Jana pamię-tamy, że do 1945r. był on zborem ewangelic-ko – reformowanym. Ewangelicy mieli swój ołtarz, który nazywano stołem Pańskim. Był on ustawiony mniej

więcej w tym miejscu gdzie stoi obecny, gra-nitowy ołtarz, ale bardziej przesunięty do ścia-ny zamykającej prezbiterium. Niestety, to jak wyglądał, jaki posiadał kształt, jakie było jego otoczenie i przybranie, znamy tylko ze starych fotografii.

Świece i krzyż na stole Pańskim poja-wiły się dopiero w 1837r. Wprowadził je pastor August Schiedewitz. On też założył pierwszy w dziejach zboru, chór. Wiemy o tym z rękopi-su, który pastor pozostawił. W ogóle jego po-stać jest interesująca. A. Schiedewitz przybył do Leszna ze Śląska w 1825r. Na miejscu za-fascynowała go tradycja braci czeskich. Młody duchowny szybko stał się gorącym zwolenni-

Prezbiterium w międzywojniu. Archiwum H. Bickerich.

Krzyż ze stołu Pańskiego. Fot. A. Przewoźny.

59

kiem zachowania autonomii Jednoty. Było to w czasie, gdy władze pruskie wydały polecenie, aby z tytułów parafii i kościołów usunąć przymiotniki reformowany i luterański, a w zamian wprowadzić określenie ewangelicki. Nie wiadomo, jak długo świece i krzyż były ozdobą stołu Pańskiego. W re-lacjach z końca XIX w. podaje się bowiem, że nie miał on żadnych ozdób: der Altar ist nach reformierter Weise ein schmuckloser Tisch. Natomiast na zdjęciach sprzed II wojny światowej zauważamy na nim: krzyż, świece i dużo kwiatów. Krzyż, który stał na stole Pańskim, obecnie jest zawie-szony nad wyjściem z zakrystii do nawy. Nie wiadomo, co stało się z jego podstawą.

Odrębnym zagadnieniem jest sprawa używania świec. W tradycji Jednoty nie miały one związku z odprawianymi nabożeństwami. Jeśli były na wyposażeniu zboru, to służyły tylko i wyłącznie jako źródło światła. Taki zwyczaj przejęli spadkobiercy braci czeskich. I tu podziwiać należy odważny krok pastora A. Schiedewitza, który wprowadził świece do litur-gii. Jak zwykle w takich przypadkach, jednym się to spodobało, a u innych wywołało sprzeciw. Świece umieszczono na stole Pańskim na dwóch lich-tarzach w kształcie stojących aniołów. Nieznany jest los tych świeczni-ków. W pewnej odległości od stołu Pańskiego była drewniana, tralkowa balustrada. Ograniczała ona dojście do stołu Pańskiego z przodu i z boków. Natomiast swobodne dojście było od strony ściany wschodniej, zamykają-cej prezbiterium. Balustrada przetrwała do końca II wojny. Kiedy dokład-nie została zdemontowana, nie wiadomo, ale miało to związek z przystoso-waniem prezbiterium do liturgii rzymsko – katolickiej. Trudno dociec, co się z tą balustradą stało, może została przekazana do innego kościoła.

Antepedia i tkaniny ołtarzowe.Do zakończenia II wojny światowej w zborze przechowywano

różnego rodzaju draperie, które służyły do przyozdobienia stołu Pań-skiego. Dziś mają już tylko wartość zabytkową i kulturową. Jeśli chodzi o materiał, to w większości wykonano je z jedwabiu i w różnych kolorach. Niektóre z nich przywędrowały do Leszna z rozwiązanych zborów w Łob-żenicy i w Parcicach. Oto krótka notka pastora Bickericha: Co do zabytków posiada kościół kilka okryć dla Stołu Pańskiego i przykryć dla sprzętów Wiecze-rzy Pańskiej i chrzcielnicy, przeważnie z jedwabiu w rozmaitym wykonaniu (zielo-

60

ne, niebieskie, żółte, szare, jedno z obrazem zamku, inne z owoca-mi). Te zabytki wraz z innymi cennymi przedmiotami pod koniec wojny wywieziono do Herrnhut. Do kraju powróciły dopiero w 1962r. Obecnie Muzeum Okręgowe w Lesznie przecho-wuje kilka antepediów oraz sporą ilość wartościowych nakryć na stół Pański. Antepe-dium oznacza frontową część ołtarza, tą która jest ante pedes, po polsku przed nogami. Antepedia poprzez kolorystykę i odpowiednio przedstawio-ne treści, były dostosowane do okresu liturgicznego. Ponieważ zwisały z ołtarza, dlatego też mówiono o nich antependia (łać. ante – przed i cza-sownik pendare – zwisać, zwieszać się). W wydanej niedawno publikacji Bracia czescy w Lesznie, Prze-wodnik po zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie, dr Kamila Szymań-

ska, tak opisała antepedia i tkaniny ołtarzowe: Najstarsze egzemplarze przywiezione zostały zapewne przez braci czeskich na początku XVII w. Nakrycia wykonano z jedwabiu, brokatu lub płótna i bogato zdo-biono aplikacjami, haftem, tiulem i koronkami. Najczęstszym moty-wem dekoracyjnym powtarzającym się na tkaninach są kwiaty, wić ro-ślinna lub ich stylizacje oraz detale geometryczne. Szczególnie bogatą

ornamentyką odznaczają się dwa antepedia. Interesującą dekorację po-siada osiemnastowieczna tkanina przyozdobiona przed stawieniami roz-maitych budowli usytuowanych pomiędzy bukietami kwiatów. Odmienne od wszystkich tkanin jest nakrycie z 1615 r. zdobione aplikacją i haftem, skomponowane we wzór szachownicy z wizerunkiem baranka w polu cen-

Antepedium. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. archiwum Muzeum Okręgowego w Lesznie.

Nakrycie na stół Pański z dekoracją baranka. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. archiwum Muzeum Okręgowego w Lesznie.

61

tralnym. Baranek z czerwonym proporcem oznacza nie tylko zmartwych-wstałego Chrystusa, ale i jest znakiem Jednoty braci czeskich .

Naczynia liturgiczne. Do sprawowania Wieczerzy Pańskiej ewangelicy reformowani,

a przed nimi bezpośredni spadkobiercy braci czeskich, korzystali z od-powiednich naczyń liturgicznych. Do celebracji tej pamiątki służyło im kilka cennych kielichów. Cztery z nich obecnie są eksponowane w Mu-zeum Okręgowym w Lesznie. Witold Omieczyński, obecny dyrektor tej placówki, w przedmowie do wydanego w 2004r. Przewodnika po zbio-rach, stwierdził: Wśród grupy eksponatów, przekazywanych do zbiorów muzeum przez instytucje, najcenniejszą jest kolekcja pamiątek po braciach czeskich. To jedyny taki zespół w polskich zbiorach muzealnych dotyczą-cy wyznawców Jednoty. Tworzą go przede wszystkim naczynia liturgiczne oraz tkaniny ołtarzowe. Pierwotnie wszystkie te przedmioty stanowiły wy-posażenie kościoła pw. św. Jana w Lesznie. Raduje nas następujące zdanie: To jedyny taki zespół w polskich zbiorach muzealnych . Miasto może być dumne.

Kielichy ze zboru św. Jana. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

62

Pora zapoznać się nieco dokładniej z tym, co opisał pastor Bickerich: Z 4 starych kielichów z pozłoconego srebra 2 są późnogotyckie, zapewne z początku XVI wieku. Na podstawie jednego są rytowani Zbawiciel wska-zujący swoje rany oraz apostołowie Piotr i Paweł, inny jest obciągnięty filigranem (srebrnym drutem). Trzeci w stylu renesansowym ma na czarze i trzonie barwną emalię, do tego na trzonie tarczę z barankiem, na podsta-wie napis łaciński mówiący o śmierci ofiarniczej Zbawiciela, a na stronie spodniej datę 1564. Tradycja określa go jako kielich husycki. Przywieźli go przypuszczalnie bracia z Czech w r. 1628. Czwarty w stylu późnorenesan-sowym (około 1600) ma na podsta-wie 6 płaskorzeźb z scenami z historii dziecięctwa Chrystusa, na czarze pola kwadratowe z topem szklanym. Piąty, srebrny kielich z przykrywką o klasycznych formach podarowała gmina w roku 1823 seniorowi I. L. Cassiuszowi, później zaś spadkobiercy podarowali go z powrotem. Z 4 dzbanków do wina, roboty leszczyńskiej w latach 1688-1694, jeden został darowany według napisu od współwyznawców brzeskich ( z Brze-gu). W latach 1675 – 1740, to jest od śmierci ostatniego księcia legnickie-go i brzeskiego aż do zawładnięcia przez Fryderyka Wielkiego, reformowani z całego Śląska, szczególnie z Wrocławia i Brzegu obchodzili Wieczerzę Pańską w Lesznie. Prawdopodobnie, jeden z wymienionych wyżej kielichów należał do kościoła św. Mikołaja i został zabrany przez braci czeskich do św. Jana. Bardzo interesującą wiadomość przekazała H. Bickerich, córka ostatniego pastora zboru reformowanego. Oto krótki fragment z jej listu : Ich weiss nur, dass mein Vater 1945 einen Kelch, der noch von den boeh-mischen Brueder stammte, nach Wuppertal gebracht und dort einer refor-mierten Gemeinde uebergeben hat. Pełne tłumaczenie interesującego nas

Cyborium ze zboru św. Jana. Złocone srebro. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

63

zdania jest zaskakujące. Sędziwa córka pastora pisze m. in.: Wiem tylko, że mój ojciec w 1945r. zabrał kielich pochodzący jeszcze od braci czes-kich i przekazał go do parafii reformowanej w Wuppertalu. Czym kierował się ówczesny pastor zabierając ze sobą w niepewną wędrówkę, kielich należący do zboru św. Jana i dlaczego zdeponował go w Wuppertalu, osta-

tecznie nie wiadomo. Należy sądzić, że wymienione, cenne naczynie służy tamtejszej wspólnocie reformowanej po dzień dzisiejszy. Wiele już lat minęło od zakończenia II wojny światowej, a ciągle dowiadujemy się, jak wiele tajemnic spowija tamte, mroczne lata. Obecnie na wyposażeniu kościoła nie ma zabytkowych naczyń li-turgicznych. Wydaje się to aż dziwne, choćby ze względu na fakt, że dom Boży liczy ponad 350 lat. W tej chwili, najstarszy z posiadanych kielichów, pochodzi z połowy XIX wieku. Poświadczeniem jest dedykacja, wygra-werowana na jego podstawie: Pamiątka ofiarowana Kaplicy Więźniów w Lesznie przez X.e Maryią Sułkowską 2 października 1851. Z okresu po II wojnie pochodzi puszka do udzielania Komunii św. Również ona posiada ciekawy napis: Ofiarował dyr. Henryk Kaczmarek właściciel fabryki cu-kierków Kanold w Lesznie Wlkp. czerwiec 1948r.

Kielich i puszka. Fot. A. Przewoźny.

64

Źródło odrodzenia. Gdy chrześcijanin wchodzi do kościoła żegna się wodą święconą.

Gest ten jest uwielbieniem Boga i jednocześnie przypomnieniem sakra-mentu chrztu św., który podniósł człowieka do godności dziecka Bożego. Nie sposób więc przejść obojętnie obok chrzcielnicy. Przy niej przyjmo-wano chrzest i tak praktykuje się nadal. W jej czaszy poprzez liczne wie-ki, w specjalnym zbiorniku, przechowywano specjalnie poświęconą wodę. Wspomniał o tym Bickerich: Piękną misę chrzcielną wraz z dzbankiem chrzcielnym podarowała z okazji jubileuszu Kalwina pochodząca z na-szej gminy para małżeńska, właściciele apteki Otton Handke i Sydonia zd. Leutert, z Jeleniej Góry. Wymieniona misa pochodziła z 1909r. Wtedy bowiem uroczyście obchodzono czterechsetną rocznicę urodzin Kalwina.

W barokowej formie kielicha.Na przestrzeni długich dzie-

jów chrześcijaństwa chrzcielnica przybierała rozmaite kształty. Jed-nak najczęściej był to wygląd zbli-żony do kielicha, tak jak w naszym kościele. Wykonywano ją z różnych materiałów, zarówno z drewna jak i z kamienia, a nawet z metalu. Wystrój zewnętrzny zmieniał się w zależno-ści od epoki i panującego stylu. W dużej przestrzeni kościoła na-sza chrzcielnica wydaje się mała. I tak jest rzeczywiście, bo posiada nie-wielkie rozmiary: wysoka 112 cm i o średnicy 80 cm. Pochodzi z pierwszej połowy XVIII wieku, a wykonano ją w stylu barokowym. Drewno jest po-lichromowane i bogato złocone.

Czasza chrzcielnicy została osadzona na ośmiobocznym trzonie.

Chrzcielnica. Fot. R. Serba.

65

Obecna podstawa, w której zakotwiczony jest trzon pochodzi z 1978r. Na-leży przypuszczać, że pierwotna podstawa też była ośmioboczna i drew-niana. Sam trzon przyozdobiono wydłużonymi płycinami. Takie elementy dekoracyjne spotykaliśmy dotychczas na ambonie oraz na emporach. Pły-ciny zdobiące trzon chrzcielnicy posiadają wyraźnie profilowane krawę-dzie. Naroża czaszy zdobią festony kwiatowe. W tym momencie niejeden zada sobie pytanie: co oznacza feston? Wszak takim słowem nikt nie po-sługuje się w języku codziennym. Jest to uwaga słuszna i w związku z tym należy to pojęcie nieco przybliżyć. Dla wyjaśnia podajemy, że feston to określenie typowo architektoniczne. Zatem takie pojęcie dotyczy pewne-go detalu architektonicznego, który nawiązuje do kształtu kwiatu o rozło-żonych pączkach w otoczeniu kilku, zazwyczaj czterech liści na różnych poziomach, często uzupełnionych żabkami. I znów o niezwykłą żabkę tu chodzi. W architekturze przyjmuje ona kształt pąków lub zwiniętych liści. Mamy więc tu do czynienia z typowym elementem dekoracyjnym. Pomię-dzy festonami łatwo dostrzec podwieszone girlandy kwiatowe, które do-pełniają całą kompozycję.

Złocenia na chrzcielnicy. Fot. A. Przewoźny.

66

Ośmioboczny trzon łagodnym łukiem przechodzi w ośmiobocz-ną czaszę. Cała czasza w najszerszym miejscu została opięta profilo-wanym gzymsem. Jednak poniżej gzymsu łatwo dostrzec fryz ze splo-tów akantowych. Do dziś nie zachowało się oryginalne nakrycie czaszy. Z pewnością było ono bogato rzeźbione i złocone. Obecne pochodzi z cza-sów współczesnych. Zastanawia nas, dlaczego trzon i samą czaszę wyko-nano na rzucie ośmioboku? Kościół reformowany, dla którego wyrzeźbio-no obecną chrzcielnicę, chętnie sięgał do bogatej symboliki biblijnej i staro – chrześcijańskiej. Stąd warto przyjrzeć się bliżej znaczeniu liczby osiem.

Zagadkowy, ośmioboczny kształt. Od czasów starożytnych ósemka uchodziła za symbol tego, co

doskonałe. Również cały Kościół od początku swego istnienia był zgod-ny w interpretacji liczby osiem. W liczbie osiem widziano pierwszy dzień tygodnia, który następuje po siedmiu, a więc dzień, w którym Chrystus zmartwychwstał. Zawsze dostrzegano tajemnicę tego ósmego dnia, który nie przestaje być równocześnie pierwszym. W pierwszym dniu tygodnia,

Konwie z wyposażenia zboru św. Jana. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

67

gdy Chrystus zmartwychwstał, z pustego grobu zabłysło nowe, prawdzi-we światło. Zaczęło się nowe dzieło stworzenia. Jego początek tkwi poza wszystkim, co ziemskie. Łaska ósmego dnia w rzeczywistości wyniosła człowieka poza doczesny świat, aby nie żył więcej własnym życiem, ale żył w Chrystusie. W tym dniu staliśmy się współuczestnikami zmartwych-wstania. Liczba osiem stała się symbolem Jezusowego zwycięstwa i nowe-go stworzenia, które dokonało się w momencie chrztu. Co więcej, tajem-nica powstania z martwych naszego Pana, w (pierwszym) ósmym dniu ty-godnia, przenika wszystkie wydarzenia biblijne, które mają jakiś związek z tą, symboliczną liczbą. Spróbujmy zatem na moment spojrzeć na karty Biblii. W swoim Pierwszym Liście, św. Piotr wskazuje na osiem dusz, któ-re schroniły się w arce i ocalały z potopu, por. l P 3, 20. Sprawiedliwy Noe (...) razem z innymi ludźmi, to znaczy z żoną, trojgiem swych dzieci i żonami swych synów w liczbie ośmiu, przedstawiali symbol dnia ósme-go, w którym Jezus objawił się po swym zmartwychwstaniu. W dziejach Narodu Wybranego obrzezania nowo narodzonych Izraelitów dokonywano w ósmym dniu po urodzeniu, ponieważ cały świat został naszymi grzechami zbrukany i splamiony w owych siedmiu dniach, obrzezanie zaś wskazuje na prawdziwe obrzezanie w chrzcie. Zamiast obrzezania ciała, stosowanego przez Żydów, chrzest jest obrzezaniem serca i czyni nas nowymi stworzeniami na obraz Boga. Staro-chrześcijańskim baptysteriom celowo nadawano formę ośmioboczną. Nie należy zatem się dziwić temu, że gdy baptysteria odeszły w zapomnienie, to ośmioboczną formę bardzo często zaczęto nadawać chrzcielnicom. Ten kształt ma wymowną symbolikę biblijną. Również nasza chrzcielnica czer-pie z tego bogactwa.

68

Ambona – pamiątka po podstolim z Sochaczewa.

W języku polskim doskonale zadomowiło się słowo ambona. Używa

się go o wiele częściej niż rodzimego odpowiednika kazalnica. Jeszcze nie tak dawno w Polsce było popularne powiedzenie spaść z ambony,naokreślenie zapowiedzi przedmałżeńskich. Ambona pochodzi z języka grec-kiego, od czasownika anabainein, co znaczy wchodzić po stopniach.

Starochrześcijańska sztuka często przedstawiała Chrystusa w pozy-cji stojącej lub siedzącej na skalistym wzniesieniu, jakby na górze. Naj-częściej z tego wzniesienia malowano wypływające cztery rajskie rzeki, będące symbolem czterech Ewangelii. Ambonę w nawie kościoła można przyrównać do góry, z której Jezus głosi swoją naukę.

Teraz kilka słów wyjaśnienia odnośnie umiejscowienia naszej ambo-ny. Pierwotnie znajdowała się ona po tej samej stronie świątyni co obecnie, ale zamocowana nieco bliżej środka kościoła, dokładnie przy drugim filarze podtrzymującym emporę. Pokazują to stare zdjęcia, na których uwiecznio-no wnętrze świątyni. Taka lokalizacja była integralnie związana z liturgią kościoła reformowanego, w którym eksponowano Słowo Boże. Inaczej też była ustawiona przednia część ławek. Były one zwrócone frontem w stro-nę ambony, aby uczestnicy liturgii mogli dokładnie widzieć kaznodzieję. W związku z adaptacją wnętrza byłego zboru dla potrzeb liturgii rzymsko – katolickiej ambonę przeniesiono na obecne miejsce. Stosowne prace wy-konał Stefan Senftleben.

Nie tylko o fundatorze. Wyposażenie naszego kościoła zawsze było

skromne. Jednak w ogromnej przestrzeni wnętrza wyróżnia się wyrzeźbiona w drewnie, majestatyczna ambona. Barokowe dzieło sztuki snycerskiej pocho-dzi z 1718 r. Rok powstania tego pięknego dzieła potwierdza zachowany list fundatora Aleksandra Żychlińskiego, podstolego z Sochaczewa. Warto zwrócić uwagę na ten szczegół. W wielu bowiem publikacjach datuje się ambonę na 1720 r., a nawet

69

na 1730 r. Ambona jest polichromowana i bogato złocona. Okazuje się, że ówczesne tendencje w sztuce potrafiły znaleźć wejście nawet do surowego z założenia wnętrza kościoła św. Jana.

Nie sposób w tym miejscu nie poświęcić kilku zdań Żychlińskim. Ród Żychlińskich należał do najstarszych rodów polskich. Z końcem XVI wieku włączył się w nurt reformacji i przyjął wyznanie braci czeskich. Żychlińscy poprzez różne fundacje hojną ręką wspomagali reformatorów.

List A. Żychlińskiego . Fot. Archiwum parafialne

70

W Żychlinie, siedzibie rodowej, zbudowali zbór i objęli nad nim patronat. Miało to ogromne konsekwencje dla dalszych dziejów rodziny. Przejście do wyznania braci czeskich spowodowało pewne trudności w osiąganiu wysokich stanowisk w Rzeczpospolitej, a zawieranie związków małżeń-skich w kręgu rodzin protestanckich, w tym również niemieckich, dopro-wadziło do zniemczenia się szeregu gałęzi Żychlińskich.

W XIX wieku wróciła na łono Kościoła katolickiego gałąź rodu, do której należał Teodor Żychliński, autor Złotej księgi szlachty polskiej. W tym dziele poddał refleksji historię własnego rodu: Wiemy dobrze, że ród nasz nie odgrywał nigdy przeważnej roli w Rzeczypospolitej, ale z drugiej strony znajdujemy w pośród niego niejedne ciekawszą osobistość i wielu mężów, w szczuplejszym zakresie prowincyonalnym zasłużonych sprawie publicznej bądź to w radzie bądź na polu bitew za Ojczyznę. Hi-storya wreszcie domu Żychlińskich smutną przedstawia naukę, jak zgubną i szkodliwą dla Polski była reforma-cya... Ród nasz dotąd bujnie rozkwi-ta i nie brak mu soków żywotnych, a przecież większa połowa jego gałęzi już wynarodowiona! Odszczepieństwo religijne zapewne żadnemu domowi w Polsce nie dato się w skutkach tak bo-leśnie we znaki, jak Żychlińskim.

Doskonała snycerka. Ambona zbudowana na rzucie

ośmioboku ma wysokość ok. 5 m 40 cm. Pomimo znacznej wysokości, ca-łość roboty snycerskiej jest na bardzo dobrym poziomie i świadczy o dobrym warsztacie. Na ambonę prowadzą wą-skie schody, z jednej strony otoczone balustradą. Wejście na ambonę ozda-bia pojedynczy, duży owoc granatu. Częściowo wycięta skórka odsłania liczne ziarna. Niegdyś do granatu były przymocowane listki. Do dziś za-chował się niewielki ślad po ich zamocowaniu. Co więcej, przy wejściu na ambonę był jeszcze drugi, dokładnie taki sam owoc granatu. Owoce

Ambona. Widok z nawy kościoła. Fot. R. Serba.

71

znajdowały się na słupkach, pomiędzy którymi znajdowały się drzwiczki służące do za-mykanie wejścia. Drzwiczki były jeszcze po II wojnie, co jest widoczne na fotografiach z tego okresu. Nie wiadomo co się z nimi stało. Być może zrezygnowano z nich po prze-sunięciu ambony na obecne miejsce.

Lewą stronę wejścia na ambonę otacza balustrada. Jest ona pełna i ozdobiona płycinami. Balustrada płynnie przechodzi w kosz. Korpus przyozdobiono prostokątnymi płycinami, z wyodrębnionym ramą polem, które wypełnia motyw akantu. Warto podkre-ślić, że w dekoracji ambony nie ma dwóch jednakowych

girland ani kompozycji z liści akantu. Prostokątne płyciny przedzielają pionowe girlandy z owoców i kwiatów. Nad nimi umieszczono gzymsiki i kapitele kompozytowe, co sugeruje, że spełniają one rolę pilastrów. Mo-tyw girland powtarza się nad częścią płycin korpusu i w części baldachimu. W dole korpusu, chociaż jest zawieszony stosunkowo nisko, widać okala-jący półwałek z liści laurowych. Oczyma wyobraźni dostrzegamy, że na-wiązuje on do znanej wypowiedzi św. Pawła, o czekającym wieńcu spra-wiedliwości, który wręczy Pan, sprawiedliwy Sędzia. Sam dół posiada for-mę spłaszczonego stożka z promieniście rozłożonymi liśćmi. Stożkowate zakończenie części dolnej spina winne grono.

Bogactwo biblijnych symboli. Ambona w zewnętrznym wyrazie nawiązuje do doskonale znanej

nam przypowieści o winnym krzewie zawartej w Ewangelii św. Jana 15,

Dekoracja korpusu. Fot. R. Serba.

72

1 – 8. Istotnym w przypowieści jest werset 5, w którym Chrystus mówi o sobie: Ja jestem krzewem winnym, a wy latoroślami. Kto trwa we mnie, a ja w nim, ten przynosi owoc obfity, ponieważ beze mnie nic nie możecie uczynić oraz werset 8 zamykający perykopę: Ojciec mój przez to dozna chwały, że owoc obfity przyniesiecie i staniecie się moimi uczniami. Stąd właśnie w dekoracjach ambony znajdują się liczne symbole winnej latoro-śli i krzewu. Poza tym w dekoracjach nie brakuje różnego rodzaju owoców. Uważny obserwator dostrzeże m.in. winne grona, owoce granatu, szyszki chmielu i owoce fig. Na bogactwo dekoracji składają się także liczne kwia-ty, a wśród nich róże, słoneczniki i być może heliotrop. Dobór kwiatów i owoców nie był prawdopodobnie tylko dziełem przypadku czy mody. Te elementy mają swoją symbolikę i uzupełniają bogatą treść dzieła. Co więcej na trwałe weszły do całej sztuki chrześcijańskiej. Spróbujmy zatem nieco bliżej przyjrzeć się wymowie drzewa granatowego i figowego.

Owoc granatu, ze względu na bogactwo zawartych w nim nasion a także z racji jaskrawoczerwonego koloru, zawsze był symbolem pełni życia. Księga Liczb podaje, że wysłani przez Mojżesza zwiadowcy przy-nieśli z Kanaanu winogrona, granaty i figi. Dla Izraelitów owoce granatu były symbolem obfitego błogosławieństwa, które gwarantowało im przy-mierze zawarte z Bogiem. Nie dziwi więc, że owoce granatu wyrzeźbio-no na spiżowych kapitelach kolumn świątyni Salomona, ani to, że jabłka granatowe zdobiły obrzeża szaty najwyższego kapłana. Nawiązując do odpowiednich tekstów Starego Testamentu, Ojcowie Kościoła w owocach granatu widzieli symbol Kościoła Chrystusowego. I jeszcze jedna uwaga. W sztuce koptyjskiej drzewo granatu było symbolem zmartwychwstania. U malarzy XV i XVI wieku kroczące obok Maryi Dziecię Jezus trzyma w ręku jabłko granatu. Ono oznaczało nowe życie, które Chrystus przyniósł światu. Do tych rozważań dodajmy jeszcze jedną ciekawostkę. Trzymając w dłoni owoc granatu zauważymy na jego szczycie coś w rodzaju korony, którą tworzą zdrewniałe działki kielicha. W tym sensie posłużył on jako prototyp korony królewskiej.

Koniecznie musimy zatrzymać się nad wymową owoców figi. Chociaż te egzotyczne owoce można dość łatwo kupić, to jednak ich sym-bolika jest mało znana. Jeśli funkcjonuje w codziennym języku, to tyl-ko na sposób przysłowia. Drzewa figowe rosną w krajach basenu Morza Śródziemnego. W starożytności stanowiły jeden z głównych artykułów

73

spożywczych. W owocach drzewa figowego widziano symbol płodności. Nas jednak interesuje najbardziej symbolika biblijna. W Palestynie figi na-leżały do najbardziej popularnych owoców. Księga Liczb za ich pomocą ukazuje kontrast między ziemią obiecaną, która otrzymali Izraelici, a pu-stynią, z której przyszli, gdzie nie ma ani drzew figowych, ani winorośli, ani drzew granatowych, a nawet wody do picia. Psalm 105 powiada, że gdy Bóg okazuje zagniewanie nad swoim ludem poraża winorośle i drze-wa figowe. Z kolei prorok Habakuk tak opowiada o czasach ostatecznych, o przyjściu Boga: Na widok Twój trzęsą się góry... Słońce i księżyc stoją w swoim miejscu. Drzewo figowe nie rozwija pąków, nie dają plonu winnice. Ciekawe zdanie zawiera l Mch 14, 12: a Izrael cieszył się i bardzo rado-wał. Każdy zasiadł w cieniu swojej winnicy i figowego drzewa, i nie było takiego, kto by ich strachem napełniał. Warto zwrócić uwagę na zwrot: zasiadł w cieniu swojej winnicy i figowego drzewa. Otóż zasiadanie pod drzewem figowym było obrazem pokoju, tego pokoju, który Bóg przynosi człowiekowi. Za pomocą takiego samego symbolu prorok Micheasz przed-stawił przyszłe królestwo mesjańskie.

Podczas działalności nauczycielskiej Chrystus często używał ob-razu drzewa figowego. O takim, które nie rodzi żadnych owoców mówił, że zostanie wycięte. Tak dzieje się wtedy, gdy wiara nie będzie owoco-wać dobrymi uczynkami. W mowie eschatologicznej obraz drzewa figo-wego posłużył Jezusowi do przekazania nauki o końcu świata: Gdy jego gałązka staje się soczysta i liście wypuszcza, poznajecie, że zbliża się lato. Tak samo i wy, kiedy ujrzycie to wszystko, wiedzcie, że blisko jest, we drzwiach. I jeszcze krótka refleksja związana z liśćmi figi. One były symbolem grzechu, którym okryli się w raju pierwsi rodzice po złamaniu Bożego zakazu. Nie na tym jednak koniec. Gałązki figowe zapowiadały, że przyjdzie zmiłowanie Boże. W takim duchu pisał św. Augustyn: Jak przez drzewo wszyscyśmy pomarli, tak przez drzewo wszyscy ożyliśmy na nowo. Jedno drzewo ukazało nam naszą nagość, drugie zaś okryło nas liśćmi swojego miłosierdzia.

Księga i słońce. Ładny profil posiada parapet ambony z liściastym fryzem. Warto

zwrócić uwagę na to, co znajduje się za plecami stojącego na ambonie kazno-dziei. Ta scena przypomina nieustannie, że Pismo Święte jest darem samego

74

Boga, jest jakby Bożym listem. Oto pod baldachimem widzimy zasłonę bądź draperię przechodzącą w chmurę albo obłok. W języku biblijnym są to znaki Bożej obecności. Zasłona może również obrazować niebo, które Bóg rozcią-gnął jak tkaninę i rozpiął jak namiot mieszkalny, Iz 40, 22. Z obłoku wyłania się ręka, a więc w zamiarze artysty Boża dłoń, podająca otwartą księgę. Tylko zainteresowani sztuką wiedzą, że najstarszy w chrześcijaństwie symbol Boga Ojca to wyłaniająca się z obłoków ręka. Na zbytkach pochodzących z kata-kumb i na starochrześcijańskich sarkofagach znak ten zapowiadał pojawienie się Boga. Niewątpliwie źródłem tej inspiracji była symboliczna ręka Boża, szczególnie widoczna w wizji Ezechiela. Sam prorok tak napisał: Popatrzy-łem, a oto wyciągnięta była w moim kierunku ręka, w której był zwój księgi,Ez 2, 9.

Do pewnego czasu uzupełnieniem sceny z Bożą ręką podającą księgę były napisy, które każdorazowo mogli czytać uczestnicy reformo-wanej liturgii, oczywiście ilekroć spoglądali w kierunku kaznodziei. Otóż, na emporze z prawej i lewej strony omawianej sceny były wypisane słowa z Nowego Testamentu. Wykonano je w języku niemieckim. Napis pierw-szy: So jemand redet, dass er`s rede als Gotteswort, 1P 4, 11 oraz drugi: So seht nun darauf, wie ihr zuhoeret, Łk 8, 18. Pierwszy tekst pochodzi

Boża dłoń i Księga. Fot. R. Serba.

75

dokładnie z 1 Listu św. Piotra Apostoła. Biblia tyniecka tłumaczy go na-stępująco: Jeżeli kto ma (dar) przemawiania, niech to będą jakby słowa Boże. Werset drugi to słowa Pana Jezusa z Ewangelii św. Łukasza, które przetłumaczono następująco: Uważajcie więc, jak słuchacie. Oba zdania zawierały ważne przesłanie, adresowane zarówno dla kaznodziei, jak i dla wsłuchujących się w Słowo Boże.

Nad omawianą sceną, pod baldachimem, wyrzeźbiono promieniu-jące słońce, biblijny symbol Chrystusa, który jest wschodzącym słońcem, oświecającym tych, co w mroku i cieniu śmierci mieszkają , por. Łk l, 78n.

Motyw słońca, począwszy od dzieła stworzenia, wielokrotnie pojawia się na kartach Biblii. Jeśli chodzi o Stary Testament ważny dla chrześcijaństwa tekst stanowi wypowiedź zawarta w Księdze Malachiasza: A dla was czczących moje imię wzejdzie słońce sprawiedliwości i uzdro-wienie w jego skrzydłach, Ml 3, 20. Sam Jezus posłużył się obrazem słoń-ca na wyrażenie miłości Boga. On sprawia, że Jego słońce świeci na złymi dobrymi. Na górze Tabor, w czasie przemienienia, gdzie wobec wybranych apostołów Jezus odsłonił tajemnicę swojego bóstwa, oblicze Jego zajaś-niało jak słońce, a Jego odzienie stało się białe jak światło, Mt 17, 2. Je-śli Chrystus został nazwany słońcem sprawiedliwości, to wcale nie dziwi, że chrześcijanie pierwszych wieków modlili się zwróceni ku wschodowi. Św. Hilary z Poitiers przyrównywał logos z Ewangelii św. Jana do słońca: jego promienie są zawsze gotowe oświecać dusze ludzkie, ilekroć i gdzie-kolwiek się ku nim otworzą. Wyżej wspomniano, że w bogatą dekorację ambony wpleciono kwiaty heliotropu i słonecznika. Niech komentarzem w odniesieniu do tego ostatniego będą słowa A. Mickiewicza: Słonecznik, licem pięknym, gorejącym, kręci się za słońcem. Podobnie chrześcijanin zawsze podąża za Chrystusem.

Po tej krótkiej dygresji powróćmy jeszcze na chwilę do wyrzeź-bionej na ambonie, otwartej księgi. Niegdyś na jej stronicach znajdował się napis w języku niemieckim: Ein ewiges Ewangelium Offbg. Joh. 14,tzn. Odwieczna Dobra Nowina Apk 14, 6. Nie wiadomo, kiedy został on zamalowany bądź usunięty. Dla pełnej ilustracji warto podać cały werset, z którego pochodzą cytowane słowa: Potem ujrzałem innego anioła lecą-cego przez środek nieba, mającego odwieczną Dobrą Nowinę do obwiesz-czenia tym, którzy siedzą na ziemi, wszystkim narodom, szczepom róż-

76

nojęzycznym i ludom. Wołał on głosem donośnym: „Ulęknijcie się Boga i dajcie Mu chwałę, bo nadeszła godzina Jego sądu. Oddajcie pokłon Temu, który uczynił niebo i ziemię, morze i źródła wód”. Umieszczone w napisie słowa zawierają uniwersalistyczne przesłanie. Odwieczne orędzie mówi bowiem o możliwości podjęcia pokuty, o sądzie i ostatecznej nagrodzie.

Ażurowo – wolutowe zwieńczenie. Nad korpusem ambony możemy

podziwiać okazały, zawieszony bal-dachim. Pierwotnie, gdy ambona sta-ła przy drugim filarze, baldachim był zawieszony nieco wyżej. Wskazują na to stare zdjęcia. Pod baldachimem dostrzegamy, podwieszone, kwiatowe girlandy. Lekkość całej konstrukcji na-daje ażurowo – wolutowe zwieńczenie. Na jego szczycie dostrzegamy osadzo-ną ażurową koronę. Wieńczy ją krzyż o czterech równych ramionach. Repre-zentuje ona typowy przykład korony królewskiej.

Słowo korona pochodzi od łaciń-

Ażurowe zwieńczenie. Fot. R. Serba.

Korona. Fot. P. Michalak.

77

skiego rzeczownika corona ioznacza wieniec. W historii właśnie ona była najpopu-larniejszym symbolem wła-dzy i panowania. Ciekawym może być takt, że ten symbol z czasem uległ rozszerzeniu i oznaczał również państwo. Jako przykład niech posłuży nazwa Corona Regni Polo-niae znana z naszych, ojczy-stych dziejów. Niewątpliwie starsi czytelnicy pamiętają wezwanie z Litanii Loretań-skiej, Królowo Korony Pol-skiej, dziś już nieobecne. W odniesieniu do naszej ambo-ny korona staje się poniekąd atrybutem potęgi i mocy i pa-nowania Słowa Bożego. Wy-daje się stosownym, aby pa-trząc na koronę ambony do-strzec wewnętrzny związek z kontekstem dawnego napisu

na księdze, chodzi tu o przypomniane już wyżej słowa apokaliptycznego anioła : Ulęknijcie się Boga i dajcie Mu chwałę, bo nadeszła godzina Jego sądu. Oddajcie pokłon Temu, który uczynił niebo i ziemię, morze i źródła wód.

Niegdyś do ambony był przymocowany zegar piaskowy, zwany często klepsydrą. Według dra Świderskiego, zegar uległ zniszczeniu. Szkoda, gdyż rzadko można spotkać takie zestawienie, jakim jest am-bona z przytwierdzonym zegarem. Na kartach Pisma św. wielokrotnie mówi się o przemijaniu czasu. Wymowne są słowa ze Starego Testa-mentu: Idziemy drogą, którą nie będziemy wracać. Stąd zdaniem św. Pawła każdy czas jest stosowny do głoszenia Ewangelii. Apostoł naro-dów w Drugim Liście do Tymoteusza napisał: ... głoś naukę, nastawaj

Dawne usytuowanie ambony. Archiwum parafialne.

78

w porę, nie w porę, (w razie potrzeby) wykaż błąd, poucz, podnieś na duchu z całą cierpliwością ilekroć nauczasz, 2 Tm 4, 2.

