1

Świadek wieku ludobójstwaRafał Lemkin i konwencja z 1948 r.

Witness to the Age of GenocideRafał Lemkin and the Convention of 1948

32 3

Świadek wieku ludobójstwaRafał Lemkin i konwencja z 1948 r.

Witness to the Age of GenocideRafał Lemkin and the Convention of 1948

4 5

Spis treści Table of Contents

Instytut Pileckiego 6Idea konferencji 12Projekty dedykowane Lemkinowi 14Program 16Kopernik wśród prawników 26Biogramy i abstrakty. Dzień 1 36Biogramy i abstrakty. Dzień 2 62Biogramy i abstrakty. Dzień 3 96

The Pilecki Institute 6The Idea Behind the Conference 12Projects Devoted to Lemkin 14Program 20A Copernicus Among Lawyers 26Biographical notes and abstracts. Day 1 36Biographical notes and abstracts. Day 2 62Biographical notes and abstracts. Day 3 96

6 7

Instytut Pileckiego służy upamiętnianiu, dokumen-towaniu i badaniu polskiego doświadczenia i losów obywateli polskich w XX wieku. To miejsce stworzone na potrzeby interdyscyplinarnej i międzynarodowej refleksji nad kluczowymi zagadnieniami tego okresu: dwoma totalitaryzmami – niemieckim i sowieckim, a także ich historycznymi konsekwencjami. Groma-dzimy i udostępniamy dokumenty ukazujące oblicza XX wieku, wspieramy badania naukowe, dzięki projek-tom edukacyjnym i wydarzeniom z pogranicza kultury i historii upowszechniamy wiedzę o ubiegłym stuleciu.

virtus et fraternitas

Wybuch II wojny światowej rozpoczął dramat, którego konsekwencje były widoczne na przestrzeni tysięcy kilometrów, sięgając niemal wszystkich kontynentów. Na ziemiach okupowanych, na niedostępnych terenach Związku Sowieckiego, a nawet w Afryce, Azji czy obu Amerykach – znajdowały się osoby, które niosły ocalenie i ratunek obywatelom polskim – ofiarom dwóch tota-litaryzmów – niemieckiego i sowieckiego. Mieszkańcy wielu państw, wyznawcy różnych religii, przedstawiciele odmiennych kultur – to w ich indywidualnych decyzjach o udzieleniu pomocy uwidacznia się siła solidarności.

Do tej pory ich szlachetność była często anoni-mowa. Nierzadko płacili za nią życiem lub repre-sjami. Wielu z nich zostało zapomnianych. Chcemy opowiedzieć ich historię i uhonorować odwagę.

Medal Virtus et Fraternitas jest odznaczeniem nadawanym tym, którzy w XX wieku nieśli pomoc osobom narodowości polskiej lub obywatelom pol-skim innych narodowości, a także tym, którzy pie-lęgnują pamięć o losie ofiar. Wręczany jest przez Prezydenta RP na wniosek dyrektora Instytutu.

musimy zatem wiedzieć policzyć dokładnie zawołać po imieniu opatrzyć na drogę zbigniew herbert

zapisy terroru

Budujemy największy zbiór świadectw ludności cywilnej okupowanej Europy.

„Zapisy Terroru” to nowoczesne przedsięwzięcie z pogra-nicza badań naukowych, popularyzacji historii i szeroko rozumianej kultury pamięci. W bazie świadectw publiku-jemy relacje obywateli polskich, którzy podczas II wojny światowej doświadczyli cierpienia ze strony dwóch totali-taryzmów: niemieckiego i sowieckiego. W świadectwach kryją się osobiste doświadczenia tysięcy Polaków – ofiar zbrodni totalitarnych, ich rodzin i bliskich. Przez lata roz-proszone i zamknięte w archiwach, relacje po raz pierwszy docierają dziś do szerokiego grona odbiorców: umożli-wiają odkrycie historii rodzinnych i lokalnych, inspirują uczonych, dziennikarzy i ludzi kultury. Dzięki tłumacze-niom na język angielski trafiają do obiegu międzynarodo-wego, upowszechniając na świecie wiedzę o podwójnej okupacji w Polsce i pamięć o ofiarach totalitaryzmu.

Najobszerniejszy zbiór relacji w „Zapisach Terroru” stanowią protokoły przesłuchań świadków – obywa-teli polskich, którzy po II wojnie światowej składali zeznania przed Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. W bazie udostępniamy także pierwsze relacje o zbrodniach sowieckich, składane przez żołnierzy Armii Andersa i ludność cywilną po wydostaniu się ze Związku Sowieckiego.

ZapisyTerroru.pl

Instytut Pileckiego

The Pilecki Institute

The mission of the Pilecki Institute is to preserve the memory and to document and research the historical experiences of Polish citizens in the 20th century. We aim to facilitate an interdisciplinary and international reflection on key issues of this epoch concerning the two totalitarianisms – the German and the Soviet – and their aftermath. The Institute not only gathers and makes available documents which present various facets of the 20th century, but also supports scholarship, and through a host of educational projects and events combining culture and history works to disseminate knowledge about the previous century.

virtus et fraternitas

The Second World War led to tragic and far-reaching consequences for national groups on nearly all the conti-nents. Everywhere, however – in the occupied territories, in the inaccessible lands of the Soviet Union, as well as in Africa, Asia, and the two Americas – there were people who rescued Polish citizens, victims of the murderous German and Soviet regimes. Individual decisions to aid Poles, made by nationals of many different countries, followers of various religions and representatives of diverse cultures, testify to the power of solidarity.

Their nobleness and greatness of soul – for which they paid with their lives or suffered various forms of repression – has often remained anonymous. Over the years, many have simply been forgotten. But today we want to tell their stories and honor their courage.

The Virtus et Fraternitas Medal is awarded to individuals who provided help to Poles and Polish citizens of other nationalities throughout the 20th century, and also to persons who continue to commemorate the victims. The medal is bestowed by the President of the Republic of Poland act-ing upon a motion of the Director of the Pilecki Institute.

therefore we have to know to count exactly

call by the first name provide for a journey

zbigniew herbert transl. Bogdana and John Carpenter

chronicles of terror

We are building the largest collection of civilian testimonies from occupied Europe.

Chronicles of Terror is a novel project that combines academic research, historical popularization and the broadly defined culture of remembrance. Our testimony database provides access to the dramatic accounts of Polish citizens, who suffered immense hardship at the hands of the German and Soviet totalitarian regimes dur-ing the Second World War. These depositions reflect the personal experiences of thousands of Polish victims of totalitarian crimes, and also of their families and friends. For years these documents were scattered around the world – or locked away in archives; only now have they been made available to a wider body of readers, allowing them to uncover family and local histories. Needless to say, they are also of immense interest to scholars, jour-nalists and people of culture. And, since these accounts are being translated into English, we are in a position to successfully promote their international dissemination, thereby furthering knowledge of the dual occupation of Poland and helping rekindle the memory of the victims of Nazi and Soviet totalitarianism in the collective mind.

The majority of accounts available in Chronicles Of Terror are witness depositions made by Polish nationals who following the War testified before the Main Commission for the Investigation of German Crimes in Poland. We also regularly publish testimonies relating to Soviet crimes, which were submitted by soldiers from General Anders’ Army and civilians who escaped the Soviet Union.

ChroniclesOfTerror.pl

8 9

Kultura

Historia XX wieku to tysiące opowieści, które tylko cze-kają na odkrycie. Instytut buduje pomost między nauką a kulturą. Inspiruje i inicjuje zjawiska kulturalne, które za pomocą różnorodnych środków i z wykorzystaniem nowych technologii ukazują oblicza minionego stulecia.

publiKacJe

Dobrze napisana historia skupia uwagę czytelnika i na długo pozostaje w pamięci. Działalność wydaw-nicza Instytutu obejmuje publikację zbiorów relacji ofiar nazizmu i komunizmu oraz nowych prac nauko-wych. Wydajemy książki autorów reprezentujących różne dyscypliny. Podejmują oni refleksję nad tema-tami pomijanymi lub niedostatecznie uwzględnionymi w dotychczasowych badaniach nad XX-wiecznymi dziejami Polski. Przekładamy także na język polski dzieła światowej humanistyki dotyczące totalitaryzmów.

patron

Rotmistrz Witold Pilecki rzucił wyzwanie dwóm totalita-ryzmom: nazistowskiemu i komunistycznemu. Z własnej woli trafił do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, gdzie budował organizację konspiracyjną, a w rapor-tach dla podziemia informował o zagładzie Żydów. Po II wojnie światowej tworzył siatkę wywiadowczą w kraju opanowanym przez komunistów. Areszto-wany przez Urząd Bezpieczeństwa, został poddany w śledztwie brutalnym torturom i skazany na śmierć w procesie pokazowym. Wyrok wykonano 25 maja 1948 roku.

ŚwiaDKowie epoKi

Historia nie ma jednego narratora. Ma ich tysiące.

XX wiek oczami świadków. Sfilmowane relacje osób, które doświadczyły niszczącej siły totalitaryzmów nie-mieckiego i sowieckiego, a także powojennego systemu komunistycznego. O swoich przeżyciach opowiadają ofiary zbrodni nazistowskich i sowieckich – żołnierze wszystkich frontów, cywile, więźniowie polityczni, obo-zów koncentracyjnych, pracy przymusowej, łagrów. Świadkowie zbrodni z pobudek nacjonalistycznych i zbrodni wojennych. Sprawiedliwi i Ocaleni. Uczest-nicy wydarzeń w komunistycznej Polsce oraz polscy emigranci śledzący z oddalenia czasy powojenne.

stypenDia

Program stypendialny kierujemy do naukowców z Polski i zagranicy, którzy w swoich badaniach korzystają ze źródeł archiwalnych Instytutu. Chcemy, by unikalne doświadcze-nie Europy Środkowo-Wschodniej stanowiło punkt wyjścia do badań nad ubiegłym stuleciem – ukazania jego złożono-ści oraz mechanizmów, które decydowały o biegu historii.

eDuKacJa

Warsztaty, wykłady, gry miejskie – projekty eduka-cyjne adresujemy zarówno do młodzieży, jak i doro-słych. O zawiłych drogach historii opowiadamy, bazując na archiwach oraz materiałach źródłowych. Losy świadków XX wieku przedstawiamy na tle proce-sów historycznych. Ich przeżycia, dylematy i wybory pozwalają nam ukazać realia minionego stulecia, bez zatracania perspektywy osobistych doświadczeń.

witnesses of the age

History has not one, but thousands of narrators.

We present the 20th century through the eyes of wit-nesses. The project involves filming the accounts of people who experienced the destructive power not only of the German and Soviet totalitarianisms, but also that of the Communist system after the War. The people recounting their experiences were victims of Nazi and Soviet crimes – soldiers of all fronts, civilians, political prisoners, and inmates of concentration camps, forced labor camps and GULAGs; witnesses of nationalistically motivated crimes and war crimes; the Righteous and the Survivors; and participants in the events that took place in Communist-ruled Poland and emigrants who observed the postwar Polish reality from abroad.

scholarships

Our scholarship program is addressed to researchers from Poland and abroad who utilize the Institute’s archival sources in their work. We hope that the unique expe-rience of East Central Europe will become a starting point for studies into the 20th century which will help demonstrate both the complexity of this era, and the mechanisms that determined the course of history.

eDucation

Workshops, lectures, location-based games – our educational projects are aimed at youths and adults alike. We present the vagaries of history on the basis of archival and source materials, depicting the fates of witnesses to the 20th century against the background of historical processes. Their experiences, dilemmas, and choices allow us to demonstrate the realities of the previous century from an individual perspective.

culture

The 20th-century history is made up of thousands of stories waiting to be discovered. The Institute aims to build bridges between science and culture by inspiring and initiating cultural projects which present the 20th century through various forms of expression and using new technologies.

publishing actiVities

A well-written story captures the attention of the reader and remains etched in the memory. The Insti-tute publishes collections of depositions given by victims of Nazism and Communism, as well as schol-arly works penned by authors representing various disciplines, who explore issues that have so far been neglected or barely touched upon in research on the 20th-century history of Poland. We also translate the most important works on totalitarianism into Polish.

our patron

Cavalry Captain Witold Pilecki threw down the gauntlet to two totalitarian systems – the German and the Soviet. He volunteered to be sent to the concentration camp at Auschwitz, where he proceeded to organize a clan-destine resistance movement, while at the same time informing his superiors of the mass murder of Jews. After the Second World War, he involved himself in creating an intelligence network in the country, which had by then been taken over by the Communists. Arrested by the Office of Public Security, he was interrogated and brutally tortured, and subsequently sentenced to death in a show trial. The sentence was carried out on 25 May 1948.

10 11

Ludobójstwo stało się zbrodnią międzynarodową. To oznacza, że musi też nastąpić jej potępienie ze strony społeczności światowej. Szczególna degradacja moralna, jaka towarzyszy tej zbrodni na niewinnych ludziach, przyczyni się do sformułowania tego potępienia i ukształtowania sumienia świata.nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 281.

It [genocide] was made an international crime. This means the condemnation by world society must also follow. The peculiar moral degradation that accompanies this crime against innocent people will help to articulate this condemnation and to mold world conscience.totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 183.

12 13

Instytut Pileckiego ma zaszczyt przybliżyć postać Rafała Lemkina, polskiego prawnika żydowskiego pochodzenia, autora pojęcia ludobójstwo. Jego kon-cepcji i wysiłkom zawdzięczamy podpisanie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, przyjętej przez Narody Zjednoczone 9 grudnia 1948 roku, poprzedzone skomplikowanymi negocjacjami i uzgodnieniami między przedstawicielami wielu państw i narodów. Grudzień 2018 roku to 70. rocznica uchwa-lenia konwencji powszechnie zwanej „lemkinowską”.

Celem konferencji jest szeroka interdyscyplinarna refleksja nad historycznym znaczeniem i aktualnością koncepcji Lemkina oraz dyskusja o założeniach konwen-cji, jej przesłaniu i politycznym oddziaływaniu, a także o stosowaniu jej przepisów w praktyce. Zastanawiając się nad biografią i dorobkiem Lemkina, pragniemy przybliżyć jego związki z przedwojenną Polską i jej środowiskiem naukowym. Inspiracje z kręgu lwowskiej szkoły prawa, zakorzenienie w tradycji wielonarodowej i wielokultu-rowej Rzeczypospolitej, doświadczenie konfrontacji z dwoma totalitaryzmami w XX wieku – bez tego trudno zrozumieć genezę koncepcji Lemkina, jednej z najważ-niejszych odpowiedzi na wielkie tragedie XX wieku, sfor-mułowanej na płaszczyźnie prawa i filozofii politycznej.

Warszawa – stolica II Rzeczypospolitej, gdzie Lemkin mieszkał i pracował przed wojną, miasto przeznaczone przez Hitlera do zrównania z ziemią, miejsce zbrodniczych działań przeciwko mieszkańcom stolicy, czego najjaskraw-szym przykładem była planowa eksterminacja ludności cywilnej na Woli prowadzona przez oddziały armii nie-mieckiej pod dowództwem Heinza Reinefartha w pierw-szych dniach sierpnia 1944 roku, tuż po wybuchu powsta-nia warszawskiego. Podniesiona z gruzów stolica Polski to dziś jedno z miejsc wymiany zdań o jego spuściźnie.

Idea konferencji

The Idea Behind the Conference

The Pilecki Institute is honored to present Rafał Lem-kin – the Polish lawyer of Jewish descent who coined the term “genocide”. Lemkin’s concept and lobbying efforts provided the foundation for the complex nego-tiations and agreements between the representatives of numerous countries and nations which led to the adoption of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide by the United Nations Organization on 9 December 1948. Decem-ber 2018 marks the 70th anniversary of the adoption of what is popularly known as “Lemkin’s convention”.

The conference aims to apply an interdisciplinary approach to research on the historical significance and current applicability of Lemkin’s concept, as well as to provide an opportunity for discussing the underpin-ning principles, import, political impact and practical implementation of the Convention. While discussing Lemkin’s biography and legacy, we would like to present his connections with pre-war Poland and its academic milieu. In order to understand the origins of the concept of genocide – one of the most important responses to the mass atrocities of the 20th century, formulated on the basis of law and political philosophy – one must take into account the multinational and multicultural traditions of the old Polish Commonwealth, Lemkin’s inspiration from the Lwów School of Law, and his unique role as witness to the two totalitarian regimes of the 20th century.

Before the War, Lemkin lived and worked in Warsaw – the capital of the Second Polish Republic, which Hitler intended to raze to the ground, and the site of many crimes perpetrated against civilians. One of the most violent was the systematic extermination of the residents of the Wola district, carried out by German units under the command of Heinz Reinefarth in the first days of August 1944, shortly after the outbreak of the Warsaw Uprising. Logically, there-

Przyjmując prawną definicję pojęcia ludobójstwa za pod-stawowy punkt odniesienia, chociaż nie jedyny, chcemy ożywić dyskusję nad tym zjawiskiem z perspektywy różnych dyscyplin i w oparciu o odmienne punkty widze-nia. Ludobójstwo jest wciąż obecną i powtarzającą się tragedią w dziejach ludzkości. Zjawisko zostało nazwane i unormowane dopiero w wieku XX, którego I połowa stała się areną tragicznych wydarzeń: rzezi Ormian, Wielkiego Głodu na Ukrainie, zbrodni katyńskiej, a przede wszystkim Holocaustu – Zagłady Żydów. Koniec najstraszniejszej z wojen światowych nie zamknął tego rozdziału. Poja-wiają się kolejne przypadki na różnych kontynentach, żeby wspomnieć tylko zbrodnie w byłej Jugosławii czy wyniszczanie plemienia Tutsi w Rwandzie. Na gruntowne zbadanie zasługuje w szczególności ścisły związek mię-dzy reżimami totalitarnymi i ludobójstwem – doświad-czeniami, które w równym stopniu naznaczyły wiek XX.

Ludobójstwo to fundamentalny temat w wielu obszarach – w teorii i filozofii prawa i polityki. Każdy kto posługuje się tym terminem, musi zapytać o naturę wspólnoty pod-legającej ochronie oraz o prawo zbiorowości ludzkich do pokojowego współistnienia. Obok dylematów, które w kontekście zjawiska i teorii ludobójstwa podejmowane są na gruncie różnych dyscyplin humanistyki, wielkim wyzwaniem jest potoczne rozumienie ludobójstwa. Pragnienie określenia elementarnej sprawiedliwości, rozmaite praktyki kultury pamięci, rywalizacja party-kularnych narracji o przeszłości – wszystko to sprawia, że refleksja nad dorobkiem Rafała Lemkina i kategorią ludobójstwa nie jest wyłącznie domeną uczonych. To temat, który zajmuje polityków, budzi zainteresowanie dziennikarzy i porusza wyobraźnię społeczeństw.

Podczas konferencji nie zabraknie także rozważań nad problemami współczesności. Terroryzm, polityka neo-imperialna, biopolityka czy gwałtowny rozwój tech-nologiczny – to tylko niektóre wyzwania, które mogą sprawić, że w przyszłości ludobójstwo i inne zbrodnie przeciwko ludzkości znów staną się sprawą aktualną.

Studia nad ludobójstwem to wiele pytań. Czy badania nad ludobójstwem pomagają przewidywać i powstrzy-mywać nowe zagrożenia? Czy akty i instytucje prawa międzynarodowego są w stanie skutecznie im zapo-biegać? I wreszcie, kluczowe, związane z konferencją i pozostałymi projektami: Czy dziedzictwo konwencji i dorobek Rafała Lemkina wytrzymują próbę czasu?

fore, Poland’s capital – reborn from the ashes – constitutes an excellent location for discussing Rafał Lemkin’s legacy.

Adopting the legal definition of the term “genocide” as the primary (albeit not sole) point of reference, we intend to stimulate the discussion on genocide by presenting the subject from the perspective of various disciplines and differing points of view. Genocide has been perpetrated throughout human history, but until the 20th century it had no specific name and no unique legal definition. The first half of the century was bespoiled by a host of tragic events: the Armenian Genocide, the Great Famine in the Ukraine, the Katyń Massacre and, most tragically of all, the Holocaust. Genocide did not cease with the end of the most horrific world war known to man – new instances occurred on many continents, to name the atrocities in the former Yugoslavia or the mass destruc-tion of the Tutsis in Rwanda. An in-depth analysis should be carried out in particular of the close connections between totalitarian regimes and genocide – two phe-nomena which left a distinct mark on the 20th century.

Genocide is a fundamental topic in many areas, such as the theory and philosophy of law and politics. Everyone who uses the term must ask themselves about the nature of the community under protection and about the right of human communities to coexist in peace. In addition to dilemmas concerning the practice and theory of gen-ocide as presented by various fields of the humanities, we face a challenge of the colloquial understanding of the term. The desire to define fundamental justice, var-ious approaches to the culture of remembrance, and the rivalry between individual narratives on the past – all this fuels an interest in Lemkin’s legacy and the concept of genocide even outside academic milieus. The sub-ject continues to attract the attention of politicians and journalists, and inspire the imagination of societies.

Panelists at the conference will also discuss the prob-lems of the modern world. Terrorism, neo-imperial pol-icies, biopolitics, and rapid technological development – these are just some of the issues which may in future lead to genocide or other crimes against humanity.

Genocide studies pose a number of questions. Can research on genocide help predict and stop new threats? Can legal acts and institutions of international law prevent them effectively? And, finally, the key issue: will the legacy of Lemkin and his convention stand the test of time?

14 15

Postać Rafała Lemkina patronuje kilku projektom naukowym i popularyzatorskim realizowanym przez Instytut Pileckiego (a pierwotnie przez Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego).

Kolekcja Lemkinowska – to pierwszy tego rodzaju zbiór książek związanych z osobą Rafała Lemkina i problematyką studiów nad ludobójstwem przekazany Bibliotece Uni-wersytetu Warszawskiego przez Ośrodek Badań nad Tota-litaryzmami im. Witolda Pileckiego. Ta unikatowa w skali kraju kolekcja zawiera zarówno klasyczne wydania, jak i najnowsze tytuły i obejmuje ponad 160 pozycji z całego świata. Księgozbiór został starannie dobrany w konsul-tacji z wieloma uznanymi specjalistami i autorytetami.

„Watchers of the Sky” – pokaz specjalny w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego filmu w reżyserii Edet Belz-berg. To amerykańska produkcja dokumentalna poświę-cona Rafałowi Lemkinowi i problematyce ludobójstwa we współczesnym świecie. Zagłada Żydów, rzeź Ormian, Wielki Głód na Ukrainie, ludobójstwo Tutsi w Rwandzie i konflikt w Darfurze – czworo działaczy na rzecz praw człowieka przedstawia tragiczną historię ludobójstwa w XX i XXI wieku oraz postawy społeczności międzyna-rodowej wobec tych okrutnych zbrodni. Inspirację do działania czerpią z postawy Rafała Lemkina. Film nagro-dzono dwiema statuetkami na Sundance Film Festival.

„Lemkin. Świadek wieku ludobójstwa” – pod tym tytu-łem Instytut Pileckiego prezentuje pierwszą w Polsce wystawę, która w całości poświęcona jest postaci Rafała Lemkina. Wykorzystujemy zdjęcia, dokumenty i materiały audiowizualne z archiwów amerykańskich, które w większości nie były dotychczas prezento-wane w Polsce. Życie i dzieło Lemkina – jednego z bohaterów XX wieku – przedstawiamy na tle dramatu niemieckiej i sowieckiej okupacji w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, gdzie skupiły się masowe

The Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor (for-merly the Witold Pilecki Center for Totalitarian Studies) has been engaged in the organization of a number of research and educational projects devoted to Rafał Lemkin.

The Lemkin Collection – the first-ever collection of books relating to Rafał Lemkin and genocide stud-ies; it was purchased by the Witold Pilecki Center for Totalitarian Studies and donated to the Warsaw University Library. The set – unique in Poland and comprising both classic and the most recent publi-cations on the subject – numbers more than 160 titles from all over the world, carefully selected in consul-tation with many acclaimed specialists and experts.

“Watchers of the Sky” – a special screening of the film directed by Edet Belzberg was held in the Warsaw Uni-versity Library. In this American documentary devoted to Rafał Lemkin and the problem of genocide in today’s world, four human rights activists present the tragic his-tory of 20th- and 21st-century genocide, discussing the Holocaust, the Armenian Genocide, the Great Famine in the Ukraine, the genocide against Tutsi in Rwanda, and the War in Darfur, and reporting on the international com-munity’s reaction to these horrific crimes. They see Rafał Lemkin’s stance as a source of motivation for their work. The film won two awards at the Sundance Film Festival.

“Lemkin. Witness to the Age of Genocide” – the first exhibition in Poland to be devoted entirely to Rafał Lem-kin, organized by the Pilecki Institute. Use has been made of photographs, documents, and audiovisual materials from American archives, the majority of which have not been hitherto presented in Poland. The life and work of Rafał Lemkin, one of the heroic figures of the 20th cen-tury, will be presented in the tragic context of the Ger-man and Soviet occupation of Poland and East Central Europe – the site of mass atrocities perpetrated by both

Projekty dedykowane Lemkinowi

Projects Devoted to Lemkin

zbrodnie dwóch totalitaryzmów. Ich świadectwem są rzeczy osobiste ofiar ludobójstw i indywidualne relacje ocalonych, które znajdują się na ekspozycji.

Nieoficjalny. Autobiografia Rafała Lemkina (Tytuł oryginału: Totally Unofficial. The Autobiography of Raphael Lemkin) pod redakcją Donny-Lee Frieze – pierw-sze w Polsce wydanie autobiografii Rafała Lemkina. Publi-kację niemal gotowego dzieła przerwała niespodziewana śmierć autora. W dniu, w którym chciał uzgodnić szczegóły z wydawcą z Curtis Brown Agency przy Madison Avenue, zasłabł na przystanku autobusowym przy nowojorskiej 42 ulicy. Zmarł niedługo potem. Dzieło po latach pod-jęła Donna-Lee Frieze z Deakin University w Australii, która uznała maszynopis Lemkina za „częściowo auto-biografię, częściowo biografię, częściowo wspomnie-nia i częściowo raport”. Ta niezwykła pozycja jest nie tylko podróżą przez życie jednego z najważniejszych prawników XX wieku, lecz także stanowi istotny wkład w odkrywanie genezy i historii powstania samej Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

Wkład polskiej myśli prawno-naukowej w kształtowanie pojęcia zbrodni genocydu. Rafał Lemkin i Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku a polskie doświadczenie okupacji przez narodowosocjalistyczne Niemcy – to pięcioletni grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod kierow-nictwem prof. Piotra Madajczyka. Celem jest zbadanie oraz upowszechnienie skali dokonań Polski niepodle-głej w dziedzinie prawa międzynarodowego, m.in. przez przybliżenie rozmiarów działań polskich intelektualistów z Rafałem Lemkinem na czele, które przekładały się na dyskusję nad nowymi paradygmatami suwerenności i praw człowieka oraz nad kształtem ładu prawno--międzynarodowego po katastrofie II wojny światowej. Wojny będącej efektem paktu dwóch totalitaryzmów wyrażonego w porozumieniu Ribbentrop–Mołotow.

of these totalitarian regimes. Individual acts of genocide are illustrated by the personal belongings of their vic-tims, and also by the personal accounts of survivors.

Nieoficjalny. Autobiografia Rafała Lemkina (Original title: Totally Unofficial. The Autobiography of Raphael Lemkin) edited by Donna-Lee Frieze – the first Polish edi-tion of Rafał Lemkin’s autobiography. Its author died unex-pectedly on the day of his scheduled meeting with a pub-lisher from the Curtis Brown Agency at Madison Avenue. They were to discuss details concerning the publication of the nearly complete manuscript. Lemkin collapsed at a bus stop on 42nd Street in New York City and passed away shortly afterwards. Years later, Donna-Lee Frieze from Deakin University in Australia decided to see the publica-tion through. She described Lemkin’s typescript as “part autobiography, part biography, part memoire, and part report”. This remarkable book is not only a journey through the life of one of the most important lawyers of the 20th century, but also a significant contribution to the process of discovering the origins and history of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide.

