Światopogląd, ideologia a filozofia

w koncepcji o. J. M. Bocheńskiego

Wojciech WierzejskiUniwersytet Kazimierza Wielkiego,

Bydgoszcz, 20.10.2012 r.

Plan

1. Światopogląd w tradycji filozoficznej.2. Ideologia wg Marksa i współcześnie.3. Definicje światopoglądu i ideologii wg

Bocheńskiego.4. Przykład 1: światopogląd narodowy.5. Przykład 2: ideologia komunistyczna.

Światopogląd u A. Comte’a: jako zbiór przekonań zbudowany na zebranych w

jedną całość ustaleniach „nauk pozytywnych”; (Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, s. 19).

u K. Mannheima: jako historyzm : „powstała w sposób organiczny fundamentalna zasada”; „podstawa, na jakiej opieramy nasze obserwacje rzeczywistości społeczno-kulturowej”; światopogląd rozpatrywany w kategoriach historycznej adekwatności (nie: prawdy-fałszu); wszelka wiedza humanistyczna obciążona wartościowaniem.

(Essays on the Sociology of Knowledge, 1952, s. 85)

Max Weber

„(…) sensu dziejów świata nie możemy odczytać z najbardziej nawet wydoskonalonych wyników jego przebadania, lecz musimy być w stanie stworzyć go sami … ‘światopoglądy’ nigdy nie mogą być produktem postępu wiedzy doświadczalnej, … więc najwyższe ideały, które poruszają nas najpotężniej, kształtują się zawsze jedynie w walce z innymi ideałami, które są dla innych ludzi tak samo święte, jak nasze dla nas”

(Problemy socjologii wiedzy, s. 77)

Antonio Gramsci

Rozróżnił:• „filozofię potoczną” czyli światopogląd bezkrytycznie

przyjęty w środowiskach „moralnie przeciętnego człowieka”;

• „światopogląd krytyczny” – „filozofię filozofów”, która jest „filozofią jednolitą, czyli spójną i usystematyzowaną”.

(Uwagi krytyczne o ‘Popularnym zarysie socjologii’, s. 97)

Dilthey• „nasze własne życie ustosunkowuje się do

świata”• „w rozwijającej się refleksji pozostają nadal

związane ze sobą doświadczenie życia i ewolucja obrazu świata”

• „nie ma nic bardziej ulotnego, subtelniejszego i zmiennego niż nastrój człowieka wobec uniwersum rzeczy”

• „ze wszystkich stron pojawiają się interpretacje rzeczywistości: światopoglądy”

Dilthey c.d.

• „Podobnie jak zdanie posiada sens, bądź pewne znaczenie i wyraża je, tak owe interpretacje chciałyby wyrazić sens i znaczenie świata!”

• „W strukturze światopoglądu zachodzi zawsze wewnętrzne odniesienie doświadczenia życiowego do obrazu świata, odniesienie, z którego zawsze wywieść można pewien ideał życiowy”.

• Światopogląd to „wytwór duchowy”, który „obejmuje wiedzę o świecie, ideał, wyznacza normy i określa cel najwyższy”,

Dilthey c.d.

• Wyróżnił trzy rodzaje światopoglądu: religijny, poetycki i filozoficzny.

• Filozoficzny tym się różni od religijnego, że jest „uniwersalny i powszechnie ważny”, a od poetyckiego tym, że „jest siłą, która pragnie oddziaływać na życie”.

Horkheimera krytyka Diltheya

• Max Horkheimer zarzucił Diltheyowi, że zamiast krytyki filozoficznych koncepcji, dokonał „rozumiejącego równouprawnienia” różnych „ekspresji życia” (bo u Diltheya one są różne, a nie: lepsze-gorsze).

Ideologia wg Marksa• Jako „świadomość fałszywa” – deformacja myślenia o

rzeczywistości, ponieważ: (1) usamodzielnia myśl w stosunku do innych form aktywności i twórczości, (2) przypisuje świadomości rolę sprawczą w życiu społecznym, (3) absolutyzuje poglądy, które są produktem danej epoki historycznej i klasy społecznej;

• Jako taka przeciwstawiona zostaje „prawdziwej pozytywnej nauce” (Ideologia niemiecka, s. 28)

• Moralność, religia, metafizyka jako rodzaje ideologii (s. 32).

Ideologie współcześnie

• Złożone i rozbudowane odpowiedzi na pytania dotyczące samych podstaw życia społecznego.

