„Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego” nr 19

Nr XIX

2015

STUDIA EKONOMICZNE

REGIONU ŁÓDZKIEGO

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNEODDZIAŁ W ŁODZI

WYDAWCA

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE ODDZIAŁ W ŁODZI

RADA PROGRAMOWA:Małgorzata Burchard-Dziubińska – przewodnicząca, Jan Gajda, Jerzy Gajdka, Bogdan Gregor, Tadeusz Janusz, Stefan Krajewski, Eugeniusz Kwiatkowski, Stefan Lachiewicz, Lucyna Lewandowska, Zdeněk Mikoláš, Jacek Otto, Bogdan Piasecki, Tatyana Polajeva, Stanisław Rudolf, Edward Stawasz, Daniel Stos, Janina Witkowska, Zofia Wysokińska

REDAKCJA:REDAKTOR NACZELNY: Marek MatejunREDAKTORZY TEMATYCZNI: Joanna Fila, Witold Kasperkiewicz, Janusz Kornecki, Franciszek Sitkiewicz, Adam Sadowski, Katarzyna SkorupińskaREDAKTOR JĘZYKOWY: Mateusz PoradeckiREDAKTOR STATYSTYCZNY: Justyna WiktorowiczSEKRETARZ: Anna Piliszek

Wersja papierowa stanowi wersję referencyjną czasopisma

© Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Łodzi, Łódź 2015

ISSN 1897-7480

Adres Redakcji: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Łodzi90-608 Łódź, ul. Wólczańska 51 | tel/fax 42 632 44 20e-mail: [email protected] | www.serl.pte.lodz.pl

Druk i oprawa:Drukarnia i Wydawnictwo Piktor S.C. Dariusz Szlaski, Piotr Sobczakul. Tomaszowska 27, 93-231 Łódź

Wydanie I.

SPIS TREŚCI

Od Redakcji 5

Część 1.Role i zadania organizacji publicznych we współczesnej gospodarce

Kamil Borowski: Rola państwa w gospodarce w kontekście niedoskonałości rynku i kryzysu finansowego 9

Sylwia Kobza: Zmiany w funkcjonowaniu uniwersytetów – koncepcje i współczesne wyzwania 19

Jan Kaźmierski: Finansowanie rozwoju struktur klastrowych – przykład regionu łódzkiego 37

Ewelina Stasiak: Wybory samorządowe w latach 2002-2014 w powiecie sieradzkim – wyniki badań wstępnych 49

Część 2.Aktualne kierunki rozwoju relacji międzyorganizacyjnych

Bogdan Czapiga: Struktury klastrowe w korytarzu łódzko-warszawskim 63

Joanna Piorunowska-Kokoszko: Grupy zakupowe i formy ich organizacji na przykładzie firm województwa łódzkiego 75

Maria Gruszczyńska: Tworzenie relacji partnerskich poprzez współdziałanie 87

Remigiusz Kozłowski, Radosław Gajewski, Klaudia Pilichowska: Analiza stosunków pomiędzy związkami zawodowymi a pracodawcami w branży transportowej 99

Joanna Piorunowska-Kokoszko, Bartosz Romaniszyn: Wpływ grup zakupo-wych na efektywność operacyjną przedsiębiorstwa na przykładzie Komandor Łódź S.A. 111

Od redakcji

Przekazujemy Państwu XIX numer czasopisma „Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego”. Tym razem proponujemy zestaw 9 oryginalnych artykułów naukowych, które zostały podzielone na 2 wyodrębnione tematycznie części.

Pierwszą część poświęcono rozważaniom na temat ról i zadań organizacji publicznych we współczesnej gospodarce. Przedstawiono tu cztery opracowania, z których pierwsze dotyczy charakterystyki funkcji państwa i sposobów realizacji zadań publicznych w kontekście niedoskonałości rynku, kryzysu finansowego oraz postępujących procesów globalizacji. W kolejnym artykule zgłoszono propozycje w zakresie zmian w zarządzaniu szkolnictwem wyższym wraz ze wskazaniem elementów nowych metod i koncepcji zarządzania implementowanych w polskich uczelniach. Następnie omówiono warunki, typy i metody finansowania struktur klastrowych z uwzględnieniem roli administracji publicznej w tym zakresie. W ostatnim opracowaniu dokonano natomiast analizy i oceny wyników wyborów samorządowych w latach 2002-2014 w powiecie sieradzkim z punktu widzenia zakresu i czynników zmian w organach władzy wykonawczej.

W drugiej części zaprezentowano pięć artykułów, które dotyczą aktualnych kierunków rozwoju relacji międzyorganizacyjnych w kontekście postępującej dynamiki i złożoności otoczenia gospodarczego. W pierwszym opracowaniu przedstawiono struktury klastrowe jako formę współpracy przedsiębiorstw występującą w korytarzu łódzko-warszawskim. W kolejnym artykule omówiono koncepcję współdziałania w ramach grup zakupowych pozwalającą m.in. na obniżkę kosztów i wzrost efektywności operacyjnej. Następnie zaprezentowano podstawowe zasady oraz główne czynniki budowania międzyorganizacyjnych relacji partnerskim poprzez współdziałanie przedsiębiorstw z ich otoczeniem rynkowym. W ostatnich artykułach przedstawiono uwarunkowania przebiegu współpracy pomiędzy związkami zawodowymi a pracodawcami na przykładzie doświadczeń polskich i zagranicznych, a następnie określono i zweryfikowano empirycznie specyfikę oraz zakres korzyści możliwych do osiągnięcia poprzez przyłączanie się przedsiębiorstw do grup zakupowych.

Liczymy, iż dobór artykułów z tego numeru znajdzie uznanie zarówno wśród pracowników naukowych i studentów kierunków ekonomicznych, jak również w gronie przedsiębiorców i przedstawicieli organizacji publicznych zajmujących się problematyką ekonomii, zarządzania i finansów. Jednocześnie serdecznie zapraszamy Państwa do zgłaszania do publikacji w czasopiśmie „Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego” własnych opracowań naukowych. Wszelkie informacje dotyczące warunków publikacji, w tym formularz zgłoszenia i szablon edytorski artykułu, znajdują się na stronie internetowej czasopisma: www.serl.pte.lodz.pl.

Marek MatejunPolskie Towarzystwo Ekonomiczne

Oddział w Łodzi

Część 1.

Role i zadania organizacji publicznych

we współczesnej gospodarce

9

ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE W KONTEKŚCIE NIEDOSKONAŁOŚCI RYNKU

I KRYZYSU FINANSOWEGO

Kamil BorowskiKatedra Zarządzania Miastem i Regionem, Wydział Zarządzania,

Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie roli państwa w gospodarce w kontekście niedoskonałości rynku i kryzysu finansowego. W pracy dokonano charakterystyki funkcji państwa i sposobu realizacji zadań publicznych. Zwrócono uwagę na konieczność uporządkowania spraw związanych z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej. Analiza teoretycznej roli państwa w gospodarce pozwala wyznaczyć kierunek podejmowania działań w warunkach niedoskonałości rynku i kryzysu finansowego. Wskazano również wyzwania, jakie niesie z sobą globalizacja. Zmiany, które obserwujemy w gospodarce mają wpływ na wspólny rynek i decydują o sytuacji makroekonomicznej. Kryzys finansowy zwiększył aktywność państwa oraz instytucji nadzorczych i kontrolnych w celu minimalizacji ryzyka na rynku.

Słowa kluczowe: rola państwa; interwencjonizm; rynek finansowy; kryzys finansowy.

1. Wprowadzenie

Państwo odgrywa istotną rolę w procesie funkcjonowania gospodarki i kształtowania mechanizmu rynkowego. Ekonomiczna rola państwa jest jednym z podstawowych zagadnień w ekonomii. Aktywność rządu bardzo często wywołuje kontrowersje i stawia pytanie o zakres funkcjonowania i kompetencje administracji publicznej. Państwo posiada mechanizmy, za pomocą których może oddziaływać na procesy gospodarcze. Polityka pieniężna, instrumenty fiskalne, regulowanie cen i dochodów to wybrane atrybuty przysługujące sferze publicznej reprezentowanej przez rząd. Nasilone dyskusje wokół roli państwa i rynku są szczególnie widoczne w kontekście kryzysu finansowego.

W teorii ekonomii dominują dwa główne nurty: liberalny i interwencjonistyczny. Pierwszy z nich, bardzo popularny również współcześnie, przedstawiany przez klasyków, opowiada się za ograniczeniem roli państwa w gospodarce do niezbędnego minimum. Liberalizm gloryfikuje wolność jednostki i niezawodność mechanizmu rynkowego. Zdaniem A. Smitha państwo powinno spełniać trzy obowiązki: ochronę społeczeństwa, przestrzeganie wymiaru sprawiedliwości i ustanowienie oraz utrzymanie urządzeń i instytucji publicznych [Smith 1954, s. 395].

„Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego”, nr 19/2015 | ISSN 1897-7480 | www.serl.pte.lodz.pl

10

Z kolei koncepcja interwencjonizmu podkreśla konieczność ingerencji państwa w procesy gospodarcze. Przedstawicielem tego podejścia był J.M. Keynes. Sytuacja gospodarcza po wielkim kryzysie miała wpływ na poziom funkcjonowania obywateli. Uznano, że głównym problemem gospodarczym stał się niewystarczający popyt zagregowany [Skidelsky 2009, s. 139]. W opozycji do wizji gospodarki i aktywnego państwa jest ekonomia podaży. Odrzuca podstawowe założenia keynesizmu. Zwraca uwagę na podaż i produkcję. Postuluje także zmniejszenie roli państwa w gospodarce. Z kolei nowa ekonomia klasyczna opowiada się za równoważącą siłą rynków, podaży i popytu, a także znikomego problemu bezrobocia. Rozpatruje zagadnienia ekonomiczne w długookresowej perspektywie. Inne podejście prezentuje nowa szkoła austriacka. Postuluje postrzeganie rzeczywistości społecznej i gospodarczej poprzez pryzmat konkretnych osób, działań wskazanych ludzi i subiektywnych odczuć [J. H. de Soto, s. 45-68]. Zupełnie inne czynniki rozważa nowa szkoła keynesowska. Nacisk kładzie na badanie cen i płac, które według przedstawicieli tego nurtu dopasowują się powoli. Proces ten prowadzi ostatecznie do przywrócenia równowagi ekonomicznej.

Celem opracowania jest pokreślenie i wskazanie konieczności aktywnej roli państwa we współczesnej gospodarce i świecie. Postępujący proces globalizacji sprawia, że państwo powinno stosować adekwatne do potrzeb instrumenty, aby sprawować nadzór nad procesami gospodarczymi.

2. Pojęcie i funkcje państwa

Państwo rozumiemy jako: „złożoną, zróżnicowaną wewnętrznie, wieloszczeblową strukturę administracyjną społeczeństwa, zamieszkującego określone terytorium, dysponującą władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą” [Milewski, Kwiatkowski 2005, s. 211-212]. Fundamentalnym celem państwa jest działanie na rzecz obywateli i społeczeństwa. Samuelson i Nordhaus wyróżniają trzy funkcje państwa związane z zapewnieniem [Samuelson, Nordhaus 1996, s. 88]:

efektywności całej gospodarki przy niesprawności rynkowego mechanizmu 1. alokacji zasobów;sprawiedliwości (równości) przy nadmiernej dysproporcji dochodów;2. stabilności gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu.3.

Należy podkreślić, że istnieje silny związek między instytucją państwa (władzami), a finansami publicznymi. Można zauważyć, że funkcje finansów publicznych utożsamiane są z funkcjami państwa i dotyczą [Owsiak 2005, s. 67]:

funkcji alokacyjnej;• funkcji redystrybucyjnej;• funkcji stabilizacyjnej.•

Ponadto warto również podkreślić znaczenie sfery publicznej tworzącej ład instytucjonalny i prawny. Jest to proces ciągły polegający na określeniu trwałych,


11

stabilnych i sprawnych zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Państwo ustanawia zasady funkcjonowania instytucji obsługujących rynek. Czuwa nad systemem obiegu informacji ekonomicznej, jak również może podejmować działania w celu zwalczania struktur i praktyk monopolistycznych czy np. przeciwdziałając spekulacjom rynkowym.

Funkcja alokacyjna polega na ingerencji państwa dotyczącej rozdziału i gospodarowania środkami lub dobrami publicznymi. Celem tych działań jest uzyskanie struktury produkcji lub innych wielkości ekonomicznych, które odbiegają od tych, które tworzy mechanizm rynkowy, jednocześnie jednak uważanych za społecznie pożądane [Milewski, Kwiatkowski 2005, s. 212]. Państwo jest odpowiedzialne za dostarczanie określonej podaży dóbr publicznych. Ma możliwość przyznawania dotacji, kształtowania wielkości i wysokości podatku, stymulowania rozwoju społeczno-gospodarczego.

Z kolei funkcja stabilizacyjna związana jest z łagodzeniem skutków trudności pojawiających się w gospodarce. Państwo podejmuje działania stabilizujące gospodarkę poprzez m.in. utrzymywanie wzrostu gospodarczego, ograniczanie inflacji i bezrobocia, zmniejszania wahań koniunkturalnych, kształtowanie systemu podatkowego.

S. Owsiak charakteryzując sens i znaczenie funkcji stabilizacyjnej stwierdza, że [Owsiak 2005, s. 73]:

instrumenty polityki fiskalnej nie są jedynymi, które państwo może • stosować do stabilizowania gospodarki; możliwe jest także używanie instrumentów polityki monetarnej;w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. zaobserwowano • nieskuteczność instrumentów polityki fiskalnej w stabilizowaniu gospodarki;między fiskalistami a monetarystami toczy się ostry spór naukowy • i ideologiczny o zakres oraz kształt polityki fiskalnej państwa.

Warto jednak podkreślić, że w praktyce konieczne jest spojrzenie pragmatyczne na sytuację występującą na rynku. Procesy gospodarcze wymagają bieżących analiz i stosowania adekwatnych działań do sytuacji występującej na rynku. Państwo powinno uwzględniać pozytywne i negatywne skutki wykorzystywania instrumentów finansowych.

Redystrybucyjna funkcja państwa polega przede wszystkim na niwelowaniu różnic, dużych dysproporcji dochodowych i majątkowych. Gospodarka rynkowa prowadzi do nierówności dochodowych pomiędzy ludźmi, co przekłada się na sytuację majątkową. Jednostki bardziej przedsiębiorcze i sprawne uzyskują lepszą sytuację finansową. Państwo podejmując wysiłek związany z redystrybucją dóbr, najczęściej zwiększa wydatki budżetowe. Proces redystrybucji dochodów dotyczy podstaw gospodarki kraju oraz elementarnych interesów, potrzeb społeczeństwa.


12

3. Istota i potrzeba porządku w gospodarce rynkowej

Porządek oznacza istnienie reguł, zasad, które wyznaczają ramy zachowań społeczno –gospodarczych. W polityce gospodarczej ustala się ogólne normy prawne i sposób prowadzenia działalności, lecz nie dąży się do kształtowania konkretnych zdarzeń i wyników. Reguły i regulacje tworzą warunki i ramy dla funkcjonowania gospodarki [Hockuba 1995, s. 15]. Uporządkowanie systemu prawno-ekonomicznego gwarantuje podmiotom gospodarczym stabilne warunki działania. Koordynacja działań wymaga współpracy osób i instytucji, aby wypracować spójny i skuteczny system rynkowy. Zdaniem T. Kaczmarka: „porządek oznacza celowe i całościowe powiązanie samodzielnych części i elementów w określone struktury, organizacje lub jednostki instytucjonalne” [Kaczmarek 2004, s. 46].

W krajach wysoko rozwiniętych opartych o kapitalistyczną gospodarkę rynkową, państwo odgrywa poważną rolę. Fakt ten jest jednak bardzo często przemilczany i nieakcentowany, ze względu na dominującą retorykę liberalną. Społeczne konsekwencje swobody rynkowej sprawiają, że państwo jest strażnikiem niwelowania różnic i coraz bardziej pogłębiających się dysproporcji pomiędzy ludźmi.

Zdaniem Z. Sadowskiego można wskazać pięć czynników, które wskazują na potrzebę działania państwa [Sadowski 2005, s. 409]:

negatywne społeczne konsekwencje swobody rynkowej;• cykliczne wahania koniunktury;• problem krajów niżej rozwiniętych;• przejście do cywilizacji informacyjnej;• pojawienie się zagrożeń dla przyszłości świata. •

Zrozumienie potrzeby korygowania systemu podziału rynkowego jest istotną sprawą zwłaszcza w kontekście zdarzeń, które obserwujemy w XXI w. Warto również podkreślić, że poziom wydatków w dużym stopniu jest uzależniony od czynników politycznych oraz presji i potrzeb zgłaszanych przez obywateli. Przeznaczanie środków finansowych na zaspokajanie oczekiwań społeczeństwa niestety bardzo często bywa nieefektywne i nie uwzględnia długookresowej perspektywy. Ponadto są zadania i obowiązki stojące przed państwem, które wynikają z błędnych decyzji podjętych w przeszłości, a skutki tych przedsięwzięć są niekiedy nawet ponoszone przez kolejne pokolenia. W nowoczesnej i złożonej gospodarce rynkowej potrzeba przemyślanych analiz i ocen dotyczących tego, co państwo mogłoby usprawnić w ramach swoich uprawnień.

J. Stiglitz podkreślał, że transformacja gospodarki w stronę gospodarki rynkowej, nie oznacza odrzucenia państwa, lecz redefinicję jego roli [Stiglitz 2001, s. 49]. Kryzys gospodarczy i finansowy wymusił w ostatnich latach korektę polityki państwa. Dodatkowo postępujący proces globalizacji i zwiększania zależności podmiotowo-kapitałowych przedsiębiorstw wymaga stosowania bardziej spójnych działań ze strony państwa.

Warto zwrócić uwagę na to, że w gospodarce rynkowej powinien zachodzić związek między tym, co rynek jest w stanie sam zrobić, a tym co leży w gestii państwa. Z kolei zadaniem państwa w gospodarce rynkowej jest korygowanie błędów popełnionych przez rynek lub kompensowanie jego niedoskonałości,


13

a nie jego zastępowanie [Tanzi 2006, s. 13]. Rozwój innowacji i technologii oraz złożoność rynku, jak również system gospodarczy sprawiają, że państwo musi również zmienić swoje podejście do tych zjawisk. Funkcje nadzoru i regulacji są konieczne, aby zapobiegać nadużyciom i ograniczać nieuczciwe praktyki stosowane przez niektórych uczestników gospodarki kapitalistycznej.

W Polsce proces transformacji od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki kapitalistycznej spowodował zmianę modelu funkcjonowania państwa, ale również przyczynił się do szeregu zjawisk negatywnych. Przejście do gospodarki rynkowej wiązało się ze znacznymi kosztami społecznymi. Aktywność państwa w ograniczaniu skali tych negatywnych zjawisk jest pożądana i wskazana.

Przebudowa systemu społeczno-ekonomicznego jako formy organizacji życia społecznego wymaga wielu działań ze strony państwa i obywateli. Efekty uzyskane w tym zakresie dalekie są od oczekiwań społecznych [Giza 2004, s. 107]. Dlatego pomimo, że rynek prowadzi do racjonalizacji działalności gospodarczej, cały czas potrzebne jest działanie państwa jako regulatora i podmiotu odpowiedzialnego za łagodzenie i niwelowanie różnic dochodowych i sytuacji społeczno-gospodarczej obywateli.

4. Wyzwania związane z globalizacją gospodarki

Od kilkudziesięciu lat proces globalizacji postępuje stosunkowo szybko, co przekłada się na sferę gospodarczą, społeczną i polityczną. Integracja państw oraz ludzi na świecie wynika ze znoszenia barier w przepływie kapitału, dóbr, usług i wiedzy. Złożoność zjawiska globalizacji i występujące międzynarodowe współzależności powodują, że państwo jako regulator rynku staje w obliczu nowych wyzwań i sposobów funkcjonowania gospodarki w XXI w. Ponadto rozwój technik komunikacyjnych i informacyjnych doprowadził do gwałtowanego wzrostu handlu i przyspieszył proces wymiany dóbr i usług.

Globalizację można określić jako proces coraz bliższego, realnego scalania gospodarek narodowych, przejawiający się w dynamicznym wzroście obrotów handlowych, międzynarodowych przepływów kapitałowych i usługowych oraz rosnącej tendencji do traktowania całego świata jako rynku zbytu przez coraz to większą liczbę przedsiębiorstw [Budnikowski 2000, s. 17].

Gospodarka rynkowa w warunkach globalizacji stwarza jednocześnie szansę i zagrożenie dla państwa. Dynamiczne procesy gospodarcze wyprzedzają regulacje i normy opracowane przez sektor publiczny. Duże międzynarodowe korporacje i przedsiębiorstwa dysponują zasobami finansowymi, które wykorzystują, widząc sprzyjające okoliczności i nadarzające się szanse. Z racji skali działania największe z nich mogą stawiać warunki państwu, negocjować z nim swoje ewentualne plany . Ponadto w momencie gdy obciążenia fiskalne czy prawne okazują się niesprzyjające prowadzeniu działalności gospodarczej, przedsiębiorstwa są w stanie w stosunkowo szybkim czasie przenieść swoją działalność do innego kraju. Taka mobilność wymusza na państwu dodatkowe zadania i obowiązki.


14

Optymalizacja obciążeń publiczno-prawych podejmowana przez międzynarodowe korporacje sprawia, że następuje transfer dochodów za granicę do tzw. rajów podatkowych, niekiedy określanych też mianem oaz finansowych [Łysik 2009, s. 139]. Państwo, aby zapobiec temu procesowi dokonuje zmian struktury obciążeń fiskalnych nakładanych na przedsiębiorców, uelastycznia system i odpowiada na kreatywną księgowość stosowaną w coraz większym stopniu przez podmioty gospodarcze.

W procesie globalizacji produkcja i struktury finansowe poszczególnych krajów są coraz bardziej ze sobą powiązane poprzez rosnącą liczbę transakcji zawieranych poza granicami krajów.

Globalizacja jako zjawisko społeczno-ekonomiczne jest związana z nowymi szansami i wyzwaniami, a także z nowymi rodzajami ryzyka i zagrożeniami [Flejeterski, Wahl 2010, s. 11]. Proces ten nie jest traktowany jednoznacznie, podkreśla się bowiem, że zasadnicze znaczenie ma kwestia jej zwycięzców i przegranych. Globalizacja bowiem stwarza spore możliwości działania w sferze gospodarczej, jednak ze względu na skutki oddziaływania i decyzje międzynarodowe prowadzi np. do zmniejszenia liczby małych i średnich przedsiębiorstw lub ogranicza działalność pozostałych podmiotów. W dłuższej perspektywie globalizacja niesie ze sobą więcej korzyści niż strat. Nie mniej jednak należy zauważyć, że globalizacja budzi dużo emocji i kontrowersji, lecz jest to proces nieunikniony. Jak podkreśla W. Kołodko, globalizacja jest swoistą ekonomiczną i polityczną grą, w której ścierają się potężne interesy [Kołodko 2013, s. 125]. Tworzenie bogactwa na poziomie narodowym jest coraz bardziej uzależnione od podmiotów zewnętrznych innych państw. Globalizacja zmienia obraz świata i wymusza na państwach ciągłe regulacje w przepisach prawa i normach postępowania.

Dynamika i niepewność to wzajemnie powiązane cechy, które charakteryzują gospodarkę wolnorynkową. Ład ekonomiczny początku XXI wieku niesie ze sobą wiele możliwości, ale też zagrożeń. Szczególnie jest to widoczne wśród państw ściśle zintegrowanych z gospodarką światową.

Pod koniec ubiegłego stulecia procesy globalizacji nabrały szczególnego tempa m.in. dzięki rewolucji informatyczno-komunikacyjnej (powstanie sieci Internet), deregulacji gospodarczej i liberalizacji przepływów finansowych [Liberska 2002, s. 17]. Globalna gospodarka oparta na wiedzy w sposób szczególny wykorzystuje informacje jako kluczowy czynnik, bardzo często przesądzający o sukcesie przedsiębiorstwa. Pozwala na podejmowanie trafnych decyzji, rzetelną analizę sytuacji obecnej oraz możliwe do zaistnienia sytuacje w przyszłości.

5. Rola państwa a kryzys finansowy

W warunkach globalizacji kryzys finansowy w szybkim stopniu może objąć kolejne państwa, a nawet stać się zarzewiem wielkiego kryzysu gospodarczego. Polityka państwa powinna dążyć do łagodzenia skutków negatywnych zjawisk dla gospodarki. Nadzór nad sektorem finansowym, tworzenie odpowiednich regulacji prawnych i standardów bezpieczeństwa, to odpowiedź na pojawiające się symptomy kryzysu. Słabość mechanizmu cenowego oraz zmiany zachodzące


15

w systemach gospodarczych mają wpływ na sytuację rynku. Jak słusznie zauważa J. Godłów-Legiędź, zamiast przeciwstawiać rynek i regulacje, i rozpatrywać odrębnie ułomności rynku i państwa, należy skupić się na dwóch problemach [Godłów-Legiędź 2011, s. 15]:

jak regulować transakcje, aby ceny dobrze pełniły funkcję informacyjną • i motywacyjną; jak regulować działalność gospodarczą w długofalowym interesie • ogólnym, unikając zagrożeń wynikających z dążenia do realizacji interesów krótkookresowych i pokusy nadużycia, które występują zarówno w świecie biznesu, jak i polityki.

Rozwój rynków finansowych na świecie wymusza zmiany w sposobie nadzoru i regulacji podmiotów publicznych. Niestety obecnie kryzys ujawnia, że dominacja celów krótkookresowych o charakterze ekonomicznym i politycznym przeważa nad racjonalnymi decyzjami rynkowymi. Dodatkowo narastające tendencje spekulacyjne wpływają na sposób postępowania uczestników rynku. Ponadto w ostatnich dziesięcioleciach obserwujemy wzrost udziału rynków finansowych we współczesnych gospodarkach.

Tabela 1. Rozwój rynków finansowych na świecie1990 2007 2008

PKB w bln $ 21,2 56,8 60,7

Aktywa finansowe w bln $ 48 194 178

Aktywa finansowe jako % PKB 227 343 293

Źródło: Global capital markets: Entering a new era, Mc Kinley Global Institute, 2009, s. 9.

Informacje zaprezentowane w tabeli wskazują na znaczące zwiększenie roli rynków finansowych we współczesnych gospodarkach. Wprowadzenie do obrotu pochodnych instrumentów finansowych i stosowanie na masową skalę dźwigi finansowej sprawiło, że aktywa finansowe zdecydowanie wzrosły w ostatnich dziesięcioleciach. Rynki finansowe tracą znaczenie jako dostarczyciele kapitału lub podmioty pozwalające na dokonywanie transakcji, wynikających z jednej strony z oszczędzania, a z drugiej z inwestowania.

W obrocie finansowym instrumenty pochodne odgrywają coraz większe znaczenie. Związane jest to z tworzeniem mechanizmów kreujących spekulacje i zwiększających kreację pieniądza. Pojawiają się też opinie, które świadczą o tym, że państwo, powstrzymując kryzys, w pewnym sensie promuje zarówno spekulację jak i przyczynia się do redystrybucji dochodów w sposób sprzeczny z wymogami sprawiedliwego i służącego rozwojowi podziału dochodów [Thornton 2004, s. 15].

Sekurytyzacja odegrała też istotną rolę jako czynnik związany z powstaniem kryzysu finansowego [Wieloch 2014, s. 24]. Emisja papierów wartościowych pod obecne lub przyszłe wierzytelności wpływa na kształt i strukturę funkcjonujących


16

instrumentów finansowych [Dębski 2007, s. 48]. Banki udzielając kredytów bardzo często także budowały instrumenty pochodne obligacji, których zabezpieczeniem były wierzytelności kredytobiorców. Takie działanie wiąże się z ryzykiem spłaty zadłużenia, zmniejszenia płynności finansowej i brakiem wzajemnego zaufania.

Kryzys finansowy ma wpływ na zmiany zachodzące w gospodarce realnej, Dotycz to m.in. tempa wzrostu PKB, poziomu bezrobocia, inflacji, handlu zagranicznego, a także deficytu budżetowego [Leśniewski 2015, s. 18]. Ponadto zwraca się uwagę także na fakt, że już od początku lat 80. XX w. występują zmiany strukturalne związane z nierównomiernym rozkładem dochodów i coraz większą dysproporcją wśród ludności [Young 2014, s. 20]. Warto również podkreślić, że banki centralne mają ważną do odegrania rolę, aby niwelować ewentualne konsekwencje wynikające z zaistniałej sytuacji finansowej oraz dbać o stabilność i koordynować działania z zakresu polityki monetarnej [Chen, Filardo, He, Zhu 2015, s. 23].

Znaczenie państwa w kontekście kryzysu finansowego jest ważne i sprawia, że sfera publiczna ma możliwość ograniczania ryzyka w sektorze finansowym poprzez odpowiednie regulacje i przepisy prawne.

Warto również podkreślić, że najważniejsze zmiany powinny dotyczyć [Marek, Wieczorek-Szymańska 2011, s. 234]:

regulacji systemu finansowego w skali ogólnoświatowej i krajowej;• powrót do koncepcji interwencjonizmu państwowego;• zapobiegania globalnej nierównowadze i nadmiernym podziałom na • rynku światowym.

6. Podsumowanie

Globalny wymiar kryzysu przekłada się na skalę i zakres oddziaływania na podmioty działające na rynku. Tylko wspólnymi siłami państwa mogą skutecznie zabiegać o łagodzenie zjawisk kryzysu i spowolnienia gospodarczego. Dodatkowo złożoność mechanizmów społeczno-gospodarczych, sprężenia zwrotne, relacje pomiędzy poszczególnym procesami, wahania cykliczne – to kwestie, które odgrywają znaczącą rolę w otoczeniu makroekonomicznym.

Kryzysy uzmysłowił, że nie ma sensu ucieczka od poglądów głoszonych przez J.M. Keynesa, który opowiadał się za silną obecnością państwa w gospodarce [Szymański 2009, s. 51]. Potrzeba wielu regulacji i instytucji, aby nadzorować system finansowy i starać się przezwyciężyć występujące zjawiska. Warto podejmować działania nad wypracowaniem nowego modelu partycypacji, który włączy społeczeństwo w proces współdecydowania o przyszłości sytuacji społeczno-gospodarczej państwa. Skomplikowana rzeczywistość wymaga tworzenia relacji i współodpowiedzialności za zaistniałą sytuację. Międzynarodowa współpraca gospodarcza i koordynacja wspólnych przedsięwzięć pozytywnie wpłynie na poprawę sytuacji w sektorze finansowym i pozwoli na przeprowadzenie niezbędnych reform.


17

THE ROLE OF THE STATE IN THE ECONOMY IN THE CONTEXT OF MARKET IMPERFECTIONS

AND FINANCIAL CRISIS

Abstract

The aim of this article is to present the role of the state in the economy in the context of market failures and financial crisis. The paper characteristics of the functions of the state and how to implement public tasks. Attention was drawn to the need to organize matters related to the functioning of a market economy. Analysis of the theoretical role of the state in the economy allows to determine the direction of action in conditions of market failures and financial crisis. It also identifies challenges posed by globalization. The changes we see in the economy are reflected in the common market and decide on the macroeconomic situation. The financial crisis has increased awareness of the state and institutions supervisory and control in order to minimize market risk.

Keywords: role of the state; interventionism; financial market; financial crisis.

BibliografiaBudnikowski A. (2000), Zagrożenia związane z globalizacją i możliwości ich pokonywania,

„Zeszyty Naukowe, Kolegium Gospodarki Światowej SGH”, nr 9.

Dębski W. (2007), Rynek finansowy i jego mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Godłów-Legiędź J. (2011), Funkcje państwa i rynku z perspektywy kryzysu finansowego, Acta Universitas Lodziensis, „Folia Oeconomica”, nr 248.

Financial Crisis, US Uncoventional Monetary Policy and International Spillovers, IMF Working Paper, by Chen Q., Filardo A., D. He D., Zhu F., April, 2015, International Monetary Fund, s. 23.

Flejterski S., Wahl P. (2010), Globalizacja – stare i nowe dylematy u progu drugiej dekady XXI wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 607, Współczesne Problemy Ekonomiczne”, nr 2.

Giza W. (2004), Rynek jako mechanizm alokacji zasobów a rynek jako forma organizacji życia społecznego. Rozważania o społeczno-ekonomicznych aspektach transformacji systemowej, Zeszyty Naukowe nr 2, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków.

Hockuba Z. (1995), Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle programu regulacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Kaczmarek T. (2004), Zasady porządku w gospodarce rynkowej. Rola państwa, Wydawnictwo Difin, Warszawa.

Kołodko G. (2013), Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa.

Leśniewski L. (2005), Gospodarka Danii, Finlandii i Szwecji a globalny kryzys finansowy, „Ekonomia Międzynarodowa”, nr 9.


18

Liberska B. (2002), Globalizacja. Mechanizmy i wyzywania, PWE, Warszawa.

Łysik A. (2009), Raje podatkowe jako szczególne miejsca unikania opodatkowania, „Studia i prace Kolegium Zarządzania i Finansów”, Zeszyt Naukowy 95, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.

Milewski R., Kwiatkowski E. (2005), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Owsiak S. (2005), Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Redefining the Role of the State. Joseph Stiglitz on building a ‘post-Washington consensus’. A n interview with introduction by Brian Snowdon , ,,World Economics’’ 2001, Vol. 2, No. 3

Tanzi V. (2006), Gospodarcza rola państwa w XXI wieku, „Materiały i Studia NBP”, zeszyt 204.

Thornton M. (2004), Who Predicted the Bubble, Who Predicted the Crash?, The Independent Review, nr 1.

Sadowski Z. (2005), Transformacja i rozwój. Wybór prac, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa.

Samuelson P. A., Nordhaus W. D. (1996), Ekonomia, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Skidelsky R. (2009), Keynes powrót mistrza, Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Smith A. (1954), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, Warszawa.

Szymański W. (2009), Kryzys globalny, pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa.

Soto de J. H. (2010), Szkoła austriacka. Ład rynkowy, wolna wymiana i przedsiębiorczość, Wydawnictwo Fijor Publishing.

Marek S., Wieczorek-Szymańska A. (2011), Przyczyny i przewidywane skutki kryzysu finansowego XXI wieku, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 21/2011.

Wieloch J. (2013), Kryzys finansowy XXI wieku jako kryzys zaufania do instytucji gospodarczych i politycznych, „Ekonomia Międzynarodowa”, nr 4.

Young B. (2014), Financial crisis: causes, policy responses, future challenges. Outcome of EU – funded resaearch, European Commission, s. 20.

19

ZMIANY W FUNKCJONOWANIU UNIWERSYTETÓW – KONCEPCJE I WSPÓŁCZESNE WYZWANIA

Sylwia Kobza Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Współczesne społeczeństwo informacyjne i gospodarka oparta na wiedzy wymagają odpowiednio zorganizowanego i nowoczesnego systemu edukacji na poziomie wyższym.

Zarządzanie szkolnictwem wyższym w XXI wieku jest trudnym zagadnieniem, ma bowiem stanowić połączenie misji akademickiej ze zdolnością zarządzania oraz umiejętnością zaadaptowania przez uczelnie zmian zachodzących w otoczeniu. Uniwersytety ewoluują zgodnie z kierunkiem trudnych i złożonych reform w obszarze edukacji z koniecznością rozliczania się z działań, lepszego wykorzystania zasobów oraz osiągania wyższej efektywności. Aby sprostać tym wyzwaniom, uczelnie poszukują dziś nowych metod zarządzania, tak by mogły stać się bardziej konkurencyjne na rynku edukacyjnym. Czynniki te wpływają istotnie na przyszły kształt i rolę uniwersytetu.

W niniejszym opracowaniu została porusza kwestia związana z kierunkiem zmian w zarządzaniu w szkolnictwie wyższym ze wskazaniem elementów nowych metod zarządzania na polskich uczelniach.

Celem artykułu (poprzez wskazanie możliwości i narzędzi zarządzania uczelniami) jest próba wykazania, że dokonujące się obecnie zmiany w funkcjonowaniu uniwersytetów m.in. dotyczące ich zarządzania mogą istotnie wpływać na osiąganie wyższej efektywności uczelni i ułatwiać jej adaptację do zmian zachodzących w otoczeniu a także konkluzja, że owo usprawnienie powinno stanowić również punkt zwrotny w kierunku modelu uniwersytetu równoważącego w przyszłości rozwój uczelni jako przedsiębiorczej instytucji oraz innowacyjnej wspólnoty akademickiej.