The contribution of Polish legal and scientific thought to the shaping of the concept of genocide. Rafał Lem-kin and the 1948 Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide and the Polish experience of occupation by National Social Germany – a grant awarded for the period of 5 years by the Minis-try of Science and Higher Education and supervised by Professor Piotr Madajczyk, which aims to examine and popularize the achievements of the sovereign Polish state in the field of law. This goal is to be achieved by presenting the work of Polish intellectuals – with Rafał Lemkin first and foremost among them – that inspired the discussion on the new paradigm of sovereignty, human rights, and international law after the Second World War, a conflict which itself was the result of an agreement (the Molotov–Ribbentrop Pact) reached by two totalitarian regimes.

16 17

Międzynarodowa konferencja naukowaWarszawa3–5 grudnia 2018

program

9.00–9.30 OTWARCIE KONFERENCJI

9.30–10.00WYKŁAD PRZEWODNI Marek Kornat (Polska)Ustroje totalitarne w interpretacji Rafała Lemkina (do 1939 roku)

10.00–10.15 DYSKUSJA

10.15–10.30 przerwa

10.45–12.15SESJA 1: Wiek ludobójstwa

Jakub Muchowski (Polska) Rafał Lemkin i historia powszechna ludobójstw

Frank Jacob (Norwegia) Rafał Lemkin a ludobójstwo w Azji: możliwości i ograniczenia teorii

Tushar Kanti Saha (Kenia) Bezkarność i nietykalność głównych aktorów zbrodni prawa międzynarodowego: klęska systemu i konieczność odbudowy

12.15–13.15 przerwa

13.30–14.00WYKŁAD PRZEWODNIWilliam Schabas (Wielka Brytania)Wizja Lemkina a konwencja

14.00–14.15 DYSKUSJA

14.15–15.45

SESJA 2: Formacja intelektualna Lemkina

Piotr Madajczyk (Polska) Lata formacyjne Rafała Lemkina w guberni grodzieńskiej imperium rosyjskiego oraz w okresie I wojny światowej

Adam Redzik (Polska) Kiedy Rafał Lemkin pomyślał po raz pierwszy o genocydzie? Próba polemiki z pamięcią twórcy pojęcia

Przemysław Żukowski (Polska) Sprawa studiów Rafała Lemkina w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Przypadek odosobniony czy reguła?

15.45–16.15 przerwa

16.15–17.45

SESJA 3: Lemkin a ludobójstwo jako zjawisko globalne w XX wieku

Edita Gzoyan (Armenia) Rola przymusowego przekazywania dzieci w ramach ludobójstwa Ormian w konceptualizacji punktu e) artykułu II konwencji o ludobójstwie

Peter Balakian (USA) Rafał Lemkin, wyniszczenie kulturowe i ludobójstwo Ormian

Piotr Mikietyński (Polska) „Aktion T4” jako element niemieckiej polityki eksterminacji. Założenia i realizacja

17.45–18.15 przejście do Kordegardy

18.30–19.30 OTWARCIE WYSTAWY „Lemkin. Świadek wieku ludobójstwa”

3 grudnia 2018 (poniedziałek)

18 19

16.15–17.45

SESJA 7: Ludobójstwo na ziemiach polskich cz. 2

John Cornell (Polska) Polskie oskarżenia w Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych a ludobójstwo według definicji Rafała Lemkina

Marcin Panecki (Polska) Dokumentując ludobójstwo. Relacje więźniów z KL Auschwitz

Eryk Habowski (Polska) Ludobójcza polityka totalitaryzmów – topografia „ohydnej klęski” w okupowanej Polsce. Koncepcja Lemkina a działania rządu na uchodźstwie – od warszawskiej Woli do archiwaliów Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych

18.30–19.45 DEBATA

9.00–10.30

SESJA 4: Nowa zbrodnia prawa między-narodowego

Maciej Mazurkiewicz (Polska) Czy w czasie II wojny światowej Niemcy były związane zakazem ludobójstwa? Rozważania z historii i teorii prawa międzynarodowego

Oktawian Kuc (Polska) Normatywny wkład Lemkina w konwencję o ludobójstwie

Joanna Kurczab (Polska) Definicja ludobójstwa w prawie rosyjskim. Implikacje dla oceny prawnokarnej zbrodni katyńskiej i innych zbrodni sowieckich

Devendra Samadhan Ingle (Indie) Doskonały przykład nieustającego ludobójstwa!

10.30–11.00 przerwa

11.00–12.30

SESJA 5: Jak uczyć o ludobój-stwie?

Alicja Bartuś (Polska) Auschwitz jako punkt wyjścia do edukacji i badań porównawczych o zbrodniach ludobójstwa w XX wieku

Krzysztof Jurek (Polska) (Nie)obecność problematyki ludobójstwa w nauczaniu historii i wiedzy o społeczeństwie we współczesnej szkole średniej w Polsce

Joanna Nowakowska-Małusecka (Polska) Kobiety i dzieci – ofiary ludobójstwa. Studium przypadków XX i XXI wieku

12.30–13.30 przerwa

13.30–14.00WYKŁAD PRZEWODNIDonna-Lee Frieze (Australia) Lemkin na wygnaniu: „nocne wędrówki przez Polskę”

14.00–14.15 DYSKUSJA

14.15–15.45

SESJA 6: Ludobójstwo na ziemiach polskich cz.1

Tomasz Ceran (Polska) „Ludzie – ludziom”, „ludzie – Żydom” czy „Niemcy – ludziom”? Perspektywa uniwersalistyczna i kontekst narodowy w polskiej dyskusji nad ludobójstwem

Beata Kozaczyńska (Polska) Niemieckie zbrodnie na dzieciach polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny w latach 1942–1943

Joanna Lubecka (Polska) Polskie zmagania prawne ze zbrodniami II wojny światowej na podstawie procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym

15.45–16.15 przerwa

9.30– 11.00

SESJA 8: Zainspirowani przez Lemkina: idee oraz ich zastosowanie

Joaquín González Ibáñez (Hiszpania) Rafał Lemkin: „konieczny nieistniejący człowiek”. Pojęcie społeczności inkluzywnej i nowy paradygmat suwerenności narodowej w prawie międzynarodowym

Michelle Anderson (RPA) Naruszenia prawa gruntowego rdzennych mieszkańców: ujęcie interdyscyplinarne w świetle Lemkinowskiej koncepcji ludobójstwa

Patrycja Grzebyk (Polska) Wkład polskiego sądownictwa w rozumienie pojęcia zbrodni ludobójstwa – pełne wdrożenie idei Lemkina

11.00–11.30 przerwa

11.30–13.45

SESJA 9: Dziedzictwo i przyszłość konwencji

Hanna Kuczyńska (Polska) Ściganie ludobójstwa przez Międzynarodowy Trybunał Karny

Karolina Wierczyńska (Polska) Ludobójstwo w orzecznictwie międzynarodowych trybunałów. Perspektywy na przyszłość

Agnieszka Bieńczyk-Missala (Polska) Zapobieganie ludobójstwu jako rozwinięcie koncepcji Rafała Lemkina

4 grudnia 2018 (wtorek)

5 grudnia 2018 (środa)

20 21

9.00–9.30 a.m. OPENING OF THE CONFERENCE

9.30–10.00 a.m. KEYNOTE LECTUREMarek Kornat (Poland) Rafał Lemkin on Totalitarian Regimes (before 1939)

10.00–10.15 a.m. DISCUSSION

10.15–10.30 a.m. break

10.45–12.15 a.m. SESSION 1: The Age of Genocide

Jakub Muchowski (Poland) Lemkin and the Universal History of Genocide

Frank Jacob (Norway) Rafał Lemkin and Asian Genocides: Theoretical Opportunities and Limitations

Tushar Kanti Saha (Kenya) The Impunity and Immunity of the Prime Actors of International Crimes: Paradise Lost and Para-dice Recast

12.15–1.15 p.m. break

1.30–2.00 p.m.KEYNOTE LECTUREWilliam Schabas (Great Britain) Lemkin’s Vision and the Convention

2.00–2.15 p.m. DISCUSSION

2.15–3.45 p.m.

SESSION 2: Lemkin’s Intellectual Formation

Piotr Madajczyk (Poland) Rafał Lemkin’s Formative Years in the Grodno Guberniya of the Russian Empire and During the Period of the First World War

Adam Redzik (Poland) When did Rafał Lemkin First Think about Genocide? An Attempt at Polemicizing with the Memory of the Concept’s Creator

Przemysław Żukowski (Poland) The Case of Rafał Lemkin’s Period of Study at the Jagiellonian University in Kraków. An Isolated Incident or the Rule?

3.45–4.15 p.m. break

4.15–5.45 p.m.

SESSION 3: Lemkin and the Global Genocide in the 20th Century

Edita Gzoyan (Armenia) The Impact of Forcible Child Transfer during the Armenian Genocide on the Conceptualization of Article 2(e) of the Genocide Convention

Peter Balakian (USA) Rafał Lemkin, Cultural Destruction, and the Armenian Genocide

Piotr Mikietyński (Poland) “Aktion T4” as an Element of the German Policy of Extermination. Assumptions and Implementation

5.45–6.15 p.m. a walk to Kordegarda

6.30–7.30 p.m. OPENING OF THE EXHIBITION “Lemkin. Witness to the Age of Genocide”

3 December 2018 (Monday)International academic conferenceWarsaw3–5 December 2018

program

22 23

4 December 2018 (Tuesday)

9.00–10.30 a.m.

SESSION 4: New Crime under International Law

Maciej Mazurkiewicz (Poland) Was Germany Bound by a Prohibition on Genocide During the Second World War? Considerations on the History and Theory of International Law

Oktawian Kuc (Poland) Lemkin’s Normative Contribution to the Genocide Convention

Joanna Kurczab (Poland) The Definition of Genocide in Russian Law. Implications for the Criminal Law Assessment of the Katyn Massacre and other Soviet Crimes

Devendra Samadhan Ingle (India) A Perfect Case of the Perennial Genocide!

10.30–11.00 a.m. break

11.00–12.30 a.m.

SESSION 5: Teaching about Genocide

Alicja Bartuś (Poland) Auschwitz as the Point of Departure for Education and Comparative Research Concerning the Crimes of Genocide Committed in the 20th Century

Krzysztof Jurek (Poland) The (Non)Presence of the Issue of Genocide in the Teaching of History and Civics in Modern-day Polish Secondary Schools

Joanna Nowakowska-Małusecka (Poland) Women and Children – Victims of Genocide. Case Studies from the 20th and 21st Centuries

12.30–1.30 p.m. break

1.30–2.00 p.m.KEYNOTE LECTUREDonna-Lee Frieze (Australia) Lemkin in Exile: “Night Walks Across Poland”

2.00–2.15 p.m. DISCUSSION

2.15–3.45 p.m.

SESSION 6: Genocide in the Polish Lands I

Tomasz Ceran (Poland) “Man – for man”, “man – for Jew”, or “Germans – for men”? Who Concocted What for Whom, or the Universalist Perspective and the National Context in the Polish Discussion on Genocide

Beata Kozaczyńska (Poland) German Crimes Committed against Polish Children Deported from the Zamość Region in the Years 1942–1943

Joanna Lubecka (Poland) Polish Legal Struggles with the Crimes of the Second World War on the Basis of Trials Held Before the Supreme National Tribunal

3.45–4.15 p.m. break

4.15–5.45 p.m.

SESSION 7:Genocide in the Polish Lands II

John Cornell (Poland) Polish Charges in the UNWCC and Genocide as Defined by Lemkin

Marcin Panecki (Poland) Documenting Genocide. Testimonies of Former Inmates of KL Auschwitz

Eryk Habowski (Poland) The Genocidal Policy of Totalitarian Regimes – a Topography of the “Odious Scourge” in Occupied Poland. Lemkin’s Concept and the Actions of the Government-in-Exile – from the Wola Massacre to the Archives of the United Nations War Crimes Commission

6.30–7.45 p.m. DEBATE

9.30– 11.00 a.m.

SESSION 8: Inspired by Lemkin – Concepts and Applications

Joaquín González Ibáñez (Spain) Rafał Lemkin – the “Necessary Non-Existent Person”. The Concept of Inclusive Humanity and the New Paradigm of National Sovereignty in International Law

Michelle Anderson (RSA) Violations of Indigenous Land Rights: an Interdisciplinary Approach through Lemkin’s Lens of Genocide

Patrycja Grzebyk (Poland) The Contribution of Polish Jurisprudence to the Understanding of Crime of Genocide – a Faithful Implementation of Lemkin’s Idea

11.00–11.30 a.m. break

11.30–1.45 p.m.

SESSION 9: The Convention – Legacy and Future

Hanna Kuczyńska (Poland) Prosecuting Genocide before the International Criminal Court

Karolina Wierczyńska (Poland) Genocide in the Jurisdiction of International Criminal Tribunals. Prospects for the Future

Agnieszka Bieńczyk-Missala (Poland) Preventing Genocide as the Development of Rafał Lemkin’s Concept

5 December 2018 (Wednesday)

24 25

Innym przykładem zatracenia przez ludobójcę zasad moralnych może być to, co się stało podczas eksterminacji ludu Hererów w 1896 roku. Niemieccy kolonialiści zagnali to afrykańskie plemię razem z jego bydłem w głąb dżungli. Wokół niej wykopano głębokie rowy, żeby ludzie i zwierzęta nie mogli uciec. Potem drzewa spryskano naftą i podpalono. Ludzie i zwierzęta zginęli. Niemiecki konsul w raporcie do Ministerstwa Spraw Zagranicznych wyraził ubolewanie wyłącznie z powodu strat w żywym inwentarzu.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 284.

Another example of the moral isolation of the genocidist can be found in the case of genocide of the Hereros in 1896. This African tribe was driven by the German colonists into a forest together with their cattle. Deep trenches were built around a section of the forest so that the people and the cattle could not escape. Then kerosene was sprinkled on the trees in this section and it was set afire. The people and the cattle perished together. In his report to the German Ministry of Foreign Affairs, the German consul of the area complained that only the cattle were destroyed.

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 185.

26 27

„Od czasów mongolskich inwazji na Europę w szes-nastym wieku nigdy nie było tak metodycznych, bez-litosnych rzezi na taką skalę, albo osiągających taką skalę. A jest to tylko początek. Lada chwila szlakiem krwawych kolein hitlerowskich czołgów nadejdą głód i zarazy. Jesteśmy świadkami bezimiennej zbrodni” – to znamienny cytat z wygłoszonego w 1941 roku przemó-wienia radiowego premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla, wstrząśniętego systemową skalą zbrodni niemieckich w Europie Środkowo-Wschodniej.

Tę zbrodnię bez nazwy zdefiniował w książce Rządy państw Osi w okupowanej Europie Rafał Lemkin (1900–1959), polski prawnik żydowskiego pochodzenia, autor koncepcji i pojęcia ludobójstwa, spiritus movens złożonego procesu przygotowania i przyjęcia Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, negocjacji jej zapisów przez mocarstwa czy wresz-cie nieformalny ambasador najszybszego w dziejach prawa międzynarodowego procesu ratyfikacji trak-tatu, którego celem było uwolnienie ludzkości od tej „ohydnej klęski”, jak określa ludobójstwo preambuła.

Suwerenność nie oznacza dla Lemkina prawa państwa do kształtowania dowolnej polityki, skutkiem której może być milczące przyzwolenie opinii międzyna-rodowej na zabijanie milionów niewinnych ludzi.

„Przypierał do muru intelektualistów pokroju Pearl Buck, Bertranda Russella, Aldousa Huxley’a i Gabrieli Mistral, którzy 11 listopada 1947 roku opublikowali manifest w «New York Times». W artykule wstępnym do «Timesa» Lemkina określono mianem «człowieka, który przemawia w imieniu sześćdziesięciu narodów»” – tak o nim pisze Samantha Power w swojej książce „A Problem from Hell”. America and the Age of Genocide wydanej w 2002 roku.

Kopernik wśrod prawników

“Since the Mongol invasions of Europe in the sixteenth century there has never been methodical, merciless butchery on such a scale or approaching such a scale. And this is but the beginning. Famine and pestilence have yet to follow in the bloody ruts of Hitler’s tanks. We are in the presence of a crime without a name” – this quote from Winston Churchill’s radio address is very telling. The Prime Minister of Great Britain spoke these words in 1941, shocked by the scale of systematic murder com-mitted by the Germans in Central and Eastern Europe.

The “crime without a name” was defined by Raphael Lemkin (1900–1959) in his book Axis Rule in Occupied Europe. A Polish lawyer of Jewish ethnicity, Lemkin was the author of the term genocide and the driving force behind the complex process of drafting the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Gen-ocide, negotiating its provisions in a manner acceptable to the world powers and – finally – ratifying the docu-ment (as a matter of fact, its ratification was the fastest in the history of international law), the aim of which was to “liberate mankind from such an odious scourge” – the definition given to genocide in its Preamble.

For Lemkin, sovereignty excluded the right of a country to shape its policies in a manner that would force the interna-tional community to tacitly accept the murder of millions of innocent people as perforce justified and rightful.

In her book entitled “A Problem from Hell”. America and the Age of Genocide, published in 2002, Samantha Power wrote about Lemkin: “He cornered intellectuals like Pearl Buck, Bertrand Russell, Aldous Huxley, and Gabri-ela Mistral, who published an appeal in the New York Times on 11 November 1947. A Times editorial branded Lemkin ‘the man who speaks through sixty nations’”.

A Copernicus Among Lawyers

Lemkin wyrastał na Kresach, w tyglu religii i kultur (także prawnych) kształtowanym przez kilkaset lat istnienia „polskiego Commonwealth” – wielokulturowej Rzeczypo-spolitej Obojga Narodów, a wcześniej unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Polska przez wieki okazywała się bezpieczną przystanią dla wielu nacji i grup z całego kontynentu, także w okresie wojen religijnych w Europie Zachodniej, aż do czasu rozbiorów w XVIII wieku.

Wśród jego wykładowców na Uniwersytecie Jana Kazimie-rza byli wybitni profesorowie, m.in. historyk prawa Oswald Balzer, sędzia Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodo-wej w Hadze i autorytet w sprawach prawa międzynarodo-wego Ludwik Ehrlich, mentor Lemkina sędzia Emil Stanisław Rappaport, wreszcie „ojciec” polskiego kodeksu karnego Juliusz Makarewicz, prowadzący jego studia doktorskie.

Dojrzewał w mrocznym okresie „wieku ludobójstwa”, sta-jąc się jego świadkiem. Jako dziecko obserwował skutki antysemityzmu carskich władz w zaborze rosyjskim, następnie nowy porządek wersalski po Wielkiej Wojnie i jego szybką erozję. Wyrastał na Quo vadis Henryka Sienkiewicza, znajdował analogie między sugestywnymi scenami kaźni chrześcijan na arenach Nerona a rzeczywi-stością współczesnego mu świata. Wstrząśnięty losem ponad miliona Ormian skazanych na „marsze śmierci” nie mógł pojąć, dlaczego nie ma kary dla sprawców, a oczy-wiste jest ukaranie zdesperowanego mściciela Sogho-mona Tehliriana, który stanął przed sądem za zabójstwo (dokonane w ramach operacji „Nemezis”) architekta tej zagłady – tureckiego ministra Mehmeda Talaata Paszy. „Dlaczego karze się człowieka, który kogoś zabił, a zgładzenie milionów jest lżejszą zbrodnią niż zabicie jednostki?1”. To nie pierwszy tego rodzaju systemowy i zaplanowany mord w tamtych czasach. W Kongo pod panowaniem belgijskim ginęły miliony, a eksterminacja Hererów w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej, prowadzona przez pruskiego generała Lothara von Trothę, przyniosła pierwszy obóz zagłady w zatoce Shark Island i wygnanie dziesiątek tysięcy ludzi na pustynię Omaheke.

Wkrótce i do Europy, mającej za sobą doświadczenia stu-leci dumnie zwanych wiekiem rozumu oraz wiekiem pary i elektryczności, miała dotrzeć klęska ludzkości – „zbrod-nia nad zbrodniami”.

Doświadczenia wielonarodowego społeczeństwa pol-skiego w XX wieku zdeterminowała konfrontacja z dwoma

1 Nieoficjalny. Autobiografia Rafała Lemkina, pod red. Donny-Lee Frieze, Instytut Pileckiego, Warszawa 2018, s. 61.

Lemkin grew up in the Eastern Borderlands of the Second Polish Republic – a melting pot of religions and cultures (and of distinct schools of law) which developed over four hundred years of existence of the multi-national Commonwealth of Poland, a confederation of the Crown of the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithuania. Long before this state was partitioned by its neighbors (Prussia, Russia and Austria) in the 18th century, when religious turmoil ravaged Europe, Poland proved the safest haven for many nations and peoples.

Lemkin graduated in law from the Jan Kazimierz Uni-versity in Lwów, where he studied under the guidance of eminent scholars, such as Oswald Balzer, a historian of law; Ludwik Ehrlich, an expert on international law and a Judge of the Permanent Court of International Justice at The Hague; Emil Rappaport, a judge and Lem-kin’s mentor; and Juliusz Makarewicz, the “father” of the Polish Penal Code and Lemkin’s PhD supervisor.

Lemkin lived in the dark “age of genocide” and bore witness to it. As a mere child he saw the effects of the anti-Semitism propagated by the Tsarist authorities in the Russian partition zone of Poland, and later observed the rapid erosion of the Versailles Order after the First World War. Lemkin was raised on Quo Vadis, a novel written by the Nobel-winning author Henryk Sienkiewicz, and found disturbing analogies between its evocative descriptions of the murder of Christians in the times of Nero and the contemporary world. Deeply affected by the fate of more than a million Armenians forced on “death marches”, Lemkin thought it inconceivable that the perpetrators remained unpunished, while an act of desperate vengeance committed by Soghomon Tehlirian – the assassination of the Turkish minister Mehmed Talaat Pasha, the architect of the annihilation of the Armenians (as part of Operation Nemezis) – resulted in Tehlirian being tried for murder. “Why is a man punished when he kills another man, yet the killing of a million is a lesser crime than the killing of an individual?”1 At the time, however, this was not the first case of systematic, planned murder. Millions had already perished in the Congo under Belgian rule, while the extermination of the Hereros in German South West Africa, which was conducted by Prussian general Lothar von Trotha, involved the establishment of the first death camp (on Shark Island) and the calculated banishment of thousands to perish in Omaheke desert.

1 Totally Unofficial. The Autobiography of Raphael Lemkin, ed. Donna--Lee Frieze, Yale University Press, New Haven & London 2013, p. 19.

28 29

totalitaryzmami, brunatnym i czerwonym – niemieckim i sowieckim. Tragiczne zderzenie II Rzeczypospolitej, na nowo odbudowanej w 1918 roku, wziętej w kleszcze agresji i ideologii tych dwóch reżimów spod znaków swastyki oraz sierpa i młota, wywołało ciąg tragedii w tej części Europy. Panowanie sowieckie przyniosło kolektywizację i Wielki Głód (ukr. Hołodomor) na Ukrainie, Operację pol-ską NKWD w latach 1937–1938 (ponad sto tysięcy ofiar), a potem mord oficerów polskich w Katyniu. W ślad za operacją Fall Weiss w 1939 roku – niemieckim najazdem na II Rzeczpospolitą – rozpoczynającą kolejną wojnę światową, idzie kompletne niszczenie państwowości, realizowane „w celu «terytorialnej i politycznej transfor-macji» tych obszarów2”, a którego zaplecze ideologiczne zarysował m.in. filozof i teoretyk prawa Carl Schmitt.

Już pierwsze godziny okupacji oznaczały aresztowania i początek eksterminacji elit. Niemcy wprowadzali w życie Generalplan Ost, Sonderaktion Krakau, Intelligenzaktion i Aktion AB, precyzyjnie plany natychmiastowego zniszcze-nia części społeczeństwa na podbitym terytorium. Zatrzy-manych mordowano na miejscu lub aresztowano. Wkrótce instrumentem totalitarnej polityki niemieckiej stały się „fabryki śmierci” – obozy koncentracyjne i obozy zagłady.

III Rzesza odrzucała większość dotychczasowej filozofii prawa. Dla uzasadnienia swoich działań kierowała się własną formą rasistowskich konstruktów, tzw. volkizmem (niem. Volksgeist), w którym polityka jest wyrazem „ducha i woli narodu” definiowanego przez wodza3.

Rafał Lemkin po studiach związany był z Warszawą, tu prowadził praktykę adwokacką. Także stąd wyruszył w pierwszych dniach wojny, po apelu o opuszczenie miasta przez mężczyzn zdolnych do noszenia broni, który słyszał w radiu. Jego trwająca lata tułaczka prowadziła go przez Litwę, Szwecję, Związek Sowiecki, a nawet Japonię, aż do USA.

2 O czym pisze w kontekście tajnego protokołu do paktu Ribbentrop–Mołotow Ian Kershaw, Do piekła i z powrotem. Europa 1914–1949, Wydawnictwo Znak, Kraków 2016.

3 Carl J. Friedrich, Zbigniew K. Brzeziński, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, II wydanie, Harvard University Press, Cambridge 1965, s. 121.

The scourge of the “crime of crimes” was soon to wreak havoc in the proudest of continents, Europe – the cradle of the Enlightenment and, in the age of steam and electricity, the driving force behind global technological progress.

In the 20th century, the multi-national society of the Sec-ond Polish Republic came face to face with the totalitarian regimes of Nazi Germany and Soviet Russia. This destruc-tive confrontation was just the beginning of a series of tragedies that were to sweep through Central and Eastern Europe in the following years. While Soviet rule brought with it collectivization, the Terror-Famine (the Holodomor) in the Ukraine, the Polish Operation of the NKVD in the years 1937–38 (over 100,000 victims), and the murder of Polish officers in Katyn, the German invasion of Poland in 1939 under Fall Weiss started a fresh and in many ways more sinister global conflict, which for Germany necessitated the complete eradication of the national sovereignty of perceived “enemy” nations; clearly, the aim of the Nazis was to achieve the “territorial and political transformation of the region”2 in line with the concepts of, among others, Carl Schmitt, a philosopher and theoretician of law.

Having secured military victory over Poland, the Germans pro-ceeded to implement their plan of mass arrests and planned extermination of the elites. To achieve their goals in the newly occupied territories, they set in motion the Generalplan Ost and its numerous actions: Sonderaktion Krakau, Intelligenz­aktion, and Aktion AB – all designed to bring about the physi-cal elimination of key members of Polish society. And while selected citizens were regularly murdered following their arrest, German policy soon came to rely heavily on the “fac-tories of death”, that is the concentration and death camps.

The Third Reich rejected the bulk of the existing philo-sophy of law, introducing its own racist concepts (such as the Volksgeist) to reflect the “spirit and will of the nation” as defined by the “leader”3 and provide justifi-cation for actions undertaken by the totalitarian state.

Following graduation, Rafał Lemkin moved to Warsaw, where he practiced law. He left the city in the first days of the Second World War in the wake of a radio appeal addressed to men capable of carrying arms. Passing through Lithuania, Sweden, the Soviet Union and far-away Japan, he eventually reached the United States.

2 Ian Kershaw mentions this in the context of the secret protocol to the Molotov-Ribbentrop Pact; cf. To Hell and Back: Europe, 1914–1949, Viking, New York 2015.

3 Carl J. Friedrich, Zbigniew K. Brzeziński, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, 2nd ed., Harvard University Press, Cambridge 1965, p. 121.

„Niech świat o tym wie, co oni robili”4

W listopadzie 1942 roku do Londynu dotarł Jan Karski. Jego raport za sprawą polskiego rządu trafił do brytyjskiego Foreign Office5. 10 grudnia rząd emigracyjny rozesłał do wszystkich rządów alianckich dziewięciostronicową notę w sprawie ludobójstwa Żydów (Holocaustu) w okupowanej Polsce, sygnowaną przez Edwarda Raczyńskiego, ministra spraw zagranicznych RP. To pierwszy przypadek w histo-rii, kiedy rząd europejski wystosował taki dokument. Na emigracji od grudnia 1939 roku działa Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej – ciało zastępujące przedwo-jenny sejm. Wśród jej 31 członków było dwóch reprezen-tantów ludności żydowskiej – Ignacy Szwarzbart i Szmul Zygielbojm. Ten drugi – w akcie symbolicznego sprzeciwu wobec głuchoty aliantów na los eksterminowanego społeczeństwa – 12 maja 1943 roku, na wieść o upadku powstania w getcie warszawskim, popełnił samobójstwo. Dzień wcześniej napisał list: „Przez śmierć swoją pragnę wyrazić najgłębszy protest przeciwko bezczynności, z jaką świat przypatruje się i pozwala lud żydowski wytępić”.