Zaginione herby. W niektórych, starszych opracowaniach dotyczących ambony

podawano, że z przodu na baldachimie były widoczne herby Aleksandra Żychlińskiego i jego żony – Joanny Eleonory z Saliszów. Umieszczenie herbu na jakimś dziele sztuki było pewnym sposobem na przejście do hi-storii. To tak, jak gdyby dziś pozostawić swój podpis, albo parafkę. Jednak dziś można się sporo namęczyć i oglądać naszą ambonę ze wszystkich stron, a wspomnianego herbu nie znaleźć. W tym momencie każdy zada pytanie, dlaczego? Odpowiedź jest poniekąd zaskakująca, bo go po prostu nie ma. Zniknął bowiem bezpowrotnie. Zniknął przed laty i co najdziw-niejsze, miało to związek z odnawianiem i pozłacaniem ambony. Nawet niewprawne oko zauważy, że pomiędzy obecnym ażurowo – wolutowym zwieńczeniem, a usadowioną na nim koroną jest dziwny dysonans. Ko-rona wydaje się być zbyt małą w stosunku do zwieńczenia, na którym spoczywa. I jest to spostrzeżenie ze wszech miar słuszne. Nad istnieją-cym obecnie ażurowo – wolutowym zwieńczeniem ambony, w przeszłości istniało jeszcze jedno, znacznie mniejszych rozmiarów zwieńczenie. Na nim właśnie znajdowały się wspomniane herby Aleksandra Żychlińskiego i jego żony Joanny Eleonory.

Fakt istnienia mniejszego zwieńczenia potwierdzają archiwal-ne fotografie ambony. Jednakowoż nie jest to jedyny dowód. Na górze obecnego zwieńczenia można znaleźć ślady, które wskazują, że pod ko-roną jeszcze coś było. Wyraźnie widać miejsca zamocowania mniejszego zwieńczenia. Wobec tego może ktoś zapyta, co się z nim stało? Pytanie poniekąd intrygujące, bo jak może coś nagle zniknąć z kościoła. Otóż w trakcie wiele lat temu podjętej renowacji ambony okazało się, że pewne jej elementy były w stadium rozsypki. W najgorszym stanie było właśnie owo, mniejszych rozmiarów, zwieńczenie. Szkoda, że nie podjęto wte-dy próby jego odtworzenia. Można je było ocalić od zapomnienia, a tak przeminęło bezpowrotnie.

79

Ołtarzyk Matki Bożej Wspomożycielki.W naszym kościele nie ma bocznych ołtarzy, ani kaplic. Jednak za-

interesowanie wchodzących, wzbudza mały ołtarzyk w pobliżu bocznego wejścia do nawy, od strony zakrystii, nad którym umieszczono obraz. Wielu przychodzących do świątyni zatrzymuje się przy nim na modlitwę. Jest to obraz Matki Bożej Wspomożenia Wiernych. Aby móc, jak najlepiej zrozu-mieć jego przesłanie, spróbujmy choćby w zarysie prześledzić dzieje kultu Wspomożycielki i przyjrzeć się najsłynniejszym wizerunkom.

Zarys kultu. Można powiedzieć, że nabożeństwo do Matki Bożej Wspomożyciel-ki sięga początków chrześcijaństwa. Sam tytuł zawiera w sobie wszystkie wezwania, w których Kościół powierzał Najświętszej Maryi Pannie potrze-by i troski swoich dzieci. Pierwszym, który w historii Kościoła użył słowa Wspomożycielka, to św. Efrem, diakon i największy poeta syryjski. Pisze on wprost, że Maryja jest orędowniczką i wspomożycielką dla grzeszników i nieszczęśliwych. Podobnym określeniem posłużył się Grzegorz z Nazjanzu, patriarcha Konstantynopola. Pierwotne nabożeństwo do Najświętszej Maryi Panny, jako do Wspomożycielki zawierało w sobie przekonanie wiernych o wszechpośrednictwie łaski, to znaczy, że Maryja jest Szafarką Bożych łask. Do wieku XVI, powstało bardzo wiele sanktuariów, które wyrażały wiarę i ufność w skuteczność orędownictwa Maryi. W samej Italii pod we-zwaniem Maryi Wspomożycielki istnieje ponad 20 sanktuariów. Kilka obra-zów Matki Bożej Wspomożycielki zostało nawet koronowanych koronami papieskimi.

Krajem, gdzie najżywiej rozwinął się ongiś kult Wspomożycielki, była Bawaria. Tam nazywano Ją wprost Patronką. Na figurze wykonanej przez Krumpera, która była na zamku w Monachium, widniał napis Patronka Ba-warii. Pierwszy kościół pod wezwaniem Wspomożycielki w Bawarii stanął w Pasawie w roku 1624. Zasłynęła w nim rychło figura Matki Bożej, ko-pia obrazu Cranacha. Pątnicy witają Ją okrzykiem: Maria hilf!, tzn. Mary-jo, wspomagaj. Od tego okrzyku nazwano i górę i sanktuarium Maria hilf! Sanktuarium zawiadują po dziś dzień kapucyni.

Dnia 7 X 1571r. oręż chrześcijański odniósł decydujące zwycię-stwo nad flotą turecką, która bezpośrednio zagrażała Italii. Na pamiątkę

80

tego zwycięstwa papież św. Pius V włączył do Litanii Loretańskiej nowe wezwanie Wspomożenie wiernych, módl się za nami. Dnia 12 IX 1683r. zostali Turcy rozgromieni przez króla polskiego, Jana III Sobieskiego, pod Wiedniem. W podziękowaniu Matce Bożej, za to zwycięstwo, papież bł. Innocenty XI w roku 1684 zatwierdził w Monachium, przy kościele Św. Piotra, bractwo Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych, rychło podniesione do rangi arcybractwa. Wreszcie urzędowo do liturgii Kościoła tytuł Mat-ki Bożej Wspomożenia Wiernych wszedł w 1816r. Wtedy papież Pius VII ustanowił święto Matki Bożej pod tym wezwaniem i wyznaczył na dzień 24 maja. Nie był to dzień przypadkowy. Właśnie tego dnia, papież uwolniony z niewoli Napoleona, mógł szczęśliwie powrócić na osieroconą przez szereg lat stolicę Rzymską. W takim biegu rzeczy ustanowione święto było podzię-kowaniem Matce Bożej, a wymienione wyżej wydarzenia przyczyniły się do spopularyzowania kultu Wspomożycielki. Pierwszym obrazem Matki Bożej, który pod tym imieniem, ale w nowym już charakterze był czczony, to obraz Łukasza Cranacha Starszego. Znany artysta namalował ten wizerunek Matki Bożej w roku 1516 dla gale-rii elekta saskiego, Jerzego I w Dreźnie. Od roku 1622 znajdował się on w kościele kapucynów w Pasawie, gdzie zasłynął cudami. Po zwycięstwie Jana Sobieskiego pod Wiedniem sława obrazu tego tak wzrosła, że powstało tam głośne na całe Niemcy sanktuarium, a obrazy Matki Bożej Pasawskiej zaczę-ły rozpowszechniać się po świecie. W samej diecezji pasawskiej powstało ok. 150 miejsc, gdzie odbierała od wiernych cześć kopia obrazu Cranacha. W diecezji Innsbruck (Tyrol) powstało 70 świątyń ku czci Wspomożycielki z obrazem Cranacha. Łącznie w samych jedynie tych dwóch diecezjach miała Ona aż 220 miejsc kultu. W sanktuarium w Innsbrucku jest czczony obraz – oryginał Cranacha. Kościół ku czci Wspomożycielki wystawiono tu w 1657r. jako wotum dziękczynne za szczęśliwe zakończenie wojny 30-letniej (1618 – 1648). W Niemczech aż 15 jego kopii zasłynęło również łaskami. Jan Sobieski po zwycięstwie nad Wiedniem sprowadził do Warszawy figurę Matki Bożej z Passau (kopia obrazu cudownego) i umieścił ją w centralnym miejscu stolicy, na Krakowskim Przedmieściu, gdzie do dnia dzisiejszego można ją oglądać.

Obraz Matki Bożej, Pasawskiej Wspomożycielki, nie był jednak jedynym. Powstało wiele innych. Wszystkie jednak miały ten sam charak-ter, zostały wzniesione jako wotum dziękczynne za odniesione zwycięstwo

81

wojenne, gdy się ważyły losy Kościoła albo poszczególnych narodów. Do najgłośniejszych sanktuariów z tego czasu należą: sanktuarium w Passau, w Monachium i w katedrze w Amalfi, gdzie św. Alfons Liguori w 1756r. wygłaszał swoje kazania. Nowy rodział w historii kultu rozpoczyna św. Jan Bosko (1815 – 1888). On też ustala typ własny wizerunku Matki Bożej Wspomożyciel-ki Wiernych. Przywraca też jego treści pierwotne, szerokie znaczenie, nie zacieśniając go li tylko do wojennych czy politycznych wydarzeń. Typ ten nawet otrzymał nazwę wśród ludu Madonny św. Jana Bosko. Ten święty żył w czasach bardzo niespokojnych i dla Kościoła Chrystusowego wręcz groźnych. Dlatego widział on w kulcie Wspomożycielki jakiś ogólny krzyk całego chrześcijaństwa, jako wołanie do Tej, która tak skutecznie umiała do-tąd odpierać wszelkie ataki nieprzyjaciela. W tym wezwaniu widział św. Jan Bosko równocześnie jakby mobilizacje wszystkich sił synów światłości do walki z synami ciemności pod sztandarem Maryi. Zdawał sobie dobrze spra-wę, że każdy z nas ma swoje troski i potrzeby, że walka toczy się nie tylko na wielkich frontach, ale także o każdą duszę nieśmiertelną.

Najsłynniejsze wizerunki Matki Bożej Wspomożycielki. Na świecie istnieje co najmniej kilkanaście typów wizerunków Matki Bożej pod wezwaniem Wspomożycielki. Dwa są jednak najwięcej znane: pasawski i turyński. Obraz turyński należy do największych w ikonografii wśród obrazów ołtarzowych. Liczy bowiem 8 m wysokości i 4 m szeroko-ści. Obraz przedstawia Maryję jako królową, w sukni czerwonej, w płaszczu niebieskim. Na głowie ma koronę, nad którą jest druga korona z gwiazd 12. Maryja na lewej ręce trzyma Boże Dziecię w zielonej sukience i w koronie. Dzieciątko trzyma obie ręce rozłożone i wyciągnięte, jak na powitanie. Mat-ka Boża w prawej dłoni trzyma szczerozłote berło, dar sługi Bożego, księcia Augusta Czartoryskiego. Nad Maryją unosi się Duch Święty w postaci gołę-bicy. Dookoła w górze wieniec aniołów, a poniżej 12 Apostołów. W tyle, tło stanowi wzgórze Superga ze znanym sanktuarium Matki Bożej, do którego św. Jan Bosko w latach swojej młodości nieraz podążał, a u stóp wzgórza widnieje bazylika Maryi Wspomożycielki w swojej budowie pierwotnej, z jedną kopułą i dwoma wieżyczkami. Ramę potężnego obrazu stanowi obra-mowanie z barwnych marmurów i lamp wiecznych. Niezwykłe łaski zaczęły się dziać jeszcze za życia św. Jana Bosko.

82

Za cudowną uważa się również figurę Matki Bożej Wspomożyciel-ki, umieszczoną w pięknej niszy bazyliki turyńskiej, obnoszoną w czasie procesji. Według jej wzoru wykonano tysiące podobnych w świecie. Wierną kopią wizerunku Matki Bożej Wspomożycielki Turyńskiej jest obraz w ko-ściele salezjańskim w Oświęcimiu.

... gdzie króluje Jej Oblicze. Pora z tej krótkiej pielgrzymki powrócić do naszej świątyni. Tu miejsce poświęcone czci Matki Bożej wybrał ks. K. Pietrzak, ówczesny proboszcz. Ołtarz boczny wykonano 1978r., a za materiał posłużył marmur i granit. Ka-mienny ołtarzyk powstał w tym czasie, gdy w kościele była kładziona nowa, marmurowa posadzka. Wymienione prace są dziełem Edmunda Kopecia, mistrza kamieniarskiego z Leszna. Marmur pochodzi ze Sławniowic Ślą-skich. Obraz Matki Bożej Wspomożycielki, który znajduje się w naszym kościele, namalowała siostra Joanna Szymkowiak ze Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek. Dzieło siostry artystki w wielu elementach nawiązuje do omó-wionego wcześniej wizerunku pasawskiego. Na naszym obrazie Maryja została przedstawiona jako królowa. Do tej godności nawiązuje korona na głowie i berło w prawej dłoni. Matka Boża jest ubrana w czerwoną suknię. Na ramionach ma zarzucony niebieski płaszcz, którego poły podtrzymuje lewą ręką. Na tej samej ręce trzyma Dzie-cię Jezus. Dzieciątko jest ubrane w jasną koszulkę. Na głowie ma koronę. Podobnie, jak na obrazie passawskim ma Ono ręce rozłożone, wyciągnięte, jak w geście powitania. Obie postaci, z prawej i lewej strony, otaczają chóry aniołów. Obraz Matki Bożej Wspomożycielki umieszczono w pięknej, złotej ramie. Na zakończenie warto przypomnieć pieśń Gdy trwoga nas ogarnia. Tekst i melodia tego przepięknego utworu pochodzi z ok. 1890r.

Gdy trwoga nas ogarnia, Matko, wspomóż nas, I smutku skróć cierpienia Matko, wspomóż nas.

Matko, wspomagaj nas Nieustannie w każdy czas, Nieustannie w każdy czas.

83

Ołtarzyk. Fot. A. Przewoźny.

84

Największe organy w Lesznie. Obecny, okazały instrument, wyróżniający się pięknym brzmie-

niem, posiada 30 głosów, dwa manuały i pedał. Aby móc dokładnie go obejrzeć należy wejść na najwyższą emporę, zwaną potocznie organową. W tym celu musimy pokonać aż 40 stopni. Trud wchodzenia zostaje jednak nagrodzony wspaniałym widokiem na całe wnętrze kościoła. Z tej perspek-tywy widać doskonale, jak wielka jest jego kubatura. My, jednak wchodzi-my tam po to, by bliżej zapoznać się z największymi organami w Lesznie. Czas wspinaczki przeznaczmy na zapoznanie się, przynajmniej w ogól-ności z muzyką, do której dodajemy przymiotnik religijna, bo za chwilę będziemy mieli możliwość prześledzić proces powstawania niezwykłego instrumentu muzycznego, jakim były i pozostają nieustannie organy.

Organy widziane z rusztowania pod sklepieniem. Fot. autor.

85

O muzyce religijnej i powstaniu organów. Przez całe dzieje muzyka wywierała i niewątpliwie wywiera, aż po

dzień dzisiejszy, znacznie silniejszy wpływ na człowieka, niż inne rodzaje sztuki. Jednocześnie jest zbyt nieuchwytna; ginie wraz z dźwiękiem, nawet jeśli przybierze kształt zapisu nutowego. W zależności od charakteru na-straja ludzką duszę, wesoło albo poważnie, radośnie albo smutno. Muzyka religijna sprzyja duchowi modlitwy i medytacji. Kryje się w niej zdolność poruszania bez słów głębin ludzkiego serca. Gra organowa, pieśni polifo-niczne, mogą stać się odbiciem niebiańskiej harmonii i rzeczywiście do głębi wzruszać, a w rezultacie podnosić na duchu. Jednakże jest też mu-zyka, która pochodzi z piekła albo w nim ma swoje korzenie, pobudza namiętności, jest dzika, nieokrzesana i przy tym swawolna. Być może teraz niejeden z nas postawi sobie pytanie, kiedy na zie-mi pojawił się pierwszy śpiew? Odpowiedź poniekąd przynosi Biblia. Ona obwieszcza, że pierwsze melodyjne głosy rozbrzmiały na ziemi od piątego dnia stworzenia. Były to głosy ptaków śpiewających. Ich śpiew jest wyra-zem radości życia, wypływa z rozkoszy miłosnej, która wabi, gdyż pragnie się łączyć, aby rodzić życie. Choć pieśni te, rodzą się z naturalnego popę-du, to przecież są one wyrazem radości nierozumnego stworzenia, a w naj-głębszym zaś sensie, chwałą okazywaną Bogu. Można zapewne przyjąć, że Adam i Ewa w swym stanie niedotkniętym grzechem śpiewali i radowali się szczęściem, jakie było im dane w raju. Od starożytności przypisywano muzyce leczącą moc. Stary Testa-ment opowiada o Dawidzie, który swoją grą na cytrze odpędzał od Saula złe-go ducha, (l Sm 16,23). Druga Księga Królewska mówi, że prorok Elizeusz, gdy oczekiwano od niego jakiejś wskazówki od Pana, kazał przyprowadzić do siebie harfiarza, aby jego gra wprowadziła go w nastrój modlitewny. Kie-dy zaś harfiarz grał na strunach, spoczęła na nim ręka Pańska, (2 Krl 3,15). Cytowane wyżej słowa należy rozumieć w tym sensie, że proroka napełnił duch wieszczy. Nadprzyrodzona siła muzyki religijnej objawiła się w nie-zwykły sposób w czasie poświęcania świątyni Salomona: Kiedy podnieśli głos wysoko przy wtórze trąb, cymbałów i instrumentów muzycznych przy wychwalaniu Pana, że jest dobry i, że na wieki Jego łaskawość, świątynia napełniła się obłokiem chwały Pańskiej, (2 Krn 5, 13n.). W starożytności znano, wykonywane zresztą w bardzo prymitywny sposób, instrumenty strunowe, dęte i perkusyjne. Wiedza o nich jest ważna

86

dla zrozumienia późniejszej symboliki chrześcijańskiej. Pośród instrumen-tów dętych najstarszymi są syrynga i flet. O ile flet stanowi instrument znany, gorzej jest ze znajomością tego pierwszego. Syryngę budowano z kilku ułożonych obok siebie piszczałek. Za podstawowy materiał do wy-robu piszczałek służyły wydrążone kości, a także wydrążone gałązki lub trzciny. Egipskie obrazy, które spotykamy w grobowcach, przedstawiają już udoskonaloną formę fletów, i to zarówno pojedynczych, jak i podwój-nych. Stąd można wnioskować o ich częstym używaniu. Na wzór syryngi zaczęto z czasem konstruować instrumenty, w których zastosowano woreczki skórzane pozwalające wytwarzać stru-mień powietrza zastępujący dmuchanie. Te instrumenty są poprzednika-mi naszych dzisiejszych organów. Określenie organum, które znajdujemy w Psalmie 150, było jednak początkowo tylko ogólną nazwą instrumentu. Organy wodne, zwane w basenie Morza Śródziemnego organum hydraulicum, wynalazł około 140 r. przed Chrystusem w Aleksandrii me-chanik Ktesibios i były stale udoskonalane. Na czym polegała rola wody w organach hydraulicznych? Woda była elementem służącym do sprężania powietrza poprzez zanurzony dzwon. Takim sposobem wytwarzało się ci-śnienie i podciśnienie. Sprężone powietrze wychodziło rurą z dzwonu do skrzyni wiatrowej, na której stały piszczałki. W literaturze można natknąć się na informację, że organy skonstruowane przez Ktesibiosa były instru-mentem o 52 piszczałkach, ustawionych w 4 rzędach po 13 piszczałek. Organy na obszar państwa Franków sprowadzili Pepin i Karol Wielki. W drugiej połowie VII wieku papież Witalian I (657 – 672) wydał zezwolenie na wprowadzenie organów do liturgii Kościoła Zachodniego. Od X wieku stały się coraz popularniejsze, co więcej uznano je za właści-wy instrument kościelny, dla którego Rytuał Rzymski przewidział specjalne błogosławieństwo. Pierwszym, bezspornym dowodem istnienia organów pneumatycz-nych, czyli takich, w których powietrze pod ciśnieniem wytwarzane było przy pomocy skórzanych miechów, jest odwzorowanie zachowane na obe-lisku, pochodzącym z roku 393. Wzniesiono go za panowania bizantyjskie-go cesarza Teodozjusza I Wielkiego. Od średniowiecza następuje dalszy rozwój budownictwa organo-wego z coraz doskonalszymi rozwiązaniami mechanicznymi i muzycz-nymi. W XIV wieku istniały już instrumenty z trzema manuałami. Coraz

87

nowsze rozwiązania techniczne przyczyniły się do zmniejszenia ciężaru gry. Dzięki temu na organach można było grać palcami, a nie jak przedtem pięściami i łokciami. Również w XIV wieku pojawia się w organach klawiatura nożna, tzw. pedał. Początkowo jego znaczenie było raczej drugorzędne. Nie był samodzielną klawiaturą i nie posiadał własnych rzędów piszczałek. Klawi-sze pedału połączone były za pomocą linek z klawiszami manuału i służy-ły głównie do ułatwienia gry na ciężko działających klawiszach manuału. Także nasze organy wpisują się w ogólne dzieje tego niezwykłego instru-mentu i są świadectwem XIX-wiecznej myśli w tym zakresie.

290 – letnia historia. Trudno odpowiedzieć na pytanie, kiedy po raz pierwszy w kościele

św. Jana zabrzmiały organy. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że teraz dobiega końca 290 rok ich obecności. Na czym opieramy to przeko-nanie? Otóż 9 VIII 1717r. Krzysztof Szembek, biskup poznański, powołał pięcioosobową komisję, któ-rej zlecił wizytację kościołów protestanckich w Lesznie. Ówczesne prawo nakładało na biskupa taki obowiązek nie tylko w odniesieniu do kościołów katolickich, lecz także w odniesieniu do inno-wierczych, które funkcjono-wały w granicach diecezji. W sprawozdaniu komisji zna-lazło się ciekawe zdanie doty-czące zboru św. Jana. Warto je zacytować w całości: Kościół kalwiński zaś, mający stare ściany, pokryty jest nowym dachem, wewnątrz ozdobiony nowym sufitem, drewnianymi chórami i organami. Wynika z tego, że na wyposażeniu

Pogląd na emporę organową wg starego modelu kościoła. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Kulińska

88

zboru były już organy. Trzeba podziwiać działania ówczesnej gminy, która w szybkim tempie usunęła zniszczenia po pożodze z nieszczęsnego 1707r. i zakupiła organy. Ten instrument przetrwał prawdopodobnie do połowy XIX wieku. Tak przynajmniej należy sądzić ze względu na brak odpowied-nich źródeł. Zapoznawanie się z istniejącymi organami, wbrew wszelkim po-zorom, nie będzie zbyt łatwym zadaniem. W tym zakresie powodem są pewne rozbieżności związane z datą ich powstania. Najczęściej, jako czas budowy podaje się rok 1882, a jako wykonawcę firmę Gebrueder Walter z Góry. Taką hipotezę wysunął Bronisław Cepka, którego firma przepro-wadzała ostatnią naprawę instrumentu. Dziś trudno dociec na jakiej pod-stawie oparto twierdzenie dotyczące wykonawcy. Tymczasem w ogólnie dostępnym wykazie, gdzie podano wszystkie organy zbudowane przez fir-mę Gebrueder Walter, nie figuruje kościół św. Jana w Lesznie. Co więcej ów wykaz obejmuje nie tylko nowo zbudowane organy, lecz także te, które wymieniona firma naprawiała bądź udoskonalała. Trudno przypuszczać, aby znany i bogaty w tradycję zbór św. Jana, pominięto przez zwyczajne zapomnienie. Coś takiego zupełnie nie wchodzi w rachubę. Zważywszy na to, że wspomniane zestawienie, wymienia nawet małe wiejskie kościółki, to trudno byłoby zrozumieć pominięcie znacznego miasta, jakim wówczas było Leszno. W tym biegu rzeczy należy raczej sądzić, iż kto inny budował nasz instrument. Spróbujmy podjąć to wezwanie. Całkowicie nieoczekiwa-ną odpowiedź przynosi Jahrbuechlein der ev-reform. Johannis – Gemeinde z 1912r. W tym roczniku jest krótka notka poświęcona organom. Wynika z niej, że powstały one w latach 1852 – 1859, a budowniczym jest Neubauer, niewykluczone iż mógł być on związany w jakiś sposób z firmą Gebrueder Walter. Wynikałoby więc, że są niemal o 30 lat starsze niż się powszechnie sądzi. Co więcej, i to w pewnym sensie jest zaskakujące dla współczesnego odbiorcy, od samego początku zostały wadliwie zbudowane. Te uwarun-kowania sprawiły, że bardzo wcześnie, bo już w 1874r. trzeba było podjąć kroki naprawcze. Z zadaniem zwrócono się do tutejszego budowniczego organów, o nazwisku Schneider. W każdym bądź razie, jak podaje notka z 1912r., wartościowe dzieło zostało gruntownie odnowione. Jednak jak dalej zauważył autor organy nie odpowiadają już poziomowi dzisiejszej techniki. Dlatego coraz częściej myślimy o zorganizowaniu funduszu or-ganowego i prosimy o łaskawą współpomoc dobrotliwych współparafian

89

i przyjaciół tej parafii. Z powyższej relacji wynika pewność, że możemy organy datować na drugą połowę XIX wieku. Natomiast nie wiemy, czy zorganizowano zapowiadany fundusz i jakie prace podjęto. Organy znacznie ucierpiały podczas I wojny światowej. Na cele wojenne Niemcy skonfiskowali piszczałki wykonane z metali szlachet-nych, z mosiądzu i cyny. Puste miejsca w ogołoconym prospekcie zakryto brokatową zasłoną. Taki stan przetrwał do 1976r. Wtedy usunięto zasło-nę zakrywającą pustą przestrzeń po dawnych piszczałkach. W ich miejsce tymczasowo wstawiono drewniane imitacje. Atrapy wykonał stolarz, Sta-nisław Borowiak z Rydzyny. Organy doczekały się kapitalnego remontu dopiero w roku 1993. Od zapowiadanych w 1912r. napraw upłynęło zatem kilkadziesiąt lat. Ks. prob. K. Pietrzak przeprowadzenie niezbędnych prac zlecił Zakładowi Budowy i Napraw Organów Cepka Bronisław i Synowie z Popowa pod Wronkami. Zakres remontu okazał się bardzo szeroki. Wyremontowano całe wnętrze instrumentu. Wstawiono liczne nowe piszczałki cynowe i miedzia-ne. Dotychczasowe drewniane atrapy zastąpiono piszczałkami miedzianymi. Stara dyspozycja 31 głosowa została zmieniona na 30 głosową. Aktualnie organy posiadają 1897 grających piszczałek oraz 44 miedziane, pełniące funkcję ozdobną prospektu. I może jeszcze jedna ciekawostka. Największa piszczałka ma długość 4,7 m., a najmniejsza 1,6 cm. Kontuar otrzymał nową klawiaturę nożną. W manuałach dano nowe naklejki, a prowadnice klawi-szy zostały oklejone kaszmirem. Wzmocniono konstrukcję II manuału. Oba manuały i pedał posiadają oddzielne wentyle powietrzne. Odremontowane organy poświęcił ks. bp Zdzislaw Fortuniak 23 VI 1994r.

Wielka szafa i prospekt organowy.Zapoznawanie z organami kościoła św. Jana rozpocznijmy od tego

co najbardziej widoczne. Niezwykły instrument, jakim są organy jest obu-dowany tzw. szafą organową. Ma ona następujące wymiary: 6 m wyso-kości, 5,3 m szerokości i 2,7 m głębokości. Niezłe parametry, prawda? W sumie jest to ponad 86 m3, a więc kubatura bardzo dużego pokoju. Szafa organowa jest wykonana z drewna. W niej mieści się mechanizm i piszczałki. Oprócz zabudowy estetycznej szafa spełnia funkcje akustyczne i ochronne. W bocznych ścianach szafy znajdują się drzwi. Dzięki temu jest swobodny dostęp do wnętrza instrumentu, zwłaszcza wtedy, gdy trze-

90

ba naprawić jakąś usterkę lub dokonać okresowego przeglądu. Najbardziej widoczną część szafy organowej określa się mianem

prospektu. Prospekt organowy jest najczęściej bardzo ozdobny i z reguły mieszczą się w nim największe piszczałki. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że wygląd zewnętrzny jest niedoskonałym odzwierciedleniem, tego co za-wiera skomplikowane wnętrze instrumentu. Prospekt organowy z kościoła św. Jana ma powierzchnię ponad 31 m2. Wykonany został z malowanego drewna, w stylu neogotyckim. Jak już zdążyliśmy się dowiedzieć, było to w drugiej połowie XIX wieku. Powstał wtedy, gdy budowano organy i właściwie w niezmienionej formie przetrwał do naszych czasów. Cha-rakterystyczne są trzy wieżyczki, pośród których środkowa jest dwukon-dygnacyjna. Owe wieżyczki sprawiają, że sam prospekt nabiera lekkości. Wieżyczki zostały połączone wypukłymi segmentami.

Na górze prospektu, przy narożach pojawiają się sterczyny, które w architekturze gotyckiej stanowiły pionowy element dekoracyjny, przybie-rający zwykle kształt smukłej, czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem. Krawędzie ostrosłupa najczęściej dekorowano żabkami i zwieńczano kwiatonem. Pod pojęciem żabki rozumie się detal ozdob-ny w kształcie pączków lub zwiniętych listków osadzonych na łodyżce i odchylających się na zewnątrz. Z kolei kwiaton to detal architektoniczny w kształcie pączka w otoczeniu zazwyczaj czterech liści. Tych elementów dekoracyjnych, charakterystycznych dla gotyku, nie było na prospekcie organowym z kościoła św. Jana. Wprawdzie przy narożach są sterczyny, ale płasko ścięte. Są jednak trochę wyższe niż ażurowe galeryjki. Szerokie pola między wieżyczkami zamknięto ostrymi łukami. W polach umiesz-czono największe piszczałki. Neogotycki prospekt organowy doskonale komponuje się emporą organową. W szafę organową, w środku prospektu wbudowano kontuar, czyli stół gry. W kontuarze zamontowano dwa manuały i klawiaturę nożną. Jego zadaniem jest sterowanie pracą instrumentu. Podczas wykonywania da-nego utworu manuały można ze sobą łączyć. Dzięki takiemu rozwiązaniu można ustawić dowolne zestawy brzmieniowe.

Chór 30 głosów.O organach mówi się, że jest to instrument największy i niezwykły.

Poza tym jest najbardziej skomplikowany i najbardziej rozbudowany, a w

91

związku z tym najdroższy. Spotykamy go niemal wyłącznie w kościołach i salach koncertowych. Dla pewnej ilustracji pomyślmy sobie, że każda piszczałka to właściwie osobny dźwięk. Niektóre organy mają ich kilkana-ście tysięcy. Nasze zaś wyposażono w 1897 grających piszczałek. Razem tworzą 30 głosów. Jest to ogromna ilość instrumentów dętych uruchamia-nych trakturą. O tym, co to jest będzie za chwilę.

Jakie warunki musi spełniać dany instrument, aby mógł nosić za-szczytną nazwę organy? Mówimy o nich wtedy, kiedy instrument spełnia trzy podstawowe warunki: a więc dźwięk musi być wydobywany przez po-

wietrze przepływające przez piszczałki, ponadto instrument winien posia-dać trakturę i miech. Te wszystkie uwarunkowania spełniają nasze organy. Organy piszczałkowe, są największym instrumentem nieporównywalnym z żadnym innym, jaki został wymyślony i to nie tylko pod względem roz-miarów przestrzennych, ale i wielości źródeł fal dźwiękowych, mocy prze-kazywanej do otoczenia, dynamiki i różnorodności barw oraz możliwości kolorystycznych. Przewyższają nawet w wielu aspektach orkiestrę symfo-niczną, chociaż, jak wiemy, organami operuje tylko jeden człowiek.

Organy, których zharmonizowane dźwięki towarzyszą śpiewo-wi, są symbolem harmonii całego stworzenia w składaniu chwały Bogu.

Wnętrze instrumentu. Fot. P. Michalak.

92

Nasz instrument posiada 30 głosów. Każdy głos to jakby oddzielny chór składający się z piszczałek podobnych brzmieniowo. Do każdego dźwięku danego głosu przyporządkowana jest zasadniczo jedna piszczałka. Każdy glos organowy to zespół piszczałek o różnej wysokości dźwięku, ale takiej samej barwie dźwięku. Poszczególne chóry ustawione są na drewnianych skrzynkach zwanych wiatrownicami. Klapy, otwierające bądź zamykające dopływ powietrza z wiatrownic, są obsługiwane przez grającego, którym najczęściej jest organista. To wymaga nie lada mistrzostwa. Ale jak wie-my, zwykle trening czyni mistrza. W obsłudze registrów może pomagać pomocnik muzyka, zwany rejestratorem. Do włączania poszczególnych głosów służą registry. Registry dla estetyki są ozdobne. Na główkach re-gistrów wypisane są nazwy głosów oraz ich stopaż. Stopaż każdego głosu to długość największej piszczałki w danym głosie wyrażona w stopach (jedna stopa to ok. 33, 3 cm). Napisy na registrach wykonano ozdobnym gotykiem w języku niemieckim. Dla poglądu umieszczono je w tabeli.

Dyspozycja organów. Registry I manuału:

Przed remontem Po remoncie1. Bordun 16` 1. Bordun 16` 2. Principal 8` 2. Principal 8`3. Salicjonal 8` 3. Salicjonal 8`4. Doppelfloete 8` 4. Gemshorn 8` 5. Gemshorn 8` 5. Doppelfloete 8` 6. Quinte 5 1/3` 6. Quinte 5 1/3`7. Oktave 4` 7. Oktave 4` 8. Salicional 4` 8. Doppelruhrfloete 4` 9. Doppelruhrfloete 4` 9. Quinte 2 2/3` Oktave 2`10. Quinte 2 2/3` Oktave 2` 10. Oktave 2`11. Mixturfuenffach 11. Mixturfuenffach12. Trompet 8` 12. Trompet 8`Razem 898 piszczałek. Razem 898 piszczałek.

Registry II manuału:Przed remontem Po remoncie1. Gedaktfloete 16` 1. Principal 8` 2. Principal 8` 2. Portunal 8`

93

3. Traversfloete 8` 3. Vox Angelika 8` 4. Schweitzerfloete 8` 4. Gamba 8`5. Vox Angelika 8` 5. Gedaktfloete 8`6. Portunal 8` 6. Salicjonal 4`7. Gedaktfloete 8` 7. Gemshorn 4` 8. Gamba 8` 8. Waldfloete 2` 9. Gemshorn 4` 9. Quinte 1 1/3` 10. Portunal 4` 10. Mixtur 4` 11. Oboe 8` 11. Oboe 8`

W sumie 594 piszczałki. W sumie 756 piszczałek.

Klawiatura nożna, tzw. pedał:Przed remontem: Po remoncie:1. Principalbas 16’ 1. Principalbas 16’2. Violonbas 16’ 2. Subbas 16’3. Subbas 16’ 3. Octave 8’4. Quintbas 10 2/3’ 4. Basfloete 8’5. Octave 8’ 5. Choralbas 4’6. Cello 8’ 6. Mixturbas 3’7. Trompet 8’ 7. Pozaune 16’ 8. Pozaune 16’

W sumie 216 piszczałek. W sumie 243 piszczałki.

W wyniku remontu dyspozycja 31 głosowa została zmieniona na 30 głoso-wą. Po remoncie organy posiadają 1897 grających piszczałek.

Łączniki: 1. Pedalkoppel 2. Manualkoppel

Wentyle: 1. Superventil fuer Hauptwerk 2. Superventil fuer Oberwerk 3. Superventil fuer Pedal

94

Skala instrumentu: 1. Manuały c – f³ 2. Pedał C – d

Wysokość stroju: a¹ = 440 Hz.

Zawód, który zaginął. Człowiek do życia potrzebuje tlenu, a organy powietrza. Niegdyś po-

wietrze do organów było dostarczane za pomocą czterech, jednofałdowych miechów. Ze względu na wielkość instrumentu posiadały one dość spore rozmiary. Takie rozwiązanie gwarantowało stabilne ciśnienie we wszyst-kich elementach doprowadzających powietrze do piszczałek. Obecnie mie-chy są napełniane przez dmuchawę elektryczną. Dawniej pompowaniem powietrza do miechów zajmowało się dwóch kalikantów, zwanych też ka-likancistami. Niektórzy pomyślą sobie, co za dziwne określenie i na doda-tek dziś już nie spotykane. Słowo kalikant pochodzi z języka łacińskiego, od czasownika calcare czyli deptać. Przy małych orga-nach wystarczył jeden. Jeśli instrument był większy trze-ba było odpowiednio, dwóch lub więcej działających rów-nocześnie. Praca kalikan-tów polegała na naciskaniu nogami specjalnego pedału dźwigniowego, tak by otrzy-mać odpowiednie ciśnienie.

W naszym kościele mieli oni własne pomiesz-czenie we wnętrzu wieży. Nie widzieli w ogóle or-ganisty, a przecież musieli dobrze współpracować. Do wzajemnej komunikacji służył dzwonek po-ruszany mechanicznie. Właśnie nim organista informował o konieczności rozpoczęcia lub przerwania kalikowania. W naszych organach zachował się register, którym muzyk uruchamiał dzwonek. Na tym registrze napis

Miejsce pracy kalikantów. Fot. autor.

95

jest bardzo nieczytelny, oczywiście z powodu ciągłego używania. Widać, że organiści, oczywiście na ile to było możliwe, oszczędzali niełatwą pra-cę kalikantów. Dawniej, ta istotna funkcja była zawodem, który wymagał sporo sił, czyli niezłej kondycji fizycznej. W okresie międzywojennym ich zadanie przejęła turbina elektryczna. Dziś, odpowiednią ilość powietrza, zapewnia nowy silnik elektryczny. Wydatność tego urządzenia sprawia, że używa się tylko jeden miech. Jednak stare urządzenia przeznaczone dla kalikantów, zachowały się. Nie sposób w tym momencie nie przypomnieć pewnej ciekawostki. Dmuchawy elektryczne zaczęto wprowadzać już pod koniec XIX wieku, gdy wynaleziono silnik elektryczny. Jednak proces instalowania silników w kościołach w Polsce trwał jeszcze długo po II wojnie światowej. Oczy-wiście było to związane ze stanem elektryfikacji kraju i możliwościami finansowymi poszczególnych parafii. W mojej rodzinnej parafii, jako mini-stranci z radością wielokrotnie spełnialiśmy zadania kalikanta.