Słowa kluczowe: uniwersytet; zmiana; zarządzanie; koncepcje.

1. Wprowadzenie

Niniejszy artykuł odnosi się przede wszystkim do uniwersytetu – instytucji dziesięciowiekowej a zatem najtrwalej funkcjonującej spośród innych uczelni w obszarze nauki. W początkowej części artykułu wyjaśnione zostało pojęcie słowa uniwersytet wraz z przedstawieniem historycznego zarysu funkcjonowania uniwersytetów na przestrzeni wieków. W dalszej kolejności wskazano na dokonujące się stopniowo zmiany w funkcjonowaniu współczesnych uniwersytetów (w szczególności aspekt dotyczący zarządzania) wobec istniejących uwarunkowań. W pozostałej części opracowania, w syntetycznych


20

rozważaniach zasygnalizowane zostały najbardziej kluczowe problemy dotyczące zmian i nowych metod zarządzania w polskim szkolnictwie wyższym.

W pracy zastosowano metodę deskrypcyjno-analityczną, bazującą głównie na danych zastanych, eksplorowanych w trybie badań typu archiwalnego.

1.1. Uniwersytety na przestrzeni wieków –rys historyczny

Nazwa „uniwersytet” pochodzi od łacińskiego słowa „universitas”, pierwotnie oznaczającego wspólnotę zawodową osób nauczających i uczących się (universitas studiorum et studentium), pewnego rodzaju zrzeszenie, korporację, cech.

W okresie średniowiecza ta duchowa i intelektualna wspólnota studentów i wykładowców, posiadała szczególny status i szereg przywilejów, celem zaś jej było poznawanie i głoszenie prawdy (wiedzy) o świecie i człowieku. [Dziewulak 2013, s. 149]. Tutaj zrodziła się zasada autonomii uniwersyteckiej, powszechność ponadnarodowa, relacja mistrz – uczeń.

Mimo że niektóre uniwersytety europejskie sięgają swymi początkami do arabskich szkół lekarskich [Skubała-Tokarska 1972, s. 17], to w okresie średniowiecza stanowiły zupełnie nowy, oryginalny twór średniowiecznej scholastyki, wprowadzając nowy system nauczania, różny od szkolnictwa starożytnego, bizantyjskiego czy arabskiego.[Markowski 2003, s. 16-19].

Wraz z rozwojem ekonomicznym Europy począwszy od XI wieku funkcjonowały dwa środowiska naukowe reprezentowane przez: studium generale i universitas. W XIV wieku w powszechne użycie weszła nazwa universitas scientiarum (ogół nauk, wszechnica), w czasach nowożytnych termin ten odnosił się do określonej instytucji – uczelni wyższej. W XIII i XIV wieku uniwersytety istniały już niemal we wszystkich krajach Europy [Markowki, s. 71-131].

Ze względu na różne kierunki naukowe rozwijane na nowo tworzonych uniwersytetach oraz różne zasady organizacyjne, wyróżniono z czasem podział uczelni na ich poszczególne typy: studencki (uniwersytet boloński), profesorski (uniwersytet paryski), kolegialny (uniwersytety brytyjskie) czy mieszany (uniwersytet praski) [Wolaniuk 2010, s. 38].

Z upływem wieków uniwersytety średniowieczne ulegały różnym przemianom strukturalnym, dostosowując się do zmieniających się warunków społecznych. W czasie długiego bo przecież dziesięciowiekowego okresu kształtowały się ich tradycja, kultura oraz misja. Uniwersytety zyskiwały na znaczeniu tym bardziej, że przyśpieszały rozwój miast – ośrodków akademickich, poszerzały swoje oddziaływanie na społeczności lokalne, odgrywając coraz większą społeczną rolę. ,,W procesie rozwoju szkolnictwa wyższego w poszczególnych krajach, uczelnie różnicowały się zachowując jednakże wiele elementów tradycji uniwersytetu średniowiecznego. Należą do nich m.in. formy nauczania, które kształtowały się wraz z historią uniwersytetu” [Woźnicki 2008, s. 1].

Wielkie odrodzenie nauki, które nastąpiło po wiekach średnich, spowodowało, że tradycyjne uniwersytety zaczęły stopniowo zajmować nowe dyscypliny i nowe metody naukowe. Nastąpił kolejny ważny okres w historii uniwersytetów. Tworzone od początku XIX wieku uniwersytety liberalne wyróżniły:


21

Uniwersytet Humboldta – uniwersytet berliński założony przez Wilhelma • von Humboldta był dotowany przez państwo przy zachowaniu wolności akademickich (intelektualna wolność nauczania i uczenia się „Lehrfreiheit i Lernfreiheit”). XIX-wieczny model uniwersytetu oparty na racjonalności i eksperymencie skupiał wokół badań naukowych proces nauczania [Guri -Rosenblit 2006, s. 23]. Ten nowy typ uniwersytetu prowadzącego badania (research university), w którym kształtowały się nowe idee naukowe, przyjęty został w większości systemów szkolnictwa wyższego na całym świecie [Wolaniuk 2010, s. 45].uniwersytet francuski – przykładem nowego modelu uniwersytetu, • stworzonego przez Napoleona w wyniku reformy przeprowadzonej w 1808 r., był uniwersytet, którego priorytetowym zadaniem było kształcenie służb państwowych. Francuski system edukacji wyższej został całkowicie odnowiony z przydaniem priorytetu szkołom uczącym zawodu, nadzorując jednocześnie prawie wszystkie aspekty wychowania i edukacji [Nowakowska-Siuta 2007, s. 75].uniwersytet anglosaski – uniwersytety te zachowały tradycyjną strukturę, • zbliżoną do uniwersytetów średniowiecznych. Państwo nie ingerowało w działalność uczelni, jego rola ograniczała się do przyznawania funduszy i ustalania ogólnych zasad polityki naukowej. W czasach rewolucji przemysłowej powstały też uniwersytety społeczne (civis universitas) [Leja 2013, s. 32].

Po II wojnie światowej rozpoczął się proces szybkiego rozwoju i różnicowania się uniwersytetów oraz powstawania nowych instytucji wyższego nauczania. Uniwersytety nie miały jedynie charakteru elitarnego i stały się tym samym dostępniejsze dla osób chętnych zdobywać wiedzę [Wolaniuk 2010, s. 47].

1.1.1. Ku uniwersytetowi współczesnemu

Od połowy XX wieku szczególnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku np., w Anglii, Francji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych, a także od początku lat dziewięćdziesiątych, w krajach Europy środkowo- -wschodniej zaczął kształtować się typ uniwersytetu współczesnego, którego funkcjonowanie zmienia się stopniowo w obliczu nowych wartości, dążeń oraz potrzeb rozwijającego się społeczeństwa wiedzy [Krajewska 2012, s. 96-97].

Zmiany na terenie byłych państw socjalistycznych związane z upadkiem gospodarki socjalistycznej uwolniły gospodarkę wolnorynkową powodując m.in. gwałtowny wzrost liczby szkół wyższych i studentów a powszechne zjawisko komercjalizacji i pragmatyzacji kształcenia zaczęło oddziaływać na różnorodność form kształcenia, specjalizacji, kierunków zawodowych i sposobów nauczania.

Na kształt i rolę współczesnego uniwersytetu wpływa w głównej mierze szereg działań zmierzających do integracji szkolnictwa wyższego w Europie nazwanych „procesem bolońskim” (proces ten powstawał przez wiele lat i jest rezultatem licznych inicjatyw) [Kucińska 2010, s. 147]. Dokumentami strategicznymi zawierającym ideę harmonizacji struktury systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich są: Deklaracja Bolońska z dnia 19 maja 1999


22

oraz program Strategii Lizbońskiej (2000) zapoczątkowujące nowy etap umiędzynarodowienia europejskiego szkolnictwa wyższego poprzez reformę strukturalną w tym sektorze (zwłaszcza reformę programów nauczania i podniesienie jakości kształcenia). Reformy szkolnictwa wyższego oparte są obecnie na trzech głównych filarach: reformie programów nauczania, reformie zarządzania uczelniami, reformie finansowania. [Wysokińska 2010, s. 95-97].

Do głównych cech charakteryzujących współczesne uniwersytety należą umasowienie, konieczność dywersyfikacji kształcenia, zwiększone zapotrzebowanie na usługi, rozwój i wykorzystanie nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych, internacjonalizacja studiów i badań, dywersyfikacja źródeł finansowania [Leja 2013, s. 33]. Mają na to wpływ istniejące uwarunkowania takie jak: globalizacja, rosnąca konkurencja, zmiany demograficzne, znaczenie wiedzy w kreowaniu gospodarki, rola technologii i inne. Zmiany te w sposób wyraźny narzucają pewne modele funkcjonowania współczesnych organizacji, którym z konieczności podporządkowuje się wiele instytucji, w tym ośrodki akademickie [Marszałek 2011, s. 13].

Społeczeństwo wiedzy stanowi obecnie nowy model społeczny cechujący się wzrostem znaczenia nauki i kapitału społecznego, kapitału intelektualnego. Uniwersytet współczesny odgrywa szczególną rolę w kreowaniu społeczeństwa wiedzy, zwłaszcza związane jest to z procesami tworzenia, przekazywania i „produkcji” wiedzy. Coraz większego znaczenia nabiera kształtowanie współpracy uczelni z otoczeniem i relacja ta zmienia się ewolucyjnie [Leja 2013, s. 126, 185].

Z koncepcją współczesnego uniwersytetu łączą się następujące pojęcia: III misja uniwersytetu – (obok tradycyjnie dwóch pierwszych – kształcenia • i badań naukowych tzw. trzecia misja obejmuje wymiar społeczny: uczenie przez całe życie (mające na celu wyrównanie nierówności w dostępie do edukacji, ciągłe zdobywanie wiedzy, wykształcenia i potrzebnych umiejętności).Trzecia misja uniwersytetu odnosi się bezpośrednio do budowania relacji uczelni z otoczeniem i dotyczy stwarzania warunków sprzyjających przedsiębiorczości pracowników oraz studentów a także komercjalizacji technologii. uniwersytet III generacji – według koncepcji J. G. Wissemy, obecne zmiany • prowadzą do powstawania nowego, współczesnego modelu uczelni wyższej – uniwersytetu trzeciej generacji. Cechą charakterystyczną tego modelu jest trzeci cel uniwersytetu obejmujący współpracę dwu sfer: nauki i biznesu (praktyczne wykorzystywanie know-how przez społeczność akademicką) [Burawski 2013, s. 9].

Przed współczesnym uniwersytetem staje wiele nowych i trudnych wyzwań. Najbardziej kluczowe to między innymi: sprostanie konkurencyjnym ośrodkom tworzenia i rozpowszechniania wiedzy, sprostanie oczekiwaniom interesariuszy, współtworzenie społeczeństwa sieciowego (budowanie relacji z otoczeniem), konieczność doskonalenia efektywności wydatkowania środków publicznych przeznaczanych na działalność uczelni.


23

2. Zmiany w funkcjonowaniu uniwersytetów – współczesne wyzwania, koncepcje i narzędzia zarządzania

Nie ulega właściwie wątpliwości, że dokonujące się zmiany w instytucji szkolnictwa wyższego powinny zmierzać w kierunku modelu uniwersytetu, który w przyszłości będzie równoważył (chociaż dla wielu dyskutantów jest to trudne do pogodzenia) rozwój uczelni jako przedsiębiorczej instytucji i innowacyjnej wspólnoty akademickiej.

Należy również zaakcentować, że powstałe przed kilkunastu laty określenia: „uniwersytet przedsiębiorczy, przedsiębiorczość akademicka” zdaniem niektó- rych autorów nie są terminami odnoszącymi się wyłącznie do kształtu i roli uniwersytetu współczesnego.

Tak więc według J. Kadłubka: „przedsiębiorczy jest uniwersytet ze swej uniwersyteckiej natury” [Rosa, Wanat 2013, s. 22] jak również J. Woźnickiego, „albowiem to właśnie przedsiębiorczość i innowacyjność legły u podstaw inicjatywy utworzenia pierwszych uniwersytetów” [Woźnicki 2009, s. 6].

Zdaniem J. Clarka istnieje obecnie konieczność przenikania się wartości akademickich i menedżerskich. I są one „obecne u samych źródeł idei uniwersytetu w postaci ducha przedsiębiorczości” [Rosa, Wanat 2013, s. 19].

Wg K. Leji „kultura przedsiębiorczości opiera się na tradycji uczelni, wartościach akademickich i ogólnoludzkich oraz wartościach świadczących, że uczelnia zmierza w kierunku modelu przedsiębiorczego” [Leja 2013, s. 138].

M. Czerepaniak-Walczak z ideą przedsiębiorczości łączy współczesną koncepcję uniwersytetu przedsiębiorczego, definiując uczelnię jako: „organizację, którą cechuje efektywne zarządzanie procesami kształtowania i rozwijania kapitału społecznego, kulturowego i intelektualnego w szczególności: tworzenia optymalnych warunków badań, kształcenia, uczenia się i racjonalnych kulturotwórczych relacji z otoczeniem społecznym i materialnym” [Czerepniak 2010, s. 58].

Jednocześnie zdaniem M. Kwieka określenie związane z przedsiębiorczością uczelni należy odnieść przede wszystkim do nowych sposobów funkcjonowania instytucji edukacyjnych w Europie. Punktem odniesienia jest przyszła rola uniwersytetów prezentowana przez Komisję Europejską głównie w kontekście zmiany ich zarządzania oraz ustroju (university management, university governance) [Kwiek 2010, s. 190-191].

Nowe oczekiwania odnośnie do przyszłej roli uczelni wyższych sprawiają, że proces rozwoju szkolnictwa wyższego powinien ulegać znacznemu zdynamizowaniu, m.in. w wyniku zmian na poziomie systemowym i instytucjonalnym, obejmujących nowe reguły finansowania i sposoby funkcjonowania instytucji edukacyjnych dążących do uzyskania silnej międzynarodowej pozycji konkurencyjnej na rynku dydaktycznym i badawczym zachowując swą misję, etos i wartości akademickie oraz charakter uniwersytetu jako instytucji autonomicznej (co stanowi Wielka Karta Uniwersytetów) [Banyś 2009, s. 5-7].

W obliczu nowych wyzwań uniwersytety dostrzegły, że aby uzyskać silną międzynarodową pozycję konkurencyjną na rynku dydaktycznym i badawczym


24

oraz móc być postrzegane jako elastyczna, sprawnie działająca organizacja zmuszone są poszukiwać nowatorskich rozwiązań, nowych metod doskonalenia. W szczególności (na ile jest to możliwe) powinny posiadać najnowszą wiedzę z zakresu zarządzania oraz umiejętność jej wykorzystania. Wielu badaczy problematyki szkolnictwa wyższego przyznaje, że współczesne uczelnie muszą przyjąć cechy organizacji uczącej się (inteligentnej), szczególnie na płaszczyźnie zarządzania wiedzą [Wawak 2012, s. 184]. Organizacja ucząca się odkrywa nowe przestrzenie (treści, formy, metody, środki) uczenia się [Czerepaniak 2010, s. 59]. Ta koncepcja zarządzania (pojawiła się w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku) ma na celu poprawę efektywności i sprawnej działalności organizacji, posiada umiejętność dostosowywania się do zmian w otoczeniu (ciągłe adaptowanie), twórczo kreuje własną przyszłość. Dla organizacji uczącej się jest istotne, aby zachodziły w niej świadome procesy tworzenia, utrzymywania i pozyskiwania wiedzy [Bakonyi 2012, s. 202]. Proces realizowania i wykorzystywania w praktyce rezultatów uczenia się organizacji stanowi przedmiot zarządzania wiedzą – kluczowego narzędzia rozwoju organizacji (uniwersytetu) [Mikołajczyk 2003, s. 209].

W opracowaniach istnieje wiele definicji różnych autorów określających zarządzanie wiedzą.

W niniejszym artykule zacytowana została definicja J. Kisielnickiego wg której: ,,zarządzanie wiedzą jest procesem w którym poprzez postawione i realizowane cele organizacja potrafi wykorzystać i absorbować posiadane zasoby wiedzy, poszukiwać i absorbować zewnętrzne zasoby wiedzy, stworzyć warunki aby wszyscy uczestnicy procesu decyzyjnego czuli się zobowiązani do dzielenia się posiadanymi zasobami wiedzy i jej kreowaniem” Do narzędzi wspomagających proces zarządzania wiedzą należy technologia informacyjna.[Kisielnicki 2014, s. 28]

Według K. Leji rozpatrując różne koncepcje zarządzania współczesnym uniwersytetem istotne jest poszukiwanie rozwiązań z jednej strony sprzyjających zarządzaniu wiedzą w uczelni z drugiej pomocnych przy budowaniu wzajemnej relacji (oceny) z interesariuszami. Ten sam autor proponuje w relacji uniwersytet – otoczenie wyszczególnić następujące cechy podsystemów: zarządzania, strategii, technologii, ludzko-kulturowych, struktury oraz nadsystemu otoczenia [Leja 2013, s. 204].

Dla uniwersytetu współczesnego charakterystyczne staje się poszukiwanie wszelkich innowacji instytucjonalnych w celu poprawy pozycji konkurencyjnej. Obejmuje to w szczególności, kreowanie nowych rozwiązań organizacyjnych (sieciowych), takich jak np. modele kooperacyjne, modele konsolidacyjne czy od pewnego czasu stosowane w odniesieniu do szkół wyższych pojęcie – koopetycja – ang. coopetition (połączenie słów: cooperation and competition).gdzie optymalną sytuacją jest udział uczelni w sieci strategicznej z udziałem partnerów zewnętrznych a także wewnętrzne współkonkurowanie [Leja 2013, s. 267]. Uczelnie powinny uwzględniać i realizować w swoich strategiach potrzebę synergii wynikającej ze współdziałania różnych jednostek (współpraca np. w zakresie dydaktyki oraz realizacji projektów badawczych i inne).


25

2.1. Zmiany w zarządzaniu uczelniami wyższymi –zastosowanie rachunku kosztów działań

Reformy sektora publicznego w krajach OECD wprowadziły zmiany w systemie zarządzania jednostkami tego sektora, w tym w wyższych uczelniach publicznych.

Uczelnie publiczne w obliczu nowych reform stały się odpowiedzialnymi za efektywne wykorzystanie postawionych do ich dyspozycji zasobów publicznych z koniecznością rozliczania się ze swoich działań. Eliminowanie ponoszenia zbędnych kosztów oraz lepsze wykorzystanie zasobów jest konieczne, z uwagi, iż uczelnie funkcjonują w środowisku ograniczonych środków budżetowych. Ponadto rosnące wymagania wobec absolwentów szkół wyższych, wymuszające na uczelniach ciągłe podnoszenie jakości kształcenia, stanowią kolejne wyzwanie stojące przed uczelniami. Dążenie zaś do poprawy jakości wiąże się z generowaniem kosztów [Chluska 2014, s. 155]. Czynniki te wymagają wdrożenia mechanizmów zarządzania biznesowego na uczelniach, wspieranego informacjami dostarczanymi przez rachunkowość zarządczą, opartą na nowoczesnym rachunku kosztów.

Rządy wielu krajów europejskich wydały przepisy wymagające wdrożenia rozwiązań dotyczących rachunkowości zarządczej i rachunku kosztów, które byłyby dostosowane do specyfiki uczelni poświęcając temu zadaniu prace badawcze („celem tych badań było opracowanie opartego na nowoczesnym rachunku kosztów pełnych systemu rachunkowości zarządczej, umożliwiającego pomiar i analizę kosztów oraz wyników działań uczelni publicznych, skutecznie wspomagającego zarządzanie kosztami w dostosowaniu do strategii uniwersytetu”) [Sobańska, Kalinowski 2012, s. 25].

Jednocześnie wciąż brak w praktyce (również w teorii) rozwiązań dotyczących rachunkowości zarządczej i rachunku kosztów których zastosowanie byłoby adekwatne w odniesieniu do specyfiki wyższej uczelni. Na umiejętność stosowania nowoczesnych koncepcji rachunkowości zarządczej i controllingu które mogłyby być stosowane w organizacjach publicznych i non-profit wskazuje min. (Evaluating and Improving Costing In Organizations) Międzynarodowe Wytyczne z Zakresu Dobrych Praktyk w „ocenie i poprawie kalkulacji kosztów w organizacjach” (IFAC 2009).

Wytyczne z zakresu dobrych praktyk ustanawiają sześć podstawowych zasad dotyczących planowania kosztów wpływających na informacje o wynikach oraz sprawozdawczość mogących pomóc organizacjom w ocenie i poprawie ich podejścia w zakresie zapewnienia odpowiednich i rzetelnych informacji kierowniczych. Wytyczne mają zastosowanie ogólnie do wszystkich typów organizacji a wiec tym samym do organizacji publicznych i non-profit.

Dokument ten zwraca uwagę na istotność planowania kosztów znajdującego się w centrum rachunkowości zarządczej będącego niezbędnym narzędziem w procesie tworzenia wartości dla akcjonariuszy i interesariuszy. Podstawowymi elementami w procesie planowania kosztów są pomiary operacyjne zużytych zasobów, (do których zaliczają się osoby, przestrzeń, sprzęt, oraz materiały eksploatacyjne, stanowiące czynniki napędzające koszty).


26

Pomiary te umożliwiają kierownictwu wyciągnięcie wniosków oraz wydanie opinii na temat tego, dlaczego wyniki organizacji są takie, a nie inne (ocena wydajności), co to oznacza dla przyszłości (przyszłego planowania), oraz jakie są prawdopodobne wyniki dostępnych sposobów postępowania (analiza alternatyw), z których wszystkie stanowią niezbędną informację dla skutecznego podejmowania decyzji.

Pomiar kosztów związany z rachunkowością zarządczą dzieli się zasadniczo na:

aspekty planowania kosztów, które dotyczą oceny i wyciągnięcia • wniosków z historycznych danych dotyczących kosztów; podstawowe zasoby oraz informacje operacyjne, dające początek kosztom, • jak również aspekty planowania kosztów, które dotyczą zastosowania i zrozumienia zachowań kosztowych, uzyskanych na postawie analizy kosztów, tak aby wpływać na przyszłe wydarzenia.

Informacje te pozyskiwane są z procesu pomiarowego (zarówno finansowego, jak i niefinansowego), który udostępnia informacje dla celów zewnętrznej sprawozdawczości finansowej oraz wewnętrznych decyzji kierowniczych.

Powyższe wskazówki mają zastosowanie ogólnie do wszystkich typów organizacji. Na przykład informacje o kosztach są równorzędnie istotnym elementem wpływającym na informacje o wynikach oraz sprawozdawczość dla organizacji publicznych i non-profit.

Pomimo specyficznych uwarunkowań środowiska akademickiego (odmienny cel działalności niż w tradycyjnych przedsiębiorstwach) możliwe jest poprzez zastosowanie metody ABC (Activity Based Costing) będącej metodą kalkulacji obiektów kosztowych (np. usługi) i określaniem zużycia zasobów zapewnienie użytecznych informacji w podejmowaniu decyzji strategicznych dotyczących racjonalizacji usług oraz poprawy procesów operacyjnych na uczelniach [Kobza 2014, s. 31].

2.1.1. Zmiany w zarządzaniu uczelniami wyższymi w Polsce – kalkulacja kosztów kształcenia

Szkoła wyższa w polskim prawie jest organizacją prowadzącą działalność gospodarczą poprzez wytworzenie produktów i/lub świadczenia usług. Jednocześnie działanie szkoły wyższej nie jest oparte na tych samych zasadach na których działają przedsiębiorstwa, ponieważ posiada ona założyciela a nie właściciela, a jej podstawowa działalność nie jest ukierunkowana na uzyskanie korzyści majątkowych. Jest natomiast organizacją non-profit prowadzącą działalność gospodarczą na zasadach pełnego rozrachunku gospodarczego oraz samofinansowania funkcjonowania i rozwoju [Wawak 2012, s. 390-392].

Doskonalenie zarządzania instytucjami akademickimi w Polsce jest ważnym (i wciąż aktualnym) tematem poruszonym w OECD, dyskutowanym na szczeblach rządowych oraz w organach przedstawicielskich środowiska akademickiego [Leja 2013, s. 201]. Do konieczności zmiany funkcjonowania uczelnią w Polsce odniósł się przede wszystkim projekt nowelizacji ustawy prawo o szkolnictwie wyższym, gdzie wskazano propozycję nowych regulacji


27

dotyczących efektywnego modelu zarządzania uczelniami wyższymi (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365).

Jednym z zaproponowanych narzędzi umożliwiających poprawę stanu finansów uczelni jest budżet zadaniowy, który wprowadziły przepisy ustawy o finansach Publicznych (Dz. U z 2009 r. nr 157 poz. 1241).

Budżet zadaniowy stanowi element koncepcji nowego zarządzania poprzez uwzględnienie sektorze publicznym mechanizmów zarządzania o charakterze menedżerskim. Istotą budżetu zadaniowego jest wprowadzenie zarządzania środkami publicznymi poprzez cele, na rzecz osiągania określonych rezultatów (realizacji zadań) mierzonych za pomocą ustalonego systemu mierników. Zakres budżetu zadaniowego jest szerszy od zakresu budżetu tradycyjnego, o część zadaniową informującą, jakim celom służą wydatki publiczne i jakie efekty uzyskuje się z nakładów publicznych [Misiąg 2013, s. 87].

Zgodnie z budżetem zadaniowym dotyczącym działalności naukowo-badawczej i dydaktycznej uczelni istnieje możliwość przyporządkowania realizowanych działań do określonych zadań powodując efektywniejsze zarządzanie kosztami poszczególnych procesów (wyodrębnienie kosztów procesów dydaktycznego, naukowo-badawczego, pomocy materialnej).

Również na konieczność „zapewnienia efektywnego wykorzystania środków publicznych” wskazuje art. 105 ustawy „prawo o szkolnictwie wyższym” z 2005 roku (Dz. U nr 164, poz. 1365 ze zm.), przy czym nie ma uwzględnionych informacji według jakich zasad powinien działać rachunek kosztów zapewniający dostarczenie informacji o kosztach w podziale na studia stacjonarne i niestacjonarne (obowiązek gromadzenia informacji o kosztach – zasady gospodarki finansowej uczelni publicznej (Dz. U 2012, poz. 1533). Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2012 roku w sprawie szczegółowych zasad gospodarki finansowej uczelni publicznej (Dz. U 2012, poz. 1533) zasady ewidencji i rozliczania kosztów pozostawione są w gestii rektorów w opracowanej dokumentacji zasad (polityki) rachunkowości (§ 18 Rozporządzenia).

Opracowany w 2010 roku Raport Końcowy „Modele zarządzania uczelniami w Polsce” dostrzega potrzebę wprowadzenia w uczelniach publicznych nowoczesnego rachunku kosztów: „[...] ze względu na funkcjonowanie uczelni w środowisku konkurencji, które wymusza prowadzenie jej działalności w oparciu o rachunek ekonomiczny, istnieje konieczność wprowadzenia rachunku kosztów działań (projektów, zleceń) oraz budżetowania na poziomie miejsc powstawania kosztów (MPK), co związane jest z potrzebą wdrażania kontrolingu, tj. bieżącego monitorowania kosztów i przychodów oraz prowadzenia analizy ich odchyleń od planu”.

Nowoczesny rachunek kosztów pełnych systemu rachunkowości zarządczej ma umożliwić pomiar i analizę kosztów oraz wyników działań uczelni publicznych, skutecznie wspomagać zarządzanie kosztami Ponadto rachunek kosztów jako narzędzie wdrożenia koncepcji zarządzania dostarczać powinien tak kluczowych informacji, jak chociażby: ustalanie wyniku finansowego uczelni przychody – koszty, raportowanie wewnętrzne, ustalanie kosztu jednostkowego (odpłatność za studia podyplomowe, akademiki itd.),być elementem negocjacji w odniesieniu do dotacji przy badaniach naukowych (projekty badawcze), odpowiedzią czy opłaca się zwiększyć liczbę studentów i uruchamiać dany kierunek studiów itp.


28

Szkoły wyższe w Polsce zobowiązane są do prowadzenia działalności dydaktycznej, prac badawczo-rozwojowych oraz rozwoju kadry naukowej. Każda z tych działalności wiąże się z generowaniem kosztów, których kalkulacja z punktu widzenia rachunkowości polega na wyliczeniu łącznej wielkości poniesionych kosztów, sum poszczególnych kategorii kosztów oraz kosztu jednostkowego.

Obecnie uczelnie opracowują różne modele kalkulacji kosztów kształcenia a publikacje naukowe przedstawiają coraz liczniejsze przykłady rozwiązań opracowywanych i wdrażanych.

Powstają zatem różne propozycje kalkulacji kosztów kształcenia z wykorzystaniem w tym zakresie rachunku kosztów działań gdzie: zasoby (koszty kształcenia) np. pracownicy dydaktyczni, administracyjni, pomieszczenia, sprzęt rozliczane są na działania (nośniki kosztów zasobów) np. godzina usług dydaktycznych, obsługa administracyjna studenta w dziekanacie, następnie koszty działań są przypisywane obiektom kosztów, np. grupa dziekańska, student, pracownik naukowy, kierunek studiów, specjalność, które są nośnikiem kosztów działań. Do kosztów bezpośrednich zalicza się koszty pracy nauczycieli akademickich. Do kosztów pośrednich zalicza się pozostałe koszty dydaktyki, którymi są koszty pracy pracowników niebędących nauczycielami akademickimi wraz z kosztami rzeczowymi (amortyzacja, energia i materiały, usługi, podatki, pozostałe koszty) [Miłosz 2012, s. 34-36]. W przypadku działalności naukowej obiektami kosztowymi będą np. programy badawcze, realizowane w ramach nich projekty i składające się na nie zadania badawcze. Obiektem kalkulacji (przedmiotem) może być jednoznacznie określony i dający się wyrazić liczbowo produkt pracy (jednostki miar naturalnych) lub jednostki umowne.

Analiza (kalkulacja) jednostkowego kosztu kształcenia, jednego z głównych wskaźników kosztochłonności szkolnictwa wyższego dokonywana jest przez uczelnie głównie w celu określenia kosztów kształcenia na studiach niestacjonarnych stanowiących podstawę do określenia wysokości opłat za studia. Znajomość jednostkowych kosztów kształcenia może być wykorzystana w procesach optymalizacji kosztów oraz podnoszeniu jakości kształcenia [Chluska 2014, s. 157-159].

Jednocześnie warto zasygnalizować obecne problemy związane z kalkulacją opłat za usługi edukacyjne w publicznych (ale też niepublicznych) uczelniach wyższych.

Badania wskazują, że koszty kształcenia przypadające na jednego studenta na tym samym kierunku w różnych uczelniach kalkulowane w odmienny sposób istotnie różnicują wysokość stawek za realizację zajęć dydaktycznych.

Jak podaje A. Pietrzyk, uczelnie stosują bardzo różne metody ustalania stawek godzinowych za prowadzenie zajęć, korzystając przy tym z różnych algorytmów kalkulacji opłat za studia (np. stawka za prowadzenie 1 godz. dydaktycznej na studiach stacjonarnych jest w pewnych przypadkach wielokrotnie niższa w stosunku do stawki obowiązującej na studiach niestacjonarnych). Zdaniem autorki sytuacja ta ,,jest efektem braku wspomnianych wyżej ustawowo określonych jednoznacznych zasad, które zapewniłyby otrzymywanie współmiernych wartości w odniesieniu do kosztów oraz pobieranych na ich podstawie opłat” [Pietrzyk 2015, s. 214-216].


29

Przedmiotem badań jest także istotna różnica miedzy jednostkowymi kosztami kształcenia w publicznych szkołach wyższych a szkołach niepublicznych. Jak podają J. Chluska i W. Szczepaniak, wyższe koszty kształcenia szkół publicznych wynikają m.in.: z wyższej kosztochłonności niektórych typów uczelni, np. szkoły artystyczne, istotnym czynnikiem jest też udział wynagrodzeń osobowych w kosztach wynagrodzeń uczelni oraz udział kosztów działalności badawczej w kosztach własnych funkcjonowania uczelni [Chluska, Szczepaniak 2014, s. 161-164].

2.2. Zintegrowane systemy zarządzania a uczelnie

Społeczeństwo wiedzy jest pojęciem powstałym z połączenia dwóch terminów: gospodarka oparta na wiedzy i społeczeństwo informacyjne [Wawak 2012, s. 176]. Istotnym paradygmatem stanowiącym podstawę społeczeństwa informacyjnego („społeczeństwo informacyjne to takie społeczeństwo, które posiada dostęp i umie wykorzystać informacyjną infrastrukturę, zasoby informacji, zasoby wiedzy dla realizacji zbiorowych i indywidualnych celów w sposób skuteczny oraz ekonomiczny” [Kisielnicki 2014, s. 396]) jest paradygmat technologii informacyjnej. „Kluczową rolę odgrywa w nim informacja stanowiąca nieodłączny element każdego obszaru ludzkiej działalności, będąca podstawą funkcjonowania technologii”.

Analiza potrzeb informacyjnych w danej organizacji prowadzi do opracowania systemu informacji który obejmowałby zbieranie, opracowywanie, przechowywanie informacji, sposób ich przepływu, ochrony i zabezpieczenia [Lewandowski 1999, s. 25]. Na rozwój systemów informacyjnych wpłynęła istotnie ich powszechna komputeryzacja zwiększająca sprawność działania systemu zarządzania, umożliwiająca formalizację struktury organizacyjnej, zwiększająca rozpiętość kierowania, automatyzowanie zadań, dostarczająca niezwłocznie żądanych informacji, ułatwiająca pracę grupową w przedsiębiorstwach posiadających wiele oddziałów itp. [Jabnoun, Sahraoui 2004]. Korzystanie z technologii informacyjnej umożliwia zatem zastosowanie sieci we wszystkich rodzajach procesów i organizacji (odrębne procedury technologiczne mogą być zbliżone poprzez łączenie się poszczególnych technologii w wysoce zintegrowany system) [Mazurkiewicz 2011, s. 414-415].

Reasumując, J. Kisielnicki definiuje system informacyjny jako „wielopoziomową strukturę, która pozwala jego użytkownikowi na transformowanie określonych informacji wejścia na pożądane informacje wyjścia za pomocą odpowiednich procedur i modeli. Wynikiem uzyskania tych informacji są określone decyzje”. Natomiast system informatyczny „jest wyodrębnioną częścią systemu informacyjnego, która jest z punktu widzenia przyjętych celów skomputeryzowana” [Kisielicki 2014, s. 47-50].

Ten sam autor wyróżnia system informacyjny z otoczenia w trzech wymiarach: czasowym, przestrzennym i problemowym.

Od lat 90. XX wieku zintegrowane systemy informatyczne zarządzania (ZSIZ) stanowią główne źródło informacji wspierające menedżerów

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=System_zarz%C4%85dzania&action=edit&redlink=1


30

w podejmowaniu decyzji. Poprzez oferowanie gotowych narzędzi umożliwiają optymalizację procesów wewnętrznych organizacji (dotyczy różnych branż czy dziedzin działalności) jak i procesów zachodzących w otoczeniu [Adamczewski 2004, s. 13-14]. Według wielu opracowań (mimo braku zdefiniowania standardu przez APICS), system klasy ERP (skrót ERP pochodzi od angielskiej nazwy systemu – (Enterprise Resource Planning), co w tłumaczeniu na język polski oznacza planowanie zasobów przedsiębiorstwa) stanowi jak dotąd najwyższą formę systemu zintegrowanego wspomagającego zarządzanie w organizacjach gospodarczych oraz w administracji.

Wg definicji APICS Amerykańskiego Towarzystwa Sterowania Produkcją i Zapasami (American Production and Inventory Control Society) z 2005 roku ERP jest metodą organizacji, definiowania i standaryzacji procesów biznesowych, niezbędnych do efektywnego zarządzania organizacją, tak by mogła ona użyć wewnętrznej wiedzy do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej [Auksztol, Balwierz, Chomuszko 2012, s. 16].

ERP (Enterprise Resourse Planning) – planowanie zasobów przedsiębiorstwa – określany niekiedy jako MRP III (Money Resourses Planning) – planowanie zasobów finansowych lub MRP II Plus, stanowi rozwinięcie systemu MRP II o procedury finansowe (rachunkowość zarządcza, cash flow, rachunek kosztów działań ABC – Activity Based Costing). ERP II to rozwinięta wersja systemu ERP z pełnym wykorzystaniem technologii internetowych i standardu języka XML oraz rozwiązań mobilnych [Adamczewski 2004, s. 29].

Systemy ERP ewoluują m.in. pod wpływem nowych wymagań biznesu, zmian technologicznych i infrastruktury technicznej.