Kiedy III Rzesza najechała swojego sojusznika w IV roz-biorze Polski, jakim był pakt Ribbentrop–Mołotow, Lemkin przeczuwał, że los jego rodziny na Kresach jest przesądzony. Zdawał sobie sprawę z dramatu nie-mieckiej i sowieckiej okupacji w Polsce, nie wyobra-żał sobie jednak skali masowych zbrodni w całej Europie. O wymordowaniu prawie całej swojej rodziny dowiedział się podczas procesu norymberskiego.

Wprowadzany termin „ludobójstwo” Lemkin postrzegał przez pryzmat nowej koncepcji unicestwiania narodów. Według niego nowe pojęcie „niekoniecznie oznacza natychmiastowe zniszczenie narodu, z wyjątkiem sytuacji, w której dokonywane jest przez masowe morderstwa wszystkich członków grupy. Ma raczej oznaczać skoor-dynowany plan różnorodnych działań, mających na celu unicestwienie grupy samej w sobie. Celem takiego ataku byłaby dezintegracja instytucji politycznych i społecz-nych, kultury, języka, uczuć narodowych, religii i podstaw ekonomicznej egzystencji grup narodowych. […] Ludobój-stwo jest wymierzone przeciwko grupie narodowej jako całości, a działania w jego ramach skierowane przeciwko

4 Zofia Nałkowska, Medaliony, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1946; cytat z opowiadania Dwojra Zielona.

5 W tę kompleksową działalność polskiego rządu na uchodźstwie, udokumentowaną m.in. w archiwaliach UNWCC, wpisuje się decyzja rotmistrza Witolda Pileckiego, „ochotniczego więźnia” w KL Auschwitz, który ryzykuje życie, aby poznać prawdę za drutami obozów koncen-tracyjnych – to jedyny taki przypadek w trakcie II wojny światowej.

“May the world know what they did”4

In November 1942, Jan Karski arrived in London with his report, which the Polish Government-in-Exile promptly handed over to the British Foreign Office5. On 10 Decem-ber 1942, the Polish émigré authorities sent a 9-page note to the Allies on the genocide (the Holocaust) of Jews that was taking place in the occupied Polish lands. The document – the first of its kind to be issued by any Euro-pean government – was signed by Edward Raczyński, the Minister of Foreign Affairs. Also in exile was the Polish National Council (established in December 1939), which acted in lieu of Parliament. Among its 31 members were two representatives of the Jewish community: Ignacy Schwarzbart and Szmul Zygielbojm. On 12 May 1943, having learned about the fall of the Warsaw Ghetto Upris-ing, Zygielbojm committed suicide in symbolic protest against the Allies’ passivity in face of the extermination of the Jews. The day before, he wrote a letter: “By my death, I wish to give expression to my most profound protest against the inaction in which the world watches and permits the destruction of the Jewish people”.

When the Third Reich attacked the USSR, its erstwhile ally and accomplice to the fourth partition of Poland (achieved through the Molotov-Ribbentrop Pact), Lemkin anticipated that the fate of his family was sealed. But although he was aware of the grim reali-ties of the German and Soviet occupation of Poland, he failed to comprehend the sheer scale of atrocities being committed throughout Europe. Tragically, the Holocaust engulfed nearly his entire family, however he learned of this only later, during the Nuremberg Trials.

Lemkin’s conceptualization of “genocide” was based heavily on the systematic, almost machine-like extermi-nation of entire nations taking place in his contemporary world. According to Lemkin, the new term “does not necessarily mean the immediate destruction of a nation, except when accomplished by mass killings of all members of a nation. It is intended rather to signify a coordinated plan of different actions aiming at the destruction of essen-tial foundations of the life of national groups, with the aim

4 Zofia Nałkowska, Medaliony, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1946; quotation from the story Dwojra Zielona.

5 The implementation of this comprehensive strategy of the Polish Govern-ment-in-Exile, which actually led to the creation of the UNWCC archives, was greatly helped by the decision of Cavalry Captain Witold Pilecki, who risked his life as a “voluntary prisoner” of KL Auschwitz in order to let the world know what went on behind the barbed wire of the concentration camps. As a matter of fact, his display of courage is the only such act known to have occurred during the Second World War.

30 31

jednostkom nie jako poszczególnym osobom, ale jako członkom grupy narodowej”. „Ludobójstwo ma dwie fazy: pierwsza – zniszczenie narodowych wzorów życia grupy poddanej opresji, druga – narzucenie narodowych sposobów życia opresora”. Lemkin zwraca tu uwagę na skrajną postać takiej polityki, czyli całkowite „usunięcie” określonego narodu czy ludności, a następnie kolonizację jego terytorium. Cytuje Mein Kampf Hitlera, wykazując, że elity III Rzeszy traktowały państwo jako mniej istotną formę rzeczywistości politycznej, „esencję” stanowił naród.

Zgodnie z logiką zdefiniowaną na takich fundamentach, wojna rozpętana przez Niemcy musiała mieć mniej lub bardziej ukryty cel ludobójczy. Agresja ta u swych podstaw doktrynalnych nie była wymierzona w obce aparaty państwowe czy wraże armie – od początku na celowniku znalazły się ościenne narody. To przeciw bez-bronnej ludności cywilnej kierowano nie tylko bagnety, ale i politykę przemysłu metodycznego wyniszczania.

Polska Niobe

Masakra na Woli to bezprecedensowy w swojej skali masowy mord dokonany przez okupacyjne władze nie-mieckie na cywilnej ludności Warszawy. W niewiele ponad 48 godzin regularne oddziały Wehrmachtu pod dowództwem generała SS Heinza Reinefartha rozstrzelały w jednej dzielnicy dziesiątki tysięcy ludzi. Liczba ofiar szacowana jest od 40 do ponad 60 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Symbolem stała się tu kaźń Wandy Lurie6, mieszkanki ul. Działdowskiej, kobiety w zaawanso-wanej ciąży, na oczach której zamordowano trójkę jej dzieci (w wieku 11, 6 i 3 lat). Czterokrotnie postrzelona, przez dwa dni przykryta ciałami innych ofiar, cudem przeżyła tę kaźń dziesiątek tysięcy ludzi. Udało się też uratować nienarodzone dziecko „polskiej Niobe”.

To zbrodnia bez kary – „kat Warszawy” nie poniósł nigdy odpowiedzialności za swoje czyny. Co więcej, ledwie kilka lat po wojnie Reinefarth w świetle jupite-rów rozpoczął karierę publiczną, tym razem cywilną. Został wybrany burmistrzem miasteczka Westerland, kurortu na wyspie Sylt, nieopodal granicy z Danią. Śledztwa prowadzone przeciw niemu w Niemczech okazały się tylko drobną formalno-administracyjną

6 Zeznanie Wandy Lurie do odnalezienia w cyfrowej bazie świadectw www.zapisyterroru.pl prowadzonej przez Instytut Pileckiego.

of annihilating the group themselves. The objectives of such a plan would be disintegration of the political and social institutions, of culture, language, national feelings, religion, and the economic existence of national groups. [...] Genocide is directed against the national group as an entity, and the actions involved are directed against individuals, not in their individual capacity, but as mem-bers of the national group”. “Genocide has two phases: one, destruction of the national pattern of the oppressed group; the other, the imposition of the national pattern of the oppressor”. Here, Lemkin was turning attention to genocidal policy in its most extreme form – the total “removal” of a given nation or group, followed by the col-onization of its territory. Lemkin also cited Hitler’s Mein Kampf, pointing out that for the elites of the Third Reich the state was just a matter of form – of secondary impor-tance, while the nation was the “essence” and the aim.

In line with such logic, the war waged by totalitarian Germany had to have a more or less pronounced gen-ocidal objective: on the level of doctrine, it was not fought against any state apparatus or hostile army – from the very beginning, the actual enemy were neighbor-ing nations, and their innocent members were not so much attacked with weapons, but targeted with a pol-icy of systematic destruction on an industrial scale.

The Polish Niobe

The Wola Massacre, perpetrated by the German occu-pation authorities against the civilian population of Warsaw, was an act of mass murder unprecedented in its scale. In just over 48 hours, regular Wehrmacht troops led by SS General Heinz Reinefarth shot dead tens of thousands of people in the Wola district of Warsaw. It is estimated that between 40,000 to more than 60,000 men, women and children perished in the massacre. Of symbolic importance is the fate of Wanda Lurie6, a resi-dent of Działdowska Street; heavily pregnant at the time, she had to witness the murder of three of her children (aged 11, 6, and 3 years). She survived by a miracle, having received four gunshot wounds and being forced to spend two days under the bodies of other victims. The unborn child of the “Polish Niobe” also managed to survive.

6 The testimony of Wanda Lurie can be found in the digital testimony database ChroniclesofTerror.pl, which is run by the Pilecki Institute.

uciążliwością – co mgliście przypomina, niezależnie od trybunału norymberskiego, skromne efekty szumnych zapowiedzi „Hang the Kaiser” z czasów wersalskich.

Lemkin przewidywał, że ludobójstwo nie skończy się wraz z kapitulacją Berlina czy wyrokami trybuna-łów wojskowych w Norymberdze i Tokio. Wystarczy jako przykłady podać zbrodnicze działania Pol Pota w Kambodży, Saddama Husajna wobec Kurdów czy też masakry w Srebrenicy. Pojawia się też pytanie o inne współczesne masowe mordy, m.in. w Sierra Leone, Timorze Wschodnim, Libanie, Darfurze, Czadzie, Kongo, Syrii i na terenach opanowanych przez ISIS, np. działa-nia wymierzone w społeczność jazydów. Dziś to także zagrożenia związane z konfliktami hybrydowymi, terro-ryzmem, powrotem imperializmów, biopolityką, dys-kusjami nad ekocydem czy zagrożeniami związanymi z nowymi technologiami, nie tylko stricte militarnymi.

Na ile koncepcja Lemkina jest uniwersalna? Historia konfliktów XX wieku dowodzi, że celem totalitary-zmów może stać się każdy człowiek, ale nie ze względu na swoją indywidualność czy osobiste przymioty, lecz raczej z powodu przynależności do określonej grupy: narodowej, etnicznej, rasowej czy religijnej.

XX i XXI wiek pozostawiają otwarte pytania o – nieuwzględ-nione w konwencji – niszczenie grup politycznych i ludo-bójstwo kulturowe. Lemkin przewidział to oczywiste zagrożenie dla „świątyń duszy narodu”7 – eksterminację przez planową likwidację „wzorów kultury danej grupy, takich jak język, tradycje, pomniki, archiwa, biblioteki i kościoły”, ale w trakcie prac musiał zgodzić się na kom-promis. Okazał się elastycznym dyplomatą – świadom, że konwencja musi zostać nie tylko przyjęta, lecz także ratyfikowana, a jedynie zaakceptowana przez wiele państw miała szansę stać się globalnym narzędziem eliminowania tej najmroczniejszej strony cywilizacji i nie-ludzkiej inżynierii społecznej, jaką jest ludobójstwo.

Tragiczne doświadczenie II wojny światowej przyspieszyło budowę systemu prawa międzynarodowego w jego obec-nej postaci. Od zwyczajów międzynarodowych, traktatów i pierwszych konwencji, do trybunałów wojskowych, przez trybunały ad hoc, po Międzynarodowy Trybunał Karny, które – choć dalekie od doskonałości – stanowią jednak krok naprzód w walce ze zbrodnią ludobójstwa. Od początku w sposób naturalny ten niedoskonały system

7 Nieoficjalny, s. 265.

This crime went wholly unpunished – the “Butcher of Warsaw” was never tried. Moreover, only a few years after the War, Reinefarth openly assumed public office in the German civil administration. He was elected mayor of the spa town of Westerland on the island of Sylt, near the Danish border. Investigations conducted in his case in the Federal Republic of Germany proved to be only a minor administrative hitch, which bears an uncanny resemblance to the aftermath of the Versailles Treaty, when “Hang the Kaiser” remained just an empty slogan.

Lemkin was right – genocide did not end with the capitulation of Berlin or the verdicts of the Military Tribunals in Nurem-berg and Tokyo. It is enough to mention Pol Pot’s Cambodia, Saddam Hussein’s murderous policy against the Kurds, or the Srebrenica Massacre. There are many more recent exam-ples, too: the mass murders committed in Sierra Leone, in East Timor, the Lebanon, in Darfur, Chad, the Congo, in Syria, and also the atrocities committed against the Yazidis in the territories controlled by the so-called Islamic State. Interest-ingly, we should bear in mind that in the modern age Lemkin’s concept in its “pure” form has become intertwined with a host of other threats – hybrid warfare, terrorism, the return of imperialism, biopolitics, ecocide, and assorted hazards (not just military in nature) connected with new technologies.

To what extent is Lemkin’s idea universal? The his-tory of conflicts which occurred in the 20th century clearly shows that totalitarianisms usually target individuals, but not because of their individuality or personal merits, but due to their membership of a given national, ethnic, racial or religious group.

The threat posed to political groups, and indeed the danger of cultural genocide, continue to remain pertinent in the 21st century. Although Lemkin anticipated this obvious menace to “the shrines of a nation’s soul”7 – extermination through the planned “destruction of the cultural pattern of a group, such as the language, the traditions, monuments, archives, libraries, and churches” – he had to agree on a compromise. He proved a skillful diplomat, being fully aware that the Convention had not only to be adopted, but also ratified by as many countries as possible, as only then would it stand any chance of becoming a global tool for eliminating this abomination of humankind and the inhuman social engineering which invariably formed its theoretical base.

7 Totally Unofficial. The Autobiography of Raphael Lemkin, ed. Donna--Lee Frieze, Yale University Press, New Haven & London 2013, p. 172.

32 33

osłabiany był dodatkowo wolą mocarstw – lub jej brakiem. Z tego powodu m.in. zbrodnie sowieckie nie doczekały się należytego rozliczenia, a wielu oczywistych zbrod-niarzy nie stanęło przed obliczem sprawiedliwości.

„Człowiek, który zrobił więcej niż jakikolwiek inny8”

Wpływ Lemkina na prawo międzynarodowe wynikał zarówno z oryginalności jego koncepcji, jak i z jego tytanicznej pracy. Prawnik skonstruował nowe pojęcie, potem rezolucję i konwencję, starał się o jej ratyfikację, a jednocześnie pisał. Pisał setki listów. Wśród adre-satów byli i prezydent USA Franklin Delano Roosevelt, i jego żona Eleanor, przewodnicząca komitetu ds. praw człowieka przy ONZ. Zdobywał przychylność wpływo-wych ludzi kultury. Apel Lemkina do ONZ poparły trzy noblistki – Norweżka Sigrid Undset, Amerykanka Pearl Buck, Chilijka Gabriela Mistral, a także Francuz François Mauriac, który Nagrodę Nobla otrzymał później.

Żył tylko konwencją. Cierpiał na nadciśnienie, nie sypiał – pisał, spacerował i rozmyślał. Często z tego powodu przytrafiały mu się zadziwiające przypadki – kiedyś, snu-jąc się nocą po Genewie, spotkał ambasadora Kanady, Davida Walgrassa. Ten też cierpiał na bezsenność.

W sali nr 600 Pałacu Sprawiedliwości w Norymberdze, gdzie zapadały wyroki na zbrodniarzy hitlerowskich, nie padło słowo „winny ludobójstwa”. Lemkin uznał to za najczarniejszy dzień swojego życia. Za to w pary-skim Palais de Chaillot zbierał laury i wyrazy uznania od najważniejszych ludzi swojej epoki, w tym od Roberta Schumana, zwanego „ojcem” Unii Europejskiej. W ciągu dwóch dni – 9 i 10 grudnia 1948 roku – społeczność międzynarodowa, przyjmując na forum ONZ „Konwen-cję Lemkinowską” oraz Powszechną Deklarację Praw Człowieka, położyła fundamenty pod współczesną filozofię prawa narodów. Podmiotowość człowieka, także w ramach wspólnot i narodów, uznała za wartość uniwersalną, przyjętą przez cały cywilizowany świat.

W latach 50. Lemkin popadł w biedę. Już nie tylko niedo-sypiał, ale i niedojadał. Żył w ubóstwie, bez stałej pracy.

8 Raphael Lemkin: Crusader, „The New York Times”, 31.08.1959.

The tragic experience of the Second World War, followed by the establishment of the Military Tribunals, the ad hoc Tribunals, and – years later – the International Criminal Court, accelerated the process of development of interna-tional law based on international customs, treaties, and con-ventions, even though the efficiency of its executory bodies has been and continues to be questioned. Furthermore, the system of international justice, inherently and quite naturally flawed, often comes under additional pressure from the world powers, whose political will can significantly affect its mechanisms. Thus, many Soviet crimes were never brought to a reckoning, and numerous war criminals never stood trial.

“A man who did more than any other...”8

Lemkin’s impact was so significant not only because his idea was novel, but also because his work rate was pro-digious: he coined the term, drafted the resolution and the convention, and worked towards its ratification – all the while writing incessantly. He penned hundreds of let-ters, among others to the President of the United States, Franklin Delano Roosevelt, and his wife Eleanor, Chair of the United Nations Commission on Human Rights. Lemkin secured the support of influential people of cul-ture. His appeal to the UN was endorsed by three Nobel laureates – a Norwegian, Sigrid Undset; an American, Pearl Buck; and a Chilean, Gabriela Mistral, as well as by the future Nobel winner François Mauriac of France.

At the time, Lemkin concentrated all his efforts on the Convention. He suffered from hypertension and did not sleep well; he would stop writing only to take a walk and clear his head. Some of these walks had surprising results: one night, when he was wandering around the streets of Geneva, Lemkin met the ambassador of Can-ada, David Walgrass, who also suffered from insomnia.

In room no. 600 of the Palace of Justice in Nuremberg, where the criminals of Nazi Germany were sentenced, the words “guilty of genocide” were never spoken, thus leading Lemkin to declare that this was the darkest day of his life. In the Palais de Chaillot in Paris, in turn, Lemkin received praise and recognition from the most eminent personages of the age, including Robert Schu-man, the father of the European Union. During these two days – 9 and 10 December 1948 – the international community through the UNO’s adoption of Lemkin’s Con-vention and the Universal Declaration of Human Rights

8 Raphael Lemkin: Crusader, ”The New York Times”, 31 August 1959.

Zmarł nagle, serce nie wytrzymało lat tytanicznego wysiłku. Na jego nagrobku w Nowym Jorku wyryto krótko: „Dr Rafał Lemkin (1900–1959). Ojciec Konwencji o ludobójstwie”.

Lemkin był wielokrotnie nominowany do Pokojo-wej Nagrody Nobla. I chociaż nigdy jej nie otrzymał, to odznaczano go w Niemczech (Cross of Merit) i na Kubie (Grand Cross of Carlos Manuel de Cespedes). Żyje „dziecko” Lemkina – proces przyjmowania kon-wencji trwa nadal, długo po jego śmierci. USA było 98. krajem ratyfikującym podpisany dokument. Nastą-piło to 19 lutego 1986 roku. Ukoronowaniem dzieła prawnika była uroczysta implementacja w 1988 roku (Genocide Convention Implementation Act „Proximire Act”) połączona z mową prezydenta Ronalda Reagana w Chicago. Prezydent wspomniał o Lemkinie i dopełnie-niu przyrzeczenia danego przez Harry’ego Trumana.

Lemkin został legendą nie tylko w świecie prawników czy historyków. Jego działania stały się inspiracją także dla artystów – przykładem są sztuka Roberta Skloota If the Whole Body Dies: Raphael Lemkin and the Treaty Against Genocide czy sztuka Catherine Filloux Lem­kin’s House prezentowana w Sarajewie i Waszyngtonie (w U.S. Holocaust Memorial Museum), wystawiana też w 78th Street Theatre Lab na Broadwayu. Lemkin grany jest przez Johna Daggetta, w rolę Belli, matki prawnika, wcieliła się Laura Flanagan. Ustanowiono nagrody jego imienia, m.in. Ministra Spraw Zagranicznych RP i The Lemkin Book Award w Institute for the Study of Genocide (ISG) na Notre Dame University w stanie Indiana w USA.

Historia ostatniego półwiecza dowodzi, że Rafał Lemkin był jednym z najważniejszych prawników XX wieku, bez wątpienia najbardziej znanym jurystą z Polski od czasów średniowiecza, a szerokie zmiany światopoglądowe, do których walnie się przyczynił, można porównać do przewrotu kopernikańskiego.

Eryk Habowski INStytUt PILecKIeGO

laid the foundations for the modern philosophy of the law of nations, recognizing the subjectivity of man, also within communities and nations, as a universal value, duly acknowledged by the entire civilized world.

In the 1950s, Lemkin suffered abject poverty: he had never slept much, but now he was also hungry. The lack of permanent employment only deepened his destitution. He died a sudden death, his heart fail-ing after years of strenuous effort. The inscription on his tombstone in New York is short: “Dr. Rafał Lemkin (1900–1959). Father of the Genocide Convention”.

Lemkin was nominated for the Nobel Peace Prize a num-ber of times. But although it eluded him until his death, he was awarded recognition by Germany (the Cross of Merit) and Cuba (the Grand Cross of Carlos Manuel de Cespedes). He is survived by his “child” – long after Lemkin’s death, the Convention is still being ratified by new countries. The United States was the 98th to do so, following suit on 19 February 1986. The crowning event was the signing of the Genocide Convention Implemen-tation Act (the Proximire Act) in 1988 and the address given in Chicago by Ronald Reagan. The President of the United States mentioned Lemkin and remarked that Harry Truman’s promise had finally been kept.

Lemkin’s legend lives on not only among lawyers and historians. It continues to inspire artists – Robert Skloot directed a play entitled “If the Whole Body Dies: Raphael Lemkin and the Treaty Against Genocide”, while Catherine Filloux’s play “Lemkin’s House” has been staged in Sarajevo, Washington, D.C. (at the United States Holocaust Memorial Museum), and at the 78th Street Theatre Lab on Broadway. In the drama, Lemkin’s part is played by John Daggett, and that of his mother, Bella, by Laura Flanagan. There are also many awards named after Lemkin, such as the Rafał Lemkin International Award of the Polish Ministry of Foreign Affairs or the Lemkin Book Award of the Institute for the Study of Genocide at the University of Notre Dame, Indiana, USA.

The history of the last half-century shows that Rafał Lemkin was one of the most important lawyers of the 20th century, and by far the most influential Polish jurist since the Middle Ages, and the broad ideological changes to which he contributed greatly, can be compared to the Copernican revolution.

Eryk Habowski PILecKI INStItUte

34 35

Korespondent onz Mike Hayworth wciągnął mnie do swojej kabiny, gdzie nagrywał relacje, i poprosił, żebym zaimprowizował oświadczenie. Zrobiłem to: „onz, jak święty Mikołaj, daje światu piękny prezent na Boże Narodzenie. Pierwsze dwadzieścia dwa państwa podpisały Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Gratulacje!”.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 273.

The U.N. correspondent, Mike Hayworth, grabbed me during the ceremony to his recording booth and asked me to improvise a message. I obliged: ‘‘The U.N., acting as Santa Claus, is giving the world a beautiful Christmas gift. The Genocide Convention is being signed by the first twenty-two nations. Congratulations!’’

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 178.

36 37

Biogramy i abstraktyBiographical notes and abstracts

3 grudnia 3 December

dzień 1day 1

38 39

Peter Balakian

Peter Balakian jest autorem licznych książek, w tym tomu poezji Ozone Journal, nagrodzonego w 2016 roku Nagrodą Pulitzera, oraz uhonorowanej Nagrodą im. Rafała Lemkina książki The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America’s Response. Profe-sor nauk humanistycznych na Uniwersytecie Colgate (Donald M. and Constance H. Rebar Professor).

Rafał Lemkin, wyniszczenie kulturowe i ludobójstwo Ormian

Rafał Lemkin, Cultural Destruction, and the Armenian Genocide

Peter Balakian is the author of numerous books, among them the Ozone Journal – for which he received the 2016 Pulitzer Prize for Poetry – and The Burn­ing Tigris: The Armenian Genocide and America’s Response, which won him the 2005 Rafał Lemkin Prize. He is Donald M. and Constance H. Rebar Pro-fessor of the Humanities at Colgate University.

The paper will use an interdisciplinary approach grounded in cultural studies to explore Rafał Lemkin’s often over-looked concept of cultural destruction in the context of the Armenian Genocide. Lemkin’s thinking was sig-nificantly shaped by the Armenian Genocide, and this is borne out in his recently published autobiography, Totally Unofficial, and in many documents that may be found in his papers at the American Jewish Archives and the Center for Jewish History. The paper will discuss the Ottoman government’s destruction of Armenian cultural monuments, the mass killing of Armenian intellectuals, the use of crucifixes as a means of torture, and the Ottoman policy of forced conversion to Islam. In order to broaden the concept of culture and its relationship with genocide, use will be made of the writings of selected theorists and scholars, among them Clifford Geertz, Robert Jay Lifton, and Kenneth Burke. The paper will conclude with an assessment of the long-term impact of cultural destruc-tion on Armenians in the diaspora and the Republic.

Wystąpienie będzie poświęcone zagadnieniu wyniszcze-nia kulturowego – rzadko wspominanemu w kontekście dorobku Rafała Lemkina – w odniesieniu do ludobójstwa Ormian. Analiza problemu zostanie przeprowadzona z zastosowaniem interdyscyplinarnego podejścia oraz aparatu pojęciowego studiów kulturowych. Ludobójstwo Ormian miało znaczący wpływ na myślenie Lemkina, co potwierdza jego niedawno opublikowana autobiografia, Totally Unofficial, oraz wiele spośród jego dokumentów, które są obecnie przechowywane w American Jewish Archives i Center for Jewish History. Autor szczegółowo omówi kwestie niszczenia zabytków kultury ormiańskiej przez rząd Imperium Osmańskiego, masowej ekstermi-nacji ormiańskiej inteligencji, użycia krzyży jako metody tortur oraz osmańskiej polityki przymusowego nawra-cania na islam. Pogłębiona analiza koncepcji kultury i jej związków z ludobójstwem zostanie przedstawiona w oparciu o prace wybranych teoretyków i uczonych, takich jak Clifford Geertz, Robert Jay Lifton i Kenneth Burke. Podsumowaniem wystąpienia będzie próba oceny długofalowego wpływu wyniszczenia kulturo-wego na Ormian żyjących w diasporze i w republice.

40 41

Edita Gzoyan

Edita Gzoyan, doktor, od 2018 roku zastępca dyrektora, a od 2012 roku starszy pracownik naukowy Muzeum i Insty-tutu Ludobójstwa Ormian. Ukończyła studia doktoranckie na Państwowym Uniwersytecie w Erywaniu. Absolwentka programu LLM na American University of Armenia, autorka jednej monografii (aktualnie pracuje nad drugą) i ponad 30 artykułów opublikowanych w międzynarodowych i krajowych czasopismach naukowych. Otrzymała szereg państwowych i międzynarodowych grantów badawczych, w ramach których analizuje prawne i historyczne aspekty ludobójstwa Ormian. Edita Gzoyan jest ormiańskim redak-torem krajowym międzynarodowego recenzowanego czasopisma „Central and Eastern European Review”. Pro-wadzi badania z zakresu studiów nad ludobójstwem, praw człowieka, międzynarodowego prawa karnego, gender studies, stosunków międzynarodowych oraz naukometrii.

Rola przymusowego przekazywania dzieci w ramach ludobójstwa Ormian w konceptualizacji punktu e) artykułu II konwencji o ludobójstwie

The Impact of Forcible Child Transfer during the Armenian Genocide on the Conceptualization of Article 2(e) of the Genocide Convention

Doctor Edita Gzoyan has been a Deputy Director since 2018 and a Senior Researcher at the Armenian Genocide Museum-Institute since 2012. She received her PhD from Yerevan State University, and she also holds an LL.M. from the American University of Armenia. Doctor Gzoyan is the author of a monograph (another is in the process of being prepared) and nearly forty articles published in international and national journals. She is also the recipient of several national and international research grants, and these have allowed her to commence a broader analysis of the legal and historical aspects of the Armenian Genocide. Edita Gzoyan is the country editor (Armenia) of the interna-tional peer-reviewed journal Central and Eastern European Review. Her academic interests are focused on Genocide Studies, Human Rights, International Criminal Law, Gender Studies, International Relations, and Scientometrics.