Najlepsza traktura. Słowo traktura pochodzi od łacińskiego czasownika traho czy-

li ciągnę. Tym terminem określa się układ łączący klawiaturę organów z wentylami otwierającymi dopływ powietrza do piszczałek. Nasze organy posiadają trakturę mechaniczną. Natomiast rejestry zostały oparte na trak-turze zasuwowo – klapowej. W pierwszym manuale i pedale zastosowano mechanizm wałkowy. W drugim manuale, ze względu na dużą odległość między klawiaturą a wiatrownicami i parokrotną zmianą kierunku powie-trza, wprowadzono drewniane abstrakty i kątowniki. Co należy rozumieć przez określenie traktura mechaniczna zasuwowo – klapowa? Najprościej można wytłumaczyć to w następujący sposób: połączenia biegnące od kla-wisza do wiatrownicy wykonane są za pomocą cięgien, listewek i wałków. Ich zadaniem jest mechaniczne przeniesienie ruchu klawisza na wentyl ot-wierający dopływ powietrza do piszczałek. Takie rozwiązanie sprawia, że po naciśnięciu klawisza pojawiający się dźwięk nie ma opóźnienia, innymi słowy zapewnia najbardziej bezpośredni kontakt organisty z uruchamianą piszczałką, bądź z całą ich grupą. Takie rozwiązanie sprawia, że muzy-cy najbardziej cenią sobie trakturę mechaniczną. Zapyta ktoś, a dlaczego właśnie taka traktura, albo jakie niezwykłe ona posiada zalety? Otóż w jej przypadku, grający poprzez płytszy lub głębszy nacisk klawisza ma moż-

96

liwość wpływania na zadęcie dźwięku. Siła nacisku sprawia, że mniej lub bardziej otwiera się klapa wentyla. Przy okazji warto wspomnieć, że obecne dokumenty w odniesieniu do strony muzycznej wyraźnie podkreślają, iż właściwym instrumentem Kościoła zachodniego jest organum tubulatum – czyli organy piszczałko-we, a wszelkie ich surogaty dopuszcza się do użytku, jako rozwiązanie przejściowe. Tym większa radość rodzi się w naszych sercach, skoro taki dostojny instrument, jakim są organy piszczałkowe, od dawien dawna jest obecny w murach naszej świątyni.

Stół gry. Fot. A. Przewoźny.

97

Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy kruszę

– czyli o kościelnych dzwonach.Trochę o historii i znaczeniu dzwonów.

Niezwykle ważnym elementem wyposażenia każdego kościoła są dzwony. Ukryte w kościelnej wieży, zawieszone gdzieś wysoko ponad na-szymi głowami, na co dzień niewidoczne, tylko dźwiękiem zdradzają swe istnienie. Obwieszczają nam ważne wydarzenia, przypominają o istnieniu kościoła, wzywają do wspólnej mod-litwy, a w ciągu dziejów informowa-ły o zagrożeniach czy też klęskach. W przeszłości mówiono, że są głosem Boga. Bez nich nie sposób wyobrazić sobie świątyni. Bez nich kościół był-by w jakiś sposób niepełny. Dzwony przypominają nam o nieuchronności naszego przemija-nia oraz o upływie czasu i może dla-tego nie bardzo chcemy zastanawiać się nad ich znaczeniem w kulturze, ich losami, sposobem wytwarzania oraz uruchamiania. Tak mocno wpi-sały się w nasze życie. Na jednym z dzwonów w katedrze w Szafusie w Szwajcarii można przeczytać takie słowa: Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy kruszę. Dzwony zamy-kały księgę ludzkiego życia. Tak wzruszająco mówi o tym Maria Konop-nicka w wierszu Dzwony:

A gdy skonał w czarnej chacie Jasieńko miły,Poszła matka prosić dzwonów, by mu dzwoniły.Mój synaczek, mój rodzony, w trumience leży;

O, zagrajcież wy mu, dzwony, z tej białej wieży!Niechaj idzie głos bijący o jasne słońce,

Przez te pola, przez te lasy z wiatrem szumiące ...

Ukryty w gęstym belkowaniu. Fot. archiwum.

98

Ciekawa jest historia tego niezwykłego instrumentu. Warto sięgnąć do niej, zanim zapoznamy się z dzwonami ukrytymi w wieży naszego koś-cioła. O dzwoneczkach wspomina już Stary Testament. Były przytwierdzo-ne na dolnym brzegu szaty arcykapłańskiej Aarona, aby słyszano dźwięk, gdy będzie wchodził do Miejsca Świętego przed oblicze Pana i gdy bę-dzie wychodził, Wj 28, 35. Jednak historia dzwonów wiąże się szczególnie z chrześcijaństwem, z rozwojem życia zakonnego. Były początkowo małe i służyły w klasztorach do dawania znaku na rozpoczęcie i zakończenie modlitw bądź nabożeństw. Jednak już w IX stuleciu weszły do powszech-nego użycia, a od XII wieku ich funkcja i kształt praktycznie nie uległy zmianie. Nie wiele wiadomo o najstarszych dzwonach z kościoła św. Jana. Warto jednak podjąć ten wątek i dlatego spróbujmy cofnąć się do począt-ków zboru. Bracia czescy otrzymali od Bogusława Leszczyńskiego przy-wilej wybudowania zboru z dzwonami. Budowę ukończono krótko przed spaleniem miasta w kwietniu 1656r. Taki sam los spotkał wszystkie miej-scowe kościoły. Nie wiemy, czy bracia czescy, swoje miejsce kultu, wypo-sażyli w dzwony. Podobnie przedstawia się ta sprawa po odbudowie wieży w 1667r. Należy sądzić, że po tym roku w zborze zawieszono dzwony. Jeśli tak było, to ich żywot był bardzo krótki, gdyż kolejny pożar strawił koś-cielną budowlę w 1707r. Z początku XVIII wieku informacje są bogatsze. Wiemy, że kolejne trzy dzwony wykonano we Wrocławiu, w zakładzie bra-ci Sebastiana i Zygmunta Goetze w 1714r. Zawieszeniu dzwonów sprzeci-wił się biskup poznański. Sprawa znalazła finał przed trybunałem królew-skim w Piotrkowie. U króla interweniował posłaniec Fryderyka Wilhelma I. Powołano się na przywilej otrzymany od Bogusława Leszczyńskiego i dzwony zawisły na wieży. Dzwony braci Goetze nie zdołały przetrwać do naszych czasów. Ze skąpych informacji wynika, że później zostały przetopione i odlane na nowo. I o dziwo, dokonano tego w Lesznie w 1833r., a wykonawcą był Karl Kalliefe. O większym dzwonie wiadomo tyle, że miał 165 cm wyso-kości i rokokowy ornament. Na dodatek został wadliwie odlany. Ten zespól dzwonów przetrwał do 1917r., czyli do czasu, gdy zostały zarekwirowane na potrzeby wojny. Obecne zostały odlane w Gdańsku w 1933r.

99

Inskrypcje.Chrześcijańska tradycja i kultura poprzez wieki uformowały nie-

zwykłe odniesienie człowieka do dzwonów. Jest to widoczne w nieco-dziennym obrzędzie ich narodzin i poświęcenia. Dzwon ma serce, żebro, płaszcz i koronę. Jest zawieszony na jarzmie (niem. Glockenstul). Ongiś wierzono, że ma duszę, a jego głos niesie do Boga słowa modlitwy zawar-te w inskrypcji na zewnętrznej stronie, czyli na płaszczu. Obok inskryp-cji na płaszczu umieszczano bogate nieraz ornamenty, herby fundatorów i dostojników, nazwisko ludwisarza i datę odlania. Zazwyczaj dzwonom nadawano imiona. W tradycji katolickiej nadawano zazwyczaj imiona Świętych Pańskich, niekiedy fundatorów, albo nazwy symboliczne, np. Tuba Dei, tzn. Trąba Boża. Powszechnie znany jest krakowski Zygmunt i gnieźnieński Wojciech. W tradycji kościoła reformowanego, ze względu na brak kultu Świętych Pańskich, wypisywano cytaty z Pisma św., zarów-no ze Starego, jak i Nowego Testamentu. Teksty z Pisma św. umieszczone na dzwonach naszego kościoła zaczerpnięto z tłumaczenia, zwanego Wulgatą. Takim mianem nazywano tłumaczenie Biblii na język łaciński, przyjęte na długie wieki i to nie tylko przez Kościół rzymsko – katolicki. Łacińskie Versio wulgata, to mówiąc najprościej tłumaczenie powszechnie używane. Ciesząca się ogromną po-pularnością Wulgata była owocem wieloletniej pracy wybitnego tłumacza Pisma św. z języków oryginalnych św. Hieronima, żyjącego na przełomie III i IV wieku. Na największym dzwonie można przeczytać zdanie: Domine, etiamsi me occidas, sperabo tamen, Hi 13, 15. Tłumaczenie: Panie, nawet, jeśli mnie zabijesz, i tak będę w Tobie pokładał nadzieję. Biblia tyniecka odnośny tekst tłumaczy: Choćby mnie zabił Wszechmocny – ufam. Cyto-wane zdanie z Księgi Hioba było prastarym mottem Jednoty i niewątpliwie nawiązywało do ich trudnego losu, zwłaszcza na ziemi czeskiej, skąd mu-sieli emigrować. Wspomniane zdanie było także mottem na wybór seniora S. Th. Turnoviusa, wychowanka Jerzego Israela. Dzwon średni posiada napis zaczerpnięty z Listu św. Pawła do Rzymian: Si Deus pro nobis, quis contra nos!, Rz 8, 31. Oto przekład tego zdania: Jeśli Bóg jest z nami, któż może być przeciw nam! Takie zarazem były ostatnie słowa wchodzące w skład starego, dziś już nie istniejącego napisu na gzymsie wokół kościo-ła. Jego istnienie potwierdza stary model zboru przechowywany obecnie

100

w Muzeum w Lesznie. Tekst na najmniejszym z dzwonów jest parafrazą słów zaczerp-niętych z Psalmu 24, 7 oraz Ewangelii według św. Łuka-sza 2, 14, O rex gloriae, veni cum pace. Jego przekład: O Królu chwały, przybądź ze swoim pokojem! Jakie to wy-mowne przesłanie, przyzna każdy. Bożego pokoju pragniemy wszyscy. Dziś skołatanym sercom po-trzeba go bardziej, niż kiedykolwiek. O rex gloriae, veni cum pace. Tego rodzaju inskrypcje można wielokrotnie spotkać na ziemi wielkopolskiej. Warto jeszcze zwrócić uwagę na sposób zawieszenia dzwonów, tym bardziej, że prawie nikt nie przywiązuje do tego większej uwagi. Bar-dzo interesujące spostrzeżenia w tym względzie poczynił znawca omawia-nej problematyki, dr Adam Górski z Pracowni Epigraficznej Uniwersytetu Zielonogórskiego, gdy jesienią 2007r. zobaczył nasze dzwony. Wydaje się poniekąd godne zastanowienia to, że dwa z nich, tj. największy i średni są tak zawieszone iż wypisane na płaszczach cytaty biblijne wskazują kieru-nek południowy, natomiast najmniejszy jest skierowany na północ. Taki sposób ukierunkowania cytatów biblijnych niejako podkreśla, że Słowo Boże adresowane jest do całego świata, do każdego człowieka. Gdy biją dzwony, Słowo Boże rozchodzi się z dźwiękiem.

Zagrożenia. Dzwony zawsze miały swoich wrogów. Niszczyło je często to,

przed czym miały same chronić i ostrzegać. Padały pastwą płomieni podczas pożarów, ginęły od piorunów i nawałnic, a nierzadko z rąk na-jeźdźców.

Wiele spustoszenia spowodowały obie wojny światowe. Dzwony, o zgrozo, stały się cennym surowcem do produkcji armat. Powszechnie doszło do tego w okresie I wojny światowej. Na początku 1917r. Pruskie Ministerstwo Wojny ogłosiło, że oddawanie dzwonów, to cel patriotyczny. W marcu tego roku ustalono odszkodowanie w wysokości 1 marki za ki-logram dzwonu. Rozpoczęto masowe rekwirowanie na wojenne potrzeby.

Inskrypcja: O rex gloriae, veni cum pace. Fot. A. Przewoźny.

101

Taki los podzieliły również dzwony z wieży św. Jana. Ocalał tylko naj-mniejszy z 1710r., ale o nim opowiemy osobno. Po ustaniu działań wojennych w 1918r., trzeba było czekać wiele lat, aby znów z kościelnej wieży św. Jana rozległ się dźwięk dzwonów. Nowe dzwony zostały odlane w stoczni gdańskiej w 1933r. Poświadcza-ją to napisy: Fuberunt me navalia Gedanensia A. D. 1933. Takie jedno-brzmiące inskrypcje znajdują się na każdym z dzwonów. Powyżej, nad każdą inskrypcją mówiącą o miejscu odlania, znajduje się nazwa naszego miasta Lesnae 1933. Jako ciekawostkę warto podać, że największy dzwon ma średnicę 140 cm, a obwód na dole płaszcza wynosi 440 cm.

Czarne chmury zawisły nad dzwonami, gdy wybuchła II wojna światowa. Już w październiku i grudniu 1939r. władze niemieckie wydały rozporządzenia o konfiskacie wszystkich wyrobów artystycznych w zbio-rach państwowych, kościelnych i prywatnych. Powołano nawet specjali-styczne firmy do zdejmowania dzwonów. Transportowano je do Hamburga. Z terenów Rzeczypospolitej okupanci zrabowali ponad 42 000 dzwonów. Było to zbiorowe uderzenie w serce narodu, wszak niemal każdy dzwon miał od kilkudziesięciu do kilkuset ofiarodawców. Wystarczy te cyfry po-mnożyć przez 42 000. Największe straty odnotowano w dzwonach, odla-nych w dwudziestoleciu międzywojennym. Szczęśliwie ocalały dzwony

Zespół dzwonów. Fot. A. Przewoźny.

102

św. Jana, chociaż pochodziły właśnie z tamtego czasu. Ocalały ze wzglę-du na ewangelicką niemiecką społeczność, która przynależała do św. Jana i ówczesnego pastora W. Bickericha.

Symbolika dzwonów.Dzwony ogłaszają ważne wydarzenia i zwołują na modlitwę.

W dawnych dziejach nieraz biły na trwogę i przestrzegały przed nadcho-dzącymi niebezpieczeństwami. Aczkolwiek, to zadanie przejęły wszech-obecne środki przekazu, to jednak dostojne bicie dzwonów przypomina o upływie czasu, o nieuchronności przemijania ludzkiego życia. Być może obecnie, gdy informacje rozprzestrzeniają się lotem bły-skawicy, dźwięk dzwonów nie ma już takiego znaczenia, jak w przeszłości, ale czy ktoś może wyobrazić sobie procesję Bożego Ciała albo Wielkanoc bez radosnego brzmienia rezurekcyjnych dzwonów? Oto fragment teks-tu jednej z pieśni wielkanocnych: Alleluja biją dzwony, głosząc w świata wszystkie strony, że zmartwychwstał Pan. Alleluja, Alleluja, Alleluja. Biją długo i radośnie, że aż w piersiach serce rośnie, triumf prawdzie dan: Alle-luja, Alleluja, Alleluja. Do głębszej refleksji zachęcają słowa Ojca św. Jana Pawła II, który pośród licznych pielgrzymek, 19 III 1995r. odwiedził wło-ską odlewnię dzwonów. Wtedy, podczas pobytu w ludwisarni Marimelli, wypowiedział znamienne słowa: Każdy z nas nosi w sobie bardzo wrażliwy dzwon. Ten dzwon to serce. Pragnę, aby wszystkie serca rozbrzmiewały zawsze najpiękniejszymi melodiami.

Zawsze żywe.Dzwon emituje

dźwięk na różnym poziomie, im jest większy, tym wyda-wany dźwięk jest niższy. Ja-kość dźwięku zależy od wagi, wielkości, kształtu oraz stopu. Właśnie materiał, z którego odlewa się dzwon ma ogrom-ne znaczenie dla dźwięku. Do wykonania dzwonu używa się brązu, zwanego niegdyś Przedwojenny widok z dzwonnicy. Archiwum H. Bickerich.

103

spiżem. Jest to dobrany w odpowiednich proporcjach stop miedzi i cyny, bywa, że z dodatkiem złota lub srebra. Im więcej zawiera cyny, tym dźwięk jest jaśniejszy i delikatniejszy. Reszta jest pilnie strzeżoną tajemnicą lu-dwisarni.

Każdy dzwon ma własną tonację i osobliwe brzmienie. Jednak niepowtarzalny efekt akustyczny i prawdziwy koncert daje współbrzmie-nie kilku dzwonów. Stąd w XVII wieku rozwinęło się dostrajanie melo-dyjne dzwonów, w czym przodowało ludwisarstwo niderlandzkie. Nasz zespół trzech dzwonów jest bardzo dobrze zharmonizowany. Uroczyste dźwięki, pięknie zestrojone głoszą światu: To jest prawdziwie dom Boży i brama niebios.

Dzwonnik dawniej i dziś.Na placu kościelnym

w 1894r. zbudowano mały do-mek, zwany domkiem dzwon-nika. Zadaniem dzwonnika było obsługiwanie dzwonów. Jego praca nie należała do łatwych. Wymagała siły i do-brej kondycji fizycznej. Nie-gdyś dzwon uruchamiano za pomocą liny. Należało przy tym przestrzegać prawideł rozruchu, bicia i wyciszania dzwonów. Za każdym razem trzeba było wchodzić na wieżę i pokonywać kilkadziesiąt stopni. Gdy uruchamiano wszystkie dzwony, potrzeba było trzech ludzi. W 1976r. nasze dzwony otrzymały napęd elektryczny, tym samym pracę dzwonnika zastąpiły silniki. Już nie trzeba było wchodzić na wieżę, gdyż w zakrystii każdy dzwon miał swój włącznik. Wystarczyło tylko go nacisnąć.

Dalsze udoskonalenie w uruchamianiu dzwonów przeprowadzono w 2005r. Pełny zakres prac związanych z dzwonami i zegarem wykonała Firma Prais z Poznania. Przeprowadzono remont serc dzwonów, zainstalo-wano sterownik z opcją sterowania dzwonami i zegarem wieżowym, nowy

Domek dzwonnika. Fot. autor.

104

młotek do wybijania godzin i antenę DCF. Dziś pracą dzwonów, zaprogra-mowaną na cały rok, steruje komputer Apollo.

Dzisiejsze rozwiązania techniczne dotyczące automatyzacji dzwo-nów, pozwalają w pełni kontrolować pracę dzwonów. Nowoczesne urzą-dzenia umożliwiają sterowanie pracą dzwonów w pełni automatyczny i co najważniejsze, bezpieczny sposób. Co dawniej było zadaniem dzwonnika, dzisiaj przejął mikroprocesor. To on przysłuchuje się, porównuje i regu-luje indywidualne wahanie każdego dzwonu, w rezultacie możemy usły-szeć, ten typowy dźwięk ręcznie poruszanych dzwonów. Wszystkie fazy

dzwonienia są analizowane przez procesor, umieszczony na elektronicznej płytce ste-rującej dzwonem, która wiel-kością odpowiada tabliczce czekolady. Procesor daje nam możliwość zaprogramowania poszczególnych faz rozruchu dzwonu, pełnej pracy i hamo-wania. Pozwala na określenie maksymalnego kąta wychyle-nia dzwonu, przez co obcią-żenie wieży jest zredukowane do minimum. Poprzez progre-sywny start można regulować nastawienie miękkości dzwo-

nienia. Taka możliwość nastawienia intensywności i skuteczności hamo-wania powoduje uniknięcie zbyt silnych uderzeń, zwłaszcza przy zakoń-czeniu dzwonienia.

Niedokładności serca dzwonu można wyregulować, celem osiąg-nięcia równomiernych uderzeń. Poprzez odpowiednie wysterowanie, tego co rozumiemy pod pojęciem wychyłu dzwonu, procesor dozuje siłę ude-rzającego w ścianę dzwonu serca i to w każdej fazie pracy dzwonu. Nie-wątpliwie ważną informacją jest fakt, że omawiane sterowanie odbywa się bezstykowo. Nie wchodzą więc w rachubę żadne łańcuszki oraz mecha-niczne wyłączniki krańcowe. Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom tech-nicznym zminimalizowano czynności serwisowe związane z regulacją,

Młotek do wybijania godzin. Fot. A. Przewoźny.

105

smarowaniem i ewentualną wymianą części zużywających się. Zastosowa-ny w układzie, czujnik magnetyczny do sterowania dzwonem, nie zużywa się mechanicznie.

Dzisiejsza automatyka, zarówno sterująca jak i napędowa, elimi-nuje niekontrolowane, czyli za silne uderzenia serca, które w rezultacie mogłoby spowodować uszkodzenie dzwonu. Minimalizuje siły działające na konstrukcję wieży, a cała praca dzwonu jest w pełni kontrolowana. Sto-sowane powszechnie, profesjonalne urządzenia nowej generacji, zapew-niają bezpieczeństwo dzwonienia i poprawiają jego dynamikę.

Milczący świadek.Obok trzech używanych obecnie dzwonów, na drewnianej kon-

strukcji wieży wisi jeszcze jeden, bardzo stary i nieużywany. Ze względu

na niewielkie rozmiary nazywa się go sygnaturką. Będąc jednak w wieży, można chwycić za serce sygnaturki by wydobyć charakterystyczny dźwięk. Ten spiżowy dzwon posiada długą historię, pochodzi bowiem aż z 1710r. Jego wymiary są następujące: średnica 52 cm, wysokość 40 cm, wysokość korony 10 cm. Wokół szyi dzwonu biegnie inskrypcja oddzielona dwoma

Najmniejszy dzwon. Fot. A. Przewoźny.

106

półwałkami. Druga inskrypcja została umieszczona na płaszczu. Obie in-skrypcje wykonano pismem wypukłym w języku niemieckim. Inskrypcja wokół szyi dzwonu brzmi: Sebastian und Sigmund Goetze goss mich in Breslau. Napis zawiera informacje o ludwisarzach i miejscu wykonania. Dokładnie tak brzmi w przekładzie na język polski: Sebastian i Zygmunt Goetze odlali mnie we Wrocławiu. W tamtejszym okresie ludwisarnia Goetze należała do znaczących i trzeba było być zamożnym, aby móc tam złożyć zamówienie. Wynika z tego, że fundatorzy dzwonu, a właściwie fundatorki, należały do zamożnych w zborze św. Jana. Bliższe wiadomości na ich temat są zawarte w inskrypcji na płaszczu. Oto inskrypcja w ory-ginalnej pisowni: F(rau) Catharina Seideln / und F(rau) Rosina Seideln / beide gebohrne Kuehnen / und Schwestern / liessen mich zur Ehre / Got-tes und zum Nutz der / Reformierten Kirchen / giessen 1710. Niemiecka inskrypcja podaje następujące dane: Pani Katrzyna Seideln i pani Róża Seideln obie z domu Kuehnen – siostry, podarowały mnie na chwałę Bożą i na użytek kościoła reformowanego, odlany (w roku) 1710.

Pochodząca z fundacji sióstr sygnaturka przechodziła różne koleje losu. Do 1713r. używano jej zgodnie z wolą fundatorek w zborze św. Jana. W 1713r. przekazano ją do gimnazjum prowadzonego przez Kościół re-formowany. Tam sygnaturka pełniła rolę dzwonka szkolnego, zwiastując przerwy w nauce, zawsze miłe uczniom. Taki stan trwał do upaństwowie-nia gimnazjum, do czego doszło na początku XIX wieku. Do łask powró-ciła po zarekwirowaniu dzwonów podczas I wojny światowej. Po zakupie dzwonów z Gdańska znowu o niej zapomniano. Lecz do dziś jest milczą-cym świadkiem historii, tej radosnej i tej trudnej.

107

Czasomierze św. Jana.Zegar słoneczny.

Nasz kościół może poszczycić się niezwykłym urządzeniem do po-miaru czasu, a jest nim jedyny w Lesznie zegar słoneczny. Taki czasomierz określa godziny na podstawie pozycji słońca. Zegar słoneczny był znany od czasów starożytnych. Jednak na kościołach zegary takie pojawiły się stosun-kowo późno, gdyż dopiero na początku VII wieku. Stało się to za sprawą papieża Sabiniana. Sabinian był papieżem od 13 IX 604r. do 22 II 606r. W czasie krótkiego pontyfikatu polecił, aby we wszystkich kościołach uży-wano dzwonów, a na murach kościelnych nakazał umieszczanie zegarów słonecznych. Interesujący jest fakt, że podobną tradycję przejęli również

bracia czescy w Lesznie. Nasz zegar słoneczny jest oryginalny, pochodzi bowiem z okresu budowy zboru. Uważny obserwator dostrzeże go na przy-porze południowej ściany kościo-ła. Mimo, że osadzono go stosun-kowo wysoko nad ziemią, jest doskonale widoczny. Zegar wy-rzeźbiono w piaskowcu. Pole ze-gara o wymiarach 60 x 80 cm ota-cza szeroka listwa. W polu tarczy z trzech stron wykuto cyfry rzym-skie oznaczające godziny. Na dole zegara upamiętniono rok 1653 i co więcej wyżłobiono także ta-

jemnicze litery N.G.L. Owe trzy litery stanowią nie lada zagadkę dla badaczy kościoła. Warto jednak podjąć pewne próby jej rozwiązania. Wątpliwe, aby litery N. G. L. miały związek z wykonawcą zegara. Być może są skrótem łacińskiego zdania: Nova Gene-ratio Lesnensis. W takim przypadku należałoby odczytać go następująco: Nowe Pokolenie Leszczyńskie. Znamienne jest to, że w 1653r. gdy budowano zbór urodzeni w 1628r. mieli dokładnie 25 lat, a właśnie w pierwszych mie-siącach tego roku do Leszna przywędrowała duża grupa wychodźców cze-

Zegar słoneczny. Fot. A. Przewoźny

108

skich. Jednocześnie trzeba pamiętać, że owe 25 lat pobytu w Lesznie to okres świetności braci czeskich pod każdym względem i w takim kontekście mogło to być swoiste przesłanie. Zresztą sam właściciel miasta Bogusław Leszczyński przyznał pierwszeństwo wyznaniu braci czeskich. Warto poświęcić kilka słów funkcjonowaniu zegara, tak bardzo współdziałającego z słońcem. Aby zegar słoneczny mógł chodzić, potrzebne jest światło. Istotną rolę odgrywa pręt rzucający cień i tym samym wskazu-jący godzinę. Górny koniec pręta jest przymocowany do ściany i odchylony od niej w stronę południową. W ten sposób tworzy pewien kąt ze ścianą pio-nową. A co z podziałem na godziny? Oznaczenia poszczególnych godzin mogą być rozmieszczone bardzo różnie. W zależności od ich położenia wy-różnia się kilka typów zegarów słonecznych. Tak więc mogą to być zegary słoneczne równikowe, poziome, czyli horyzontalne albo pionowe, zwane inaczej wertykalnymi. Zegar słoneczny na kościele św. Jana należy do ostat-niej grupy. Podziałka tarczy zegarowej składa się z linii rozchodzących się pro-mieniście od miejsca zamocowania pręta i co ciekawe, jest niejednostajna, podobnie jak przy zegarze poziomym. Najprostsze rozwiązanie występuje wtedy, gdy zegar jest ulokowany na dokładnie na ścianie południowej. Tak jest w przypadku naszego kościoła. Kościół jest budowlą orientowaną, co oznacza, że jego oś znajduje się dokładnie na linii wschód – zachód. Dzięki takiemu usytuowaniu pręt rzucający cień, odchylony dolnym końcem w kie-runku południowym, znajduje się w płaszczyźnie pionowej do prostopadłej ściany. Godzina 12 jest wyznaczona linią pionową, skierowaną w dół od punktu przymocowania pręta, zaś podziałki odpowiadające godzinom 6 i 18 przebiegają poziomo, pozostałe godziny umieszczone są symetrycznie po obu stronach godziny 12.

Zegar z fundacji Pauliny Franke. Po 250 latach od powstania zegara słonecznego, na najwyższej kon-

dygnacji wieży pojawił się drugi zegar, znacznie większy i jednocześnie bar-dziej dokładny. Wyposażony w cztery tarcze, skierowane na cztery strony świata, jest widoczny z każdego kierunku. Jego mechanizm ukryto we wnę-trzu wieży, w niewielkim oddaleniu od dzwonów. Pomieszczenie, w którym znajduje się mechanizm zegarowy jest tak małe, że gdy do niego wejdą dwie osoby to mają kłopoty z poruszaniem się. W praktyce miejsca wystarczało

109

dla człowieka, który zajmował się naprawą lub konieczną okresową konserwacją. To niezwykłe uczucie móc zobaczyć i dotknąć stary me-chanizm, a także odczytać przy-twierdzone tabliczki. Na jednej z nich poza informacją o wykonawcy ukry-tym pod skrótem D.R.P., znajduje się nawet numer seryjny 66325. Dzięki temu można by zadać sobie trud i dotrzeć do umowy o zakupie zegara z 1903r. Z tego bowiem roku pochodzi zegar wieżowy. Ufundowała go Pauli-na Franke, wdowa po właścicielu leszczyńskiego browaru. Ponoć dokumen-ty firmy, która wykonała zegar, zachowały się na terenie Niemiec. Jak wspomniano, do dziś zachował się stary mechanizm. Niestety cy-fry w polach tarcz zegarowych, wykonane pierwotnie z żelaza, uległy znisz-czeniu. Żelazo jest niezbyt trwałym materiałem, zwłaszcza, gdy wystawione jest bezpośrednio na nieustanne działanie zmiennych warunków atmosferycz-nych. Nie konserwowane systematycznie, szybko ulega korozji. Żelazne cyfry przetrwały 74 lata. Godziny oznaczono cyframi rzymskimi. Ciekawa jest pi-sownia liczby 4. Przedstawiono ją następująco IIII. My bardziej jesteśmy przy-zwyczajeni do czwórki rzymskiej w innym kształcie, a mianowicie IV.

Stary mechanizm zegara. Fot. A. Przewoźny.

110

Zegar z fundacji P. Franke repre-zentuje typowy zegar mechaniczny. Energia potrzebna do jego uruchomienia pochodziła z naciągnięcia sprężyny. Aby ją uzyskać, zegar wyposażono w odpo-wiednie obciążniki. Taki zegar nie był łatwy w obsłudze. Co pewien czas nale-żało wchodzić na wieżę i odpowiednio przez naciąganie wyregulować obciążni-ki. W praktyce ktoś musiał nieustannie czuwać nad działaniem zegara. Gdy przypadkiem przeoczono termin naciąg-nięcia obciążników, zegar po prostu się zatrzymywał. Wtedy, aby uruchomić ze-gar należało nie tylko ustawić obciążni-ki. Dodatkowo trzeba było wyjść na ze-wnątrz i na prawidłową godzinę ustawić wskazówki. Obsługa takiego zegara nie była więc prosta. Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że w latach pięćdziesiątych, w sprawie ze-

gara na wieży kościoła św. Jana, interwe-niowały ówczesne władze miasta. W piśmie skierowanym przez Prezydium MRN do parafii św. Mikołaja, która wtenczas administrowała kościołem, stwierdzono: zegary publiczne wykazują poważne różnice czasu i są niedo-statecznie konserwowane. Taki stan rzeczy jest niedopuszczalny, wprowadza bowiem dezorientację ludzi pracy, którzy na skutek niedokładności zegarów spóźniają się do pracy, naruszając tym samym dekret o socjalistycznej dyscy-plinie pracy. Zarządza się poprawę tego stanu rzeczy. Dlaczego nie napisano zegary kościelne tylko zegary publiczne? W 1977r. proboszcz K. Pietrzak zdecydował, że skorodowane cyfry należy wymienić. Podjęte prace upamiętnia tabliczka umieszczona na me-chanizmie zegara. Wykonanie nowych tarcz zlecono odlewni w Swarzędzu. Odlano je z mosiądzu na wzór poprzednich żelaznych tarcz. Wykonano rów-nież nowe wskazówki. Jednocześnie firma P. Ziętka z Mosiny przerobiła na-pęd mechaniczny zegara na elektryczny. Pozwoliło to uniknąć pracochłon-

Obciążniki zwane też wagami. Fot. M. Królikowski.

111

nego ustawiania ciężkich obciążników i częstego wchodzenia na wysoką wie-żę, gdzie był zamontowany zegar.

Podczas prac remontowych, na najwyższej kondygnacji wieży w 2005r uruchomiono ponownie nieczynny od wielu lat zegar. Prace związane z mo-dernizacją istniejącego zegara pro-boszcz W. Marzęcki zlecił firmie Prais z Poznania. Zamontowano nowy zegar matkę TRIX II oraz nowy napęd cen-tralny do czterech tarcz zegarowych. Pracą zegara steruje z zakrystii ten sam komputer, który obsługuje pracę dzwo-nów. Dziś wszystko jest w pełni zauto-matyzowane. Nawet w przypadku prze-rwy w dostawie prądu wskazówki zega-ra same ustawiają się na prawidłową godzinę. Tym samym nastąpił koniec z kłopotliwym wchodzeniem na wieżę do miejsca, gdzie znajdują się wskazówki zegarowe. Na dodatek ręczne usta-wianie wskazówek nie było czynnością zbyt bezpieczną. Dzięki uprzejmości firmy Tyliński, po zakończeniu remontu hełmu w 2004r. pozostawiono część rusztowania. To pozwoliło na swobodne doj-ście do tarcz zegarowych. Nie trzeba było budować nowego rusztowania. Proboszcz W. Marzęcki podjął decyzję o pozłoceniu tarcz zegarowych. Pra-ce pozłotnicze prowadzono na przełomie kwietnia i maja 2005r. Wykonano je w Zakładzie Malarsko – Pozłotniczym Jerzego Gbiorczyka z Leszna. Po gruntownym oczyszczeniu, wskazówki, cyfry i obręcze zostały pokryte 24-karatowym złotem. Teraz są piękną ozdobą kościoła i miasta. Warto wspo-mnieć, że jedną z czterech tarcz, J. Gbiorczyk jako właściciel zakładu i zara-zem były parafianin, wykonał w prezencie dla naszego kościoła.

Klepsydra.W dawnych czasach na wyposażeniu kościoła, gdy jeszcze był zborem

reformowanym, znajdował się trzeci czasomierz, zwany klepsydrą. O istnieniu klepsydry wspomniał Bronisław Świderski w swojej książce Ilustrowany opis

Tarcza zegarowa od strony wschodniej. Fot. autor.

112

Montaż wskazówek. Fot. E.Baldys.

113

Leszna i ziemi leszczyńskiej. Zegar w przestrzeni kościoła pokazuje namacalnie, że czas jest darem Bożym. Wszystko zależne jest od czasu, ostatecznie od Boga, gdyż On go udziela. Klepsydra ze zboru św. Jana stanowiła rodzaj klepsydry piaskowej. Na żelaznej rączce przytwierdzono ją do barokowej ambony. Miej-sce głoszenia Słowa Bożego i urządzenie odmierzające czas stanowią niezwykłe zestawienie. Nie sposób nie przypomnieć tutaj słów mędrca Koheleta: Wszystko ma swój czas, i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem. Jest wyznaczona godzina na spotkanie z Bogiem i zasłuchanie się w Jego Słowo.

Dziś klepsydra poszła w prawie zapomnienie, choć można spotkać go-spodynie, które używają jej do odmierzania czasu koniecznego do ugotowania jajek. Jak działa klepsydra? Taki czasomierz składa się z dwóch szklanych ba-niek, z których jedna znajduje się dokładnie nad drugą i jest wypełniona okre-śloną ilością drobniutkiego piasku. Obie bańki łączy rurka, przez którą w ściśle określonym czasie przesypuje się piasek. Klepsydra w zależności od budowy jest w stanie odmierzać czas od kilkudziesięciu sekund do doby. Klepsydra kościelna zapewne pomagała orientować się w przebiegu nabożeństwa i niewątpliwie stanowiła też cenną wskazówkę dla kaznodziei.

Kłopotliwa wskazówka. Ten tytuł jest troszkę przewrotny, bo nie o wskazówce w znaczeniu potocznym chcemy mówić. Otóż w trakcie prac remontowych pod dachem kościoła, jesienią 2007r., odkryto starą wskazówkę zegarową, Jest ona wykonana z żelaznej blachy i w licznych miej-scach uszkodzona. Znaczne wymiary sugerują, że po-chodzi ona z zegara wieżowego. W związku z tym poja-wia się pytanie, na jakiej tarczy zegarowej się znajdo-wała? Zachowany w miejskim muzeum, stary model kościoła pokazuje, że przed fundacją P. Franke był już na wieży zegar, który posiadał tylko jedną tarczę od strony południowej. Być może odnaleziona wskazówka ma pewien związek z tym czasomierzem. W marcu 2008r. przekazano ją do Muzeum Okręgowe-go w Lesznie.

Odnaleziona wskazówka. Fot. A. Przewoźny.

114

Lesnae exscidum – o pierwszym spaleniu miasta i kościoła.