Cechą główną tych systemów jest wprowadzenie procedur wspierających działalność finansową organizacji, co jest szczególnie istotne z uwagi na dominujące we współczesnym zarządzaniu zapewnienie racjonalności oparte na tzw. „rachunku ekonomicznym” [Kisielnicki 2014, s. 159-162].

Jak realizować dostosowywanie się systemów informacyjnych do stale dokonujących się zmian w organizacji i jej otoczeniu? Z pewnością tworzony system informacyjny funkcjonujący w organizacji powinien być elastyczny i stale dostosowywać się do zachodzących zmian. Tworzony projekt systemu informacyjnego jest zarazem dokumentacją, która może opisywać zarówno nowy system informacyjny jak i modernizację już istniejącego oraz czynnością, pewnym przedsięwzięciem a więc procesem projektowania systemu [Kisielnicki 2014, s. 270].

Systemy informacyjne wspomagają obecnie zarządzanie na uczelniach wyższych, gdzie coraz powszechniej obserwuje się ich wdrażanie. Poprzez wdrożenie systemu zintegrowanego na uczelni „należy rozumieć cały projekt informatyczny: od momentu powstania idei (pomysłu) aż do udostępnienia systemu do eksploatacji” [Kupczak, Kurek 2014, s. 152].

Wdrażane projekty systemu informacyjnego stanowią zapotrzebowanie uczelni wyższych na nowoczesne narzędzie zarządzania uczelnią, pozwalające na kompleksową i efektywną obsługę wszelkich aktywności realizowanych przez uczelnię, tj. prowadzenia badań naukowych, utrzymywania wysokiej jakości kształcenia oraz efektywnego gospodarowania środkami finansowymi. Odbiorcami projektu są przede wszystkim pracownicy uczelni (władze uczelni, kadra


31

naukowo-dydaktyczna, pracownicy techniczni, administracja na wydziałach oraz administracja centralna), jak również studenci korzystający z oferty dydaktycznej uczelni.

Ponieważ wyższe uczelnie są jednostkami o skomplikowanej strukturze organizacyjnej, świadczącymi złożone usługi (dydaktyczne, badawcze) oraz mającymi zróżnicowanych odbiorców swoich działań, sposób, w jaki mają być zarządzane, wymaga zastosowania odpowiednich, profesjonalnych narzędzi dostarczających informacji zarządczych i wspomagających procesy decyzyjne. Działania te mają na celu uzyskanie dokładniejszych informacji w szczególności dotyczących kosztów oraz wydajności działań i procesów podejmowanych w uczelniach wyższych, oferowanych usług oraz kosztów związanych z wykształceniem studentów czy realizowaniem określonych projektów badawczych [Sobańska , Kalinowski 2012, s. 25]. Aby sprostać wymaganiom stawianym przez organy nadzorujące, a więc efektywne zarządzać zasobami, potencjałem jednostki oraz zwiększyć konkurencyjność, coraz częściej władze uczelni sięgają po zintegrowane rozwiązania informatyczne.

Uczelnie wdrażają zintegrowane systemy ERP w celu uzyskania operacyjnych, zarządczych i strategicznych informacji poprawiających efektywność zarządzania. Systemy te integrują różne obszary funkcjonowania uczelni na poziomie operacyjnym, a najbardziej zaawansowane z nich obejmują swym zakresem funkcjonalnym również strategiczny poziom jej funkcjonowania. Wdrożenie zintegrowanego systemu informatycznego zarządzania uczelnią powinno ulepszyć jakość świadczonych usług edukacyjnych, efektywności pracy i zarządzania finansami uczeni, aby w sposób elastyczny odpowiadać na zmieniające się potrzeby otoczenia (są to zazwyczaj przedsięwzięcia pionierskie, innowacyjne w skali polskiego szkolnictwa wyższego).

Rośnie również złożoność rozwiązań w zakresie technologii informatycznych stosowanych w uczelniach gdyż realizowane projekty informatyczne mają szereg cech odróżniających je od innych organizacji i przedsiębiorstw.

Wobec tego, konieczne jest dostosowanie procedur realizacji zadań w zintegrowanym systemie informatycznym tak, aby były dopasowane do procesów zachodzących na uczelni. Jak wskazuje praktyka, dopiero w trakcie wdrożenia systemu postać poszczególnych procesów i funkcjonalności jest dopracowywana czy oprogramowywana pod względem konkretnych potrzeb uczelni [Kupczak, Kurek 2014, s. 157].

Obecnie ERP wspomagają zarządzanie kluczowymi obszarami działania uczelni, obejmując w szczególności finanse ( rachunkowość finansową i zarządczą, controlling) kadry i płace, zarządzanie tokiem studiów i sprawami studenckimi, zarządzanie zasobami lokalowymi oraz systemy informacji strategicznej. Niektóre moduły są dostosowane do specyfiki uczelni np. finansowo-księgowe, kadr-płac itp. Jednak szczególnie w przypadku wsparcia działalności dydaktycznej istnieje potrzeba dostosowania modułów dodatkowych, dedykowanych bądź osobnych systemów.

Istnieje potrzeba projektowania systemów informacyjnych rachunkowości zarządczej i controllingu dostosowywanych do specyfiki danej uczelni. Dotychczasowe badania poświęcone wdrażaniu nowoczesnego rachunku kosztów i metod rachunkowości zarządczej w publicznych uczelniach wyższych wskazują


32

zarazem, że jest to przedsięwzięcie trudne i złożone wymagające opracowania kompleksowego projektu w odniesieniu do specyfiki danej uczelni, zakupienia odpowiedniej klasy zintegrowanego systemu informatycznego, ponoszenia dodatkowych środków itp.

Istnieje też wiele barier i przeciwności, które narastają w trakcie procesu wdrażania systemu zakłócając czy utrudniając jego sprawne zakończenie – co jednocześnie jest pewnym standardem w tego typu wdrożeniach. To, co w klasycznym, komercyjnym przedsięwzięciu podczas procesu wdrożenia może przebiegać w sposób bardziej elastyczny, w projektach unijnych (wiele z rozpisywanych konkursów dotyczy modernizacji i rozwoju infrastruktury IT w uczelniach) jest utrudnione szeregiem wymogów formalnych i biurokratycznych [Kupczak, Kurek 2014, s. 11].

2.2.1. Koncepcja i wdrażanie systemu informacyjnego zarządzania na Uniwersytecie Łódzkim

Przykładem koncepcji Zintegrowanego Procesu Zarządzania Uczelnią stworzonej w oparciu o rozbudowany podsystem rachunkowości zarządczej jest projekt informacyjny opracowany pod kierownictwem prof. Ireny Sobańskiej (Uniwersytet Łódzki).

Podejście systemowe do zmian systemu informacyjnego uczelni polegało na opracowaniu modelu (koncepcji) kompleksowego systemu rachunkowości finansowej i rachunkowości zarządczej (w tym nowoczesnego rachunku kosztów i wyników) dla całej uczelni. Projekt informacyjny posiada innowacyjne rozwiązania w zakresie pomiaru kosztów, przychodów i wyników zarówno dla całości, poszczególnych jednostek UŁ, procesów oraz jego produktów (usług).

Kompleksowe rozwiązania w zakresie systemu rachunkowości zarządczej dla uniwersytetu zaproponowane w projekcie obejmują m.in.:

wielozadaniowy charakter systemu rachunku kosztów pełnych • zapewniający prawidłowy pomiar kosztów kształcenia (koszt kształcenia studenta), kosztów kierunku według stopni i źródeł finansowania (studia stacjonarne i niestacjonarne), kosztów kształcenia w jednostce (studia stacjonarne i niestacjonarne), kosztów badań według projektów i źródeł ich finansowania oraz kosztów usług wykorzystywanych w wymianie wewnętrznej miedzy jednostkami podstawowymi i jednostkami infrastruktury wspomagającej podstawowe działania uczelni [Sobańska, Kalinowski 2012, s. 30]; wyodrębnienie kosztów bezpośrednich (zmiennych) produktów oraz • pośrednich stałych produktów, centrów odpowiedzialności, stanowisk kosztów, wycenę produktów w zależności od potrzeb decyzyjnych i informacyjnych na podstawie kosztów bezpośrednich zmiennych, w koszcie wytworzenia bądź w pełnym koszcie wytworzenia;wyodrębnienie subsystemów rachunku kosztów i wyników dla procesu • kształcenia, badań naukowych, poszczególnych działań (komórek) pomocniczych;


33

wycenę kosztów świadczeń wewnętrznych pomiędzy jednostkami • organizacyjnymi uczelni oraz system pomiaru dokonań;wprowadzenie na potrzeby decyzyjne wielostopniowego i wieloblokowego • rachunku wyników ujmującego wszystkie przychody jak i ponoszone koszty, które uczelnia może otrzymać w procesie kształcenia na danej formie studiów;uwzględnienie systemu pomiaru i oceny stopnia realizacji zadań • Uniwersytetu Łódzkiego zgodnie z koncepcją zrównoważonej karty wyników w perspektywach odbiorców zewnętrznych (studentów) i wewnętrznych (pracowników), procesów wewnętrznych, nauki i rozwoju oraz finansów) [Koczuba-Sobieraj, Mielcarz 2011, s. 45].

Zakres i wielowymiarowość projektowanego systemu rachunkowości zarządczej dla Uniwersytetu Łódzkiego wskazuje, że zaproponowane w nim rozwiązania uwzględniają szczegółowe rozwiązania w zakresie rozliczeń kosztów na część dydaktyczną oraz badawczą oraz ujęcia kosztów niewykorzystanych zasobów badawczych i dydaktycznych.

Założenia projektu są zgodne z kierunkiem zmian wprowadzanych do systemów rachunku kosztów uczelni publicznych innych krajów europejskich. Jest on ukierunkowany na tworzenie zarówno wewnętrznych informacji zarządczych niezbędnych do zdecentralizowanego procesu zarządzania, jak wymaganych przez odbiorców zewnętrznych (wymogi regulacyjne ustawy o rachunkowości, ustawy o finansach publicznych, obecne i przyszłe wymogi informacyjne Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wymogi sprawozdawczości dla projektów unijnych itd.) [Kalinowski, Sobieski 2010, s. 619].

Wdrażanie w praktyce projektu Kompleksowego Systemu Informacyjnego do Zarządzania UŁ (z dniem 1.01.2013 r.) wymagało zastosowania zintegrowanego systemu informatycznego klasy ERP umożliwiającego obsłużenie procesów istotnych dla obszarów działalności uczelni.

Nowy system informatyczny wdrażany na łódzkiej uczelni ma usprawnić procesy kontroli, nadzoru i zarządzania uczelnią tworząc niej nowoczesną strukturę organizacyjną.

3. Podsumowanie

Współczesne społeczeństwo informacyjne i gospodarka oparta na wiedzy wymagają odpowiednio zorganizowanego i nowoczesnego systemu edukacji na poziomie wyższym.

Reformy w obszarze edukacji stanowią obecnie trudny i złożony proces. „Nieprzystosowane” do nowego, globalnego porządku uniwersytety natrafiają na wiele trudności, wynikające między innymi z rosnącej konkurencji, globalizacji, problemów finansowych, stale rosnących oczekiwań społecznych i inne.

Jak wynika z wielu opracowań dotyczących problematyki zarządzania szkolnictwem wyższym, system edukacji na poziomie wyższym wymaga przeprowadzenia projakościowej restrukturyzacji zarządzania, której celem jest wdrożenie skutecznych metod zarządzania (wdrożenie mechanizmów zarządzania


34

biznesowego na uczelniach, powinno być wspierane informacjami dostarczanymi przez rachunkowość zarządczą, opartą na nowoczesnym rachunku kosztów).

Następuje tym samym projektowanie systemów informacyjnych rachunkowości zarządczej i controllingu, które próbuje się dostosowywać do specyfiki danej uczelni. Ma to na celu ulepszenie: jakości świadczonych usług edukacyjnych, efektywność pracy i zarządzanie finansami uczeni, aby w sposób elastyczny odpowiadać na zmieniające się potrzeby otoczenia.

Powyższe działania związane ze zmianami w zarządzaniu uczelniami są obecnie dokonywane na polskich uczelniach. W niniejszym opracowaniu zasygnalizowane zostały zdaniem autorki najbardziej kluczowe problemy dotyczące zmian i nowych metod zarządzania w polskim szkolnictwie wyższym.

Uniwersytety (szkoły wyższe) od wielu lat są podmiotami zainteresowań wielu badaczy zarówno w Polsce, jak i za granicą. W ostatnich dekadach XX wieku oraz w pierwszej dekadzie XXI wieku, funkcjonowanie współczesnych uniwersytetów podobnie jak i innych organizacji staje się coraz bardziej złożone [Leja 2013, s. 20-21]. Ważność (nieustających) dyskusji związanych z działalnością uniwersytetów we współczesnej gospodarce pozostaje kluczowa.

CHANGES IN UNIVERSITY OPERATIONS, CONCEPTS AND CONTEMPORARY CHALLENGES

Abstract

Today’s information society and knowledge-based economy require properly organised and modern system of higher education. In light of the above, universities are shifting towards difficult and complicted reforms in the area of education due to being accountable for undertaken actions as well as due to the need to better utilize resources and achieve higher efficiency. This requires the implementation of business management mechanisms at universities, supported by information supplied by management accounting based on modern costing. Today universities are looking for new management methods in order to become more competitive. Coopetition projects between universities based on mutual cooperation and competition are one of the activities which are currently already being implemented. Cooperation of organisations in the form of networks provides new opportunities to jointly connect and create, use knowledge, skills and competencies of partners. Searching out the most advantageous network solutions that will allow to achieve better results in the areas of organisation’s activities determines the functioning of modern organisations, and also the universities will take steps in this direction.

Keywords: university; change; management; concepts.

BibliografiaAdamczewski P. (2004), Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce wyd. IV, Wydawnictwo

Mikom, Warszawa.


35

Auksztol J., Balwierz P, Chomuszko M. (2012), SAP zrozumieć system ERP, PWN, Warszawa.

Bakonyi J. (2012), Doskonalenie jakości kształcenia szkoły wyższej jako organizacji uczącej w świetle wymogów Krajowych Ram Kwalifikacji, http://www.humanitas.edu.pl/resources//Zarz %202_2012%20p dzielone/bakonyi.pdf (dostęp: 10.05.2015).

Banyś E. (2009), Uniwersytet –zmierzając ku nowej równowadze, ,,Gazeta uniwersytecka, miesięcznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, nr 1(171).

Burawski D. (2013), Uniwersytet trzeciej generacji stan i perspektywy rozwoju, https://www.efs.2007-2013.gov.pl, (dostęp: 10.05.2015).

Chluska J., Szczepaniak W. (2014), Koszty kształcenia w szkołach wyższych w Polsce, [w:] Chluska J, Kowalska S (red), Zarządzanie kosztami przedsiębiorstwa w warunkach ryzyka aspekty praktyczne, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa.

Czerepaniak-Walczak M. (2010), Uniwersytet – instytucja naukowo-edukacyjna czy przedsiębiorstwo? Szkoła wyższa w procesie zmiany, [w:] Piekarski J., Urbaniak-Zając D. (red), Innowacje w Edukacji Akademickiej, szkolnictwo wyższe w procesie zmiany, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Dziewulak D. (2013), Szkolnictwo wyższe w świetle raportów edukacyjnych, Studia BAS, nr 3(35), orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/.../Strony%20odStudia_BAS_35i-8. (dostęp: 05.05.2015).

Guri -Rosenblit S. (2006), Wiele idei uniwersytetu i ich różnorodne przejawy, [w:] Kościelniak C., Makowski J. (red), Wolność, Równość, Uniwersytet, Instytut Obywatelski, Warszawa.

Jabnoun J., Sahraoui S. (2004), Enabling a TQM structure through information technology, Competitiveness Review, vol. 1-2, American Society for Competitiveness, Pittsburg [w:] http://www.portal-snooker.chiba.pl/?title=System_informacyjny (dostęp: 12.05.2015).

Kisielnicki J. (2014), Zarządzanie i informatyka, Wydawnictwo Placet, Warszawa.

Kalinowski J., Sobieski Ś.(2010), Od systemu informatycznego od systemu informacyjnego, czyli o ewolucji świadomości na przykładzie doświadczeń UŁ w latach 2002-2009, www.ptzp.org.pl/files/konferencje/kzz/artyk.../72_Kalinowski_J.pdf, (dostęp: 15.06.2015).

Kobza S. (2013), Ewolucja rachunku kosztów a zintegrowane zarządzanie [w:] XIII Ogólnopolskie Seminarium Doktorskie Rachunkowości i Finansów, Sopocka Szkoła Wyższa, Sopot.

Koczuba-Sobieraj M., Mielcarz P. (2011), Model rachunku kosztów jednostek prowadzących działalność naukowo-dydaktyczną, ,,Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości” nr 120.

Krajewska A. (2012), Przemiany misji i funkcji uniwersytetu, Studia Ecologiae et Bioethicae UKSW, http://seib.uksw.edu.pl/sites/default/files/tom_10_2_6_anna_krajewska_przemiany_misji_i_funkcji_uniwersytetu (dostęp: 17.08.2015).

Kucińska M. (2010), Proces boloński – od idei do praktyki, [w:] Kulesza M., Kafar M. (red.), W obliczu nowych wyzwań, dylemat młodej kadry akademickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Kupczak P., Kurek T. (2013), Bariery wdrażania zintegrowanych systemów informatycznych zarządzania w działach administracji wyższej uczelni publicznej, Roczniki Kolegium Analiz Ekonomicznych, nr 29, www.bg.pcz.pl/.../Bariery-wdrazania-zintegrowanych-systemow-informatycznych (dostęp 10.06.2015).


36

Kwiek M. (2010), Transformacje uniwersytetu. Zmiany instytucjonalne i ewolucje polityki edukacyjnej w Europie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

Lewandowski J. (1999), Projektowanie systemów informatycznych zarządzania w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź.

Leja K. (2013), Zarządzanie uczelnią. Koncepcje i współczesne wyzwania, Wolters Kluwer Polska S.A, Warszawa.

Markowski M. (2003), Pierwowzory uniwersytetów, Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Olecko.

Marszałek S. (2011), Wyzwania stojące przed systemem szkolnictwa wyższego w Europie, e-mentor, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, nr 1 (38).

Mazurkiewicz A., Paradygmaty zarządzania we współczesnym przedsiębiorstwie, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Uniwersytet Rzeszowski, zeszyt nr 19, http://www.ur.edu.pl/nauka/czasopisma-uniwersytetu-rzeszowskiego-punktowane-przez-ministerstwo/nierownosci-spoleczne-a-wzrost-gospodarczy/zeszyt-nr-19, (dostęp: 10.06.2015).

Mikołajczyk Z. (2003), Zarządzanie procesem zmian w organizacjach, Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej im. Wojciecha Korfantego, Katowice.

Miłosz H. (2012), Jak ewidencjonować koszty studiów, ,,Forum Akademickie”, nr 6.

Misiąg W.(2013), Siedem lat wdrażania budżetu zadaniowego – refleksje i prognozy, Studia BAS, nr 1(33), www.orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/.../Strony%20odStudia_BAS_33-5.pdf

Nowakowska-Siuta R. (2007), Szkolnictwo wyższe w wybranych krajach Europy Zachodniej po II wojnie światowej, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa.

Pietrzyk A. (2015), Sposoby kalkulacji opłat za usługi edukacyjne w państwowych uczelniach wyższych – analiza porównawcza, [w:] Remlein M. (red.), Teoria, praktyka, polityka rachunkowości, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań.

Skubała-Tokarska Z. (1972), Uniwersytety w Polsce. Rys historyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa.

Sobańska I., Kalinowski J. (2012), Rachunek kosztów w uczelniach publicznych – czas na zmiany, ,,Rachunkowość” nr 7.

Rosa M., Wanat L. (2013), Paradoks uniwersytetu nowej generacji – instytucja versus wspólnota akademicka?, [w:] Burawski D. (red.), Uniwersytet trzeciej generacji stan i pespektywy rozwoju, Poznań, https://www.efs.2007-2013.gov.pl/.../baza.../uniwer_1_29082014.pdf, (dostęp: 15.06.2015).

Wawak T. (2012), Jakość zarządzania w szkołach wyższych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Wolaniuk A. (2010), Uniwersytety i ich rola w organizacji przestrzeni, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Woźnicki J. (2009), Uniwersytet – konserwatywna innowacja, www.zut.edu.pl/.../wyklad_inauguracyjny_zut_prof_jerzy_woznicki.pdf, (dostęp: 17.06.2015).

Wysokińska Z. (2010), Główne kierunki zmian w zarządzaniu uczelniami wyższymi w procesie ich umiędzynarodowienia, [w:] Piekarski J., Urbaniak-Zając D. (red.), Innowacje w edukacji akademickiej, szkolnictwo wyższe w procesie zmiany, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

37

FINANSOWANIE ROZWOJU STRUKTUR KLASTROWYCH – PRZYKŁAD REGIONU ŁÓDZKIEGO

Jan Kaźmierski Katedra Logistyki, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego

Streszczenie

Problem finansowania struktur klastrowych stanowi, zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej zagadnienie kluczowe, które wciąż nie jest do końca rozwiązane. Różne kraje przyjmują odmienne modele w tym zakresie.

Autor podejmuje ten problem – zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i badawczym. Cele poznawcze artykułu obejmują przedstawienie typów i metod finansowania struktur klastrowych, w kontekście roli, jaką powinna pełnić administracji publiczna. Cele praktyczne pokazują powyższy problem przez pryzmat własnych badań empirycznych autora.

Region łódzki został tu potraktowany jako studium przypadku, jednakże wnioski wynikające z badań mogą zostać z powodzeniem uogólnione na inne regiony kraju.

Słowa kluczowe: struktury klastrowe; finansowanie działalności klastrów; formy wspierania klastrów; rola administracji publicznej.

1. Wprowadzenie

Klastering w Polsce to tematyka ciągle dość nowa, z którą związane są liczne dyskusje, dotyczące m.in. kreowania określonej polityki rozwoju czy sposobu finansowania struktur klastrowych. Klastry stanowią bardzo istotny czynnik rozwoju każdej gospodarki; również krajów Unii Europejskiej, co prezentowane jest w licznych dokumentach strategicznych, np. [Europa 2020]. Również w Polsce stawiane są kolejne kroki i zdobywane są nowe doświadczenia w kierunku bardziej dynamicznego rozwoju takiej formy współpracy. Tematyka ta jest również bardzo aktualna w kontekście perspektywy finansowej funduszy unijnych na lata 2014-2020, która stwarza polskiej gospodarce nowe możliwości rozwoju.

Problem finansowania struktur klastrowych (zarówno nowo powstających inicjatyw, jak i klastrów będących w dojrzałej fazie rozwoju) stanowi zagadnienie kluczowe i wciąż nie do końca rozwiązane. Różnorodne są bowiem uwarunkowania rozwoju tych struktur w poszczególnych gospodarkach i regionach. Różne kraje przyjmują ponadto odmienne modele zarządzania klastrami i formy organizacyjno-prawne tych struktur. Powoduje to, że w istocie każdy kraj wypracowuje sobie własne doświadczenia w tym zakresie.

Należy również mieć na uwadze, że z problemem finansowania klastrów wiąże się ściśle kwestia form wspierania ich rozwoju (kto i w jakim zakresie


38

powinien to czynić). Chodzi tu zwłaszcza o rolę władz publicznych szczebla lokalnego i regionalnego, które powinny być zainteresowane rozwojem klastrów na swoim terenie, ale także o rolę sektora prywatnego. Rozwiązania przyjmowane w tym zakresie są bardzo różne, biorąc pod uwagę poszczególne kraje Unii Europejskiej.

Powyższe kwestie są w polskich realiach gospodarczych problemem bardzo dyskusyjnym, który nie doczekał się dotąd rozstrzygnięć. Autor podejmuje te zagadnienia – zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i badawczym.

Cele poznawcze niniejszego artykułu obejmują przedstawienie typów i metod finansowania struktur klastrowych rozpatrywanych jako forma wspierania ich rozwoju, w kontekście roli administracji publicznej w tym zakresie. Tę warstwę ujęto w pierwszej części opracowania, głównie w oparciu o własne doświadczenia oraz głębokie studia literaturowe przeprowadzone metodą desk research.

Cele praktyczne zakładają zaprezentowanie powyższego problemu przez pryzmat własnych badań empirycznych autora. Badania zrealizowane zostały w latach 2012-2014 i obejmowały bardzo szerokie spektrum funkcjonowania struktur klastrowych, w szczególności koncentrując się na mechanizmach ich rozwoju w układzie regionalnym. Na użytek tego opracowania autor wybrał jedynie część analizowanych problemów – dotyczącą aspektów finansowych.

Zebrane materiały pochodzą głównie ze źródeł pierwotnych; dominującymi metodami ich pozyskania były tutaj pogłębione wywiady indywidualne, mające postać wywiadu swobodnego skategoryzowanego. Zostały one przeprowadzone z grupą ekspertów i menedżerów zatrudnionych w instytucjach koordynujących i planistycznych regionu łódzkiego, posiadających znaczną wiedzę na temat funkcjonowania klastrów1.

Jako studium przypadku potraktowano w badaniach region łódzki, jednakże wnioski i konkluzje wynikające z badań mogą z powodzeniem zostać uogólnione na inne regiony kraju. Zaprezentowany (w części empirycznej artykułu) materiał jest, z racji wymogów objętościowych, jedynie krótką syntezą obszernych wniosków wynikających z badań ewaluacyjnych. Adresatami tych wniosków i rekomendacji, mogą być zarówno koordynatorzy klastrów, podmioty w nich funkcjonujące, jak również władze publiczne kreujące politykę klastrową na poziomie regionalnym, lokalnym czy krajowym.

2. Typy i formy finansowania struktur klastrowych

Jak już zauważono, finansowanie funkcjonowania i działań realizowanych w ramach inicjatyw klastrowych stanowi jeden z kluczowych elementów mających wpływ na sukces lub porażkę danej inicjatywy. Należy przy tym podkreślić,

1 Były to następujące instytucje: Biuro Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego, Łódzka Izba Przemysłowo-Handlowa, Urząd Miasta Łodzi, Departament Strategii i Rozwoju, Urząd Marszałkowski w Łodzi, Centrum Transferu Technologii (CTT) Uniwersytetu Łódzkiego, Regionalna Izba Gospodarcza w Łodzi, Fundacja Media Klaster w Łodzi, Skierniewicka Izba Gospodarcza w Skierniewicach, Agencja Rozwoju Regionalnego ARREKS w Kleszczowie. Część z wyżej wymienionych instytucji pełni de facto jednocześnie rolę koordynatorów klastrów, co sprawia, że wiarygodność i aktualność uzyskanych informacji jest wyższa.


39

iż mówiąc o finansowaniu należy brać pod uwagę zarówno bieżące finansowanie funkcjonowania danej inicjatywy (tj. animatora czy też biura klastra), jak również finansowanie różnego rodzaju projektów istotnych dla rozwoju klastra, które mogą być realizowane przez różne podmioty w ramach klastra. Generalnie rzecz biorąc, można wyróżnić dwa typy źródeł finansowania inicjatywy klastrowej. Są nimi [Erlandsson 2011, s. 116]:

źródła publiczne,• źródła prywatne. •

Sposób finansowania inicjatywy klastrowej zależy w dużym stopniu od jej charakteru i skali działania. W początkowym okresie jej rozwoju animator działa na ogół pro publico bono lub jest finansowany ze środków publicznych (np. urzędu miasta). W dłuższym okresie funkcjonowanie animatora lub koordynatora klastra wymaga jednak konkretnego finansowania, które może pochodzić zarówno ze źródeł publicznych, jak i prywatnych, przy czym założeniem powinno być, że z czasem główny ciężar finansowania powinien leżeć po stronie podmiotów uczestników klastra, zastąpienia środków publicznych środkami prywatnymi.

Najbardziej oczywistym sposobem prywatnego finansowania inicjatyw klastrowych są składki członkowskie. W przypadku sformalizowania inicjatywy w formie stowarzyszenia, istotne znaczenie będą miały przede wszystkim składki opłacane przez firmy występujące w roli członków wspierających. W przypadku organizacji w formie spółki z o.o. – odpowiednikiem składek może być regularne fakturowanie członków inicjatywy za usługi (np. informacyjne, marketingowe itp.) świadczone przez koordynatora klastra na rzecz jego członków (w tym przypadku udziałowców spółki). Opłacanie składek członkowskich nie musi oznaczać finansowania wszystkich działań podejmowanych w ramach inicjatywy klastrowej.

Innym źródłem finansowania mogą być opłaty ponoszone przez podmioty z klastra za korzystanie z określonych usług świadczonych przez koordynatora w ramach inicjatywy klastrowej. Na przykład mogą one dotyczyć wynajmu wspólnej powierzchni wystawienniczej na targach branżowych; część kosztów może być wówczas pokrywana ze wspólnego budżetu inicjatywy, podczas gdy pozostałą część będą wnosić tylko bezpośrednio zainteresowani, w zależności od zapotrzebowania na tę powierzchnię wystawienniczą [Borowicz, Dzierżanowski, Rybacka, Szultka 2009, s. 38-40].

Istotnym źródłem finansowania działań inicjatywy klastrowej może też stanowić wkład rzeczowy (niepieniężny) wnoszony przez jej uczestników, który może przybierać różną formę (np. użyczenia lokalu na spotkania członków, czy też świadczenia określonych rodzajów usług). Najczęściej jednak, w krajowych inicjatywach klastrowych – szczególnie w początkowym etapie rozwoju – wkład rzeczowy jest wnoszony poprzez społeczną pracę liderów, którzy dobrowolnie i bez wynagrodzeń angażują się w proces rozwoju inicjatywy klastrowej. Finansowanie większych projektów (np. budowy laboratorium certyfikacyjnego) wymaga z reguły pozyskania środków ze źródeł zewnętrznych.

Rozwój inicjatyw klastrowych i klastrów może być – jak zauważono – wspierany ze środków i programów publicznych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Uzyskanie wsparcia publicznego najczęściej wymaga


40

wystartowania w konkursie, w którym należy przedstawić m. in. przemyślaną strategię i plan działania inicjatywy oraz potencjalne znaczenie danego klastra.

W zależności od konstrukcji konkretnych programów, wsparcie dla klastrów może przewidywać finansowanie wyłącznie działań o charakterze koordynacyjnym i budowania sieci (tj. kosztów biura, platformy komunikacyjnej, generowania informacji i analiz oraz funkcjonowania zespołu osób zatrudnionych do koordynacji inicjatywy). Część programów może mieć jednak szerszy charakter i przewidywać finansowanie jeszcze innych działań podejmowanych w ramach inicjatyw klastrowych – np. specjalistycznych szkoleń lub doradztwa, prac analitycznych zlecanych na zewnątrz, inwestycji w laboratoria i prace badawczo-rozwojowe [Borowicz, Dzierżanowski, Rybacka, Szultka 2009, s. 39].

Obecnie jesteśmy świadkami procesu odchodzenia od wsparcia bezpośredniego na rzecz wsparcia pośredniego. O ile wsparcie bezpośrednie (w formach bezzwrotnych – takich jak subsydia, ulgi podatkowe, granty na inwestycje, czy zwrotnych – takich jak pożyczki i kredyty) ma na celu przede wszystkim obniżenie kosztów użytkowania kapitału, o tyle wsparcie pośrednie polega w dużej mierze na poprawie warunków funkcjonowania. Zazwyczaj obejmuje ono zmianę przepisów związanych z ochroną własności intelektualnej, usługi dla przedsiębiorców, tworzenie struktur takich jak sieci współpracy, brokerzy technologii czy platformy wymiany wiedzy. Klastry pełnią przy tym często rolę inicjatora dialogu, stanowiąc pomost między poszczególnymi aktorami procesów innowacyjnych i promując transfer wiedzy. Dzieje się tak najczęściej w przypadku klastrów będących w fazie wzrostowej oraz fazie dojrzałości.

Należy mieć na uwadze, że klastry oraz inicjatywy klastrowe korzystać mogą z jednej strony ze źródeł finansowania przeznaczonych tylko i wyłącznie dla nich, a z drugiej – także z innych programów i instrumentów wspierających innowacyjność, konkurencyjność i przedsiębiorczość, skierowanych do wszystkich przedsiębiorców. Ze względu na specyfikę klastrów największe znaczenie będą tu miały oczywiście te instrumenty, które mają na celu konsolidowanie partnerów, wspieranie transferu i dyfuzji wiedzy i realizowanie wspólnych przedsięwzięć.

Rozwój inicjatyw klastrowych w warunkach polskich jest finansowany (wspierany) przede wszystkim ze środków i programów publicznych. Oznacza to, że administracja publiczna sprawuje w tej kwestii rolę szczególną [Kaźmierski 2010]. Wskazuje to na konieczność redefiniowania roli administracji publicznej jako swoistego „katalizatora współpracy” w ramach sieci. To właśnie administracja, tak na poziomie krajowym jak i regionalnym, z założenia dysponuje bowiem kompetencjami niezbędnymi do tego, by opracowywać i wdrażać system instrumentów finansowych, które zniwelują niedoskonałości rynku w funkcjonujących obecnie systemach innowacyjnych.

Mówiąc o potencjalnych źródłach finansowania struktur klastrowych w Polsce, należy przede wszystkim zauważyć, że istnieją w praktyce dwa poziomy wsparcia inicjatyw – na poziomie regionów (część województw posiada działania w ramach Programów Operacyjnych przeznaczone na rozwój klastrów) oraz na poziomie krajowym – w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Potencjalne wsparcie mogą więc uzyskać tylko silne i rozległe przestrzennie klastry. Wspieraniu klastrów regionalnych, tzn. zlokalizowanych


41

na obszarze jednego województwa, służą Regionalne Programy Operacyjne (RPO).

Aktualnie najpopularniejszym modelem (uważanym za optymalny), jest połączenie w jednym budżecie inicjatywy klastrowej funduszy pochodzących ze źródeł publicznych z funduszami ze źródeł prywatnych, ze stopniowym zmniejszaniem udziału tych pierwszych na rzecz drugich2.

3. Doświadczenia innych krajów europejskich – stosowane modele

Dyskutując o finansowaniu działań w odniesieniu do różnorodnych programów klastrowych stosowanych w krajów Unii Europejskiej, należy zwrócić większą uwagę na rolę administracji publicznej w tych krajach. Są to doświadczenia interesujące i zasługują na krótkie omówienie.

Otóż duża grupa polityk klastrowych zakłada ukierunkowanie działań administracji – w tym kierunków alokacji środków publicznych – w oparciu o aktywną współpracę i dialog z uczestnikami danego klastra. Inicjatywy klastrowe są uruchamiane niejako odgórnie (ang. top down approach) z poziomu administracji i są koordynowane przez administrację, jakkolwiek może ona przekazać realizację tego zadania podmiotowi zewnętrznemu, organizacji branżowej itp. Istotnym elementem tego podejścia jest wybór kluczowych klastrów poprzedzony najczęściej analizami statystycznymi i jakościowymi (tzw. mapowanie)3 oraz przygotowanie dla nich – we współpracy z uczestnikami klastra – strategii rozwoju. Selekcja klastrów jest tutaj przejawem koncentracji działań administracji.

W tym podejściu dużą wagę przywiązuje się do zapewnienia odpowiednich warunków ramowych i infrastruktury dla funkcjonowania przedsiębiorstw danego klastra, wykorzystania polityki zamówień publicznych, a także do sieciowania i stymulowania interakcji (tj. mobilizacji uczestników klastra). Finansowanie tej polityki dokonuje się dwutorowo. Z jednej strony, finansowane są działania koordynacji i sieciowania – w ramach mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych inicjatyw klastrowych, z drugiej zaś – niejako odrębnie – konkretne działania, projekty i inwestycje wynikające z wypracowanej strategii rozwoju klastra. Przykładem zastosowania tego typu polityki jest przede wszystkim Szkocja, jakkolwiek aktywna, odgórna koordynacja rozwoju kluczowych klastrów była także realizowana w Danii, Szwecji i Finlandii [Dzierżanowski, Rybacka, Szultka 2011, s. 58-62].

W Szkocji podejście klastrowe stosuje się obecnie w odniesieniu do ośmiu wyróżnionych tzw. branż priorytetowych (wcześniej kluczowe klastry)4. W ramach Scottish Enterprises funkcjonują tzw. cluster teams, których pierwszym

2 Są to poglądy zaczerpnięte z dyskusji, jaka odbyła się w ramach seminarium naukowego w Łodzi w dniu 19 czerwca 2012 r., zorganizowanego przez PARP nt. Klaster w działaniach integracyjnych miedzy przedsiębiorstwami, instytucjami naukowymi i otoczeniem biznesu, pod patronatem Ministra Gospodarki.