Forcible child transfer is one of the five genocidal acts enumerated in Article II of the Genocide Convention, which prohibits “transferring children of the [protected] group to another group” “with intent to destroy” the protected group “in whole or in part”. Functioning in the nexus of cultural and biological genocides, forcible child transfer is unique – a new group identity is con-structed through destruction of one already existing – and also carries a specific message of group protec-tion (children as the guarantors of group viability).

During the Armenian Genocide the mass murders and deportations orchestrated by the Turkish Government were accompanied by the forcible transfer of Armenian children, who were converted to Islam, systematically Turkified, and assimilated into the Turkish race. The Ottoman state adopted policies and laws that allowed it to detain both Armenian orphans and children sep-arated from their families, and have them placed in state-run orphanages or given to foster families for the purpose of further assimilation. The number of chil-dren affected by this practice was unprecedented.

The aim of the paper is to analyze the impact of the forced transfer of Armenian children on the concep-tualization of the 5th type of genocidal act listed in the Genocide Convention, thereby demonstrating that the Armenian Genocide prima facie satisfies the premises of Article 2(e) of the said Convention.

Przymusowe przekazywanie dzieci jest jednym z pię-ciu czynów ludobójczych wymienionych w artykule II konwencji o ludobójstwie. Zabrania ona „przymuso-wego przekazywania dzieci członków grupy do innej grupy” „w zamiarze zniszczenia [owej grupy] w całości lub części”. Jako element kulturowego i biologicznego ludobójstwa przymusowe przekazywanie dzieci ma unikalne zastosowanie – służy tworzeniu nowej tożsa-mości grupowej poprzez zniszczenie poprzedniej – oraz unikalny przekaz w kwestii ochrony grupy: istnienie danej grupy jest uwarunkowane posiadaniem dzieci.

Podczas ludobójstwa Ormian rząd turecki dopuszczał się nie tylko masowych morderstw i deportacji, ale i odbie-rania Ormianom dzieci, które były potem zmuszane do przejścia na islam, poddawane turkizacji i asymilowane w społeczności tureckiej. Imperium Osmańskie wprowa-dziło politykę i prawa umożliwiające zabieranie ormiań-skich sierot oraz dzieci, które zostały odseparowane od swych rodzin, i umieszczanie ich w państwowych sierocińcach lub przekazywanie rodzinom zastępczym w celu dalszej asymilacji. Liczba ormiańskich dzieci, które poddano podobnym praktykom, była bezprecedensowa.

Celem niniejszego referatu jest zbadanie roli przymu-sowego przekazywania dzieci podczas ludobójstwa Ormian w konceptualizacji piątego elementu zbrodni ludobójstwa wymienionego w konwencji oraz wykaza-nie, że podpunkt e) artykułu II konwencji o ludobójstwie ma zastosowanie w przypadku ludobójstwa Ormian.

42 43

Wkład Rafała Lemkina w konceptualizację ludobójstwa nadal ma ogromne znaczenie. Jego pojęcie odnosiło się jednak głównie do przypadków ludobójstwa w Europie. Niniejszy referat jest próbą stwierdzenia, czy koncep-cja Lemkina jest stosownym narzędziem do badania zbrodni ludobójstwa popełnionych w Azji podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu. Jakie zastoso-wanie może mieć teoria Lemkina w podejmowaniu tej tematyki, a jakie są jej ograniczenia? W wystąpieniu szczegółowo omówione zostaną przykłady ludobój-stwa w Azji oraz ich obraz w świetle teorii Lemkina.

Rafał Lemkin’s role in the conceptualization of genocide was and continues to be very important. However, his notion was very much focused on the genocide occurring in Europe. In the present paper, therefore, we shall try to determine the degree to which his approach is suited to the context of Asian genocides committed both during and after the Second World War. To what extent does Lemkin’s theoretical concept provide opportunities for dealing with these very specific instances of mass murder, and what are its limitations? Selected Asian case studies will be discussed in detail, among others in order to ascer-tain how they fit in with Lemkin’s theoretical framework.

Frank Jacob

Frank Jacob, profesor histo-rii powszechnej (XIX i XX wieku) na Nord University w Norwegii. Wcześniej pracował na City University of New York (2014–2018). Jego najnowsza książka poświęcona jest japońskim zbrodniom wojennym z czasu II wojny światowej. Aktualnie pracuje nad publikacją o ludobójstwie i masowej przemocy w Azji.

Rafał Lemkin a ludobójstwo w Azji: możliwości i ograniczenia teorii

Rafał Lemkin and Asian Genocides: Theoretical Opportunities and Limitations

Frank Jacob is a Professor of Global History (19th and 20th centuries) at Nord University, Norway. He previously held a position at the City University of New York (2014–2018). His latest book discusses Japanese war crimes committed during the Second World War. Professor Jacob is currently editing a volume devoted to genocide and mass violence in Asia.

44 45

Marek Kornat is a historian. He received his Doctorate at the Jagiellonian University in Kraków (2000), later defend-ing his post-doctoral thesis at the Institute of History of the Polish Academy of Sciences (2005), and becoming a full Professor in 2015. He currently works at the Institute of History of the Polish Academy of Sciences, and lec-tures at the Faculty of Law and Administration of Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw. His academic interests are focused primarily on the history of Polish diplomacy and international relations in the 20th century, and also on the history of Polish political thought and Sovietology. Professor Kornat has been a scientific visitor at, among others, the Centre National de la Recherche Scientifique in Paris, Columbia University in New York, the Leibniz-Institut für Europäische Geschichte Mainz, and the Institut der Wissenschaften vom Menschen in Vienna.

Selected publications: Wacław Grzybowski. Ambasador w Moskwie (1936–1939). Biografia polityczna (2016), Poli­tyka zagraniczna Polski 1938–1939. Cztery decyzje Józefa Becka (2012), Polen zwischen Hitler und Stalin. Studien zur polnischen Außenpolitik in der Zwischenkriegszeit (2012), Bolszewizm – totalitaryzm – rewolucja – Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Pol­sce (1918–1939) (2003–2004), Adam Jerzy Czartoryski. Essai sur la Diplomatie (2011), Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop–Mołotow (2002). He has devoted several of his studies to the concepts of Rafał Lemkin.

Marek Kornat

Marek Kornat, historyk, doktorat – Uniwersytet Jagielloń-ski w Krakowie (2000), habilitacja – Instytut Historii PAN (2005), profesura – 2015. Pracuje w Instytucie Historii PAN i wykłada na Wydziale Prawa i Administracji UKSW. Zaj-muje się głównie historią polskiej dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XX wieku oraz dziejami polskiej myśli politycznej i sowietologii. Gościł naukowo m.in. w paryskim Centre National de la Recherche Scientifique, na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, w Leibniz--Institut für Europäische Geschichte w Moguncji oraz w wiedeńskim Institut der Wissenschaften vom Menschen.

Wybrane publikacje: Wacław Grzybowski. Ambasa­dor w Moskwie (1936–1939). Biografia polityczna (2016), Polityka zagraniczna Polski 1938–1939. Cztery decyzje Józefa Becka (2012), Polen zwischen Hitler und Stalin. Studien zur polnischen Außenpolitik in der Zwischen­kriegszeit (2012), Bolszewizm – totalitaryzm – rewolucja – Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939) (2003–2004), Adam Jerzy Czartoryski. Essai sur la Diplomatie (2011), Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop–Mołotow (2002). Kilka studiów poświęcił koncepcjom Rafała Lemkina.

Rafał Lemkin studied totalitarian regimes with considerable attention, focusing in particular on totalitarian penal law. His analyses of Soviet, Italian and German concept of criminal law are generally not known. In 1926, Lemkin translated the Soviet penal code [Kodeks republik sowieckich (he per-formed the translation together with Tadeusz Kochanow-icz)]. Two of Lemkin’s essays were devoted to the Soviet penal codifications of 1927 and 1938 (Ustawodawstwo karne Rosji Sowieckiej. Kodeks Karny. Procedura Karna and Wstęp to the Polish translation of the Soviet Russian Penal Code [Kodeks karny Rosji Sowieckiej 1927]).

Lemkin also analyzed the Italian Fascist concepts of law. In 1929, he translated the Italian Fascist penal code. Five years later (1934), he published a brilliant essay on the penal law reform project implemented in Nazi Germany [Reforma prawa karnego w Niemczech, Wiadomości Literackie, no. 30, July 22, 1934]. Lemkin’s Sędzia w obliczu nowocz­esnego prawa karnego i kryminologii (1933), in which he presented a general overview of totalitarian concepts of law, was his most significant work published before 1939.

Rafał Lemkin (1900—1959) — studium biograficzne [Zeszyty Historyczne, no. 147, 2004, pages 107—157], a study written by the author of the present paper, gives only brief con-sideration to Lemkin’s interwar reflections on totalitarian regimes. There is no doubt, however, that they played a significant role in the development of his anti-totalitarian orientation. Lemkin’s Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation. Analysis of Government. Proposals for Redress (1944) was the product of his lengthy study of total-itarian penal law. Basically – and this is the concluding thesis of the paper, albeit one requiring further attention – without Lemkin’s interwar writings on this phenomenon the concept of genocide would have been impossible to develop.

Rafał Lemkin uważnie studiował systemy totalitarne, szczególnie skupiając się na totalitarnym prawie kar-nym. Niestety jego rozważania na temat sowieckiej, włoskiej i niemieckiej koncepcji prawa karnego są mało znane. W 1926 roku Lemkin przetłumaczył sowiecki kodeks karny (Kodeks republik sowieckich; wspólnie z Tadeuszem Kochanowiczem). Poświęcił również dwa eseje sowieckim kodyfikacjom karnym z 1927 i 1938 roku (Ustawodawstwo karne Rosji Sowieckiej. Kodeks Karny. Procedura Karna i Wstęp do polskiego tłuma-czenia Kodeksu karnego Rosji Sowieckiej z 1927 roku).

Lemkin analizował również koncepcję prawa autorstwa włoskich faszystów. W 1929 roku przetłumaczył włoski faszystowski kodeks karny. Pięć lat później (w 1934 roku) opublikował błyskotliwy esej dotyczący projektu reformy prawa karnego w nazistowskich Niemczech (Reforma prawa karnego w Niemczech, „Wiadomości Literackie”, nr 30, 22 lipca 1934 r.). Najważniejszą przedwojenną publi-kacją Lemkina była praca z 1933 roku Sędzia w obliczu nowoczesnego prawa karnego i kryminologii, która sta-nowiła ogólny przegląd totalitarnych koncepcji prawa.

Już w pracy Rafał Lemkin (1900–1959) – studium biogra­ficzne („Zeszyty Historyczne”, nr 147, 2004, s. 107–157), autor wystąpienia pokrótce omówił przedwojenne refleksje Lemkina na temat systemów totalitarnych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że odegrały one ważną rolę w kształtowaniu jego antytotalitarnej postawy. Książka Lemkina Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawo okupacyjne. Analiza rządzenia. Propozycje zadość­uczynienia (1944) była owocem jego wieloletniego zaan-gażowania w badanie totalitarnego prawa karnego. Pod rozwagę zostanie poddana teza, że stworzenie koncepcji ludobójstwa nie byłoby możliwe bez międzywojen-nych studiów Lemkina nad problematyką totalitarną.

Ustroje totalitarne w interpretacji Rafała Lemkina (do 1939 roku)

Rafał Lemkin on Totalitarian Regimes (before 1939)

46 47

Piotr Madajczyk, the Head of the Unit of German Studies at the Institute of Political Studies of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, is also the Editor-in-Chief of Rocznik Polsko­Niemiecki and lectures at the Lazarski University. His research interests include issues concerning national minorities in Poland, Polish-German relations in the twen-tieth century, forced migrations in Central Europe after the Second World War, and the later modern period of Polish history. He lectures in Poland and Germany, and has published articles in many scientific journals. Professor Madajczyk also engages in historical journalism and writes about contemporary events in Germany and Austria.

Selected publications: Czystki etniczne i klasowe w Europie w XX wieku (2010), Polska jako państwo naro­dowe. Historia i pamięć (współaut., 2008), Na drodze do pojednania. Wokół orędzia biskupów polskich do bisku­pów niemieckich z 1965 roku (1994).

Piotr Madajczyk

Piotr Madajczyk, kierownik Zakładu Studiów nad Niem-cami w Instytucie Studiów Politycznych PAN w Warszawie, jest również redaktorem naczelnym „Rocznika Polsko--Niemieckiego”, a ponadto wykłada na Uczelni Łazarskiego. Jego zainteresowania badawcze obejmują problematykę mniejszości narodowych w Polsce, stosunków polsko--niemieckich w XX wieku, przymusowych migracji w Euro-pie Środkowej po II wojnie światowej, historii najnowszej Polski. Wykłada w Polsce i Niemczech, jest autorem artykułów w wielu naukowych czasopismach. Poza pracą naukową zajmuje się także publicystyką historyczną oraz dotyczącą najnowszych wydarzeń w Niemczech i w Austrii.

Wybrane publikacje: Czystki etniczne i klasowe w Europie w XX wieku (2010), Polska jako państwo narodowe. Historia i pamięć (współaut., 2008), Na drodze do pojed­nania. Wokół orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku (1994).

The first period of one’s life – childhood, school, univer-sity – is of fundamental formative importance. Obviously, we have at our disposal Lemkin’s autobiography, however this is not so much a description of his life’s journey as an attempt at tracing the road which led him to the concept of genocide. D.L. Frieze has pointed out that the volume, which combines various forms of narrative, contains gaps concerning his school years and university studies, the 1930s, and between the middle of the Second World War and the end of the Nuremberg Trials. It is no longer pos-sible to recreate the details of Lemkin’s life in the period up to the First World War and immediately after its con-clusion. It is, however, both possible and expedient to provide a more detailed description of the circumstances in which he grew up, so as to better understand the basis upon which his subsequent legal concepts were formed. The objective of the paper is, first of all, to indicate certain points of doubt and determine whether all the cultural determinants which influenced Lemkin, as well as his social and political experiences of the time, have been duly taken into consideration. Secondly, using the initial results of ongoing research into the fonds of the Civil Administration of the Eastern Lands from the years 1919–1920 as a basis, we will present Lemkin’s native region, that is first and fore-most the area between Grodno, Wołkowysk and Białystok.

Zasadnicze znaczenie w kształtowaniu osobowości ma pierwszy okres życia: dzieciństwo, szkoła, studia. Jak wiadomo, dysponujemy autobiografią Lemkina, ale ma ona charakter nie tyle opisu jego drogi życiowej, ile próby ukazania drogi prowadzącej do koncepcji geno-cydu. D.L. Frieze wskazywała na połączenie w niej różnych form narracji, a zarazem na luki dotyczące zarówno okresu szkolnego, studiów, jak i lat trzydziestych oraz między połową II wojny światowej a końcem procesu norymber-skiego. Nie jest już możliwe odtworzenie szczegółów życia Lemkina w okresie do I wojny światowej i pierwszych lat po jej zakończeniu. Możliwe i celowe jest jednak dokład-niejsze opisanie warunków, w których Lemkin wyrastał, aby lepiej zrozumieć, na jakiej podstawie kształtowały się jego późniejsze koncepcje prawne. Celem referatu jest, po pierwsze, wskazanie na pewne wątpliwości oraz ustalenie, czy zostały uwzględnione wszystkie uwarun-kowania kulturowe, a także doświadczenia społeczne i polityczne, jakie Lemkin zbierał w tamtym okresie. Po dru-gie, na podstawie wstępnych wyników prowadzonych jeszcze badań zespołu archiwalnego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z lat 1919–1920 pokazane zostaną ojczyste ziemie Lemkina, czyli przede wszystkim obszar między Grodnem, Wołkowyskiem i Białymstokiem.

Lata formacyjne Rafała Lemkina w guberni grodzieńskiej imperium rosyjskiego oraz w okresie I wojny światowej

Rafał Lemkin’s Formative Years in the Grodno Guberniya of the Russian Empire and During the Period of the First World War

48 49

Przyspieszyliśmy prace nad projektem. Doszliśmy do artykułu o ludobójstwie kulturowym. Idea ta bardzo wiele dla mnie znaczyła. Broniłem jej skutecznie przy opracowywaniu dwóch projektów. Oznaczała niszczenie wzorów kultury danej grupy, takich jak język, tradycje, pomniki, archiwa, biblioteki i kościoły. Krótko mówiąc: świątyń duszy narodu. Kiedy Janet Flanner (Genêt) z „New Yorkera” przeprowadzała ze mną wywiad na temat konwencji, powiedziałem jej, jak ogromne znaczenie ma ludobójstwo kulturowe. W liście z Paryża przytoczyła moje słowa: „Najpierw palą książki, później będą palić ludzi”.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 265.

We proceeded faster with the drafting of the convention. Then we reached the article on cultural genocide. This idea was very dear to me. I defended it successfully through two drafts. It meant the destruction of the cultural pattern of a group, such as the language, the traditions, monuments, archives, libraries, and churches. In brief: the shrines of a nation’s soul. When Janet Flanner (Genet) of the New Yorker came to interview me on the Genocide Convention, I told her how important cultural genocide was. She reported in her letter from Paris my saying, ‘‘First they burn books and then they start burning bodies.’’

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 172.

50 51

Piotr Mikietyński

Piotr Mikietyński, dr hab., adiunkt w Instytucie Historii na Uniwersytecie Jagielloń-skim. Głównym tematem jego badań naukowych jest wojskowa i polityczna historia Europy Środkowej, a w szczególności Niemiec.

„Aktion T4” jako element niemieckiej polityki eksterminacji. Założenia i realizacja

“Aktion T4” as an Element of the German Policy of Extermination. Assumptions and Implementation

Piotr Mikietyński, an Asso-ciate Professor, works at the Institute of History of the Jagiellonian Univer-sity. His primary field of study is the military and political history of Central Europe (with particular emphasis on Germany).

“Aktion T4” is the name popularly given to the III Reich’s campaign of mass murder conducted through involun-tary euthanasia. Handpicked German physicians were authorized to select patients deemed incurably sick, following a detailed and exhaustive medical examination, and grant them a “mercy death”. The killings took place from September 1939 until the end of the war in 1945. During this time some 275,000 to 300,000 people were killed at various extermination centers set up at psychi-atric hospitals in Germany, Austria, occupied Poland, and the Protectorate of Bohemia and Moravia (the pres-ent-day Czech Republic). A number of explanations have been proffered for the program: eugenics, compassion, reducing suffering, racial hygiene, cost effectiveness, and easing pressure on the state budget. After the for-mal termination of the program, physicians at various German and Austrian facilities continued many of the practices of “Aktion T4” until Germany’s defeat in 1945.

„Aktion T4” to popularna nazwa wprowadzonego w III Rzeszy programu masowej eksterminacji przez przy-musową eutanazję. Wybrani niemieccy lekarze otrzymali zezwolenie na selekcjonowanie pacjentów, których po rzetelnym i szczegółowym przebadaniu uznano za nieule-czalnie chorych, w celu zapewnienia im „łaskawej śmierci”. Program eksterminacji rozpoczęty we wrześniu 1939 roku kontynuowano do końca wojny. W tym okresie w różnych ośrodkach zagłady, które funkcjonowały w szpitalach psychiatrycznych w Niemczech i Austrii, a także na tere-nie okupowanej Polski oraz Protektoratu Czech i Moraw (dzisiejsza Republika Czeska), zamordowano 275–300 tys. osób. Program motywowano względami eugenicznymi, współczuciem, chęcią zredukowania cierpienia, dbałością o higienę rasową, oszczędnością i zamiarem odciążenia budżetu państwa. Po oficjalnym zakończeniu programu lekarze w niemieckich i austriackich ośrodkach kontynu-owali wiele praktyk stosowanych w ramach „Aktion T4”. Proceder ustał dopiero po przegranej Niemiec w 1945 roku.

52 53

Jakub Muchowski

Jakub Muchowski, doktor, pracownik Zakładu Dziejów Historiografii i Metodologii Historii Instytutu Historii UJ. Zajmuje się teorią pisarstwa historycznego, historią intelektualną, historią spo-łeczną powojnia, badaniami nad Holocaustem i ludo-bójstwem, dziejami praw człowieka i problematyką historycznej sprawiedli-wości. Jest sekretarzem redakcji czasopisma „Histo-ryka. Studia Metodolo-giczne”, współzałożycielem Ośrodka Badań nad Kultu-rami Pamięci WP UJ. Autor Polityki pisarstwa histo­rycznego (2015) i Historyki Shoah: problematyki przedstawiania katastrof historycznych (2006).

Rafał Lemkin i historia powszechna ludobójstw

Rafał Lemkin and the Universal History of Genocide

Jakub Muchowski (PhD) works at the Chair of the History of Historiography and Methodology of His-tory of the Jagiellonian University. His academic interests encompass the theory of historical writing, intellectual history, postwar social history, Holocaust and genocide studies, the history of human rights, and issues concerning historical justice. Doctor Muchowski is the secre-tary of the editorial board of the Historyka. Studia Metodologiczne journal, and a co-founder of the Center for Research into Cultures of Memory at the Faculty of Polish Studies of the Jagiellonian University. He has written Polityka pisarstwa historycznego (2015) and Historyka Shoah: problematyki przedstawiania katastrof historycznych (2006).

The presentation will focus on a discussion of Rafał Lem-kin’s historical statements using categories of universal history. Lemkin was the author of an unfinished book which according to his intentions was to collect the history of mass violence on all continents from antiquity right up to modern times (On Genocide, 2012), and also of numerous comments and observations (scattered through various works), in which he compared historical and present-day violence using the concept of genocide. These obser-vations are conjoined and ordered by the concept of universal history, which refers to the respected tradition of practicing historiography that developed from the 16th century onwards. Driven by the idea of universalism, the concept was based on the conviction that history is one and common to all of humanity, encompasses only those phenomena which determined the structure of the present-day world, has its center (Europe), may pass judg-ment on the past, and – finally – finds expression in a great and cohesive story, the essence of which is progress. An enumeration of the main features of general history allows us to easily understand why Lemkin made use of this mode of historical writing. The popularization and substantiation of a universal undertaking consisting in the prevention and punishment of the crime of genocide – for this was the pur-pose which his historical pronouncements served – is effi-ciently strengthened by the concept of a supranational history, which condemns past crimes and shows the way for the development of humanity. The category of universal history makes it possible to ask new questions of Lemkin’s output, and to supplement our knowledge of his intellec-tual biography and our understanding of the concept of genocide by referencing issues such as relations between Europe and non-European states, the idea of progress, the definition of humanity, and the genesis of international law.

Podczas wystąpienia zostaną omówione wypowiedzi historyczne Rafała Lemkina przy użyciu kategorii historii powszechnej. Lemkin jest autorem niedokończonej książki, która miała w jego zamierzeniu zebrać dzieje masowej przemocy na wszystkich kontynentach od starożytności po czasy najnowsze (On Genocide, 2012), i wielu komen-tarzy (rozsianych po różnych pracach), w których porów-nuje dawną i współczesną przemoc przy użyciu pojęcia ludobójstwa. Wypowiedzi te łączy i porządkuje pojęcie historii powszechnej, które odnosi się do szacownej trady-cji uprawiania historiografii rozwijającej się od XVI wieku. Napędzane ideą uniwersalizmu podejście opierało się na przekonaniu, że historia jest jedna i wspólna dla całej ludzkości, obejmuje tylko te zjawiska, które miały wpływ na dzisiejszy kształt świata, posiada centrum (Europę), może osądzać przeszłość i wreszcie wyraża się w spójnej wielkiej opowieści, której sensem jest postęp. Wyliczenie głów-nych cech historii powszechnej pozwala łatwo zrozumieć, dlaczego ten tryb pisarstwa historycznego został wykorzy-stany przez Lemkina. Popularyzację i uzasadnienie przed-sięwzięcia uniwersalnego zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa – gdyż temu służyły jego wypowiedzi histo-ryczne – sprawnie wzmacnia koncepcja historii ponadna-rodowej, potępiająca przeszłe zbrodnie oraz wskazująca drogę rozwoju ludzkości. Kategoria historii powszechnej pozwala zadać spuściźnie Lemkina nowe pytania, uzupeł-nić wiedzę o jego biografii intelektualnej i rozumieniu poję-cia ludobójstwa poprzez przywołanie takich zagadnień jak relacja Europy i państw nieeuropejskich, idea postępu, definicja ludzkości, geneza prawa międzynarodowego.

54 55

Adam Redzik, an Associate Professor at the University of Warsaw, studied law and history at the Catholic Univer-sity of Lublin. He is a Doctor of Humanities in the field of History and a Doctor of Legal Sciences (Jagiellonian Uni-versity), and also an Associate Professor of Legal Sciences (Jagiellonian University). He has been the beneficiary of numerous scholarships: from the European College of Pol-ish and Ukrainian Universities (2001–2005), the Foundation for Polish Science (2007 and 2008), and the Lanckoroński Foundation (2016). A member of the Committee for the History of Science of the Polish Academy of Learning, he is one of the co-founders and members of the Chief Council of the Allerhand Institute, as well as a member of the Histo-riographical Society and a number of other bodies. Profes-sor Redzik was also the Deputy Editor-in-Chief of Palestra (till August 2018) and is currently a member of various other editorial committees, among them of the immediate editorial board of Rocznik Lwowski (since 2017). He has authored a few hundred scientific publications, including a dozen or so books, among them: Historia adwokatury (co-author with T.J. Kotliński, 4th ed., 2018), Rafał Lemkin (1900–1959) – co­creator of international criminal law. Short biography (2017), Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (co-author and editor, 2nd ed. – corrected, 2017), Stanisław Starzyński (1853–1935) a rozwój polskiej nauki prawa konstytucyjnego (2012), Themis i Pheme. Czasopiśmiennictwo prawnicze w Polsce do 1939 roku (co-author with S. Milewski, 2011).

Adam Redzik

Adam Redzik, dr hab., prof. UW, absolwent studiów prawni-czych i historycznych (KUL), doktor nauk humanistycznych w zakresie historii i doktor nauk prawnych (UJ), doktor habilitowany nauk prawnych (UJ). Stypendysta Europej-skiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów (2001–2005), Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2007 i 2008) oraz Fundacji Lanckorońskich (2016). Członek Komisji Historii Nauki PAU; współzałożyciel i członek Rady Głów-nej Instytutu Allerhanda. Członek Towarzystwa Historio-graficznego i kilku innych gremiów. Zastępca redaktora naczelnego „Palestry” (do sierpnia 2018 roku) i członek kilku innych komitetów redakcyjnych, w tym od 2017 roku ścisłej redakcji „Rocznika Lwowskiego”. Autor kilkuset publikacji naukowych, w tym kilkunastu książek, m.in.: Historia adwokatury (współaut. T.J. Kotliński, wyd. 4, 2018), Rafał Lemkin (1900–1959) – co­creator of international criminal law. Short biography (2017), Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (współaut., redaktor, wyd. 2 poprawione, 2017), Stanisław Starzyński (1853–1935) a rozwój polskiej nauki prawa konstytucyj­nego (2012), Themis i Pheme. Czasopiśmiennictwo praw­nicze w Polsce do 1939 roku (współaut. S. Milewski, 2011).

An attempt will be made at “polemicizing” with a part of Rafał Lemkin’s autobiography and with the beautiful myth – which he himself created – that he had deliber-ated the issue of genocide since his early youth. In the course of the presentation we shall outline the realities of provincial life in the Wołkowysk region, his edu-cation (specifically his first reads), and his school and university years. The author will also make an attempt at clarifying certain misunderstandings present in Eng-lish-language literature as regards Rafał Lemkin’s life.

Podjęta zostanie próba „polemiki” z częścią autobiografii Rafała Lemkina i pięknym mitem, który Lemkin sam tworzył, a mianowicie, że od wczesnej młodości prowadził roz-ważania nad genocydem. Omówione zostaną realia życia na prowincji w ziemi wołkowyskiej, edukacja (pierwsze lektury), lata szkolne i studenckie. Autor podejmie również próbę wyjaśnienia pewnych nieporozumień występujących w literaturze anglojęzycznej co do życia Rafała Lemkina.