Powyższy, łaciński podtytuł zaczerpnięto z dzieła J. Komeńskiego Lesnae exscidum. Autor nawiązał w nim do jednego z tragiczniejszych wy-darzeń w dziejach miasta i kościoła św. Jana. Nowo wybudowany i jeszcze nie poświęcony zbór braci czeskich, został zniszczony wskutek do dziś nie-wyjaśnionych przyczyn pożaru, który wybuchł znienacka 29 IV 1656r. Ów rok nieodzownie kojarzy się z czasem, który przeszedł do historii jako potop szwedzki. Nagle, jakby z dnia na dzień, przy tym w sposób niespodziewany i zaskakujący, rozwijające się w szybkim tempie miasto, zostało całkowicie obrócone w perzynę. Wraz z nim w gruzach legły wszystkie kościoły: nowo wzniesiony zbór Jednoty, czyli św. Jan, dalej oddany przed wielu laty bra-ciom czeskim św. Mikołaj, katolicki kościół św. Ducha oraz luterański zbór świętego Krzyża. Wówczas w mieście, będącym w stadium największego rozkwitu, takiego obrotu sprawy nie spodziewał się chyba nikt. Zniszczenie Leszna wymaga nieco szerszego naświetlenia. W 1655 r. nad Polską zaczęły gromadzić się czarne chmury. Latem tego roku woj-ska szwedzkie wkroczyły na ziemie Rzeczpospolitej. Nieoczekiwanie pod Ujściem 25 VII 1655r. skapitulowało wojsko polskie, składające się z po-spolitego ruszenia szlachty wielkopolskiej i piechoty łanowej. Trudna sytu-acja militarna oraz niechęć znacznej części szlachty wobec króla Jana Kazi-mierza sprawiały, że poszczególne miasta i oddziały wojskowe poddawały się Szwedom niemal bez walki. W wirze wydarzeń za sprawą Bogusława Leszczyńskiego znalazło się Leszno, a za sprawą duchownych i świeckich seniorów, zwłaszcza Jana Amosa Komeńskiego i Jana Jerzego Schlichtynga, całe środowisko braci czeskich. Mamy tu na myśli zwłaszcza przybyłych w ramach ostatniego exodusu z 1628r., którzy żyli nadzieją powrotu do oj-czyzny, przy najbliższej możliwej okazji. Warto w tym miejscu poświęcić kilka zdań B. Leszczyńskiemu i J. Schlichtyngowi. Ci ludzie odegrali bowiem niemałą rolę w burzliwych, a zarazem tragicznych dla Polski i Leszna wy-darzeniach w 1655 i wiosną 1656r. Bogusław Leszczyński (1612 – 1659), wychowany w wyznaniu braci czeskich, dziedzic Leszna, był uczniem J. Ko-meńskiego. Studiował na kilku uniwersytetach europejskich.

115

Razem z J. Jonstonem, a do-kładniej w jego towarzystwie, odbył podróż po Europie. W 1642r. opuścił szeregi bra-ci czeskich i przeszedł na ka-tolicyzm. Wkrótce rozpoczął karierę polityczną. Jako sta-rosta generalny rywalizował z Krzysztofem Opalińskim o wpływy na ziemiach Wiel-kopolski. Poparł wybór Jana Kazimierza na króla Polski. W rezultacie na sejmie w 1650r. otrzymał eksponowa-ne stanowisko podskarbiego wielkiego koronnego. Jednak jego prywatne interesy wzię-ły górę nad wiernością wobec króla. Chociaż wcześniej op-tował za Janem Kazimierzem,

to w czasie potopu szwedzkiego podejmował próby pertraktacji ze Szwedami.

Jesienią 1655r. zachęcał króla Karola Gustawa, aby rozlokował za-łogi szwedzkie w miasteczkach położonych na granicy ze Śląskiem. Celem takiego posunięcia było odcięcie od zaplecza jakie, dla rozwijającego się ruchu partyzanckiego, stanowiły ziemie podlegające zwierzchnictwu au-striackich Habsburgów, znienawidzonych przez innowierców. Co więcej w Głogówku rezydował król Jan Kazimierz. Karol Gustaw, który co prawda butnie zapewniał, że król polski raz wygnany już więcej nie powróci, mimo wszystko z zachęty Bogusława skorzystał i polecił granicę ze Śląskiem za-bezpieczyć. Z takiego rozwiązania sprawy skorzystał nie tylko król szwedz-ki, ale i B. Leszczyński. Przypomnijmy, że w tamtym okresie Leszno było położone w pasie nadgranicznym. B. Leszczyński podejmował coraz to nowe przedsięwzięcia. W lu-tym 1656r. podskarbi koronny wraz J. Schlichtyngiem udał się do Prus Kró-

Bogusław Leszczyński. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

116

lewskich na spotkanie z Karolem Gustawem, królem szwedzkim. Niestety owa misja zakończyła się niepowodzeniem. Oddajmy głos J. Komeńskiemu, który niewątpliwie na ten temat rozmawiał z Bogusławem, a jego wyprawę w Lesnae exscidum zrelacjonował następująco: pan dziedziczny, podskar-bi koronny, udał się, mimo złego stanu zdrowia, do Prus, aby pozdrowić króla szwedzkiego i aby w jakikolwiek sposób zatroszczyć się o dobro swej ziemi; lecz z początkiem kwietnia powrócił do Leszna, nie rozmówiwszy się z nim, ponieważ król był zupełnie zajęty i przerzucał swe wojsko z miej-sca na miejsce. Ta okoliczność sprowadziła w dziwny sposób nienawiść i na niego i na miasto, jakoby spiskował z Szwedami przeciw ojczyźnie, nie będąc nigdy szczerym wobec Kościoła, nie będąc nigdy wiernym obywate-lem ojczyzny swej. Więc o tyle silniejszą ziali nienawiścią i podnosili groźby przeciw niemu i przeciw miastu. W lutym 1656r. pan dziedziczny, podskarbi koronny powinien znać doskonale nastroje strony polskiej. Nic dziwnego, że w Rzeczpospolitej nieszczęsną wyprawę Bogusława odczytano jako akt zdrady, a Leszno zapłaciło najwyższą cenę. Drugą interesującą nas postacią jest Jan Schlichtyng, z pochodzenia Niemiec. Był podstarościm kaliskim i świeckim seniorem generalnym Jed-noty. Był lubiany wśród szlachty wielkopolskiej, o czym świadczy fakt, że wielokrotnie wybierano go posłem na sejmy. Z niezwykłą gorliwością bronił praw dysydentów. Jednocześnie, najpierw w imieniu Rafała VII, a od 1636r. Bogusława Leszczyńskiego zarządzał miastem. Reprezentował podobną li-nię polityczną, jak kolejni właściciele miasta. Przyczynił się do zniemczenia czeskiej gminy i do liczebnego wzrostu ludność luterańskiej w Lesznie. Do dziś niejasna jest rola, jaką odegrał pod Ujściem, gdy nieoczekiwanie Wiel-kopolskę oddano w ręce szwedzkie. Później zdecydowanie zaprzeczał, jako-by brał udział w zawarciu układu o niesławnej kapitulacji przed Szwedami. Słusznie J. Dworzaczkowa określiła go, jako szarą eminencję Wielkopolski.

Szwedzi w Lesznie. Pierwsze tygodnie po zajęciu Wielkopolski przez Szwedów w Lesz-nie przebiegały spokojnie. W przeciwieństwie do nieodległego Kościana najeźdźcy nie pozostawili tutaj swojej załogi. Ze względu na protestancki charakter miasta nie było takiej potrzeby. Załoga szwedzka w Lesznie za-kwaterowała się stosunkowo późno, dopiero wtedy, gdy zaczęły działać polskie oddziały partyzanckie. O tym, jak bezkompromisowi byli polscy

117

partyzanci świadczą walki pod Kościanem. 4 X 1656r. oddział dowodzony przez Krzysztofa Żegockiego, starostę babimojskiego, zdobył okupowane przez Szwedów miasto. W zasadzce przygotowanej przez odważnego sta-rostę zginął landgraf Fryderyk Eschweg von Hessen, notabene, gdy wracał ze skarbami zrabowanymi z kościołów. Fryderyk heski ożenił się z Eleono-rą Katarzyną, siostrą Karola Gustawa, późniejszego króla szwedzkiego. Po zaatakowaniu Polski przez wojska szwedzkie zaciągnął się na służbę króla i zapewne nie spodziewał się takiego końca swojego żywota. Współcześni mówili o nim szalony Fryc. W każdym razie po śmierci dalsze losy ciała landgrafa były związanie ze zborem braci czeskich. Po odnalezieniu ciała pod Kościanem, przewieziono je do zboru św. Jana w Lesznie. Stąd mia-ły być zabrane do rodzinnych stron landgrafa. Pogrom Szwedów w nieod-ległym Kościanie wzbudził panikę w Lesznie. Przez kilka tygodni, dniami i nocami na murach miasta trzymano liczne straże. Rozwój wydarzeń spowodował, że również w Lesznie znalazła się załoga szwedzka. Do miasta skierowano trzy kompanie rajtarów, dowodzo-ne przez majora Lindwurma. Jeśli chodzi o liczebność Szwedów podaje się

Pogląd na obwarowanie miasta.

118

różne cyfry. W najlepszym wypadku było to około 300 żołnierzy. Miasto mogło być bronione dodatkowo przez 2000 mieszczan zobowiązanych do posiadania broni palnej. Początkowo Szwedów przyjęto chętnie. Wkrótce jednak okazali prawdziwe oblicze. Plądrowali okolice, przede wszystkim ra-bowali kościoły i klasztory. Profanowali katolickie miejsca kultu, zakładali ornaty, pili wino z kościelnych kielichów. Poniekąd powodem nieszczęścia dla Leszna było to, że gromadzono tu zrabowane w okolicy skarby kościel-ne, lecz nie była to jedyna przyczyna. Szwedzkie zagony bowiem bez litości grabiły także dwory szlacheckie i wioski. Niemiłosiernie łupiono i zabija-no chłopów. Najeźdźcy szwedzcy byli krwiopijcami, a za ulubione zajęcie poczytywali sobie rozbój. Ich barbarzyńskie zachowanie tylko potęgowało wrogość Polaków. Nietrudno zrozumieć, dlaczego tak wielka liczba chłopów stanie później pod murami Leszna. W wielu miejscach na ziemi leszczyń-skiej niesławny pobyt oddziałów szwedzkich zapisał się nawet w pamięci ludowej.

Regiment Wacława Sadowskiego. Aby rozumieć nastroje ówczesnej strony polskiej należy wspomnieć jeszcze jedną, właściwie mało znaną sprawę. Po zajęciu Wielkopolski puł-kownik Wacław Sadowski z wydatną pomocą Szwedów zaczął organizować regiment. Wacław był synem barona Jerzego Sadowskiego ze Slaupna. Przez pewien czas w Slaupnie wychowawcą i nauczycielem synów barona był Ko-meński. Do Leszna przybyli razem z dużą grupą emigrantów 8 II 1628r. Bracia Sadowscy o stworzeniu własnego wojska myśleli już w 1654r. Na czele stworzonej przez siebie formacji chcieli wkroczyć na ziemie czeskie i wzniecić powstanie przeciw Habsburgom. Komeński chociaż odnosił się z rezerwą do takiego pomysłu, w miarę możliwości pomagał, wykorzystując swoje kontakty z Siedmiogrodem i Sztokholmem. W skład regimentu według wzoru szwedzkiego wchodziło kilkuset żołnierzy. Odział tworzony przez Sadowskiego otrzymał od króla szwedz-kiego salvagwardię, czyli rodzaj listu żelaznego. Leszno i Wschowa miały to przedsięwzięcie wesprzeć sumą 21 tysięcy talarów. Na ten cel Komeński pożyczył radzie miejskiej Leszna 500 talarów. Wymienione miasta stały się równocześnie punktami werbunkowymi. Regiment Sadowskiego nie uzyskał nigdy pełnego stanu osobowego i nie poprowadził braci do ojczystych stron. Co więcej jego działania mogły

119

tylko sprowokować większą nienawiść do czeskich mieszkańców Leszna. Oddział Sadowskiego podporządkowano generałowi Muellerowi, a ten skie-rował go do oblężenia Jasnej Góry. Ostatecznie niepełny regiment wykru-szył się pod koniec 1656r. W legendzie Sadowski przetrwał jako człowiek gwałtowny i ludziom niemiły. Michał Rawita – Witanowski w opracowaniu zatytułowanym Ilustrowane okolice Piotrkowa opowiada legendę o śmier-ci pułkownika. Nastąpiła ona pod zamkiem w Gorzkowicach. Po nieuda-nym zdobyciu Jasnej Góry, Sadowski skierował swoje kroki na gorzkowicki zamek. Mieszkała w nim piękna wdowa, która wzgardziła pułkownikiem zdrajcą. Gdy go zobaczyła, wysadziła zamek w powietrze.

Jesienią 1655r. rozgorzały walki partyzanckie, a następny rok przy-niósł nasilenie działań. Nawet w warownych miastach załogi szwedzkie były zagrożone. Także do Leszna docierały głosy, że należy zniszczyć haereticum nidum, tj. gniazdo herezji. Określenie to przekazał Komeński w Lesnae ex-scidum. Mieszkańcy Leszna, w zdecydowanej większości czeskiego i nie-mieckiego pochodzenia, przy tym zwolennicy Karola Gustawa, wyczuwali grożące niebezpieczeństwo. Zastanawiali się nad tym co robić na wypadek, gdy polskie oddziały staną u bram miasta, czy zabiegać o wzmocnienie za-łogi szwedzkiej, czy uciekać na bezpieczny Śląsk. Jesienią 1656r. Komeński napisał Panegyricus Carolo Gustavo, w którym wyraził niekłamany podziw dla króla szwedzkiego. Sam autor twierdził później, że uczynił to z inspiracji Schlichtynga. Na początku grudnia 1656r. Komeńskiego odwiedził Kometka, z pochodzenia Czech i zarazem pokojowiec na dworze szwedzkim. W trak-cie spotkania Jan Amos wręczył mu list do króla Karola Gustawa, w którym zapytywał, jak ma postąpić i czy ma wyjechać z Leszna. Być może miał

Panorama. (1650r.)

120

nadzieję, że otrzyma od Karola Gustawa jakąś misję wymagającą wyjazdu. Ostatecznie sprawa opuszczenia Leszna skomplikowała się z powodu śmier-ci seniora Wacława Lochara. Zmarł on w styczniu 1656r. W tej sytuacji, Komeński jako jedyny biskup, przejął obowiązki duszpasterskie przy zborze św. Jana. Obecność Komeńskiego oraz fakt, że na miejscu pozostały jego rękopisy i biblioteka, dodawały poczucia pewności nie tylko mieszkańcom czeskiego pochodzenia, ale i pozostałym. Było to istotne, gdy do Leszna zaczęły docierać przerażające wieści o rzezi dokonanej na Niemcach w Wie-luniu, zdobytym przez Żegockiego 7 I 1657r. Rozwój wypadków mógł po-niekąd umocnić różnowierców w przekonaniu, że nie ma innego wyjścia, jak tylko pozostać u boku Szwedów. Józef Łukaszewicz zachowanie braci czeskich ocenił następująco: Czescy mieszkańce Leszna, doznawszy nieprzyjemności od Katolików, zapo-mnieli, że Polska w nieszczęściu dała im przytułek: przerzucają się całkiem na stronę Szwedów, których za swoich zbawców poczytują. W istocie prote-stanccy Szwedzi byli im bliscy duchowo. Co więcej ze Szwedami wiązali nadzieję na powrót do swej ojczyzny. Byli przekonani, że zwycięstwo Szwe-dów nad Polską doprowadzi do wznowienia walki z austriackimi Habsbur-gami, a w konsekwencji doprowadzi do wolności Czech. Taką nadzieję miał Komeński jeszcze wiosną 1656r., pomimo że Polacy coraz śmielej poczynali sobie z doskonale uzbrojonymi Szwedami. Wtedy napisał odezwę Evigilia, Polonia, w której apelował do Polaków o porzucenie błędów papieskich. Trudno o lepszy dowód braku poczucia rzeczywistości, tak postawę Komeń-skiego skomentowała Dworzaczkowa. Wyczucia ówczesnej rzeczywistości nie miał B. Leszczyński. Po nieszczęsnych zabiegach o audiencję u króla szwedzkiego został oskarżony o zdradę. Od swoich krewnych, piastujących wysokie urzędy w Rzeczpospo-litej, otrzymał ostrą reprymendę. Ci sami krewni stanęli zarazem w jego obro-nie, gdy król Polski Jan Kazimierz chciał go pozbawić wszelkich urzędów. Możny wojewoda łęczycki – Jan Leszczyński, broniąc Bogusława, orzekł: pan podskarbi ... chudzina, dał się uwieść. Zaś winą za całe zamieszanie obarczono Schlichtynga. Okazuje się, że zawsze bogaty łatwiej uniknie kary. Wracając do sprawy, obecność Schlichtynga w Lesznie, na którego spadło całe zło, nie wróżyła nic dobrego. Sam Bogusław ciągle wierzył w zwycię-stwo Szwedów. Na rozdrożu znalazł się Komeński. W pierwszych dniach kwietnia przybył do niego Kometka. Zaproponował, aby uczony opuścił

121

Leszno i wyjechał razem z nim do obozu Karola Gustawa. Mimo na-mowy przyjaciół postanowił po-zostać. Natomiast B. Leszczyński 18 kwietnia wyjechał do Wrocła-wia. Z pewnością nie przypusz-czał, jaki los czeka jego miasto, choć teraz, gdy oddziały polskie były w pobliżu, liczył się z zaję-ciem Leszna. Na wszelki wypadek w ręce Schlichtynga przekazał list adresowany do rady miejskiej, w którym prosił o otworzenie bram miasta dla wojsk polskich.

Zniszczenie Leszna. Nieubłaganie nadszedł moment, gdy oddziały polskie stanęły pod bramami Leszna. Komeński wpłynął na dowódcę garnizonu szwedzkiego, aby pozostawił załogę w mieście. Napływające coraz liczniejsze oddziały polskie spowodowały zamieszanie wśród mieszkańców. W panice zabierali co cenniejszy dobytek i uciekali w kierunku bezpiecznego Śląska. Naocz-nym świadkiem tych wydarzeń był Komeński. Później w Lesnae exscidum napisał: Mieszkańcy w panicznym strachu porzucili broń i straciwszy otuchę zwrócili się do ucieczki, zwłaszcza, że strażnicy wnet potem zauważyli, że wojsko nieprzyjacielskie wraca tą samą drogą, którą przyszło dnia poprzed-niego. Każdy bowiem z nich opuściwszy posterunek swój, spieszył do domu i wezwał żonę, dzieci i sąsiadów do ucieczki; broń pozostawili albo zaraz na samych murach i w bramach, albo porzucili później po polach, aby nie zawadzała. Na widok tego zamieszania i ucieczki obywateli i po daremnym czekaniu na posiłki ze Wschowy, żołnierze szwedzcy sami nawet wskoczyli na konie, nie żeby pędzić przeciw wrogom, jak dnia poprzedniego, lecz aby znik-nąć wrogom z oczu. Ich śladem podążył senat do tego stopnia przerażony, że bardzo ludne miasto opustoszało w przeciągu godziny. 29 IV 1656r. wojska polskie weszły do prawie całkowicie opusto-szałego miasta i skorzystały z prawa zwycięzcy. Po dokonaniu rabunku, około godziny dziesiątej, w mieście wybuchł pożar. Ogień płonął trzy dni.

Wiatraki.

122

Wraz z miastem w płomieniach stanął zbór św. Jana. Na zborze skupiła się złość chłopów, którzy do miasta wkroczyli razem z wojskiem. Można zna-leźć informacje, które podają, że mury zboru św. Jana obkładano specjal-nie zwiezionymi materiałami łatwopalnymi. We wnętrzu wieży, szczególnie w dolnej części, po dziś dzień widoczne są mocno przypalone cegły. Wy-palone znaczne połacie potwierdzają, jak wysoka musiała być temperatura

Św. Wawrzyniec na tle płonącego Leszna. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A.Przewoźny.

123

płonącego drewna. Wnętrze wieży paliło się jednak dwukrotnie. Drugi raz w 1707r., o czym będzie mowa w innym miejscu. Trudno w takim stanie rze-czy ocenić siłę ognia. Należy sądzić, że omawiany pożar z 1656r. przyniósł zdecydowanie większe straty. Z kościoła św. Jana na ulicę wyrzucono zwłoki landgrafa Fryderyka Eschweg von Hessen. Jak wspomniano wcześniej Fryderyk heski zginął pod Kościanem 4 X 1655r. Lesnae exscidum Komeńskiego wspomina o incy-dencie ze zwłokami landgrafa: Gdy on pół roku przedtem został zabity przez Polaków w starciu pod Kościanem, mieszkańcy Leszna z czcią zwłoki jego namaścili i złożyli na katafalku w zakrystii nowego kościoła, aż do czasu przewiezienia do stron rodzinnych. Oni najpierw ograbili jego wspaniale ozdobioną trumnę, wydobywszy z niej pozłacane srebrne gwoździe i zdarłszy całun jedwabny. Potem zabrali się do samych zwłok rycerza. Ściągnąwszy jedwabne okrycie, wybite rysim futrem, obnażyli je i w ten sposób powtórnie pozbawione okrycia, porzucone na ziemi pozostawili. Gdy jednak po spale-niu miasta tamże znaleziono zwłoki jego nietknięte przez ogień, starzy miesz-kańcy Leszna na nowo je ubrali i zamknęli w trumnę. Złożone w bezpiecznym miejscu dotychczas z czcią są przechowywane. W pożarze zboru spłonęła również trumna ze zwło-kami generała artylerii Krzysztofa Arciszewskiego(1592 – 1656), herbu Prawdzic, arianina. W młodości K. Arci-szewski walczył w Inflantach pod rozkazami Krzysztofa Radziwiłła, hetmana litewskiego. Pod Kościanem w Po-ninie zamordował szlachcica. Po tym incydencie skazany na banicję opuścił rodzinne strony i udał się do Holandii. W Niderlandach odbył studia wojskowe. Brał udział w walkach na terenie Brazylii i tam uzyskał awans na generała artylerii i admi-rała. Po powrocie do Polski, w 1646r. przeszedł na służbę króla Władysława IV, jako starszy nad armatą. Walczył przeciw powstańcom z oddziałów Boh-dana Chmielnickiego na terenach dzisiejszej Ukrainy. Dopełnił burzliwego żywota w Gdańsku w kwietniu 1656r. Zwłoki Arciszewskiego przewieziono do Leszna, do zboru św. Jana, gdzie miał się odbyć uroczysty pogrzeb. Ale jak wiadomo do uroczystego pochówku nie doszło. Na ziemi Leszczyńskiej, w której pragnął spocząć, nie ma grobu Krzysztofa Arciszewskiego. Powróćmy jeszcze raz do spalenia Leszna. Oddajmy głos Komeń-skiemu, który w Lesnae exscidum, tak komentował działania strony polskiej:

Krzysztof Arciszewski

124

Wszakże Leszno mogliby już to przeznaczyć dla siebie jako punkt oparcia, gdyż najwarowniejsze miejsco-wości Wielkopolski Szwedzi już dla siebie zabezpieczyli, już to przynajmniej mogli-by zbierać bogatsze łupy; przecież zapasów żywności, towarów, rozmaitych sprzę-tów domowych i skarbów skądinąd niejako w bezpiecz-niejsze miejsce tutaj przeniesionych, tak wielka była ilość, że jej nawet na tysiącach wozów w kilku dniach prawie, nie możnaby było wywieś. Wydaje się nieco dziwnym, dlaczego Komeński, bądź co bądź przed pożarem ostatni senior Jednoty, mówiąc dzisiejszym językiem jej biskup, tak mało uwagi po-święcił losom zboru św. Jana. Zastanawiające. Prawda? Komeński był prze-de wszystkim gorącym patriotą czeskim. Ideą, która mu przyświecała, i dla której wytrwale pracował, był powrót braci w rodzinne strony. Cały wysiłek twórczy traktował jako przygotowanie do pracy w wyzwolonej ojczyźnie. Alojzy Sajkowski, badacz tamtego okresu, sformułował taki wniosek: Nie

Pożar domu. Fragment płyty nagrobnej na kościele św. Krzyża. Fot. A. Przewoźny.

Fragment dawnych obwarowań miejskich na leszczyńskich plantach. Fot. A. Przewoźny.

125

wmawiajmy Komeńskiemu wielkiego sentymentu do tymczasowej ojczyzny. Jak doszło do spalenia całego mia-sta? Dziś trudno ustalić czy ogień za-prószono, czy było to świadome pod-palenie. 18 IV 1656r. z Leszna wyje-chał Bogusław Leszczyński i osiadł we Wrocławiu. Jeszcze przed wyjaz-dem zostawił zapieczętowany list do rady miejskiej, w którym polecił, aby miasto poddało się wojskom polskim. Po kilku dniach wysłał kolejny list do wojsk polskich koczujących w Krzy-winiu, w którym zapewniał, że przystą-pi do konfederacji przeciw Szwedom, a bramy miasta będą otwarte. Pismo dotarło 27 kwietnia. Zastanawiają-ca była postawa Jana Schlichtynga, który jak to już było wspomniane w

imieniu Bogusława zarządzał miastem. Schlichtyng w nocy z 27 na 28 kwietnia uciekł z Leszna. Czy Schlichtyng przed swoją ucieczką zapoznał radców miejskich z zapieczętowanym listem B. Leszczyńskiego? Dlaczego rada miejska nie skapitulowała, tym bardziej, że 28 kwietnia polskie ultimatum powoływało się na list Bogusława? W literaturze polskiej jest tylko jedna powieść historyczna poświę-cona Komeńskiemu, napisana przez Stanisława Helsztyńskiego, a zatytuło-wana Uczeń Amosa. Autor niezwykle sugestywnie, co nie znaczy, iż w pełni zgodnie z prawdą historyczną, przedstawił pożar Leszna, tragiczną kwestię, która po dziś dzień frapuje badaczy dziejów. Oto fragment książki Helsztyń-skiego: W nocy dowódcy polscy, biorąc pod uwagę wrogą postawę mieszkań-ców Leszna wobec prawowitego monarchy, Jana Kazimierza, zbrojny opór stawiony u boku Szwedów przeciw wojsku polskiemu i brak submisji, wyra-żony ucieczką za granicę, wydali wyrok, że Leszno zasłużyło jako buntownik na przykładną karę i że zostanie wydane na splądrowanie i spalenie. Rano wjechało do miasta z czterech bram kilkadziesiąt wozów ze słomą, łuczywem, pakułami i smołą, przeznaczonymi dla podpalania budynków. Towarzyszyło

Ratusz.

126

im wojsko, szlachta i pospólstwo z okolicznych wiosek, wyrabowanych przez Szwedów i rabarzy miejskich, skupujących łupy od rajtarów. Zrzuciwszy materiały palne, ładowano na wozy rzeczy pozostawione przez mieszkańców w sklepach, spichlerzach, warsztatach, mieszkaniach, szopach i gumnach. Nie pomijano niczego, co miało jakąkolwiek wartość: mebli, ubrań, towarów żywnościowych, sukiennych, płótniczych, skórzanych, żelaznych. Niejeden właściciel dworu odnajdował zrabowane przedmioty, ob-razy, dzieła sztuki i oręża. Niejeden chłop brał ze spiżarni mięso i słoninę, pochodzącą z rabunku w jego zagrodzie, chacie i chlewie. Szczególnie piękne rezydencje mieszczan innowierczych i szlachty luterskiej obfitowały w zdobycz zabraną katolikom i tym spośród szlachty polskiej, którzy opowiedziawszy się za Janem Kazimierzem, opuścili swój dom i przebywali w szeregach walczących przeciw Szwedom. Zabezpieczywszy w ciągu kilku godzin zdobycz po nieprzyjacielu, przeszukiwali Polacy skrytki i zakamarki po zaułkach, wykrywając niepo-lskich rabusiów, którzy, zakradłszy się w nocy do miasta, udawali Polaków i napełniali sakwy i wory kradzionymi towarami. Kto z nich schwytany nie umiał wymówić po polsku trudno brzmiących wyrazów, jak: „Szczyp szczyp-cami Szczepana”, był bez litości likwidowany na miejscu przestępstwa. Tak Helsztyński przedstawił sytuację po wejściu oddziałów polskich do miasta. Miasto paliło się trzy dni. Ogień strawił wszystkie kościoły. Z tamtych tra-gicznych wydarzeń zrodziło się przysłowie, a właściwie powiedzenie: wyto-czyć komuś leszczyński proces. Powyższe powiedzenie zawarto w Histori-sche Monatsblaetter fuer die Prowinz Posen z 1902r.

Dlaczego? W świetle dokumentów trudno odpowiedzieć na pytanie czy wy-dano rozkaz podpalenia miasta. Większość polskich źródeł usprawiedli-wia spalenie Leszna i podaje, że była to kara za upór, zbrojne wystąpienie przeciw szlachcie wiernej królowi i Rzeczypospolitej. Pojawia się zarzut, że Leszno dobrowolnie przyjęło szwedzką załogę. I jeszcze kolejne pyta-nie, które stawiamy nie tyko w świetle lektury Helsztyńskiego, czy złupieniu i pożarowi miasta towarzyszyła krwawa rzeź jego mieszkańców? Niewąt-pliwie jest to kwestia trudna do ustalenia i zweryfikowania. Jeszcze trudniej uwierzyć w przerażające sceny opisane przez Komeńskiego w Lesnae exci-dum. Ten utwór poświęcony spaleniu miasta Komeński napisał w Amster-

127

damie. Wszak pamiętamy, że krótko przed wejściem oddziałów polskich, z miasta uciekli prawie wszyscy. Na miejscu pozostali tylko nieliczni miesz-kańcy. J. Dworzaczkowa podaje, że na liście strat niemieckiej gminy braci czeskich, sporządzonej rok po zdobyciu Leszna, figuruje 12 osób zabitych i 27 zaginionych. Niestety nie zachowały się źródła dotyczące gminy polskiej i czeskiej. W odniesieniu do gminy czeskiej, Dworzaczkowa sądzi, że było 3 zabitych i 3 zginęło w płomieniach. Komeński, mimo, że był wielkim uczonym, z ogromną uwagą śle-dził wszelkie przepowiednie i proroctwa. Duży wpływ wywarły na nim pro-roctwa Krystyny Poniatowskiej, zwłaszcza te, które dotyczyły Wallensteina. Właśnie w nim czescy emigranci dostrzegali wroga reformacji. Wizje K. Po-niatowskiej opisał Komeński w dziele Lux in tenebris ...(Światło w ciemno-ści...). Jego zamiłowanie do znaków i proroctw widoczne jest także w utwo-rze o zniszczeniu Leszna. Być może znak, o którym wspomniał miał służyć pokrzepieniu serc współwyznawców. Komeński tak opisał go w Lesnae exscidum: Nie należy pominąć milczeniem dziwnego zdarzenia, które miało miejsce pod wieczór pierwszego dnia pożaru. W Czerninie, jest to pierwsze miasto Śląska leżące w najbliższem sąsiedztwie Leszna w odległości dwóch mil wyszło kilku zasmuconych obywateli leszczyńskich, aby spoglądać na dym palącego się miasta rodzinnego. I oto z obłoków, które unosiły ów dym ponad Śląskiem, spadła razem z sadzami kartka na pół spalonego papieru. Podnieśli i zobaczyli, że to była kartka z czeskiej Biblii. Zawierała ona 6 roz-dział i część 7 Ewangelii św. Mateusza, z których słowa Chrystusa „ ... jaką miarą wy będziecie mierzyć taką samą wam odmierzą” oglądający najpierw zauważyli, nadto liczne wezwania Chrystusa do wiary w ojcowską Opatrz-ność Boga.

Początek końca. Spalenie miasta, a wraz z nim zboru św. Jana, ucieczka Komeńskie-go, duchowego przywódcy, ostatecznie zamknęły okres świetności braci cze-skich. Co prawda, po upływie kilku miesięcy ludność zaczęła powracać do zburzonego miasta. Wśród niej byli również bracia. Rok po spaleniu na miej-scu było ich już 1749, a więc znaczna liczba. Dla nich w sierpniu 1657r. Jan Guelich odprawił pierwsze nabożeństwo. Ze względu na zrujnowany zbór, nabożeństwo celebrowano na rynku. Pastor zapewniał o pomocy z zewnątrz i zachęcał do podjęcia wzmożonego wysiłku. Nieszczęście, które spadło na

128

Leszno zbliżyło nieco ewangelików i luteranów. Wcześniej dochodziło do rozmaitych napięć i konfliktów. Przez krótki okres ewangelicy i luteranie brali udział we wspólnych nabożeństwach. Ten stan trwał prawdopodobne do 6 III 1659r., kiedy to luteranie otrzymali od B. Leszczyńskiego osobny przywilej. Powoli wracało życie i miasto zaczęło się dźwigać. Również za-częto odbudowywać ledwie co wzniesiony zbór św. Jana. Przedsięwzię-cie odbudowy wzięła na swoje ramiona gmina niemiecka braci czeskich. Fundusze zbierano wśród kalwinów i przyjaciół Jednoty na terenach Niemiec, Niderlandów, Szwajcarii i Anglii. Wieżę ukończono dopiero w 1667r. Także miasto stosunkowo szybko podnosiło się z ruin. Odbudowę wspomagał jego właściciel – Bogusław Leszczyński. Aby dźwiganie miasta z ruin nabrało tempa, właściciel zwolnił mieszczan na 10 lat od płacenia podatków. Do Leszna znów licznie ściągali budowniczowie i artyści. Od-budowywano ratusz, pozostałe kościoły i gimnazjum. Dokumenty z końca XVII mówią już o Lesznie jako mieście bogatym. Jednak potop szwedzki był początkiem końca braci, którzy już nie powrócili do dawnej świetności i to mimo tego, że wszyscy właściciele Leszna byli dla nich bardzo łaskawi dając różne przywileje. Nawet po przejściu rodu Leszczyńskich na katoli-cyzm bracia mieli w nich dobrych protektorów. Półtora roku po spaleniu Leszna, dokładnie 20 X 1657r., B. Lesz-czyński potwierdził wszystkie dawne przywileje udzielone mieszczanom, łącznie z wolnym praktykowaniem religii. Na krótko przez śmiercią B. Lesz-czyński, który dotychczas uznawał pierwszeństwo braci, zrównał w prawach gminę kalwińską z gminą luterańską. Następcy Bogusława nadal okazywa-li spadkobiercom braci swoją łaskawość. W 1697r. od właścicieli Leszna otrzymali cegielnię. Klęska Leszna mimo wszystko zadecydowała o rozproszeniu cze-skiej emigracji. Elita braci czeskich wyjechała do innych miast albo udała się na emigrację. Jednota nie odzyskała już nigdy dawnego znaczenia. Zaan-gażowanie w politykę nie wyszło Komeńskiemu na dobre. W płomieniach ognia przepadł cały jego życiowy dorobek. Ogień strawił jego bezcenne rękopisy traktatów teologicznych, sztuk teatralnych, a przede wszystkim słownik języka czeskiego, któremu poświęcił kilkadziesiąt lat pracy i badań. W początkach maja 1656r. w liście do Samuela Hartliba napisał: Już nie stoimy, jesteśmy wdeptani w piach. Utraciłem cały swój majątek, nawet mą

129

bibliotekę, ale najbardziej mnie smuci i najbardziej rani mnie strata moich rękopisów. Jest we mnie ciągle jeszcze nadzieja, że niektóre z nich uratują się, jeżeli miłosierny Ojciec spojrzy na mnie miłościwym okiem. Po krótkim pobycie na Śląsku znany pedagog wyjechał do Amsterdamu. Tam znalazł ostateczną przystań i tam odszedł do wieczności 15 XI 1670r. Czesi, którzy powrócili do Leszna, zaczęli się wtapiać w miejsco-wą ludność. Kurczyła się także gmina polskich braci. W Jednocie zaczynała przeważać ludność posługująca się językiem niemieckim. Dworzaczkowa tak oceniła nową sytuację: Do końca stulecia zanikły niemal wszystkie róż-nice dzielące gminę czeską od Kościołów reformowanych Małopolski czy Litwy. Może nieco dłużej pozostały resztki swoistych obrzędów. Niewątpliwie sami wyznawcy nie mieli już poczucia odrębności wobec innych członków Kościoła ewangelicko – reformowanego; określanie ich więc jako braci cze-skich traci sens . Nabożeństwa w języku czeskim zakończyły się w roku 1687 wraz z odejściem ostatniego kaznodziei. Był nim Jan Tobian, z po-chodzenia Węgier. Natomiast sama gmina czeska przetrwała jeszcze 13 lat. Ostatecznie swoją działalność zamknęła w 1700r. Gdy zabraknie pasterza, rozproszą się owce.

130

Panorama Leszna z wieży kościoła pw. św. Krzyża. Fot. M. Zamelek.

O braciach mniejszych w Lesznie.Komendarz św. Ducha.

W książce Dzieje parafii św. Mikołaja w Lesznie zamieszczono in-teresujący wykaz proboszczów i administratorów parafii katolickiej, po-cząwszy od 1410r. Według tego spisu wynika, że duszpasterzem katolików w latach 1645 – 1670 był pleban Jerzy Kerber. Jego posługa zatem obej-mowała czasokres pobytu szwedzkiego garnizonu w Lesznie. Pierwsza wzmianka, pochodząca z 1645r., wymienia J. Kerbera jako komendarza. W odnośnym dokumencie zapisano: sam, mając powie-rzoną sobie na mocy zwyczajnej władzy kościelnej troskę o dusze i zarząd

dóbr doczesnych kościoła parafialnego leszczyńskiego (który do dzisiaj zajęty przez kalwinów bezprawnie przez nich zatrzymywany), podtrzymy-wał je od wielu lat w rzeczonej kaplicy albo kościele św. Ducha. Obok pracy przy kościele św. Ducha pełnił funkcję plebana w Gołanicach. Taki stan utrzymywał się do czasu przejęcia kościoła św. Mikołaja, co osta-tecznie nastąpiło 3 XI 1661r. Wtedy ks. Kreber złożył rezygnację z urzędu w Gołanicach i został plebanem w Lesznie. Przypisuje mu się odebranie z rąk innowierców nie tylko leszczyńskiej fary, ale także kościoła w La-socicach. Występował jako strona w sprawach z miejscowymi dysydenta-mi. Jego nazwisko spotykamy w dokumencie z 6 X 1665r., który dotyczył

Wnętrze kościoła O. Franciszkanów w Osiecznej

131

dzwonu w Lasocicach. Jest to ostatni ślad działalności ks. Krebera przed wejściem Szwedów do Leszna. Następny będzie pochodził dopiero z wizy-tacji Gnińskiego, która miała miejsce w 1672r. Z akt tej wizytacji wiemy, że ks. Kreber stał na czele prepozytury szpitalnej w Lesznie. Krótko przed najazdem z północy bracia czescy byli zmuszeni od-dać katolikom kościół św. Mikołaja. Nie ma co ukrywać, że był to szcze-gólny okres napięć i wzajemnych niechęci, nie tylko pomiędzy katolikami a innowiercami, lecz także między braćmi czeskimi a luteranami. Wielu z nich chętnie przyjęło załogę szwedzką. Interesuje nas następujące pyta-nie, czy odbywały się nabożeństwa dla katolików? Raczej trudno sądzić, aby w sytuacji potopu mogła funkcjonować parafia katolicka, tym bardziej, że miejscowy pleban z pewnością opuścił miasto. Tak przynajmniej należy sądzić z tego, o czym za chwilę powiemy.