3 Przykładem może tu być francuski program Pôles de compétitivité.4 Równolegle stosuje się także klasyczne podejście polityki przemysłowej (zindywidualizowane

interwencje) oraz wspiera się wyróżnione branże regionalne.


42

zadaniem było wypracowanie wspólnie z podmiotami danego klastra strategii jego rozwoju, a następnie koordynacja wdrażania – ze strony administracji – uzgodnionych działań oraz bieżące monitorowanie potrzeb klastra. Budżet Scottish Enterprises przewiduje określone środki na realizację pożądanych działań dla poszczególnych klastrów, które w większości są realizowane jako odrębne projekty przez zainteresowane podmioty.

Jeszcze inne rozwiązanie organizacyjne w ramach tego typu polityki klastrowej jest stosowane w angielskim regionie East Midlands, gdzie w przypadku niektórych klastrów aktywnym podmiotem pełniącym funkcję koordynacji jego rozwoju stanowi zewnętrzne stowarzyszenie branżowe, z którym aktywnie współpracuje zespół klastrowy (cluster team) zatrudniony w ramach regionalnej agencji rozwoju. Agencja ta pełni wówczas rolę raczej partnera niż lidera i koordynatora inicjatywy klastrowej (tak jak ma to miejsce w Szkocji). Jest to spójne z generalnymi wytycznymi dla polityki klastrowej, które rekomendują, iż wiodącą rolę w ukierunkowaniu inicjatywy klastrowej (czy też rozwoju klastra) powinien pełnić sektor prywatny przejmując także z czasem jej finansowanie. Również Szkoci starają się zmierzać w kierunku takiego modelu.

Ciekawym przykładem polityki klastrowej w kontekście problemu finansowania jest rozwiązanie polegające na wspieraniu projektów badawczo-rozwojowych. Znajdujemy je w takich krajach, jak: Niemcy, Szwecja, Finlandia i Francja. Otóż w przypadku niemieckiego BioRegio i szwedzkiego Vinnvaxt finansowanie było alokowane do inicjatyw (regionów), które zwyciężyły w ogólnokrajowych konkursach. W Finlandii i Francji finansowano natomiast (w oparciu o procedury konkursowe) większą liczbę wspólnych projektów badawczo-rozwojowych realizowanych przez różne grupy podmiotów w ramach priorytetowych klastrów.

W niektórych krajach wsparcie finansowe inicjatyw klastrowych było ukierunkowane bardzo selektywnie (np. szwedzki program Vinnvaxt, niemiecki Bioregio, a także francuski program Pôles de compétitivité). We wspomnianych programach duża część wsparcia była przeznaczona na finansowanie prac B+R, zaś łączna skala dofinansowania była znacząca i rozłożona na długi okres czasu. Połączenie tych wszystkich parametrów – zwłaszcza zaś wysokiej puli środków i formuły konkursowej – stymulowało zawiązywanie realnych partnerstw (inicjatyw). Efekt mobilizacji okazał się na tyle silny, że nawet te inicjatywy, które nie uzyskały finansowania w ramach danego konkursu potrafiły niekiedy przetrwać i aplikować jeszcze do innych źródeł finansowania [Dzierżanowski, Rybacka, Szultka 2011, s. 62].

Podsumowując doświadczenia międzynarodowe w omawianej kwestii należy zauważyć, że przedstawione powyżej podejścia – tj. odgórne i oddolne – mogą zazębiać się w tym znaczeniu, że funkcję koordynacji rozwoju priorytetowych klastrów może przejąć oddolna inicjatywa klastrowa, czy też podmiot prywatny (w tym kierunku idą także generalne zalecenia dla polityki publicznej w ramach UE). Selekcja kluczowych klastrów może odbywać się poprzez różnego rodzaju analizy (mapowanie), jak również poprzez konkursy dla inicjatyw klastrowych (przykład Francji). Warto także zauważyć, że w wielu krajach realizowanych było równolegle kilka programów wspierania klastrów,


43

a także stosowane były różne ścieżki finansowania dla inicjatyw znajdujących się na różnych stadiach rozwoju.

Mimo iż rozwój klastrów w Europie spowodowany był m.in. finansowaniem ich działań głównie z funduszy publicznych poszczególnych państw (przykład Szwecji, Niemiec, Francji), aktualnie wśród ekspertów panuje opinia, iż nie można dotować funkcjonowania inicjatyw w nieskończoność. Doświadczenia krajów Europy Zachodniej pokazują, że taka sytuacja prowadzi z reguły po kilkunastu latach do powolnego zmniejszania efektywności organizacji klastrowych [Scheer, Zallinger 2011, s. 25-31].

4. Problemy finansowania klastrów w świetle badań empirycznych

Jak wspomniano we wprowadzeniu, badania empiryczne przeprowadzone zostały w oparciu o pogłębione wywiady indywidualne, mające postać wywiadu swobodnego skategoryzowanego. Autor prezentuje poniżej, w sposób syntetyczny najistotniejsze poglądy respondentów oraz własne konkluzje.

We wnioskach wynikających z badań na plan pierwszy wysuwa się bariera nieprzejrzystości zasad związanych z finansowaniem oraz brakiem środków finansowych na rozwój inicjatyw klastrowych. Dotyczy to zarówno finansowania bieżącej działalności koordynatorów, jak i realizowanych przez członków danej inicjatywy. W szczególności, do problemów związanych z finansowaniem działalności klastrów zaliczyć można:

brak odpowiedniego wsparcia projektów klastrowych na poziomie • regionalnym,brak finansowania przeznaczonego wyłącznie dla klastrów,• niedostosowanie projektów do potrzeb klastra – argumentacja, że klastry • potrzebują dofinansowania funkcji organizacyjnych i administracyjnych, aby mogły podejmować działania projektowe,trudności z przygotowaniem wniosków aplikacyjnych do projektów • klastrowych i pozyskaniem dotacji oraz z rozliczaniem przyznanych dotacji,brak ofert kredytowych dla stowarzyszeń (jest to często przyjmowana • przez klastry forma organizacyjno-prawna),brak dostępności alternatywnych form finansowania rozwoju klastra • (np. funduszy pożyczkowo-poręczeniowych, venture capital, itp.),brak wiedzy o możliwościach przyjęcia formy prawno-organizacyjnej • klastra, która umożliwiałaby prowadzenie działalności zarobkowej i sprzyjała wzmacnianiu współpracy.

Zdaniem ponad połowy respondentów, brak środków finansowych na rozwój inicjatyw klastrowych dotyczy zarówno finansowania bieżącej działalności koordynatora jak i realizowanych przez członków inicjatywy. Z uzyskanych informacji wynika, że działania podejmowane w obszarze finansowania skupiają się przede wszystkim na poszukiwaniu zewnętrznych źródeł finansowania wspólnych projektów. Brak jest natomiast wiedzy na temat alternatywnych źródeł pozyskiwania środków finansowych na realizację działań klastrów. Dlatego też


44

w praktyce aktywność klastrów w zdecydowanej mierze jest uzależniona od dostępności dotacji publicznych, co jest, zdaniem większości respondentów, niepokojące w perspektywie długookresowej.

Około 80 proc. badanych respondentów wyraża pogląd, że wyniki osiągnięte przez klastry wskazują, że na lepszą sytuację finansową ma wpływ wyższy poziom ich innowacyjności. Podobnie kształtuje się sytuacja pod względem wielkości klastrów – te zrzeszające większą liczbę podmiotów osiągnęły lepsze wyniki. Większym klastrom, a zwłaszcza zrzeszającym duże przedsiębiorstwa, znacznie łatwiej jest występować o środki zewnętrzne – mają lepszy dostęp do kredytów, nie sprawia im trudności generowanie wkładu własnego na współfinansowanie projektów.

Brak funduszy w szeregu przypadkach uniemożliwia nie tylko prowadzenie działań, ale również tworzenie zaplecza administracyjnego, lokalowego czy nawet strony internetowej. Utrudnia to efektywny przepływ informacji między członkami klastra. Aktywność koordynatora jest z reguły finansowana ze składek członkowskich lub jego środków własnych. Pokrywanie kosztów tej działalności z opłat pobieranych od uczestników powoduje, że przedsiębiorcy przez długi czas, zamiast odczuwać realne korzyści uczestnictwa w klastrze, ponoszą jedynie koszty. W rezultacie ulegają oni często zniechęceniu, odchodzą z klastra i stają się sceptyczni wobec uczestnictwa w kolejnej inicjatywie.

Z kolei finansowanie działalności podmiotu koordynującego z jego środków własnych powoduje, że skupia się on na obszarze działania zapewniającym mu zwrot poniesionych kosztów. Brak wsparcia publicznego powoduje, iż znaczna część inicjatyw w krótkim czasie zawiesza aktywność. Upływ czasu związany z przedłużającymi się procedurami ponownej aplikacji, prowadzi często do zniechęcenia członków i osłabienia ich entuzjazmu.

Propozycje rozwiązań prowadzących do uzdrowienia sytuacji na odcinku finansowania rozwoju klastrów, wskazywane przez respondentów, wskazują na przykładanie dużej wagi do powyższego problemu. Wyrażano przy tym pogląd, że osiąganie przez klastry przychodów jest mocno ograniczane ze względu na takie czynniki, jak zasoby ludzkie i finansowe klastrów. Argumentowano, że w szeregu przypadkach koordynatorzy nie mają czasu na podejmowanie aktywności zarobkowych, a liderzy i inni członkowie są mało aktywni. Zasoby finansowe klastrów mają zaś ogromny wpływ na ich działalność i wyniki, a jednocześnie na trwałość funkcjonowania więzi klastrowych.

5. Podsumowanie

Zaprezentowane poglądy respondentów dowodzą, że problem finansowania działalności klastrów jest jednym z najbardziej wrażliwych obszarów w systemie zarządzania tymi strukturami. Bardzo istotną kwestią do dyskusji w obszarze finansowania klastrów jest to, w jakim wymiarze ilościowym i czasowym oraz na jakim poziomie (krajowym, regionalnym czy lokalnym) powinno się wspierać inicjatywy klastrowe i koordynatorów klastrów.

Należy sadzić, że finansowanie publiczne potrzebne jest w początkowym etapie rozwoju inicjatyw klastrowych, jeszcze zanim podmioty prywatne


45

dostrzegą korzyści związane z ich funkcjonowaniem i zdecydują się finansować je ze środków prywatnych. Z drugiej strony, potrzebne są mechanizmy, które stosunkowo wcześnie będą mobilizować choćby na niewielkim poziomie finansowanie prywatne oraz motywować koordynatorów do pozyskiwania tego typu finansowania. Powinny to być „własne mechanizmy finansowania działalności klastra, które będą stanowiły alternatywę dla środków publicznych.”

W tym kontekście należy proponować stworzenie systemu dofinansowania inicjatyw klastrowych w regionie, w szczególności zaś wypracowanie trwałego modelu finansowania działalności koordynatorów klastrów, pozwalającego na długofalowe planowanie rozwoju, a także stworzenie regionalnego systemu wsparcia dla wspólnych projektów inwestycyjnych; najlepiej poprzez dotowanie części ich kosztów.

Odnosząc się do bariery braku odpowiedniego systemu finansowania działalności koordynatorów należy zauważyć, że aby system był rzeczywiście skuteczny, musi posiadać źródła finansowania działalności bieżącej. Obecnie część klastrów „ratuje się”, ustanawiając systemy opłat wśród swoich członków. Należy w tym miejscu podkreślić, iż taki system może sie okazać poważnym zagrożeniem dla samej idei klasteringu w regionie. Cechą charakterystyczną klastrów jest bowiem to, że ich działania przynoszą efekty w dłuższym horyzoncie czasowym. Oznacza to, że przy systemie składkowym, przedsiębiorcy musza przez długi okres czasu ponosić koszty działań koordynatora, nie odczuwając realnych korzyści z uczestnictwa w klastrze. Jak dowodzą przykłady szeregu klastrów działających w innych regionach kraju5, efektem przeważnie jest zniechęcenie i odchodzenia firm z klastra. Dlatego też, barierę finansowania działalności bieżącej koordynatora należy potraktować obecnie za jedną z najważniejszych.

Podsumowując rozważania w badanym obszarze, można sprowadzić je do następujących kluczowych wniosków:

Możliwość pozyskania środków publicznych dla uczestników danego 1. klastra nie powinna być sama w sobie powodem decyzji o jego założeniu.Publiczne źródła finansowania są wskazane, ale jedynie na starcie, we 2. wczesnych fazach rozwoju, lecz docelowo inicjatywa klastrowa powinna móc finansować się samodzielnie.Wraz z osiągnięciem pewnego poziomu dojrzałości klastra, udział wsparcia 3. publicznego w strukturze finansowania organizacji powinien maleć.Kluczem do sukcesu jest umiejętność znajdowania i łączenia różnych 4. źródeł finansowania – w zależności od realizowanego projektu, preferując docelowo źródła prywatne.Aby zwiększyć przychody inicjatyw klastrowych ze źródeł prywatnych, 5. należy stworzyć sprawne mechanizmy zarządzania nimi.

Wyniki przeprowadzonych badań rzucają sporo światła na podjęty problem. W odczuciu przedstawicieli klastrów, obecny system wsparcia dla rozwoju struktur klastrowych w regionie de facto nie istnieje. Widoczne jest niezadowolenie z tego powodu. Powszechnie wyrażany jest natomiast pogląd, że tworzenie

5 Wskazują na to m.in. raporty Polskiej Agencji Rozwoju Regionalnego dla różnych regionów kraju.


46

i rozwój powiązań klastrowych powinien być jednym z priorytetów działania władz lokalnych i regionalnych.

Z prac innych badaczy również wynika, że gdy ustaje finansowanie publiczne, klastry zamierają. Z tego można wyprowadzić wniosek, że klastry w wielu przypadkach zachowują żywotność jedynie do czasu istnienia wsparcia publicznego. Na tym gruncie powstaje pytanie: czy powstawanie klastrów, dla ich twórców (koordynatorów), jest przez nich traktowane jako nowe źródło wynagradzania ze środków publicznych? Sadzić należy, że odpowiedź na tak postawione pytanie powinna być twierdząca. Oznacza to jednak wypaczenie samej idei klasteringu.

W nowej perspektywie finansowej propozycje finansowania rozwoju inicjatyw klastrowych w Polsce występują w różnych dokumentach strategicznych dotyczących polityki rozwoju w kraju, jednak w żadnym z nich nie należą one do głównych celów realizacji danego programu. Z analizy dokumentów rządowych widać jednak wyraźnie, że obecnie klastry zaczęły być uznawane za istotny instrument w realizacji polityki na rzecz innowacyjności, badań i rozwoju oraz rozwoju regionalnego, i że zainteresowanie tym instrumentem polityki innowacyjności nadal rośnie.

FINANCING OF CLUSTER STRUCTURES DEVELOPMENT – CASE STUDY OF THE REGION OF LODZ

Abstract

The problem of financing of cluster structures is a key issue in both Poland and the European Union. That problem has not been fully resolved yet. Different countries adopt various models in this respect.

The author undertakes this issue – in terms of both theory and research. The cognitive goals of this article include presentation of models and methods of cluster structures financing in the context of the role that public administration should play. The practical objectives show this problem through the prism of the author’s own empirical research.

The region of Lodz has been treated here as a case study, but the conclusions of the research can be successfully generalized to other regions of the country.

Keywords: cluster structures; financing of cluster activities; forms of cluster support; the role of public administration.

Bibliografia Borowicz A., Dzierżanowski M., Rybacka M., Szultka S. (2009), Tworzenie i zarządzanie

inicjatywą klastrową, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk.

Dzierżanowski M., Rybacka M., Szultka S. (2011), Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy, Fundacja Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk, Szczecin.


47

Erlandsson K. (i in.) (2011), Inicjatywy klastrowe: skuteczne działanie strategiczny rozwój, PARP, Warszawa, strona internetowa: http://www.pi.gov.pl/klastry/chapter_95679.asp.

Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, dokument Komisji Europejskiej, Bruksela 3.03.2010.

Kaźmierski J. (2010), Pro-konkurencyjna polityka regionalna a rozwój klastrów logistycznych, „Logistyka” nr 4.

Kaźmierski J., Redefinicja roli administracji samorządowej, „Zarządzanie Publiczne” nr 2/2013.

Raines P., The Cluster Approach and the Dynamics of Regional Policy – making, “Regional and Industry Policy Research”, nr 47, The University of Strathclyde and Glasgow, 2006.

Scheer G., Zallinger L. (2011), Cluster Management – A Practical Guide, Ministry of Economy, Labor and Entrepreneurship of the Republic of Croatia.

49

WYBORY SAMORZĄDOWE W LATACH 2002-2014 W POWIECIE SIERADZKIM

– WYNIKI BADAŃ WSTĘPNYCH

Ewelina StasiakKatedra Gospodarki Samorządu Terytorialnego, Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Celem artykułu jest analiza i ocena wyników wyborów samorządowych w latach 2002-2014 w powiecie sieradzkim z punktu widzenia zakresu i czynników zmian w organach władzy wykonawczej. W opracowaniu przedstawiono krótką charakterystykę zasad ordynacji wyborczej i przebiegu wyborów samorządowych w Polsce, jak również zaprezentowano obszar objęty analizą. W badaniach wykorzystano metodę badania dokumentów, a źródło informacji stanowiły dane dotyczące wyników wyborów samorządowych w latach: 2002, 2006, 2010 i 2014, pozyskane z Państwowej Komisji Wyborczej. Uzyskane wyniki wskazują, iż w badanym regionie rośnie stabilizacja personalna w samorządowych organach wykonawczych, natomiast źródłem ewentualnych zmian osobowych są przede wszystkim czynniki subiektywne, związane z wyrażaniem dezaprobaty politycznej dla dotychczasowych kandydatów przez wyborców. Przeprowadzone badania mają charakter wstępny i służą również wskazaniu dalszych kierunków analiz empirycznych, co uczyniono w podsumowaniu pracy.

Słowa kluczowe: wybory samorządowe; samorządowe organy wykonawcze; region łódzki.

1. Wprowadzenie

Społeczność lokalna odgrywa główną rolę w gospodarowaniu przestrzenią terytorialną. Natomiast władza wybrana na danym terenie działając w imieniu tej społeczności, jednocześnie wielowymiarowo na nią oddziałuje. Warunkiem wyboru właściwych władz jest aktywna partycypacja mieszkańców w życiu publicznym, która wiąże się ze skutecznym komunikowaniem się władz samorządowych z mieszkańcami. Stopień partycypacji jest przy tym bardziej widoczny w społecznościach lokalnych, ponieważ mieszkańcy silniej identyfikują się z miejscem swojego zamieszkania [Gawroński 2010, s. 144-145].

Aktywność mieszkańców w życiu samorządu i regularne interesowanie się sferą publiczną jest podstawową determinantą budowania takich wartości, jak: samoorganizacja, sprawiedliwość, równość, czy niezależność. Odgrywa ona znaczącą rolę w życiu każdego obywatela, ponieważ dzięki możliwości wyrażenia zdania w istotnych dla niego sprawach (np. udział w wyborach), sprzyja zadowoleniu i poczuciu społecznej tożsamości. Warto zaznaczyć, iż udział


50

mieszkańców w wyborach samorządowych jest jedną z ważniejszych czynności i powinności w lokalnym życiu politycznym.

Wyniki frekwencji wyborczej wskazują jednak, iż spada poziom aktywności mieszkańców w życiu samorządu, co skutkuje ograniczeniem integracji dla dobra wspólnoty. Obywatele, pomimo potencjalnego wpływu na przebieg procesów politycznych na danym terenie, nie wykazują często zainteresowania udziałem w wyborach, ograniczając swoją aktywność polityczną jedynie do biernej obserwacji. Natomiast mieszkańcy biorący udział w głosowaniu, mając możliwość oddania swojego głosu na kandydata, który uzyskał ich akceptację, zaspokajają istotną dla siebie potrzebę przynależności do lokalnej wspólnoty politycznej [Wojtasik 2012, s. 116-117].

Ważną rolę w kształtowaniu warunków życia społeczno-gospodarczego i stabilizacji politycznej odgrywa jakość kadry politycznej na danym terenie. Kandydaci biorący udział w wyborach powinni orientować się w problematyce społecznej, ekonomicznej i politycznej, dzięki czemu są w stanie lepiej zrozumieć potrzeby i oczekiwania obywateli. Powinni być jednocześnie nastawieni na rozwój własnych koncepcji i uczenie się w oparciu o opinie, sugestie, postulaty oraz sądy mieszkańców, nie tylko na temat wykonywania zadań własnych, ale również sposobu zarządzania sprawami publicznymi [Wojciechowski 2012b, s. 97].

Aktywność polityczna mieszkańców i decyzje personalne podejmowane w wyborach samorządowych w istotny sposób wpływają na stabilizację władzy i poziom zarządzania publicznego na danym terenie. Biorąc to pod uwagę jako cel artykułu wyznaczono analizę i ocenę wyników wyborów samorządowych w latach 2002-2014 z punktu widzenia zakresu i czynników zmian władzy wykonawczej w powiecie sieradzkim.

W pierwszej części opracowania przybliżono zasady ordynacji wyborczej i przebiegu wyborów samorządowych w Polsce. Następnie przedstawiono podstawową charakterystykę badanego obszaru oraz dokonano analizy wyników wyborów samorządowych w powiecie sieradzkim. Szczególną uwagę poświęcono zakresowi zmian osobowych w zakresie władzy wykonawczej na badanym terenie, a także identyfikacji subiektywnych i obiektywnych czynników wywołujących te zmiany. Do przeprowadzonych analiz wykorzystano dane dotyczące wyborów samorządowych w latach: 2002, 2006, 2010 i 2014, pozyskane z Państwowej Komisji Wyborczej.

2. Ordynacja wyborcza i władze na szczeblu gminy

Przepisy samorządowego prawa wyborczego w Polsce zawarte są w trzech Ustawach:

z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. 2011 nr 21 poz. 112 1. ze zm.), z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów 2. i sejmików województw (Dz. U. z 2011 r. Nr 21, poz. 113),z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza 3. i prezydenta miasta (Dz. U. R. P. 2002, nr 113, poz. 984 ze zm.).


51

Określa się w nich zasady i tryb zgłaszania kandydatów, przeprowadzania wyborów oraz warunki ich ważności. Mieszkańcy w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, a także w głosowaniu tajnym wybierają wójta, burmistrza i prezydenta miasta.

Organem wykonawczym w gminie jest odpowiednio wójt, burmistrz lub prezydent, których kadencja trwa cztery lata. W Ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.) określono, iż organem wykonawczym w gminach wiejskich jest wójt, burmistrz – w gminie, w której siedziba władz znajduje się w mieście położonym na terenie danej gminy, oraz prezydent – w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców.

Zadaniem organu wykonawczego jest przygotowywanie projektów uchwał rady gminy, określenie sposobów wykonywania uchwał, gospodarowanie mieniem komunalnym, prowadzenie gospodarki finansowej, w tym wykonywanie budżetu oraz zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych [Wojciechowski 2012a, s. 43]. Wójt (i odpowiednio pozostali) wypełnia zadania przy pomocy urzędu i jednostek organizacyjnych. Ponadto, reprezentuje gminę w kontaktach z otoczeniem.

Czynne prawo wyborcze (prawo wybierania organu wykonawczego) ma każdy obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat oraz stale zamieszkuje na obszarze danej gminy. Natomiast bierne prawo wyborcze (prawo wybieralności, rozumiane jako prawo kandydowania w wyborach) ma każdy obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 25 lat, z tym że nie musi on stale zamieszkiwać na obszarze gminy, w której kandyduje. Ustawodawca wskazuje katalog osób, którym nie przysługuje prawo wybieralności (np. osoby karane za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego). Kandydat do organu wykonawczego jednostki samorządu terytorialnego nie może jednocześnie ubiegać się o urząd w innej gminie. Ponadto, funkcji wójta nie można łączyć z funkcją wójta lub jego zastępcy w innej gminie, członkostwem w organach jednostek samorządu terytorialnego, w tym w gminie, w której jest wójtem, zatrudnieniem w administracji rządowej oraz mandatem posła lub senatora.

Zwycięzcą w wyborach jest kandydat, który uzyska więcej niż połowę głosów ważnych. Jeśli żaden kandydat nie otrzymał poparcia więcej niż połowy wyborców, konieczne jest przeprowadzenie II tury (po dwóch tygodniach), do której kwalifikuje się dwóch kandydatów z najlepszym wynikiem w I turze. Organ władzy wykonawczej (wójt, burmistrz lub prezydent miasta) zyskuje swoje kompetencje dopiero z chwilą złożenia ślubowania. Natomiast wygaśnięcie mandatu organu wykonawczego następuje m.in. wskutek: odmowy złożenia ślubowania, orzeczenia trwałej niezdolności do pracy, śmierci oraz odwołania w drodze referendum.

Kształtowanie się wyników wyborów samorządowych oraz zakres zmian osobowych w organach wykonawczych gmin jest determinowany dwoma grupami czynników. Pierwsze z nich mają charakter obiektywny i wiążą się z brakiem możliwości głosowania na kandydata, który w poprzedniej kadencji sprawował funkcję wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Może to wynikać z rezygnacji kandydowania w kolejnych wyborach samorządowych. Wpływ na taką decyzje może mieć wiele różnych czynników szczegółowych, do których


52

można zaliczyć m.in.: śmierć lub poważną chorobę danej osoby, przewidywaną porażkę, inny kierunek kariery (np. kariera polityczna na poziomie krajowym, czy europejskim, kariera gospodarcza) lub chęć udzielenia poparcia dla innego kandydata. Drugą grupę czynników kształtujących stabilizację polityczno- -personalną w danej gminie stanowią czynniki subiektywne, które wynikają z określonych przekonań, postaw i aktywności mieszkańców w głosowaniu. Wiążą się one bezpośrednio z wyborem dokonywanym przez społeczność lokalną. Podejmowana decyzja może zależeć m.in od: postrzegania kandydatów, przebiegu kampanii wyborczej, przyzwyczajeń lub oceny efektów pracy osób na stanowiskach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.

Te dwie grupy czynników w istotny sposób wpływają na tendencję w zakresie wyników wyborów samorządowych. Z punktu widzenia rozwoju lokalnego ważna wydaje się ich identyfikacja oraz ocena, która pozwoli na sformułowanie wniosków, zarówno na temat aktywności wyborczej mieszkańców, jak również kształtowania się warunków życia społeczno-gospodarczego na danym terenie.

Warto dodać, że pierwsze, bezpośrednie wybory samorządowych organów wykonawczych odbyły się w Polsce 27 października (I tura) i 10 listopada 2002 r. (II tura). Po raz drugi obywatele wybierali wójtów, burmistrzów i prezydentów miast cztery lata później – 12 listopada (I tura) i 26 listopada 2006 r. (II tura). Trzecie wybory odbyły się 21 listopada (I tura) i 5 grudnia 2010 r. (II tura). Po raz czwarty możliwość bezpośredniego głosowania na swoich przedstawicieli mieszkańcy mieli 16 listopada (I tura) i 30 listopada 2014 r. (II tura).

3. Charakterystyka powiatu sieradzkiego

Realizując cel pracy dokonano analizy wyników wyborów samorządowych w latach: 2002, 2006, 2010 i 2014. W badaniach wykorzystano metodę badania dokumentów, a źródłem informacji były dane uzyskane z Państwowej Komisji Wyborczej. Jako obszar badań w sposób zamierzony wybrano powiat sieradzki. Na wybór ten wpłynęło jego położenie w województwie łódzkim, a także osobiste związki autorki z tym regionem.

Powiat sieradzki znajduje się w zachodniej części województwa łódzkiego, w centralnej części Polski. Od zachodu graniczy z powiatem kaliskim i ostrzeszowskim, od północy z powiatem tureckim (województwa wielko- polskiego). Od wschodu graniczy z powiatami: zduńskowolskim, poddębickim, łaskim a od południa – z wieluńskim i wieruszowskim (województwo łódzkie). W skład analizowanego powiatu wchodzi 11 gmin. Są to: Goszczanów, Wróblew, Sieradz, Brąszewice, Brzeźnio, Klonowa, Burzenin o statusie wiejskim, a także Warta, Błaszki, Złoczew o statusie miejsko-wiejskim oraz miasto Sieradz, będące centrum administracyjnym, handlowym, naukowym i kulturalnym dla tej części województwa łódzkiego. Według danych GUS powierzchnia powiatu sieradzkiego wynosi 1 491km2, co stanowi 12% powierzchni województwa łódzkiego (tabela 1).


53

Tabela 1. Liczba mieszkańców i powierzchnia powiatu sieradzkiego według gmin

Wyszczególnienie Liczba mieszkańców

Powierzchnia (km²)

Gęstość zalud-nienia os./km2

Powiat sieradzki 120 057 1 491 81

Goszczanów 5 668 122 47

Warta 12 893 254 51

Błaszki 14 947 201 74

Wróblew 6 086 113 54

Sieradz (gm.) 10 400 182 57

Sieradz (m.) 43 356 51 846

Brąszewice 4 511 107 42

Brzeźnio 6 301 129 49

Klonowa 2 982 95 31

Złoczew 7 272 117 62

Burzenin 5 641 120 47

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 r.

Największą powierzchnią charakteryzuje się gmina miejsko-wiejska Warta, a najmniejszą miasto Sieradz. Powiat zamieszkuje ok. 120 tys. mieszkańców, co stanowi ok. 21% populacji województwa łódzkiego. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 81 osób/km2. Najliczniejszą grupę stanowią gminy, które zamieszkuje mniej niż 10 tys. mieszkańców: Goszczanów, Wróblew, Brąszewice, Brzeźnio, Klonowa, Burzenin oraz gmina miejsko-wiejska Złoczew. Największym zaludnieniem charakteryzuje się miasto Sieradz, w którym mieszka ponad 43 tys. osób, czyli około 36% mieszkańców powiatu sieradzkiego. Pozostałe gminy (Warta, Błaszki, Sieradz) liczą od 10 do 20 tys. osób. W powiecie zauważyć można prawie równomierny rozkład ludności pod względem płci - liczba kobiet nieznacznie przewyższa liczbę mężczyzn (na dzień 31.12.2014r. na terenie powiatu mieszkało 58 456 mężczyzn i 61 166 kobiet).

4. Wyniki wyborów samorządowych władz wykonawczych w powiecie sieradzkim w latach 2002, 2006, 2010 oraz 2014

Z danych Państwowej Komisji Wyborczej wynika, że w 2002 r. powiat sieradzki zamieszkiwało 122 708 mieszkańców, z czego uprawnionych do głosowania było 94 619 osób. Frekwencja wyborcza w skali powiatu wyniosła 51,18%. Łącznie o stanowiska wykonawcze ubiegało się 43 kandydatów. W 2006 r. powiat sieradzki zamieszkiwało 123 658 mieszkańców, z czego


54

uprawnionych do głosowania było 96 971 osób. Frekwencja wyborcza spadła – w porównaniu do poprzednich wyborów – do 40%. Niższa była także liczba kandydatów na stanowisko wójta, burmistrza i prezydenta miasta – 37 osób.

W 2006 r. w wyniku I tury wybrano władze w 7 jednostkach administracyjnych (tabela 2). II tura wyborów odbyła się w: mieście Sieradz, Brąszewicach, Brzeźniu oraz w gminie wiejskiej Sieradz. Na stanowisko wójta ponownie wybrano: Władysława Iszczeka (Brąszewice) i Barbarę Darul (Burzenin). Powtórnie, stanowisko burmistrza objęli: Jan Serafiński (Warta) oraz Krzysztof Stępiński (Błaszki). Zatem 36% gmin powiatu miało tego samego gospodarza.

Tabela 2. Wyniki wyborów w powiecie sieradzkim w 2002 i 2006r.

GminaOrgan wykonawczy

w 2002 r. w 2006 r.

Miasto Sieradz w II turze wygrała Barbara Mrozowska-Nieradko

w II turze wygrał Jacek Walczak

Brąszewice w II turze wygrał Władysław Iszczek

w II turze wygrał Władysław Iszczek

Brzeźnio w II turze wygrał Eugeniusz Owczarek

w II turze wygrała Dorota Kubiak

Warta w II turze wygrał Jan Serafiński

w I turze wygrał Jan Serafiński

Błaszki w I turze wygrał Krzysztof Stępiński

w I turze wygrał Krzysztof Stępiński

Burzenin w I turze wygrała Barbara Darul

w I turze wygrała Barbara Darul

Goszczanów w I turze wygrał Lech Telega

w I turze wygrał Krzysztof Andrzejewski

Klonowa w I turze wygrała Barbara Wyrwas

w I turze wygrał Stanisław Rył

Sieradz (gm.) w I turze wygrał Henryk Świniarski

w II turze wygrał Jarosław Kaźmierczak

Wróblew w I turze wygrała Barbara Nowacka

w I turze wygrał Jan Musiałczyk

Złoczew w I turze wygrał Józef Mucha

w I turze wygrał Antoni Kucharski

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.wybory2002.pkw.gov.pl/wojt/t1/gw1/w10/p1014/index.html

www.wybory2006.pkw.gov.pl/kbw/geoPowiat7b4f.html?id=101400&


55

Natomiast w 2010 r. powiat sieradzki zamieszkiwało 121 663 mieszkańców, uprawnionych do głosowania było 97 753 osób. Frekwencja była najwyższa w analizowanym okresie – 53,41 proc. Łącznie o stanowisko wójta, burmistrza i prezydenta miasta ubiegało się 47 kandydatów. II tura wyborów musiała odbyć się w pięciu jednostkach administracyjnych (tabela 3): Sieradzu (m.), Brąszewicach, Burzeninie oraz w Klonowej. Ponownie stanowiska objęli Jacek Walczak (Sieradz (m.), Dorota Kubiak (Brzeźnio), Jan Serafiński (Warta), Krzysztof Andrzejewki (Goszczanów), Jarosław Kaźmierczak (Sieradz (gm.) oraz Jan Musiałczyk (Wróblew).

Według danych Państwowej Komisji Wyborczej w 2014 r. powiat sieradzki zamieszkiwało 119 630 mieszkańców, z czego uprawnionych do głosowania było 97 805 osób. W wyborach w 2014 roku spadła liczba chętnych na stanowisko wójta, burmistrza i prezydenta miasta o 7 osób w porównaniu z rokiem 2010. W I turze oddano 43,93 proc. głosów na kandydatów (głosowało 42 435 wyborców), a w II turze swój głos wyraziło 27 060 mieszkańców. Karol Misiak (Brąszewice), Jarosław Janiak (Burzenin), Dariusz Perdek (Klonowa) oraz Jadwiga Sobańska (Złoczew) nadal pełnią funkcje organu wykonawczego przez kolejną kadencję (tabela 3). Na trzecią kadencję zostali również wójtowie: Dorota Kubiak (Brzeźnio) oraz Jarosław Kazimierczak (gmina wiejska Sieradz). Najdłużej na stanowisku utrzymuje się Jan Serafiński (Warta - 4 kadencja).

Tabela 3. Wyniki wyborów w powiecie sieradzkim w 2010 i 2014 r.

GminaOrgan wykonawczy

2010 r. 2014 r.

Miasto Sieradz w II turze wygrał Jacek Walczak

w II turze wygrał Paweł Osiewała

Brąszewice w II turze wygrał Karol Misiak

w I turze wygrał Karol Misiak

Brzeźnio w I turze wygrała Dorota Kubiak

w I turze wygrała Dorota Kubiak

Warta w I turze wygrał Jan Serafiński

w II turze wygrał Jan Serafiński

Błaszki w I turze wygrał Piotr Świderski

w II turze wygrał Karol Rajewski

Burzenin w II turze wygrał Jarosław Janiak

w I turze wygrał Jarosław Janiak

Goszczanów w I turze wygrał Krzysztof Andrzejewski

w I turze wygrał Łukasz Siewiar

Klonowa w II turze wygrał Dariusz Perdek

w I turze wygrał Dariusz Perdek


56

Sieradz (gm.) w I turze wygrał Jarosław Kaźmierczak

w II turze wygrał Jarosław Kaźmierczak

Wróblew w I turze wygrał Jan Musiałczyk

w I turze wygrał Tomasz Woźniak

Złoczew w II turze wygrała Jadwiga Pędziwiatr

w II turze wygrała Jadwiga Sobańska

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/100000 /101400.html; www.wybory2014.pkw.gov.pl/pl/wyniki/powiaty/view/1014

Na podstawie dostępnych danych Państwowej Komisji Wyborczej przeprowadzono analizę wpływu poszczególnych grup czynników na zmiany organów władzy wykonawczej na badanym obszarze. Przyjęto, iż obiektywne czynniki zmian wystąpiły wówczas, gdy dana osoba nie kandydowała ponownie. Subiektywne czynniki zmian identyfikowano wówczas, gdy dana osoba ponownie startowała w wyborach samorządowych. Wyniki analizy przedstawiono w tabeli 4.