Kiedy Rafał Lemkin pomyślał po raz pierwszy o genocydzie? Próba polemiki z pamięcią twórcy pojęcia

When did Rafał Lemkin First Think about Genocide? An Attempt at Polemicizing with the Memory of the Concept’s Creator

56 57

Tushar Kanti Saha

Tushar Kanti Saha, doktor prawa i wykładowca przed-miotów prawniczych na siedmiu uniwersytetach i instytutach w Indiach oraz na siedmiu uniwersy-tetach w Afryce. Obecnie związany z Uniwersytetem Mount Kenya w Nairobi. W ciągu trzydziestoletniej kariery nauczyciela oraz propagatora i praktyka nauk prawnych w zakre-sie praw człowieka napisał siedem książek i opublikował ponad 100 artykułów w krajowych i międzynarodowych cza-sopismach naukowych.

Bezkarność i nietykalność głównych aktorów zbrodni prawa międzynarodowego: klęska systemu i konieczność odbudowy

The Impunity and Immunity of the Prime Actors of International Crimes: Paradise Lost and Para-dice Recast

Tushar Kanti Saha holds a PhD in law, and has taught law and related subjects at seven universities and institutes in India, and also at seven universities in Africa. He is currently based at Mount Kenya University in Nairobi. A recognized educator, advocate and practitioner of human rights jurisprudence, he has written seven books and published over 100 papers in both national and international journals during a career spanning more than three decades.

In spite of tremendous economic growth and prosperity on a global scale, the world is far from any form of civi-lized order. Human rapacity poignantly reminds us of the journey that is so aptly revealed in Mario Vargas Llosa’s Discreet Hero, where “the book asks us not to mistake the sheen of prosperity for civilization”. International criminal law is the product of critical historical times, and its birth followed from the fusion of two disciplines – public international law and domestic criminal law, which brought together the vast ocean of epistemol-ogy on modernity and the long-established tradition of dwelling on the culture of impunity. International law is in constant tension between the need to adapt to changing circumstances and its inherent preference for maintain-ing systemic stability. The mechanisms used to reconcile undercurrents, eruptions and abatements are varied. Emerging trends indicate that a blend of truth, justice and reconciliation is necessary to heal the wounds and seal the cracks, although this approach has limitations as regards quelling and, when needed, repelling the threats generated by the discontent left unaddressed. Indeed, history shows us that the perpetrators of massive crimes in many sovereign nations, sitting at the helm of state affairs with dictatorial powers, frequently go unpunished and hide on the vast expanses of the sea of immunity.

The majority of crimes under international law are com-mitted in Africa, while trials usually take place in Europe, where there is no death penalty. The bitter irony of this arrangement is that “if you kill one person, you may face the death penalty under the ordinary law of the land, while if you kill thousands as a Head of State you may well end up serving a life term in a European prison”. The present paper is intended to explode the myth of the effectiveness of trials of international crimes, presenting these procedures as an exercise in futility, while at the same time illuminating the path for real progress that will allow us to achieve a humane and civilized world order.

Gwałtowny rozwój gospodarczy i dobrobyt we wszyst-kich zakątkach globu nie oznaczają niestety, że na świecie panuje cywilizowany porządek. Pazerność jest smutnym przypomnieniem drogi, jaką przebyła ludzkość, tak celnie opisanej w Dyskretnym bohaterze Mario Vargasa Llosy, gdzie „książka prosi nas, byśmy nie brali blasku dobrobytu za cywilizację”. Międzynarodowe prawo karne powstało w krytycznym momencie historycznym z połączenia dwóch gałęzi prawa: międzynarodowego prawa publicz-nego i krajowego prawa karnego, łącząc tym samym sze-rokie wody epistemologii współczesności z odwieczną tradycją rozważań nad kulturą bezkarności. Prawo mię-dzynarodowe znajduje się w nieustannym konflikcie pomiędzy potrzebą dostosowania się do zmieniających się okoliczności oraz obowiązkiem zachowania syste-mowej stabilności. W celu pogodzenia tych sprzecznych dążeń, wybuchów i złagodzeń stosuje się różnorodne mechanizmy. Nowe tendencje wskazują, że dla zabliźnienia ran i sklejenia pęknięć potrzebna jest mikstura prawdy, sprawiedliwości i pojednania. Takie podejście ma jednak swoje ograniczenia w kwestii łagodzenia czy też odpie-rania zagrożeń powstałych w wyniku niezadowolenia społecznego, które nie spotkało się z żadną reakcją. Jak uczy historia, dyktatorzy dzierżący ster władzy suweren-nych narodów, którzy popełnili masowe zbrodnie, często pozostają nieukarani, korzystając z szerokiego immunitetu.

Zbrodnie prawa międzynarodowego są najczęściej popeł-niane w Afryce, a procesy toczą się w Europie, gdzie nie ma kary śmierci. Ironia takiego rozwiązania polega na tym, że „jeśli zabijesz jednego człowieka, zgodnie z prawem miejscowym czeka cię kara śmierci, lecz jeśli zabijesz tysiące ludzi jako głowa państwa, co najwyżej spędzisz resztę życia w europejskim więzieniu”. Celem wystąpie-nia jest obalenie mitu skuteczności procesów w sprawie zbrodni prawa międzynarodowego i przedstawienie ich jako „daremnych ćwiczeń”, a także wskazanie właściwej ścieżki prawdziwego rozwoju w kierunku osiągnięcia humanitarnego i cywilizowanego ładu na świecie.

58 59

William Schabas – Professor of International Law at Mid-dlesex University London; Professor of International Crim-inal Law and Human Rights at Leiden University; Emeritus Professor of Human Rights and Honorary Chairman of the Irish Human Rights Centre at the National University of Ire-land, Galway; Visiting Professor at the Graduate Institute of International and Development Studies; Distinguished Visiting Professor at the Paris School of International Affairs, Sciences Po; Professeur Associé at the Université du Québec à Montréal; Honorary Professor at the Institute of Law of the Chinese Academy of Social Sciences and Wuhan University. Chair of the Board of Trustees of the Council of the United Nations Voluntary Fund for Technical Cooperation in the Field of Human Rights (2010–2011); Pres-ident of the International Association of Genocide Studies (2009–2011); Chair of the International Institute for Criminal Investigation; and former President of the Irish Branch of the International Law Association. A member of the Royal Irish Academy. He has received honoris causa doctorates from the following universities: Dalhousie University, Halifax; Case Western Reserve University, Cleveland; Northwestern University, Chicago; and the University of Copenhagen.

Publications: The Trial of the Kaiser (2018), The European Convention on Human Rights: Commentary (2015), The Universal Declaration of Human Rights: the travaux préparatoires (2013), Unimaginable Atrocities: Justice, Politics and Rights at the War Crimes Tribunals (2012), Introduction to the International Criminal Court (5th ed., 2017), The International Criminal Court: A Commentary on the Rome Statute (2010), Genocide in International Law (2nd ed., 2009), The UN International Criminal Tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone (2006), The Abolition of the Death Penalty in International Law (3rd ed., 2002). Translations of these works have been published in Germany, Turkey, China, Nepal, Albania, Iran and Japan.

William Schabas

William Schabas, profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Middlesex w Londynie; profesor między-narodowego prawa karnego i praw człowieka na Uniwer-sytecie w Leiden; emerytowany profesor praw człowieka i honorowy przewodniczący Irlandzkiego Centrum Praw Człowieka Narodowego Uniwersytetu Irlandii w Galway; profesor wizytujący w Graduate Institute of International and Development Studies; profesor wizytujący w Paris School of International Affairs, Sciences Po; professeur associé na Université du Québec à Montréal; honorowy profesor w Instytucie Prawa Chińskiej Akademii Nauk Spo-łecznych i Uniwersytetu w Wuhan. Przewodniczący Rady Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Współpracy Technicznej w Dziedzinie Praw Człowieka (2010–2011); Prze-wodniczący Międzynarodowego Stowarzyszenia Badań nad Ludobójstwem (2009–2011); Przewodniczący Instytutu Ścigania Międzynarodowych Przestępstw Kryminalnych; były Przewodniczący Irlandzkiego Oddziału Towarzystwa Prawa Międzynarodowego. Członek Irlandzkiej Akademii Królewskiej. Został wyróżniony doktoratem honoris causa na następujących uniwersytetach: Dalhousie University, Halifax; Case Western Reserve University, Cleveland; North-western University, Chicago; Uniwersytet w Kopenhadze.

Publikacje: The Trial of the Kaiser (2018), The European Convention on Human Rights: Commentary (2015), The Universal Declaration of Human Rights: the travaux préparatoires (2013), Unimaginable Atrocities: Justice, Politics and Rights at the War Crimes Tribunals (2012), Introduction to the International Criminal Court (wyd. 5, 2017), The International Criminal Court: A Commentary on the Rome Statute (2010), Genocide in International Law (wyd. 2, 2009), The UN International Criminal Tribunals: the former Yugoslavia, Rwanda and Sierra Leone (2006), The Abolition of the Death Penalty in International Law (wyd. 3, 2002). Przekłady tych prac ukazały się w Niem-czech, Turcji, Chinach, Nepalu, Albanii, Iranie i Japonii.

In Axis Rule in Occupied Europe, Lemkin proposed a concept of genocide that was far broader than what was eventually adopted in the 1948 Convention. The dif-ferences between this original vision and the immutable text of the Convention will be discussed and explained within the context of more general debates conducted at the time as to the scope of international criminal law.

W książce Rządy państw Osi w okupowanej Europie Lemkin zaproponował koncepcję ludobójstwa znacznie szerszą niż ta, która została ostatecznie przyjęta w kon-wencji z 1948 roku. Celem referatu jest omówienie różnic pomiędzy tą pierwotną wersją i ostatecznym tekstem konwencji, jak również objaśnienie ich w kontekście bardziej ogólnych rozważań prowadzonych wówczas nad zakresem międzynarodowego prawa karnego.

Wizja Lemkina a konwencja

Lemkin’s Vision and the Convention

60 61

Przemysław Marcin Żukowski is an Associate Professor of the Humanities at the Jagiellonian University, and works as a Lecturer at the Jagiellonian University Archives. His professional interests are focused on the history of diplomacy in the first half of the 20th century, the his-tory of science, biographical literature, and the history of the Jagiellonian University, with particular emphasis on the history of its Faculty of Law from the second half of the 19th century until 1939. He has received scholarships from, among others, the De Brzezie Lanckoronski Founda-tion (2006, 2017), the Maria Zdziarska-Zaleska Foundation (2007, 2009), and the Polonia Aid Foundation Trust (2015).

Professor Żukowski has authored the following publi-cations: Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1918–1939. Źródła (2017), Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w latach 1918–1939 (2016), Profesorowie Wydziału Prawa Uniwer­sytetu Jagiellońskiego, vol. 2: 1780–2012 (ed. D. Malec, 2014), Na przełomie pokoju i wojny. Francja w oczach polskiej opinii publicznej od wiosny 1938 roku do lata 1940 roku (2012), and is the co-author of five volumes of the Corpus Studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51–1917/18: M–N, O–Q, R, S–Ś, T–Ż (ed. K. Stopka, 2011–2015) and the Kolekcja „Ex­librisów” Antoniego Ryszarda w Krakowie (ed. D. Błońska, 2015). He has edited among others W. Pobóg-Malinowski’s Z mojego okienka. Fakty i wrażenia z lat 1939–1945, vol. 1: 1939–1940 (2013), and R. Umiastowski’s Dziennik wojenny 1939–1945 (2009).

Przemysław Żukowski

Przemysław Marcin Żukowski, dr hab. nauk humanistycz-nych UJ, adiunkt w Archiwum UJ. Interesuje się historią dyplomacji pierwszej połowy XX wieku, historią nauki, biografistyką oraz dziejami UJ, ze szczególnym uwzględnie-niem historii Wydziału Prawa od drugiej połowy XIX wieku do 1939 roku. Stypendysta m.in.: Fundacji z Brzezia Lanckorońskich (2006, 2017), Fundacji Marii Zdziarskiej--Zaleskiej (2007, 2009) oraz Polonia Aid Foundation Trust (2015).

Autor publikacji: Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiel­lońskiego w Krakowie w latach 1918–1939. Źródła (2017), Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako­wie w latach 1918–1939 (2016), Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2: 1780–2012 (red. D. Malec, 2014), Na przełomie pokoju i wojny. Francja w oczach polskiej opinii publicznej od wiosny 1938 roku do lata 1940 roku (2012), współautor pięciu tomów wydawnictwa Corpus Studiosorum Universita­tis Iagellonicae 1850/51–1917/18: M–N, O–Q, R, S–Ś, T–Ż (red. K. Stopka, 2011–2015) oraz Kolekcja „Ex­librisów” Antoniego Ryszarda w Krakowie (red. D. Błońska, 2015). Redaktor m.in. W. Pobóg-Malinowski, Z mojego okienka. Fakty i wrażenia z lat 1939–1945, t. 1: 1939–1940 (2013) i R. Umiastowski, Dziennik wojenny 1939–1945 (2009).

In 1919, Rafał Lemkin enrolled at the Faculty of Law of the Jagiellonian University. But the entry confirming his promotion to the second year of studies (1920/1921) was annulled. The reason for this was that he had submitted a forged certificate of (national) military service. Fol-lowing a disciplinary investigation, Lemkin was expelled from the Jagiellonian University. However, his certificate of leave did not contain the required entry, and so de facto Lemkin moved from one university to another.

During the struggle for independence, Polish universities required that candidates submit not only documents allowing them to enroll – such as a secondary-school grad-uation diploma – but also proof of completion of service in the Polish Army or in units of Allied countries. Not infre-quently, this was demanded by the students themselves (even finding confirmation in an order issued by the Council of Ministers). Lemkin had worked closely with the Military Sanitary Council. Prompted by a friend, he organized an additional – forged – certificate of military service. Even though the majority of documents pertinent to the case are well known (cf. the article in Dzieje Najnowsze), questions do still appear: 1) was the obligation to present a certif-icate of military service – particularly in time of war – in any way discriminatory?; 2) if so, then it would have been equally discriminatory for Poles, Ukrainians, Lithuanians and Jews – with all certainty it was not aimed against any specific denomination; 3) were any persons deprived of the possibility – permanently or momentarily – of taking up university studies, and if so, then what was their num-ber? (the military service requirement was abolished for enrolling candidates in 1922); 4) was it really “that difficult” to complete one’s national service?; 5) was Lemkin’s expul-sion an isolated incident, or were there more such cases?

W 1919 roku Rafał Lemkin immatrykulował się na Wydział Prawa UJ. Jednak wpis na drugi rok stu-diów (1920/1921) został unieważniony. Powodem było przedstawienie sfałszowanego świadectwa odbycia służby wojskowej (narodowej). Po przeprowadzonym dochodzeniu dyscyplinarnym Lemkin został relego-wany z UJ. W świadectwie odejścia nie uczyniono odpowiedniego o tym wpisu i tak de facto Lemkin przeniósł się z jednego uniwersytetu na drugi.

W czasie walk o niepodległość uniwersytety (także na prośbę samych studentów, potwierdzoną rozporządze-niem Rady Ministrów) wymagały poza dokumentami uprawniającymi do podjęcia studiów, jak świadectwo maturalne, również poświadczenia odbycia służby w Woj-sku Polskim lub formacjach krajów sprzymierzonych. Lemkin współpracował z Wojskową Radą Sanitarną. Za namową kolegi postarał się o dodatkowe – sfałszowane – zaświadczenie dotyczące służby wojskowej. Mimo że większość dokumentów w tej sprawie jest znanych (artykuł w „Dziejach Najnowszych”), nadal pojawiają się pytania: 1) czy obowiązek przedstawiania poświadczenia o odbyciu służby był – zwłaszcza w czasach wojennych – w jakimkolwiek stopniu dyskryminujący?; 2) jeżeli tak, to dotykał on zarówno Polaków, jak i Ukraińców, Litwi-nów, Żydów, a na pewno nie był wymierzony w jakie-kolwiek wyznanie; 3) czy, a jeśli tak, to ile osób utraciło możliwość studiowania, czy też w danym momencie nie mogło podjąć nauki? (od 1922 roku takiego wymogu już przy wpisie na studia nie było); 4) czy rzeczywiście tak „trudno było” uczynić zadość służbie narodowej?; 5) czy relegowanie Lemkina było przypadkiem jed-nostkowym, czy też takich przypadków było więcej?

Sprawa studiów Rafała Lemkina w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Przypadek odosobniony czy reguła?

The Case of Rafał Lemkin’s Period of Study at the Jagiellonian University in Kraków. An Isolated Incident or the Rule?

62 63

Biogramy i abstraktyBiographical notes and abstracts

4 grudnia 4 December

dzień 2day 2

64 65

Alicja Bartuś (PhD) is a political scientist and a Lecturer at the Scientific Institute of Security of the Higher School of Banking in Chorzów, the Chairwoman of the Board of the Foundation for the International Youth Meeting Center in Oświęcim/Auschwitz, and the Head of the Oświęcim Human Rights Institute. She specializes in comparative studies concerning the mechanisms of 20th-century geno-cide, and also in education in support of human rights. Doctor Bartuś has authored numerous scientific articles devoted to the topic of 20th-century genocide, and has been engaged as the editor of more than a dozen books, including: Bohaterowie i antybohaterowie współczesnej Europy (2018), Świadkowie: między ofiarą a sprawcą zbrodni (2017), Dzieci wojny (2016), Europejczyk/Europejka czyli kto? (2016), Skrwawione dusze. Prawda. Sprawiedli­wość. Przebaczenie. Pojednanie (2015), Granice wolności (2015), Kobiety wojny (2014) Europa wobec wyzwań XXI wieku, Deportacje, wysiedlenia i przymusowe migracje jako nieodłączny element konfliktów zbrojnych i wojen współczesnego świata (2014), Słowa w służbie nien­awiści (2013), Człowiek wobec totalitaryzmu. Od pros­tych recept do „ostatecznego rozwiązania” (2012).

Alicja Bartuś

Alicja Bartuś, doktor, politolożka; adiunkt w Instytucie Naukowym Bezpieczeństwa WSB w Chorzowie, przewod-nicząca Zarządu Fundacji na Rzecz MDSM w Oświęcimiu oraz szefowa Oświęcimskiego Instytutu Praw Czło-wieka. Specjalizuje się w badaniach porównawczych nad mechanizmami zbrodni ludobójstwa XX wieku oraz w edukacji na rzecz praw człowieka. Jest autorką wielu artykułów naukowych dotyczących zbrodni ludobój-stwa w XX wieku i redaktorką kilkunastu książek, m.in.: Bohaterowie i antybohaterowie współczesnej Europy (2018), Świadkowie: między ofiarą a sprawcą zbrodni (2017), Dzieci wojny (2016), Europejczyk/Europejka czyli kto? (2016), Skrwawione dusze. Prawda. Sprawiedliwość. Przebaczenie. Pojednanie (2015), Granice wolności (2015), Kobiety wojny (2014), Europa wobec wyzwań XXI wieku. Deportacje, wysiedlenia i przymusowe migracje jako nieodłączny element konfliktów zbrojnych i wojen współczesnego świata (2014), Słowa w służbie niena­wiści (2013), Człowiek wobec totalitaryzmu. Od pro­stych recept do „ostatecznego rozwiązania” (2012).

The presentation will outline the concept of compara-tive education in the teaching of genocide, developed by Doctor Bartuś utilizing her extensive experience gathered while working with youth and educationalists. Further, an attempt will be made at answering the ques-tion of the importance of the memory of Auschwitz in teaching about the Holocaust and other crimes of geno-cide. The main thesis of the paper is that concentrating exclusively on the history of places of memory, without any references to contemporaneity, is an anachronism.

Podczas wystąpienia zostanie zaprezentowana koncep-cja edukacji porównawczej w nauczaniu o zbrodniach ludobójstwa, która stanowi efekt wielu lat doświad-czeń badaczki w pracy z młodzieżą i edukatorami. Podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, jakie znaczenie ma pamięć o Auschwitz w nauczaniu o Holo-cauście i innych zbrodniach ludobójstwa. Główną tezą wystąpienia jest stwierdzenie, że skupianie się wyłącznie na historii miejsc pamięci bez odnie-sień do współczesności jest anachronizmem.

Auschwitz jako punkt wyjścia do edukacji i badań porównawczych o zbrodniach ludobójstwa w XX wieku

Auschwitz as the Point of Departure for Education and Comparative Research Concerning the Crimes of Genocide Committed in the 20th Century

66 67

Tomasz Ceran

Tomasz Ceran, absol-went historii i stosunków międzynarodowych UMK w Toruniu, doktor nauk humanistycznych z zakresu historii, pracownik Oddzia-łowego Biura Badań Historycznych w Gdańsku, Delegatury IPN w Bydgosz-czy. Zajmuje się: zbrodniami niemieckimi na Pomorzu Gdańskim w 1939 roku, ideologią narodowosocja-listyczną, totalitaryzmem.

Wybrane publikacje: Pate­rek 1939. Zbrodnia i pamięć / Crime and memory (2018), Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbst­schutz w okupowanej Polsce 1939–1940. Wybrane zagadnienia (red. wraz z I. Mazanowską, 2016), The History of a Forgot­ten German Camp. Nazi Ideology and Genocide at Szmalcówka (2015), Im Namen des Führers…: Selbstschutz Westpreus­sen i zbrodnia w Łopat­kach w 1939 r. (2014).

„Ludzie – ludziom”, „ludzie – Żydom” czy „Niemcy – ludziom”? Perspektywa uniwersalistyczna i kontekst narodowy w polskiej dyskusji nad ludobójstwem

“Man – for man”, “man – for Jew”, or “Germans – for men”? Who Concocted What for Whom, or the Universalist Perspective and the National Context in the Polish Discussion on Genocide

Tomasz Ceran, a graduate of History and International Relations from the Nicolaus Copernicus University in Toruń, is a Doctor of Humanities in the field of History. He currently works at the Gdańsk Dis-trict Bureau for Historical Research of the Branch Office of the Institute of National Remembrance in Bydgoszcz. His research is focused on German crimes committed in Gdańsk Pomerania in 1939, the ideology of National Social-ism, and totalitarianism.

Selected publications: Paterek 1939. Zbrodnia i pamięć/ Crime and Mem­ory (2018), Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940. Wybrane zagadnienia (ed. jointly with I. Mazanowska, 2016), The History of a Forgot­ten German Camp. Nazi Ideology and Genocide at Szmalcówka (2015), Im Namen des Führers…: Selbstschutz Westpreussen i zbrodnia w Łopatkach w 1939 r. (2014).

First in Dzienniki czasu wojny, and later in Medallions, Zofia Nałkowska used the phrase “Man for fellow man concocted this fate”, and these words came to be the point of reference in the Polish discussion on the Holocaust and the Second World War. They referred to all people, both perpetrators and victims, without any division by nationality. In the 1950s, Polish accusations leveled against Nazism gradually became two-stage: they no longer con-cerned just the acts committed by perpetrators, but also causing the moral fall of a part of their victims. Accord-ing to Jerzy Jedlicki, using a universal concept – “men”, or “people” – instead of “Germans”, “Jews” or “Poles” is testament to Nałkowska’s genius. Kazimierz Wyka noted, however, that when attempting to show due reverence to all the victims, she failed to appropriately recognize those whose sacrifice had been the greatest. Indeed, Henryk Grynberg considered that the motto of Medallions serves to deform reality. Children depicted in one of its short stories pretended they were burning Jews, not “people”. The 2018 Bulletin of the Institute of National Remembrance carried the title: Germans for fellow men concocted this fate, in protest against the creation of a nation of “Nazis”. The dispute as to the usage of general terms and the return to national categories when describing perpetrators and victims continues to be relevant. Language determines research paradigms and the description of the past. But this dispute requires contextualization, the avoidance of relativization, and perhaps a departure from perceiving history (and memory) as a place for warring national narra-tives. History should once again come to be viewed first and foremost as an attempt at explaining the past, where different narratives may co-exist and supplement each other, thus presenting us with a fuller, more complete image. In essence, we need the Universalist (humanis-tic) perspective just as much as we do the national.

Zofia Nałkowska najpierw w Dziennikach czasu wojny, a później w Medalionach użyła słów: „Ludzie ludziom zgotowali ten los” – które stały się punktem odniesienia w polskiej dyskusji nad Holocaustem i II wojną światową. Słowa te odnosiły się do wszystkich ludzi, zarówno spraw-ców, jak i ofiar, bez podziału na narodowość. Polskie oskarżenia nazizmu w latach 50. XX wieku zaczynały być dwustopniowe i dotyczyły nie tylko czynów sprawców, ale także spowodowania upadku moralnego części ofiar. Według Jerzego Jedlickiego użycie uniwersalnego pojęcia „ludzie” zamiast „Niemcy”, „Żydzi” czy „Polacy” świadczy o geniuszu Nałkowskiej. Kazimierz Wyka zauważył jednak, że autorka, próbując oddać należytą cześć wszystkim ofiarom, nie uwzględnia właściwie tych, którzy ponieśli największą ofiarę. Henryk Grynberg uznał, że motto Meda­lionów zniekształca rzeczywistość. Dzieci w jednej z nowel bawiły się w palenie Żydów, a nie „ludzi”. Na okładce Biu-letynu IPN z 2018 roku umieszczono tytuł: Niemcy ludziom zgotowali ten los jako protest wobec tworzenia narodu „nazistów”. Spór o stosowanie pojęć ogólnych i powrót do kategorii narodowych w opisie sprawców i ofiar jest ciągle aktualny. Język determinuje paradygmaty badawcze i opis przeszłości. Spór wymaga jednak kontekstualizacji, unikania relatywizacji oraz być może odejścia od postrze-gania historii (i pamięci) jako miejsca walki narodowych narracji. Historia znowu powinna być postrzegana przede wszystkim jako próba tłumaczenia przeszłości, gdzie różne narracje mogą istnieć obok siebie, wzajemnie się uzupełniając, dzięki czemu obraz przeszłości staje się pełniejszy. Perspektywa uniwersalna (humanistyczna) jest nam potrzebna, podobnie jak perspektywa narodowa.

68 69

John Cornell, a Doctor of Philosophy, received his Bachelor’s degree in Musi-cology from the University of California, Berkeley, and in 1997 received his Doc-torate in Modern European History from the University of Michigan, Ann Arbor. Currently living in War-saw, he teaches American History and Culture at the Social Sciences Academy, and conducts scientific research and workshops in Anglo-American aca-demic writing at the Pilecki Institute. He has worked for many years as a trans-lator (from French to Eng-lish) and as an editor and proofreader for several Polish cultural and scien-tific institutions, including the National Library and the Pilecki Institute.

John Cornell, doktor nauk humanistycznych, obronił licencjat (BA) z muzykologii na Uniwersytecie Kalifor-nijskim w Berkeley, a w 1997 roku uzyskał tytuł doktora nowożytnej historii Europy na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor. Obecnie mieszka w Warszawie, gdzie wykłada amerykańską historię i kulturę na Spo-łecznej Akademii Nauk, a także prowadzi warsztaty z angloamerykańskiego dyskursu akademickiego oraz badania naukowe w Instytucie Pileckiego. Od wielu lat pracuje jako tłumacz (z języka francu-skiego na angielski) oraz redaktor i korektor dla pol-skich instytucji kulturalnych i ośrodków naukowych, m.in. Biblioteki Narodowej i Instytutu Pileckiego.

John Cornell

Polskie oskarżenia w Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych a ludobójstwo według definicji Rafała Lemkina

Polish Charges in the unwcc and Genocide as Defined by Lemkin

The charges filed by the Polish government with the United Nations War Crimes Commission cover a wide range from individual cases of mistreatment to large-scale indictments for mass murder and, as Lemkin would come to define it, genocide. Even before the formation of the UNWcc, the Government-in-exile had been instrumental in bringing Nazi atrocities to the attention of the allies and of the pub-lic at large. We might ask, therefore, in light of Lemkin’s later analysis, what changed over the course of the war in terms of how the Polish government understood the nature of the atrocities being committed, and their purpose. In par-ticular, the presentation will focus on how the destruction of nationhood and culture were understood as being sep-arate from or coterminous with biological extermination.

Oskarżenia przedłożone przez rząd polski Komisji Naro-dów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych charak-teryzuje szeroki zakres: począwszy od indywidualnych przypadków prześladowania, po oskarżenia o masowe morderstwa oraz ludobójstwo, zgodnie z definicją opracowaną później przez Lemkina. Jeszcze przed utworzeniem Komisji rząd polski na uchodźctwie ode-grał istotną rolę w informowaniu aliantów oraz opinii publicznej o nazistowskich zbrodniach. W świetle póź-niejszej analizy Lemkina możemy więc postawić pyta-nie, jak w czasie wojny zmieniała się wiedza polskiego rządu na temat tych zbrodni i ich celów. Wystąpienie będzie dotyczyło w szczególności kwestii wyniszczania kultury i tożsamości narodowej jako praktyki odręb-nej od eksterminacji biologicznej lub z nią tożsamej.