Chodzili do miasteczek i wiosek. W 1722r. w Warszawie ukazał się Additament do kroniki Braci Mniejszych św. Franciszka. Jego autorem był franciszkanin A. Koralewicz. Interesujące są te stare kronikarskie zapiski i chociaż dotyczą klasztoru w Osiecznej, to jednak w części związanej z potopem szwedzkim wychodzą daleko poza jego mury. Oddajmy głos pasjonującym zapiskom: Podczas tej wojny szwedzkiej osobliwej protekcji i obrony Boskiej doznał konwent osiecki św. Walentego. W Lesznie, mieście zaludnionym i kupiectwem sław-nym, Szwedzi pobudzeni od heretyków myśleli o zburzeniu klasztoru ojców naszych w Osiecznej, zrabowawszy i złupiwszy wpierw inne klasztory jak lubiński i przemęcki św. Benedykta. I tym bardziej do naszych ojców mieli urazy, albowiem gdy w innych kościołach z powodu zaburzeń wojennych służba Boża została zniesiona, to w Osiecznej ojcowie nasi odprawiali jak dawniej wszystkie nabożeństwa. Nadto dla utrzymania w wierze katolików, którzy żyli wśród heretyków, w nieobecności księży bojaźliwych i z miłości dla zbawienia ludzkiego, w niedzielę i święta chodzili do miasteczek jak do Śmigla, Rydzyny, Ponieca, Krzywinia, Święciechowy, Przemętu oraz wiosek pobliskich i tam ludzi we wierze utwierdzali na kazaniach i w spowiedziach. Nawet w Lesznie, gdzie było szwedzkie prezydium co niedzielę i święta nabożeństwa urządzali dla miejscowych katolików. Z dokumentu wynika, że w Lesznie naonczas nie było księdza, skoro franciszkanie co niedzielę i święta nabożeństwa urządzali.

132

Z tej samej kroniki znamy imię ojca franciszkanina i brata zakonnego, którzy w na-szym mieście posługiwali kato-likom. Zapisu dokonano przy okazji omawiania burzliwych wydarzeń, które miały miejsce pod Osieczną, na krótko przed zniszczeniem Leszna. Działo się to 24 IV 1656r. Tego dnia w pobliżu klasztoru osieckie-go odziały polskie zaatakowały Szwedów. Oddajmy głos kroni-karzowi: Piotr Opaliński, woje-woda podlaski, zebrawszy kilka chorągwi ukrył się z nimi przez kilka dni o milę od Osiecznej a dowiedziawszy się, że niektó-rzy oficerowie szwedzcy prowa-dzili tu żony swoje i wozy nała-dowane do Leszna, wyprawił ku nim Hieronima Pogorzelskiego, starostę, z kilkadziesiąt konnymi, którzy napadli na nich koło klasztoru; jednych pozabijali, drugich rannych zabrali, mało co do Leszna uszło. Heretycy leszczyńscy i szwedzcy całą winę zepchnęli na reformatów osieckich, jakoby za ich podpuszczeniem się to stało. Byli przekonani i twierdzili, że to oni przechowywali Polaków w klasztorze celem zasadzki na Szwedów tędy się posuwających. Przeto po-stanowili się nasycić zemstą i zapowiadali zburzenie osieckiego klasztoru. Teraz po raz ostatni sięgnijmy do kroniki braci mniejszych: W tym czasie przebywali w Lesznie o. Cyprian i br. Józef Jorez, wyznaczeni do duchowych usług i odprawiania nabożeństw dla katolików, nie przeczu-wając nic złego. Nie wiedzieli bowiem, co się zdarzyło w Osiecznej. Pre-zydium szwedzkie w Lesznie na wiadomość o zamachu na szwedzki konwój w Osiecznej, natychmiast zarządziło aresztowanie obu zakonników pod zarzutem niewierności wobec króla Gustawa. Tłumaczyli się obaj niewin-

O Benedykt Bułakowski, uczestnik Colloquium charitativum w Toruniu w 1645 r. Olej. Klasztor w Miejskiej Górce. Fot. autor.

133

ni więźniowie jak mogli, ale szwedzki okupant żadnych usprawiedliwień nie przyjmował. Postanowiono zaraz wysłać 400 konnych na pokonanie Polaków i obrabowanie klasztoru osieckiego. Dziwna okazała się moc Boża. Gdy bowiem Szwedzi przystąpili pod klasztor, padł na nich tak wiel-ki strach, że natychmiast musieli uciekać. Lesznianie wyglądający pożaru klasztoru i miasteczka, zobaczywszy kurzawę wielką, podniesioną przez uciekających, byli przekonani, że dym wybuchł z zapalonego klasztoru. A zrozumiawszy, że konni uciekali i gdy się pytali o przyczynę tej ucieczki oraz dlaczego nie byli w stanie spalić takiego gniazda bocianiego dowie-dzieli się, że straszne wojsko wychodziło na obronę klasztoru oraz, że już przed furtą byli dziwnie przestraszeni i w żaden sposób nie mogli postępo-wać naprzód, bo wszyscy diabli z piekła wystąpili w obronie zakonników i strzegli wejścia do klasztoru. Szwedzi bluźniercy, nie znający mocy Bożej przypisywali je czartom. My przyznajemy ją Bogu a wojsko, które Szwedzi zauważyli jak posuwało się na obronę klasztoru, uważamy za posiłki nie-ziemskie. W tym bowiem czasie żadnego polskiego żołnierza nie było pod Osieczną. Wszyscy znajdowali się pod Krzywiniem. Franciszkanie z Osiecznej zapisali piękną kartę stając w obronie dwóch luteranów. Jeden z nich, Henryk Isaak, chirurg i łaziennik, tak napi-sał w swoich wspomnieniach: I w Storchnest (niemiecka nazwa Osiecznej) katolicki ksiądz proboszcz i zakonnicy kierując się prawdziwą miłością bliźniego, ujęli się za zagrożonymi ewangelikami. Było to w uroczystość św. Jerzego (24 IV) 1656r., w którym to czasie Polacy z krwawymi szablami zewsząd napadli na miasteczko Storchnest i wycinali wszystkich, co uwa-żali się za Niemców. Obu luteranom, dzięki pomocy franciszkanów, udało się zbiec do Wrocławia.

134

Drugi pożar, epidemia i odbudowa.Wyróżnieniem dla Lesz-

na była koronacja jego właścicie-la Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski 4 X 1705r. Uroczy-stości koronacyjne miały miejsce w katedrze warszawskiej. Korona-cji dokonał arcybiskup lwowski, Konstanty Zieliński. Insygnia kró-lewskie pochodziły od Karola XII, króla szwedzkiego, a jego wojska czuwały nad bezpieczeństwem zgro-madzonych w katedrze. Niezależnie od tych okoliczności Leszno stało się królewskim miastem dziedzicznym.

Nie była to jednak zapowiedź spo-kojnego bytowania. Król Stanisław

Leszczyński poza Wielkopolską nie miał poparcia w kraju. Na dodatek jego poprzednik August II Sas wciągnął Polskę w wir Wojny Północnej. Przez ziemie polskie maszerowały wojska saskie, rosyjskie i szwedzkie. A nie był to spokojny przemarsz.

Obce wojska mordowały ludność, dokonywały grabieży i pod-palały. Nad ranem 14 X 1706r. do miasta wtargnął oddział dowodzony przez Adama Śmigielskiego, starostę gnieźnieńskiego, z żądaniem okupu. W przypadku niespełnienia żądań zagroził podpaleniem. Dwa tygodnie później, po dotarciu wieści o klęsce Szwedów pod Kaliszem, z obawy przed wojskami rosyjskimi, uciekła część mieszkańców. Po tych wydarze-niach nowy król Polski zwolnił mieszczan na trzy lata od podatków.

Królewskie miasto w popiołach. Czarne chmury jednak dalej wisiały nad miastem. Następny, 1707r.

miał się okazać tragiczny. Ciągle toczyła się Wojna Północna. W połowie lipca w Lesznie pojawili się żołnierze rosyjscy. Znów domagano się oku-pu i gdy zwlekano z jego wydaniem, Rosjanie podpalili część wiatraków. 24 lipca do miasta weszły oddziały dowodzone przez pułkownika Szul-

Król Stanisław Leszczyński. Fot. A. Przewoźny

135

ca, syna szewca z Zaborowa. Rozpoczęło się od plądrowania zabudowań, a w końcu pod królewskie miasto podłożono ogień. Dzieła zniszczenia do-konano 29 VII 1707r. Ogień podłożono w czterech punktach Leszna oraz podpalono wiatraki, a było ich w pobliżu miasta kilkadziesiąt. Tak o ponie-sionych stratach pisał w 1877r. S. Karwowski: W ciągu pięciu godzin po-została z całego, przez 50 lat budowanego miasta tylko Brama Kościańska, szpital św. Jerzego i kilka zaledwie domów. Zaś o sile niszczącego ognia tak pisał B. Świderski: nawet drewno w głębokich studniach sięgających 12 stóp wypaliło się.

Pożar strawił większą część miejskiej zabudowy, w tym wszyst-kie kościoły. Tak, to już po raz drugi, zbór św. Jana ucierpiał na skutek pożaru. Spalił się dach i wieża. Spłonięcie zboru wskazuje, jak potężny musiał być ogień. Wszak zbór, podobnie jak i dziś, był znacznie odda-lony od zabudowań. Dawna zabudowa miasta, w większości drewniana, sprzyjała rozprzestrzenianiu się ognia. Tym bardziej w okresie lata, gdy wszystko było wysuszone. Drugi raz rozpoczęła się mozolna odbudowa.

Z apelem o pomoc i wsparcie do ewangelickich współwy-znawców za granicą zwrócił się były rektor gimnazjum i mini-ster gminy polskiej w Lesznie, Daniel Ernest Jabłoński, wnuk Komeńskiego. Apel zyskał zrozumienie i gmina otrzyma-ła wsparcie z Niemiec, Czech, Moraw i Węgier. Tak już by-wało w dawnych dziejach i bywa do dziś, że łatwiej jest coś wznosić od nowa, niż od-budowywać zniszczone, bądź remontować stare. Drewno do odbudowy miasta pochodziło z fundacji królewskiej Stanisła-wa Leszczyńskiego i takie też przypadło kościołowi św. Jana. Po powierzchownych napra-Przypalone cegły w dolnej części wieży. Fot. P. Michalak

136

wach kościół zaczął spełniać swoją rolę. Pierwsze nabożeństwo w ruinach zboru odprawił pastor Opitz 25 IX 1707r.

Brakowało nawet grabarzy...Z okresu drugiej odbudowy zboru zachował się ciekawy szczegół.

Jest nim wyrzeźbiony napis z rokiem 1708 i datą. Można go zobaczyć na belce nad północnym wejściem do nawy. Napis niewątpliwie dotyczy cza-su zakończenia budowy empory i dowodzi szybkiego tempa prac. Najdłu-żej przeciągały się roboty na wieży oraz odbudowa sklepienia. Niewąt-pliwie ma to związek z zarazą, która wybuchła w Lesznie jesienią 1709r. W tamtych czasach morowe powietrze dziesiątkowało ludność, pochłania-jąc więcej ofiar niż działania wojenne. W lipcu tego roku, prawdopodob-nie kupcy żydowscy handlujący z Rusią, przywlekli do miasta zarazę. Nie była to jedyna tragedia, którą mieszkańcy byli skłonni obarczyć Żydów. W starciu z epidemią ówczesne społeczności nie miały prawie żadnych szans. Zaraza pochłonęła kilka tysięcy ofiar. Doszło do tego, że magistrat wydał zarządzenie, aby w kościołach zawieszono odprawianie nabożeństw. Kolejny raz swoje podwoje zamknął zbór św. Jana we wrześniu 1709r. Liczni mieszkańcy opuścili miasto. Niektórzy zamieszkali w prowizorycz-nych szałasach na łąkach pod Strzyżewicami. Zaraza ustała latem 1710r. O przebiegu zarazy następująco pisał S. Karwowski w Kronice miasta Leszna: Gdy w Lipcu jeszcze zdarzały się tylko odosobnione wypadki śmierci, umierało już w połowie Sierpnia dziesięciu dziennie, w końcu tego miesiąca dwudziestu, a w Wrześniu i Październiku 40—50 dziennie. Była to chwila, podobna owej okropnej katastrofie, która nawiedziła Ateny w po-czątku wojny peloponezkiej, a którą Tucydides w tak mistrzowskim przed-stawił obrazie. D. 9 Września 1709 r. zawieszono na rozkaz magistratu wszelkie publiczne nabożeństwa. Członkowie magistratu opuścili miasto z wyjątkiem lutra Marcina Rindorfa i kalwinów Jerzego Ficcara, Abra-hama Vergenta, Daniela Zugehoera i Pawła Hartmanna, którzy wiernie wytrwali na swem stanowisku.

Niektórzy umierali nagle, tak że nieraz idący ulicą padali bez du-cha. Na twarzy i ciele tych nieszczęśliwych spostrzegano sine i ciemne pręgi. Zwykle napadała tkniętych powietrzem silna trzęsionka, następnie gorączka i ból głowy, a jeżeli żadne znaki nie wystąpiły na ciele, umiera-li po kilkunastu godzinach. Innym dokuczało ogromne pragnienie, potem

137

dławica koniec życiu czyniła, lub mdłości i womity( tzn. wymioty). Niektórzy umierali na rozwolnie-nie lub tknięcie paraliżem, innym kostniały członki. Wielu, których gorączka i trzęsionka rzuciła na łoże, popadało w sen głęboki i tak zasypiali na wieki. Najczęściej okazywały się na całem ciele kar-bunkuły, morówki i plamy. Inni dostawali krwiotoku i cali tarza-jąc się we krwi konali. Niektórzy wreszcie odchodzili od zmysłów i w tym okropnym stanie biegali dzień i noc po ulicach.

Często całe rodziny nie mia-ły żadnej pomocy, gdyż lekarze

powymierali. Brakowało nawet grabarzy, tak że pewnego razu stu trupów leżało przez dni ośm po domach, stu trzydziestu zaś w trumnach na cmenta-rzu. Najsilniejszych i młodzież zabierała najprzód zaraza, mniej srożyła się między kobietami, dziewczętami, starcami i słabymi. Luterscy pastorowie z rodzinami z wyjątkiem Herrmanna, oraz ksiądz katolicki Samuel Zygmunt, który stanowiska swego nie chciał opuścić, ulegli okropnej chorobie. W ogóle padło ofiarą 7000 osób nie wliczając w to Żydów. W tym cza-sie kalwińscy pastorowie Salomon Opitz i Salomon Arnold, przebywający z rodzinami i wielu mieszczanami w szałasach pod Strzyżewicami przez pięć miesięcy, odprawowali nabożeństwo pod gołem niebem, 14 dzieci ochrzcili i cztery małżeństwa skojarzyli. Dopiero w lecie 1710 r. ustala zaraza.

Opisujący te okropne wypadki podaje jako przyczynę gniewu Bożego zaniedbanie świąt, pychę, rozrzutność, zbytki, gwałt i niesprawiedliwość mieszczan względem ubogich i niższych, kłótnie, niezgodę i nienawiść po-między lutrami a kalwinami . W przytoczonym wyżej opisie S. Karwowski powoływał się na sprawozdanie pastora Salomona Opitza. Tekst oddaje bezradność ludzi wobec szalejącej epidemii.

Po ustaniu zarazy nabrała tempa odbudowa miasta i zboru św. Jana. W 1713 roku na wieżę wciągnięte zostały nowe dzwony. Sklepienie ko-

Strona tytułowa broszury o spaleniu Leszna w 1707r. Fot. A. Przewoźny.

138

lebkowe, zwane też nie bez słusznej przyczyny beczkowym, ukończono w 1714r. Całość prac związanych z odbudową zakończono w 1716r. Tak więc widoczny dziś wystrój wewnętrzny sięga okresu odbudowy po znisz-czeniach z roku 1707.

Niezrealizowany pomysł.Zanim doszło do odbudowy zboru po spaleniu rozważano projekt

jego rozbudowy. Zbór z zewnątrz i wewnątrz mógł wyglądać inaczej i to za sprawą Włocha Pompeo Ferrariego. Wyróżniany w Rzymie architekt zwró-cił uwagę Stanisława Leszczyńskiego i prawdopodobnie on zaprosił go do Leszna. Początek XVIII wieku był jednak niespokojny. Pamiętajmy, że trwała Wojna Północna. W 1703r. umiera Rafał Leszczyński, a rok później

Stanisław zosta-je królem Polski. Wielkie wezwa-nie dla Ferrariego zrodziło się po spaleniu miasta w 1707r. Archi-tekt opracował projekt odbudo-wy zborów św. Jana i św. Krzyża. Niestety projekt w odniesieniu do zboru fundowa-nego przez braci

czeskich nie został zrealizowany. W formie częściowej wykorzystano go w przebudowie korpusu nawy kościoła farnego we Wschowie. Jaką wizję miał P. Ferrari w odniesieniu do zboru św. Jana? Po zniszczeniach wywołanych pożarem architekt miał do dyspozycji prak-tycznie same mury. Dla genialnego architekta stanowiło to pewne ograni-czenie, ale i ciekawe zadanie, jak w prostokąt starych murów wpisać nowy kształt. W Archiwum Państwowym w Dreźnie przechowywane są dwa ry-sunki, które dotyczą projektu przebudowy zboru św. Jana. Jeden przedsta-wia rzut poziomy, a drugi fasadę kościoła. Istnieje przypuszczenie, że ich

Projekt przebudowy zboru św. Jana.

139

autorem jest P. Ferrari. Tak o wizji Ferrariego w Sztuce Leszna pisze Ewa Kręglewska – Foksowicz: Wieloboczne prezbiterium miało być wchłonięte przez nowe zamknięcie flankowane dwiema kaplicami o narysie kwadra-towym, a od wewnątrz – o rzucie kolistym. W prostokątną nawę wpisał projektant ośmioboczne centralne wnętrze nakryte kopułą. Na przekątnych umieszcza empory, do których dwa wejścia miały prowadzić z aneksów po bokach wieży.

Zupełnej przebudowie miała również być poddana fasada. Miała uzy-skać wygląd typowy dla baroku. Interesującego ze względów architekto-nicznych projektu jednak nie zrealizowano. Można pokusić się o przypusz-czenie, że ówczesna gmina kalwińska, pamiętająca o czesko – braterskich korzeniach, chciała pozostać przy starym wizerunku zboru. Na odrzucenie projektu mogła również wpłynąć sytuacja finansowa. Poza tym pamiętaj-my, że był to ciągle czas kontrreformacji i niejednokrotnie sprzeciwiano się odbudowie zniszczonych zborów. W takich przypadkach upadały całe gminy.

Leszno wiele razy przeżywało pożogę. Kolejny wielki żywioł spu-stoszył miasto 2 VI 1790r. Pożar wybuchł w centrum i ciągu sześciu go-dzin zniszczył aż 864 budynki. Kościół św. Jana, znacznie oddalony od pozostałych zabudowań, szczęśliwie ocalał. Pastwą płomieni uległy domy należące do pastora i pracowników kościelnych.

Panorama z 1767r. Muzeum Okręgowe w Lesznie.

140

Kaplica grobowa dla jedynej córki. Są takie miejsca, które fascynują i jednocześnie napawają lękiem.

Niektóre znamy doskonale, a obok innych przechodzimy obojętnie nie odczytując przedziwnego przesłania dziejów. Są miejsce, które pobudza -ją wyobraźnię niejednego przechodnia, a my tego wcale nie zauważamy. I tak niekiedy bywa w odniesieniu do niezwykłego obiektu od niemal trzy -stu lat związanego z naszym kościołem. Przejdźmy jednak do pewnych szczegółów.

Pomiędzy wieżą a fasadą. W początkach XVIII stulecia, przy

południowo – zachodniej części kościoła, dokładnie pomiędzy wieżą a fasadą, wznie -siono kaplicę grobową. Autorem projektu był włoski architekt Pompeo Ferrari. Dla wspaniałego architekta nie było to łatwe wezwanie. Zadanie polegało na tym, aby w gotycką, surową i zarazem ceglaną bry -łę kościoła, wprowadzić nowy, tym razem barokowy obiekt. Utalentowany Włoch doskonale poradził sobie z powierzoną mi -sją. Końcowy efekt był wspaniały i co naj -ważniejsze możemy go podziwiać do dziś. Kaplica skutecznie przełamuje stylistyczną jednorodność bryły kościelnej budowli. Aż trudno sobie wyobrazić, co by było, gdyby jej nie było.

Jakie były początki kaplicy? Jak doszło do powstania tego niezwy -kłego obiektu, z którego dziś parafia i miasto może być dumne? Wzniesie -nie przybudówki w formie kaplicy zlecił w roku 1711 szlachcic Wojciech Gruszczyński, herbu Poraj, z Lutogniewa. Był on podczaszym wschowskim i świeckim seniorem Jednoty. Gruszczyński tę kaplicę grobową przeznaczył dla jedynej córki, zmarłej w trakcie epidemii dżumy w 1709r. Wiadomości o powstaniu kaplicy, chociaż dotyczą odległych czasów, mimo wszystko są dość bogate. Czerpiemy je przede wszystkim

Rzut poziomy kaplicy.

141

z ówczesnej korespondencji, za-chowanej do dnia dzisiejszego. O tym wydarzeniu pisali w listach zarówno pastor Salomon Opitz, jak i nauczyciel Dawid Klose. Opitz 31 III 1711r. wystosował list do Ja-błońskiego, który doskonale znał Leszno, a natenczas był kazno-dzieją na dworze brandenburskim.

Dzieło P. Ferrariego. Fot. A. Przewoźny.

Herb Poraj. Fot. autor

142

W niniejszym liście informował, że cześnik wschowski Gruszczyński i se-nior Twardowski zwrócili się do niego z prośbą o dobudowanie grobowca do zboru św. Jana. Obaj w tym celu przybyli do Leszna. Do rozmowy z S. Opitzem byli dobrze przygotowani, co więcej W. Gruszczyński pojął już pewne działania i o nich poinformował pastora. W tej sytuacji pojawia się pytanie, na czym polegało jego przedsięwzięcie? Otóż Gruszczyński miał wybraną lokalizację an dem Tuhrme, czyli przy wieży. Zdaniem Opitza było to miejsce małe, wąskie i narożnikowe. Jednocześnie Gruszczyński przed-stawił wybranego architekta o imieniu Pompeo, który w tamtym okresie w Lesznie był postacią powszechnie znaną. W związku z tym tak wyglądała relacja Opitza: Und weil er schon einen Baumeister beruffen lassen, wel-cher ein Italiener nahmens Pompee, musste derselbe den Platz abmessen und einen Ueberschlag machen, was vor Unkosten zu Auffuehrung eines Gewoelbes an diesem Ort wuerden erfordert werden. Sollte auch bald ei-nen Abriss machen und denselben einhaendigen . Przekład relacji na język polski: Ponieważ powołał on już architekta, Włocha o imieniu Pompeo, ten musiał pomierzyć miejsce i zaproponować kosztorys wykonania sklepienia (krypty). Miał on wykonać potem szkic i zrealizować projekt. Przedsiębiorczy cześnik przekazał miejscowemu pastorowi część pieniędzy, jako zadatek na koszty budowy. Równocześnie zlecił zwiezienie materiałów potrzebnych do rozpoczęcia inwestycji. Dalej z listu wynika, że w tej kaplicy chciał być również pochowany sam Gruszczyński. Funda-tor zmarł w Bojanowie w 1713r. Czy spoczął we wzniesionej przez siebie budowli nie wiadomo. Na tym jednak nie koniec naszej przygody z listem Opitza. Zapro-jektowana krypta, o rozbudowanej i okazałej części nadziemnej, wzbudziła nieufność pastora. Opitz pisze bowiem następująco: Hier eroeffneten Sie ihre wahre Intention, nehmlich das Sie unter dem Praetext eines Todten – Gewoelbes eine Capelle zum Polnischen Gottesdienst wollen erbauen lassen. Tłumaczenie tego zdania: Wtedy to ujawniły się prawdziwe intencje przedsięwzięcia - pod pretekstem budowy krypty miała powstać kaplica z przeznaczeniem na nabożeństwa w języku polskim.

Z wielu względów powyższa informacja jest ciekawa. W tamtym okresie na bazie zboru braci czeskich funkcjonował zbór reformowany. Być może nieliczna wtedy wspólnota braci czeskich, obejmująca wyznaw-ców posługujących się językiem polskim, pragnęła i na wszelki sposób

143

szukała własnego miejsca kultu. Zamysły Gruszczyńskiego, jakiekolwiek były, zostały ostatecznie zrealizowane. Powstała krypta, a nad nią wznie-siono imponującą część nadziemną. Warto wspomnieć, że kilka lat po tych wydarzeniach przystąpiono do przyozdabiania sklepienia w zborze św. Jana. Można pokusić się o hipotezę, że plafon umieszczony na południo-wym spływie sklepienia pozornego beczkowego nawiązuje do problemu, który pojawiał się wielokrotnie wcześniej, a szczególnie wyraźnie dał znać o sobie w tamtym okresie. Przypomnijmy, że główna idea tego malowidła sprowadza się do zachowania jedności wśród wyznawców braci czeskich i ich spadkobierców.

Dalsze informacje związane z powstawaniem kaplicy grobowej zawiera list nauczyciela Da-wida Klosego datowany 13 IX 1711r., adresowany do pastora Cassiusa urzędują-cego wówczas w Skokach. Autor pisze w nim, że pod-jęta budowa, którą prowadzi architekt Pompeo, zmierza ku końcowi. W liście po-dał kwotę finalną związaną z budowlą, która opiewała na znaczną sumę pięciu tysięcy tynfów. I tutaj znów spróbuj-my odnieść się do opracowa-nia Bickericha. Tenże autor podał następującą wzmian-kę, dla nas w pewnym sen-sie zagadkową aczkolwiek z pewnych względów istot-ną. Owa wzmianka doty-czyła pokrycia dachu kapli-cy. Bickerich podał, że w r. 1713 pokryto kaplicę blachą i otynkowano. A może tu chodzi o zbudowanie kopuł-

Widok kaplicy na modelu kościoła. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Kulińska.

144

ki nad kaplicą? Raczej trudno wyobrazić sobie, aby całą połać dachu pier-wotnie pokryto zwykłą blachą. Pompeo był architektem o wyrafinowanym smaku i z pewnością nie zaakceptowałby takiego rozwiązania.

Na planie ośmioboku.Czas przejść do opisu kaplicy Gruszczyńskich. Przyległa do ko-

ścioła, a ongiś do zboru reformowanego kaplica, została zbudowana na rzucie ośmioboku. Gdy spoglądamy na jej ściany łatwo dostrzeżemy, że są one na przemian wklęsłe i wypukłe, a nawet częściowo wtopione w mury kościoła. Na narożach architekt umieścił zwielokrotnione pilastry korync-kie. Na pilastrach spoczywa bogato profilowany gzyms. Do kaplicy jest tyko jedno, zewnętrzne wejście. Prowadzi do niej centralnie usytuowany uszakowy portalik. Wejście, z płaskim obramieniem, zwieńczono odcin-kiem gzymsu i przerwanego frontonu. Powyżej przerwanego frontonu, wejście do kaplicy zdobi tarcza stiukowa z herbem Poraj. Jest to stary herb

Panorama Leszna. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

145

polski pochodzenia czeskiego. Poraj wyglądał następująco: na czerwonym polu pięciopłatkowa, srebrna róża ze złotym środkiem, między płatkami fragmenty zielonych listków. Niekiedy tenże herb nazywa się Róża albo Różyc. Herb nad wejściem przedstawia pięciopłatkową różę w obramieniu akantu i liści laurowych. Kaplica posiada dwa okna. Podobnie jak wejście, również one mają płaskie obramienia. Elementem dekoracyjnym okien są gzymsy i przerwane frontony. W miarę upływu lat barokowe wnętrze uległo częściowemu prze-kształceniu. Nadal zachowało jednak pierwotny ośmioboczny kształt. Wnętrze nakryto sklepieniem żaglastym, zwanym inaczej kapą czeską. Tak zwykle nazywa się sklepienie w pomieszczeniach budowanych na planie wieloboku. Żaglaste sklepienie w kaplicy spływa na profilowany gzyms. Owalne lustro sklepienia także uległo przekształceniu. W narożach zacho-wały się częściowo skute pilastry. Obecnie kaplica jest pokryta wielopołaciowym dachem. Tego ro-dzaju nakrycie zakłóca finezyjną architekturę. Trudno przypuszczać, aby takie proste rozwiązanie dachu mogło być autorstwa P. Ferrariego. Stąd w różnych publikacjach dotyczących kaplicy mówi się, że pierwotnie na jej zwieńczeniu była kopułka. Swoim wyglądem mogła nawiązywać do kopu-ły znajdującej się na kościele w Owińskach lub na kaplicy Potockich w Gnieźnie. Podobne rozwiązania sugerują również XVIII – wieczne ryciny. Wskazują one wyraźnie na istnienie wieżyczki. Trudno posądzać autorów rycin o to, że w tym momencie poddawali się tylko działaniu wyobraźni. Raczej chcieli przekazać to, co widzieli. W opracowaniu W. Bickericha znajdujemy informacje związane z pożarem miasta w 1790r. Wprawdzie ten pożar nie objął zboru św. Jana, ale tym niemniej spaliły się domy pastora oraz urzędników kościelnych. Być może wtedy została uszkodzona kopuła na kaplicy i zastąpiono ją pro-stym dachem. Równie dobrze mogła ulec zniszczeniu po upływie wielu lat i nie została już odbudowana.

Polski kościół reformowany. Poprzez wieki kaplica służyła różnym celom. W zamiarach fun-

datora miała być miejscem wiecznego spoczynku. Pierwotnie z pewnością była też miejscem sprawowania kultu i odprawiano w niej nabożeństwa. Na XVIII – wiecznej panoramie Leszna oznaczono ją następująco: Pol-

146

nische reformierte Kirche, tzn.: Polski kościół reformowany. Taka nazwa z pewnością nie po-jawiłaby się bez przyczyny. Przez wiele dziesiątków lat kaplica w swoim wnętrzu mieściła zasobną bibliotekę zboru św. Jana. Aby chronić zbiory przez za-wilgoceniem we wnętrzu ustawiono piec. Jego pozostałością jest widoczny do dziś komin. Obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie znajdują się cztery książki pochodzą-ce z biblioteki zboru reformowanego. Wśród nich znajduje się Erste Liebe J. Komeńskiego oraz podręcznik J. S. Chodowieckiego Paedia grammaticae, drukowany w Lesznie w 1771 i w 1799r. Gdy powstała parafia rzymsko – katolicka niecodzienny obiekt przeznaczono na salkę ka-techetyczną. W szybko rozwijającej się para-

fii św. Jana brakowało miejsc do prowadzenia lekcji religii i trzeba było wykorzystać każde pomieszczenie. Taki stan trwał do chwili, gdy nauka religii powróciła do szkół. Dziś była kaplica spełnia rolę podręcznej salki. Najczęściej zagląda tam i spotyka się młodzież.

Erste Liebe J. Komeńskiego. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

147

Nieistniejące miejsca pochówków.Dawny cmentarz kalwiński.

Jest takie miejsce, które mocno zostało wpisane w ludzką egzy-stencję. Tym miejscem jest cmentarz. Cmentarz, pochodzi od łacińskiego coemeterium, zaś łacińskie słowo ma swoje źródło w greckim koimeterion, co oznacza miejsce snu. W samej nazwie wyraża się wiara chrześcijańska o istocie śmierci. Śmierć, nie jest końcem życia. Jest jakby zaśnięciem przed zmartwychwstaniem. W Księdze Daniela czytamy: wielu zaś, co po-snęli w prochu ziemi, zbudzi się, Dn 12, 2. Przed wskrzeszeniem córki Jaira, do zapłakanych osób, Jezus rzekł: Nie płaczcie, bo nie umarła, tylko śpi, Łk, 8,52. Przypomnijmy sobie jeszcze jedna scenę, gdy Jezus stanął przy grobie przyjaciela i zawołał: Łazarzu, wyjdź na zewnątrz, a ewan-gelista dodał: I wyszedł zmarły, por. J, 11,43. Cmentarz, to miejsce snu, miejsce, na którym dokona się zmartwychwstanie.

Wielu starszych mieszkań-ców Leszna pamięta dotąd sta-ry cmentarz kalwiński, poło-żony przy dawnej ulicy Cmen-tarnej. Zamknięto go zaraz po II wojnie. I tak nieczynny od 1945r., cmentarz powoli popa-dał w ruinę. Z czasem władze miasta podjęły decyzję o jego likwidacji. Ciekawsze nagrob-ki przeniesiono do lapidarium przy kościele św. Krzyża i tam obecnie możemy je podziwiać. Do dzisiaj zachowały się liczne i niezwykłe w formie pamiątki pochodzące z grobów. Niezwy-kle bogate są tablice epitafijne, choć co warto podkreślić, po-siadają cały szereg wspólnych elementów. Niecodzienne wra-żenie wywołują smukłe i wy-Obeliski na cmentarzu reformowanym.

Archiwum H. Bickerich.

148

sokie obeliski, pochodzące z XVIII wieku, a dedykowane przedstawicie-lom ówczesnych rodów szlacheckich, związanych ze zborem św. Jana. Od wielu lat, umieszczone w nowej, bezdrzewnej przestrzeni, zdają się sięgać w niebo i głosić zakodowane w nich przesłanie. Cenne, archiwalne zdjęcie zamieszczone obok, pokazuje ich naturalne otoczenie. To jedna z nielicz-nych fotografii dawnego cmentarza, dotąd nie publikowana, zachowała się na terenie Niemiec. Jeszcze dziwniejsze jest to, że pomimo burzliwych dziejów, ktoś ją przechował. Obelisk pochodzi od greckiego słowa obeliskos, czyli słup. Te, które stały na cmentarzu kalwińskim wykonano na planie czworoboku, względnie trójboku. Ich boczne ściany delikatnie zwężają się ku górze. Obeliski pokrywają najczęściej niezwykle bogate inskrypcje. Tym trendom sprzyjała stosowna i poniekąd dająca wiele możliwości, duża powierzch-nia bocznych ścian stawianego na grobie pomnika. Trudno jednocześnie pominąć w takiej sytuacji, związaną z wyznaniem, ściśle przynależną, or-namentykę. Jeszcze na jeden szczegół warto zwrócić uwagę. Zwieńczenia zachowanych obelisków nie są identyczne, co dodaje barwności. Najbardziej oryginalny pomnik postawiono w połowie XVII wie-ku, na grobie Krzysztofa Schuennera i jego żony. Była to waza wykonana w stylu rokoko.

Miejsce spoczynku rodziny Bickerich i Martini. Archiwum H. Bickerich.

149

Na cmentarzu braci czeskich, a później kalwińskim, miejsce wiecznego spoczyn-ku znalazło wiele znanych osób. Pośród nich byli seniorzy braci czeskich: Jan Cyrillus, (+30 V 1632r.) i Jerzy Erast (+8 V 1643r.). Wśród seniorów Jednoty pol-skiej należy wymienić: Marcina Gracja-na Gertycha (+7 III 1629r.), Jana Rybiń-skiego (+13 IX 1638r.), i Jana Bythnera (+ 5 II 1675r.). Do najbardziej znanych duchownych gminy reformowanej na-leżeli: Joachim Guelich (+14 XI 1703r.), Salomon Opitz ( + 14 X 1716r.), Dawid Cassius (+ 24 IX 1734r.), Krystian Sitkovius (+ 24 VII 1762r.), Jan Alek-sander Cassius (+24 VIII 1788r.). Na tej nekropolii pochowano również Jonasza Scultetusa (+14 VII 1664r.), cenionego kartografa. Wspomnijmy jeszcze Krystynę Poniatowską (+ 6 XII 1644r.), wychowankę Komeńskiego i wizjonerkę. Na tym cmentarzu z pewnością była pochowana Dorota, żona Komeń-skiego. Żona Amosa mimo wysiłków podejmowanych przez doktora Jon-stona, zmarła na gruźlicę 27 VIII 1648r., w dwa miesiące po przeprowadz-ce z Elbląga do Leszna. Wreszcie tu chowano także okoliczną szlachtę

związaną ze zborem św. Jana. Okazały grobowiec posiadała też rodzina Potworowskich. Na wspomnianym cmentarzu znajdowało się miejsce spoczynku rodziny Bickerich. Tu spoczął przedostatni pa-stor, dr Wilhelm Bicke-rich, który zmarł 13 I 1934r. w Lesznie, autor cennego opracowania: Die evg – ref, Johanis – Grób pastora Wilhelma Bickericha. Archiwum H. Bickerich.

Portret trumienny nieznanego Potworowskiego. Muzeum Okręgowe

w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

150

Kirche zu Lissa – Leszno (Polen) nach ihrer Geschichte u. ihrem heutigen Bestande in Kuerze dargestellt, kilkakrotnie wymienianego w niniejszej publikacji. Na tablicy nagrobnej umieszczono cytat: Panie, nawet, jeśli mnie zabijesz, i tak będę w Tobie pokładał nadzieję. Taka sama inskrypcja, ale po łacinie, znajduje się na największym dzwonie.

O poszukiwaniu pochówków.Na terenie byłego cmentarza, na zlecenie Urzędu Miasta Leszna od sierp-

nia do października 2001r., przeprowadzono badania archeologiczne. Arche-

olodzy przebadali część parku Jonstona przyległą do ulic Dąbrowskiego, Ks. Korcza, Żwirki i Wigury oraz fragmentu ul. B. Chrobrego. Podczas po-szukiwań odkryto 119 grobów i 3 grobowce. W toku prac stwierdzono, że grobowce były wcześniej splądrowane. Na 119 zbadanych grobów w sześ-ciu, oznaczonych numerami 1, 25, 66, 73, 101 i 112, znaleziono trumny wykonane z cyny. Byli więc w nich pochowani jacyś bardziej zamożni lesz-czynianie. Na podstawie wielu znalezisk, między innymi, monet, guzików, fragmentów odzieży i trumien, przyjęto datowanie tej części cmentarza na okres od przełomu XVIII/XIX wieku do przełomu XIX/XX wieku.