• Cel: (1)objaśnianie świata i (2)zmobilizowanie ludzi do walki o nadanie mu takiego a nie innego kształtu (por. J. Szacki).

• Przykłady: konserwatyzm, liberalizm, socjalizm, nacjonalizm.

Światopogląd wg Bocheńskiego• „zespół poglądów na podstawowe zagadnienia świata i życia

ludzkiego wraz z uczuciową postawą zajętą w stosunku do nich przez człowieka”.

„O światopoglądzie”, s. 166;

1. nie jest naukowo, racjonalnie uzasadniony, choć nie jest także irracjonalny;

2. zawiera metajęzykowe twierdzenie, że jest bezwzględnie prawdziwym światopoglądem i jedynym, który tę cechę posiada;

3. zawiera syntetyczny obraz rzeczywistości; 4. obok twierdzeń dotyczących rzeczywistości zawiera także

wartościowania, zwłaszcza moralne; 5. formułuje odpowiedzi na tzw. pytania egzystencjalne, dotyczące

sensu życia, cierpienia, śmierci itp. „Światopogląd a filozofia”, s. 176.

Ideologia wg Bocheńskiego

Ideologia to światopogląd plus dwa dodatkowe elementy:

1. zawiera receptę na poprawę świata2. zawiera określenie roli pewnej grupy

społecznej w historii.

Bocheński a tradycja filozoficzna.

1. Przeciw pozytywistycznej koncepcji światopoglądu jako syntetyzującego uporządkowania WSZELKIEJ wiedzy (w tym naukowej i filozoficznej).

2. Zgodność z Webera intuicją o „tworzeniu” światopoglądów, które są wzajemnie antagonistyczne.

3. Całkowita odmienność stanowiska względem propozycji Gramsciego.

4. Zgodność z definicją Diltheya, ale: odrzucenie koncepcji filozoficznego światopoglądu (uniwersalnego, syntetyzującego).

5. Odrzucenie Marksowskiego pojęcia ideologii.6. Nowoczesne, socjologiczne i politologiczne pojmowanie

ideologii.

W obronie niezależności filozofii…Dwie funkcje filozofii:1. Jako dyscyplina pomocnicza wprowadza jasność przez analizę pojęć i

metod.2. Funkcja demoniczna, która polega na obalaniu, rozbijaniu zabobonów.Tymczasem filozofia nowożytna „polegała na tworzeniu światopoglądów

konkurujących z religią”. (Między logiką a wiarą, s. 85)

Odpowiedź na zagadnienia światopoglądowe, moralne, egzystencjalne daje religia, albo światopogląd innego rodzaju – nie filozofia.

Filozofia jest „surową, techniczną nauką, nie zaś luźnym prorokowaniem, ani pięknym gadaniem”. (Między logiką a wiarą, s. 303)

… i religii.

Religia posiada cztery warstwy: 1. Stosunek do sacrum2. Odpowiedź na zagadnienia egzystencjalne3. Etyka – zasady moralne4. Światopogląd. „Chrześcijanin może mieć swoje ideologie i

bardzo często je głosi, ale chrześcijaństwo jako takie nie jest ideologią”.

Przykład 1. Światopogląd narodowy

• „Nacjonalizm” chrześcijański Bocheńskiego z lat 30. to próba zbudowania światopoglądu w oparciu o naukę społeczną św. Tomasza z Akwinu i przyjmującego perspektywę uniwersalną.

Nie ma tam mowy o żadnej ideologii.• Proponuje on kulturową definicję narodu i

określa obowiązki moralne względem niego.

Przykład 2. Ideologia sowiecka

• Sowietologia: nauka zajmująca się komunizmem jako takim („Filozofia sowiecka” s. 1).

Komunizm to „w praktyce stosowana filozofia i ruch polityczny”.

Do badania konieczna znajomość: historii filozofii, politologii, historii jako takiej, socjologii i ekonomii politycznej.

Analiza: logiczna, historyczno-filozoficzna.

Dwa okresy życia

• Bocheński w latach 30. XX wieku świadomie „sfabrykował” światopogląd narodowy jako postulowaną płaszczyznę intelektualnej konsolidacji (inteligencji) wobec komunizmu.

• Bocheński od lat 50. bada ideologię komunistyczną i obnaża jej fałszywe pretensje do naukowości. W imię niezależności filozofii i religii.