70 71

Donna-Lee Frieze

Donna-Lee Frieze zajmuje się badaniem ludobójstwa w ramach Contemporary Histories Research Group na Uniwersytecie Deakina w Melbourne. Zredagowała angielskie wydanie autobiografii Lemkina Totally Unof­ficial, a wspólnie ze Stevenem Cookem opublikowała The Interior of Our Memories. A History of Melbourne’s Jewish Holocaust Centre. Autorka licznych prac na temat Holocaustu, ludobójstwa Ormian i australijskiego ludobójstwa aborygenów w odniesieniu do filozofii i studiów kulturowych. Była pierwsza wiceprezydent Międzynarodowego Stowarzyszenia Badaczy Ludobój-stwa oraz przedstawicielka rządu Australii w Akademic-kiej Grupie Roboczej oraz Komitecie ds. Holocaustu, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości Międzyna-rodowego Sojuszu na rzecz Pamięci o Holocauście.

Donna-Lee Frieze is a genocide studies scholar with the Contemporary Histories Research Group at Deakin Univer-sity in Melbourne, the editor of the English edition of Lem-kin’s autobiography, Totally Unofficial, and the co-author, together with Steven Cooke, of The Interior of Our Mem­ories: A History of Melbourne’s Jewish Holocaust Centre. She has published widely on the Holocaust, the Armenian Genocide, and the Australian genocide of Aborigines in relation to philosophy and cultural studies. She is a past First Vice-President of the International Association of Genocide Scholars and a delegate for the Australian gov-ernment in the Academic Working Group and the Commit-tee on Holocaust, Genocide and Crimes Against Humanity in the International Holocaust Remembrance Alliance.

While Rafał Lemkin’s identity as a Jew has been widely recognized, the influence of his Polish heritage, including his deep connection to Polish provincial life, has been largely overlooked. This keynote will highlight Lemkin’s identification as a Pole in exile by focusing on his archival correspondence that illuminates his complex relationship to his homeland and its people. In particular, the paper will address Lemkin’s connection to Polish intellectual thinking that, in part, formed his ontological approach to genocide.

Chociaż żydowska tożsamość Rafała Lemkina jest powszechnie znana, niewiele osób ma świadomość, jak wielki wpływ wywarło na niego polskie pochodzenie, w tym jego głęboki związek z życiem polskiej prowincji. W wystąpieniu autorka szczególnie podkreśli fakt, że Lem-kin postrzegał siebie jako Polaka na wygnaniu, co zostanie omówione na podstawie archiwalnej korespondencji, która naświetla skomplikowane relacje Lemkina z krajem rodzinnym i jego mieszkańcami. Wystąpienie będzie poświęcone przede wszystkim związkowi Lemkina z pol-ską myślą intelektualną, która do pewnego stopnia ukształ-towała jego ontologiczne podejście do ludobójstwa.

Lemkin na wygnaniu: „nocne wędrówki przez Polskę”

Lemkin in Exile: “Night Walks Across Poland”

72 73

Przytoczyłem przykłady z historii, przypomniałem, jak Ameryka próbowała w 1915 roku ratować Ormian przed zagładą i jak podejmowała inne starania, by pomóc gnębionym ludom w wielu częściach świata. Wypatrzyłem wśród publiczności starszą panią o błyszczących oczach i łagodnym uśmiechu. Postanowiłem, że będę swoje wystąpienie kierował do niej, żeby mój apel nabrał osobistego charakteru. Patrząc na nią, mówiłem: „Gdyby sto mil stąd mordowano kobiety, dzieci i starców, czy nie pospieszylibyście z pomocą? Dlaczego więc powstrzymujecie się od tego, co wam serce każe, kiedy odległość wynosi pięć tysięcy mil, a nie sto?”.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 168.

I referred to examples of history, how America had tried in 1915 to save the Armenian people from genocide and had made other efforts to help oppressed people in many parts of the world. I saw in the audience an elderly lady with shining eyes and a benign smile. In my mind I decided to concentrate my speech only on her, and thus establish a personal equation for my appeal. Looking at her directly, I said: ‘‘If women, children, and old people would be murdered a hundred miles from here, wouldn’t you run to help? Then why do you stop this decision of your heart when the distance is five thousand miles instead of a hundred?’’

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, pp. 102–103.

74 75

Eryk Habowski

Eryk Habowski, prawnik, socjolog, historyk prawa, absolwent m.in. MISH UW, analityk, ekspert Ośrodka Badań nad Totalitary-zmami im. Witolda Pilec-kiego i Instytutu Pileckiego, współautor m.in. Antologii Wileńskiej – wielotomowej edycji przybliżającej histo-rię i literaturę Polski na prze-strzeni X-XVIII wieku; eks-pert i koordynator w Sekcji Polskiej Wystaw Świato-wych eXPO, współtwórca koncepcji i scenariuszy muzealnych, a także tek-stów do muzyki poważnej.

Ludobójcza polityka totalitaryzmów – topografia „ohydnej klęski” w okupowanej Polsce. Koncepcja Lemkina a działania rządu na uchodźstwie – od warszawskiej Woli do archiwaliów Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych

The Genocidal Policy of Totalitarian Regimes – a Topography of the “Odious Scourge” in Occupied Poland. Lemkin’s Concept and the Actions of the Government-in-Exile – from the Wola Massacre to the Archives of the United Nations War Crimes Commission

Eryk Habowski, a lawyer, sociologist, historian of law, graduate of, among others, the College of Inter-area Individual Studies in the Humanities and Social Sciences of the University of Warsaw, has worked as an analyst and expert at the Witold Pilecki Center for Totalitarian Studies, and continues in the same capacity at the Witold Pilecki Institute. He is the co-author, among others, of the Antologia Wileńska – a multi-volume publica-tion presenting the history and literature of Poland between the 10th and 18th centuries. Mr Habowski has also been involved as an expert and coordinator of the Polish Section of eXPO World Exhibitions, as the co-originator of museum concepts and programs, and also as the author of text arrange-ments to classical music.

The concept of genocide as a new crime under interna-tional law, published by Rafał Lemkin in 1944, became one of turning points in the philosophy of law. Lemkin’s role is commonly recognized, while he himself is considered as the most well-known Polish lawyer since Paweł Włod-kowic. What exactly was the nature of the massacre of the civilian residents of Warsaw in August 1944? And what was the motive behind one of the largest mass murders committed in the Second World War? These questions apply in equal measure to the fate of the multinational society of the Second Polish Republic, brought on by occupational ideology and the policies of the German and the Soviet totalitarianisms, which were based on the concept of the “territorial and political transformation” of conquered lands. This included, among others, cul-tural destruction (as interpreted by Lemkin). Examples and evidence can be found in the documents of the United Nations War Crimes Commission, gathered in no small measure thanks to the Polish government-in-exile’s strategy of providing the Allies with detailed information about the genocide occurring during the occupation. The final issue discussed in the presentation will con-cern the origins and foundations of transformative jus-tice as seen from the perspective of recent research.

Koncepcja ludobójstwa jako nowej zbrodni prawa mię-dzynarodowego, opublikowana przez Rafała Lemkina w 1944 roku, stała się jednym z punktów zwrotnych w filozofii prawa. Rola samego Lemkina jest powszechnie znana, uważany jest on za najbardziej znanego prawnika rodem z Polski od czasów Pawła Włodkowica. Czym była rzeź cywilnych mieszkańców Warszawy w sierpniu 1944 roku? Z czego wynikał ten jeden z największych masowych mordów II wojny światowej? To jednocześnie pytanie o los wielokulturowego społeczeństwa II Rze-czypospolitej, w które wymierzono działania wynikające z ideologii i polityki okupacyjnej dwóch totalitaryzmów XX wieku, oparte na założeniu „terytorialnej i politycznej transformacji” podbitych obszarów, przewidujące także wyniszczenie kulturowe (według Lemkina). Przykładów i dowodów dostarczają m.in. dokumenty Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych (UNWcc) i mate-riały polskiego rządu na uchodźstwie, który alarmował państwa alianckie o ludobójczym charakterze okupacji. Ostatni akcent to zagadnienie genezy i podstaw sprawie-dliwości tranzytywnej w świetle najnowszych badań.

76 77

Devendra Samadhan Ingle

Devendra Ingle, adiunkt i kierownik Wydziału Historii na M. J. College w Jalgaon w Indiach. Posiada dwu-dziestoletnie doświadczenie w prowadzeniu kursów na studiach licencjackich i magisterskich. Głównymi obszarami jego badań są historiografia, historia spo-łeczna, oraz w szczególności studia nad ludobójstwem. Autor książki Discourse on the Origin (2004), regularnie publikuje w czasopismach naukowych wydawanych po angielsku i w języku marathi, a od dziesięciu lat pełni funkcję redaktora naczelnego „Parivartanacha Vaat-saru” – dwutygodnika publikowanego w języku marathi. W 2010 roku wygłosił referat w ramach 21. Kongresu Nauk Historycznych na Uniwersytecie w Amsterdamie. Zor-ganizował również specjalną sesję pod nazwą „System kastowy a gospodarka Indii” podczas 16. Światowego Kongresu Historii Gospodarczej, który odbył się w 2012 roku na Stellenbosch University w Południowej Afryce.

Devendra Ingle currently works as an Associate Professor and Head of the Department of History at M. J. College, Jalgaon, India. He has 20 years of experience of teaching UG (undergraduate) and PG (postgraduate) courses. His preferred areas of research are Historiography and Social History, with a particular emphasis on Genocide Studies. In 2004, he published a book entitled Discourse on the Origin. He is a regular contributor to various research jour-nals published in Marathi and English, while over the last ten years he has been working as the Executive Editor of Parivartanacha Vaatsaru, a fortnightly Marathi-language journal. In 2010, he visited the University of Amsterdam, where he presented a paper at the 21st Congress of Histor-ical Sciences. Professor Ingle has also organized a special session on Interrogating Caste – the Economy in India at the 16th World Economic History Congress, which was held at Stellenbosch University in South Africa in 2012.

Doskonały przykład nieustającego ludobójstwa!

A Perfect Case of the Perennial Genocide!

Arundhati Roy, Booker Prize winner and radical supporter of the human rights movement, has stated that contem-porary India is witnessing a genocide-like atmosphere. If her observation corresponds with reality, then it definitely warrants theoretical verification. And the theory of gen-ocide elaborated by Rafał Lemkin would be the obvious choice to conduct this verification. In Indian society, Dalits (formerly the Untouchables), lower-caste communities, tribal communities and certain religious minorities have consistently faced various kinds of violence, injustice, atrocities, oppression and discrimination in their daily lives. It is remarkable that this is not only a historical fact, but also a present-day reality. The horrible mistreatment of these various groups calls for theoretical explanation. Tragically, once the issue is approached systemically, without apply-ing a breakdown into individual communities, we are imme-diately faced with an extremely violent and bloody reality. This reality can be termed as “genocide”. Rafał Lemkin dis-cussed the eight techniques employed by the Nazi regime. Now, we need to conduct research in order to determine how these political, social, cultural, economic, biological, physical, religious and ethical techniques are being imple-mented in India. The paper will be an attempt at under-standing the Indian scenario in light of the theory of geno-cide. How relevant can this theory be for understanding the Indian situation? What is the difference between the Indian case and other instances of genocide? How can this differ-ence be theoretically defined? What is the systemic mech-anism that supports genocide in Indian society? Which community is the beneficiary of this system of oppression? Who are the people being exterminated in this genocide? How can the scope and nature of the crime of genocide be determined in the Indian case? The paper aims to tackle these and certain other critical aspects and problems.

Zdaniem Arundhati Roy – laureatki Nagrody Bookera i radykalnej sojuszniczki ruchu na rzecz praw człowieka – współczesne Indie są świadkiem czegoś na kształt ludo-bójstwa. Jeśli ta obserwacja odzwierciedla rzeczywistość, to powinno dać się ją zweryfikować, odwołując się do teorii. Oczywistym narzędziem takiej weryfikacji jest teoria ludobójstwa autorstwa Rafała Lemkina. W społeczeństwie indyjskim, Dalitowie (dawniej zwani „niedotykalnymi”), spo-łeczności należące do niższych kast, wspólnoty plemienne oraz niektóre mniejszości religijne stale doświadczają roz-maitych form przemocy, niesprawiedliwości, bestialstwa, opresji oraz dyskryminacji w życiu codziennym. Zadzi-wiające jest, że ten stan rzeczy trwa do dziś. To okrutne traktowanie należy zbadać, odwołując się do teorii. Spoj-rzenie na problem w sposób systemowy, bez podziału na poszczególne grupy, przynosi niezwykle brutalny i krwawy obraz rzeczywistości. Taką rzeczywistość można określić mianem ludobójstwa. Na podstawie Lemkinowskiego opisu ośmiu technik stosowanych przez reżim nazistowski należy zbadać, jak te polityczne, społeczne, kulturowe, ekonomiczne, biologiczne, fizyczne, religijne i etyczne techniki wdrażane są w Indiach. Niniejszy referat stanowi próbę przedstawienia sytuacji Indii w kontekście teorii ludobójstwa. Poruszone zostaną w nim następujące kwe-stie: jakie zastosowanie ma teoria Lemkina odnośnie do sytuacji w Indiach? Czym różni się ludobójstwo Hindusów od innych przypadków ludobójstwa? Jak można sformu-łować tę różnicę w ujęciu teoretycznym? Jaki mechanizm systemowy odpowiada za ludobójstwo w społeczeństwie indyjskim? Jaka grupa jest beneficjentem tego opresyjnego systemu? Kim są ofiary ludobójstwa? Jak można okre-ślić zakres i charakter zbrodni ludobójstwa w Indiach?

78 79

Krzysztof Jurek

Krzysztof Jurek, doktor nauk humanistycznych, nauczyciel historii i wie-dzy o społeczeństwie w szkołach średnich (m.in. w Międzynarodowej Szkole Mistrzostwa Sportowego w Łodzi) oraz wyższych, kierownik Pracowni Analiz Wyników Egzaminacyjnych Okręgowej Komisji Egza-minacyjnej w Łodzi. Autor podręcznika do wiedzy o społeczeństwie, licz-nych książek i artykułów dotyczących nauczania historii oraz szeroko pojętej problematyki edukacyjnej.

Krzysztof Jurek, a Doctor of Humanities, teaches history and civics at sec-ondary school and college level (among others at the International School of Sports Mastery in Łódź). He is also the Head of the Examination Results Ana-lyses Bureau of the District Exam Commission in Łódź. He has authored a textbook on civics, as well as numer-ous books and articles concerning the teaching of history and broadly under-stood issues of didactics.

(Nie)obecność problematyki ludobójstwa w nauczaniu historii i wiedzy o społeczeństwie we współczesnej szkole średniej w Polsce

The (Non)Presence of the Issue of Genocide in the Teaching of History and Civics in Modern-day Polish Secondary Schools

Ludobójstwo stanowi jeden z największych proble-mów moralnych współczesnego świata. Nauczanie o nim, głównie w odniesieniu do Holocaustu, jest jed-nym z filarów tzw. nauczania o wartościach oraz ele-mentem wspólnym wszystkich programów nauczania historii państw europejskich. Celem wystąpienia jest ukazanie miejsca tej problematyki w nauczaniu histo-rii w polskiej szkole. Autor spróbuje przedstawić stan faktyczny (np. zapisy w obowiązujących podstawach programowych nauczania historii), a także odpowie-dzieć na pytanie, jakie są tego konsekwencje.

Genocide ranks amongst the most important moral problems of the modern world. The teaching of this topic – primarily with reference to the Holocaust – constitutes one of the pillars of the so-called teaching of values. It is one of the elements common to all curricula of teaching the history of the states of Europe. The objective of the presentation will be to indicate the place of this topic in the teaching of history in Polish schools. The author will attempt to outline the current state of affairs (among others the regulations of core curricula applicable to the teaching of history), and also to formulate a reply to the question as to the consequences of this situation.

80 81

Beata Kozaczyńska, a Doctor of Humanities special-izing in History, currently works at the Faculty of the Humanities of the University of the Humanities and Natural Sciences in Siedlce. In 2007 and 2011, she was awarded scholarships by the Minister of Culture and National Heritage. Her academic interests include the deportations carried out in the Zamość region during the Second World War, and the history of the district’s population (with particular focus on the fates of chil-dren). She reaches out to the last living witnesses, who were deported from the Zamość region in their child-hood and experienced the hell of German camps.

Selected publications: Byliśmy w transportach Dzieci Zamojszczyzny (introduction and elaboration, 2017), Nie było kiedy płakać. Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, 2 vol. (introduction, selection and elaboration, 2014), Ocalone z transportów Dzieci Zamojszczyzny. Losy dzieci wysiedlonych z Zamojsz­czyzny do dystryktu warszawskiego 1942–1945 (2011, translated into English as Saved from the transports, the children of Zamojszczyzna Region : the fate of the Polish children expelled from Zamojszczyzna Region to the Warsaw District in 1942­1945), Losy dzieci z Zamojsz­czyzny wysiedlonych do powiatu siedleckiego w latach 1943–1945 (2006). She has also authored the programs of two historical exhibitions: “Ocalone z transportów Dzieci Zamojszczyzny” and “Dzieci Zamojszczyzny: historie prawdziwe” (a bilingual exhibition, Polish and English).

Beata Kozaczyńska

Beata Kozaczyńska, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, pracuje na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. W latach 2007 i 2011 była stypendystką Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zajmuje się m.in. problematyką wysiedleń na Zamojszczyźnie w czasie II wojny światowej i losami jej mieszkańców (w szczególności dzieci). Dociera do ostatnich żyjących świadków, którzy w dzieciństwie zostali wysiedleni z Zamojszczyzny i przeszli piekło niemieckich obozów.

Wybrane publikacje: Byliśmy w transportach Dzieci Zamojszczyzny (wstęp i oprac., 2017), Nie było kiedy pła­kać. Losy rodzin polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny 1942–1943, 2 t. (wstęp, wybór i oprac., 2014), Ocalone z transportów Dzieci Zamojszczyzny. Losy dzieci wysie­dlonych z Zamojszczyzny do dystryktu warszawskiego 1942–1945 (2011, tłum. na jęz. angielski), Losy dzieci z Zamojszczyzny wysiedlonych do powiatu siedleckiego w latach 1943–1945 (2006). Autorka scenariuszy dwóch wystaw historycznych: „Ocalone z transportów Dzieci Zamojszczyzny” oraz „Dzieci Zamojszczyzny: historie prawdziwe” (wystawa dwujęzyczna: polsko-angielska).

The tragic experience of the Polish children from the Zam-ość region is very much present in the national memory. But our collective knowledge of their fate and the ordeal through which they were forced to pass is both shallow and superficial. The children displaced from the Zamość region were imprisoned in transit camps in Zamość and Zwierzyniec, to which all Polish evictees from the area were directed. There, many died through indirect extermi-nation (among others of hunger, infectious diseases, and the terror and brutality employed by the camp garrisons). In the transit camp in Zamość, the Germans carried out racial selections during which scores of children perished along with their mothers. The surviving children would then be sent to the following concentration camps: KL Auschwitz (where they were needled, that is killed with phenol injections to the heart), KL Lublin (Majdanek), or to the extermination camp of Kulmhof (Chełmno on the River Ner). The fate of the many children who were deported from the Zamość region in the winter of 1942/1943 in cattle wagons (“death transports”), headed for the unknown, was particularly tragic. Others perished during pacifications of villages and rural areas. Some 10,000 children lost their lives (or simply went missing) as a result of the depor-tation and colonization campaign – supported by mass pacifications – carried out by the III Reich in the Zamość region. According to estimates, some 30,000 children found themselves within the deportation zone established in the district. Today, 75 years after the events, Polish society continues to be insufficiently aware of the details of this tragic chapter of the country’s wartime history.

Tragizm doświadczeń dzieci polskich z Zamojszczy-zny funkcjonuje w narodowej pamięci. Mimo to wiedza o ich losach i gehennie, jaką przeszły, jest nader płytka i powierzchowna. Dzieci wysiedlone z Zamojszczyzny były więźniami obozów przejściowych w Zamościu i Zwierzyńcu, gdzie kierowano wszystkich wysiedlanych Polaków. Tam ginęły w efekcie eksterminacji pośredniej (m.in. głód, choroby zakaźne, terror i brutalność załóg obozowych). W obozie przejściowym w Zamościu Niemcy przeprowadzali selekcję rasową, podczas której ginęły i dzieci, i ich matki. Ocalałe dzieci wywożono do obozów koncentracyjnych: KL Auschwitz (zabijano je tam zastrzy-kami fenolu prosto w serce, tzw. szpilowanie), do KL Lublin (Majdanek), do obozu zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem). Szczególnie tragiczny był los wielu dzieci wywo-żonych z Zamojszczyzny w nieznane zimą 1942/1943 roku w bydlęcych wagonach („transporty śmierci”). Ginęły na Zamojszczyźnie również z powodu pacyfikacji wsi prowa-dzonych przez Niemców. W wyniku akcji wysiedleńczo--kolonizacyjnej i pacyfikacji na tym terenie straciło życie (bądź zaginęło) około 10 000 dzieci. W strefie wysiedleń na Zamojszczyźnie znalazło się około 30 000 dzieci. Pro-blematyka ta nie została do tej pory należycie spopula-ryzowana, mimo upływu 75 lat od tamtych wydarzeń.

Niemieckie zbrodnie na dzieciach polskich wysiedlonych z Zamojszczyzny w latach 1942–1943

German Crimes Committed against Polish Children Deported from the Zamość Region in the Years 1942–1943

82 83

Oktawian Kuc

Oktawian Kuc, absolwent Uniwersytetu Harvarda – Harvard Law School (LLM) oraz Uniwersytetu War-szawskiego (doktor prawa, magister stosunków mię-dzynarodowych), adwokat w Polsce i w amerykańskim stanie Nowy Jork. Wykła-dał prawo jako adiunkt na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Praktykował prawo w międzynarodowej kancelarii w Warszawie, później w spółce. Dziś jest prawnikiem Organizacji Narodów Zjednoczo-nych, Biura w Genewie.

Normatywny wkład Lemkina w konwencję o ludobójstwie

Lemkin’s Normative Contribution to the Genocide Convention

Oktawian Kuc holds degrees from the Harvard Law School (LL.M.) and the University of Warsaw (PhD in Law, Master in Inter-national Affairs). He has been admitted to the bar in Poland and the United States (New York). Doctor Kuc taught at the Cardinal Stefan Wyszyński Univer-sity in Warsaw, where he was an Associate Profes-sor of Law. He practiced law at an international law firm in Warsaw and later as an In-House Coun-sel. He currently advises the United Nations in Geneva, Switzerland.

Lemkin jest znany przede wszystkim jako twórca pojęcia ludobójstwa i siła sprawcza stojąca za przyjęciem kon-wencji o ludobójstwie. Jego niezrównany wkład w studia nad ludobójstwem z perspektywy historii, socjologii, ekonomii i antropologii jest przedmiotem licznych badań. Niestety jednak środowisko naukowe poświęciło dotych-czas niewiele uwagi Lemkinowi jako prawnikowi i twórcy prawa. Normatywne aspekty jego wkładu w konwencję o ludobójstwie są często pomijane. Autor przedstawi swoje wstępne wnioski dotyczące tej kwestii, podkre-ślając przy tym innowacyjność koncepcji ludobójstwa jako zbrodni międzynarodowej w szerszej perspektywie rozwoju prawa międzynarodowego za czasów Lemkina.

Lemkin is first and foremost known as the creator of the term “genocide”, and the lobbying force behind the adoption of the Genocide Convention. His con-tribution to genocide studies in the areas of history, sociology, economy and anthropology is unparalleled, and has been widely researched. Unfortunately, little attention has so far been given within the academic community to Lemkin as a lawyer and a legislator. The normative aspect of his contribution to the Genocide Convention is somewhat neglected. The paper will present preliminary conclusions in this regard, under-lining the novelty of the concept of the genocide as an international crime within the broader perspective of the international law development during Lemkin’s life.

84 85

Wyrok, który zapadł w Norymberdze, tylko częściowo złagodził moralne napięcie panujące na świecie. Ukaranie niemieckich zbrodniarzy wojennych stworzyło wrażenie, że na arenie międzynarodowej, tak jak w społeczeństwie, zbrodnia nie może się opłacać. Ale czysto prawne konsekwencje procesów norymberskich były daleko niezadowalające. Kłótnie między aliantami i inne ich szaleństwa, które umożliwiły, żeby Hitler urósł w siłę, nie zakończyły się wraz z procesami, a ich wyrazem była odmowa trybunału norymberskiego, by ustanowić precedens wymierzony w tego rodzaju zbrodnię międzynarodową. Alianci wydali wyrok w sprawie przeciwko Hitlerowi, ale nie chcieli przewidzieć przyszłych Hitlerów. Nie chcieli albo nie mogli ustanowić zasady prawa międzynarodowego, która w przyszłości zapobiegałaby podobnym zbrodniom i karała sprawców. Ludobójstwo zostało włączone do aktu oskarżenia przeciw zbrodniarzom wojennym w Londynie w sierpniu 1945 roku jako zbrodnia wojenna. Trybunał nie uwzględnił tego zarzutu. Oświadczył, że obowiązuje go Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, w którym nie figuruje oskarżenie o ludobójstwo.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 193.

The Nuremberg judgment only partly relieved the world’s moral tensions. Punishing the German war criminals created the feeling that, in international life as in civil society, crime should not be allowed to pay. But the purely juridical consequences of the trials were wholly insufficient. The quarrels and other follies of the Allies, which permitted Hitler to grow and become strong, survived these proceedings and found expression in the Nuremberg Tribunal’s refusal to establish a precedent against this type of international crime. The Allies decided their case against a past Hitler but refused to envisage future Hitlers. They did not want to, or could not, establish a rule of international law that would prevent and punish future crimes of the same type. Genocide was included in the indictment of the war criminals in London in August 1945 as a war crime. The Tribunal had thrown out this charge. It declared that it was bound by the Statute of the International Military Tribunal, which did not contain the charge of genocide.

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 118.

86 87

Joanna Kurczab, pracow-nik Instytutu Nauk Praw-nych Polskiej Akademii Nauk. W 2016 roku w Insty-tucie Historii PAN uzyskała tytuł doktora. W bada-niach naukowych zajmuje się głównie tematem zbrodni katyńskiej oraz zbrojnym podziemiem nie-podległościowym w Mało-polsce w latach 1944–1963.

Joanna Kurczab

Definicja ludobójstwa w prawie rosyjskim. Implikacje dla oceny prawnokarnej zbrodni katyńskiej i innych zbrodni sowieckich

The Definition of Genocide in Russian Law. Implications for the Criminal Law Assessment of the Katyn Massacre and other Soviet Crimes

Joanna Kurczab currently works at the Institute of Law Studies of the Polish Academy of Sciences. She received her doc-toral degree in 2016 from the Institute of History of the Polish Academy of Sciences. Her academic research focuses on the subject of the Katyn Massacre and the armed pro-independence underground move-ment in Lesser Poland in the years 1944–1963.

Russia is a party to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide. The prohibition of genocide is reflected in domestic law in Article 357 of the Criminal Code. However, a more attentive reading reveals subtle variances in the wording, which may in practice lead to divergent interpretations as to the material scope and the applicable evidentiary standards of the respective articles. For instance, the Criminal Code places no empha-sis on the intent to destroy a national, ethnical, racial or religious group (dolus specialis). The Code goes further than would be necessary for compliance with the Rome Statute’s standards for genocide. Moreover, it establishes “forcible resettlement” as an act that is associated with the crime of genocide, whereas Article 7 (1) (d) of the Rome Statute qualifies it as a crime against humanity.

The paper will present the impact of the definition of genocide as adopted in the legal system of the Russian Federation and the fact of non-ratification by this state of the Rome Statute of the International Criminal Court on the way in which the Katyn Massacre and other Soviet crimes are perceived in Russia in terms of the crime of genocide.