Miejsce wykopalisk. Jedna z cynowych trumien. Fot. A. Przewoźny

151

Cmentarz, zwany później kalwińskim, lokowano jednak znacznie wcześniej niż wskazywałyby rezultaty badań archeologów. Gmina kalwińska powstała na mocy przywileju Bogusława Leszczyńskiego w 1659r. Pierw-si bracia czescy pojawili się w Lesznie już w pierwszej połowie XVI wieku, a więc ponad sto lat przed utworzeniem gminy kalwińskiej. Ówczesny dziedzic Leszna – Rafał V Leszczyński, starosta radziejowski, przekazał im dotychcza-sowy kościół katolicki. Nieco później sam wstąpił do konfesji braci czeskich. Jest rzeczą zrozumiałą, że wraz z kościołem otrzymali były cmentarz katolicki. Rafał V przekazując kościół zachował przecież wszystkie przywileje z nim związane. Nowy cmentarz braci mógł powstać w pierwszej połowie XVII stu-lecia, gdy miasto intensywnie się rozwijało. Zapewne był to teren późniejszego cmentarza kalwińskiego. Bogusław Leszczyński miał niezwykły sentyment do braci. Gdy trzeba było oddać kościół św. Mikołaja katolikom, pozwolił im na budowę okazałego zboru św. Jana. W tej sprawie wydał przywilej lokacyjny, który ogłosił 16 XI 1652r. Przywilej zezwalał również na rozbudowę cmentarza. Zbór stanął w pobliżu bramy rydzyńskiej, niekiedy nazywanej wrocław-ską. Odtąd historia zabudowy tej części Leszna, zwanej przedmieściem rydzyńskim, była związana z działalnością braci czeskich. Oczywiście, gdy wznoszono zbór, istniał już jakiś cmentarz, na którym bracia grzebali swoich współwyznawców, o czym było wspomniane przed chwilą. Wyni-ka to zresztą ze wspomnianego przywileju lokacyjnego, który wyraźnie mówi o rozszerzeniu istniejącego cmentarza. To miejsce spoczynku braci czeskich z czasem stało się miejscem pochówku dla gminy kalwińskiej i luterańskiej, a od 1709r. wyłącznie kalwińskim.

Park im. Jana Jonstona. Dawny teren cmentarza zboru św. Jana został zamieniony na park. Nadano mu imię Jana Jonstona, który wiele pracowitych lat, z przerwami na wyjazdy za granicę, spędził w Lesznie. J. Jonston, na ówczesne czasy, był wszechstronnie wykształconym człowiekiem. Znano go jako przyrodnika i lekarza. Jako lekarz w 1629r. uczestniczył w naradzie dotyczącej Krysty-ny Poniatowskiej, wizjonerki braci czeskich. Jednocześnie był znany jako historyk i pedagog. Po nieszczęsnym spaleniu miasta w 1656r., zdecydo-wał się na stałe opuścić Leszno i zamieszkać w Składowicach na Śląsku, w zakupionym majątku. Tam odszedł do wieczności 8 VI 1675r. Kilka mie-

152

sięcy później, we wrześniu tego samego roku, jego ciało, przywieziono do Leszna. Pogrzeb odbył się na byłym cmentarzu braci czeskich, który wtedy, ze względu na zawirowania historii, ostatecznie przejęli ewangelicy reformowani. Jeśli chodzi o Leszno, byli to duchowi spadkobiercy braci czeskich. Doczesne szczątki J. Jonstona spoczywają gdzieś pod murawą par-ku, jego imienia, albo pod ruchliwą trasą, przecinającą Leszno z zachodu w kierunku wschodnim. Obecnie, nawet w przybliżeniu trudno określić owe miejsce doczesnego spoczynku, znanego mieszkańca grodu.

Kostnica, a może miejsce kultu? Na cmentarzu kalwińskim znajdowała się kostnica. Opisał ją pa-stor Bickerich w swoim opracowaniu, wydanym przed II wojną. Opis przedstawia się następująco: Na pobliskim cmentarzu stoi hala wybudo-wana w 1816r., dnia 27 – go listopada tego samego roku poświęcona, dar pochodzącego z Hersfeld (Hesja – Kassel) farbiarza materiałów delikat-nych Jana Konrada Lange. Na niej znajdują się z czasu jej wystawienia następujące, ozdobnym pismem wykonane napisy: na północnym wejściu – „Koniec wszystkich cierpień”; na południowym wejściu: „Śmierć pro-

Park Jonstona - dawny cmentarz zboru św. Jana. Fot. A. Przewoźny.

153

wadzi do życia”; wewnątrz nad amboną, obok nazwiska fundatora: „Spra-wiedliwy będzie w wiecznej pamięci, Ps. 112, 6”; i wewnątrz po stronie wschodniej: „Pocieszcie, pocieszcie mój lud, Iz 40,1”. Po jej odnowieniu w 1928r. odprawia się w niej w okresie zimy, z reguły od Nowego Roku, także nabożeństwa niedzielne. Niewykluczone, że jakieś pochówki mogły być w pobliżu zboru. W tradycji chrześcijańskiej zasłużonych dla gminy lub parafii często cho-wano przy murach kościoła. Dziś po nich nie ma żadnego śladu. Podobnie jest w odniesieniu do kościoła św. Jana. Ciekawą informację, dotyczącą omawianej sprawy przekazał pastor Bickerich. Napisał między innymi, że Krypta grobowa znajduje się także pod Stołem Pańskim, która, jak się zdaje, jest bardzo stara. Dla kogo została wybudowana, nie dało się do-tychczas stwierdzić. Istniała już w roku 1762, w którym przed nią na placu kościelnym między obu skarpami strony wschodniej założono grobowiec na pochowanie Anny Wierzchaczewskiej z d. Rozbickiej. Jeśli tak istotnie było i A. Wierzchaczewską pochowano przy ścianie kościoła pomiędzy przyporami, to równie dobrze mogły być i inne groby. Do cytowanej relacji pastora jeszcze raz powrócimy.

Czy w kościele św. Jana są krypty? Zwyczajnym miejscem grzebania zmarłych są cmentarze. Rzadziej spotykamy się z pochówkami w podziemiach kościołów, w tzw. kryptach. Polskie słowo krypta pochodzi z języka greckiego od kryptos, czyli ukryty. Krypta ma znaczenie podwójne, oznacza bowiem miejsce przeznaczone do kultu, tj. podziemną kaplicę, albo miejsce dla grobowców ludzi zasłu-żonych. Krypty zawsze oddziałują na wyobraźnię, a u niektórych wywo-łują dreszczyk emocji. Często spotykam się z pytaniem: Czy w kościele św. Jana jest jakaś krypta? Spróbujmy zatem poszukać jakiejś odpowiedzi i zaspokoić ciekawość co niektórych. Rozpocznijmy od przyjrzenia się kościelnej budowli. Posadzka kościoła jest niemalże na takim samym poziomie, jak rozpościerający się wokół teren. Gdyby coś było pod posadzką, to w murach w przyziemiu byłyby przynajmniej jakieś otwory służące choćby do wentylacji. Z pew-nością okalający teren przez ponad 350 lat istnienia kościoła podniósł się nieznacznie. Jest to zauważalne szczególnie w odniesieniu do sąsiadującej z kościołem byłej pastorówki. Jednak teren nie podniósł się aż tak, aby

154

zamknąć jakieś otwory. Takie położenie kościoła prowadzi do spostrzeże-nia, że nie ma w nim krypty w powszechnym znaczeniu. A jeśli nawet jest jedna, albo też i więcej, to są niewielkich rozmiarów. Jeszcze raz oddajmy głos pastorowi D. Bickerichowi, który pisał na-stępująco: Krypta grobowa znajduje się także pod stołem Pańskim, która, jak się zdaje, jest bardzo stara. Dla kogo została wybudowana, nie dało się dotych-czas stwierdzić. Istniała już w roku 1762, w którym przed nią na placu kościelnym między obu skarpami strony wschodniej założono grobowiec na pochowanie Anny Wierzchaczewskiej z d. Rozbickiej. Określenie pod stołem Pańskim wska-zuje na jakąś część przestrzeni prezbiterium, trudno jednakowoż wskazać którą. Pomiędzy środkowymi przyporami wschodniej ściany prezbiterium,

Zamurowany otwór. Fot. R. Serba.

155

patrząc od strony ul. Królowej Jadwigi, można dostrzec zamurowany ot-wór w murze kościoła. Z całą pewnością było to kiedyś małe okienko. Zachował się nawet kamień, zamykający otwór okienny od góry. Jeszcze teraz można go oglądać. Niewykluczone, że to okienko służyło jako otwór wentylacyjny małej krypty. Tym bardziej stół Pański mógł stać, i z pew-nością umieszczono go na miejscu znacznie podwyższonym w odniesie-niu do poziomu posadzki. Takie rozwiązanie jest uzasadnione, ostatecznie chodziło o to, aby obecni w zborze mogli mieć kontakt wzrokowy z liturgią sprawowaną przy stole Pańskim. Wymieniony pastor wspomina także o płytach nagrobnych, dedyko-wanych zasłużonemu, świeckiemu seniorowi Jednoty, Aleksandrowi Bronikowskiemu i jego żonie Zofii. Za jego czasów, te płyty niszczejące i częściowo uszkodzone, leżały na cmentarzu kalwińskim. Płyty nagrobne pochodziły ze zboru św. Jana. Aleksander Bronikowski zmarł w 1675r., a Zofia rok później. Ich doczesne szczątki miały spoczywać w zborze pod amboną. I tu znowu pojawia się pewien problem związany z określeniem miejsca pochówku, bowiem nie znamy dokładnego wystroju zboru po od-budowie na skutek pożaru 29 IV 1656r. Istniejąca do dziś ambona powstała ponad 40 lat po pogrzebie Bronikowskich, po drugim pożarze świątyni. Biorąc pod uwagę układ przestrzenny zboru jest wielce prawdopodobne, że umiejscowienie ambony, ufundowanej przez A. Żychlińskiego w 1718r., niewiele odbiegało od jej lokalizacji po pierwszym pożarze z 1656r. Ciągle zastanawia nas płyta nagrobna poświęcona Bronikowskim, która przez długie lata pozostawała w kościele. Być może był to jakiś wyraz wdzięczności wobec tej rodziny, albo pragnienie zachowania w pamięci. W kręgu braci czeskich kultywowano pamiątki przeszłości, co potwierdza istnienie bogatego archiwum. To pomagało na wygnaniu zachować tożsa-mość. Zabiegano również, aby zachować pamięć o tych, którzy w Lesznie mieszkali, a zmarli w dalekich stronach. Na cmentarzu spotykało się na-grobki tym ludziom dedykowane, chociaż ich groby faktycznie były gdzie indziej. Czyżby podobnie miała się rzecz z płytą nagrobną Bronikowskich? Dziś trudno dać odpowiedź na to pytanie.

W krypcie dziedzicznej ojców. W poszukiwaniu krypt spróbujmy pójść jeszcze innym tropem. Otóż w Muzeum Okręgowym w Lesznie przechowywany jest portret

156

Jana Samuela Żychlińskiego (1675 – 1715). Portret o wymiarach 55 cm

x 62,2 cm, wykonany na blasze miedzianej techniką olejną,

powstał ok. 1715r. Przed-stawia mężczyznę w zbroi, z narzuconym na ramię płaszczem. Pod portre-tem malarz umieścił długi tekst, który opie-wał wszelkie zalety zmarłego. Inskrypcję wypisano w języku łacińskim. Warto za-poznać się z tym prze-kazem, w owym czasie

nierozerwalnie związa-nym z pogrzebem.

Pełne tłumaczenie legendy epitafijnej brzmi

następująco: Chwała Bogu Najlepszemu, Największe-

mu, Jedynemu. Przechodniu, kimkolwiek jesteś, za trzymaj

się. Jeśli jesteś zwolennikiem do-brej sławy i czcicielem cnoty, wes-tchnij i zarazem oddaj cześć zmarłemu z niepowetowaną szkodą, Wielmoż-

nemu i Dostojnemu Panu Janowi Samuelowi z Żychlina Żychlińskiemu, stolnikowi wschowskiemu i szambelanowi Najświętszego Majestatu Króla Polski Augusta II, który z ojca świętej pamięci znakomitego i szlachetnego pana Jana z Żychlina Żychlińskiego, kasztelana wschowskiego, z matki wielmożnej pani Barbary Małgorzaty z Żychlina Zychlińskiej z dostojne-go rodu Nostitz. Urodził się szczęśliwie w Olbrachcicach roku Pańskiego 1675, dnia l maja. Po uzyskaniu znakomitego wykształcenia akademickie-go oraz po sławnej perygrynacji, wziął sobie za towarzyszkę łoża roku Pań-

Portret J. S. Żychlińskiego (1675 – 1715). Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

157

skiego 1704 dnia 18 grudnia, wielmożną panią Magdalenę Sybillę Dewitz, wdowę (po mężu) Marrwitz. Z nią doczekał się z radością pięciu synów, ale przy życiu pozostało tylko czterech. Dostojną rodzinę Żychlińskich ozdo-bił wrodzonymi zaletami i uzyskanymi zaszczytami. Cóż więcej. powiem ? Był mężem przez Boga danym dla publicznego pożytku. Ale niestety! Mąż ten służąc Rzeczypospolitej i Kościołowi okazał się wspaniałym po-mocnikiem, a jednak ukończywszy poselstwo wojewody poznańskiego, wracając z Warszawy w drodze chorobą porwany, przewidzianą śmiercią, w Lutomiu skończył życie roku Pańskiego 1715, dnia 22 marca, i swo-im zgonem dał pouczenie, że długo należy trzymać się tradycji przodków, odmawiając prawa Parkom. Ciało jego, raczej jego zwłoki tu w Lesznie w krypcie dziedzicznej ojców spoczywają, oczekując zmartwychwstania. Postarała się o to łzami zalana małżonka, (która) zmarła w roku (Pańskim) 1715, dnia 30 grudnia (została) uroczyście pochowana. Tu spoczywają! Skoro portret wisiał w kościele to raczej dosłownie należy potraktować przekazaną w inskrypcji informację: Tu spoczywają. Co więcej napisano: w krypcie dziedzicznej ojców spoczywają. Określenie krypta zawsze doty-czyło podziemnej części kościoła, przeznaczonej do chowania zmarłych. Słowa z inskrypcji dają wiele do myślenia.

I ostatnia krypta Niecodziennym pomnikiem związanym z pochówkiem jest kaplica grobowa przy kościele św. Jana. Jej wzniesienie zlecił Albrecht Grusz-czyński, świecki senior Jednoty. W kaplicy grobowej miały spocząć do-czesne szczątki jedynej córki Gruszczyńskiego, która zmarła podczas epidemii dżumy, krótko po drugim spaleniu Leszna. Pod kaplicą do dziś zachowały się pozostałości krypty. Obecnie jedyny otwór, który prowadzi do wnętrza krypty, jest od zewnątrz. Otwór zamknięto żelaznymi drzwicz-kami. Niegdyś wejście do krypty pod kaplicą z pewnością było wewnątrz, w podłodze.

158

Płyty nagrobne.

Na murach kościoła umieszczono, jak to niekiedy podkreślamy w języku potocznym, płyty nagrobne, tzn. pochodzące z grobu, z miejsca po-chówku. Niewątpliwie jest to całkowitą prawdą. A jednak pełniejszej wy-mowy nabiera zwrot tablica epitafijna. Epitafium to coś więcej niż tablica nagrobna, która najczęściej sprowadza się do szablonowego napisu, ogra-niczonego do podstawowych danych o zmarłym, do czasu zamkniętego między datą urodzin i śmierci. Epitafium w o wiele szerszym zakresie upa-miętniało osobę zmarłego. Tablica z rozszerzonym napisem przypominała

bliskiego, przede wszystkim nie tyle jego słowa jak czyny, których doko-nał podczas ziemskiego żywota. Epitafia, które możemy oglądać na mu-rach świątyni, są pięknym świadectwem celebracji misterium śmierci. Przekazują głębokie motywy biblijne związane z tajemnicą ludzkiego odejścia.

W tym miejscu należy się ukłon w stronę śp. ks. Alojzego Piszcz-ka. Prawie wszyscy pamiętamy tego skromnego księdza. Jeszcze do nie-dawna, emerytowany proboszcz ze Staregogrodu, mieszkał na terenie na-szej parafii. Pracowicie wykorzystał okres emerytury nie tylko w zajęciach

Płyty nagrobne na murach kościoła. Fot. R. Serba.

159

duszpasterskich. Umiłowanie historii, dogłębna znajomość języka nie-mieckiego i dociekanie prawdy, mobilizowały go do odczytania napisów wyrytych na epitafiach znajdujących się na murach kościoła. Była to iście benedyktyńska praca zważywszy na stan zachowania inskrypcji, które zresztą możemy codziennie oglądać przechodząc obok kościoła. Tłuma-czenie tekstów inskrypcji wraz z celnymi uwagami i spostrzeżeniami za-warł w maszynopisie zatytułowanym, Płyty nagrobne kościoła św. Jana Chrzciciela w Lesznie, ukończonym w 1990r. Ks. A. Piszczek pełny tekst wyników swojej pracy przekazał do archiwum parafialnego. Rozdział po-święcony płytom nagrobnym będzie zarazem hołdem dla jego dzieła i do-ciekań.

Epitafia zostały wyrzeźbione w piaskowcu. Chociaż nie jest to ka-mień trudny do obróbki to jednak napełnia podziwem kunszt rzeźbiarski i wyrafinowane liternictwo. Płyty pochodzą z dawnych czasów, aż z XVII i XVIII wieku. Stały się świadkami wielu stuleci. Dziś są interesującym przykładem troski o pamięć po tych, którzy odeszli. Na murach kościoła zawieszono pięć epitafiów, w tym jedno podwójne związane z rodziną Wo-ide. W związku z tym w niektórych publikacjach mówi się o sześciu. Taki podział wydaje się być sztuczny. Spośród pięciu, tylko jedna płyta posiada napis łaciński, pozostałe wykonano w języku niemieckim.

Epitafium dzieci Karola Gotfryga Woide. Epitafium dzieci Karola Gotfryga Woide

znajduje się z lewej strony bocznego i zarazem zachodniego wejścia do przedsionka północne-go. Epitafium o wymiarach 190 x 126 cm pocho-dzi z 1769r. Całość wykonano w stylu rokoko-wym. Na zwieńczeniu prostokątnej płyty przedstawiono w poziomej linii półpostacie sze-ściorga zmarłych dzieci. Przy wnikliwej obser-wacji można nawet dostrzec szczegóły ubrań. Obramowanie płyty przyozdobiono gałązkami kwiatowymi i wkomponowanymi emblemata-mi, pelikana, orła i baranka. Kompozycja z le-wej strony przedstawia pelikana karmiącego własną krwią młode. Nad nim na wstędze napis:

Orzeł szybujący do słońca. Detal z epitafium dzieci Karola Woide. Fot. R. Serba.

160

Aus dem Tode das Leben, czyli ze śmier-ci życie. Na tej samej wysokości po przeciwnej stronie wyrzeźbiono orła wznoszącego się w kierunku słońca i słowa: Ich verlasse das Irdische, tzn. opuszczam, co doczesne, u dołu znacz-nie większych rozmiarów Baranek z chorągiewką. Tym samym wkompono-wane w epitafium elementy zawierają głęboki przekaz teologiczny.

Na nieregularnym polu środko-wym została wyryta inskrypcja epitafijna w następującym brzmieniu: Justina Loui-sa geb. 1755 d. 4. Mart. gest. 1758 d. 3. Jun., Carl Gottlieb geb. 1757 d. 7. Jan. gest. ... d. 10. Apr., Carl Gottlieb geb. 1758 d. 2. Maii gest. 1761 d. 22. Dec., Justina Louisa geb. 1760 d. 22. Jun. gest. 1762 d. 7. Jan., Carl Christian Peter geb. 1763 d. 19. Jun. gest. 1768 d. 28. Oct., Louisa Carolina geb. 1766 d. 10. Jan. gest. 1768 d. 26. Oct. Drei Soehnen und drei Toechtern, Die alle sechse friueh zeitig starben, richteten diess Grabmahl Ihre Eltern auf: Anno 1769 d. 11. Julii Carl Gottried Woide, P.d.D.R.L.G. und Justina Elisabeth, geb. Zimmermannin. Beliebte Kinder, geht zum besten Va-ter, der Euch ruft. Er ruftet Euch zum Glueck, zum Paradiess und wahrem Leben. Wir sehn nicht ungeruehrt, doch hoffnungsvoll auf Eure Gruft. Sie wird wie Land das Kron mit Wucher Euch uns wieder geben .

Tłumaczenie polskie: Trzem synom i trzem córkom, którzy wszyscy sześcioro wcześnie zmarli, postawili ten nagrobek ich rodzice w roku 1769 dnia 11 lipca, Karol Gotfryd Woide, pastor niemieckiej reformowanej gminy leszczyńskiej i Justyna Elżbieta z domu Zimmermann. Kochane dzieci, idź-

Karmiący pelikan. Fragment epitafium dzieci Karola Woide. Fot. R. Serba.

Dzieci Karola Woide. Górna część epitafium. Fot. autor.

161

cie do najlepszego Ojca, który was woła. Powołał was do szczęścia, do raju i prawdziwego życia. Nie bez wzruszenia, ale pełni nadziei patrzymy na wasz grób. Jak rola ziarno, tak On was nam zwróci z nadmiarem .

Napis wzruszający, pełen wiary i chrześcijańskiej nadziei.

Epitafium Zuzanny Woide. Zuzanna Woide żyła w la-

tach 1684 – 1686. Barokowa płyta nagrobna pochodzi ok. 1686r. Zo-stała wystawiona przez rodziców Piotra i Zuzannę z domu Kall-mann. Dedykowana kochanej có-reczce, która przyszła na świat ku wielkiej radości rodziców i po kil-kunastu miesiącach zwiędła ku ich gorzkiej żałobie. Piaskowcowa pły-ta znajduje się z prawej strony bocznego i zarazem zachodniego wejścia.

Napis epitafijny sporzą-dzono po niemiecku: Susanna Ein anmuethiges Bluemlein Auss dem Ehlichen Garten, Herrn Peter Wo-ides Koeniglichen Secretarii und des Raths allhier, und Frau Susan-na geborenen Kallmannin hat na-chdem sie den 7. Octobris Im Jahr

Christi 1684 entsprossen ein Jahr 34. Wochen, l Tag, 14 Stunden zu der Eltern grosser Freude geblueht, verwelckte zu dero bitterer Trauer den 3ten Tag Maii 1686. Bluehet nun in Paradeis.

Na dole tej płyty wypisano werset z księgi Hioba: Hiob am 9 v. 25 Meine Tage sind schneller gewesen den ein Lauffer, sie sind geflohen und haben nichts gutes erlebet.

Tłumaczenie na język polski: Zuzanna, uroczy kwiatuszek z mał-żeńskiego ogrodu pana Piotra Woide go, sekretarza królewskiego i rady tutaj na miejscu, i pani Zuzanny z domu Kallmann, wyrósłszy w roku

Tablica Zuzanny Woide. Fot. R. Serba.

162

Chrystusa 1684, kwitła l rok, 34 tygodnie, l dzień i 14 godzin ku wielkiej radości rodziców, zwiędła ku ich gorzkiej żałobie trzeciego dnia maja 1686. Kwitnie teraz w raju.

Tłumaczenie cytatu z księgi Hioba: Hi 9,25 Szybsze me dni niźli biegacz, uciekają, nie zaznawszy szczęścia.

Epitafium Zuzanny, Piotra i Marcina Teofila Woide. Płyta, o wymiarach

190 x 128 cm, zlokalizowana na północnej ścianie kościoła przy filarze przyporowym. Ma kształt stojącego prostokąta, w który wpisano dwa wydłużone owale pokryte inskrypcjami. Owale otoczono akantowym wieńcem. U góry dwie uskrzy-dlone główki aniołków. Na osi podziału płyty pęk dojrzałych owoców.

Ta płyta ufundowana w kilkadziesiąt lat po śmierci Piotra i Marcina Teofila była hołdem złożonym przodkom rodziny Woide, zasłużonej dla kościoła, miejscowej szkoły i miasta. Tablica pochodząca z 1769r. zawiera skromny napis. Informuje tylko o datach naro-dzin i śmierci oraz o zawodach i pełnionych stanowiskach. Wymieniony Piotr był synem Marcina Woidebudowniczego zboru braci czeskich. Pastor Bickerich w swoim opracowaniu podkreślił, że była to rodzina bardzo zasłużona w trzech pokoleniach.

Płytę nagrobną przedzielono na dwie części, lewą dedykowana Zuzannie Woide, a prawą Piotrowi i Marcinowi Teofilowi Woide.

Epitafium Zuzanny, Piotra i Marcina Teofila Woide. Fot. R. Serba.

163

Epitafium Zuzanny, córki Jerzego Kallmanna zmarłej w 1693r. Napis w języku niemieckim: Das Muster ihrer Zeit die Wohl Edle Tu-gendhafte Frau Susanna Tit. Hern George Kallmanns, Wohlverdienten Burgermeisters in Lueben mit Tit. Frau Rosine Maderin erzeugte einzige Tochter, 1 Tit. Domini Nicolai Gertichii der Reformierten Kirchen in Gross Pohlen Senioris und des Fiirstenthums Brieg vocirten Super Intendentis, 2 Tit. Herrn David Laubenns wohlverdienten Burgermeisters allhier, 3 Tit. Herrn Peter Woides Koeniglicher Mayestat auch hiesiger Hoch Grafflichen Herrschaft Secretarii und Rathmannes allhiero hertzlich geliebte Ehege-nossin legete nach ueberstandener 41 1/2 Jahriger Wallfahrt Ihr sterbliches hier nieder Nachdem das unsterbliche Theil zu seinem Ursprung gekeret war den 6 September 1693. Tłumaczenie polskie: Wzór swego czasu, wiel-ce szlachetna, cnotliwa pani Zuzanna, tyt. pana Jerzego Kallmanna, wiel-ce zasłużonego burmistrza w Lubiniu z tyt. panią Rozyną Mader zrodzona jedyna córka, 1 tyt. pana Mikołaja Gerticha, seniora Reformowanego Kościoła w Wielkopolsce i powołanego superintendenta Księstwa Brze-skiego, 2 tyt. pana Dawida Laubenna, tu na miejscu wielce zasłużonego burmistrza, 3 tyt. pana Piotra Woidego, tu na miejscu sekretarza Jego Kró-lewskiej Mości, a także tutejszego Wysokiego Dworu Hrabiowskiego, oraz rajcy, serdecznie umiłowana towarzyszka ślubna, po ukończonej 41 i 1/2 letniej pielgrzymce złożyła tutaj to, co śmiertelne, podczas gdy część nie-śmiertelna powróciła do swego źródła dnia 6 września 1693 .

Epitafium Piotra i Marcina Teofila Woide. Inskrypcja na epitafium poświęconym Piotrowi i Marcinowi Teofilowi została sporządzona w ję-zyku łacińskim w następującym brzmieniu: Petro Woide, Avo et Martino Theophilo Woide, Patri ictis et a Consiliis Civitatis, et Ecclesiae Reforma-tae Lesnesis ąuorum Ille 1648 die 28 Iunii natus denatus vero 1705 1 Apri-lis Hic 1690 die 27 Februarii natus, Die vero 26 Maii 1726 obiit. Hoc mo-numentum posuerunt Nepotes et Filii Christianus Theophilus Woide, Magistratus Glogoviensis Director et Carolus Godofredus Woide, Eccle-siae Reformatae Lesnensis Pastor Anno 1769 die 11 Julii.

Tłumaczenie polskie: Piotrowi Woide dziadkowi, i Marcinowi Teofilowi, ojcu, prawnikom i radnym miasta i Kościoła reformowanego w Lesznie, z których ów urodził się dnia 28 czerwca 1648, umarł zaś 1 kwiet-nia 1705, ten urodził się 27 lutego 1690, zeszedł zaś ze świata 26 maja 1726, nagrobek ten postawili wnukowie i synowie Krystian Teofil Woide,

164

dyrektor magistratu głogowskiego i Karol Gotfryd Woide, pastor lesz-czyńskiego Kościoła reformowanego, dnia 11 lipca 1769 roku.

Płyta nagrobna Anny Schin Anna Schin z domu Junge

zmarła w 1660r. Barokowe epita-fium dedykowane Annie wmuro-wano w południową ścianę ko-ścioła obok przypory, na której znajduje się zegar słoneczny. Epi-tafium wykonano po 1660r. W prostokątne obramienie wkompo-nowano owalną płytę inskrypcyj-ną. W górnej partii, w narożach, wykuto dwie główki uskrzydlo-nych aniołków. Taki sam motyw pojawia się w części dolnej, z tym, że główki aniołków opierają się o napis.

W owalu znajduje sie niemiec-ki wpis: Anno MDCLX den XXVIII November ist in Gott sanft und selig verschieden die er-

bahre viel tugendtreiche Frau Anna geb. Juerigen von Gratz des Ehrenvesten und wolgeachten Herrn Johan Schin Burgers und Handelsmanns allhier zur Liszaw, eheliche und Hertzgeliebte Hausfrau und Sechswoecherin welche mit ihm in friedliebender und gesegneter Ehe gelebet VIII Jahr und XII Wochen, gezeuget 3 Soehne und 1 Tochter, l Sohn und 1 Tochter der Mutter voran ge-gangen und 2 Soehne noch beim Leben, so lange Gott will, nach dem sie im Christlichem Leben und Wandel XXV Jahr weniger IIII Wochen zubrachtt ruhet alhier und erwartet der froelichen Zukunft ihres Erloesers Jesu Christi, welchen sie der Seelenn nach mit allen heiligen Engeln in ewiger Freude an-schauet und erlebet.

Tłumaczenie polskie: W roku 1660, dnia 28 listopada, umarła w Bogu łagodnie i błogo, zacna, wielce cnotliwa pani Anna z domu Juerig z Grodzi-ska, ślubna i najukochańsza pani domu sławetnego i wielce szanowanego pana

Epitafium Anny Schin. Fot. R. Serba.

165

Jana Schina, obywatela i kupca tutaj w Lesznie, a położnica sześciotygodnio-wa, która z nim żyła 8 lat i 12 tygodni w spokojnym i błogosławionym małżeń-stwie, urodziła 3 synów i l córkę, l syn i l córka wyprzedzili matkę, a 2 synów jeszcze żyje, jak długo Bóg zechce, gdy po chrześcijańsku przepędziła 25 lat, mniej 4 tygodnie. Spoczywa tutaj i oczekuje radosnego przyjścia swego Zba-wiciela Jezusa Chrystusa, którego gdy chodzi o duszę, ogląda i doświadcza razem ze wszystkimi świętymi aniołami w wiecznej radości .

Epitafium Jerzego Adelta. Jerzy Adelt zmarł w 1681r.

Płyta jemu poświęcona jest wmu-rowana w południowa ściana ko-ścioła, nieopodal zamurowanego, dawnego wejścia do prezbiterium. Prostokątna płyta z boków została zamknięta dwoma kręconymi ko-lumnami. Na głowicach kolumie-nek spoczywa łukowate nadproże. Tym samym osiągnięto obraz drzwi lub bramy prowadzącej do wieczności. W prawym i lewym górnym rogu umieszczono uskrzy-dlone główki aniołków. Główki aniołków podtrzymują wieniec dojrzałych owoców. Między pod-stawami kolumienek znajduje się wieniec laurowy. W wieńcu rów-nież wykuto napis.

Napisy na epitafium Jerze-go Adelta są w języku niemiec-kim: Unter diesen Stein erwatet der froelichen Auferstehung Tit. Herr Geor ge Adlet Burger und der loeblichen Zunft der Meltzer und

Brauer Zunfter, kam in die Welt Anno 1611 in Lissa. Trat in den Ehestand zum ersten mal 1636 mit Fr. Ursula Kerlerin und lebte mit ihr fridlich 34

Epitafium Jerzego Adelta. Fot. R. Serba.

166

Jahr zeugte l Sohn 2 Toechter, sind alle bei Gott, zum andern mal 1670 26 Julii mit der Fr. Hedwig Seidelin lebte mit ihr vertrae-glich doch ohne Lei-besserben 10 Jahr 41 Wochen, zum dritten mal Anno 1681 den 18 November mit Frl. Jungfrau Anna Elis-beth Heiderin lebte mit ihr vergnueglich

doch nur 2 Wochen 3 Tage verliess die Welt Anno 1681 den 6 December seiness alters 71 Jahre 43 Wochen. Na tym kamieniu, u dołu w wieńcu lau-rowym dopisano: Unser leben wert siebenzig Jahr und etz.

Tłumaczenie polskie: Pod tym kamieniem oczekuje radosnego zmartwychwstania tyt. pan Jerzy Adelt, obywatel i członek prześwietnego cechu mielcarzy i piwowarów. Przyszedł na świat w roku 1611 w Lesznie. Wstąpił w związek małżeński pierwszy raz 1636 z panią Urszulą Kerler i żył z nią spokojnie 34 lata, zrodził 1 syna i 2 córki, są wszyscy u Boga, drugi raz 26 lipca 1670 z panią Jadwigą Seidel, żył z nią zgodnie, ale bez spadkobierców, 10 lat i 41 tygodni, trzeci raz dnia 18 listopada 1681 z pan-ną, dziewicą Anną Elżbietą Heider, żył z nią miło, ale tylko 2 tygodnie i 3 dni. Opuścił świat w roku 1681, dnia 6 grudnia, w wieku 71 lat i 43 tygodni. Tłumaczenie napisu w wieńcu laurowym: Nasze życie trwa 70 lat i etc. Powyższe słowa zaczerpnięto z Psalmu. 90. Ich kontekst jest następujący: Miarą naszych lat jest lat siedemdziesiąt lub, gdy jesteśmy mocni, osiem-dziesiąt; a większość z nich to trud i marność: bo szybko mijają, my zaś odlatujemy, Ps 90, 10.

Wieniec laurowy. Z epitafium J. Adelta. Fot. autor.

167

Plac przykościelny.Niezwykły urok posiada

teren wokół kościoła św. Jana, a stare drzewa czynią go jeszcze piękniejszym. To sprawia, że każda pora roku w otoczeniu kościoła, posiada swój niepo-wtarzalny wdzięk. Jednak nie o wiekowym drzewostanie chce-my mówić, bo miasto posiada jeszcze ciekawsze oazy zieleni. Liczne tereny zielone, na któ-rych nie brak różnorodnych drzew i kwiatów, są prawdziwą ozdobą Leszna. Wiele miast może nam tego pozazdrościć.

Stosunkowo rzadko spotyka się kościół zbudowany na tak dużym placu. Właściwie stanowi on wyodrębnione zało-żenie architektoniczne. Plac przykościelny otaczają bowiem stare budowle. Z jednej strony jest to po-tężny gmach byłego gimnazjum kalwińskiego, później Archiwum Pań-

stwowego, a naprzeciw za-bytkowy domek dzwonni-ka. Całości dopełnia, poło-żona za budynkiem byłego gimnazjum pastorówka. Szkoda, że również dzisiaj, ten budynek, nie może słu-żyć temu celowi, dla które-go został wzniesiony. Pa-storówka została wsunięta nieco w ogród. W ten spo-sób wszystkie trzy wspo-

Pełen uroku widok zza balustrady na wieży. Fot. A. Przewoźny

Pastorówka. Stan przed 1939r. Archiwum H. Bickerich.

168

mniane budynki znalazły się w mniej więcej takiej samej od-ległości od kościoła.

Jeszcze nie tak dawno, wejście na plac kościelny od strony ul. B. Chrobrego i Królo-wej Jadwigi, zamykał żelazny płot z bramami i furtkami. Moż-na go podziwiać na starych foto-grafiach. Ogrodzenie powstało z okazji uroczystości jubileuszo-wych w 1898r. Żelazne ogrodze-nie od strony ówczesnej ul. Ko-meńskiego ufundowało rodzeń-stwo Otton Handke i Augustyna Andersz z Poznania, wdowa po radcy handlowym. Dodatkowo z fundacji O. Handke pochodziło ogrodzenie wschodniej krawędzi placu, wraz z bramą i furtką.

Wtedy ulica przynależna do terenu kościelnego nosiła nazwę Lange Neugasse, a obecnie Królowej Jadwigi. Tu do dziś przy posesji państwa Rymwidów, obok wielkiej topoli białej, zachował się ponad metrowy ślad dawnego żelaznego płotu. Niestety całe ogrodzenie w 1978r. zostało roze-brane i decyzją konserwatora zabytków przeniesione przed kościół św. Krzyża. Szkoda, że podjęto taką decyzję, bo plac stracił wiele ze swojego niezwykłego klimatu. Sami fundatorzy też chyba nie przypuszczali, jakie będą koleje tego, co ofiarowali, i że ktoś zmieni ich intencje.

Skoro mowa o ogrodzeniu warto zwrócić uwagę na pewien szcze-gół. Otóż pośrodku każdej bramy wykuto baranka. Motyw baranka, tak bardzo zakorzeniony w Biblii, a uwypuklony w Ewangelii, przez całe wie-ki był i jest bliski chrześcijaństwu. Baranek trzymający chorągiew, znak zwycięstwa, to starożytny symbol cierpienia i zmartwychwstania Chrystu-sa. W liturgii reformowanej stół Pański nakrywano draperią, na której był przedstawiony baranek. Do symbolu baranka nawiązano w 1981r. przy malowaniu kościoła. Obraz baranka adorowanego przez aniołów w cen-

Dawne ogrodzenie na tle wieży. Archiwum parafialne.

169

tralnym miejscu sklepienia namalo-wała Danuta Waberska. Jeszcze dwa lata po zakoń-czonej II wojnie światowej, kilkana-ście metrów przed głównym wej-ściem do kościoła, stał pomnik Ko-meńskiego. Jego uroczyste odsłonię-cie miało miejsce 28 VIII 1898r., podczas jubileuszu parafii reformo-wanej. Autorem dzieła był berliński rzeźbiarz Alfred Reichel. Wykonane ze spiżu popiersie umieszczono na cokole. Na froncie cokołu złotymi literami wypisano Amos Comenius, po bokach datę urodzenia i śmierci, a z tyłu specjalną dedykację: Ein Zeuge Christi in der Verbannung, der bömischen Unität letzter Senior, ein Freund der Menschheit und Pro-phet der Schule, czyli Świadek Chry-stusa na wygnaniu, ostatni senior czeskiej Jednoty, przyjaciel ludzko-ści i prorok szkoły. W 1947r. władze miejskie przeniosły pomnik na skwer przed budynek, w którym dziś ma siedzibę Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu – Delegatura w Lesznie, a byłą ulicę Szkol-ną nazwano placem Jana Amosa Komeńskiego.