Tabela 4. Czynniki decydujące o zmianie władzy wykonawczej na badanym terenie

GminaWynik

wyborów 2006

Czyn-nik

zmiany

Wynik wyborów

2010

Czyn-nik

zmiany

Wynik wyborów

2014

Czyn-nik

zmiany

Miasto Sieradz Zmiana subiekt. Bez zmian - Zmiana subiekt.

Brąszewice Bez zmian - Zmiana obiekt. Bez zmian -

Brzeźnio Zmiana subiekt. Bez zmian - Bez zmian -

Warta Bez zmian - Bez zmian - Bez zmian -

Błaszki Bez zmian - Zmiana obiekt. Zmiana subiekt.

Burzenin Bez zmian - Zmiana obiekt. Bez zmian -

Goszczanów Zmiana subiekt. Bez zmian - Zmiana subiekt.

Klonowa Zmiana subiekt. Zmiana subiekt. Bez zmian -

Gmina Sieradz Zmiana subiekt. Bez zmian - Bez zmian -

Wróblew Zmiana obiekt. Bez zmian - Zmiana obiekt.

Złoczew Zmiana obiekt. Zmiana subiekt. Bez zmian -

% zmian 64% - 45% - 36% -

Wpływ na zmiany czynników:

obiektywnych - 29% - 60% - 25%

subiektywnych - 71% - 40% - 75%

Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy list wyborczych oraz wyników wyborów.


57

Na podstawie przeprowadzonych analiz można sformułować następujące wnioski poznawcze:

Na badanym terenie obserwuje się tendencję w zakresie stabilizacji 1. personalnej organów władzy wykonawczej na przestrzeni kolejnych wyborów samorządowych. Zmiany osób pełniących role wójtów, burmistrzów i prezydenta miasta występują coraz rzadziej i zmniejszają się od poziomu ponad 60% w 2006 roku do ok. 35% w roku 2014. Wyniki wskazują ponadto, iż w trzech z analizowanych gmin kontynuacja władzy wystąpiła więcej niż 2 razy. Sytuacja taka wpływa na poprawę stabilizacji polityczno-personalnej na danym terenie. Może to korzystnie oddziaływać na realizację długoterminowych założeń rozwojowych, projektów inwestycyjnych a tym samym podwyższaniem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wskazuje to również na pojawianie się odpowiednich liderów w społecznościach lokalnych, których kompetencje, rzetelne wykonywanie pracy i obowiązków ma istotny wpływ na jakość i poziom życia mieszkańców lokalnej wspólnoty. Zmiany władzy wykonawczej mogą być natomiast wyrazem chęci poszukiwania przez wyborców odpowiednich kandydatów zapewniających długoterminowe perspektywy rozwoju danej gminy.Występujące zmiany władzy wykonawczej są w większym zakresie 2. determinowane przez czynniki subiektywne, których wpływ w przypadku dwóch badanych okresów wynosi ponad 70%. Wynika z tego, iż stymulatorem zmian w większości przypadków są decyzje wyborcze społeczności lokalnej, a w znacznie mniejszym stopniu czynniki obiektywne, związane przede wszystkim z rezygnacją dotychczasowego kandydata w kolejnych wyborach. Wskazuje to na realną szansę mieszkańców na partycypację w życiu politycznym gminy i podejmowanie decyzji o dalszych kierunkach jej rozwoju społeczno-gospodarczego.

5. Podsumowanie

Wybory samorządowe władz wykonawczych należą do interesujących obszarów badawczych, ponieważ dotyczą zjawisk istotnych dla społeczności lokalnych. Świadomość demokratyczna Polaków dotycząca istotności wyborów władz lokalnych w polskim systemie politycznym rośnie. W wyborach uczestniczą zarówno osoby, które są zadowolone z pracy władz lokalnych i motywuje ich to wyrażenia poparcia dla dotychczasowych kandydatów, jak i takie, które dążą do odsunięcia od władzy tych, którzy według nich się nie sprawdzili.

Z przeprowadzonej analizy wyników wyborów w latach 2002-2014 w powiecie sieradzkim wynika, że rośnie stabilizacja personalna na stanowiskach wójtów, burmistrzów i prezydentów. Jednocześnie, źródłem zmian w organach władzy wykonawczej są w większości czynniki subiektywne, związane z wyrażaniem dezaprobaty politycznej dla dotychczasowych kandydatów przez wyborców. Należy jednak podkreślić, iż wyniki przeprowadzonych badań należy traktować jako wstępne. Opierają się one na dostępnym materiale statystycznym w zakresie wyników wyborów samorządowych. Do ich słabości


58

należy przede wszystkim brak zwrócenia uwagi na szczegółowe czynniki w grupie determinant subiektywnych i obiektywnych warunkujących tendencje w zakresie wyników wyborów samorządowych.

Uzyskanie bardziej precyzyjnego obrazu uwarunkowań przebiegu wyborów do władz samorządowych w badanym powiecie wymaga przeprowadzenia badań pogłębionych. Do wartościowych poznawczo kierunków dalszych analiz można zaliczyć np.:

przeprowadzenie badań opinii wśród mieszkańców, których sądy i opinie • dostarczą wiedzy na motywów udziału w wyborach i głosowania na określonych kandydatów,badania nad identyfikacją i oceną szczegółowych czynników obiektywnych, • wpływających na brak możliwości głosowania na danego kandydata w kolejnych wyborach,analizę relacji pomiędzy zakresem zmian w organach wykonawczych • a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego regionu (np. mierzonym z wykorzystaniem wybranych wskaźników makroekonomicznych).

W związku z tym planuje się kontynuację badań z wykorzystaniem bardziej zaawansowanych metod i technik badawczych. Należy wyrazić nadzieję, iż dostarczą one bardziej szczegółowych wniosków na temat zakresu i czynników zmian w organach władzy wykonawczej w powiecie sieradzkim.

LOCAL ELECTIONS IN THE YEARS 2002-2014 IN THE DISTRICT OF SIERADZ

– RESULTS OF PRELIMINARY TESTS

Abstract

The purpose of article is analysis and evaluation of the results of local elections in the years 2002-2014 in the district Sieradz from point of view scope and factor change in the executive power. The paper presents a brief description of the principles of the electoral law and course the local elections in Poland, as well as presents the area covered by the analysis. The study used the method of examination of documents and sources information were data on the results of local elections in years: 2002, 2006, 2010 and 2014, obtained from the National Electoral Commission. The results point that in the studied region is increasing stabilization of personnel in the local government executive bodies, however source of possibly personal changes are mostly subjective factors related to the expression disapproval of political for the outgoing candidates by the voters. The studies are preliminary and their goal is to indicate further directions of empirical analysis, as highlighted in the summary of work.

Keywords: local elections; local government executive bodies; Lodz region.


59

BibliografiaGawroński H. (2010), Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Wolters Kluwer

Polska, Warszawa.

Wojciechowski E. (2012a), Gospodarka samorządu terytorialnego, Difin, Warszawa.

Wojciechowski E. (2012b), Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Difin, Warszawa.

Wojtasik W. (2012), Wybrane uwarunkowania aktywności wyborczej, [w:] Karnowska D., Nocoń J. (red.), Obywatel – instytucje – władza na przełomie XX i XXI wieku, Toruń.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.).

Ustawie z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (Dz. U. z 2011 r. Nr 21, poz. 113 ze zm.).

Ustawa z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (Dz. U. R. P. 2002, nr 113, poz. 984 ze zm.).

Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. 2011 nr 21 poz. 112 ze zm.).

Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 r., GUS, www.stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2014-r-,7,11.html, (dostęp: 01.01.2015).

Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2014 r., GUS, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-xii-2014-r-,6,17.html, (dostęp: 19.08. 2015).

PKW (2002), www.wybory2002.pkw.gov.pl/wojt/t1/gw1/w10/p1014/index.html, (dostęp: 01.01.2015).

PKW (2006), www.wybory2006.pkw.gov.pl/kbw/geoPowiat7b4f.html?id=101400&, (dostęp: 01.01.2015).

PKW (2010), www.wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/100000/101400.html, (dostęp: 01.01.2015).

PKW (2014), www.wybory2014.pkw.gov.pl/pl/wyniki/powiaty/view/1014, (dostęp: 01.01.2015).

Część 2.

Aktualne kierunki rozwoju relacji międzyorganizacyjnych

63

STRUKTURY KLASTROWE W KORYTARZU ŁÓDZKO-WARSZAWSKIM

Bogdan CzapigaKatedra Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowej,

Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Struktury klastrowe, stanowiące kombinację współpracy i rywalizacji, dają uczestniczącym w nim organizacjom wiele korzyści spośród, których za najważniejsze można uznać polepszenie pozycji konkurencyjnych poszczególnych organizacji oraz łatwiejsze dostrzeganie możliwości rynkowych. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę przybliżenia zagadnienia klastrów (gron), jako formy współpracy przedsiębiorstw korytarzu łódzko-warszawskim. Celem głównym opracowania jest zarysowanie propozycji utworzenia klastra w Łowiczu.

Słowa kluczowe: klaster; współpraca; przewaga konkurencyjna.

1. Wprowadzenie

Struktury klastrowe (inicjatywy klastrowe, klastry, grupy producenckie) są przedmiotem badań prowadzonych równolegle w zakresie ekonomii oraz nauk o zarządzaniu. W ekonomii analizowane są czynniki kreujące klastry jako mechanizmy rozwoju regionalnego, w tym endogenicznego. W naukach o zarządzaniu, klastry postrzegane są jako specyficzne organizacje działań gospodarczych, uważane za najbardziej dojrzałe, z punktu widzenia zdolności do podtrzymywania rozwoju oraz zdolności do zdobywania i utrzymywania przewagi konkurencyjnej [Góra 2008, s. 1]. Warto przypomnieć, że najczęściej przewagę konkurencyjną definiuje się jako wynik zastosowania przez przedsiębiorstwo unikatowego (specyficznego jedynie dla niego) zestawu instrumentów konkurowania, co daje możliwości osiągania większej wartości dodanej niż inne przedsiębiorstwa funkcjonujące na tym samym rynku [Lisowska 2013, s. 136]. Należy zwrócić uwagę, że podejmowanie współpracy z konkurentami jest cechą charakterystyczną dla struktur klastrowych, a klastry dojrzałe postrzegane są jako „wyspy współpracy na morzach rywalizacji” [Gorynia, Jankowska 2008, s. 29]. Specyficzną cechą, szczególnie polskich struktur klastrowych, oprócz znaczenia dla wzrostu innowacyjności, jest akcentowanie ich roli w generowaniu miejsc pracy i rozwoju regionu [Mikołajczyk et al. 2009, s. 131], co można bezpośrednio łączyć z mechanizmami terytorialnego zrównoważenia. Powstające peryferyjnie struktury klastrowe powinny przyczynić się do wzmacniania procesów integracyjnych Polski, również w ramach powiązań funkcjonalnych, zgodnie ze długookresową strategią rozwoju kraju [Polska 2030 Trzecia fala nowoczesności,


64

2013, s. 28]. Warto nadmienić, że dopiero w 2030 roku oczekuje się widocznych efektów dyfuzji i powiązań pomiędzy poszerzonymi obszarami integracji w relacjach między metropoliami, co przedstawiono na rysunku 1.

Rysunek 1. Kierunki integracji polskiej przestrzeni 2010 i 2030

Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2011 [Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030].

Ze względu na lokalizację między dwoma metropoliami Polski centralnej, między Łodzią a Warszawą, szczególną rolę powinny odgrywać powiaty łowicki i skierniewicki (w województwie łódzkim) oraz powiaty sochaczewski i żyrardowski (w województwie mazowieckim), czyli „centrum” tzw. „korytarza łódzko-warszawskiego”.

Celem głównym opracowania jest zarysowanie propozycji utworzenia struktury klastrowej w Łowiczu, mieście zlokalizowanym w środkowej części Makroregionu Polski Centralnej, co pokazano na rys. 2.


65

Rysunek 2. Łowicz w Makroregionie Polski Centralnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Podział administracyjny Makroregionu Polski Centralnej w Koncepcja Strategii Rozwoju Polski Centralnej, 2014 s. 12].

2. Struktury klastrowe – problemy definicyjne

W opublikowanym na początku XIX wieku dziele „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” David Ricardo wprowadził pojęcie teorii kosztów komparatywnych i na przykładzie sukna z Anglii oraz wina z Portugalii wyjaśnił ekonomiczne znaczenie geograficznej specjalizacji wytwórczości.

W wydanej pod koniec XIX wieku książce „Zasady ekonomii” Alfred Marshall wprowadził określenie dystrykt przemysłowy. Badacz ten, opierając się


66

na obserwacjach firm rzemieślniczych z branży włókienniczej z Manchesteru, branży metalowej z Birmingham oraz firm produkujących noże z okolic Sheffield, zauważył jak istnienie firm działających w tej samej branży i na tym samym obszarze, sprzyja wzajemnemu przenikaniu się zasobów nie tylko ekonomicznych, lecz również społecznych i kulturowych danego terytorium, co w konsekwencji tworzy swoistą „atmosferę przemysłową”, dzięki której możliwe jest uzyskiwanie wyższej produktywności.

Ten kierunek badań pogłębił Giacomo Becattini, który zauważył, że w powojennych Włoszech, zwłaszcza w latach 60. XX wieku, uprzemysłowienie samoistnie przeniosło się z tradycyjnego trójkąta Mediolan-Genua-Turyn, w kierunku północnych, a nawet środkowych Włoch, gdzie wytworzyła się tzw. terza Italia [Schiliro 2008, s. 7]. Cechami charakterystycznymi tych nowych włoskich skupień gospodarczych jest przewaga małych i średnich przedsiębiorstw oraz fakt, że ich działalność skupia się na tradycyjnych branżach takich, jak odzieżowa, meblarska oraz mechaniki lekkiej. Ze względu na specyficzne powiązania współpracy, przy jednoczesnej konkurencji włoskiemu „distretto industriale” jest już blisko do struktury, którą pod koniec XX wieku Michael E. Porter, w książce „Przewaga konkurencyjna narodów” określił jako „cluster”, przyrównując te zagęszczenia przedsiębiorstw do kiści kalifornijskich winogron. Podobnie we francuskojęzycznej prowincji Kanady Quebec, dla tego rodzaju skupisk gospodarczych przyjęto nazwę „grappe industrielle” [7 grappes d’excellence de réputation mondiale].

We Francji, dla podkreślania znaczenie konkurencyjności tego nowego rodzaju skupień gospodarczych, przyjęto określać je jako bieguny konkurencyj- ności (fr. pôles de compétitivités) [http:/competivite.gouv.fr], których „ekosystem” jest przedstawiany w postaci „rośliny z łodygą i korzeniami” [Ecosysteme_des_poles], gdzie „kwiatek” symbolizuje produkty i usługi innowacyjne.

W Niemczech, gdzie utrwaliło się już pojęcie „Cluster” [www.clusterplattform.de], podstawowe znaczenie mają powiązanie sieciowe między podmiotami tworzącymi skupienia gospodarcze. Wielu badaczy podkreśla, że same powiązania sieciowe to jednak za mało, aby można było rozważać je jako klastry.

W obszarze języka hiszpańskiego utrwaliło się już pojęcie „clúster industrial” lub po prostu „clúster” [Cluster en Espana]. Analogicznie jest na obszarze języka portugalskiego („cluster industrial”).

Polscy badacze, kiedy analizują skupienia podmiotów gospodarczych, oprócz spolszczonej wersji „klaster”, posługują się określeniem grono. Jednak w przypadku działalności rolniczej utrwaliła się nazwa „grupa producencka”.

O ile istnieje pewna zgodność co ogólnego rozumienia określenia „klaster”, to ciągle brak jednoznacznej, powszechnie akceptowanej definicji. Dla potrzeb zagranicznych, krajowych i regionalnych planów rozwoju gospodarczego klastry są dodatkowo definiowane (tabela 1.).


67

Tabela 1. Przegląd ważniejszych definicji pojęcia „klaster” Autor definicji Definicja

M.E. Porter Geograficzną bliskość w ściśle określonej lokalizacji oraz występowanie wzajemnych powiązań firm, wy-specjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (uniwersytetów, komi-tetów normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących.

UNIDO Regionalne i terytorialne koncentracje firm produku-jących lub sprzedających podobne lub komplemen-tarne produkty, a przez to zmuszone do stawiania czoła wspólnym problemom, taka koncentracja przed-siębiorstw może przyczyniać się do powstawania wy-specjalizowanych dostawców, surowców lub rozwoju wyspecjalizowanych umiejętności i przyspieszać roz-wój specjalistycznych usług.

OECD Sieć produkcyjną powiązanych ze sobą firm, połączo-nych ze sobą w łańcuchu produkcyjnym wartości do-danej, mogą one obejmować także strategiczne związki z instytucjami naukowymi, konsultantami i klientami.

Ministerstwo Gospodarki

Przez klaster rozumie się przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów działających na rzecz rozwo-ju gospodarczego lub innowacyjności oraz co najmniej 10 przedsiębiorców wykonujących działalność gospo-darczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich woje-wództw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym co najmniej połowa podmiotów funkcjonu-jących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy.

Źródło: opracowanie własne na postawie [Kaźmierski 2012, s. 27].

3. Atrybuty, wady i zalety struktur klastrowych

Chociaż ciągle brak jednej powszechnej akceptowanej definicji klastera, to w literaturze przedmiotu stale powtarzają się jego atrybuty. Najczęściej wymienianymi wyznaczniki klastra są:

przestrzenna koncentrację podmiotów,• jednoczesne występowanie konkurencji i współpracy (koopetycji),• ponadprzeciętny kapitał społeczny, występowanie formalnych • i nieformalnych powiązań,


68

ponadbranżowy charakter,• „masa krytyczna” warunkująca samoistny rozwój. •

Fenomen struktur klastrowych pokazuje, że o sukcesie firmy, w coraz większym stopniu, decyduje otoczenie. O sukcesie przedsiębiorstwa, oprócz relacji z lokalną władzą oraz instytucjami edukacyjno-naukowymi coraz większego znaczenia nabiera współpraca konkurujących firm znajdujących się w geograficznym sąsiedztwie.

Obiektywnie patrząc czy to z perspektywy pojedynczych podmiotów gospodarczych, czy całego regionu, można również dostrzec pewne wady. Najczęściej wymienianymi wadami klastrów są:

rosnące koszty ziemi i nieruchomości,• zbyt wąska specjalizacja, technologiczny izomorfizm, • rosnące zróżnicowanie dochodów,• rosnące koszty pracy [Mikołajczyk et al. 2009, s. 17]. •

W literaturze przedmiotu dominuje jednak podkreślanie korzyści takich, jak: wzrostu zatrudnienia w regionie,• poprawa infrastruktury technicznej,• zwiększenie zdolności do innowacji,• sprzyjające warunki dla tworzenia nowych firm,• zwiększenie wydajności firm lub sektorów należących do klastra, • poprawa konkurencyjności regionu, co przyczynia się do pojawiania się • nowych, w tym zewnętrznych inwestorów,wyższa produktywność, • wyższa zyskowność.•

Specjaliści podkreślają, że w przypadku struktur klastrowych oprócz tradycyjnych korzyści wynikających z funkcjonowania „w bliskości”, tj. oszczędności na kosztach transportu, zapewnienie rynku zbytu czy dostępu do wykwalifikowanych pracowników, pojawiły się nowe takie, jak możliwość współpracy w zakresie rozwijania technologii, zapewnienia selektywnych usług komplementarnych czy korzyści z funkcjonowania w sieci formalnych i nieformalnych powiązań. Ponadto, funkcjonowanie podmiotów w ramach klastra umożliwia rozwój mechanizmów permanentnego uczenia się i rozpowszechniania informacji, co znacząco zwiększa firm zdolność do absorpcji, produkcji i dyfuzji wiedzy oraz innowacji. Gęste powiązania występujące w ramach klastra oraz bliskość przestrzenna sprzyja rozpowszechnianiu informacji, wiedzy i innowacji. Bezpośrednie relacje, często nieformalne, ułatwiają monitorowanie branży i konkurencji, a także prowadzenie benchmarkingu własnej dzielności względem rywali, przyczyniają się do poprawy konkurencyjności. W polskich warunkach podstawowym problemem struktur klastrowych pozostaje ciągle nieufność, która utrudnia współpracę. szczególnie „działającym od lat” przedsiębiorcom.

4. Struktury klastrowe Polski centralnej

Ze względu na brak jednoznacznej definicji oraz na zmieniające się przepisy prawne dotyczące pomocy m.in. pomocy finansowej trudno jednoznacznie


69

określić liczbę struktur klastrowych, których w korytarzu łódzko-warszawskim jest jednak stosunkowo dużo, co przedstawiono na rysunku 3.

Rysunek 3. Mapa klastrów polskich

Źródło: [http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/].

4.1. Benchmarking klastrów w województwach łódzkim i warszawskim

Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości stale wspiera rozwój klastrów i inicjatyw klastrowych m.in. przez działalność badawczo-analityczną, publikację raportów z benchmarkingu polskich klastrów i pokazywanie najlepszych praktyk, a także przez opracowanie rekomendacji zarówno w zakresie doskonalenia zarządzania dla klastrów, jak i dla jednostek administracji publicznej oraz sfery nauki wspierających ich aktywność [Hołub-Iwan 2012, s. 5].

Wśród najlepszych klastrów w Polsce, zarówno w badaniach 2010 r. [PARP 2010, Benchmarking klastrów w Polsce – 2010, s. 24] jak i w 2012 [PARP 2012, Benchmarking klastrów w Polsce – 2012, s. 8] znalazło się wiele gron z województwa mazowieckiego jak i łódzkiego.

Według PARP, do marca 2012 roku w województwie łódzkim odnotowano powstanie 16 inicjatyw klastrowych. Zdecydowana większość, z nich zlokalizowana była w stolicy regionu. Oprócz inicjatyw powstałych w Łodzi, odnotowano również jedną w Skierniewicach (Łódzko-Mazowiecki Klaster


70

Owocowo-Warzywny) i jedną w Kleszczowie (Budownictwo Polski Centralnej) [PARP 2012, Klastry w województwie łódzkim, s. 7].

W województwie mazowieckim do końca 2011 powstało łącznie 25 inicjatyw klastrowych. Najczęściej organizacje te powstawały z inicjatywy przedsiębiorstw (np. Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy „Kolorowa Kotlina”, Klaster „Green Cars”), ale inicjatorem ich działalności były instytucje naukowe, jak w przypadku Mazowieckiego Klastra Peptydowego (Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN) oraz samorządów, czego przykładem jest Mazowiecki Klaster Owocowy (Urząd Gminy Pniewy). Na uwagę zasługuje ich koncentracja przestrzenna – prawie wszystkie zlokalizowane są w Warszawie. Tylko nieliczne znajdują się w innych miastach regionu (Radom, Pniewy) [PARP Klastry w województwie mazowieckim, s. 7].

4.2. Współpraca przedsiębiorstw w korytarzu łódzko-warszawskim

Fundamentalne znaczenie dla istnienia struktur klastrowych ma występowanie współpracy między lokalnymi przedsiębiorstwami. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na badania wykonane ramach projektu „Systemowe wsparcie procesów zarządzania w JST”. Głównym celem prac badawczych przeprowadzonych przez pracowników naukowych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego było rozszerzenie wiedzy o stanie i czynnikach współpracy przedsiębiorstw w obszarze korytarza łódzko-warszawskiego. Dla celów analiz porównawczych wyodrębniono po dwa subregiony w każdym województwie: łódzki centralny (wokół aglomeracji łódzkiej), łódzki wschodni (wokół Skierniewic i Łowicza), mazowiecki zachodni (wokół Żyrardowa i Sochaczewa), mazowiecki centralny (wokół aglomeracji warszawskiej). Układ sektorowy obejmował cztery wybrane dziedziny gospodarcze, tzn. sektory: owocowo-warzywny, logistyczny, farmaceutyczno kosmetyczny oraz odzieżowo-włókienniczy. Zakres przedmiotowy dotyczył współpracy przedsiębiorstw obejmującej wszelkiego rodzaju kontakty o charakterze gospodarczym, instytucjonalnym, informacyjnym, itp. przybierające formy umowne i/lub pozaumowne, ciągłe lub sporadyczne, finansowe i pozafinansowe [Stawasz et al. 2014, s. 2].

Badania pokazały, że współpraca przedsiębiorstw miała szeroki charakter tzn. obejmowała oprócz kontraktów typowo gospodarczych, także wymianę wiedzy oraz grupowe zlecanie ekspertyz, analiz i opracowań, zbiorowy udział w targach, wystawach i konferencjach, wspólne zakupy oraz zespołowe użytkowanie parku maszynowego.

Jeśli chodzi o układ wojewódzki i subregionalny to wyższe znaczenie kontaktów z partnerami przedsiębiorstw w ramach „korytarza” łódzko- -warszawskiego z kontaktami spoza „korytarza” wykazywały przedsiębiorstwa łódzkie w porównaniu z mazowieckimi. Dotyczyło to kontaktów z klastrami i ugrupowaniami firm oraz NGO. Przedsiębiorstwa mazowieckie wyższej oceniły kontakty „korytarzowe” z jednostkami B+R.

Współpraca przedsiębiorstw z innymi podmiotami w ramach prowadzonej działalności gospodarczej przynosiła korzystne skutki o charakterze pozafinansowym: nowe kontakty, poszerzenie wiedzy i umiejętności, reputacja


71

przedsiębiorstwa (ponad 60% wskazań), a tylko 1,3% przedsiębiorstw odnotowała straty finansowe. Duży jednak odsetek przedsiębiorstw (38% wskazań) nie widział żadnych korzyści lub strat o charakterze niefinansowym. Większe korzyści pozafinansowe odnotowały przedsiębiorstwa z województwa mazowieckiego w porównaniu z przedsiębiorstwami z województwa łódzkiego (odpowiednio 65,3% i 56%). W układzie wyróżnionych subregionów, największe korzyści odniosły przedsiębiorstwa z subregionu mazowieckiego zachodniego (68,5%), relatywnie najmniejsze przedsiębiorstw z subregionu łódzkiego wschodniego (37,0%)” [Stawasz et al. 2014, s. 3].

4.3. Łowicz jako dobra lokalizacja struktury klastrowej

Badania prowadzone w korytarzu łódzko-warszawskim udowodniły nie tylko, że przedsiębiorcy są zdolni do podejmowania współpracy nawet ze swoimi konkurentami, pokazały również oczekiwania w zakresie koordynowania prac przy tworzeniu struktur klastrowych, czego dowodzi m.in. wypowiedź przedstawiciela firmy Regina z Łowicza: „jak ktoś byłby kompetentny i powiedział coś na ten temat, a w tej chwili to się wszystko rozwiewa. Mieli ludzie chęć i ja byłem w szoku, że chcą się zjednoczyć, bo tu każdy u nas jest konkurentem. Ale jakoś postanowiliśmy usiąść wszyscy przy jednym stole, bo każdy boryka się z kadrami. No dokładnie, a były np. fundusze na inicjowanie działań klastrowych, np. opracowanie wstępnych działań, strategii etc. I w tej kolejnej perspektywie klastry również będą jednym z priorytetów” [Stawasz et al. 2014, s. 27].

W trosce o jak najbardziej efektywne wykorzystanie pomocy publicznej, należy zauważyć, że próby utworzenia grona wokół znaczących firm (w Łowiczu była to mleczarnia oraz jedna z firm branży przetwórstwa owocowo-warzywnego) nie przyniosły oczekiwanego sukcesu. Model tworzenia klastra w oparciu o Specjalną Strefę Ekonomiczną [Kaźmierski 2012, s. 366] w przypadku Łowicza nie wróży powodzenia, szczególnie z uwagi na małe zainteresowanie inwestowaniem w łowickiej podstrefie łódzkiej SSE. Należałoby zatem opracować nowy model tworzenia klastra, a w kontekście nowych priorytetów finansowania, najbardziej pożądanym wydaje się projekt rozwijania struktury klastrowej wokół Centrum Rozwoju Lokalnego. Istotną częścią CRL powinien być Inkubator Przedsiębiorczości, który jest „naturalnym” źródłem nowych pomysłów biznesowych, platformą poszukiwania partnerów do współpracy ale również sposobów finansowania projektów innowacyjnych. Korzystna byłaby także współpraca z już istniejącymi przedsiębiorstwami, ale trzeba dołożyć starań, aby struktura klastrowa pozostawała konkurencyjna, aby była ona motorem zmian [Szultka 2012, s. 13]. Trzeba też wspomnieć, że w Łowiczu pojawiają się sugestie, aby Centrum Rozwoju Lokalnego, oprócz Inkubatora Przedsiębiorczości, równie znacząco pomagał podmiotom tzw. ekonomii społecznej, ale także prowadził usługi szkoleniowo-konferencyjno-hotelowe.

W zakresie finansowania struktur klastrowych doświadczenia krajów Europy Zachodniej pokazują, że długotrwałe dotowanie prowadzi po kilkunastu latach do sukcesywnego zmniejszania ich efektywności. Obecnie za najbardziej optymalny sposób finansowania przyjmuje się połączenie w jednym budżecie


72

środków pochodzących ze źródeł publicznych z funduszami prywatnymi. Chociaż należy dokładać starań, aby stopniowo zmniejszać udział środków publicznych na rzecz finansowanie prywatnego, to trzeba pamiętać, że (szczególnie w celu utrzymania pozytywnych efektów istnienia klastrów dla długoterminowego rozwoju regionalnej gospodarki) nawet po wstępnym okresie rozwoju, zalecane jest dalsze wspieranie struktur klastrowych ze źródeł publicznych. [Koszrek 2011, s. 116].

5. Podsumowanie

Przedstawione kierunki integracji polskiej przestrzenni gospodarczej wskazują na rosnące znaczenie korytarza łódzko-warszawskiego. Najbardziej rozpoznawalnym punktem na mapie tego obszaru (m.in. ze względu na specyficzny folklor) jest miasto Łowicz. Intensywne kultywowanie lokalnych tradycji świadczy o występowaniu ponadprzeciętnych powiązań formalnych i nieformalnych. Istnienie tego rodzaju interakcji jest jednym z ważniejszych wyznaczników struktury klastrowej.

Wobec braku powszechnie akceptowanej definicji klastra, skupiska typu klastrowego są rozróżniane dzięki identyfikowaniu pewnych atrybutów, których występowanie łączy się również z uzyskiwaniem wielu korzyści.

W wyniku analizy benchmarkingu klastrów województw mazowieckiego i łódzkiego, obszar styku tych województw można uznać za lokalizację sprzyjającą powstawaniu struktur klastrowych.

Omówione badania dotyczące współpracy w korytarzu łódzko-warszawskim potwierdzają otwartość na kooperację pomiędzy podmiotami gospodarczymi, ale pokazują także oczekiwania przedsiębiorców w zakresie wspierania współpracy korytarzowej.

Po poznaniu znaczenia korytarza łódzko-warszawskiego, po unaocznieniu korzyści związanych ze strukturami klastrowymi oraz po rozszyfrowaniu lokalnych uwarunkowań należy uznać za celowe utworzenie struktury klastrowej w Łowiczu.

Mając na uwadze, że nie istnieje uniwersalny wzorzec klastra a każda taka struktura powinna być dostosowana do lokalnej specyfiki, należałoby w powiecie łowickim przeprowadzić bardziej szczegółowe badania dotyczące lokalnych koncentracji branżowych oraz w zakresie określenia łowickiej „masy krytycznej”.

Miasto Łowicz, dzięki wypracowaniu „modelowej” struktury klastrowej, mógłby utrwalić swoje symboliczne znaczenie nie tylko na mapie folkloru, a również na mapie gospodarczych wyzwań globalizacji.


73

CLUSTER STRUCTURES IN THE HALLWAY LODZ AND WARSAW

Abstract

Cluster structures which are a combination of cooperation and competition, give the participating organizations many advantages, among which the most important may be: improving the competitive position of each organization and more easily perceiving market opportunities. In this study it was made the attempt to familiarize the subject of clusters (grapes), as the form of cooperation of various enterprises in the hallway Lodz and Warsaw. Main objective of the study is to outline the proposal of the creation of the cluster in Lowicz.

Keywords: cluster; cooperation; competitive advantage.

Bibliografia Benchmarking klastrów w Polsce – wyniki 2014, Portal Innowacji, http://www.pi.gov.pl/kla-

stry/chapter_95064.asp, (dostęp: 26.06.2015).

Cluster en Espana, http://marcaempleo.es/2013/03/empleo-directorio-de-clusters-empre-sariales-de-espana-y-europa/# (dostęp: 29.06.2015).

Dzierżanowski M. red. (2012), Raport i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020, Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.

Ecosysteme_des_poles, http://competitivite.gouv.fr/documents/commun/Ecosysteme_des_po-les/ecosysteme-2.pdf (dostęp: 29.06.2015).

Gorynia M., Jankowska B. (2008), Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa.

Góra J. (2008), Model dynamiki klastra jako narzędzie badania możliwości adaptacyjno-rozwojowych klastra, referat wygłoszony na IV Konferencji Naukowej z serii „Wiedza i innowacje” pt. „Fundusze unijne i przedsiębiorstwa w rozwoju nauki i gospodarki”, Uniwersytet Jagielloński, http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Gora.pdf (dostęp: 26.06.2015).

7 grappes d’excellence de réputation mundiale, Portal Motreal International, http://www.montrealinternational.com/investissements-etrangers/pourquoi-investir-a-montreal/7-grappes-excellence-de-reputation-mondiale/ (dostęp: 26.06.2015).

Interaktywna Mapa Klastrów Polskich http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/ (dostęp: 05.08.2015).

Kaźmierski J. (2012), Rozwój i zarządzanie strukturami klastrowymi w regionie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Koszarek M. (2011), Inicjatywy klastrowe: skuteczne działanie i tragiczny rozwój, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.

Lisowska R. (2013), Zarządzanie rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw w obszarach zmarginalizowanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.


74

Mikołajczyk B., Kurczewska A., Fila J. (2009), Klastry na świecie. Studia przypadków, Difin, Warszawa.

Klastry w województwie łódzkim (2012), Portal Polskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, http://www.parp.gov.pl/index/more/27897 (dostęp: 26.06.2015).

Klastry w województwie mazowiecki, Portal Polskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, https://www.parp.gov.pl/files/74/81/545/13958.pdf (dostęp: 26.06.2015).

Marszałkowie Województw i Rada Konsultacyjno-Naukowa (2014), Koncepcja Strategii Rozwoju Makroregionu Polski Centralnej 2030, Warszawa-Łódź.

Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (2013), Polska 2030 Trzecia fala nowoczesności. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Warszawa.

Portal, http://competitivite.gouv.fr/ (dostęp: 29.06.2015).

Schiliro D. (2008), I Distretti Industriali in Italia quale Modello di Sviluppo Locale: Aspetti Evolutivi, Pontenzialiata e Criticita, Universita Cattolica del Sacro Cuore. Lugio ,http://centridiricerca.unicatt.it/cranec_crn0803.pdf (dostęp: 29.06.2014).

Stawasz E., Fabińska M, Lisowska R., Ratelewska R. (2014), Obszary i efekty współpracy pomiędzy podmiotami gospodarczymi w korytarzu łódzko-warszawskim, Łódź.

Szultka S. red. (2012), Klastry w Polsce – raport z cyklu paneli dyskusyjnych, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.

www.clusterplattform.de, http://www.clusterplattform.de/CLUSTER/Navigation/DE/Home/home.html (dostęp: 29.06.2015).

75

GRUPY ZAKUPOWE I FORMY ICH ORGANIZACJI NA PRZYKŁADZIE FIRM WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

Joanna Piorunowska-KokoszkoKatedra Logistyki, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Współcześnie przedsiębiorstwa walcząc o swoją pozycję konkurencyjną poszukują rozwiązań optymalizujących ich działalność. Jedną z takich propozycji jest przystąpienie do grup zakupowych umożliwiających obniżkę kosztów i wzrost efektywności operacyjnej. Takie praktyki przedsiębiorstw stają się coraz powszechniejsze w Polsce. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie modeli organizacyjnych grup zakupowych dostępnych w literaturze przedmiotu oraz ich egzemplifikacja w województwie łódzkim. Grupy zakupowe opisane zostaną w kategoriach formy organizacyjno-prawnej i modeli organizowania takiej grupy. Artykuł zawiera prezentację możliwych form organizacyjno- -prawnych i modeli organizacyjnych grup zakupowych poparte badaniami wskazującymi, które modele teoretyczne implikowane są w struktury polskich firm.