Rosja jest sygnatariuszem Konwencji w sprawie zapobie-gania i karania zbrodni ludobójstwa. W prawie krajowym zakaz ludobójstwa jest zapisany w art. 357 Kodeksu Karnego. Uważna lektura pozwala jednak wychwycić drobne zmiany w doborze słownictwa, które w praktyce mogą prowadzić do odmiennych interpretacji zakresu rzeczowego obu zapisów i odpowiednich dla nich stan-dardów dowodowych. Na przykład Kodeks Karny nie kładzie nacisku na zamiar zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej (dolus specialis). Kodeks wykracza również poza ramy niezbędne dla zachowania zgodności z zapisami Statutu Rzymskiego dotyczącymi zbrodni ludobójstwa. Co więcej, w świetle Kodeksu „przymusowe przesiedlenia” są aktem powiązanym ze zbrodnią ludobójstwa, mimo że art. 7 (1) d) Statutu Rzym-skiego kwalifikuje je jako zbrodnię przeciwko ludzkości.

Wystąpienie będzie próbą odpowiedzi na pytanie, jak definicja ludobójstwa zawarta w systemie prawnym Fede-racji Rosyjskiej oraz nieratyfikowanie Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego wpływają na postrzeganie przez Rosjan zbrodni katyńskiej oraz innych zbrodni sowieckich w kontekście zbrodni ludobójstwa.

88 89

Joanna Lubecka

Joanna Lubecka, doktor nauk politycznych, histo-ryk, pracownik Akademii Ignatianum w Krakowie i Biura Badań Historycz-nych Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie. Autorka publikacji nauko-wych i popularnonauko-wych dotyczących historii III Rzeszy, stosunków polsko-niemieckich oraz niemieckiej pamięci i polityki historycznej.

Polskie zmagania prawne ze zbrodniami ii wojny światowej na podstawie procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym

Polish Legal Struggles with the Crimes of the Second World War on the Basis of Trials Held Before the Supreme National Tribunal

Joanna Lubecka, a his-torian and Doctor of the Political Sciences, is presently employed at the Ignatianum Academy in Kraków, and also works for the Historical Research Bureau of the Institute of National Remembrance in Kraków. She has authored a number of scientific and popularized scientific publications concerning the history of the III Reich, Polish-German relations, and German memory and politics of memory.

In the years 1946–1948, seven trials were held in Poland before the Supreme National Tribunal, with all of the defendants being responsible for the greatest crimes committed in Poland during the Second World War. The first two trials (of Greiser and Goeth) were over before the International Military Tribunal in Nuremberg passed final judgment. Polish legal practitioners had to pit them-selves against crimes that were not “written down” in the law completely unaided. They were faced with a host of dilemmas: how were they to judge “desk-bound crimi-nals”, who did not directly commit crimes but provided “administrative” management for the machine of terror; how were they to effect the legal classification of the activities carried on at concentration camps; how were they to interpret the acts committed by perpetrators on the basis of orders; how were they to proceed without infringing the rules of lex retro non agit and nulla poena sine lege; and how, finally, were they to pass judgment against criminals who had acted in accordance with the legal system of the German Reich? The Supreme National Tribunal not only had to pronounce sentences, but also create a judicature of a new type. Furthermore, it is worth considering whether the concept of “genocide” (a crime against humanity) appeared in Polish judicature, and also how it corresponds with the notion of the “criminal system” as developed by Polish legal practitioners.

W latach 1946–1948 odbyło się w Polsce siedem proce-sów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym (NtN), przed którym byli sądzeni ludzie odpowiedzialni za naj-większe zbrodnie popełnione w Polsce w czasie II wojny światowej. Dwa pierwsze procesy (Greisera i Goetha) skończyły się zanim Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze wydał swój ostateczny wyrok. Polscy prawnicy samodzielnie musieli zmierzyć się ze zbrod-niami, które nie były „zapisane” w prawie. Stanęli przed wieloma dylematami: jak osądzić „zbrodniarzy zza biurka”, którzy bezpośrednio nie dokonali zbrodni, lecz kierowali „administracyjnie” machiną terroru; jak zakwalifikować prawnie działalność obozów koncentracyjnych; jak zinter-pretować działanie zbrodniarzy na rozkaz; jak sądzić, aby nie łamać zasad: lex retro non agit, nulla poena sine lege; jak sądzić zbrodniarzy, którzy działali zgodnie z prawem Rzeszy Niemieckiej. NtN nie tylko miał wydać wyroki, ale stworzyć nowy rodzaj orzecznictwa. Warto też zwrócić uwagę na to, czy konstrukcja „ludobójstwa” (zbrodni przeciw ludzkości) pojawiła się w polskim orzecznictwie, a także w jaki sposób koresponduje ona z konstrukcją polskich prawników dotyczącą „zbrodniczego systemu”.

90 91

Maciej Mazurkiewicz holds a Master of Arts in History and European Studies, and is currently studying for his doctoral degree at the Department of History of Politi-cal and Legal Doctrines and German Law at the Faculty of Law and Administration of the Nicolaus Copernicus University in Toruń. He is presently finalizing his doctoral dissertation – “Od pogwałcenia praw i zwyczajów wojen-nych do ludobójstwa. Niemieckie zbrodnie na Polakach (1939–1945). Studium historyczno-prawne” (From the Violation of the Rights and Customs of War to Genocide. German Crimes Against Poles (1939–1945). A Historical and Legal Study) – which he is writing under the supervi-sion of Professor Stanisław Salmonowicz and Associate Professor Marcin Kałduński. Maciej Mazurkiewicz con-ducts research into the history of the German and Soviet occupation of Poland and the classification under inter-national law of actions undertaken by these occupiers, while simultaneously touching upon auxiliary topics from the field of legal theory, the history of national criminal law, and political and legal doctrines. He participated in two research teams funded from scientific grants, and is a member of research groups of the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor currently working on the following two projects: The Experience of Two Totali­tarianisms – Interpretations (2017–2018) and The Input of Polish Legal and Scientific Thought into Shaping the Concept of the Crime of Genocide (2018–2022). Between 2009 and 2018, he took part in more than 20 national and international scientific conferences. He is the author of just under twenty publications, including monographs, and articles published in professional journals (among others in “Rechtsgeschichte”). He has also been employed as the scientific editor of various monographic publications.

Maciej Mazurkiewicz

Maciej Mazurkiewicz, magister historii i europeistyki oraz doktorant w Katedrze Historii Doktryn Polityczno-Praw-nych i Prawa Niemieckiego na Wydziale Prawa i Admini-stracji UMK w Toruniu. Finalizuje przygotowanie rozprawy doktorskiej pod kierunkiem prof. Stanisława Salmonowicza oraz dra hab. Marcina Kałduńskiego pt. „Od pogwałcenia praw i zwyczajów wojennych do ludobójstwa. Niemieckie zbrodnie na Polakach (1939–1945). Studium historyczno--prawne”. Prowadzi badania w obszarze historii niemieckiej i sowieckiej okupacji w Polsce oraz prawnomiędzyna-rodowej kwalifikacji działań okupantów, podejmując pomocniczo wątki z dziedziny teorii prawa, historii kra-jowego prawa karnego i doktryn polityczno-prawnych. Był uczestnikiem dwóch zespołów badawczych realizu-jących granty naukowe, jest członkiem grup badawczych Instytutu Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego pracujących nad projektami: „Doświadczenie dwóch totalitaryzmów – interpretacje” (2017–2018) oraz „Wkład polskiej myśli prawno-naukowej w kształtowanie poję-cia zbrodni genocydu” (2018–2022). W latach 2009–2018 wziął udział w ponad 20 krajowych i międzynarodo-wych konferencjach naukowych. Jest autorem kilku-nastu publikacji, w tym monograficznych, i artykułów w czasopismach specjalistycznych, m.in. w „Rechtsge-schichte”, oraz redaktorem naukowym monografii.

Many Polish intellectuals, historians and lawyers among them, use the concept of the crime of genocide to describe the results of actions undertaken by the Germans against Poles during the Second World War. However, when applying the methodologies of various fields of science they understand the term “genocide” differ-ently, and this is the cause of numerous disputes as to interpretation. In international law, the foremost source of the definition of genocide continues to be Lemkin’s Convention of 1948. And even though the prohibition on genocide exists in a codified form since the entry into force of this treaty in 1951, any categorical statement that if definitely did not apply in the years 1939-1945 would appear doubtful. Only a comprehensive analysis of the legal status that takes into consideration not only treaty law, but also the remaining sources of international law and the principles of their interpretation would allow us to determine the obligations incumbent upon any given state. Confirmation of the fact that Germany was bound by a prohibition on genocide during its occupation of Polish lands would make it possible to demonstrate the III Reich’s responsibility for de-Polonization actions. Only then would we be able to answer the question whether Germany was in a position – in the sense of international law – to act with genocidal intent against the Polish nation.

Wielu rodzimych intelektualistów – m.in. historyków, ale też prawników – posługuje się pojęciem zbrodni ludobójstwa na określenie skutków niemieckich działań podejmowa-nych wobec Polaków w okresie II wojny światowej. Jed-nakże korzystając z metodologii różnych nauk, rozumieją oni termin „ludobójstwo” odmiennie, co stanowi przyczynę licznych sporów interpretacyjnych. W prawie międzynaro-dowym pierwszorzędnym źródłem definicji ludobójstwa wciąż pozostaje konwencja Lemkinowska z 1948 roku. Choć zakaz ludobójstwa w formie skodyfikowanej regu-lacji obowiązuje od wejścia w życie wspomnianej kon-wencji w 1951 roku, wątpliwe wydaje się kategoryczne twierdzenie, że z pewnością nie obowiązywał w latach 1939–1945. Dopiero kompleksowa analiza stanu praw-nego, uwzględniająca poza prawem traktatowym również pozostałe źródła prawa międzynarodowego i zasady ich interpretacji, pozwala na ustalenie zobowiązań danego państwa. Potwierdzenie obowiązującego Niemcy zakazu ludobójstwa w czasie prowadzonej przez nie okupacji ziem polskich umożliwiłoby wykazanie ich odpowiedzial-ności za działania depolonizacyjne. Dopiero wówczas odpowiedź na pytanie, czy Niemcy mieli możliwość popełnienia ludobójstwa na Polakach w sensie prawno-międzynarodowym, będzie mogła zostać udzielona.

Czy w czasie ii wojny światowej Niemcy były związane zakazem ludobójstwa? Rozważania z historii i teorii prawa międzynarodowego

Was Germany Bound by a Prohibition on Genocide During the Second World War? Considerations on the History and Theory of International Law

92 93

Joanna Nowakowska-Małusecka is an Associate Professor at the Department of Public International and European Law of the University of Silesia, and a Lecturer at the Polish School of International Humanitarian Law of Armed Con-flicts in Radziejowice since 2003. She has given lectures at universities in Sevilla, Lisbon, Palermo, and Reggio Calabria, and also for Polish Army officers as part of foreign mission training. She is the Vice-Chair for Scientific Affairs of the Polish Branch of the International Law Association, a mem-ber of the International Association of Genocide Scholars, and a member of the Commission for the Dissemination of International Humanitarian Law at the Main Board of the Polish Red Cross. Professor Nowakowska-Małusecka is the Editor-in-Chief of the Silesian Journal of Legal Studies. Her academic interests are centered primarily on international humanitarian law, international criminal law, and human rights – with a particular focus on the situation of the most vulnerable groups, i.e. women and children, also as victims of genocide, and sexual crimes, including sexual violence in armed conflicts and other extraordinary situations. She has authored monographs, and also worked as the editor or co-editor of various col-lective publications and numerous scientific articles.

Selected publications: Child Soldiers: should they bear criminal responsibility for the most serious crimes committed during an armed conflict? in: Children and War: Past and Present II, ed. Grazia Prontera, Wolfgang Achauer, John Buckley, Helga Embachler, Albert Licht-blau, Johannes-Dieter Steinert (2016), Sytuacja dziecka w konflikcie zbrojnym. Studium prawnomiędzynarodowe (2012), Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i w Rwandzie (2000).

Joanna Nowakowska-Małusecka

Joanna Nowakowska-Małusecka, dr hab., prof. Uś w Kate-drze Prawa Międzynarodowego Publicznego i Prawa Europejskiego, od 2003 roku wykładowca Polskiej Szkoły Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Konfliktów Zbrojnych w Radziejowicach. Prowadziła wykłady na uni-wersytetach w Sewilli, Lizbonie, Palermo i Reggio Calabria, a także podczas szkoleń dla wyższych oficerów wojska polskiego udających się na misje zagraniczne. Jest wice-przewodniczącą ds. naukowych Grupy Polskiej Internatio-nal Law Association, członkiem International Association of Genocide Scholars, członkiem Komisji ds. Upowszech-niania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego przy Zarządzie Głównym PcK. Redaktor naczelna czasopisma „Silesian Journal of Legal Studies”. Jej zainteresowania naukowe obejmują w pierwszej kolejności międzynaro-dowe prawo humanitarne, międzynarodowe prawo karne oraz prawa człowieka z uwzględnieniem przede wszystkim sytuacji grup szczególnie wrażliwych, tj. kobiet i dzieci, także jako ofiar ludobójstwa, oraz zbrodni popełnianych na tle seksualnym, w tym przemocy seksualnej w konflik-tach zbrojnych i innych sytuacjach nadzwyczajnych. Jest autorką monografii, redaktorem i współredaktorem prac zbiorowych, a także licznych artykułów naukowych.

Wybrane publikacje: Child Soldiers: should they bear criminal responsibility for the most serious crimes committed during an armed conflict?, w: Children and War: Past and Present II, red. Grazia Prontera, Wolfgang Achauer, John Buckley, Helga Embachler, Albert Licht-blau, Johannes-Dieter Steinert (2016), Sytuacja dziecka w konflikcie zbrojnym. Studium prawnomiędzynarodowe (2012), Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i w Rwandzie (2000).

Deliberations will focus on two particularly vulnerable groups, namely women and children, which in extreme situations are the most tragic victims of mass violations of human rights and crimes under international law, includ-ing genocide. The objective of the presentation will be an analysis of case studies, both historical (for example taken from the Second World War) and modern-day (for example East Timor, the former Yugoslavia, Rwanda), where the majority of criminal acts was directed against these very groups. Many of these acts were extraordinary and unique: the transferral of children to different ethnic groups, sterilizations (i.e. the prevention of births within a group), rapes and other acts of sexual violence, forced pregnancies, etc., which all satisfy the criteria of the crime of genocide. Further, these actions will be classified on the basis of the norms of international law that were in force at the time of their committal. An equally important element of the analysis will concern identifying the pertinent judi-cature of international criminal tribunals. It is anticipated that planned research and the conclusions formulated on its basis will demonstrate that it is women and children exactly who are the primary target of ruthless attacks con-comitant with the implementation of genocidal policies.

Rozważania będą koncentrować się na dwóch szczegól-nie wrażliwych grupach, jakimi są kobiety i dzieci, które w skrajnych sytuacjach stają się najbardziej tragicznymi ofiarami masowych naruszeń praw człowieka oraz zbrodni w rozumieniu prawa międzynarodowego, w tym ludobój-stwa. Celem tych rozważań jest analiza przypadków, tak historycznych (np. z okresu II wojny światowej), jak i bar-dziej współczesnych (np. Timor Wschodni, była Jugosła-wia, Rwanda), w których gros zbrodniczych czynów było skierowanych przeciwko tym właśnie grupom. Przybierały one także wyjątkowy charakter, jak przekazywanie dzieci do innej grupy narodowej, sterylizacja, tj. powstrzymywa-nie urodzin w obrębie grupy, zgwałcenie czy inne okrutne czyny na tle seksualnym, przymusowe ciąże itp., które stanowią znamiona przedmiotowej zbrodni – ludobójstwa. Dokonana zostanie również kwalifikacja prawna omawia-nych czynów na podstawie norm prawa międzynarodo-wego obowiązującego w czasie ich popełniania. Ważnym elementem rozważań będzie również wskazanie orzecz-nictwa międzynarodowych trybunałów karnych w tym zakresie. Przewiduje się, że planowane badania i sformu-łowane na ich podstawie wnioski pozwolą wykazać, że to właśnie kobiety i dzieci są głównym celem bezwzględ-nych ataków służących realizacji polityki ludobójstwa.

Kobiety i dzieci – ofiary ludobójstwa. Studium przypadków XX i XXi wieku

Women and Children – Victims of Genocide. Case Studies from the 20th and 21st Centuries

94 95

Marcin Panecki, a Doctor of the Political Sciences, is a graduate of the Faculty of Journalism and Political Science at the Univer-sity of Warsaw, currently working as a researcher at the Scientific Depart-ment of the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor. His academic interests are focused on the socialist movement in Poland, and particularly on the activities of the Polish Socialist Party – Freedom, Equality, Independence.

Marcin Panecki

Marcin Panecki, doktor nauk politycznych, absol-went Wydziału Dziennikar-stwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszaw-skiego. Pracownik Działu Naukowego Instytutu Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego. Zainte-resowania naukowe: ruch socjalistyczny w Polsce ze szczególnym uwzględ-nieniem działalności Polskiej Partii Socjalistycz-nej – Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN).

Dokumentując ludobójstwo. Relacje więźniów z Kl Auschwitz

Documenting Genocide. Testimonies of Former Inmates of Kl Auschwitz

Testimonies given by former prisoners of the Ger-man Nazi Concentration and Extermination Camp of Auschwitz-Birkenau before the Main Commission for the Investigation of German/Hitlerite Crimes in Poland describe how the terrifying crime of genocide was perpetrated against more than one million people. By presenting the mechanisms governing the functioning of the extermination camp, these accounts constitute a detailed chronicle of the reality of the “death fac-tory” – one which allows us to reconstruct daily life, living conditions, and the system of punishments and mass extermination. They also provide evidence of pseudo-medical experiments and the fabrication of prisoner records and hospital documentation. These testimonies served as evidence during trials of Nazi war criminals before the Supreme National Tribunal in 1947, and in later years before common courts of law.

Składane przed Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich/Hitlerowskich w Polsce zeznania byłych więźniów niemieckiego nazistowskiego obozu kon-centracyjnego i zgłady KL Auschwitz są opisem przera-żających zbrodni ludobójstwa dokonanego na ponad milionie ludzi. Relacje ocalałych ukazują mechanizm działania obozu zagłady i stanowią precyzyjny zapis obozowej rzeczywistości w „fabryce śmierci”. Pozwoliły zrekonstruować, jak wyglądały dzień w obozie, warunki życia, system kar i masowego uśmiercania ludzi. Są świadectwem pseudomedycznych eksperymentów oraz fałszerstw w obozowej ewidencji i dokumenta-cji szpitalnej. Zeznania stanowiły materiał dowodowy w procesach nazistowskich zbrodniarzy wojennych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w 1947 roku i przed sądami powszechnymi w późniejszych latach.

96 97

Biogramy i abstraktyBiographical notes and abstracts

5 grudnia 5 December

dzień 3day 3

98 99

Michelle Anderson

Michelle Anderson, a PhD Candidate in Media Studies and Transitional Justice at the University of Cape Town, investigates the role of broadcast documentaries in transitional justice mechanisms, particularly from the perspective of the representation of perpetrators in the South African Truth and Reconciliation Commis-sion. She received her BA in Human Rights and Anthro-pology from Southern Methodist University in Texas, specializing in Public Policy, Genocide, and Culture. She went on to receive an M.Phil. in Conflict Resolution and Reconciliation (Honors) from Trinity College, Dublin.

Gaining an international perspective has been the cor-nerstone of her research, which has included the role of media in the Rwandan genocide, indigenous land rights as viewed from the perspective of women in Costa Rica, former paramilitary members’ experiences of sto-rytelling through documentary archives in Northern Ireland, and punitive housing demolitions as a form of collective punishment in the West Bank. Her academic interests encompass international human rights, tran-sitional and transformational justice, genocide studies, racial justice, concepts of representation, perpetrator studies, memory studies, and also documentary film.

Michelle Anderson, doktorantka nauki o mediach oraz sprawiedliwości okresu przejściowego na Uniwersytecie Kapsztadzkim, gdzie bada rolę nagrań dokumentalnych w funkcjonowaniu mechanizmów sprawiedliwości trans-formacyjnej, w szczególności na podstawie reprezentacji sprawców zbrodni przed Afrykańską Komisją ds. Prawdy i Pojednania (South African Truth and Reconciliation Commission). Uzyskała tytuł BA na kierunkach prawa czło-wieka i antropologia na Southern Methodist University w Teksasie, gdzie specjalizowała się w tematyce polityki publicznej i ludobójstwa oraz kultury. Otrzymała także tytuł M. Phil z wyróżnieniem na kierunku rozwiązywanie konfliktów i pojednanie na Trinity College w Dublinie.

Przyjmowanie międzynarodowej perspektywy jest podstawą jej badań naukowych, które objęły dotąd m.in. następujące kwestie: rolę mediów w ludobójstwie w Rwandzie, prawo gruntowe rdzennych mieszkańców z perspektywy kostarykańskich kobiet, doświadczenia byłych członków organizacji paramilitarnych w składaniu relacji rejestrowanych w archiwach Irlandii Północnej, oraz praktykę odpowiedzialności zbiorowej w formie karnej rozbiórki budynków mieszkalnych na Zachodnim Brzegu Jordanu. Przedmiotem jej badań są międzyna-rodowe prawa człowieka, sprawiedliwość transforma-cyjna i tranzytywna, studia nad ludobójstwem, sprawie-dliwość rasowa, koncepcje reprezentacji, studia nad sprawcami, nauka o pamięci oraz filmy dokumentalne.

Ludobójstwo zdefiniowane przez Lemkina jako „skoor-dynowany plan składający się z różnych działań zmie-rzających do zniszczenia istotnych podstaw życia” jest pojęciem szczególnie przejmującym w kontekście utraty ziemi przez jej rdzennych mieszkańców. Przyjmując inter-dyscyplinarne podejście badawcze odwołujące się do antropologicznego ujęcia rdzennych kultur w kontekście kolonializmu osadniczego i międzynarodowych przepisów w zakresie praw człowieka, można dowieść, że utrata ziemi przez jej rdzennych mieszkańców za sprawą mechani-zmów państwowych jest formą ludobójstwa kulturowego. Stwierdzenie to rozszerza nasze rozumienie ludobójstwa.

Wykorzystane w referacie studium przypadku dotyczące historii kostarykańskiego plemienia Broran (Teribe) oparte jest na badaniach przeprowadzonych przez autorkę w 2015 roku w Pérez Zeledón. „Cechą charakterystyczną rdzennej ludności jest jej związek z ziemią” (Wysoki Komisarz Naro-dów Zjednoczonych ds. Uchodźców); podstawą kulturo-wych, religijnych oraz gospodarczych praktyk plemienia Teribe są lokalne warunki geograficzne i bogactwa natu-ralne – tożsamość Broran jest zatem ściśle związana z miej-scem. Pozbawienie takiej społeczności prawa do swojej ziemi nieuchronnie prowadzi do ludobójstwa kulturowego. Hiszpański kolonializm odcisnął na Kostaryce piętno kolonializmu osadniczego, widoczne w procederze nie-legalnego zajmowania gruntów należących do rdzennych mieszkańców. Powyższe kwestie zostaną przedstawione w kontekście Lemkinowskiej koncepcji ludobójstwa.

Lemkin’s understanding of genocide as “a coordinated plan of different actions aiming at the destruction of essential foundations of life” is particularly poignant when applied to the land loss experienced by indig-enous peoples. An interdisciplinary approach that draws on anthropological understandings of indigenous culture within a framework of international human rights law and the context of settler colonialism can be used to argue that indigenous land loss (via state-led mechanisms) is a form of cultural genocide, thus nec-essarily broadening our understanding of genocide.

The paper will use the Broran (Térraba) tribe of Costa Rica as a case study, based on research conducted by the author in Pérez Zeledón in 2015. “The distinctive character-istic of indigenous peoples is land-rootedness” (UNcHR); thus, the Broran’s cultural, religious, and economic prac-tices are founded in local geography and natural resources, creating that place-based identity. Therefore, when the ability to remain rooted to that land is denied, ethnocide is inherent. Costa Rica’s historical context of Spanish colonialism has left a legacy of settler colonialism that takes the form of illegal land occupation on designated indigenous territories. This issue will be considered in the context of Lemkin’s conceptualization of genocide.

Naruszenia prawa gruntowego rdzennych mieszkańców: ujęcie interdyscyplinarne w świetle Lemkinowskiej koncepcji ludobójstwa

Violations of Indigenous Land Rights: an Interdisciplinary Approach through Lemkin’s Lens of Genocide

100 101

Agnieszka Bieńczyk-Missala, an Assistant Professor of Social Sciences specializing in the Political Sciences, is a Lecturer at the Institute of International Relations of the Faculty of Political Sciences and International Studies at the University of Warsaw. She has previously worked as the Deputy Director for Scientific Research and Foreign Cooperation (2008–2012) and as an analyst at the Polish Institute of Foreign Affairs (2006–2008), and also as the head of the scientific project entitled “Preventing Mass Violations of Human Rights”, financed by the National Science Centre (2013–2017). In 2016, she received a schol-arship from the Jan Karski Educational Foundation to the Georgetown Leadership Seminar. Doctor Bieńczyk-Missala has authored publications concerning the foreign policy of the Republic of Poland, the protection of human rights, and also international humanitarian law: Zapobieganie masowym naruszeniom praw człowieka. Międzynaro­dowe instytucje i instrumenty (2018), Prawa człowieka w polskiej polityce zagranicznej (co-editor with R. Kuźniar, 2017), Rafał Lemkin – The Hero of Humankind (co-editor with S. Dębski, 2010), Prawa człowieka w polskiej polityce zagranicznej po 1989 r. (2005, published in English in 2006 as Human Rights in Polish Foreign Policy after 1989).

Agnieszka Bieńczyk-Missala

Agnieszka Bieńczyk-Missala, doktor habilitowana nauk społecznych specjalizująca się w nauce o polityce, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwer-sytetu Warszawskiego, wicedyrektor ds. badań naukowych i współpracy z zagranicą (2008–2012), analityk w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych (2006–2008), kie-rownik projektu naukowego „Zapobieganie masowym naruszeniom praw człowieka”, finansowanego przez Naro-dowe Centrum Nauki (2013–2017). Stypendystka Fundacji Edukacyjnej Jana Karskiego na seminarium Georgetown Leadership (2016). Autorka publikacji dotyczących polityki zagranicznej RP, a także ochrony praw człowieka i mię-dzynarodowego prawa humanitarnego: Zapobieganie masowym naruszeniom praw człowieka. Międzynaro­dowe instytucje i instrumenty (2018), Prawa człowieka w polskiej polityce zagranicznej (współred. z R. Kuźniarem, 2017), Rafał Lemkin – The Hero of Humankind (współred. z S. Dębskim, 2010), Prawa człowieka w polskiej polityce zagranicznej po 1989 r. (2005, wyd. w jęz. ang. 2006).

Zapobieganie ludobójstwu jako rozwinięcie koncepcji Rafała Lemkina

Preventing Genocide as the Development of Rafał Lemkin’s Concept

The idea of preventing mass violence accompanied Rafał Lemkin ever since he developed an interest in the practice of genocide. As a lawyer, he believed in the strength of international law and the deterrent power of punishment. When presenting the concept of genocide in his most famous work, published in 1944 – Axis Rule in Occupied Europe, he did not limit himself to a description of geno-cidal practices, but also enumerated the actions that could and should have been taken in order to prevent their reoc-currence in the future. He proposed that both international law and individual national laws be reviewed so as to intro-duce a prohibition on genocide and solutions for punishing its perpetrators, and also supported the establishment of institutions and mechanisms that would allow the effective control of the practice of wartime occupation. The con-cept of preventing the crime of genocide was included and expounded in detail in the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (1948), of which he was the author. Its Article VIII provided that “any Con-tracting Party may call upon the competent organs of the United Nations to take such action under the Charter of the United Nations as they consider appropriate for the pre-vention and suppression of acts of genocide”. The treaty did not, however, specify the essence and scope of the obligation to prevent genocide; this was accomplished by the International Court of Justice on 26 February 2007 in its judgment against the Federal Republic of Yugoslavia. Genocide prevention was further developed by the UNO, among others through the implementation of the concept of Responsibility to Protect, and also by various regional organizations, NGOs, states and individuals. Over the years, numerous instruments have been introduced – on both national and international levels – to prevent the crime.