Na placu, pomiędzy kościołem, a ul. Chrobrego był niegdyś duży zbiornik wodny. Wielu starszych parafian i mieszkańców Leszna doskona-le go pamięta. Podobne zbiorniki były ongiś na rynku, w pobliżu kościoła św. Krzyża oraz na Nowym Rynku. Ten na głównym rynku posiadał fon-tannę. Do zbiorników woda docierała za pomocą drewnianego rurociągu. W latach trzydziestych XVII wieku czerpano ją ze źródła Paźla. Każdy domyśla się, jak ważną rolę spełniały takie zbiorniki na wodę w dawnych wiekach. Wraz z rozwojem miejskiej infrastruktury, zbiornik przed naszym kościołem przestał spełniać swoje zadanie i w latach siedemdziesiątych

Pomnik J. Komeńskiego. Fot. P. Michalak.

170

minionego wieku, został zasypany. Jednak jeszcze dziś można dojrzeć wy-stające z ziemi jego krawędzie. Potrzebny do zasypania materiał pochodził z wykopów przygotowywanych pod budowę Akwawitu. Przez wiele lat na tym miejscu był mały klomb.

Dziś na miejscu zasypanego zbiornika stoi figura Chrystusa Miło-siernego. Cokół według projektu Lidii Kaźmierczak i Bogdana Ratajczaka wykonał parafianin Michał Witkowski. Okrągła podstawa pomnika nawią-zuje do kuli ziemskiej, nad którą rozpościera się Boże miłosierdzie. Figurę Chrystusa zakupiono w Zakładzie Sztuki Kościelnej w Piekarach Śląskich. Wizerunek Chrystusa Miłosiernego ufundowali małżonkowie Jadwiga i Aleksander Mizgalscy, parafianie św. Jana. Przez postawienie tego po-mnika parafia pragnęła upamiętnić 25 – lecie pontyfikatu Ojca św. Jana Pawła II, największego z rodu Polaków i zarazem wielkiego piewcy Miło-sierdzia Bożego. Uroczystość poświęcenia odbyła się po koncelebrowanej mszy św. w rocznicę wyboru papieża Polaka 16 X 2003r. Aktu poświęcenia

Uroczystość poświęcenia pomnika Miłosierdzia Bożego. Fot. E. Baldys.

171

dokonał proboszcz ks. kan. Władysław Marzęcki w towa-rzystwie byłego proboszcza, ks. kan. Kazimierza Pietrzaka oraz wikariuszy ks. Romual-da Turbańskiego i ks. Marka Sobkowiaka. W podniosłej uroczystości wzięły udział wszystkie parafialne poczty sztandarowe i bardzo licznie zgromadzeni wierni.

Na placu po wschod-niej stronie kościoła, na małej górce, między trzema brzoza-mi, ustawiono figurę Maryi Niepokalanej. Figura pocho-dzi również z Piekar Śląskich. Jej poświęcenie odbyło się w piątek 21 V 2004r. Poświęce-nia dokonał ks. Władysław Marzęcki, proboszcz parafii, z udziałem księży wikariuszy ze wszystkich parafii lesz-czyńskich oraz młodzieży miasta Leszna. Przed kilkoma laty zrodził się w naszym mieście piękny zwyczaj, że młodzież ze wszyst-kich leszczyńskich parafii, co miesiąc gromadzi się w innym kościele. Na spotkania młodzi przychodzą ze swoimi duszpasterzami. Właśnie, w cza-sie takiego spotkania, które miało miejsce w kościele św. Jana, została po-święcona figura Maryi Niepokalanej.

We wszystkie soboty maja, ten najpiękniejszy miesiąc roku trady-cja kościelna poświęciła Matce Bożej, przy figurze odbywają się nabożeń-stwa majowe. Natomiast, w pierwsze soboty od maja do października, wierni licznie gromadzą się na Apelu Jasnogórskim, aby zapewnić i po dziecięcemu wyznać: jestem, pamiętam, czuwam.

Figura Maryi Niepokalanej. Fot. A. Przewoźny.

172

Leszczyńskie Zrzeszenie Chrystusowe Wyznania Czeskiego.

Jednota. Korzenie braci czeskich sięgają początków XV wieku, gdy rodził się ruch husycki. W 1458 r. założyli w Kunvaldzie swój pierwszy zbór. Widzieli siebie jako wspólnotę, tj. Jednotę. Nie chcieli posługiwać się ter-minem Kościół. Jednotę braci czeskich rozumieć należy w sposób geo-graficzny. Stąd w napisie wyrytym w kamieniu i umieszczonym na wieży kościoła św. Jana użyto słowa Bohemicae, co właśnie odnosi się do ziemi. Wspomnianym określeniem posługiwała się łacina średniowieczna. W niej Boiohaemum lub Boiohaemia, to kraina ludu Bojów. Sama nazwa posia-da historyczne uzasadnienie. Celtycki lud Bojów zamieszkiwał te tereny na kilka wieków przed Chrystusem. Mimo że później opuścił te ziemie i powędrował na półwysep Apeniński, to nazwa się zachowała. Powstałe w Czechach ugrupowanie posiadało radykalny program społeczny. Akcentowano w nim życie z pracy własnych rąk, potępiano prze-lew krwi, służbę wojskową i sprawowanie urzędów. Interesującą sprawą jest to, że w początkowej fazie bardzo niechętnie spoglądano na wykształ-cenie humanistyczne. Bracia czcili Chrystusa jako cichego Króla i Baran-ka Bożego. Powinni naśladować Jego wąską drogę, na której tylko można się zbawić. Liturgia w ramach Jednoty była skromna. Ograniczała się do wspólnego śpiewu oraz czytania i wyjaśniania Biblii. Sami wybierali sobie duchownych. Pierwszym duchownym został Maciej z Kunyaldu w 1467r. Jednota, która w początkowym okresie była odłączona od świa-ta, z upływem lat stawała się bardziej otwarta. Surowe zasady stopniowo ulegały złagodzeniu. Zrezygnowano z celibatu duchownych. Członkowie Jednoty mogli już brać udział w walkach, co początkowo było zabronione. W polu zainteresowań znalazła się nauka. W XVI wieku bracia rozwinę-li szkolnictwo, sztukę drukarską, muzykę i w ten sposób przyczynili się do rozwoju kultury i nauki. Słynna Biblia kralicka, która powstała w ich kręgu, została nazwana Złotą biblią kultury czeskiej. Powstały w tamtym okresie przekład Biblii, wiele lat później, a dokładniej na przełomie XVIII i XIX wieku, posłużył za podstawę odnowy języka czeskiego. Andrzej Frycz Modrzewski pisał o braciach czeskich: Są w Cze-chach ludzie zwani »braćmi« ... zakazane są u nich wszelkie biesiady

173

i pijatyki, tańce, gra w karty i kości ... i inne tego rodzaju postępki, z któ-rych pochodzi niezmierzone zło, ... mają bowiem Pismo (Święte)... prze-tłumaczone na swój język i wielu z nich umie czytać, a inni słuchają. Dla-tego też są wśród nich znamienici rzemieślnicy różnego rodzaju, a co nie-miara bardziej uczonych w Piśmie (Świętym) niż u nas wielu kapłanów. Dlaczego bracia zostali zmuszeni do opuszczenia rodzinnych stron? Odpowiedzi na to pytanie należy szukać w wydarzeniach związa-nych z wojną szmalkaldzką, która toczyła się w latach 1546 – 1547. Istotą tej wojny był konflikt między katolickim cesarzem Karolem V, a związ-kiem szmalkaldzkim utworzonym przez protestanckich książąt. Nazwa związku pochodzi od nazwy miejscowości Schmalkalden w ówczesnej Hesji. Skutki wojny wywarły ogromny wpływ na dalsze losy braci. W bi-twie pod Muelbergiem 24 IV 1547r. wojsko katolickie Karola V odniosło zwycięstwo. Po zwycięstwie ostro karano Czechów, którzy zbuntowali się w czasie wojny. W październiku 1547r. bracia otrzymali zakaz spotkań i zabroniono im spełniania praktyk religijnych. W następnym roku, na mocy edyktu cesarza i zarazem króla czeskiego Ferdynanda I, zostali zmu-szeni do opuszczenia kraju.

W poszukiwaniu schronienia. Kiedy pierwsi bracia przybyli do Leszna? Kronika leszczyńska z 1637r. podaje, że pierwsza grupa uchodźców dotarła już na przełomie lat 1516 – 1517. Odnośnej wzmianki o masowej emigracji z Czech nie po-twierdzają wyraźnie inne źródła. Natomiast jest udokumentowany napływ braci czeskich w 1548r. Wędrówkę braci barwnie opisał Stanisław Tync: W pierwszej po-łowie czerwca 1548r. na drogach wiodących z Czech przez Śląsk ku Wiel-kopolsce ciągnęły długie karawany wozów: jedna poprzez Kłodzko i Górny Śląsk, dwie poprzez Karkonosze i Śląsk Dolny. Pierwszą jechali exules, bracia czescy, w liczbie około pięciuset, na z górą sześćdziesięciu wozach, z Litomyśla, Bydżowa, Chlumca; innymi ciągnęli w nie mniejszej liczbie wygnańcy z Turnowa i Brandysa ... . Fala czeskich uciekinierów przeszła przez ziemię wielkopolską i skierowała się do protestanckich Prus Ksią-żęcych. Trudno ocenić ilu z nich znalazło schronienie w dobrach Rafała IV Leszczyńskiego, czyli na ziemi leszczyńskiej. Przyjmowanie osadni-ków było nęcącą perspektywą. Przyczyniało się bowiem do rozwoju danej

174

miejscowości. Niosło nowe możliwości rozwoju gospodarczego. Wnosiło nowy potencjał intelektualny. Zaobserwować to można w przypadku na-szego miasta w XVII stuleciu. Jednocześnie cena, jaką płacili dziedzice, nie była wysoka. Ceną było tylko zapewnienie tolerancji religijnej. To zaś nie było wcale trudnym zadaniem dla dziedzica. Wszystkiemu sprzyjał in-dyferentyzm religijny wielu przedstawicieli stanu szlacheckiego. Wcale nie dziwi więc to, że niejeden dziedzic na innowierców spoglądał łaska-wym okiem.

Dlaczego bracia czescy obrali taki kierunek? Po pierwsze w Wielkopolsce sprzyjały reformacji możne rody Górków, Leszczyńskich, Myszkowskich i Ossolińskich. Po drugie wychodźcy liczyli na obecne jeszcze w Polsce wspomnienia wspólnych walk, niegdysiejszą sympatię dla husytów, podobny język. Na marginesie warto zauważyć, że wtedy ję-zyk polski i czeski były bardziej podobne do siebie niż obecnie. Do tego wszystkiego z pewnością trzeba dodać polską tolerancyjność. Bracia dość szybko zdobywali zwolenników spośród szlachty. W 1553r. kaznodzieja Jerzy Izrael pozyskał dla Jednoty Jakuba Ostroroga. Nie wiadomo na ile w ślady J. Ostroroga poszedł Rafał IV Leszczyński, dziedzic Leszna ten, który podniósł je do rangi miasta. Początkowo Rafał IV skłaniał się ku kalwinom. Protegował Andrzeja Prażmowskiego, który szerzył kalwinizm na Kujawach. Wielu autorów przypisuje Rafałowi IV oddanie braciom cze-skim dwóch kościołów, miejscowego kościoła parafialnego oraz drugiego w Lasocicach. Miałoby to nastąpić w 1550r. W świetle badań J. Dworzacz-kowej czas przekazania kościoła św. Mikołaja należy nieco przesunąć do przodu. Jest faktem, że Rafał IV sprzyjał reformacji i nie wiemy tak do końca, czy umarł jako katolik.

Panorama Leszna z 1740 r.

175

Katolicki kościół w Lesznie i Lasocicach przekazał braciom czeskim Rafał V Leszczyński, starosta radziejowski. Do konfesji bra-ci czeskich Rafał V wstąpił w 1560r. Już wcześniej jawnie okazywał swoją przynależność do dysydentów. Taką postawę wyraziście zade-monstrował podczas mszy św. na rozpoczęcie obrad sejmu w Piotrko-wie w 1552r. Uczestniczył w niej ostentacyjnie, nie zdjął czapki i nie przyklęknął na przeistoczenie. Rafał V podejmował działania na rzecz zjednoczenia polskich innowierców. Był w delegacji, która przekazała królowi Zygmuntowi Augustowi polskie tłumaczenie Konfesji braci czeskich. W jaki sposób zamieniano dawne kościoły katolickie na zbory braterskie? W przejętej świątyni co prawda zostawał główny ołtarz, choć pozbawiano go wszelkich ozdób, a z mensy wyjmowano reli-kwie. Wynoszono wszystkie obrazy i figury, które uważano za rzeczy bałwochwalcze. Nie niszczono ich jednak w sposób demonstracyjny. Na synodzie w 1573r. podjęto decyzję, aby rzeczy bałwochwalcze sprzedać za wiedzą patronów. Likwidowano wszelkie ołtarze boczne, popularne w kościołach katolickich. Dziś, z perspektywy lat, może zastanawiać fakt, dlaczego tak łatwo dotychczas katolickie kościoły przechodziły w inne ręce. Dziw-na sytuacja wytworzyła się szczególnie na pograniczu z Niemcami. W granicach Rzeczypospolitej, zwłaszcza w rejonach przygranicz-nych, zamieszkiwały grupki Niemców. Do nich najpierw docierała propaganda luterańska. Nowinki przenikały szybko na dwory szlache-ckie. Krótko po wystąpieniu Lutra jeden ze szlachciców orzekł: Nie będzie dobrze, póki wszyscy nie przystąpimy do sekty luterskiej. Szlachcic, jako patron kościoła, posiadał tzw. prawo prezen-tacji. Na jego podstawie miał przywilej, który pozwalał mu na przed-stawianie biskupowi kandydatów na niższe beneficjum kościelne. W tym zakresie prawo prezentacji dotyczyło szczególnie kandydatów na stanowisko proboszcza. Takie uprawnienie szlachty w okresie re-formacji okazało się zgubne dla wielu kościołów katolickich. Szlachta sprzyjająca innowiercom, nadużywała posiadane przywileje i uchylała się od prezentowania plebanów. Tym sposobem patron pozbawiał koś-ciół prawowitego duszpasterza. Na wakujące stanowisko powoływał innowierczych kaznodziejów lub apostatów. Postępowano wtedy we-

176

dług zasady cuius regio, eius religio, czyli czyja władza, tego religia. W taki sposób katolicy na ziemiach Rafała Leszczyńskiego zostali po-zbawieni świątyń.

Pierwsi Bracia Czescy szybko wtopili się w nowe środowisko. Za-częli nawet ulegać powolnemu procesowi polonizacji. Przemawia za tym stwierdzeniem nie tylko przykład czeskich rodów Rybińskich i Turnow-skich, lecz także ordynowanie licznych duchownych spośród Polaków. To sprawiło, że obawiano się spolonizowania całej Jednoty. Jednocześnie gor-szono się upadkiem niektórych zwyczajów czy dość swobodnym życiem ministrów. W tym wszystkim pojawił się dodatkowy problem, który musieli rozwiązać bracia. Zazwyczaj ich duchowni, przez uzyskanie przychylności kobiet, zdobywali uznanie szlachty. Wyznanie braci w wielu wypadkach przyjmowały całe rody. To w konsekwencji spowodowało uzależnienie od możnych patronów. Ciekawe to zagadnienie ujęła J. Dworzaczkowa: Synod zwołany do Poznania w r. 1560 od razu wykazał, że w organizującym się kościele braci czeskich w Wielkopolsce element szlachecki będzie odgrywał wielką rolę. Wyznaczono dziewięciu seniorów świeckich, którzy obok opie-ki nad zborami sprawować mieli funkcje sędziowskie: rozstrzygać spory między braćmi, gdyż uważano, że należy w miarę możności unikać odwo-

Widok na miasto z wieżą zboru św. Jana.

177

ływania się do sądów (jest to ślad pierwotnej nieufności wobec urzędów), a także usuwać nieposłusznych i występnych. Występkami, które powinny były powodować wykluczenie, było m. in. zabójstwo, cudzołóstwo, pijań-stwo. Próbowano więc początkowo zachować wysokie wymagania wobec nowo wstępujących. Niejeden dumny magnat (jak np. Łukasz Górka) czy szlachcic odsunął się od braci czeskich zrażony ich dyscypliną. Ale zawsze musiały decydować o tym względy osobiste.

Druga fala emigracyjna. W 1609r. cesarz Rudolf II wydał tzw. list majestatyczny zapewnia-jący wolność religijną. Kilka lat później wybuchło powstanie. Po przegra-nej bitwie pod Białą Górą 8 XI 1620r. bracia, którzy nie przyjęli wyznania katolickiego musieli opuścić ziemie czeskie. Jan Amos Komeński w 1625r. przybył do Leszna na rozmowy z Rafałem Leszczyńskim. Szukał miejsca dla osiedlenia się znacznej grupy wychodźców. W różnych kierunkach wywędrowało wtedy z Czech ok. 30 tysięcy osób. Komeński ostatecznie dotarł do Leszna 8 II 1628r., w towarzystwie Jana Grylla, barona Jerzego Sadowskiego i Krystyny Poniatowskiej. Duża fala czeskiej emigracji napływała od lutego do kwietnia 1628r. W tej grupie samych kaznodziejów było ponad trzydziestu. Takiego licznego zastępu duchownych, w stosunku do liczby ludności, Leszno nigdy nie miało ani wcześniej, ani później. Dochodziło do tego, że kaznodziejów odstępowa-no innym gminom, nawet luterańskim. Gdy Komeński przybył do Leszna, zastał już około trzech tysięcy współwyznawców. Rekomendowany przez współziomków jako biegły nauczyciel, w krótkim czasie, został powołany na stanowisko rektora szkoły, a także otrzymał godność seniora Jednoty. Zazwyczaj, gdy mówi się o wyznaniu braci czeskich w Lesznie, to traktuje się je w sposób całościowy. Warto jednak zwrócić uwagę, że bracia w Lesznie byli podzieleni na trzy różne gminy. Taki podział był uzależnio-ny poniekąd względami praktycznymi. Przede wszystkim rzecz dotyczyła tego, aby każdy z wyznawców mógł modlić się i śpiewać psalmy w zrozu-miałym dla siebie języku. W latach trzydziestych XVII wieku najstarszą, a jednocześnie najmniejszą z nich była gmina polska. W jej skład wchodzi-li spolszczeni Czesi i Szkoci, potomkowie pierwszego eksodusu z Czech, a także okoliczna szlachta. Największą, choć znacznie młodszą była gmina braci czeskich, która w liturgii używała języka niemieckiego. Jej członko-

178

wie w zasadniczej części rekrutowali się z Niemców przybyłych z ziem śląskich. Gdy spostrzegli przychylność dziedziców miasta do Jednoty, to chętnie do niej dołączali. Gmina polska i niemiecka swoje nabożeństwa odprawiały w byłym kościele św. Mikołaja, oczywiście o różnych godzi-nach. Powszechny wśród braci był zwyczaj zmiany nazwisk. Do ich czeskich odpowiedników dokładano końcówkę łacińską. Zobaczmy to na przykładzie nazwiska Kasza, które zastąpiono łacińską formą Cassius. Ta rodzina w wielu pokoleniach zasłużyła się dla Leszna, przede wszystkim na polu szkolnictwa. Jeszcze dłuższą drogę przebyło nazwisko Ryba, które oddano na Rybinius, a następnie spolszczono na Rybiński. Jeśli chodzi o imiona, to najchętniej sięgano do Starego Testamentu. Na fali emigracji z 1628r. powstała jeszcze gmina czeska. Jej członkowie w liturgii używali języka czeskiego. Jak twierdził J. Łuka-szewicz początkowo swoje nabożeństwa odprawiali w sali szkolnej. Dla jasności całej sprawy warto jeszcze dodać, że każda gmina posiadała wła-snych duchownych. I tu dziwnym wyda się fakt, iż mimo powstania trze-ciej gminy, przewaga liczebna całej Jednoty razem wziętej, zaczęła maleć na korzyść luteranów. Dlaczego tak się stało? Otóż niemieccy protestanci, po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, byli prześladowani na ziemi ślą-skiej. Wielu spośród szlachty wielkopolskiej zwróciło się do nich z zapro-szeniem, bądź stworzyło dogodne warunki osiedlenia, jak to miało miejsce w przypadku Leszna. Nie należy się dziwić, że w tej sytuacji niemieccy protestanci opuszczali Śląsk i równie chętnie osiedlali się w naszym mie-ście. Wkrótce, bo już 1654r., ich pastor Abraham Guenzel został superin-tendentem kościoła ewangelicko – augsburskiego w Wielkopolsce. Skoro mówimy o luteranach nie sposób nie wspomnieć działań podejmowanych przez Rafała Leszczyńskiego. Dziedzic miasta miał świa-domość, że bracia czescy i luterańscy przybysze ze Śląska reprezentowali jednak odmienne wyznania. Mimo to zezwolił luteranom na korzystanie z kościoła św. Mikołaja, w którym jak wiadomo swoje nabożeństwa od-prawiali bracia. Trudno dociec, czy dziedzic myślał o powolnej asymilacji obu grup, czy też miał zamiar w jakiś sposób doprowadzić do ich zjedno-czenia. W każdym bądź razie luteranie mieli wyrzec się tego wszystkiego, co było nie do przyjęcia z punktu doktryny braci, np. nie było im wolno zawieszać żadnych obrazów. Oczywiście takie podejście wywołało kon-

179

flikt i to niejeden, o czym świadczy późniejsza historia. Wbrew poboż-nym zamiarom R. Leszczyńskiego asymilacja okazała się niemożliwa. W takiej sytuacji w 1635r. zezwolił luteranom na wybudowanie włas-nego zboru, któremu nadano tytuł św. Krzyża. Czeska fala emigracyjna z 1628r. cechowała się różnorod-nym pochodzeniem braci. Wśród nich byli zarówno Czesi, jak i ci, którzy posiadali korzenie niemie-ckie, a nawet szkockie i włoskie. Przybysze reprezentowali znaczny potencjał intelektualny. Duchowni, którzy byli emisariuszami Jednoty, wędrowali do różnych krajów. Na-wiązali rozliczne związki nie tylko ze współwyznawcami, ale i z dwo-

rami panujących. Te z dworem szwedzkim i brandenburskim w przyszłości miały okazać się zgubne. W Lesznie też rodziła się opozycja przeciw dzia-łalności Jezuitów, którzy aktywnie włączali się nurt kontrreformacji. Dzisiaj coraz częściej, szczególnie kraje Europy zachodniej stają wobec problemu migracji. W XVI, a najbardziej w XVII wieku wobec tego zjawiska stanęło Leszno. Jaki był stosunek przybyszów do nowej ojczyzny, do Rzeczypospolitej? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Nie można jej udzielić posługując się dzisiejszymi kategoriami. Musimy pamiętać, że Leszno tamtego okresu było miastem prywatnym. Tak więc w pierwszym rzędzie przybyszom zależało na dobrych stosunkach z właścicielami. Król, czy wierność Rzeczypospolitej były dla nich pojęciami dalekimi, a intere-sy nowej ojczyzny i ich własne cele, okazały się rozbieżne, co uwidocz-ni się w czasie wojny ze Szwedami. Pobyt na obczyźnie zawsze niesie niebezpieczeństwo wynarodowienia. Takie zagrożenie oddalała skutecznie własna organizacja kościelna. Jednota pomagała zachować więź pomiędzy emigrantami.

Portret nieznanego duchownego Jednoty ze zboru św. Jana z 1666r. Muzeum Okręgowe w Lesznie.

180

Zbór na starej widokówce.

181

W kierunku Kościoła reformowanego. W swojej książce pastor Bickerich pisze: W latach 1633 do 1634 połączył się Kościół Bracki z Kościołami Kalwińskimi w Małopolsce i na Litwie, przystosowując ustrój i wprowadzając wspólny rytuał. Od tego cza-su nazywały się ich gminy także „reformowanymi”. Rzeczywiście dwa sy-nody, obradujące w Orli w 1633r. i rok później we Włodawie, doprowadziły do zjednoczenia braci z kalwinami. Wspólne wyznanie wiary przyjęto na Colloquium charitativum w Toruniu w 1645r., na którym wystąpili wspól-nie delegaci trzech prowincji reformowanych. Owo zbliżenie zakończyło długą ewolucję braterskiej doktryny, która coraz bardziej odchodziła od pierwotnej nauki. Zachowując nazwę i pamięć o historycznej tradycji Jed-noty, w końcu przystąpili do wyznania reformowanego. Warto nadmienić, że przyjęte w Toruniu wyznanie wiary, do druku przygotował Andrzej Węgierski, który wtedy był seniorem prowincji lu-belskiej, a wcześniej w Lesznie był znany jako rektor gimnazjum. Zawarcie tej unii znacznie zmniejszyło szanse na porozumienie z luteranami. Od 1634r. zaostrzyły się również wśród braci tendencje an-tyariańskie. Wydano zakaz jakichkolwiek kontaktów z arianami. Co cieka-we, gdy na mocy ustawy sejmowej z 1658 r. zostali wygnani z Polski, to żadne z wyznań chrześcijańskich nie stanęło w ich obronie.

Colloquium charitativum. Przed chwilą wspomnieliśmy o Colloquium charitativum. Te łaciń-skie słowa oznaczają przyjacielską rozmowę. Z jej inicjatywą wystąpił król Władysław IV (1633 – 1648). Działania władcy zmierzały do zapewnienia pokoju religijnego. Władysław IV podjął pewne kroki, aby doprowadzić do zawarcia porozumienia pomiędzy wyznaniami. W tym celu w sierpniu 1645r. zaprosił do Torunia delegatów poszczególnych wyznań na przyjacielską roz-mowę. Luteranie wysłali 28 przedstawicieli, 24 reprezentowało reformowa-nych, zaś katolicy mieli ich 25. Na rozmowach w Toruniu bardzo licznie był reprezentowany zbór św. Jana. W sumie jego przedstawiciele stanowili niemal 1/3 reprezentacji re-formowanych, albo jak kto woli kalwinów. To wszystko świadczy o prężności dysydenckiego środowiska XVII – wiecznego Leszna, na mapie ówczesnej Rzeczypospolitej. Zapytajmy więc, kto dokładnie uczestniczył, w tak sympa-tyczniej nazwanej, przyjacielskiej rozmowie? Tu na czoło wysuwa się, przy-

182

były do naszego miasta w 1628r., J. Komeński, teolog braci czeskich. Urodził się na Morawach 2 III 1592r. Aczkolwiek był on wtedy powszechnie znanym i słynnym pedagogiem, to jednocześnie był autorem wielu popularnych dzieł, które wycisnęły niezatarte piętno w dalszym rozwoju nauk pedagogicznych, np. Wielka dydaktyka, Drzwi języków otwarte . Obok J. Komeńskiego w Toruniu wystąpił Jan Bythner. Również tej postaci warto poświęcić nieco więcej miejsca. J. Bythner pochodził z rodzi-ny kalwińskiej, ale mając 18 lat związał się z Jednotą. W 1625r. został du-chownym i był bardzo aktywnym. Uczestniczył w synodzie we Włodawie, który, jak już wiemy, miał dalekosiężne skutki. W 1644r. jako biegłego teo-loga powołano go na seniora Jednoty polskiej. Oprócz wyżej wymienionych w rozmowach toruńskich uczestniczyli: Jerzy Wechner, rektor gimnazjum braci czeskich w Lesznie; Beniamin Ursinus, prorektor tegoż gimnazjum; To-masz Węgierski, były kaznodzieja rodziny Rafała Leszczyńskiego, Andrzej Węgierski, były rektor gimnazjum i ich brat Albert, dla którego Leszno też obcym nie było, a także Jerzy Glenig tutaj urodzony. Nie sposób nie wspomnieć jeszcze jednej postaci związanej z oko-licą Leszna. Na dysputę teologiczną w Toruniu Maciej Łubieński, arcybi-

Aula Maior w toruńskim ratuszu, gdzie odbywało się Colloquium charitativum.

183

skup gnieźnieński i prymas Polski, powołał franciszkanina o. Benedykta Bułakowskiego. O Benedykt był wtenczas zastępcą prowincjała i mieszkał w klasztorze w Osiecznej. W czasie rozmów jako defensor fidei czyli obroń-ca wiary udzielał odpowiedzi na zarzuty innowierców przeciw wierze kato-lickiej. W klasztorze o. franciszkanów w Miejskiej Górce, aż dotąd zachował się obraz o. Benedykta. Zachowana notka historyczna, umieszczona zgodnie z ówczesnymi XVII – wiecznymi prawidłami, w dole obrazu kończy się na-stępującymi słowami: Nieprzezwyciężony obrońca wiary przeciwko nowato-rom w czasie Colloquium Charitativum 1645 w Toruniu. Trwające, przez trzy miesiące, spotkanie nie spełniło oczekiwań króla Władysława IV. Co więcej, między reformowanymi a luteranami pogłębiła się wzajemna niechęć. Ciekawe spostrzeżenia w tym względzie poczynił Eugeniusz Śliwiński, który napisał: W rezultacie zjazd w Toruniu ujawnił jedynie głębokie sprzeczności między wyznaniami reformacyjny-mi. Dysydenci wynieśli przekonanie, że żadnych ustępstw ze strony kościo-ła katolickiego spodziewać się nie mogą. Sytuację ich pogorszyła jeszcze śmierć Władysława IV w 1648r. Mieli wielką nadzieję, że królem zostanie protestant, lecz gdy został nim Jan Kazimierz, dysydenci pod przywódz-twem Janusza Radziwiłła, stali się centrum opozycji politycznej planującej detronizację monarchy. Ta fatalna decyzja zepchnęła ich na drogę współ-pracy z Szwedami w czasie wojny 1655 – 1660r. i spowodowała ich osta-teczną klęskę. Warto zapoznać się jeszcze jedna opinią wyrażoną przez o Czesła-wa Liniewicza OFM: Dysputa teologiczna w Toruniu nie zakończyła się podpisaniem zgody czy ugody. Przyczyną były przede wszystkim różnice dogmatyczne oraz uwarunkowania społeczne. Najbardziej pojednawczo nastawieni byli kalwini i bracia czescy. Najbardziej nieprzejednani okazali się luteranie i to, o dziwo, w stosunku do kalwinów. Dysputą interesowano się w całej Europie. Stanowiła ona próbę osiągnięcia jedności przez kon-frontację poglądów, a nie drogą wojny religijnej. Prawie cała Europa była nią ogarnięta. Spotkanie to wzbudziło szacunek dla duchowych i politycz-nych przywódców Polski. Według współczesnych historyków niemieckich Colloquium Charitativum było największym międzywyznaniowym spotka-niem ekumenicznym.

184

Stolica wyznania czeskiego. Stopniowo Leszno stawało się stolicą czeskiego wychodźstwa. Od 1636r. miasto zaczęło przekształcać się w centrum Jednoty. Dzięki zabie-gom seniora Marcina Gertycha najpierw z Ostroroga przewieziono archi-wum i drukarnię. Następnie stamtąd w latach 1637 – 1640 przeniesiono siedzibę seniorów do Leszna. Na uwagę zasługuje działalność drukarni, zwłaszcza pod kierow-nictwem Daniela Vettera (1592 – 1669). Co ciekawe D. Vetter był jedno-cześnie duchownym braci czeskich. Na wydawanych książkach, od 1639r. obok nazwiska umieszczał Scholae Lesznensis Typographus, czyli Dru-karz szkoły leszczyńskiej. Kierowana przez niego oficyna wydała ok. 160 różnych dzieł, w ok. 30 utworów Komeńskiego, 6 Samuela ze Skrzypny Twardowskiego, niestety dotąd mało znanego autora doby baroku oraz in-nych. W Lesznie działało semina-rium duchowne. Reformacja prze-kształcała miasto w nowy ośrodek teologów, pedagogów, pisarzy. Jed-nocześnie pewnym modyfikacjom uległo życie braci czeskich. Znie-siono celibat ministrów i starszego duchowieństwa oraz odstąpiono od pracy fizycznej ministrów. Jakby nie spojrzeć, lata 1628 – 1656, były dla braci okresem stabilizacji. W XVII wieku Leszno stało się ich wiodącym ośrodkiem w Wielkopolsce. Tu była najwięk-sza gmina czeska działająca na emi-gracji. O sile tej gminy świadczy następujący fakt, że w latach 1629 – 1654 na terenie Wielkopolski od-były się 64 synody i inne zebrania braterskie, z tego ponad 2/3 dokład-nie 45 miało miejsce w Lesznie. Do zboru św. Jana przy tych okazjach

Powinności przystępujących do stołu Bożego. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

185

przybywali liczni duchowni, uczeni i członkowie Jednoty rozsiani nie tyl-ko po ziemiach polskich, lecz także poza granicami. Zwróćmy uwagę na jeden z synodów, który obradował w Lesznie w 1650r. Jego problematyka dotyczyła dalszych losów Jednoty. Zastanawiano się, czy jej nie rozwią-zać, a braciom pozwolić wstąpić do kościołów ewangelickich, w krajach w których obecnie zamieszkują. Wobec ówczesnej sytuacji politycznej nie widziano szansy na powrót do ojczyzny. Ostatecznie synod zadecydował, aby mimo nie sprzyjających okoliczności Jednotę utrzymać.

Czesko – braterskie korzenie. Pożar miasta w 1656r., zniszczenie zboru św. Jana, ucieczka braci

z Leszna, powodowały ich rozpro-szenie. Co prawda pewna część później powróciła. Jednak bracia czescy zostali zdominowani przez gminę niemiecką. Położenie dysy-dentów utrudniła ustawa z 1669r., która zabraniała odstępstwa od re-ligii katolickiej. Jednota braci po-sługujących się językiem czeskim upadła. Jednocześnie wśród za-mieszkujących Leszno reformowa-nych i luteranów zaczęły pojawiać się oznaki zbliżenia. Bliższe kon-takty nawiązano w 1675r., a więc w 30 lat po Colloquium charitativum. Kilka lat później zawarto Amica complanatio, czyli przyjacielskie porozumienie. Dotyczyło ono wza-jemnej współpracy i współdzia-

łania na forum zewnętrznym, zwłaszcza wobec polskiego króla i sejmu. Gorącym zwolennikiem takiego współdziałania był Daniel Ernest Jabłoń-ski (1660 – 1741), wnuk Komeńskiego. D. Jabłoński od 1699r. był wpły-wowym seniorem Jednoty. Sprzyjała temu jego pozycja, jako nadwornego kaznodziei, najpierw w Królewcu, a później w Berlinie. Wypadki w II połowie XVII stulecia, przede wszystkim skutki

Kancjonał. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Fot. A. Przewoźny.

186

wojny polsko – szwedzkiej, ataki sił kontrreformacyjnych, trudna sytuacja finansowa, doprowadziły również do zmniejszenia się gminy polskiej bra-ci czeskich. Szeregi braci opuszcza-ła szlachta. W ostatnich latach XVII wieku nie była już w stanie utrzymać własnego kaznodziei. Na skutek zaist-niałej sytuacji, kaznodzieja niemiecki został zobowiązany do odprawienia nabożeństw w języku polskim. Doty-czyło to tylko uroczystych świąt. Wraz z upływem lat, w XVIII wieku można było powołać własnego ministra, a to dzięki poprawie finansów, co należy zawdzięczać darowiznom przekazanym na rzecz gminy polskiej braci czeskich. W nabożeństwach uczestniczyli nie tyl-ko miejscowi współwyznawcy, ale i coraz mniej liczna okoliczna szlachta. W 1743r. gmina niemiecka przyjęła na siebie zobowiązanie do utrzymania polskiego kaznodziei. Taki stan przetrwał do 1863r., gdy ze względu na coraz bardziej zmniejszającą się liczbę wyznawców, zniesiono ostatecz-nie stanowisko polskiego kaznodziei. Jednocześnie zagwarantowano, że w miarę potrzeby polskie nabożeństwa będą sprawowane. O próbach odbudowy Jednoty wspominał pastor Bickerich: Po przyjęciu Unii (1817 r.) oraz Rytuału Pruskiego Kościoła Krajowego, za-niedbano stary ustrój Jednoty, ale począwszy od roku 1842, pod królem Fryderykiem Wilhelmem IV, częściowo go przywrócono. Nowo wybrane-go Seniora wyświęcono w Herrnhut. „Odnowiona gmina braterska”, któ-ra tam pod opieką hrabiego Mikołaja Ludwika von Zinzendorfa w 1722r. powstała, a utworzyła się częściowo z morawskich uciekinierów, uprosiła i otrzymała kiedyś święcenie swoich seniorów od Jednoty polskiej. Bracia czescy na długie lata odcisnęli swoje piętno w historii Lesz-na. Ich tradycję i spuściznę przejął kościół ewangelicko – reformowany. Jeszcze w początkach XX wieku leszczyńscy reformowani akcentowali swe czesko – braterskie korzenie.

Daniel Jabłoński, orędownik leszczyńskich reformowanych na dworze berlińskim. Mie-

dzioryt. Muzeum Okręgowe w Lesznie.

187

Jest to tym bardziej znamienne, gdyż władze pruskie dążyły do zjednoczenia wyznań powstałych na gruncie reformacji. Sprzyjający kli-mat pojawił się na początku XIX wieku. Pod wpływem niemieckiej wojny wyzwoleńczej, prowadzonej przeciw Napoleonowi w latach 1813 – 1815, pod wrażeniem 300 – stuletniej rocznicy wystąpienia Lutra, w następstwie odezwy króla Fryderyka Wilhelma III z 27 IX 1817r., dokonała się unia luteranów i reformowanych. W rocznicę reformacji w państwie pruskim powstał jeden Kościół ewangelicki.

Wyjście ze zboru. Pastor W. Bickerich z żoną. Archiwum H. Bickerich.