Słowa kluczowe: grupa zakupowa; model organizacyjny; forma prawna.

1. Wprowadzenie

W obecnych warunkach globalnej konkurencji wzrasta zainteresowanie przedsiębiorstw rozwiązaniami poprawiającymi skuteczność ich funkcjonowania, zwłaszcza, że praktyka potwierdza, iż najbardziej spektakularne sukcesy w biznesie osiągnęły firmy, które potrafiły szybko i skutecznie dostarczać produkty odbiorcom dzięki skutecznemu zarządzaniu łańcuchem dostaw [Taylor 2003, s. 6]. Wielu badaczy i praktyków uznaje takie podejście za znaczącą broń w walce o pozycję rynkową oraz podstawę gwarantującą sukces firmy [Ross 2009, s. 9]. J.B. Ayers’a [Ayers 2006, s. 335] uważa też, że sprawny i elastyczny łańcuch dostaw wpływa na obniżenie kosztów operacyjnych. M. Ciesielski i J. Długosz [Ciesielski, Długosz 2010, s. 9] przypisują sukces strategiom opartym na współdziałaniu, twierdząc, że tylko konkurując całymi łańcuchami dostaw osiąga się lepsze wyniki niż działając samodzielnie. Zdaniem K. Rutkowskiego [Rutkowski 2006, s. III] tradycyjnie skonfigurowane łańcuchy dostaw przestają już wystarczać, aby pokonać globalną konkurencję, a niektóre firmy decydują się nawet na ich transformację (reinvent value chain1). Poszukiwane są zatem takie metody zarzadzania łańcuchem dostaw, które z jednej strony wspomagać będą firmy w sprostaniu potrzebom Klienta, a z drugiej pozwolą ograniczać ponoszone

1 Nazwa wprowadzona przez IBM Consulting Group za: K. Rutkowski 2006, s. III.


76

koszty. Odpowiedzią jest łączenie sił i prowadzenie tzw. zakupów wspólnych (kooperacja)2. Powoduje to pojawienie się nowych elementów w strukturze łańcucha dostaw – grup zakupowych. Grupa zakupowa (ang. group purchasing organization – GPO) to związek firm dokonujących skonsolidowanego zakupu za pośrednictwem wspólnego podmiotu. W literaturze [Leddy 2002, s. 8] określa się ją też jako konsorcjum (purchasing consortia) pionowe (wertykalne, branżowe), poziome (horyzontalne, jednostki powiązane gospodarczo) i diagonalne – obejmujące podmioty należące do różnych gałęzi gospodarki.

Pierwsze grupy zakupowe pojawiły się w USA w 1950 roku. Największy ich rozwój przypada na lata 80. i 90. [Weinstein 2006, s. 790]. W Polsce grupy zakupowe powstają przede wszystkim w handlu lub w sektorze usług publicznych. Grupy, zwłaszcza odnoszące się do działań publicznych, uznawane są jako dobre praktyki, gdyż dzięki nim instytucje publiczne mogą wygenerować dodatkowe środki w swoich budżetach i są odpowiedzią na zagrożenie, jakie dla konkurencyjności polskich przedsiębiorstw stwarzają koncerny zagraniczne a w pewnym stopniu są także formą przeciwdziałania kryzysowi finansowemu. Rozwój grup zakupowych staje się więc we współczesnej gospodarce naturalną konsekwencją ewolucji łańcuchów dostaw i przesłanek ich tworzenia przekładający się na różne formy organizacyjne tych grup zgodne z wolą ich założycieli.

2. Formy i modele organizacyjno-prawne grup zakupowych w Polsce

Grupy zakupowe w Polsce mogą działać bez tworzenia odrębnych jednostek organizacyjnych (w ramach struktur projektowych) bądź też jako odrębne od swoich członków jednostki organizacyjne (najczęściej spółki prawa handlowego) [Nawrocka 2010, s. 45]. W grupie zakupowej w formie spółek prawa handlowego musi istnieć wyodrębniona specjalna jednostka (nazwana Jednostką Centralną) zajmująca się realizacją wyznaczonych przez założycieli celów. Wzrost efektywności procesów zakupowych prowadzonych w grupie, wiąże się z powierzeniem szeregu prac oraz czynności negocjacyjnych, zakupowych, prawnych i administracyjnych temu podmiotowi.

Grupy zakupowe mogą mieć również charakter społecznych zrzeszeń, które określa się jako grupy solidarnych zakupów czy kooperatywy zakupowe. Jest to jednak forma rzadko występująca. Zakupy członków takiego zrzeszenia dokonywane są grupowo w hurtowniach, na giełdach czy bezpośrednio u producentów. Dzięki temu pozyskana różnica w cenie stanowi swoistą dywidendę każdego z członków kooperatywy. Im liczniejsza grupa, tym mocniejsza jej pozycja wobec producentów czy hurtowników. Pierwsze tego rodzaju grupy zakupowe powstały w latach 90. ubiegłego wieku. Dziś obecne są na każdym kontynencie, nie mają osobowości prawnej, opierają się na społecznym zaufaniu i grupowej współpracy. We Włoszech jest to np. G.A.S., czyli Gruppi di Acquisto Solidale, w Wielkiej Brytanii Solidarity Shopping. W Polsce mamy aktywnie działające kooperatywy w Warszawie (Warszawska Kooperatywa Spożywcza liczy ok. 100 członków), na Pomorzu, w Łodzi czy w Lublinie.

2 Współcześnie rozwiązanie takie jest jedną z powszechniejszych sektorowych strategii zakupowych.


77

Przystąpienie do każdej grupy jest dobrowolne, lecz uwarunkowane spełnieniem określonych warunków i podpisaniem umowy cywilnoprawnej. E. Wrońska [Wrońska 2012, s. 143] wskazuje dwa modele budowania grupy zakupowej:

oddolny – grupa zakupowa może powstać na skutek oddolnej inicjatywy • przyszłych członków. wyspecjalizowany – gdzie inicjatywa jest po stronie podmiotu • zewnętrznego świadczącego specjalistyczne usługi, poszukującego instytucji zainteresowanych wstąpieniem do tworzonej grupy zakupowej.

Działalność grup zakupowych odnosi się również do sektora publicznego, gdzie wykorzystuje się możliwość powierzenia czynności w postępowaniu nie tylko innemu zamawiającemu, lecz także innym podmiotom3, w przypadku operatora zewnętrznego (komercyjnego, niewchodzącego w skład struktury organizacyjnej zamawiającego) będzie to tzw. „osoba trzecia”. Operatorowi można powierzyć przygotowanie i przeprowadzenie postępowania, łącznie z odpowiedzialnością prawną w pełnym zakresie dotyczącym postępowania przetargowego [Kaszyński, Federowski 2011, s. 68].

Współpraca pomiędzy poszczególnymi podmiotami wymusza konieczność wypracowania struktur odpowiadających celom grupy. Zmieniający się charakter relacji między przedsiębiorstwem i jego dostawcami pozwala wyodrębnić dwa główne modele stosunków tej współpracy:

Model tradycyjny [Piasecki 2001, s. 60] gdzie dostawcy stanowili • niezbędny element zasilenia procesu produkcyjnego, a podstawą ich doboru była cena. W tradycyjnym modelu kupujący i dostawcy działali w dwóch różnych sektorach, a spotykali się ze sobą tylko w celach handlowych.Model partnerski zakładający kooperację między podmiotami • gospodarczymi, która pozwala na osiąganie korzyści integracji bez ponoszenia jej kosztów. Model partnerski opiera się na wzmacnianiu relacji pomiędzy obydwiema stronami w długim okresie. [Romanowska, Trocki 2002, s. 98].

K. Rutkowski [Rutkowski 2013 s. 44 ] uważa tradycyjny model zakupów zastępowany jest przez model partnerski. Oparte na nim grupy mogą być organizowane samoistnie, przez koordynatora (może być to jeden z członków grupy, tzw. lider) lub menedżera operatora będącego zazwyczaj firmą wyspecjalizowaną w świadczeniu tego typu usług [Kaszyński, Fedorowski 2011, s. 67]. Operator czy tzw. jednostka centralna może przyjąć różne formy działania, wśród nich wymienia się trzy główne modele: zdecentralizowany, scentralizowany oraz pośredni.

W modelu zdecentralizowanym brak jest współpracy, centralnego zarządzania i koordynacji pomiędzy jednostkami. Decyzje podejmowane są na poziomie poszczególnych spółek.

3 Zgodnie z art. 15 ust. 2 PZP zamawiający może powierzyć przygotowanie lub przeprowadzenie postępowania o udzielenie zamówienia własnej jednostce organizacyjnej lub osobie trzeciej.


78

Model scentralizowany polega na skoncentrowaniu funkcji zakupowej w jednym dziale, w jednej ze spółek grupy lub w specjalnie powołanej do tego celu spółki. W modelu istnieje jasna odpowiedzialność za wszystkie działania.

Model pośredni polega na centralnej koordynacji funkcji zakupowej poprzez Biuro Zakupów Centralnych, w którym menedżer – CPO (Chief Purchasing Officer) – zatwierdza strategię dla poszczególnych asortymentów, podejmując decyzje, które kategorie zakupowe będą centralnie zarządzane, które będą podlegać koordynacji i kontroli. Dla asortymentów centralnie koordynowanych Kupiec (Commodity Manager) odpowiedzialny za daną kategorię umiejscawiany jest w dziale/spółce, w której dana kategoria jest kluczowa. Dzięki umiejscowieniu Kupca odpowiedzialnego za kategorię w jednostce biznesowej, gdzie dana kategoria jest kluczowa, decyzja zakupowa jest bliżej głównego użytkownika. Model ten jest najczęściej przyjmowany przez grupy zakupowe i można w nim wyróżnić można następujące wzorce zarządzania kategoriami centralnie koordynowanymi [Sobański, 2013] :

Model Jednego Kupca, Pojedynczej Firmy – jedna spółka grupy dokonuje 1. zakupów danej kategorii na rzecz całej Grupy a następnie odsprzedaje ją do pozostałych podmiotów Grupy. Poszczególne przedsiębiorstwa rozliczają się z firmą, która zakupiła produkty u danego dostawcy (rys. 1).

Rysunek 1. Model Jednego Kupca

Źródło: Sobański R. [2013], Centralizacja zakupów, Zakupy i Logistyka, http://grupavb.pl/blog/8-centralizacja-zakupow (dostęp: 20.05.2015).

Model Przystąpienia do Umowy, Firmy Negocjującej – to model, 2. w którym podmiot wiodący, którym może być jedno z przedsiębiorstw grupy zakupowej, negocjuje warunki umowy z dostawcą danej kategorii i podpisuje umowę w swoim imieniu zobowiązując jednocześnie dostawcę do zaoferowania nie gorszych warunków zakupu innym spółkom Grupy. (rys. 2).


79

Rysunek 2. Model „Przystąpienia” do Umowy

Źródło: Sobański R. [2013], Centralizacja zakupów, Zakupy i Logistyka, http://grupavb.pl/blog/8-centralizacja-zakupow (dostęp: 20.05.2015).

Na podstawie strategii zakupowej spółki grupy są zobowiązane zawrzeć umowę z danym dostawcą. Tego typu współpraca pozwala wszystkim jednostkom na wykorzystanie strategii Just In Time w zarządzaniu zapasami, której zastosowanie prowadzi do optymalizacji dostaw [Zimon 2012, s. 791].

Rysunek 3. Model Pełnomocnictwa

Źródło: Sobański R. [2013], Centralizacja zakupów, Zakupy i Logistyka, http://grupavb.pl/blog/8-centralizacja-zakupow (dostęp: 20.05.2015)

Model Pełnomocnictwa – spółki Grupy udzielają pełnomocnictw (wraz 3. z instrukcją i wytycznymi) na mocy których podmiot wiodący negocjuje warunki umowy z dostawcą danej kategorii, a następnie podpisuje umowy zarówno w swoim, jak i w imieniu spółek. W niektórych kwalifikacjach model ten jest traktowany jako model przystąpienia do umowy. (rys. 3).Model Grupy Zakupowej to model, gdzie podmioty tworzą grupę 4. zakupową działająca za pośrednictwem stworzonej spółki celowej, która negocjuje warunki umowy z dostawcą danej kategorii i zawiera z nim umowę. Spółki grupy zaopatrują się w daną kategorię w spółce celowej i z nią rozliczają, a nie z dostawcą. Operator, dokonujący zakupów w imieniu i na rzecz członków grupy, zajmuje się również akcesją nowych członków, powiększając wolumen zakupowy stanowiący o sile przetargowej nabywców i możliwości uzyskania znaczących obniżek u dostawców. Może on standaryzować oraz unifikować asortyment


80

z pomocą członków grupy oraz scentralizować zakupy, co przyczyni się do obniżki kosztów. Zlecanie zakupów zewnętrznemu podmiotowi jest zazwyczaj głównym warunkiem przystąpienia do grupy [Kaszyński i Fedorowski 2011, s. 69].

3. Formy organizacyjne grup zakupowych w przedsiębiorstwach województwa łódzkiego – wyniki badan własnych

Przedstawione modele organizacyjne mają swoje odzwierciedlenie w praktyce gospodarczej. W celu sprawdzenia ich wykorzystania w Polsce podjęto próbę wskazania takich form działania na bazie firm zarejestrowanych w województwie łódzkim. Identyfikację grup zakupowych dokonano na podstawie rejestrów REGON, KRS i danych z Internetu. Badanie przeprowadzono w II kwartale 2015 roku. W wyniku przeprowadzonego badania stwierdzono 17 działających grup zakupowych w województwie łódzkim. Liczba zidentyfikowany grup nie jest duża, więc badaniem objęto wszystkie z nich. Niestety z uwagi na dużą różnorodność numeru REGON i brak jednoznacznego wyznacznika profilu wyszczególnienie wszystkich grup stało się niemożliwe. Szczegóły przedstawia tabela nr 1. Badanie opierało się o ankietę telefoniczną wspomaganą kwestionariuszem, w ramach której ustalono: formę organizacyjno- -prawną, sektor działalności, model zarządzania i zasady finansowania grupy zakupowej.

W trakcie badania ustalono, iż na terenie województwa łódzkiego działają grupy zakupowe zarejestrowane w innych województwach, ale posiadające w łódzkim swoich członków, w związku z tym dokonano badania uzupełniającego opartego na próbie 50 losowo dobranych podmiotów o różnej wielkości i z rożnej branży. Badanie wspomagane było kwestionariuszem ankiety zawierającej pytania:

Czy Pana/i firma jest członkiem grupy zakupowej?1. a) Jeśli nie, to czy znana jest Pani/Panu zasada działania grupy zakupowej?

Jeśli Pana/i firma jest członkiem grupy zakupowej, to na jakich zasadach 2. oparta jest współpraca?Jeśli Pana/i firma jest członkiem grupy zakupowej, to czy udział w grupie 3. wpłynął na obniżkę cen zakupów?

W celu zebrania danych wykorzystano wywiad bezpośredni lub rozmowę telefoniczną. W gronie badanych przedsiębiorstw aż 86% nie należało do grupy zakupowej a 95% firm z tej grupy nie miało świadomości istnienia grupy zakupowej i możliwości przyłączenia się do niej. 12% ankietowanych potwierdziło przynależność do grupy.

Badania potwierdziły, iż najczęściej wykorzystywanym modelem w województwie łódzkim jest model jednego kupca (59% badanych) a zaraz po nim model pełnomocnictwa (29% badanych) – tabele 1 i 2. Badane podmioty utrzymywały się głównie z marży handlowej. 12% ankietowanych działało na zasadach modelu grupy zakupowej i w grupie tej pojawiły się działania o charakterze non-profit, mające na celu czerpanie korzyści z uzyskania najlepszej ceny – tabela 3. W tym przypadku pojawiła się też konieczność


81

wniesienia rocznej opłaty członkowskiej (wysokość wynegocjowana 2 500 PLN rocznie).

Warto również zauważyć, że najpowszechniej występującą formą prawną jest spółka prawa handlowego – spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna (tab. 4 i rys. 5), która to głównie wykorzystywała w swojej działalności typowy model transakcyjny i finansuje się głównie z marży handlowej i ewentualnych bonusów od dostawców. Dodatkowo udziałowcami i założycielami tych spółek są jej członkowie.

Tabela 1. Grupy zakupowe w województwie łódzkim

Nazwa SiedzibaForma orga-nizacyjno- -prawna

SektorModel

Zarządza-nia

Forma finan-sowania

Apteki Tę-czowa

Łódź, Gdańska

91/93Sp. z o.o Farmacja

Model Jednego Kupca

Marża na sprzedaży,

prowizja od dostawców

Porozumie-nie Łódzkie

Łódź, Wigury 9

lok. 6

Stowarzysze-nie Wszystkie

Model Pełnomoc-

nictwabrak danych

Łódzka Grupa Zaku-

powa

Łódź, Piotr-kowska 104 Zrzeszenie Energet.

Model gru-py zakupo-

wejnon-profit

Grupa Pol-skie Hurtow-nie Instala-

cyjne

Łódź, Tuwima

22/26Sp. z o.o Budowalny

Model Jednego Kupca



Grupa Cen-trum

Zgierz, A. Struga

23Sp. z o.o Budowlany

Model Jednego Kupca



Grupa zakupowa Zbożowa

Łódź, Roosevel-

ta 7 Zrzeszenie Spożywczy

Model Pełnomoc-

nictwa



PGF Polska Grupa Far-maceutycz.

Łódź, Zbąszyn-

ska 3

Spółka ak-cyjna Farmaceut.

Model Jednego Kupca

Marża na sprzedaży

Grupa Zakupowa

Energia

Brzeziny, Strykow-

ska 1Sp. z o.o Energetycz-

ny

Model Jednego Kupca

Opłata począt-kowa, prowizja

od korzyści


82

Biuro Grupa. Sieć Zaku-

powa

Łódź, Brukowa 14 Sp. z o.o Marketing,

reklama

Model Pełnomoc-

nictwa



Farmmaster Grupa Zaku-

powa

Łódź, Gdańska 126/128

Sp. z o.o Farmaceut.Model

Jednego Kupca



Grupa Aptek ALFARM

Piotrków Tryb.,

Baczyńskie-go 40

Zrzeszenie Farmaceut.Model

Pełnomoc-nictwa



Vita IdeaŁódź, De-mokratycz-

na 115Sp. z o.o Spożywczy

Model Jednego Kupca



Gospo-darstwo

Ekologiczne Mrowisko

Łask Zrzeszenie RolnictwoModel

Pełnomoc-nictwa

Marża od sprzedaży

Hurtap Łęczyca, Górnicza 2

Spółka ak-cyjna Farmaceut.

Model Jednego Kupca


SBS sp. z o.o.

Łódź, Alek-sandrowska

67Sp. z o.o Technika

grzewcza

Model Jednego Kupca


Polskie Hurtownie Dachowe

Gałków Duży k. Łodzi,

Główna 76

Sp. z o.o BudowalnyModel

Jednego Kupca


Polska Grupa Cera-

miczna

Łódź, Brukowa

15BSp. z o.o Budowlany

Model Jednego Kupca


Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.

W badaniu uzupełniającym dokonano oceny modelu organizacji grupy z pozycji członka grupy i zakresu wiedzy przez niego dostępnego. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela nr 2.


83

Tabela 2. Modele organizacyjne grup zakupowych w województwie łódzkim

Członek grupy Grupa zakupowa Forma organizacyjna

PPHU Multimex Sp z.o.o, (Carrefour) Łódź

Polska Grupa Zakupowa Kupiec Sp. Z.o.o.

Model Pełnomocnictwa

Apteka Polomarket Łódź Grupa Zakupowa Business Pharm

Model Pełnomocnictwa

Gabinet Stomatologiczny Łódż, Okoniowa

Prodental - Twoja Grupa Zakupowa, Warszawa Model Jednego Kupca

Restauracja w Międzycza-sie Konstantynów Łódzki Chilibite.pl Warszawa Model Jednego Kupca

Skład Budowlany IWONA Aleksandrów Łódzki Polskie Składy Budowlane Model

Pełnomocnictwa

PHU Wojski Łódź Grupa Zakupowa TARCZA Wrocław Model Jednego Kupca

Źródło: opracowanie własne na podstawie badan własnych.

Tabela 3. Model organizacyjny grup zakupowych w województwie łódzkim

Udział ilościowy w próbie Udział % w próbie

Model Jednego Kupca 10 59%

Model Pełnomocnictwa 5 29%

Model Grupy Zakupowej 2 12%



84

Rysunek 4. Udział ilościowy form organizacyjnych grup zakupowych w województwie łódzkim


Tabela 4. Forma organizacyjno-prawna grup zakupowych w woj. łódzkim

Forma prawna Liczba grup zakupowych Udział %

Stowarzyszenie 1 6%

Zrzeszenie 4 24%

Sp. Z o.o 10 59%

S.A. 2 12%


Rysunek 5. Udział ilościowy form organizacyjno-prawnych grup zakupowych



85

Przeprowadzone badanie nie jest badaniem opartym na próbie reprezentatywnej, jednak zebrane dane wskazują, iż w przypadku grup zakupowych organizowanych przez jednostki samorządowe mamy do czynienia z powołaniem organizacji celowej czyli typowym modelem grupy zakupowej, z tym, że lider(koordynator) nie czerpie dochodu a jest on bezpośrednim dochodem (tzw. dywidendom) członków takiego zrzeszenie. Grupy zakupowe w formie spółek prawa handlowego dążą do wypracowania zysków typowych dla działalności handlowej, stąd w swoich strukturach wykorzystują najdogodniejsze modele, tj. modele jednego kupca i pełnomocnictwa. Sytuacja ta wynika nie tylko z formy organizacyjno-prawnej, ale braku jednoznacznych uwarunkowań prawnych w tym zakresie, związanych z legalizacją grupy i jej późniejszym rozliczaniem podatkowym.

Przeprowadzone badanie niewątpliwie wskazuje, iż w polskiej gospodarce implikowane są modele organizacyjne wskazane w literaturze przedmiotu. Sytuacja na rynku nie jest jednak klarowna, gdyż mamy do czynienia z jednej strony z totalnym brakiem świadomości działań grup zakupowych wśród zarządzających firmami, a z drugiej strony, istnieje tendencja grupowania zakupów, czyli kooperacja przedsiębiorstw. Dążenie do poszukiwania oszczędności przez właścicieli i rekrutacja prowadzona przez same działające grupy zakupowe będzie niwelowała tę sytuację. Można się spodziewać, że rozwój grup zakupowych stanie się powszechną tendencją w biznesie w najbliższych latach, zwłaszcza, iż stanowić będzie podstawę budowania konkurencyjnej oferty wobec obecnych na polskim rynku korporacji transgranicznych z wyspecjalizowanymi strukturami.

GROUP PURCHASING ORGANIZATIONS AND THEIR LEGAL FORMS AND STRUCTURE

ON THE EXAMPLE OF COMPANIES OF THE ŁÓDŹ PROVINCE

Abstract

Nowadays enterprises want to keep their competitive position are seeking solutions optimizing their activity. Joining to group purchasing organizations, enabling the cost reduction and increasing the operating efficiency, is one of such possibility. Such practice seems to be more and more common in Poland. The purpose of this article is presenting the theoretical models of group purchasing organizations (GPO) forms and structure and their exemplification in the Łódź province. GPO’s will be described in categories of their legal form and models of management. The article also includes the presentation of research showing, which GPO’s legal forms and models are implicated by Polish firm.

Keywords: group purchasing organizations; organizational model; legal form.


86

BibliografiaAyers J.B. (2006), Handbook of Supply Chain Management, Auerbach Publications.

Ciesielski M., Długosz J.(2010), Strategie łańcuchów dostaw, PWE, Warszawa.

Kaszyński W., Federowski J. (2011), Szpitalne grupy zakupowe. Wspólnymi siłami, „Menedżer zdrowia”, grudzień-styczeń 10/2011.

Leddy E.B. (2002), Consortium Procurement – A Look Inside, „Inside Supply Management”, 07/ 2002.

Nawrocka A. (2010), Grupy zakupowe – szansa na tańszą energię, Nowa Energia 4(15)/2010.

Otto P. (2013), Sieci franczyzowe i grupy zakupowe mają swoje wady i zalety, http://forsal.pl/artykuly/726407,siec-franczyzowa-grupa-zakupowa-wady-zalety.html (dostęp: 28.11.2014).

Piasecki B. (2001), Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa-Łódź .

Ross D.F. (2003), Introduction to e-supply chain management: engaging technology to build market-winning business partnerships, St.Lucie Press.

Rutkowski K. (2006), Pozwól klientom napędzać łańcuch dostaw twojej firmy, raport z serii „Nowe trendy zarządzania”, suplement promocyjny do Harvard Business Review Polska, październik 2006.

Rutkowski K. (2013), Zakupy w biznesie – potrzeba strategicznej reorientacji, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 4/2013, Oficyna Wydawnicza SGH.

Sobański R. (2013), Centralizacja zakupów, Zakupy i Logistyka, http://grupavb.pl/blog/8-centralizacja-zakupow (dostęp: 20.05.2015).

Taylor D. (2003), Supply chains: Manager Guide, Addison-Wesley Professional.

Weinstein B.L. (2006), The Role of Group Purchasing Organizations (GPO) in the U.S. Medical Industry Supplay Chain, „Estudios De Economia Aplicada”, Vol. 24-3/2006.

Wrońska E.M. (2012), Teoria kosztów transakcyjnych a grupy zakupowe, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin-Polonia, VOL. XLVI, 1, 201.

Zimon G. (2012), Optymalizacja łańcucha dostaw w przedsiębiorstwach tworzących branżowe grupy zakupowe, „Logistyka”, nr 4.

87

TWORZENIE RELACJI PARTNERSKICH POPRZEZ WSPÓŁDZIAŁANIE

Maria GruszczyńskaKatedra Marketingu, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Celem niniejszego artykułu jest wyznaczenie, opis i interpretacja głównych zasad oraz czynników budowania relacji partnerskich poprzez współdziałanie współczesnych przedsiębiorstw z ich otoczeniem rynkowym. W pierwszej części zwrócono uwagę na zmieniające się tendencje w sferze zachowań nabywców, na które odpowiedzią powinno być kształtowanie odpowiednich relacji z otoczeniem rynkowym. W drugiej części omówiono podstawowe zasady i czynniki rozwoju relacji partnerskich poprzez wykorzystanie współpracy międzyorganizacyjnej. W części końcowej przedstawiono wyniki obserwacji prowadzonych w firmie High Fashion (hurtowni oferującej odzież damską) w zakresie wpływu współdziałania na budowanie partnerskich interakcji z dostawcami i klientami. Z przeprowadzonych badań wynika, iż działania podejmowane przez firmę prowadzą do umacniania wzajemnych relacji, ograniczają ryzyko działalności oraz zmniejszają migrację klientów do konkurencji.

Słowa kluczowe: marketing relacji; relacje partnerskie; współdziałanie gospodarcze.

1. Wprowadzenie

Marketing XXI wieku koncentruje się na kreowaniu i wykorzystywaniu efektu synergii marketingowej, w ramach którego partnerzy wspólnie angażują określone zasoby, aby otrzymać produkt w najlepszym stopniu spełniający oczekiwania nabywców. Producent przyczynia się do powstania jakości i tworzy satysfakcję dla klienta, handlowiec wykorzystując różne metody marketingowe uzupełnia wyrób o określone wartości dodatkowe, co powoduje wzrost jego atrakcyjności na rynku, natomiast klient dostarcza producentowi swoje opinie na temat produktu, którego używa. Głównym zadaniem producenta jest wówczas stałe ulepszanie produktu [Ławicki 2005, s. 9].

Klient nie tylko dostarcza najważniejsze informacje dotyczące produktów czy usług, ale może być też współtwórcą innowacji wskazując konkretne rozwiązania, których oczekuje. W ten sposób bierze aktywny udział w budowie nowych rozwiązań poprzez współtworzenie wartości w całym procesie zarządzania innowacjami. Informacje przekazywane firmie przez klientów oraz współdziałanie z otoczeniem stają się w tej sytuacji najlepszym sposobem ograniczania ryzyka działalności przedsiębiorstwa oraz skutecznym źródłem tworzenia relacji partnerskich z firmą [Dobiegała-Korona 2015, s. 35].


88

Biorąc to pod uwagę jako cel artykułu przyjęto wyznaczenie, opis i interpretację podstawowych zasad i determinant budowania relacji partnerskich poprzez współdziałanie współczesnych przedsiębiorstw z ich otoczeniem rynkowym. W pierwszej części opracowania zwrócono uwagę na zmieniające się tendencje w sferze zachowań nabywców, na które odpowiedzią powinno być kształtowanie odpowiednich relacji z otoczeniem rynkowym. Następnie zaprezentowano podstawowe zasady i czynniki rozwoju relacji partnerskich poprzez wykorzystanie współpracy międzyorganizacyjnej. W końcowej części artykułu przedstawiono empiryczną ilustrację poruszanych zagadnień w formie studium przypadku firmy High Fashion z Łodzi.

2. Współczesne tendencje zachowań nabywców

Polepszenie warunków materialnych społeczeństwa, a jednocześnie rozwój swobody decydowania w niemal wszystkich sferach życia ludzkiego są przyczyną postępującej zmienności i niezależności wyborów konsumentów oraz nabywców instytucjonalnych. Wybory te wydają się jednocześnie niejednokrotnie nieracjonalne i nielogiczne, biorąc pod uwagę ich aspekty ekonomiczne. Obserwując globalne trendy można jednak stwierdzić, iż obecnie czynniki materialne w coraz mniejszy sposób wpływają na decyzje klientów. Wzrasta natomiast rola determinant psychologicznych, kulturowych i społecznych. W rezultacie szczególnie ważne wydaje się właściwe rozpoznanie charakteru zachowań nabywców, które są przejawem lub rezultatem oddziaływania różnorodnych czynników pozaekonomicznych.

Do niedawna bardzo istotnym kierunkiem, będącym jednocześnie przyczyną i skutkiem zmian zachowań klientów, była globalizacja konsumpcji. Obecnie zaobserwować można jednak występowanie trendu o przeciwnym kierunku oddziaływania, zwanego etnocentryzmem konsumenckim1. Wiąże się on z występowaniem przekonania o moralnym zobowiązaniu i powinności nabywania rzeczy pochodzenia krajowego ze względu na przeświadczenie o konieczności wspierania rodzimego przemysłu, handlu, jak i ze względu na przekonanie, że produkty te są lepsze od zagranicznych.

Zachowania etnocentryczne związane są nie tylko z rozpoznawaniem krajowych produktów, lecz także wymagają od klientów poznania i zrozumienia korzyści wynikających z ich nabycia. Badania przeprowadzone w Polsce w ostatnich latach wskazują, że 57% konsumentów kupuje produkty rodzime, przy czym aż 49% stwierdza, że ich decyzje motywowane są patriotycznie. Stopień tego zjawiska zależy od cech demograficznych konsumentów (płeć, wiek, wysokość dochodów, wykształcenie, cechy psychospołeczne), otwartości na obcą kulturę, stopnia patriotyzmu oraz indywidualizmu. Klienci niewykazujący postaw etnocentrycznych zwykle nie zauważają takiej cechy towaru, jaką jest kraj wyprodukowania lub pochodzenia. Takie zachowanie określa się mianem kosmopolityzmu konsumenckiego. W niektórych krajach (np.

1 Etnocentryzm konsumencki jest to skłonność do nabywania i preferowania produktów rodzimych w odniesieniu do takich samych produktów pochodzących z rynków zagranicznych.


89

państwa wschodnioeuropejskie) nadal istnieje jednak przekonanie, że lepszymi produktami są towary zagraniczne. Zjawisko to jest przejawem internacjonalizmu konsumenckiego i sprowadza się do świadomego wyboru produktów zagranicznych. Produkty wykonane za granicą traktuje się jako prestiżowe, lepsze, czasami stanowiące wyraz odpowiedniego statusu ekonomicznego i społecznego ich właściciela [Kieżel 2010, s. 184-185].

Wynikiem przenikania się globalizacji i etnocentryzmu konsumenckiego jest powstawanie różnego rodzaju trendów określanych mianem globalno-lokalnych hybryd. Zjawiska te można nazwać hybrydyzacją konsumpcji, a ich przejawem jest uznanie globalnego produktu i przystosowanie go do lokalnych potrzeb klientów (np. szampan we Francji, prosecco we Włoszech i cava w Hiszpanii) [Bywalec, Rudnicki 2002, s. 140-141].

W zachowaniach nabywców można zaobserwować jednocześnie nienaturalne sprzeczności, gdyż z jednej strony klienci dążą do wyrażania siebie, co powoduje duże zróżnicowanie zachowań klientów i konsumpcji. Z drugiej strony globalizacja gospodarki i kreowane przez media wzorce konsumpcji przyczyniają się ujednolicania się tych zachowań (homogenizacja konsumpcji). Generalnie wpływ mody staje się istotnym motywem działania współczesnego klienta. Moda jest sposobem na wyrażenie indywidualności i pomimo, że szybko się zmienia to i tak wywiera znaczący, realny wpływ na zachowania konsumentów.

W tych warunkach szczególnego znaczenia nabiera odpowiednie kształtowanie relacji przedsiębiorstw z ich otoczeniem, pozwalające na skuteczne rozpoznawanie i kształtowanie preferencji nabywców oraz identyfikację i wykorzystanie szans rynkowych. Podstawowe założenia teoretyczne w tym zakresie zostały sformułowane na gruncie koncepcji marketingu relacji, która zakłada koncentrację działalności przedsiębiorstwa na rozwoju interakcji rynkowych z klientami. Według jej założeń klient staje się ostatecznym kontrolerem skuteczności i efektywności działania firmy. To opinie, podejście i zachowania klientów na rynku wyznaczają pozycję konkurencyjną danej firmy. Proces decyzyjny klienta kształtuje ogólna ocena działania przedsiębiorstwa na rynku w zakresie m.in. oferty produktowej, jakości obsługi i skuteczności systemu komunikacji. Dla kreowania właściwej pozycji firmy na rynku istotne jest więc zidentyfikowanie czynników decyzji nabywczych klientów [Witczak 2008, s. 5]. Tylko pełne zrozumienie potrzeb klienta przyczynia się do budowy skutecznych działań rynkowych firmy.

3. Kierunki aktywności przedsiębiorstw zorientowane na relacje z klientami

Marketing relacji jest koncepcją marketingu, która dynamicznie rozwija się od lat osiemdziesiątych XX wieku i jest aktualnie dominującym paradygmatem tej subdyscypliny nauk o zarządzaniu. Termin „marketing relacji” po raz pierwszy pojawił się w literaturze dzięki amerykańskim autorom zajmującym się marketingiem przemysłowym i marketingiem usług. Jednak największe znaczenie na postęp relacyjnego podejścia miały prace naukowe badaczy krajów nordyckich i europejskich [Otto 2004, s. 35-44].


90

Marketing relacji opiera się na wzajemnym zaufaniu, lojalności, rzetelności a nawet sympatii, jaką klient obdarza firmę, oczekując na wzajemność. W takim klimacie zawierane są największe i najbardziej intratne transakcje handlowe. Okoliczności te są inne niż przy standardowej wymianie pieniężno-towarowej i dlatego taka wymiana ma charakter nie tylko materialny, ale i niematerialny. Z tego powodu koncepcja marketingu relacji skoncentrowana jest na budowaniu i generowaniu wartości przekazywanej przez firmę swoim klientom [Otto 2004, s. 85].

Porównując różne podejścia do marketingu relacji, można wnioskować, że najwęższe ujęcie tego pojęcia reprezentuje szkoła północno-amerykańska, która kładła nacisk na relacje między sprzedawcą a nabywcą w ich kontekście organizacyjnym. Szkoła anglo-australijska kontynuowała podejście amerykańskie, zaznaczając dodatkowo istotność jakości i obsługi klienta w budowaniu trwałych związków z klientami. Najszersze ujęcie marketingu relacji przedstawia szkoła nordycka, gdzie relacje i interakcje łączą ze sobą wszystkie podmioty uczestniczące w tworzeniu i wymianie wartości. Szkoła ta kładzie nacisk na budowanie długotrwałych, wzajemnie pozytywnych, partnerskich relacji pomiędzy wieloma jednostkami biorącymi udział w procesie kreowania wartości. W tym aspekcie marketing relacji, oparty jest na teorii interaktywnej sieci przemysłowej, która podkreśla potrzebę budowania i podtrzymywania związków nie tylko z klientami, ale także z pozostałymi partnerami (interesariuszami) firmy. Koncentruje ona uwagę na obustronnym oddziaływaniu partnerów i wielostronnym charakterze powiązań między podmiotami tworzącymi sieć [Witczak 2008, s. 22].