Idea zapobiegania masowej przemocy towarzyszyła Rafa-łowi Lemkinowi od początku jego zainteresowań praktyką ludobójczą. Jako prawnik wierzył w siłę prawa między-narodowego i odstraszającą moc karania. Przedstawiając koncepcję ludobójstwa w słynnym dziele z 1944 roku Rządy państw Osi w okupowanej Europie, nie ograniczył się jedynie do charakterystyki praktyk ludobójczych, wska-zywał również działania, które można i należałoby podjąć w celu uniknięcia zbrodni w przyszłości. Postulował doko-nanie przeglądu prawa międzynarodowego i krajowego w celu wprowadzenia zakazu ludobójstwa i rozwiązań umożliwiających karanie zbrodniarzy oraz ustanowienia instytucji i mechanizmów, które pozwoliłyby na skuteczną kontrolę praktyk okupacyjnych. Idea zapobiegania zbrodni ludobójstwa została uwzględniona i poddana szczegó-łowej wykładni w Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku, której był auto-rem. W art. VIII postanowiono, że każde państwo-strona konwencji może zwrócić się do właściwych organów ONZ z prośbą o przedsięwzięcie przewidzianych w Karcie środ-ków, które uzna za odpowiednie do zapobieżenia aktom ludobójstwa lub stłumienia ich. W konwencji nie określono jednak, jaka jest istota i zakres obowiązku zapobiegania ludobójstwu, co uczynił Międzynarodowy Trybunał Spra-wiedliwości 26 lutego 2007 roku w orzeczeniu przeciwko FRy. Do rozwoju zapobiegania ludobójstwu przyczyniła się ponadto ONZ, m.in. przez implementację koncepcji Odpo-wiedzialność za Ochronę, jak również liczne organizacje regionalne, NGOs, państwa oraz jednostki. Na przestrzeni lat wprowadzono wiele instrumentów krajowych i między-narodowych służących do zapobiegania ludobójstwu.

102 103

Patrycja Grzebyk is an Associate Professor at the Institute of International Relations of the University of Warsaw. Her fields of research include international humanitarian law, international criminal law, human rights law, and use of force law. She is the author of numerous publications, including the monographs Cele osobowe i rzeczowe w konfliktach zbrojnych w świetle prawa międzynaro­dowego (2018), Criminal Responsibility for the Crime of Aggression (2013), Odpowiedzialność karna za zbrodnię agresji (2010), and a large number of articles (among oth-ers, The Role of the Polish Supreme National Tribunal in the Development of Principles of International Criminal Law, [in:] Morten Bergsmo, Cheah Wui Ling, Yi Ping (ed.), Historical Origins of International Criminal Law: Volume 2, Torkel Opsahl Academic Publisher 2014). She has also translated several chapters of Rafał Lemkin’s monograph Axis Rule in Occupied Europe into Polish (2013). Professor Grzebyk has held scholarships from the Foundation for Polish Science, the Polish Ministry of Science and Higher Education, and also the Winiarski Scholarship. She was a Visiting Professor or Research Fellow at the universi-ties of Cambridge, Geneva, Zagreb, Barcelona, Munich, Madrid, as well as at Peking University and Renmin Univer-sity in China. She is the Deputy Director of the Network on Humanitarian Action at the University of Warsaw.

Patrycja Grzebyk

Patrycja Grzebyk, doktor hab. w Instytucie Stosunków Mię-dzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim. Prowadzi badania naukowe z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego, międzynarodowego prawa karnego, praw człowieka i prawa do użycia siły. Autorka wielu publikacji, m.in. monografii: Cele osobowe i rzeczowe w konfliktach zbrojnych w świetle prawa międzynarodowego (2018); Criminal responsibility for the crime of aggression (2013); Odpowiedzialność karna za zbrodnię agresji (2010) – oraz artykułów (np. „The Role of the Polish Supreme National Tribunal in the Development of Principles of International Criminal Law”, w: Morten Bergsmo, Cheah Wui Ling, Yi Ping (red.), Historical Origins of International Criminal Law: Volume 2, Torkel Opsahl Academic Publisher 2014). Przetłumaczyła na język polski kilka rozdziałów mono-grafii Rafała Lemkina Rządy państw Osi w okupowanej Europie (2013). Stypendystka Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Stypendium im. Bohdana Winiarskiego. Wykładała jako profesor wizytujący na uniwersytetach w Cambridge, Genewie, Zagrzebiu, Barcelonie, Monachium, Madrycie, a także na Uniwersytecie Pekińskim i Renmin University of China. Jest zastępcą dyrektora konsorcjum Network on Humanitarian Action na Uniwersytecie Warszawskim.

The Supreme National Tribunal issued the first ever judg-ments (on a global scale) concerning genocide (e.g. in the Greiser and Goeth trials). Their importance is significant as they were handed down before the adoption of the Genocide Convention in 1948, and also before the judg-ment of the Nuremberg Tribunal. The Supreme National Tribunal stated unequivocally that the German policy of extermination aimed against the Jewish and the Polish nations bore all the hallmarks of genocide. The Tribunal defined genocide similarly to how Rafał Lemkin described it in Axis Rule in Occupied Europe – that is as a series of acts directed at a specific group in order to bring about not only its biological, but also cultural annihilation. The term “genocide” appears mainly in the context of cultural extermination, thus suggesting that the eradication of a given group’s culture is decisive for determining gen-ocidal intent. According to the Tribunal, then, genocide meant both biological, spiritual and cultural destruction. The aim of the paper is to analyze the extent to which the Polish Supreme National Tribunal (and other Polish courts) faithfully implemented Lemkin’s concept of gen-ocide (in comparison to, for example, the International Military Tribunal), and in what way those judgments have been referenced/acknowledged in the jurisprudence of contemporary international criminal tribunals.

Najwyższy Trybunał Narodowy wydał pierwsze na świecie wyroki dotyczące ludobójstwa (np. w procesach Greisera i Goetha). Miały one wielkie znaczenie, szczególnie zwa-żywszy, że zapadły jeszcze przed przyjęciem konwencji o ludobójstwie z 1948 roku oraz przed wyrokiem trybunału w Norymberdze. Najwyższy Trybunał Narodowy orzekł jasno, że niemiecka polityka eksterminacji Żydów i Polaków miała ludobójczy charakter. Trybunał zdefiniował ludobój-stwo w sposób podobny do tego, jak Rafał Lemkin określił je w Rządach państw Osi w okupowanej Europie – jako szereg działań skierowanych przeciwko konkretnej grupie w celu jej likwidacji w sensie biologicznym i kulturowym. Pojęcie „ludobójstwo” występuje głównie w kontekście eksterminacji kulturowej, co sugeruje, że niszczenie kultury danej grupy jest czynnikiem decydującym dla stwierdzenia ludobójczych zamiarów. Według Trybunału ludobójstwo oznacza zatem zarówno biologiczne, jak i duchowe czy kulturowe wyniszczanie. Celem niniejszego referatu jest zbadanie, na ile wiernie polski Trybunał (i inne polskie sądy) wdrożył Lemkinowską koncepcję ludobójstwa (np. w porównaniu z Międzynarodowym Trybunałem Woj-skowym), oraz w jaki sposób do jego wyroków odnoszą się współczesne międzynarodowe trybunały karne.

Wkład polskiego sądownictwa w rozumienie pojęcia zbrodni ludobójstwa – pełne wdrożenie idei Lemkina

The Contribution of Polish Jurisprudence to the Understanding of Crime of Genocide – a Faithful Implementation of Lemkin’s Idea

104 105

Przemilczanie zagłady zaczęło się w dniu, kiedy pod koniec 1942 roku dotarły z Warszawy do Londynu pierwsze relacje o masowych egzekucjach. Trwało to do grudnia 1944 roku, czyli niemal dwa lata. Nie uznano, że ginie naród, który dał światu wiarę w Boga jedynego, a jego Biblię czytano co niedziela w kościołach państw alianckich. Był to mord popełniony na prawdzie: zatajenie informacji o morderstwie. Oznaczało to w pewien sposób brak poszanowania dla śmierci, która ma swoją godność w naturalnym cyklu życia. Moje noce stały się koszmarem. Nieustannie nawiedzały mnie sny, nie było od nich odpoczynku. Wizje rodziców były w nich niezwykle realistyczne. Widziałem wnętrze wagonu. Ponure światło padało na ludzi siedzących na podłodze. Była wśród nich moja matka, o kamiennej twarzy, oczach, które niczego nie wyrażały, ustach skutych lodowatym milczeniem. Dokąd jechała? Czy to była jej ostatnia podróż?

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 188.

The silence of murder started the day the first reports of mass executions reached London from Warsaw late in 1942. It lasted until December 1944, almost two years. No acknowledgment was made of the death of a nation that had given the world the belief in one God, whose Bible was still read every Sunday in the Allies’ churches. It was the murder of the truth: suppression of the notice of murder. In a way it was disrespect of death, which has its own dignity in the natural cycle of life. My nights turned into nightmares. Dreams came incessantly and compellingly. Visions of my parents in these dreams became very realistic. I saw the interior of a train. A drab light was falling on people sitting on the floor. Among them was my mother, stony-faced, her eyes saying nothing, her mouth silent as ice. Where was she going? Was it her last journey?

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 117.

106 107

Joaquín González Ibáñez

Rafał Lemkin: „konieczny nieistniejący człowiek”. Pojęcie społeczności inkluzywnej i nowy paradygmat suwerenności narodowej w prawie międzynarodowym

Rafał Lemkin – the “Necessary Non-Existent Person”. The Concept of Inclusive Humanity and the New Paradigm of National Sovereignty in International Law

Joaquín González Ibáñez, profesor uniwersytecki oraz badacz prawa międzynarodowego i stosunków mię-dzynarodowych. Od początku swojej kariery naukowej zajmuje się głównie ochroną praw człowieka. Wykłada na Uniwersytecie Alfonsa X Mądrego w Madrycie, gdzie piastował różne stanowiska, m.in. dziekana Wydziału Nauk Społecznych i Lingwistyki Stosowanej. Jego międzynaro-dowe doświadczenie wykładowcze i badawcze obejmuje pobyty i wykłady na uniwersytetach i w instytucjach publicznych Kolumbii, Meksyku, Kostaryki, Hondurasu, Argentyny, Francji, Niemiec, Włoch, Macedonii, Chin, Japonii, Izraela oraz Stanów Zjednoczonych. Współza-łożyciel i współprowadzący programów ochronnych organizowanych przez Berg Institute of Human Rights w Niemczech, Kostaryce i Izraelu. W 2018 roku zreda-gował i przetłumaczył autobiografię Rafała Lemkina, Totally Unofficial (wydaną przez Yale University Press i Berg University; jest to pierwsza pozycja w serii Prawa człowieka i literatura, wydawanej przez Berg Institute).

Joaquín González Ibáñez is a recognized University Pro-fessor and Researcher in the field of International Law and International Relations whose professional career has been firmly focused on the issue of protection of human rights. He currently lectures at Alfonso X el Sabio University (UAX) in Madrid, where he has held various academic positions, including that of Dean of the Faculty of Social Sciences and Applied Languages. Mr Ibáñez furthered his international experience as a Professor and Researcher in the course of academic stays and lectures at various universities and public institutions in Colombia, Mexico, Costa Rica, Hon-duras, Argentina, France, Germany, Italy, Macedonia, China, Japan, Israel, and the United States. He also co-founded and co-directed the Berg Institute’s Human Rights Pro-tection programs in Germany, Costa Rica, and Israel. More recently, in 2018, he was the editor and translator of Rafał Lemkin’s autobiography – Totally Unofficial (Yale University Press-Berg University. Number 1 of the Berg Institute’s Book Collection, Literature and Human Rights).

Rafał Lemkin swoją koncepcję prawnej ochrony grup ludzkich po raz pierwszy zaprezentował w 1933 roku w Madrycie – dziś wszyscy bierzemy udział w rewolucji, którą wówczas zapoczątkował. Praw człowieka, jak bardzo by niektórym nie przeszkadzały, już się nie pozbędziemy. Lemkin jest postacią wielkiego formatu, choć praktycznie nieznaną szerszej publiczności – jawi się nam jako oświe-cony teoretyk, reprezentant najlepszej humanistycznej tradycji Europy, a jednocześnie archetyp wizjonera, któ-rego dorobek w jego epoce pozostaje nieznany, niedoce-niany lub marginalizowany. Wrażliwość Lemkina pozwoliła mu dostrzec i uchwycić atmosferę oraz szczególne cechy państw, które przemierzył w trakcie gorączkowej podróży do USA; jego poczucie humoru pobrzmiewa geniuszem Ryszarda Kapuścińskiego, Claudio Magrisa czy Tiziano Terzaniego, którym Lemkin dorównuje pod względem jakości opowieści i zdolności do analizowania ludzi. Jed-nocześnie Lemkin był dziwakiem, zwracającym uwagę osobliwym i surowym ubiorem, człowiekiem wycofa-nym, niemalże wyobcowanym, który spędził ostatnie lata w samotności i ubóstwie. W przypadku Lemkina dążenie do ideału i wreszcie jego osiągnięcie stało się sposobem na życie, i z tego też względu ta „nieistniejąca” postać stała się tak ważna w powszechnym dyskursie na temat świadomości obywatelskiej i sprawiedliwości. Ale pomimo swojego „nieistnienia”, Rafał Lemkin jest posta-cią konieczną. Jego dziedzictwo to postulat wspólnej ojczyzny całej ludzkości, na której ciąży odpowiedzial-ność zapobieżenia kolejnym aktom ludobójstwa, które mogą czekać za horyzontem. Lemkin zobowiązuje nas do pogłębiania znajomości historii – wiedza ta jest niezbędna dla zrozumienia licznych zobowiązań, jakie nakładają na nas etyka i sprawiedliwość, a którym musimy podołać, by nigdy nie powtórzyło się to, czemu nasi przodkowie – a ostatnio, niestety, także ludzie nam współcześni (któ-rzy zawiedli w Kambodży, Gwatemali, Iraku, Rwandzie, Darfurze, Srebrenicy, Syrii i innych miejscach) – nie mogli lub nie wiedzieli jak zapobiec. Odkrycie autobiografii Lem-kina dla czytelników hiszpańskojęzycznych poszerzyło horyzonty wielu osób i zarazem zmusiło je do refleksji, dlaczego w naszych miastach nie ma ulic, alei, parków czy bibliotek, które nosiłyby imię Lemkina w uznaniu jego zasług. Być może w historii XX wieku Rafał Lemkin jest właśnie tym „koniecznym nieistniejącym” człowiekiem.

Rafał Lemkin’s concept of legal protection for human groups was first presented in Madrid in the year 1933; today, we are part of the revolution which it initiated. There can be no doubt that human rights are here to stay, however some would view them as an inconvenience.Lemkin appears to us as a colossus, albeit one virtually unknown to the general public – as an enlightened theorist in the best European humanist tradition and, tragically, as the archetypal visionary who has been misunder-stood and unappreciated, and marginalized over time.His sensitivity allowed him to discover and capture the ambience and quintessence of the countries through which he passed on his frenzied journey to the United States, while his sense of humor is reminiscent of the bril-liance of Ryszard Kapuściński, Claudio Magris or Tiziano Terzani; certainly, he equaled the quality of their travel stories and their genuine capacity to analyze people.But Lemkin was also an awkward man, somewhat odd and characteristically austere in dress. He was fre-quently withdrawn and aloof, almost to the point of appearing alienated, and indeed lived the last years of his life alone and in poverty. For Lemkin, working towards the achievement of his ideal became a way of life, and this is exactly why his person – perforce “non-existent” – has come to figure so importantly in the common discourse on civic awareness and justice.And yet, in spite of his “non-existence”, Rafał Lemkin is a most necessary figure. Through his legacy he stands in strongest support of mankind’s common homeland, under-scoring our joint responsibility to prevent any recurrence of genocide – the scourge which threatens to cloud our future horizon. Indeed, he demands of us that we study the history of our kind, for this knowledge will essentially help us to understand the broad range of ethical and justi-cial commitments which we must all undertake and meet in order to ensure that that which neither our ancestors nor, more recently and so tragically, our contemporar-ies (who failed abjectly in Cambodia, Guatemala, Iraq, Rwanda, Darfur, Srebrenica, and Syria) could or knew how to prevent from happening, will never be repeated.In the Spanish-speaking world, the discovery of Rafał Lemkin’s biography has opened the minds of many readers, leading them to wonder why there are no streets, no avenues, parks or libraries in our towns and cities honoring the legacy of this unique man. It may well be that in the history of the 20th century Rafał Lemkin is that “necessary non-existent” person.

108 109

Hanna Kuczyńska

Hanna Kuczyńska, dr. hab. od 2015 roku, profesor nadzwyczajny w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk (w Instytu-cie od 2004 roku). Asystent sędziego w Izbie Karnej Sądu Najwyższego (od 2005 roku). Autorka trzech monografii poświęconych międzynarodowemu postę-powaniu karnemu: The Accusation Model before the International Criminal Court (2015), Model oskar­żenia przed Międzynarodo­wym Trybunałem Karnym (2014) oraz Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej (2008), a także licznych artykułów poświęconych temu zagadnieniu oraz polskiemu prawu proce-sowemu i materialnemu.

Ściganie ludobójstwa przez Międzynarodowy Trybunał Karny

Prosecuting Genocide before the International Criminal Court

Hanna Kuczyńska, dr hab. since 2015, Professor at the Institute of Law Studies of the Polish Academy of Sciences (in the Institute from 2004). Judge’s Assis-tant at the Criminal Cham-ber of the Polish Supreme Court (from 2005). Author of three monographs on international criminal pro-cedure: The Accusation Model before the Inter­national Criminal Court (2015), Model oskarżenia przed Międzynaro­dowym Trybunałem Karnym (2014), Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej (2008), and a significant number of articles relating to this field and to Polish proce-dural and material law.

In the present time there is a universal court competent to prosecute and judge persons responsible for most seri-ous crimes of international law committed in the form of genocide – the International Criminal Court (Icc). Accord-ing to the Rome Statute of the Icc, Article 6, “genocide” means only most serious acts against human life commit-ted with intent to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial or religious group. Thus, only acts fulfilling the definition of genocide as set in the Rome Statute can be persecuted as such. Moreover, this can happen only according to the conditions set up in the Statute and after satisfying certain premises of admissibility of a case (such as complementarity of jurisdiction or nationality of the perpetrator or the place where the crime was committed). However, although there is a legal basis to prosecute such persons, only in one case the Icc Prosecutor opened an investigation in the case of alleged genocide – in the frames of situation in Darfur, Sudan, in 2005, against the president of Sudan Omar Al-Bashir. There can be two conclusions: either there are no current accidents that can be per-ceived as genocide or the definition as used in the Rome Statute makes it very difficult to prosecute and prove committing such crimes. The third answer may be that there are such cases but are outside the Icc jurisdiction.

Istnieje obecnie uniwersalny Trybunał, w którego kompe-tencji leży ściganie i sądzenie osób, które dopuściły się jednej z najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodo-wej, czyli ludobójstwa – jest to Międzynarodowy Trybunał Karny (MtK). Zgodnie z art. 6 Rzymskiego Statutu MtK „ludo-bójstwo” oznacza najpoważniejsze czyny przeciwko życiu ludzkiemu dokonane z zamiarem zniszczenia w całości lub części grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej. W związku z powyższym jedynie te czyny, które wyczer-pują definicję ludobójstwa podaną w Statucie Rzymskim, mogą być ścigane jako zbrodnia ludobójstwa przez ten Trybunał. Ponadto może to nastąpić wyłącznie po speł-nieniu przesłanek jurysdykcji Trybunału i dopuszczalności prowadzenia sprawy, zawartych w Statucie i po spełnieniu określonych wymogów (dotyczących np. komplemen-tarności w stosunku do krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości lub narodowości sprawcy czy miejsca popełnienia czynu). Jednak mimo, że istnieje podstawa prawna ścigania takich osób, tylko w jednym przypadku prokurator MtK otworzył śledztwo w sprawie domniema-nego ludobójstwa – w odniesieniu do sytuacji w Darfurze w Sudanie z 2005 roku, w sprawie przeciwko prezydentowi Sudanu Omarowi Al-Bashirowi. Można z tego wysnuć dwa wnioski: albo nie ma obecnie zdarzeń, które można by uznać za ludobójstwo, albo ściganie i udowodnienie popełnienia takich zbrodni jest bardzo utrudnione ze względu na kształt definicji ludobójstwa zapisanej w Sta-tucie Rzymskim. Istnieje jeszcze trzecia opcja – takie przy-padki występują, lecz znajdują się poza jurysdykcją MtK.

110 111

Karolina Wierczyńska

Karolina Wierczyńska, dr. hab., profesor w Insty-tucie Nauk Prawnych PAN, sekretarz redakcji „Polish Yearbook of International Law”, redaktorka bloga poświęconego prawu międzynarodowemu (przegladpm.blogspot.com). Jej zainteresowa-nia naukowe skupiają się wokół międzynarodowego prawa karnego, praw człowieka i odpowiedzial-ności międzynarodowej.

Ludobójstwo w orzecznictwie międzynarodowych trybunałów. Perspektywy na przyszłość

Genocide in the Jurisdiction of International Criminal Tribunals. Prospects for the Future

Karolina Wierczyńska (dr. hab.), an Associate Professor at the Institute of Law Studies of the Polish Academy of Sciences, is the Managing Editor of the Polish Yearbook of International Law and the Editor of a blog devoted to questions of international law (przegladpm.blogspot.com). Her professional interests are focused on international criminal law, human rights, and inter-national responsibility.

Definition of genocide was formulated in the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Geno-cide which was adopted by the international community in 1948. On normative grounds, the definition was not subject to modifications. Furthermore, the definition was used in the statutes of the ad hoc international criminal tribunals which analyzed and interpreted the crime and specifically defined crucial elements of the crime of genocide, in particular the definition of the group and intent or target of this crime, making it a living instrument of international criminal law. Today the definition of genocide is regarded as a triumph of human rights law in the world of cultural and political diversity, and jurisdiction of ad hoc tribunals is the point of reference for other trials before other international courts. It is however worth considering whether the oper-ating system for genocide, system of international criminal justice, is effective, or maybe in the context of the growth of hate speech and horrible atrocities in Darfur, Syria or Yemen, the system is inadequate and needs improvement?

Definicję ludobójstwa sformułowano w Konwencji dotyczącej zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, którą społeczność międzynarodowa przyjęła w 1948 roku. Definicja od chwili jej przyjęcia nie podlegała normatywnym zmianom. Ponadto stanowiła ona pod-stawę jurysdykcji przedmiotowej trybunałów karnych ad hoc, które analizowały jej elementy i interpretowały ją, definiując poszczególne elementy ludobójstwa, takie jak grupa czy cel popełniania zbrodni, oraz czyniąc z definicji żyjący instrument międzynarodowego prawa karnego. Dziś uważa się tę definicję za triumf praw czło-wieka w świecie różnorodności politycznej i kulturowej, a dorobek trybunałów ad hoc jako punkt odniesienia dla innych procesów przed międzynarodowymi sądami. Warto jednak rozważyć, czy system międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości, w zakresie którego osądzamy zbrodnię ludobójstwa, jest efektywny, czy może bardziej adekwatny jest wniosek, że w kontekście nasilenia mowy nienawiści oraz zbrodni popełnianych w Darfurze, Syrii czy Jemenie system powinno się oceniać krytycznie, wskazując jednocześnie na potrzebę jego reformy?

Nie chodzi tu o zapobieżenie odosobnionym, bezsensownym aktom okrucieństwa, nawet na wielką skalę, jak te popełnione w Belgii i Francji w 1914 roku. Hitler zamierza zmienić na tysiąc lat – czyli na zawsze – całą strukturę ludnościową Europy. Niektóre narody i rasy całkiem znikną albo zostaną trwale okaleczone. Nawet w przypadku swojej klęski Niemcy planują, że pozostałe narody będą potrzebowały ich, żeby przetrwać. Niemcy próbują pokonać i zniszczyć nie rządy, lecz ludy. Wiedzą, że jeśli ludzie zostaną zgładzeni, nie będzie rządów, a jeśli część przeżyje, rządy będą tak słabe, że Niemcy nie będą musieli się ich obawiać. Jeżeli nazistowski plan się powiedzie, będziecie mogli spisać Europę na straty w przyszłym planowaniu polityki czy stosunków z resztą świata.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 175.

It is not a problem of preventing isolated and wanton atrocities even on a large scale, as occurred in Belgium or France in 1914. Hitler intends to change the whole population structure of Europe for a thousand years—which means virtually forever. Certain nations and races will disappear completely or be crippled indefinitely. Even in the case of German defeat, the Germans have it planned that these remaining nations will have to lean on Germany to stay alive. The Germans are trying to defeat and destroy not governments, but peoples. They know that if a people is destroyed, there will be no governments or, with partial destruction, such weak governments that Germany will not have to fear them. If this Nazi plan succeeds in Europe, you might as well write Europe off for future planning or policy consideration in your relations with the rest of the world.

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 109.

114 115

W ogromnej sali paliło się wiele świateł. Galerie były pełne, delegaci wyglądali uroczyście, jakby promieniał od nich blask. Większość uśmiechała się do mnie. John Foster Dulles powiedział mi dość rzeczowo, że wniosłem istotny wkład do prawa międzynarodowego. Robert Schuman, minister spraw zagranicznych Francji, podziękował mi za moją pracę i zapewnił, że się cieszy, iż to doniosłe wydarzenie ma miejsce we Francji. Sir Zafarullah Khan stwierdził, że nowy akt prawny powinien zostać nazwany konwencją Lemkina. Potem dr Evatt poddał rezolucję pod głosowanie. Ktoś wystąpił z wnioskiem o głosowanie imienne. Pierwsze głosowały Indie. Po ich „tak” powtórzono „tak” niezliczoną liczbę razy. Nikt nie głosował przeciw.

nieoficjalny. autobiografia rafała lemkina poD reD. Donny-lee frieze, instytut pilecKiego, warszawa 2018, s. 272.

There were many lights in the large hall. The galleries were full, and the delegates appeared to have a solemn radiating look. Most of them had a good smile for me. John Foster Dulles told me in a somewhat businesslike manner that I had made a great contribution to international law. The minister of foreign affairs of France, Robert Schuman, thanked me for my work and said he was glad that this great event took place in France. Sir Zafarullah Khan said this new law should be called the Lemkin Convention, and then Dr. Evatt put the resolution on the Genocide Convention to a vote. Somebody requested a roll call. The first to vote was India. After her ‘‘yes,’’ there was an endless number of ‘‘yeses.’’ Nobody voted against.

totally unofficial. the autobiography of raphael lemkin, ed. donna-lee frieze, yale university press, new haven & london 2013, p. 177.

ORGANIZAtOR | ORGANIZeR

PARtNeR

reDaKtor prowaDzący managing eDitorEryk HabowskireDaKcJa i KoreKta eDiting anD proofreaDingJoanna Adamczyk, Marta Wilińskatłumaczenie translationAleksandra Arumińska, Julia Niedzielko, Maciej Zakrzewskiasystent proJeKtu proJect assistantMonika GiemełaproJeKt graficzny, sKłaD i łamanie graphic Design, typesetting anD page maKeupBeata Dejnarowicz

Copyright © by Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, 2018

Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiegoul. Foksal 1700-372 Warszawa

instytutpileckiego.pl

zDJęcia wyKorzystane w publiKacJi pochoDzą z:photographs useD in the publication come from:s. 2 – fot. Hans Knopf, „Collier’s Weekly”, 03.03.1951; s. 10–11 – American Jewish Historical Society; s. 24–25 – New York Public Library; s. 34–35 – UN Photo/Marvin Bolotsky; s. 49 – New York Public Library; s. 72–73 – UN Photo/Marvin Bolotsky; s. 85 – United States Holocaust Museum, courtesy of Jack L. Bloom; s. 105 – UN Photo;s. 112 – Narodowe Archiwum Cyfrowe; s. 114 – UN Audiovisual Library.

Finansowanie w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Szlakami Polski Niepodległej” w latach 2018-2023, nr projektu 01SPN1705318, kwota finansowania 985.110,00 zł.

The publication was co-financed under the Ministry of Science and Higher Education’s “Szlakami Polski Niepodległej” Program for the years 2018–2023, project no. 01SPN1705318, amount of funding: 985,110 PLN.