188

Niespokojne losy Archiwum Jednoty. Bracia czescy przywiązywali dużą wagę do działalności piśmien-nej i wydawniczej. Szczególnie pieczołowicie przechowywali dokumenty z przeszłości, zwłaszcza te, które zabrali ze sobą zmuszeni do opuszczenia rodzinnych stron. Jednak archiwum braci czeskich nigdy nie zaznało spo-koju. Początkowo składowano je w Ostrorogu. Dzięki staraniom Marcina Gracjana Gertycha, w 1636r. zbiory przewieziono do Leszna. Wydawało się, że tu będzie najlepsze i najbezpieczniejsze miejsce. Niestety, wypadki potoczyły się inaczej. Krótko przed pożarem w 1656r. wywieziono część archiwaliów na Śląsk. Niebawem to posunięcie okazało się zbawienne. W przeciwnym bowiem razie podzieliłyby los rękopisów Komeńskiego i przepadłyby bezpowrotnie. Na Śląsku archiwum zdeponowano w Orsku, następnie przewieziono do Siedliska, a stamtąd do Brzegu i w końcu do Wrocławia. Do Leszna powróciło w 1720r. i to nie w całości. Część archiwum senior Jednoty – Daniel Jabłoński, notabene wnuk Komeńskiego, wypożyczył do Berlina. Do Leszna wróciły w 1741r. po śmierci D. Jabłońskiego. Niebawem część dokumentów wypożyczył Jó-zef Łukaszewicz. Posłużyły mu do napisania książki pt. O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce. W taki sposób akta trafiły do Poznania. Tutaj Józef Łukaszewicz przekazał je do Biblioteki Raczyńskich. Na tym jeszcze nie koniec. Dokumenty związane z Komeńskim, a przechowywane dotąd Lesznie, decyzją Rady Kościołów Ewangelickich w 1842r., sprze-dano do Pragi. W 1881r. część akt przekazano do Archiwum Miejskiego w Poznaniu. Te akta, dzięki zabiegom podejmowanym przez pastora Wil-helma Bickericha, w 1918r. powróciły do zboru św. Jana. Zdeponowano je w pomieszczeniu nad zakrystią, tam gdzie obecnie swoją siedzibę ma biblioteka parafialna. W. Bickerich, który był pasjonatem historii i zagad-nień związanych z tym, co dotyczyło dziejów braci czeskich, zamierzał je opublikować. Ale jak to w życiu bywa, droga od pomysłu do realizacji jest często zbyt odległa. Przeszkodziła śmierć pastora.

W 1928r. ukazał się wydany przez B. Świderskiego Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej. Na łamach swojej książki dr Świderski wspomniał o archiwaliach braci czeskich: W archiwum kościelnem znaj-dującem się ponad zakrystją od strony północno – wschodniej znajdują się autografy i niedokończone dzieła Amosa Komeńskiego; najważniej-

189

sze z nich będą Clamores Eliae. Jest tu także zbiór dzieł w języku czeskim tego samego wielkiego pedagoga. W bibliotece białym krukiem jest bi-blja kalwińska z roku 1482, później biblja Radziwiłłowska, drukowana po polsku prawdopodobnie w Nieświe-żu lub Wilnie z roku 1563. Pozatem słynne druki autorstwa Komeńskiego jak Orbis pictus i Janua linguarum i inne. Kilka lat po publikacji dra Świ-derskiego, Bickerich ówczesny pa-stor zboru św. Jana, tak przedstawił opis dotyczący archiwum: Poza tym kościół posiada, mimo wielokrotnych sprzedaży i wyprzedaży, wartościowe archiwum (zawierające przywileje z Moraw oraz wiele rękopisów i listów

Comeniusza) oraz bibliotekę z 2000 tomami (pośród nich znajdują się 2 egzemplarze tzw. Biblii Radziwiłłowskiej z 1563r.). Nie ulega wątpliwo-ści, że w archiwum znajdowały się cenne dokumenty i wydawnictwa. Nas interesuje rozbieżność pomiędzy relacją dra Świderskiego i pastora Bi-ckericha. Dr Świderski wspomniał o dwóch bibliach: W bibliotece białym krukiem jest biblja kalwińska z roku 1482, później biblja Radziwiłłowska. Natomiast Bickerich zaznaczył, że w bibliotece: znajdują się 2 egzempla-rze tzw. Biblii Radziwiłłowskiej z 1563r. I komu w takim przypadku wie-rzyć? Co miał na myśli dr Świderski używając określenia: biblja kalwińska z roku 1482? Przecież twórcą kalwinizmu był Jan Kalwin, który urodził się znacznie później, gdyż w 1509r. Z pewnością rację miał Bickerich, który jako pastor częściej zaglądał do przechowywanych zbiorów i mógł podzi-wiać 2 egzemplarze tzw. Biblii Radziwiłłowskiej. Biblia Radziwiłłowska jest rzeczywiście białym krukiem. Do dziś zachowało się około 50 egzemplarzy tej Biblii. Została wydana 4 IX 1563r. dzięki finansowemu wsparciu księcia Mikołaja Radziwiłła Czarne-go. Stąd wiadomo, dlaczego nazywa się ją Biblią Radziwiłłowską. Wy-

Ex libris W. Bickericha. Fot. A. Przewoźny.

190

danie zgodnie z ówczesnym zwycza-jem posiadało znacznie rozbudowany tytuł. Na stronie tytułowej wypisano Biblia święta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, właśnie z Żydow-skiego Greckiego y Łacińskiego, nowo na Polski ięzyk, z pilnością y wiernie wyłożone. Tłumaczenie przybliża nam piękną i bogatą literacko XVI-wiecz-ną polszczyznę. Ci, którzy podjęli się tłumaczenia, nie tyle skupili się na li-terowym przekładzie, ile raczej starali się oddać ducha natchnionego tekstu, co w tamtym okresie było niewątpli-wie nowatorskim przedsięwzięciem. Swoją drogą szkoda, że obecnie w na-szym mieście nie ma takiego rarytasu, jakim jest Biblia Radziwiłłowska.

Powróćmy jednak do losów archiwum. Mocno uszczuplona spuścizna braci czeskich, a i tak niezwy-kle cenna, pozostała bezpieczna niemal do końca tragicznej w skutkach II wojny światowej. Dopiero w 1944r., gdy już było do przewidzenia, że front wschodni zbliży się do Leszna, archiwum wywieziono na teren Rzeszy. Po ustaniu działań wojennych odnaleziono je w Herrhut. Stamtąd trafiły do Archiwum Państwowego w Poznaniu. Z przywiezionych akt utworzono odrębny zbiór, nazwany jako Akta Braci Czeskich.

Biblia Radziwiłłowska

191

Od gimnazjum do ... Pierwsza szkoła i świetne gimnazjum.

Długie i bogate są dzieje szkolnictwa w Lesznie, a zwłaszcza tego, które później rozwinęło się przy zborze św. Jana. Jego początki tak wspominał pastor Bickerich: ... hrabia Rafał IV Leszczyński, dziedzic Leszna ... założył w roku 1555 w Lesznie szkołę łacińską, którą syn jego Andrzej, podniósł w roku 1602, do godności gimnazjum. Pierwszy rektor Jan Musonius był zarazem kaznodzieją, tworzącej się obok niemieckiej gminy, gminy polskiej w skład której wchodziła okoliczna szlachta. Były to parafie wyznania czeskiego. Trudno określić gdzie znajdowała się pierwsza szkoła. Wymienioną placówkę, w latach 1602 – 1604, wsparł i lepiej uposażył Andrzej Leszczyński. Gest kolejnego dziedzica znacząco wpłynął na jej dalszy rozwój. Niebawem, bo już w 1624r., szkołę podniesiono do rangi gimnasium academicum. Napływ braci czeskich w 1628r. przyczynił się do ożywienia i rozkwitu tej placówki, szczególnie w II ćwierćwieczu XVII stulecia. Współcześni z dumą nazywali ją nowymi Atenami. Od 1629r. nauczycielem w gimnazjum był Jan Komeński, a nieco później w 1637r. lub 1638r. został rektorem. Na tym stanowisku pozostał do 1641r., czyli do wyjazdu do Anglii. W 1631r. Komeński wydał znakomity podręcznik do nauki języka łacińskiego Janua lingvarum reserata oraz podręcznik do fizyki Physicae ad lumen divinum reformatae synopsis. Gimnazjum miało wielu wybitnych nauczycieli i rektorów, min. Andrzeja Węgierskiego, Jana Chodowieckiego. Na uznanie zasługuje Jan Jonston, w jednej osobie lekarz i historyk, przyrodnik i filozof. Jonston zajmujący się filozofią naturalną, stał się prekursorem Spinozy. W szczytowym okresie rozkwitu Rafał Leszczyński pragnął, aby gimnazjum służyło braciom czeskim i luteranom. Pewne wysiłki w tym kierunku podjął w 1633r. Niestety, współpraca obu wyznań na tym polu, nie powiodła się. Z chwilą, gdy bracia czescy otrzymali teren w pobliżu bramy rydzyńskiej, to z pewnością tam, pobudowali szkołę.

Co ciekawe, leszczyńskie gimnazjum stało się wzorem dla szkoły katolickiej założonej przez Krzysztofa Opalińskiego w Sierakowie. K. Opaliński powołał szkołę w duchu Wielkiej dydaktyki Komeńskiego. Wojewoda zabiegał osobiście, aby wielki pedagog napisał podręczniki

192

na użytek sierakowskiego gimnazjum. Zabiegi wojewody zaowocowały dwoma książkami. Specjalnie dla szkoły w Sierakowie Komeński wydał Scholae Latinae Vestibulum in usum Gymnasii Opaliniani oraz Character virtutum in usum Gymnasii Opaliniani. Obie pozycje ukazały się w Lesznie w 1651r.

Trudne lata. Czasy świetności leszczyńskiego gimnazjum zamknął ostatecznie

pożar całego miasta w kwietniu 1656r. Odbudowane gimnazjum nie powróciło do dawnej świetności. J Łukaszewicz tak opisywał tamten okres: Gmachy szkolne spłonęły; nauczyciele schronili się do Śląska, zkąd nie wszyscy do kraju powrócili; uczniowie rozpierzchli się na wszystkie

strony. Przez sześć lat nie istniały szkoły lesznieńskie. Gdy się burza nieco uciszyła, ślachta i duchowni wyznania Braci czeskich zaczęli myśleć o przywróceniu szkoły lesznieńskiej. Zgromadzeni na synodzie w Parcicach uchwalili na ten cel składki, bo nie było już Leszczyńskich wyznania Braci czeskich, którzyby hojną dłonią instytut ten z gruzów podźwignęli. Szkoła tedy lesznieńska przywróconą została z składek ślachty wielkopolskiej wyznania Braci czeskich, i mieszkańców miasta Leszna. Po jakiemkolwiek opatrzeniu, otworzono ją w dniu 19 tym Lutego 1663r. i połączono z nią znowu seminaryum duchowne tego wyznania. Na rektora jej wyznaczony

Jeden z budynków gimnazjum.

193

został Adam Samuel Hartmann, rodem Czech, później senior tego wyznania. Ale wskrzeszona ta szkoła, nie wyrównywała poprzedniej ani co do doboru nauczycieli, ani co do liczby uczniów, ani też co do wziętości i sławy. Brak stałych funduszów, które szkoła w znacznej części podczas wojny szwedzkiej utraciła; uszczuplenie w Wielkiejpolsce liczby członków wyznania Braci czeskich od wstąpienia na tron Jana Kazimierza; prześladowania i inne niepomyślne okoliczności, nie mogły na jej wzrost korzystnie wpływać. Do nieopatrzonej dostatecznie w fundusze szkoły lesznieńskiej musiano brać na nauczycieli młodzież, która się do stanu duchownego sposobiła. Trudno było na przełomie XVII i XVIII wieku powrócić do dawnej świetności. Jako ciekawostkę przywołajmy raz jeszcze dzieło J. Łukaszewicza, w którym nawiązał do funkcjonowania szkoły w omawianym okresie: Panował w niej ten sam, co w szkołach jezuickich, smak skażony; to samo ubieganie się za fałszywemi błyskotkami; ten sam duch panegiryczny i ta sama, że tak powiem, dziecinność. Z licznych przykładów, którebym tu na dowód mojego twierdzenia mógł przywieśdź, przekona o tem czytelnika dostatecznie następujący. Gdy Stanisław Leszczyński przed wstąpieniem swojem na tron z pewnej podróży do domu powrócił, miasto Leszno i rodzina przyjmowały go z okazałą uroczystością. Sławny D. Jabłoński, natenczas rektor szkoły lesznieńskiej, uświetnił (w ówczasowem znaczeniu) tę uroczystość następującem widowiskiem. Wybrał trzynastu uczniów, i każdemu dał tarczę; na każdej tarczy znajdowała się jedna zgłoska słów Domus Lescinia (rodzina Leszczyńskich). Uczniowie ci wykonali taniec z sześciu oddziałów złożony. Na końcu pierwszego oddziału tancerze tak stanęli razem, że z połączenia tarcz wypadły wyrazy: Domus Lescinia. Na końcu drugiego oddziału złożyli wyrazy: Ades incolumis (wracasz szczęśliwy). Na końcu trzeciego wyrazu, wypadły wyrazy: Omnis es lucida (jesteś cały światłem). Na końca czwartego: Manes sidus loci (jesteś naszą gwiazdą). Na końca piątego: Sis columna Dei (bądź filarem Boga); a na końcu szóstego oddziału; I, scande solum (idź, wstąp na tron). – na każdy ślub, zgon, lub promocyą znakomitszych w Jednocie osób, biedna młodzież szkolna musiała się silić na szumne dziewosłęby, epicedya i panegiryki.

Nowy gmach. Trudny okres dla gimnazjum nastał na początku XVIII wieku. Najbardziej dotkliwym ciosem było spalenie jego siedziby w wielkim

194

pożarze 29 VII 1707r. Pojawiło się niebezpieczeństwo zupełnego zamknięcia i tak z trudem prowadzonego gimnazjum. Łukaszewicz: Obawiali oni się bowiem, aby w skutek dłuższego zaniechania szkoły, nie zaszła jaka inhibicya z strony władzy biskupiej, któraby otworzenie jej później niepodobnem uczynić, albo przynajmniej utrudnić bardzo mogła . W takiej sytuacji zajęcia dla uczniów prowadzono w zborze św. Jana. Za wzniesieniem nowego budynku dla gimnazjum optował Daniel Jabłoński, wnuk Komeńskiego, wcześniej nauczyciel w Lesznie, a wtenczas kaznodzieja nadworny króla pruskiego. Zrobienie projektu w 1712r. zlecono Janowi Catenazziemu, wybitnemu architektowi doby baroku na ziemiach polskich. Barokowy, monumentalny budynek wg jego projektu zrealizowano ostatecznie w 1714r. Usytuowano go obok placu kościelnego. Gimnazjum mające wtedy już 157-letnią tradycję otrzymało wspaniałe i godne lokum. Budynek, choć w nieco zmienionej formie, przetrwał do naszych czasów. Gmach jak wiemy to nie wszystko. Potrzebne były fundusze, a o nie było coraz trudniej. Na synodzie Braci czeskich w Lesznie dnia 18. Kwietnia 1717 r. złożonym, mieszkańce miasta Leszna oświadczyli, że czterech nauczycieli przy tej szkole utrzymywać będą pod warunkiem, aby ślachta wielkopolska, wyznania Braci czeskich, utrzymywała piątego,

Gimnazjum z okazałym portalem.

195

mianowicie nauczyciela języka polskiego. Co też do skutku przyszło. Nauczyciele ci pełnili zarazem obowiązki duchowne przy kościołach. Aktywność gimnazjum wydatnie zmalała w drugiej połowie XVIII wieku. Na przeszkodzie stanął konserwatyzm nauczycieli. Było to widoczne, gdy próby reform podejmowała Komisja Edukacji Narodowej. Dlaczego doszło do jej powołania? Otóż w 1773 r. papież Klemens XIV nagle rozwiązał zakon jezuitów. W tamtym czasie jezuitom podlegało niemal całe polskie szkolnictwo podstawowe i średnie. Rozwiązanie zakonu, zagroziło więc, całkowitym upadkiem edukacji w Polsce. Jednocześnie dało impuls do podjęcia głębokich reform w dziedzinie szkolnictwa. W tym celu w 1773r. powstała Komisja Edukacji Narodowej. Dziś z dumą mówimy, że to było pierwsze ministerstwo oświaty i zarazem pionierska tego typu instytucja w Europie. Komisja Edukacji Narodowej próbowała wpłynąć na gimnazjum leszczyńskie. Nie podjęto jednak jej wskazań i to zarówno w odniesieniu do programu nauczania, jak i sposobu przekazywania wiedzy. Nie powiodła się próba połączenia z miejscową szkołą katolicką i luterańską. W raporcie przygotowanym do Komisji Edukacji Narodowej czytamy m. in.: Reformowani uczą dawnym sposobem ... inne szkoły parafialne ... osobliwie katolickie do przepisów KEN się stosują, kalwińska zaś w Lesznie mając uczniów 150, między którymi wielu katolickiej religii, sweg o sposobu trzymają się, najwięcej jednak w nich łaciny ... Szkoły w Rydzynie i Wschowie nie mogą się rozwinąć, bo na przeszkodzie tym dwom szkołom są szkoły dysydenckie leszczyńskie.

Upaństwowiona placówka. A. Piwoń w artykule Z przeszłości leszczyńskiego gimnazjum

podaje, że: Wzrost liczby uczniów nastąpił dopiero po upaństwowieniu i zreorganizowaniu szkoły w 1821 roku. Zmieniono wtedy program nauczania, powiększono grono pedagogiczne, wzbogacono pomoce dydaktyczne i księgozbiór. Zapewniło to znów szkole dużą popularność, czego wyrazem była rosnąca liczba uczniów, przybywających do zakładu nawet z odległych stron Wielkopolski i Królestwa Polskiego. W 1826 r. do szkoły uczęszczało już 371 uczniów. Wysoki poziom nauczania zawdzięczało .gimnazjum między innymi takim pedagogom, jak: Jan Kassjusz, Jan Popliński, Adam Karwowski i Jan Stafazjusz. Wieloletnim kuratorem

196

i częstym gościem szkoły był ordynat rydzański ks. gen. Antoni Sułkowski. Dalej A. Piwoń dodaje: Do leszczyńskiego gimnazjum przylgnęła

w XIX w. opinia zakładu niemieckiego. Rzeczywiście w gronie pedagogicznym było sporo Niemców. Wielu Niemców i Żydów było także wśród uczniów. Ale byli również Polacy, głęboko przeżywający upadek ojczyzny. Gdy tylko świtała nadzieja odzyskania niepodległości, dawali oni wyraz swym patriotycznym uczuciom i stawali w szeregach walczących o niepodległość. Latem 1812 roku nauczyciele i uczniowie szkoły gremialnie przystąpili do konfederacji generalnej, której celem była odbudowa państwa polskiego w historycznych granicach. Gdy wybuchło powstanie listopadowe w Królestwie, kilku uczniów przekroczyło kordon graniczny i wstąpiło w szeregi wojska polskiego. Pozostali uczniowie, prawdopodobnie pod wpływem gorącego patrioty prof. Józefa Putiatyckiego, z okazji zwycięstwa powstańców pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami urządzili w mieście manifestację patriotyczną, za co ukarano ich aresztem, a jednego ucznia wydalono nawet ze szkoły .

Zmiana pierwotnej decyzji.

Budynek gimnazjum służył uczniom do 1845r. W tym bowiem roku nową siedzibę szkoły utworzono w pałacu Sułkowskich. W 1887r. E Stein opracował projekt przebudowy byłego gimnazjum na cele mieszkalne. Na skutek przebudowy budynek zatracił dotychczasowe piękno. Przede wszystkim zabudowano wejście od placu kościelnego. Tak zniknął okazały, trójdzielny portal, który był od tej strony. Do wschodniej ściany dobudowano dużą salę konfirmacyjną. Nowe wejście do gmachu połączono z dobudowaną od strony północnej klatką schodową. Wskutek XIX-wiecznej przebudowy bezpowrotnie znikła boniowana elewacja i obramienia okienne. Tak o konsekwencjach ówczesnych zmian napisała E. Kręglewska – Foksowicz: Jest naprawdę wielką stratą, że piękny budynek uległ takiemu zubożeniu. Jego długa elewacja od strony placu stała się jednostajna i nudna. Boniowanie było znane od starożytności, a rozwinęło się w okresie renesansu. Polegało na dekoracyjnym opracowaniu otynkowanej elewacji. Efekty dekoracyjne uzyskiwano przez poziome i pionowe podziały. Boniowana elewacja nadawała dawnemu budynkowi gimnazjum monumentalny charakter. Usunięcie boniowania rzeczywiście zubożyło budynek.

197

Duże pomieszczenie, które przylega bezpośrednio do wschodniej ściany gmachu, dobudowano również w 1887r. Dobudówka służyła celom katechetycznym i nazywano ją salę konfirmacyjną. Dalsza przebudowa miała miejsce w 1914r. wg zamysłu H. Nergera. Jego projekt dotyczył przybudówki od strony północnej, w której jak wiemy było wejście i klatka schodowa. Ta przybudówka została poszerzona i podwyższona, aby uzyskać potrzebne lokum na sanitariaty. W takim kształcie przetrwała do naszych czasów.

Archiwum państwowe.W drugiej połowie XX wieku były gmach gimnazjum kojarzył się

z archiwum. Tu bowiem w 1950r., najpierw w byłej sali konfirmacyjnej zboru ewangelickiego powstała jego, nad wyraz skromna, jednoizbowa placówka. Znacznie później, bowiem dopiero w latach 1965 – 1981, archiwum przejmowało kolejne pomieszczenia zabytkowego budynku. Dokonywało się to w miarę, jak poszczególne rodziny opuszczały zajmowane dotąd mieszkania. Jesienią 2002r., dotychczasową siedzibę Archiwum państwowego, przeniesiono w inne, znacznie obszerniejsze, miejsce.

Archiwum Państwowe wyszło z inicjatywą upamiętnienia przeszłości zabytkowego budynku gimnazjum. Tę myśl, podjęło zasłużone dla miasta Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne, które postanowiło ufundować pamiątkową tablicę. Wykonana ze szlachetnego stopu pamiątka, dokładnie z mosiądzu, została wmurowana na fasadzie gmachu ówczesnego Archiwum Państwowego w listopadzie 1987r. Na tablicy uwieczniono napis o takim brzmieniu: W tym budynku mieściło się do 1845r. gimnazjum leszczyńskie zbudowane przez gminę kalwińską około 1714 r. Do 1824 r. szkołą kierowali nieomal bez przerwy członkowie znanej rodziny pedagogicznej Kassjuszów. W latach 1821 – 1839 profesorem gimnazjum był Jan Popliński, współzałożyciel i redaktor „Przyjaciela Ludu”, autor podręczników szkolnych. Nauki pobierali tu m. in. poeta Ryszard Wincenty Berwiński i działacz społeczno – polityczny bp. Jan Chryzostom Janiszewski.

Jesteśmy wdzięczni za utrwalenie wkładu gimnazjum w życie miasta. I nie tylko za to, ale również za przywołanie tych postaci, które wyszły daleko poza granice miasta. Pośród nich jest niecodzienna postać Ryszarda Wincentego Berwińskiego, poety, posła na sejm pruski, który umarł

198

w samotności i zapomnieniu, a zarazem z optymizmem napisał: Skończyłem jednak patriotycznie, skończyłem czysto po polsku. Druga postać warta utrwalenia, to biskup, Jan Chryzostom Janiszewski, sufragan poznański, urodzony w nieodległych Pudliszkach 27 I 1818r. Był on członkiem Komitetu Narodowego w Poznaniu oraz współzałożycielem Ligi Polskiej. Wybrano go na posła do sejmu pruskiego. Wiele wycierpiał od władz pruskich, zwłaszcza w okresie tzw. Kulturkampfu. Dopełnił żywota w Gnieźnie, 11 X 1891r. Od kilku lat dawny budynek jest całkowicie opustoszały. Na jaki cel zostanie przeznaczony, nie wiadomo.

Budynek byłego gimnazjum. Widok z dachu kościoła. Fot. autor.

199

Kościół sukursalny, ośrodek duszpasterski i parafia.

Mnóstwo wiadomości na temat tego, co zapowiada powyższy tytuł, znajduje się w książce 25 – lecie parafii św. Jana Chrzciciela w Lesznie 1972 – 1997, opublikowanej przez ks. kan. Kazimierza Pietrzaka. Warto do niej sięgnąć, aby dokładniej zapoznać się z historią powojenną i tą niedawną.

W 1945 r., po zakończeniu II wojny światowej, parafia rzymsko – katolicka św. Mi-kołaja rozpoczęła starania o przejęcie kościoła św. Jana. O przekazanie kościoła do Starostwa Powiatowego wystąpił 13 III 1945r. ks. Ed-mund Pernak, pierwszy leszczyński duszpa-sterz po wojnie. W mieście bowiem całkowicie uległa zmianie sytuacja wyznaniowa. Leszno, z różnych względów, opuścili niemal wszyscy reformowani i luteranie. Wtenczas parafia far-na liczyła 22 000 mieszkańców i dla właściwej opieki duszpasterskiej był potrzebny nowy koś-ciół. Zresztą potrzebę nowego miejsca kultu dostrzegano już wcześniej, przed wojną. Niestety wybuch wojny przerwał rozpoczętą budowę kościoła św. Szczepana. Dość zaawansowaną budowlę Niemcy zrównali z ziemią.

Władze miejskie nie okazały się skore do przekazania kościoła. 24 III 1945r. podjęły decyzję o oddaniu go, ale tylko w tymczasowe użytko-wanie. W takiej nierozstrzygniętej do końca sytuacji, władza duchowna 12 IV 1945r. zdecydowała, aby kościół św. Jana i św. Krzyża przejęła parafia św. Mikołaja.

Poświęcenia kościoła św. Jana dokonał ks. Edmund Pernak. Po nim opiekę nad naszą świątynią przejął kolejny proboszcz parafii św. Mikołaja, ks. Stanisław Skaziński. Jego miejsce 15 IX 1950r. zajął ks. Teodor Korcz, późniejszy prałat.

Sięgnijmy do książki, Dzieje parafii św. Mikołaja w Lesznie, wy-danej pod redakcją ks. dziekana kan. Konrada Kaczmarka. Jak pisze w niej Piotr Żętkowski, za czasów ks. T. Korcza, min. prowadzono prace na dachu. Oszklone zostały okna i naprawione organy. Nieco dalej zazna-

Ks. prob. Edmund Pernak

200

czył: Gruntownego remontu dokonano w latach 1957 – 1958. W południowej ścianie zamurowa-no wejście z zewnątrz do prezbiterium, wybito drzwi z północnej kruchty do zakrystii. Napra-wiono i uzupełniono centralne ogrzewanie, od-nowiono ołtarz główny, ambonę i chrzcielnicę, umieszczono w prezbiterium dwa okna witrażo-we, pozostałe naprawiono, usunięto zniszczone ławy, wstawiono nowe, inne naprawiono, zakry-stię wyposażono w nowe meble, potrzebne pa-ramenty i bieliznę kościelną. Ustawiono cztery nowe konfesjonały, zawieszono stacje Drogi Krzyżowej, nad zakrystią urządzono biuro pa-

rafialne z salką i poczekalnią. Warto wskazać na istnienie w omawianym okresie ogrodzenia kościoła z dwoma bramami od strony ul. Bolesława Chrobrego (później znalazło się ono przy kościele pw. Św. Krzyża) i muru od wschodu. 20 I 1953r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Poznaniu wpi-sał kościół do rejestru zabytków. W 1957r. firma Józefa Gbiorczyka odma-lowała wnętrze. Jeszcze jedna wzmianka ze wspomnianej książki: Inwentarz ma-jątku kościelnego sporządzony 1 kwietnia 1958 r. wskazywał na brak jakichkolwiek nieruchomości należących do kościoła. Nawet parcela, na

której stał, została przejęta na własność skarbu państwa. Nienormalności sytuacji dowodził po-nadto fakt, że sam obiekt też nie był własnością parafii, lecz pozostawał tylko w jej użytkowaniu. Taki stan prawny utrzymał się do początku lat dziewięćdziesiątych. Dopiero wtedy parafia pw. Św. Jana stała się właścicielem parceli i kościo-ła. Ośrodek duszpasterski przy kościele św. Jana utworzono w 1966 r. Jego rektorem został ks. Leon Adamczyk. Parafię rzymsko – katolicką pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela erygował 1 I 1972r., ks. dr Antoni Baraniak, arcybiskup

Ks. prałat Teodor Korcz

Ks. rektor Leon Adamczyk

201

poznański. Pierwszym proboszczem 1 IV 1972 r. został ówczesny rektor ks. Kazimierz Pietrzak. 30 III 1995r. ks. abp Jerzy Stroba mianował go kanoni-kiem honorowym Kapituły Metropoli-talnej Poznańskiej. Na stanowisku pro-boszcza pozostał do 30 VI 2002r., czyli do przejścia na emeryturę. 1 VII 2002r. ks. dr Stanisław Gądecki, metropolita poznański, mianował proboszczem ks. kan. Władysława Marzęckiego.

Ks. kan. Kazimierz Pietrzak

Ks. kan. Władysław MarzęckiKs. wik. Tadusz Jaskuła

Ks. wik. Waldemar Szkudlarek

202

Bibliografia Żródła rękopismienne: Archiwum braci czeskich – Archiwum Państwowe w Poznaniu Archiwum parafii św. Jana Chrzciciela w Lesznie

Literatura: 1. Bielecka Janina, Bracia czescy w Lesznie, organizacja i działalność (1550

– 1817), Rocznik leszczyński, 2 – 1978, Poznań 1979 2. Bickerich W., Die evg – ref, Johanis – Kirche zu Lissa – Leszno (Polen) nach

ihrer Geschichte u. ihrem heutigen Bestande in Kuerze dargestellt von Pastor W. Bickerich, Lissa 1933, tłum. ks. Alojzy Piszczek, maszynopis

3. Bracia czescy w Lesznie, przewodnik po zbiorach Muzeum Okręgowego w Lesznie, Leszno 2007

4. Bystroń Jan Stanisław, Tło ogólne kultury polskiej XVII i XVIII wieku, w: Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, pod red. Stanisława Lama, t. I /1572-1795/, Warszawa 1927

5. Duennhaupt Hans, Lissa in Posen, Lissa 1908 6. Dzieje parafii św. Mikołaja w Lesznie, pod red. ks. Konrada Kaczmarka,

Leszno 1995 7. Dzieje Wielkopolski do roku 1793, pod red. Jerzego Topolskiego, tom 1,

Poznań 1969 8. Dworzaczkowa Jolanta, Bracia Czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku,

Warszawa 1997 9. Dworzaczkowa Jolanta, Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce,

Poznań 1995 10. Dworzaczkowa Jolanta, Zniszczenie Leszna w roku 1656, Rocznik

Leszczyński, tom 5, 198111. Florkowski Henryk, Zniszczenie Leszna w 1707, w: Przyjaciel Ludu, Leszno

1987, zeszyt V (XI) 12. Gmiterek Henryk, Irenizm wielkopolskiej Jednoty Braci Czeskich, w: Bracia

czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII w. Materiały z konferencji naukowej. Red. Konior A., Leszno 1994

13. Hellwig Jan, Szkolnictwo w Lesznie w XVII i XVIII w., Rocznik Leszczyński, tom 7, 1985

14. Helsztyński Stanisław, Uczeń Amosa, Warszawa 1976 15. Historia Leszna, pod redakcją Jerzego Topolskiego, Leszno 1997 16. Jahrbuechlein der ev-reform. Johannis – Gemeinde. 1912 17. Jahr – Buechlein der evg – reform. Johannisgemeinde zu Lissa i. P. 5

Jahrgang, 190418. Jędraś Stanisław, Kościół św. Jana w Lesznie, w Przyjaciel Ludu, Leszno,

zeszyt I (VII), 1987 19. Kalendarium miasta Leszna, pod red. Aleksandra Piwonia opracował zespół:

Barbara Goldman, Stanisław Jęderaś, Aleksander Piwoń, Anna Żalik, Leszno 1996

204

20. Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom V, zeszyt 12, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1975

21. Kiec Olgierd, Protestantyzm w Poznańskiem 1815 – 1918, Warszawa 2001 22. Kirchen – Kalender evang. reform. Johannis gemeinde zu Lissa i.P. auf das

Jahr 1902. Verlag der evang. reform. Johannis gemeinde zu Lissa i.P. 23. Kręglewska – Foksowicz Ewa, Sztuka Leszna, Poznań 1982 24. Kręglewska – Foksowicz Ewa, Zabudowa ul. Chrobrego w Lesznie, Poznań

1986 – 1988 25. Księga pamiątkowa I Liceum Ogólnokształcącego w Lesznie, pod red. Z.

Adamczaka i A. Piwonia, Leszno 2005 26. Konior Alojzy, Hartlib a Komeński, Pierwsza w Polsce publikacja nieznanych

dotąd listów, w: Przyjaciel Ludu, zeszyt I – II, 199327. Koralewicz A. OFM, Additament do kroniki Braci Mniejszych św. Franciszka,

Warszawa 1722 28. Leszno, zarys dziejów, Mirosława Komolka, Stanisław Sierpowski, Poznań

1987 29. Liniewicz Czesław OFM, Ojciec Benedykt Bułakowski, wzorowy zakonnik i

naukowiec, w: Zeszyty osieckie, zeszyt 4, Osieczna – Leszno 1996 30. Lisiecki Łukasz, Z leszczyńskiej trasy W-Z, w: Przyjaciel Ludu, zeszyt I/

XCVII, 2003 31. Łukaszewicz Józef, O kościołach braci Czeskich w dawnej Wielkiejpolsce,

Poznań 1835 32. Machnikowski Sylwester, Kalwiński kościół św. Jana w Lesznie, w: Ziemia

Leszczyńska 1934/35, zeszyt 133. Muzeum Okręgowe w Lesznie. Przewodnik po zbiorach, pod. red. W.

Omieczyńskiego, Leszno 2004 34. Nawrocki Wacław, Leszno w dziejach polskich, Leszno 1947 35. Olejnik Jan, Zburzenie Leszna, w: Ziemia leszczyńska, zeszyt 1 i 2, 193236. Ouspensky L., w Hammerschmidt, Symbolik des orthodoxen und

orientalischen Christentum, Stuttgart 196237. „Pamiątka wieczna nigdy nie ustaje...”, w kręgu leszczyńskiego portretu

trumiennego, Katalog wystawy grudzień 2002 – styczeń 2003, red. G. Michalak i K. Szymańska, Muzeum Okręgowe w Lesznie, Leszno 2002

38. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, przekład z języków oryginalnych, Pallotinum, Poznań – Warszawa 1980

39. Pietrzak Kazimierz, ks., 25 – lecie parafii św. Jana Chrzciciela w Lesznie 1972 – 1997, Leszno 1997

40. Piszczek Alojzy, ks., Płyty nagrobne kościoła św. Jana Chrzciciela w Lesznie, maszynopis, Leszno 1990

41. Piwoń Aleksander, Kościoły Leszna, Poznań 1987 42. Piwoń Aleksander, Z przeszłości leszczyńskiego gimnazjum, w: Przyjaciel

Ludu, zeszyt VI/XII, 1987 43. Przewodnik po ulicach miasta Leszna, Janina Małgorzata Halec, Ewa

Bartkowiak, Michał Janeczek, Jolanta Juśko, Adam Podsiadły, Leszno 200644. Przewodnik po zbiorach, pod red. Witolda Omieczyńskiego, Muzeum

205

Okręgowe w Lesznie, Leszno 2004 45. Rott Dariusz, Bracia czescy w dawnej Polsce, Katowice 200246. Sauter Wiesław, Krzysztof Żegocki pierwszy partyzant Rzeczpospolitej 1618

– 1673, Poznań 1981 47. Szymańska K., Źródła i materiały do dziejów braci czeskich w zbiorach

Muzeum Okręgowego w Lesznie, Biblioteka, nr 9, Leszno 200548. Słownik biograficzny Leszna, pod red. Barbary Głowinkowskiej i Alojzego

Koniora, Leszno 2004 49. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,

Warszawa 1880 – 1902 50. Śliwiński Eugeniusz, Sytuacja wyznaniowa w południowo – zachodniej

Wielkopolsce od drugiej połowy XVI do pierwszej połowy XVII w., w: Zeszyty osieckie, zeszyt 2, Osieczna – Leszno 1994

51. Śliziński J., Odnalezienie i rewindykacja Archiwum Jednoty Braci Czeskich z Leszna Wlkp., „Acta Comeniana” 1962

52. Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno, 1928

53. Świderski Bronisław, Stare Leszno, jego źródła, wodociągi i studnie artezyjskie, Leszno 1935

54. Tync Stanisław, Szkoła w Lesznie w okresie renesansu (1555 – 1656), w: Sesja naukowa w Lesznie w czterechsetną rocznicę powstania Gimnazjum i trzechsetną wydania „Opera didactica omnia” J. A. Komeńskiego, Wrocław 1957

55. Walkowiak Tadeusz, O zniszczeniu Leszna, w: Przyjaciel Ludu, zeszyt I/XCVII, 2003

56. Voigt Paul, Aus Lissas erste Bluetezeit, Lissa 1906 57. Zbiory Muzeum Okręgowego w Lesznie 58. Żychliński Teodor, Złota księga szlachty polskiej, Poznań 1879 – 1908

206

Spis treści: Słowo wstępne 4Z dziejów zboru i kościoła. 7Pozorne sklepienie kolebkowe. 27W stiukowych kartuszach i nie tylko. 37Barokowe empory. 46Przy Twoich ołtarzach, Panie Zastępów ... Ps 84, 4 55Źródło odrodzenia. 65 Ambona – pamiątka po podstolim z Sochaczewa. 69Ołtarzyk Matki Bożej Wspomożycielki. 80Największe organy w Lesznie. 85Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy kruszę – czyli o kościelnych dzwonach. 98Czasomierze św. Jana. 108Lesnae exscidum – o pierwszym spaleniu miasta i kościoła. 115O braciach mniejszych w Lesznie. 131Drugi pożar, epidemia i odbudowa. 135Kaplica grobowa dla jedynej córki. 141Nieistniejące miejsca pochówków. 148Płyty nagrobne. 159Plac przykościelny. 168Leszczyńskie Zrzeszenie Chrystusowe Wyznania Czeskiego. 173Niespokojne losy Archiwum Jednoty. 189Od gimnazjum do ... 192Kościół sukursalny, ośrodek duszpasterski i parafia. 200Bibliografia 203