Kluczowym warunkiem wykorzystania podejścia relacyjnego w działalności marketingowej firmy jest odpowiednia struktura organizacyjna zorientowana na klienta. Nieelastyczne rozwiązania strukturalne o tradycyjnym, hierarchicznym układzie nie są w stanie szybko dostosowywać się do pojawiających się zmian i utrudniają budowanie więzi z odbiorcami. Taka sytuacja zmusza podmioty gospodarcze do poszukiwania nowych struktur wychodzących naprzeciw potrzebom swoich klientów. Głównym założeniem staje się odwrócenie tradycyjnego schematu organizacji w kierunku „dołem do góry”, co wiąże się z przekonaniem, iż największą rolę w budowaniu relacji rynkowych odgrywają pracownicy, którzy mają bezpośredni kontakt z nabywcami. Ten nowy schemat stwarza pozytywne warunki do kształtowania relacji partnerskich, ponieważ jego odwrócona postać sprawia, że wszystkie działy i cały personel wspierają pracownika liniowego, poprzez współdziałanie stwarzając mu odpowiednie i korzystne warunki do prowadzenia kontaktów z rynkiem [Otto 2004, s. 220].

Drugim warunkiem staje się spłaszczanie stosowanych układów strukturalnych i przybliżanie szczebli kierowniczych do pracowników bezpośrednio wykonawczych. Rozwiązanie takie polega na redukcji liczby szczebli organizacyjnych, a zatem zmniejszaniu „drogi służbowej” między stanowiskami pracy. Następuje tu również często rezygnacja ze sztywnego podziału zadań i uprawnień decyzyjnych na rzecz rozwiązań przejściowych, akceptacji rotacji zadań, a jednocześnie przedkładanie więzi informacyjnych i więzi współpracy ponad więzi hierarchiczne i formalne.

Taka płaska struktura organizacyjna pozwala na swobodną komunikację wewnątrz przedsiębiorstwa oraz ułatwia gromadzenie informacji z jego otoczenia.


91

Stanowi jednocześnie układ, w którym pracownik wykonawczy ma bliski kontakt z klientami wewnętrznymi i zewnętrznymi, co stawia ich w centrum zainteresowania działalności strategicznej i operacyjnej. W konsekwencji pracownicy takiego przedsiębiorstwa powinni posiadać szerszy zakres kompetencji oraz rozleglejszą wizję pełnienia swojej roli. Wówczas personel firmy przekształca się w zespół niezależnych profesjonalistów, którzy są oceniani za relacje z klientami i za efekty tej pracy. Natomiast rolą kierownictwa staje się kreowanie prostych, skutecznych reguł przebiegu procesów decyzyjnych oraz delegowanie uprawnień na poziom pracowników wykonawczych i osób mających bezpośredni kontakt z nabywcami, co w rezultacie tworzy warunki do podejmowania szybkich i najlepszych decyzji oraz motywuje pracowników do większego zaangażowania w proces budowania bezpośrednich relacji z klientami [Brilman 2002, s. 297-347].

Rozwój aktywności nakierowanych na relacje z klientami ma szczególne znaczenie w przypadku prowadzenia działalności na tzw. rynku nieanonimowym, wyróżniającym się bezpośrednimi i zindywidualizowanymi kontaktami między sprzedającym a nabywcą, niezależnie od tego, czy przedmiotem obrotu są dobra konsumpcyjne, przemysłowe, czy też usługi. Liczy się tu bowiem przede wszystkim podmiotowe ujęcie kontaktów sprzedającego z nabywcą, a nie sam przedmiot obrotu [Fonfara 2014, s. 18-20]. W tym przypadku najkorzystniejszą formułę interakcji stanowią relacje o charakterze partnerskim, które mogą być rozwijane poprzez współdziałanie współczesnych przedsiębiorstw z ich otoczeniem rynkowym.

4. Wpływ współdziałania na budowanie relacji partnerskich

Sukces współczesnych przedsiębiorstw uzależniony jest przede wszystkim od zakresu i jakości interakcji z otoczeniem rynkowym, wśród których wiodącą rolę pełnią relacje partnerskie z klientami. Zadaniem menedżerów jest zrozumienie, że wyjątkowa obsługa klienta jest elementem generującym wielokrotne zamówienia, a zadowoleni klienci to najlepsze źródło rekomendacji dla firmy. Zaangażowanie przedsiębiorstw w sprawy klientów staje się elementem ich kultury organizacyjnej, wpływa na świadomość pracowników i kadry kierowniczej oraz na ich zwyczaje zawodowe. We współczesnej firmie dbałość o klienta staje się obowiązkiem wszystkich pracowników. Każde przedsiębiorstwo powinno przy tym rozwijać i wzmacniać takie zasoby wartości, które nie tylko zaspakajałyby potrzeby klientów, ale również pozwalałyby na wyróżnienie się na konkurencyjnym rynku [Beemer, Shook 2010, s. 20].

Istotną rolę w kształtowaniu relacji rynkowych pełni konkurencja między jednostkami gospodarczymi. Prowadzi ona niejednokrotnie do niekorzystnych zjawisk, związanych m.in. z rywalizacją cenową, obniżaniem jakości produktów, czy nieetycznymi zachowaniami przedsiębiorstw. Alternatywę dla walki konkurencyjnej stanowi współdziałanie gospodarcze (kooperacja) [Stępień 2011, s. 15], w ramach, którego kluczowego znaczenia nabierają relacje, jakie poszczególne przedsiębiorstwa potrafią nawiązać z kooperantami, z klientami, czy nawet z konkurentami (relacja taka nosi wówczas nazwę koopetycji).


92

Sukces takich koncepcji jak „just in time” jest dowodem na istotną rolę współdziałania gospodarczego w budowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez pełne zaangażowanie we współpracę z dostawcami na płaszczyźnie ekonomicznej, produkcyjnej i technologicznej. Zwykle w kontaktach między dostawcą a odbiorcą to właśnie producenci uzyskują przewagę konkurencyjną. Z drugiej jednak strony, w warunkach silnej konkurencji, decydujące znaczenie ma lojalność klientów i partnerski charakter wymiany handlowej. Stałość relacji i nastawienie na uczciwe, obustronne korzyści na linii dostawca-producent-klient jest ważnym elementem zmniejszającym ryzyko działalności, pozwalającym na wzrost efektywności oraz pewności co do realizowanych planów w warunkach zmieniającego się otoczenia. Taka równowaga stanowi podstawę do ciągłego i długofalowego (strategicznego) rozwoju firmy i generowania wartości dodanej dla podmiotów uczestniczących w tak skonstruowanym łańcuchu współdziałania.

Istotna rola współdziałania w rozwoju relacji partnerskich znajduje swoje uzasadnienie również w koncepcji gron M. Portera. Zgodnie z nią grono jest geograficznym zgrupowaniem wzajemnie połączonych jednostek gospodarczych świadczących usługi, wyspecjalizowanych dostawców, podmiotów funkcjonujących w pokrewnych sektorach i związanych z nimi organizacji (np. stowarzyszeń, uczelni i innych jednostek) współpracujących ze sobą w poszczególnych dziedzinach. W wielu przypadkach współdziałanie tych podmiotów przebiega obok występujących relacji konkurencji, co prowadzi do rozwoju interakcji koopetycyjnych. Jednostki gospodarcze poprzez koncentrację i współdziałanie w gronach rozwijają relacje partnerskie, co wpływa korzystnie na podnoszenie konkurencyjności ze względu na realizację wspólnych celów oraz wzajemną konkurencję kształtującą główny bodziec rozwojowy, chociażby biorąc pod uwagę możliwość skutecznej analizy porównawczej firmy [Porter 2001, s. 246].

Współpraca to ciągłe rozwijanie więzi z nabywcami i szukanie szans na kolejne transakcje handlowe, jak również zdolność współdziałania z innymi, umiejętność pracy w grupie na rzecz osiągania wspólnych celów, umiejętność zespołowego wykonywania zadań oraz wspólnego rozwiązywania problemów. W praktyce proces ten jest bardzo skomplikowany i jest wynikiem współdziałania wielu partnerów rynkowych, którzy angażują swoje zasoby i doświadczenie, aby stworzyć określony produkt lub usługę w przystępnej cenie, akceptowanej przez klienta.

Na ciągłość procesu tworzenia wartości dla klienta wpływa przede wszystkim jego zaufanie do firmy. Współtworzenie wartości przez klienta staje się zatem ważnym sposobem na przybliżanie klientów do przedsiębiorstwa i transformację występujących interakcji w relacje partnerskie, oparte na wzajemnym zaufaniu i lojalności. Firmy uwzględniając opinie klientów oraz aktywnie angażując odbiorców w tworzenie nowych wartości łatwiej dopasowują się do oczekiwań rynku, niejednokrotnie wychodzą im naprzeciw i szybciej reagują na pojawiające się okazje rynkowe. Proces współdziałania bez wątpienia pozytywnie wpływa na budowanie ścisłych, partnerskich interakcji między firmą a jej klientami [Dobiegała-Korona 2015, s. 193-194]. Również klienci zaangażowani w proces współtworzenia wartości czują większe zadowolenie z dokonanych wyborów i są skłonni wyżej oceniać uzyskane korzyści.


93

Skuteczne funkcjonowanie współczesnej firmy na rynku wymaga zatem nastawienia na współpracę z podmiotami zewnętrznymi. Z uwagi na niepowtarzalny charakter działalności każdej firmy do każdego współpracującego partnera należy podejść indywidualnie. Niezwykle ważne staje się zrozumienie tego, co dany podmiot wnosi lub może wnieść do procesu współdziałania i w jaki sposób przyczynia się do budowy relacji partnerskich.

5. Przykład rozwoju relacji partnerskich poprzez współdziałanie w praktyce wybranego przedsiębiorstwa

Przykładem przedsiębiorstwa przykładającego dużą wagę do budowania relacji partnerskich z otoczeniem rynkowym poprzez współdziałanie jest hurtownia odzieży damskiej High Fashion (skrót HF). Firma została założona w 2010 roku, a jej siedziba znajduje się w Łodzi. Przedmiot działalności przedsiębiorstwa obejmuje przede wszystkim sprzedaż odzieży damskiej takiej jak: sukienki, bluzki, spódnice, spodnie, żakiety, a także akcesoria i dodatki.

W celu opisu i interpretacji działalności firmy w zakresie rozwoju relacji partnerskich poprzez współdziałanie gospodarcze w pierwszym kwartale 2015 roku przeprowadzono badania w formie obserwacji uczestniczącej, uzupełnionej o wywiad z naczelnym kierownictwem podmiotu. Respondentami byli właściciele przedsiębiorstwa. Było to małżeństwo w wieku 40 i 42 lata z wykształceniem wyższym oraz średnim w kierunku ekonomicznym.

Badana hurtownia współpracuje z ponad stu dwudziestoma producentami odzieży damskiej, którzy są partnerami współdziałającymi ze sobą, przy czym jednocześnie wielu z nich stanowi wobec siebie firmy konkurujące na danym rynku. Właściciele firmy są świadomi, że dostawcy jak i nabywcy dostarczają hurtowni określone strumienie wartości, które mają charakter ekonomiczny, informacyjny, technologiczny i innowacyjny. W ocenie respondentów strumienie te obejmują również różnego rodzaju doświadczenia oraz aktywności przekładające się na trwałość i poziom przewagi konkurencyjnej, a także skuteczność realizowanej strategii firmy.

Zarówno klienci jak i dostawcy dostarczają hurtowni najważniejsze informacje, które wpływają na strategiczne aspekty prowadzonej działalności, w tym między innymi na wyznaczane cele i zadania oraz sposoby realizacji planów. Oddziałują one również na działania o charakterze operacyjnym, obejmujące m.in. poziom zapasów, wielkość produkcji i poziom cen. W opinii właścicieli firmy informacje uzyskiwane w ramach współdziałania gospodarczego wpływają również pozytywnie na dynamikę procesów innowacji oraz podejmowane działania rozwojowe, w tym inwestycyjne2. W tym aspekcie zarówno nabywcy, jak i dostawcy są traktowani jako inicjatorzy i współtwórcy innowacji, którzy podpowiadają właściwe rozwiązania, a następnie akceptują i jednocześnie oczekują ich wdrożenia w przedsiębiorstwie.

2 Przedsiębiorstwo High Fashion realizuje m.in. projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (POIG). Jest to Działanie 8.2 – Wspieranie wdrażania elektronicznego biznesu typu B2B.


94

Proces współtworzenia wartości przez podmioty zewnętrzne dotyczy zatem zarówno samych innowacji, jak również powtarzających się procesów operacyjnych i taktycznych (np. dostawca współtworzy łańcuch dostaw oraz wzbogaca ofertę o dodatkowe produkty, nabywca jest współtwórcą powstającej kolekcji odzieży). Zdaniem respondentów informacje przekazywane przez klientów oraz współtworzone przez nich wartości są jednocześnie podstawą do ograniczania ryzyka przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim ryzyka tworzenia wartości, których klient nie potrzebuje.

Właściciele badanej firmy zauważają, iż strumienie wartości dostarczane do firmy w wyniku współdziałania gospodarczego wpływają pozytywnie na budowanie relacji partnerskich z podmiotami z otoczenia rynkowego. Podkreślają oni przede wszystkim, iż współpraca jest istotnym czynnikiem wiążącym klientów i dostawców z badanym przedsiębiorstwem w dłuższym okresie, co przyczynia się do stabilizacji prowadzonej działalności, a także pozyskiwania nowych klientów, którzy przyczyniają się do wzrostu wartości firmy. Możliwość współudziału klientów w procesie tworzenia wartości przyczynia się natomiast do wzrostu ich otwartości, poparcia i przywiązania do firmy. Zdaniem respondentów aktywny udział w działaniach firmy skutecznie zmniejsza również migracje klientów do konkurencji.

Właściciele High Fashion podkreślają, iż fundamentem rozwoju relacji partnerskich poprzez współdziałanie gospodarcze jest kształtowanie odpowiedniej kultury i struktury organizacyjnej firmy. Zakładają oni zatem możliwie szerokie uczestnictwo pracowników w podejmowaniu decyzji, szanują ich różnorodność oraz dbają o zaangażowanie wszystkich w kreowanie relacji partnerskich jako wspólnego dobra. Uzupełnienie działań w zakresie kreowania aspektów kulturowych stanowi zacieśnianie współpracy wewnątrzorganizacyjnej i dyfuzja wiedzy, a także wymiana doświadczeń pomiędzy personelem a podmiotami współpracującymi z High Fashion.

Powstawaniu relacji partnerskich między pracownikami a dostawcami oraz klientami firmy sprzyja jednocześnie odpowiednia struktura organizacyjna hurtowni. W badanym przedsiębiorstwie nie występuje sztywna hierarchia między stanowiskami pracy. Pracownicy wykonują swoje zadania najlepiej, jak potrafią, a w razie konieczności sami podejmują decyzje i przyjmują przejściowe, bezpieczne dla firmy rozwiązania. Personel wymienia się często zadaniami pracowniczymi, co wpływa pozytywnie na utrzymywanie trwałych więzi współpracy wewnątrzorganizacyjnej.

Zdaniem respondentów zespół High Fashion posiada przez to szeroki zakres kompetencji oraz wysokie poczucie własnej wartości i pełnienia ważnej funkcji w firmie. Pracownicy hurtowni stanowią niewątpliwe zespół specjalistów, dla których dobre relacje z klientami są tak samo istotne, jak efekty ich pracy. W efekcie w firmie panuje odpowiedni porządek organizacyjny, mimo iż w strukturze HF liczba stanowisk kierowniczych jest zredukowana do niezbędnego minimum. Istotną rolę w jego zapewnieniu pełnią właściciele, którzy celowo tworzą proste, przejrzyste procesy decyzyjne i przekazują je osobom, które utrzymują bezpośredni kontakt z klientem, gdyż wykorzystując odpowiednie wzorce podejmują trafne decyzje.


95

Obserwacje respondentów wskazują jednocześnie, iż bezpośredni kontakt z pracownikami jest jednocześnie bardzo ważny zarówno dla dostawców, jak i odbiorców firmy, wzmacniając jednocześnie partnerskie relacje pomiędzy stronami. Takie wspólne działania są dodatkowym atutem motywującym pracowników, jednocześnie angażują ich w proces budowania relacji partnerskich. Stąd istotne jest również znaczenie elastycznej struktury w procesie tworzenia relacji między kooperantami.

Przedmiotem zainteresowań marketingu relacji w badanej firmie nie jest zatem nawiązywanie nieregularnych, przypadkowych kontaktów ani zawieranie okazjonalnych transakcji, lecz budowanie silnych więzi partnerskich przyjmujących jako podstawę wzajemną współpracę między podmiotami gospodarczymi. Całość relacji przedsiębiorstwa z otoczeniem wyznacza jego sukces rynkowy. Kwestią ważną jest zatem odpowiednia kultura i struktura organizacyjna, która ułatwia komunikację z otoczeniem firmy w ramach marketingu relacji. Takie podejście, zdaniem właścicieli, pozwala na postrzeganie wartości badanej firmy nie tylko w kategorii rentowności lub bieżących wpływów, ale przede wszystkim w szerszym aspekcie budowania wartości i jakości relacji z otoczeniem rynkowym.

6. Podsumowanie

Zmieniające się warunki rynkowe wymagają od współczesnych przedsiębiorstw konieczności sprostania zróżnicowanym, indywidualnym potrzebom nabywców. Skuteczną rolę pełni tu współdziałanie gospodarcze oraz rozwój partnerskich interakcji ze środowiskiem biznesowym, co podkreślane jest szczególnie w koncepcji marketingu relacji. Idea ta koncentruje się na uzależnieniu skuteczności i efektywności rynkowej przedsiębiorstw od zdolności do nawiązywania więzi partnerskich z uczestnikami rynku. Zakłada ona budowę związków lojalnościowych z różnorodnymi podmiotami (interesariuszami), wśród których podstawową grupę stanowią klienci i dostawcy przedsiębiorstwa.

W praktyce relacje partnerskie zaczynają się zwykle od pierwszego kontraktu, przy czym dostawca jest jednym z wielu sprzedających. Następnie w sytuacji powtarzania transakcji następuje selekcja dostawców, ograniczanie ich liczby i nawiązywanie bliskich więzi tylko z wybranymi partnerami [Fonfara 2014, s. 53]. Stopień oraz intensywność tych interakcji zależy od obustronnej współpracy nakierowanej na tworzenie wartości oraz od skutecznej wymiany informacji. Wzajemna współpraca przyczynia się do podejmowania wspólnych zadań i realizacji obustronnych celów, co w dłuższym okresie wpływa pozytywnie na rozwój relacji partnerskich pomiędzy stronami.

Proces ten determinowany jest przez szereg czynników, wśród których główną rolę pełnią odpowiednie rozwiązania strukturalne nakierowane na zapewnienie bliskości pomiędzy szczeblami wykonawczymi i klientami firmy. W ich ramach zapewniona zostaje wysoka elastyczność i efektywność działań rynkowych poprzez nadanie głównej rangi więziom informacyjnym i współpracy wewnątrzorganizacyjnej zamiast rozwiązaniom formalnym, opartym na sztywnych układach hierarchicznych. Drugim istotnym czynnikiem jest natomiast odpowiednia kultura organizacyjna, w której rozwój interakcji


96

z interesariuszami traktowany jest jako główne zadanie i podstawowe kryterium efektywności pracowniczej. Tworzenie bliskich, partnerskich relacji z otoczeniem rynkowym może przyczynić się do powstania wielu korzyści dla współczesnych przedsiębiorstw, w tym m.in. poprawy komunikacji i jakości produktów, skrócenia czasu realizacji zamówień, zmiany oferty i oznakowania towaru, ograniczenia ryzyka działalności gospodarczej, a także wzmocnienia lojalności i satysfakcji klientów. W wybranych sytuacjach może dojść nawet do zawarcia długoterminowych fuzji pomiędzy partnerami.

Podstawowe założenia teoretyczne przedstawione w niniejszym artykule znajdują potwierdzenie w empirycznym przykładzie firmy High Fashion, która nastawiona jest na budowanie partnerskich relacji poprzez współdziałanie z otoczeniem rynkowym. Wyniki badań przeprowadzonych w tym przedsiębiorstwie wskazują, iż poprzez właściwe dostosowanie rozwiązań strukturalnych oraz kształtowanie prorelacyjnej kultury organizacyjnej właściciele są w stanie skutecznie analizować tendencje zachowań klientów i interpretować zdobyte informacje w celu dostosowania swojej oferty do preferencji konkretnego grona odbiorców. Utrzymywanie stałych, pozytywnych relacji z uczestnikami wymiany handlowej oraz zaangażowanie klientów i dostawców w proces tworzenia wartości i wprowadzania innowacyjnych rozwiązań zdaniem badanej firmy wpływa istotnie na budowanie trwałej i skutecznej przewagi nad konkurencją. Pozwala jednocześnie na przekształcenie rozwijających się na tym tle relacji partnerskich w wartościowe zasoby przedsiębiorstwa umożlwiające podejmowanie określonych działań nakierowanych na wyprzedzenie trendów i wykorzystanie okazji rynkowych.

Słabością przeprowadzonych badań jest jednostkowy charakter analiz (studium przypadku), co uniemożliwia wyprowadzenia wniosków o szerszym charakterze. Postuluje się zatem kontynuację badań, przede wszystkim w kierunku rozpoznania ogólnych (ilościowych) prawidłowości występujących w zakresie budowania relacji partnerskich współczesnych przedsiębiorstw poprzez współdziałanie z otoczeniem biznesowym. Wydaje się, iż takie ujęcie pozwoli na sformułowanie pogłębionych wniosków poznawczych i aplikacyjnych, bazujących na analizach przeprowadzonych z zachowaniem rygorów reprezentatywności.

CREATING PARTNERSHIP RELATIONS THROUGH COOPERATION

Abstract

The purpose of this article is to underline, description and interpretation of the main principles and factory of building partnerships through cooperation of modern enterprises and their market environment. The first part of this study highlighted the changing trends in the sphere of behavior of buyers to which the answer should be a development of good relations with the market environment. Part two explains basic principles and growth of the partnerships development by using Inter-Organizational cooperation. The final section presents the results


97

of observations which where conducted at High Fashion (wholesale women’s clothing) in terms of co-operation for building partnerships interaction with suppliers and customers. The study shows that the actions taken by the company lead to strengthening relationships, reduce business risk and reduce the migration of customers to a competitors.

Keywords: relationship marketing; partner relationships; business cooperation.

Bibliografia Beemer B.C., Shook R.L. (2010), Konsument w centrum uwagi, Oficyna a Wolters Kluwer

business, Warszawa.

Brilman J. (2002), Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa.

Bywalec Cz., Rudnicki L. (2002), Konsumpcja, PWE, Warszawa.

Dobiegała – Korona B. (2015), Budowa wartości klienta. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa.

Fonfara K. (2014), Marketing partnerski na rynku przedsiębiorstw – wydanie III zmienione, PWE, Warszawa.

Kieżel E. (red.) (2010), Konsument i jego zachowania na rynku europejskim, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa.

Ławnicki S. (2005), Marketing sukcesu – partnering, Difin, Warszawa.

Otto J. (2004), Marketing relacji. Koncepcja i stosowanie, C.H. Beck, Warszawa.

Porter M. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa.

Stępień B. (2011), Międzynarodowa kooperacja gospodarcza z polskiej perspektywy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Witczak O. (red.) (2008), Budowanie związków z klientami na rynku business to business, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa.

99

ANALIZA STOSUNKÓW POMIĘDZY ZWIĄZKAMI ZAWODOWYMI A PRACODAWCAMI

W BRANŻY TRANSPORTOWEJ

Remigiusz Kozłowski, Radosław Gajewski, Klaudia PilichowskaKatedra Logistyki, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego

Streszczenie

Artykuł podejmuje tematykę trudnej współpracy pomiędzy związkami zawodowymi a pracodawcami. Autorzy przedstawili przebieg tej współpracy na przykładzie branży transportowej w Polsce w oparciu o wydarzenia z 2014 i 2015. Zaprezentowano także relacje pomiędzy związkami zawodowymi a pracodawcami w innych krajach w tej samej branży.

Słowa kluczowe: transport drogowy; związki zawodowe, zrzeszenia pracodawców.

1. Wprowadzenie

Stosunki pomiędzy związkami zawodowymi a pracodawcami zawsze należały do trudnych a jednocześnie bardzo ważnych z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw. Branża transportowa w naszym kraju jest znaczącym pracodawcą oraz generuje istotną cześć dochodu narodowego brutto. Z tego powodu ważne jest, aby relacje związków zawodowych i pracodawców w tej branży dobrze się układały, co jest jednym z warunków dalszego rozwoju tego sektora.

Celem artykułu jest identyfikacja wzajemnych stosunków pomiędzy związkami zawodowymi a pracodawcami branży transportowej w świetle ostatnich działań rządów innych państw mających na celu obniżenie konkurencyjności polskich firm transportowych. Dla porównania zostaną przedstawione także relacje tej samej branży w innych krajach.

2. Role i zadania związków zawodowych w przedsiębiorstwach

Zgodnie z Ustawą z 23 maja 1991 roku związek zawodowy jest to dobrowolna oraz samorządna organizacja ludzi pracy. Powołana została ona w celu reprezentowania, a także obrony praw pracowników oraz obrony zawodowych lub socjalnych interesów tej grupy. Organ ten jest również autonomiczny w swojej działalności statutowej zarówno od innych pracowników jak i administracji państwowej czy samorządu terytorialnego i innych organizacji [Ustawa z dn. 23.05.1991 o związkach..., 2015].


100

Jednym z głównych zadań organu jakim są związki zawodowe jest obrona interesów pracowników oraz działanie mające na celu poprawę ich sytuacji ekonomicznej oraz społecznej. Próbują one również wyrównywać stosunek sił pomiędzy pracownikami a pracodawcami. Starają się również powstrzymywać zwolnienia w firmach, a także kontrolują ich działalność z punktu widzenia przestrzegania kodeksu pracy przez pracodawców. Dążą również do wyższych pensji, a także lepszych warunków pracy dla pracowników. Cenną ich funkcją powinno być to, iż związki zawodowe powinny pełnić rolę edukacyjną i oświatową. Ponadto zajmują się regulacjami warunków pracy i systemu pracy.

Ważną cechą organu zawodowego jest kwestia kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy, a aby móc ją weryfikować podsiada potrzebne informacje, które są niezbędne i wiążą się z warunkami pracy. W zależności od kraju zdarza się, że przynależność do związku zawodowego gwarantuje m.in. zabezpieczenie związane z zwolnieniem z pracy, szkolenia oraz dodatkowe kursy [Armstrong 2000, s. 235].

Zgodnie z definicją związku zawodowego pełni on dwie główne funkcje. Otóż jest to reprezentacja pracowników i regulacja stosunków między pracodawcą a pracobiorcami. Dzięki istnieniu związków zawodowych występuje możliwość redukcji lub całkowitego wyeliminowania strajków. Zwiększają one szanse na zawarcie ugody pomiędzy przedsiębiorstwem a pracownikami, jeśli tylko obie strony są skłonne do kompromisów.

W teorii zakłada się, że nie jest możliwe, aby związki zawodowe prowadziły swoją własną politykę, a nie realizowały potrzeb zatrudnionych. Ogromną korzyścią wynikającą z udziału pracowników w związkach zawodowych jest możliwość wpływu na stosunki pracy oraz szansa na stanie się w organizacji aktywnym ogniwem [Armstrong 2000, s. 235].

Związki zawodowe są organem, który wpływa na kierownictwo poprzez:udział w podejmowaniu decyzji – ważne decyzje powinny być uzgadniana • ze związkami,wprowadzenie ograniczenia władzy kierowniczej,• zmniejszanie ograniczeń w komunikacji pomiędzy właścicielem • a pracownikami – organy te przynoszą szczególną korzyść w dużych organizacjach, wówczas porozumienie z pracownikami jest znacznie lepsze,w dużych organizacjach występuje możliwość prowadzenia negocjacji • z jednym partnerem [Lanz 1998, s. 106].

3. Specyfika działania związków pracodawców

Przy zagłębianiu się w tematykę i specyfikę działania organu zawodowego warto jest wyjaśnić czym jest reprezentatywność związków zawodowych. Definicję w najlepszy sposób sformułowali M. Pliaszkiewicz oraz M. Seweryński. Otóż według nich reprezentatywność związków zawodowych bądź też organizacji pracodawców oznacza ich wyjątkową zdolność do występowania w konkretnych sprawach w zbiorowych stosunkach pracy, a przede wszystkim w charakterze strony w układach oraz porozumieniach zbiorowych


101

jak i w sporach czy konfliktach zbiorowych [Pliaszkiewicz, Seweryński 1995, s. 3]. Zasada ta jest bardzo korzystna, gdyż dzięki niej spośród wielu, często konkurencyjnych ze sobą organizacji związkowych można wyłonić co najmniej jedną organizacje, która będzie uprawniona do reprezentowania pracowników lub pracodawców w określonej sprawie [Wołowiec, 2015].

W zależności od przychylności pracodawcy w zakładzie pracy, reprezentatywność organizacji może się zmieniać. W najdalszym stopniu posunięte konsekwencje będą w sytuacji, gdzie przychylny pracodawcy, związek uzyska status organizacji reprezentatywnej. Oznacza to, że jeśli liczebność jego wzrośnie do co najmniej 10% pracowników, którzy będą zatrudnieni u pracodawcy. Gdyby jednak równocześnie udało się spowodować, że związek ten zostanie jednostką organizacyjną lub organizacją członkowską ponadzakładowej organizacji związkowej zatwierdzonej za reprezentatywną na podstawie art. 24117 § 1 pkt 1 k.p., to wówczas dla uzyskania reprezentatywności wystarczy jedynie 7% pracowników [Związki zawodowe…, 2015]. Sprawa wykonywania przez pracodawcę autentycznej kontroli nad związkiem zawodowym przeważnie nie powoduje dużej przewagi w sprawach, które dotyczą osobistych praw zatrudnionych. Zwłaszcza nie ułatwi zwolnienia pracownika. Ważnym aspektem jest fakt, iż przychylność jednego z funkcjonujących u pracodawcy reprezentatywnych związków zawodowych stanie się dla zatrudniającego znacznie cenniejsza w sprawach, które dotyczyć będą zbiorowych praw pracowniczych. Pozwoli mu zablokowanie wspólnych inicjatyw projektów pozostałych organizacji związkowych, a tym samym niezależnie podjęcie w wielu sprawach decyzji [Związki zawodowe..., 2015]. Ciekawą kwestą zgodną z ustawą o związkach zawodowych jest ustalanie regulaminów dotyczących: wynagrodzeń, nagród oraz premiowania, zakładowego funduszu socjalnych świadczeń, planów urlopowych albo regulaminu, dotyczącego reprezentatywnej organizacji związkowej zgodnie z ustawą o związkach zawodowych, które to na podstawie ustawy nie przedstawiają wspólnie ustalonego stanowiska w terminie 30 dni. W tych sprawach decyzje podejmowane są samodzielnie przez pracodawcę, wyłącznie gdy rozpatrzone zostaną odrębne stanowiska poszczególnych związkowych stanowisk. Ważnym i ciekawym aspektem jest fakt, iż co najmniej dwa pośród dwóch wyżej wymienionych aktów, czyli regulaminu wynagrodzenia i regulaminu pracy mają ogromne znaczenie uzgodnienia zakresu uprawnień wszystkich pracowników. Weryfikacja reprezentatywnej organizacji związkowej w przypadku każdego z pracowników, daje pracodawcy inne, nowe możliwości.

Organem, który jest pokrewny z prawnego punktu widzenia ze związkami zawodowymi jest organizacja pracowników. Zgodnie z ustawą z 23 maja 1991 roku jest to instytucja, której celem jest zarówno ochrona praw jak i interesów pracodawców, a w tym reprezentowanie tych interesów, wobec związków zawodowych, administracji oraz organów samorządu terytorialnego [Ustawa o organizacjach pracodawców, 2015 oraz Organizacje pracodawców, Dialog..., 2015]. Pracodawcy mają prawo do tworzenia takiej organizacji bez konieczności uzyskania wcześniejszego zezwolenia, wedle własnego uznania oraz przystępować do tych organizacji z warunkiem zastosowania się do ich statutów. Mają one również prawo do tworzenia federacji jak i konfederacji oraz przystępowania do nich, a z kolei one mają prawo do przystępowania do organizacji międzynarodowych


102

pracodawców [Organizacje pracodawców, Dialog…, 2015]. Związek pracodawców może powstać na mocy uchwały założycielskiej, która jest podejmowana przez co najmniej 10 podmiotów. Warunek 10 członków (a w przypadku federacji oraz konfederacji 3 członków) obowiązuje przez cały okres trwania organizacji. W momencie kiedy spada liczba członków poniżej wymienionego pułapu na czas dłuższy niż 3 miesiące sąd wykreśla taką organizację z rejestru [Organizacje pracodawców, infor.pl, 2015]. Otóż, każdy związek pracodawców podlega konieczności rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym, a komitet założycielski odpowiada za złożenie w terminie 30 dni od dnia, w którym założono związek. W innym przypadku uchwała dotycząca tworzenia związku traci moc. W momencie rejestracji nabywa on osobowość prawną. Jeśli związek pracodawców zmieni swój status, jego obowiązkiem jest niezwłoczne zawiadomienie sądu. wówczas jeśli sąd nie zgłosi zastrzeżeń co do zgodności z prawem, zmiana z upływem 14 dni wchodzi w życie od dnia złożenia zawiadomienia. Jeśli jednak sąd zauważy pewne zmiany, zawiadomi o nich związek pracodawców, a także wyznaczy rozprawę dla rozpatrzenia w terminie nie dłuższym niż 30 dni od zgłoszenia zawiadomieni.

Organizacja jaką jest związek pracodawców posiada swój status. Zawierać on powinien:

„nazwę związku, siedzibę oraz terytorialny zakres działania,• organy związku, zakres ich uprawnień, tryb ich wyboru i odwołania oraz • okres kadencji,podstawowe cele i zadania związku oraz sposoby i formy ich realizacji,• sposób nabywania i utraty członkostwa,• prawa i obowiązki członków,• sposób reprezentowania związku oraz osoby upoważnione do zaciągania • zobowiązań majątkowych w imieniu związku,zasady dokonywania zmian statutu, rozwiązywania związku • i przeznaczenie jego majątku w razie likwidacji,sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek • członkowskich” [Ustawa z dn. 21.05.1991 r. o organizacjach pracodawców rozdz. 2, art.8 oraz organizacje pracodawców, infor.pl, 2015].

Zadaniem sądu jest wykreślenie związku pracodawców z Krajowego Rejestru Sądowego (KSR) w przypadku kiedy:

„wskazany w statucie organ podjął uchwałę o rozwiązaniu związku,• liczba członków związku utrzymuje się poniżej 10 pracodawców przez • okres dłuższy niż 3 miesiące” [Ustawa z dn. 23.05.1991 r. o organizacjach pracodawców, rozdz. 2 art. 12, 2015].

Interesującą wiadomością jest fakt, że podobnie związki zawodowe jak i organizacje pracodawców są znacznie słabsze w krajach kandydujących (Czechy, Estonia Słowacja, Słowenia, Estonia) niż w krajach Unii Europejskiej. Otóż, poziom „uzwiązkowienia” znacznie niższy jest, a wynosi 21,9% osób pracujących wobec 30,4% w krajach Unii. W wymienionych wyżej krajach „nowej unii europejskiej” dominuje jeden związek zawodowy, zaś w Polsce mamy dwa najważniejsze. Pracownicy w innych krajach są reprezentowani przez większą ilość związków zawodowych, wówczas są one mniej wpływowe [Słabe związki pracownicze, 2015].


103

4. Zakres współpracy pracodawców ze związkami zawodowymi

Funkcjonowanie związków zawodowych w przedsiębiorstwach wiąże się z ułatwieniem działalności organizacji przez pracodawcę, a także z obowiązkiem informacyjnym związków.

Pracodawca jest zobowiązany do dostarczania pomocy związkom zawodowym, ponieważ w innym wypadku ich działalność byłaby praktycznie niemożliwa lub też znacznie ograniczona. Ustawa o związkach zawodowych z dnia 23 maja 1991 roku nakłada na pracodawcę na przykład obowiązek zakazu zwalniania z pracy związkowych działaczy. Do ważnych zobowiązań zakładu pracy należą także [Dziennik Ustaw z 2001 r., 2015 oraz Niektóre elementy współpracy..., 2015]:

konieczność odprowadzania składek związkowych z wynagrodzeń • pracowniczych,udostępnianie lokali oraz urządzań i sprzętu na działalność związkową.•

W pierwszej kolejności, aby rozmawiać o możliwości nawiązania współpracy oraz istnieniu jakichkolwiek zobowiązań pracodawcy względem organizacji związkowej, pracodawca powinien w pierwszej kolejności ustalić, czy w jego przedsiębiorstwie funkcjonuje organ jakim jest związek zawodowy. Zgodnie z artykułem 251, który wprowadza zasadę odnośnie uprawnień zakładowych organizacji związkowej, przysługuje włączenie zrzeszającej organizacji min. 10 członków, którzy będą:

funkcjonariuszami, którzy pełnią służbę w jednostce objętej działalnością • tej organizacji albo,pracownikami bądź osobami, które wykonują pracę na podstawie • umowy o pracę nakładczą u danego pracodawcy objętego działaniem tej organizacji.

Jest to kwestia nie tylko jednorazowej informacji. Bez względu na liczebność organizacji, na każdą z nich został nałożony obowiązek prezentowania co kwartał (wg stanu na dzień ostatni kwartału) w terminie do 10-tego dnia miesiąca, który następuje po tym kwartale, dowódcy jednostki lub pracodawcy informacji o całościowej liczbie członków tej organizacji. Wiadomość ta musi dokładnie zawierać wszystkie wskazane liczby członków związku należących do odrębnych grup, czyli pracowników, wykonawców bądź funkcjonariuszy [Niektóre elementy współpracy..., 2015]. Kwestia ta jest związana z tym, że organizacja związkowa, nawet dość liczna, dopiero wtedy otrzymuje uprawnienia, gdy min. 10 z jej członków są osobami należącymi do tych trzech wyżej wymienionych grup. Dla wyjaśnienia tej kwestii warto jest opisać krótki przykład. Otóż, członkami związku zawodowego, który działa u pracodawcy X jest 5 pracowników, 4 osoby wykonujące umowy agencyjne oraz 2 wykonawców. Ta organizacja mimo że zrzesza ponad 10 członków, nie dysponuje żadnymi uprawnieniami spośród tych, które przyznawane są zakładowym organizacjom związkowym [Niektóre elementy współpracy..., 2015].


104

5. Specyfika stosunków pomiędzy pracodawcami i związkami zawodowymi w branży transportu drogowego

Relacje pomiędzy pracodawcami i związkami zawodowymi często są powodami do sporów i strajków. Aby móc skonfrontować obie strony warto jest zorganizować konferencje w celu zaprezentowania stanowisk obu stron. Właśnie przykładem jest konferencja z 4 czerwca 2015 roku pod tytułem Agenda Socjalna w Transporcie. Podczas obrad okazję do dyskusji mieli m.in. Europarlamentarzyści z Panią Violetą Buc, która jest Komisarzem do spraw Transportu Parlamentu Europejskiego, a także Przewodniczący Komisji Transportu i Turystyki PE – Michale Cramer, Wiceprzewodniczącą Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych PE, a ponadto przedstawiciele komórek tematycznych. W harmonogramie konferencji poruszone zostały trzy kwestie, które dotyczyły pewnych problemów i wyzwań w transporcie drogowym. Pierwszym tematem stał się brak młodych osób chętnych do pracy na stanowisku kierowcy. Przyczyną mogą być trudności dostępu do zawodu, wysokie koszty dotyczące osiągnięcia kwalifikacji, a ponadto dość niskie płace oraz zmniejszający się standard socjalny kierowcy. Kolejnym motywem stała się perspektywa warunków zatrudnienia w transporcie, zmniejszanie wynagrodzeń do minimum oraz pracownicy delegowani. W tym obszarze głos zabrał Prezydent Sekcji Transportu Drogowego ETF, czyli Robert Parrillo, który zwrócił uwagę na słabą współpracę pomiędzy Parlamentem Europejskim a partnerami dialogu społecznego [Agenda Socjalna..., 2015]. Zostały również zauważone kwestie takie jak potrzeba wprowadzenia regulacji płac, przeszkody podczas wprowadzania dyrektyw przez członkowskie kraje czy omijanie przepisów przez pracodawców. Równocześnie zostały zaproponowane rozwiązania, czyli [Agenda Socjalna..., 2015]:

ustalenie w całej Unii obowiązujących zasad wymagań socjalnych,• regulacja warunków płacowych dla delegowanych pracowników, czyli • wypłata wynagrodzeń ze względu na miejsce wykonywania pracy,inkasowanie istniejących przepisów przez zwiększone kontrole oraz • nakładanie kar z a niewłaściwe postępowanie pracodawców.

W 2001 roku ukazała się ustawa zgodnie z którą związkami zawodowymi określane były organizacje ludzi pracy, która jest niezależna oraz dobrowolna. Jest to organ, który został powołany po to, aby reprezentować oraz bronić prawa każdego pracownika, a ponadto, w celu ochrony interesów socjalnych i zawodowych. Związki zawodowe są samodzielne, autonomiczne w swej działalności statutowej od: pracodawców, samorządu terytorialnego, administracji państwowej oraz innych organizacji. Utworzenie związku zawodowego jest możliwe i wynika z mocy uchwały o jego utworzenie, jednak decyzja ta musi zostać podjęta przez co najmniej 10 osób, które są uprawnione do tworzenia. Następnie uchwalany jest status oraz wybierany komitet założycielski w liczbie od 3 do 7 osób [Dziennik Ustaw z 2001 r., 2015].

Działanie związku zawodowego w firmie wiąże się z pewnymi zobowiązaniami jakim jest upraszczanie funkcjonowania danych organizacji przez pracodawcę, a także z obowiązkami informacyjnymi związków. Do znaczących zobowiązań pracodawców można zaliczyć m.in. [Niektóre elementy współpracy..., 2015]:


105

potrzeba dokonywania potrąceń związkowych składek z pracowniczych • wynagrodzeń,szansa do korzystania z pomieszczeń i urządzeń na działalność • związków.

Związki zawodowe jak wcześniej zostało wspomniane mogą być przedstawicielem oraz chronić prawa pracowników. W tym przypadku przykładem obrony pracowników stają się walki o wypłaty diet i ryczałtów dla kierowców, które zostały zaprezentowane w wywiadzie z Tadeuszem Kucharskim, który obecnie jest przewodniczącym Krajowej Sekcji Transportu Drogowego NSZZ „Solidarność”. W wywiadzie została omówiona kwestia walki o przyznawanie wypłat za noclegi w kabinach samochodowych. Zdaniem Pana Kucharskiego jedynie w Polsce występują niedogodne warunki spędzania nocy dla kierowców. W Europie Zachodniej nie zdarza się, aby kierowca spał w kabinie ciężarówki podczas długich odpoczynków, gdyż spędzają je w domach. Jeśli chodzi o USA, kierowcy nocują w kabinach, lecz tutaj występuje różnica pomiędzy ciężarówkami ze Stanów Zjednoczonych a Polskimi. Są one dużo większe, a także wyposażone w łóżko, szafę, umywalkę, kuchenkę oraz toaletę i inne wygody. W Polskich ciężarówkach kierowcy muszą zadowolić się jedynie miejscem do spania, przy czym muszą zadbać o przesunięcie foteli do przodu tak, że w danym momencie utrudnione staje się wyjście z pojazdu. W aucie jest miejsce na niedużą lodówkę, lecz jeśli chodzi o gotowanie, kierowca przy dobrej pogodzie może zrobić to na powietrzu, lecz jeśli pogoda nie dopisze, robią to w ciężarówce, co nie należy do bezpiecznych rozwiązań [Loos 2014, s. 40-41]. Trzeba zwrócić uwagę, iż wyposażenie ciężarówek różni się jednak, a powodem tego jest sytuacja państw i poziom jego rozwoju. NSZZ „Solidarność” nie miał na celu, aby wszyscy kierowcy masowo rozpoczęli walkę z pracodawcami o wypłatę zaległych ryczałtów, co mogłoby doprowadzić do ogromnego kryzysu firm transportowych i spedycyjnych. Dnia 13.08.2014 roku odbyło się spotkanie, którego powodem stała się chęć współpracy z Ministerstwem Finansów oraz Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej, a także z przedstawicielami pracodawców transportowych po to aby utworzyć system wynagradzania kierowców, na bazie kompromisu [Loos 2014, s. 40-41].

Krajowa Rada Sekcji Transportu Drogowego NSZZ „Solidarność” w liście do instytucji i organizacji europejskich [Odpoczynek przy..., 2015] zwraca uwagę na niepokojące ich zdaniem propozycje przygotowywane przez polskie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju dotyczące zasad wynagradzania polskich kierowców. Zasady wynagradzania polskich kierowców transportu międzynarodowego są kwestią szeroko dyskutowaną w Polsce w szczególności w kontekście rozwiązań wprowadzonych w RFN i Francji dotyczących płacy minimalnej.

Polskie Związki Zawodowe od lat postulują o wprowadzenie płacy minimalnej dla kierowców zawodowych. Byłoby to rozwiązania odpowiadające na problemy pracowników sektora TSL zgłaszane od lat przez związkowców. Polscy kierowcy aktualnie otrzymują wynagrodzenie i dwa typy świadczeń kompensacyjnych: diety oraz ryczałty. Zdaniem związków zawodowych świadczenia te nie podlegają składce na ubezpieczenie zdrowotne, rentowe i emerytalne, nie wpływają więc na wysokość obecnych ani przyszłych świadczeń polskich kierowców takich jak emerytury czy renty. Zawód kierowcy cechuje


106

się także z dużym wskaźnikiem wypłacania części wynagrodzenia w sposób nieformalny a więc także bez składki na ubezpieczenie społeczne.

Organizacje jakimi są związki zawodowe popierają nowe regulacje w branży transportowej. Przykładem mogą być niemieckie przepis dotyczące płacy minimalnej wysokości 8,5 euro za godzinę pracy kierowcy wykonującego przewozy na terenie tych krajów oraz ryczałtów za noce spędzone w kabinie samochodu ciężarowego, które są dobrze oceniane przez tę instytucję [„Co mają Niemcy do...”, 2015].

W dniu 3.03.2015 roku odbyła się audycja radiowa. Wywiad z Gerardem Skrońskim – sekretarzem Krajowej Sekcji Transportu Drogowego NSZZ „Solidarność” poprowadził Marek Mądrzejewski. Rozmowa ta również dotyczyła płacy minimalnej zaproponowanej przez Niemcy i Francję. Okazuje się, iż przewoźnicy protestowali przed ambasadą Niemiec i Francji w Warszawie przeciwko stawkom za pracę kierowców jakie zaproponowały oba kraje. Około 200 osób wyrażało swój sprzeciw wobec tym przepisom [Mądrzejewski, Audycja radiowa, 2015]. Pan Skroński wyjaśnia, iż dla kierowcy przepis ten nie wiele by zmienił. Otóż, okazuje się, że pieniądze, jakie prawdopodobnie obecnie zarabiają osoby pracujące na stanowisku kierowcy, wynoszą około 6/7 tys. złotych, tak więc po przeliczeniu są to podobne kwoty do tych, jakie proponują nowe stawki. W obecnym momencie istnieje pewna różnica. Płaca kierowcy wyrażana jest z poziomu minimalnego stawki płacy i na obecną chwilę wynosi 1750 zł, zaś reszta to dodatki takie jak: delegacje czy ryczałty. Według gościa audycji nowe stawki mogą przeszkadzać przewoźnikom z jednego ważnego powodu, czyli konieczności rejestracji owych stawek. Kolejno od tych świadczeń przewoźnik musiałby odprowadzać różne składki i to na dodatek nie w Polsce [Mądrzejewski, Audycja radiowa, 2015].

Protesty przewoźnicy rozpoczęli 23 marca 2015 roku a skierowali je przeciwko swoim pracownikom, czyli kierowcom, a nie ciężkiej sytuacji na rynku przewozowym. Znaczna część informacji dotyczących protestów w mediach przedstawia punkt widzenia przewoźnicy przeciwstawiając się niemieckim przepisom. Obecnie to właśnie polska flota samochodowa jest jedną z największych, dzięki temu, iż posiada najlepszy tabor u Unii Europejskiej, a wszystko to zostało osiągnięte dzięki takim kwestiom jak:

zaniżanie płac,• zaniżanie frachtów,• nieuczciwa konkurencja.•

Okazuje się również, iż w rzeczywistości kierowca ciężarówki nie zarabia 7 czy 9 tys. na miesiąc. Jest to od 3 do 4 euro za godzinę pracy, a płaca podstawowa brutto to najniższa krajowa, od której odprowadzane są składki na wszelkie świadczenia. Z punktu widzenia pracodawców warunki pracy dla kierowców są dobre i nie potrzebują zmian, dlatego też nie chcą na ten temat rozmawiać ze związkami zawodowymi. Organ reprezentujący pracowników domaga się sprawiedliwego wynagrodzenia za ciężką pracę, szacunku oraz poszanowania godności zawodowych kierowców [Protest przewoźników z punktu widzenia kierowców..., 2015]. Oczywiście istnieją wyjątki i zdarza się, że przewoźnicy z dużych firm transportowych dbają o swoich kierowców wynajmując prywatne kwatery lub budując socjalne zaplecza z noclegownią,


107

jednak są to nieliczne firmy. Kwestia ta dotyczy przede wszystkim dużych, dobrze zorganizowanych firm, gdzie występują częste wymiany kierowców. W mniejszych przedsiębiorstwach bardziej zwracana jest uwaga na zysk i na to, aby znaleźć ładunek do przewozu miejsca przeznaczenia. I w ten sposób kierowcy z Francji, Belgii, Holandii odpoczywają w weekendy w swoich domach, ich pracę przejmują kierowcy z Polski i przewoźnicy ze Wschodu obniżają stawki frachtowe [NSZZ Solidarność..., 2015].

Z punktu widzenia organizatorów protestu, a także Pana Jana Buczka prezesa ZMPD oraz Przewodniczącego Komitetu Protestacyjnego Przewoźników akcja przebiegała pokojowo i sprawnie. Wzięło w niej udział około 1200 pojazdów oraz duża grupa przewoźników. Organizacja blokad ulicznych nie jest rolą pracodawców i tego wszyscy powinni się trzymać, ponieważ nie bez przyczyny przez 25 lat budowano silny polski sektor transportowy [Protest przewoźników z punktu widzenia organizatorów..., 2015].

6. Doświadczenie w tym obszarze za granicą

Problemy z akceptacją niemieckich przepisów ma nie tylko Polska. Otóż, 25.03.2015 roku w Brukseli o własne prawa upominali się nie tylko przewoźnicy z Europy Środkowo-Wschodniej ale również kierowcy, których reprezentowały związki zawodowe z Belgii i Holandii. Ciekawą kwestią stał się fakt, iż domagali się oni jedynie rozwiązania problemu odbierania im pracy przez Wschodnich kierowców. Zwracali również uwagę na sytuację Rumunów, Bułgarów i Polaków.

Przyczyną tej sytuacji stał się fakt, iż zarówno belgijski jak i holenderski związek zawodowy zdecydowały się na nawiązanie bliskiej współpracy z tzw. grupami nowej Unii Europejskiej. Chodzi tutaj na przykład o rumuński związek SLT, zajmujący się reprezentowaniem potrzeb kierowców, który już podkreśla niektóre pozytywne efekty współpracy z Beneluxem. Bardzo korzystnym pomysłem może stać się chęć połączenie kierowców ze Wschodu jak i Zachodu w celu uzyskania jak najlepszych warunków pracy. Kierowcy razem chcą walczyć m.in. o ulepszenie kontroli obowiązujących przepisów oraz wprowadzenie zupełnie nowych przepisów, a przykładem może stać się wprowadzenie współodpowiedzialności zleceniodawcy transportu za wykonywane przy nim przewinienia. Po to, aby cała akcja belgijsko-holendersko-rumuńskiej współpracy mogła zadziałać na wyobraźnię, zaprezentowano przykład ukazujący, w jaki sposób żyją oraz umierają kierowcy ze Wschodu. Otóż, na początku marca 2015 roku jeden z członków rumuńskiego związku zawodowego został znaleziony martwy w kabinie samochodu ciężarowego z głową na kierownicy. Zgodnie z danymi, jakie podaje FNV, od czerwca 2014 roku, czyli od rozpoczęcia pracy, kierowca mieszkał w ciężarówce, a pracował dla zachodniej firmy, wykonując przewozy po terenie Holandii, Belgii i Francji [Zachodnie i wschodnie..., 2015].

Dość ciekawa sytuacja rozegrała się w momencie, kiedy holenderski związek zawodowy wraz z rumuńskim związkiem zawodowym miał udać się do firmy Rotra, która wykonuje pracę w Holandii, a otrzymuje rumuńskie wynagrodzenie i właśnie tej kwestii miało dotyczyć spotkanie. Zarząd firmy Rotra miał jednak


108

inne podejście do sprawy, gdyż chwilę po rozpoczęciu rozmowy rumuńskich pracowników ze związkowcami o warunkach pracy na miejscu pojawili się strażacy z psami i rozmowy nie były dalej kontynuowane [Skandal w Holandii…, 2015]. Okazuje się, iż mimo zaangażowania ze strony związków zawodowych, sam ten organ nie jest w stanie niczego osiągnąć, jeśli druga strona jest nastawiona zupełnie negatywnie na jakiekolwiek rozwiązania i udogodnienia dla własnych pracowników. Można zauważyć, iż dla większości przedsiębiorstw liczy się zysk a nie dogodne warunki pracy dla pracowników.

Kolejno ważnym i interesującym wątkiem stała się walka pracowników o swoje prawa w jednej z największych firm transportowych – Stobart, która posiada dwa zagraniczne oddziały w Belgii i Irlandii – co powoduje duże koszty. To właśnie w marcu 2015 roku zarząd firmy w Belgii postanowił ograniczyć koszty swojej działalności. Przyczyną tej idei stała się chęć zdobycia przewagi konkurencyjnej na rynku, a miała zostać uzyskana po przez obniżenie wypłat dla kierowców aż o 12 %. Łatwo więc można się spodziewać, że pomysł ten nie był trafiony, a w efekcie kierowcy postanowili nie wyjeżdżać z baz firmy. Akcja ta zadziałała niesamowicie szybko i już kilka dni później Stobart zmienił plany (wypłaty zmniejszono do 5%), firma zobowiązała się również do korzystniejszych umów długoterminowych [Kierowcy ciężarówek..., 2015]. Jeśli chodzi o oddział irlandzki firmy Strobat, został zaskarżony za przeszkadzanie kierowcom w odpoczynku tygodniowym, 45-cio godzinnym. Kilkudziesięciu pracowników – 21 osób – zdecydowało się na kroki prawne. Powodem stała się konieczność co weekendowego dzwonienia do firmy oraz pytania o trasę i czas dokonywania przewozu, co mogło zakłócać wypoczynek. W efekcie firma zapłaciła duże odszkodowania [Kierowcy ciężarówek..., 2015].

Zachodnie media rozpisują się również o protestach polskich przewoźników przeciwko MiLoG. Przyglądając się polskim protestom zachodnia prasa wywnioskowała, iż to właśnie polscy kierowcy boją się i nie chcą zmian, a ponadto uważają, że znacznie więcej kierowców wzięło udział w wydarzeniu. Jest to zupełnie odmienna wizja niż ta, z jaką zapoznaliśmy się w Polsce [Zachodnie media..., 2015].

7. Podsumowanie

W wyniku analiz i rozważań zaprezentowanych w niniejszym artykule sformułowano następujące wnioski:

związki zawodowe pełnią bardzo ważną rolę w przedsiębiorstwach. • Spoczywa na nich obowiązek dbania o interesy pracowników. Jednocześnie muszą one pamiętać o nie angażowaniu się w inne działalności, których celami mogą mieć charakter polityczne lub własny członków związków zawodowych;związki zawodowe dbając o interesy pracowników muszą pamiętać, żeby • nie doprowadzić do osłabienia sytuacji przedsiębiorstwa. W tej sytuacji działają one przeciwko własnemu interesowi; dla pracodawców istnienie związków zawodowych może być sytuacją • sprzyjającą wypracowaniu dobrych dla przedsiębiorstwa rozwiązań;


109

w branży transportowej działa wiele związków zawodowych. Ostatnie • wydarzenia w spowodowały ich bardzo aktywną działalność. Spory pomiędzy związkami a pracodawcami nie występują we wszystkich obszarach. Na uwagę zasługuje przyjęcie takiego samego stanowiska przeciwko propozycjom RFN. Wskazuje to na dużą dojrzałość i odpowiedzialność obu stron za przyszłość polskiej branży transportowej;spory w branży transportowej pomiędzy związkami zawodowymi • a pracodawcami mają miejsce także w innych krajach Unii Europejskiej. Coraz częściej dochodzi także do rozmów na skale międzynarodową. Wskazuje to na występowanie zjawisk globalizacyjnych także w stosunkach związki zawodowe – pracodawcy.

ANALYSIS OF RELATIONSHIP BETWEEN TRADE UNIONS AND EMPLOYERS IN SECTOR OF TRANSPORTATION

Abstract

The subject of the article is usually difficult co-operation between trade unions and employers. The authors present the course of this cooperation on the example of the transport sector in Poland on the example of the events of 2014 and 2015. It also presents the relationship between trade unions and employers in other countries in the same industry.

Keywords: road transport; trade unions, associations of employers.

BibliografiaCo mają Niemcy do naszych wynagrodzeń?, Dzięki temu nasi kierowcy zaczną lepiej zarabiać!,

Kontakt24, http://kontakt24.tvn24.pl/co-maja-niemcy-do-naszych-wynagrodzen-dzieki-temu-nasi-kierowcy-zaczna-lepiej-zarabiac,181,gt (dostęp: 28.06.2015).

Agenda Socjalna w Transporcie, Krajowa sekcja transportu drogowego NSZZ „Solidarność”, http://www.solidarnosc.org.pl/kstd/index.php/prawo/28-z-prac-sekcji/173-agenda-socjalna-w-transporcie.html (dostęp: 15.06.2015).

Armstrong M. (2000), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategia i działanie, Wydawnictwo Profesjonalnej szkoły biznesu, Kraków.

Dziennik ustaw z 2001 r., Ustawa o związkach zawodowych, nr 79 poz. 854.

Kierowcy ciężarówek zawalczyli o swoje w firmie Strobar, czyli strajk w Belgii i proces w Irlandii, 40ton.net, http://40ton.net/kierowcy-ciezarowek-zawalczyli-o-swoje-w-firmie-stobart-czyli-strajk-w-belgii-i-proces-w-irlandii/ (dostęp: 20.06.2015).

Lanz K. (1998), Zatrudnienie i zarządzanie personelem, PWN, Warszawa

Loos M. (2014), Rozmowa z Tadeuszem Kucharskim, Przewodniczącym Krajowej Sekcji Transportu Drogowego NSZZ „Solidarność”: Z butlą gazową w kabinie, „Transport manager”, Poznań.


110

Mądrzejewski M., Audycja radiowa „Z kraju i ze świata”, data emisji: 3.03.2015 r., za: Protest Przewoźników. „Nie chcą ulżyć doli polskiego kierowcy”. http://www.polskieradio.pl/7/473/Artykul/1392067,Protest-przewoznikow-Nie-chca-ulzyc-doli-polskiego-kierowcy (dostęp: 28.06.2015).

Niektóre elementy współpracy pracodawcy i związków zawodowych, Infor.pl kadry, http://kadry.infor.pl/kadry/zbiorowe_prawo_pracy/zwiazki_zawodowe/83014,Niektore-elementy-wspolpracy-pracodawcy-i-zwiazkow-zawodowych.html (dostęp: 29.06.2015).

NSZZ Solidarność Komisja Krajowa, www.solidarność.org.pl, (dostęp: 27.06.2015).

Odpoczynek przy „włączonym odkurzaczu”. Transportowcy negatywnie o propozycjach ministerstwa, Krajowa sekcja transportu drogowego NSZZ „Solidarność”, http://www.solidarnosc.org.pl/kstd/index.php/prawo/28-z-prac-sekcji/159-odpoczynek-przy-wlaczonym-odkurzaczu-transportowcy-negatywnie-o-propozycjach-ministerstwa.html (dostęp: 26.03.2015).

Organizacje pracodawców, Dialog społeczny, http://www.dialog.gov.pl/czym-jest-dialog-spoleczny/strony-i-instytucje-dialogu-spolecznego/organizacje-pracodawcow/ (dostęp: 02.07.2015).

Organizacje pracodawców, Infor.pl kadry, http://kadry.infor.pl/poprzednie_tematy_dnia/473650,Organizacje-pracodawcow.html (dostęp:02.07.2015).

Pliaszkiewicz M., Seweryński M. (1995), Problemy reprezentatywności w zbiorowych stosunkach pracy, PIP, nr 9, [w:] Wołowiec B., Pojęcie, kryteria i obszary reprezentatywności na szczeblu zakładowym.

Protest przewoźników z punktu widzenia kierowców ciężarówek, czyli Komunikat NSZZ „Solidarność”, 40ton.net, http://40ton.net/protest-przewoznikow-z-punktu-widzenia-kierowcow-ciezarowek-czyli-komunikat-nszz-solidarnosc/ (dostęp: 27.06.2015).

Protest przewoźników z punktu widzenia organizatorów, czyli podziękowania Jana Buczka z ZMPD, 40ton.net, http://40ton.net/protest-przewoznikow-z-punktu-widzenia-organizatorow-czyli-podziekowania-jana-buczka-z-zmpd/ (dostęp: 27.06.2015).

Skandal w Holandii – strażnicy z psami przerwali spotkanie rumuńskich kierowców ze związkami zawodowymi, 40ton.net, http://40ton.net/skandal-w-holandii-straznicy-z-psami-przerwali-spotkanie-rumunskich-kierowcow-ze-zwiazkiem-zawodowy (dostęp: 20.06.2015).

Słabe związki pracownicze, słabe organizacje pracodawców, idg.pl, http://www.idg.pl/news/54920/slabe.zwiazki.pracownicze.slabe.organizacje.pracodawcow (dostęp: 02.07.2015).

Ustawa z dn. 23.05.1991 r. o organizacjach pracodawców.Ustawa z dn. 23.05.1991 r. o związkach zawodowych, art. 1, Załącznik do Obwieszczenia

Marszałka Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej, (dostęp: 31.05.2001).Ustawa z dnia 23.05.1991 r. o organizacjach pracodawców, rozdz. 2 art. 8. Ustawa z dnia 23.05.1991 r. o organizacjach pracodawców, rozdz. 2 art. 12.Wołowiec B., Pojęcie, kryteria i obszary reprezentatywności na szczeblu zakładowym.Zachodnie i wschodnie związki zawodowe łączą siły- kierowcy chcą wprowadzenia nowych

przepisów, 40ton.net, http://40ton.net/zachodnie-i-wschodnie-zwiazki-zawodowe-lacza-sily-kierowcy-chca-wprowadzenia-nowych-przepisow (dostęp: 20.06.2015).

Zachodnie media o protestach przewoźników: „Polscy kierowcy protestowali przeciwko MiLoG”, 40ton.net, http://40ton.net/zachodnie-media-o-protestach-przewoznikow-polscy-kierowcy-protestowali-przeciwko-milog (dostęp: 21.06.2015).

Związki zawodowe pracodawców, Infor.pl kadry, http://kadry.infor.pl/poprzednie_tematy_dnia/425453,Zwiazki-zawodowe-pracodawcow (dostęp: 30.06.2015).

111

WPŁYW GRUP ZAKUPOWYCH NA EFEKTYWNOŚĆ OPERACYJNĄ PRZEDSIĘBIORSTWA

NA PRZYKŁADZIE KOMANDOR ŁÓDŹ S.A.

Joanna Piorunowska-KokoszkoKatedra Logistyki, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

Bartosz RomaniszynKatedra Zarządzania, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

Streszczenie

Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie, iż przyłączenie się do grup zakupowych jest dla przedsiębiorstw sposobem optymalizacji kosztów operacyjnych i podniesienia zdolności konkurowania na obecnym rynku. W opracowaniu przedstawiono w zarysie działanie grup zakupowych i wyniki różnego rodzaju badań naukowych dotyczące efektów ich działalności oraz dokonano analizy porównawczej kosztów jednej z firm działających w województwie łódzkim, które potwierdziły postawioną tezę, iż dzięki przyłączaniu się do grup zakupowych dochodzi do wzrostu efektywności operacyjnej firmy.

Słowa kluczowe: grupa zakupowa; efektywność operacyjna; zakupy; strategia zakupowa.

1. Wprowadzenie

Współcześnie efektywność jest wskaźnikiem oceniającym procesy działalności przedsiębiorstwa. W warunkach postępującej globalizacji gospodarki i wzrastającej konkurencji na rynkach, wszelkie działania przedsiębiorcy muszą charakteryzować się satysfakcjonującą efektywnością. Efektywność staje się zatem jedną z głównych kategorii opisujących rezultat działań przedsiębiorstwa. Jest również pojęciem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Według P. Druckera [Drucker 1995, s. 25] efektywność jest kluczowym elementem rozwoju człowieka i organizacji, przejawiającym się w samorealizacji i zdolności do przetrwania. Grażyna Osbert-Pociecha [Osbert-Pociecha 2007, s. 339-349] prezentuje efektywność jako właściwość przesądzającą o istocie przedsiębiorstwa, jako podmiotu gospodarującego, warunkując tym samym jego funkcjonowanie oraz determinując jego rozwój. Inni badacze przyrównują efektywność do sprawności działania, której wyznaczniki opierają się na określeniu relacji pomiędzy celem, efektem i nakładem. Są to elementy ściśle odnoszące się do działalności przedsiębiorstwa i jego efektywności operacyjnej. Anna Rutkowska [Rutkowska 2013, s. 441] definiuje natomiast efektywność operacyjną jako realizowanie działań znacznie lepiej od tego co robią inni w tej samej branży,


112

przy tej samej koncepcji biznesowego działania. Adam Koliński [Koliński 2011, s. 1085] wskazał, iż efektywność operacyjna to sprawność, która dotyczy wzrostu wydajności pracy, obniżki kosztów, zmniejszenia strat oraz skracania długości cykli produkcyjnych, polegająca na szukaniu sposobów zmniejszenia wykorzystania zasobów produkcyjnych. Dla potrzeb niniejszego opracowania zdefiniowano efektywność operacyjną, jako stan, w którym, podejmowane działania zmierzające do obniżki kosztów poszczególnych procesów, są wykonywane lepiej od innych firm w sektorze, a miarą relacji między uzyskanymi wynikami a poniesionymi zasobami, są uzyskane oszczędności.

Obecny kryzys i problemy światowej gospodarki, powodują, iż firmy odkładają strategiczne działania „na później” ze względu na potrzebę uzyskania jak najszybszych efektów wzmacniających pozycję przedsiębiorstwa. Poszukiwane są metody zarzadzania, które z jednej strony wzmocnią konkurencyjność firmy, a z drugiej pozwolą ograniczać koszty, optymalizując przy tym procesy. Rozwiązaniem takim są właśnie grupy zakupowe (ang. group purchasing organization – GPO) definiowane jako związek firm dokonujących skonsolidowanego zakupu za pośrednictwem wspólnego podmiotu. Funkcjonowanie grupy oparte jest na mechanizmie uzyskania lepszych warunków dostaw przy większym wolumenie zakupów (efekt skali) i większego nacisku na dostawców, co prowadzi do zmniejszenia kosztów transakcji. [Wrońska 2012]. Grupy zakupowe mogą przybierać różną formę (od budowania konsorcjów wertykalnych po horyzontalne) oraz działać na potrzeby rożnych grup korporacji, branż czy w obszarach międzybranżowych.

W Polsce grupy zakupowe są obecnie nowym rozwiązaniem, na pozór prostym, jednak w praktyce rodzącym wiele problemów np. wynikających z braku umiejętności prognozowania, reżimu finansowego czy braku właściwych uwarunkowań prawnych. Z drugiej strony są one szansą dla firm na poprawę ich efektywności operacyjnej. W odpowiedzi na zidentyfikowany problem, celem artykułu jest przybliżenie działania grup zakupowych oraz wykazanie, iż przyłączenie się do grupy zakupowej prowadzi do optymalizacji kosztów operacyjnych na przykładzie jednego z łódzkich przedsiębiorstw – spółki Komandor Łódź S.A.

2. Grupy zakupowe w Polsce i na świecie

Pierwsze grupy zakupowe pojawiły się w USA w 1950 roku. Największy ich rozwój przypada na lata 80. i 90. [Weinstein 2006, s. 790]. Obecnie grupy zakupowe są w USA bardzo powszechne a rynek zakupów uznaje się za dojrzały. Europa posiada grupy zakupowe już od XII w. Pierwsze ich ogniowo stanowił Związek Hanzeatycki, łącząc Skandynawów, Niemców czy Holendrów. Miasta skupione w Hanzie, zdecydowały się na wspólny handel – zakup, sprzedaż, co stanowiło zalążek dzisiejszych grup zakupowych [Siedzieniowski 2013]. W Azji rynek grup zakupowych rozwinął się głównie w obszarze wysokich technologii i dotyczył zakupów podzespołów przez największych azjatyckich producentów sprzętu. W Polsce grupy zakupowe powstają przede wszystkim w branży handlowej lub w sektorze usług publicznych. Prężnie rozwijają się


113

szpitalne grupy zakupowe (Polska Federacja Szpitali1), apteczne grupy zakupowe (Business Farm z Poznania2) czy energetyczne (Energy Deal3 czy Polski Prąd4). Kooperacja dotyczy też branży budowlanej (Polskie Składy Budowalne – PSB5), handlu (Grupa InterSport6) czy samej logistyki (Centralwings/Germanwings). Grupy zakupowe, zwłaszcza odnoszące się do działań publicznych, uznawane są jako dobre praktyki, gdyż dzięki nim gminy, szpitale czy inne instytucje mogą wygenerować dodatkowe środki w swoich budżetach. Są one postrzegane jako optymalna odpowiedź na zagrożenie, jakie dla konkurencyjności przedsiębiorstw stwarzają koncerny zagraniczne, a w pewnym stopniu są także odpowiedzią na kryzys finansowy.

Przystąpienie do grypy zakupowej nie zagraża niezależności prowadzonego biznesu, daje dostęp do nowych dostawców towarów i usług, stwarza możliwość rozszerzenia dotychczasowej oferty przy obniżeniu cen towarów i usług od kilku do kilkunastu procent, a tym samym poprawia rentowność i konkurencyjność firmy. Poza wymiernymi ekonomicznymi warunkami zakupów, członkowie grupy zakupowej mogą liczyć także na szereg innych korzyści, do których zaliczyć można między innymi transfer wiedzy oraz innowacyjność [Bartkowiak, Domański 2013].

Przystąpienie do grupy zakupowej może mieć też swoje wady, np. utratę kontroli nad zakupami i uzależnienie w szczególnych obszarach od grupy, jednak uzyskane oszczędności niwelują te słabości.

3. Efektywność operacyjna firm a działalności grup zakupowych

Zachętą do przystąpienia do grupy zakupowej są rezultaty ich działalności potwierdzające oszczędności finansowe oraz skrócone czasy dostaw wykazane przez badania naukowe lub analizy rynkowe. Hadi Ghaderi i Zulkiffle Leman [Ghaderi, Leman 2013, s. 752] wykazali, że grupy zakupowe wynegocjowały wzrost rabatów u dostawców z 7,4 do 12,5% i obniżenie czasu dostaw o 8% w porównaniu z okresem z przed współpracy. Czas ten został zredukowany średnio z 8 do 6 dni dla jednego surowca i wpłynął na rotację zapasów. Thomas E. Hendrick [Hendrick 1997] również potwierdza oszczędności grup na poziomie około 13,4%. K. Grey [Grey 2006] wykazał, że przystąpienie do grupy dało średnio każdemu członkowi grupy roczne oszczędności około 2,3 milionów. S. Khalid

1 http://www.federacjaszpitali.pl/ (dostęp: 11.11.2014).2 http://www.businesspharm.pl/ (dostęp: 11.11.2014).3 http://www.energydeal.pl/ (dostęp: 11.11.2014).4 http://www.polskiprad.pl/przystap-do-grupy-zakupowej.html (dostęp: 11.11.2014).5 http://ww.grupapsb.com.pl/ (dostęp: 11.11.2014).6 Intersport to największa na świecie Grupa Zakupowa zrzeszająca podmioty gospodarcze

prowadzące samodzielną działalność handlową, mające prawo do posługiwania się znakiem towarowym Intersport. Obecnie w 37 krajach działa ponad 5 tys. sklepów. Grupa Intersport jest liderem w Europie i na świecie posiadającym największy udział w rynku artykułów sportowych za: Wojnowski W., Rosną przychodzi sieci Intersport, http://retailnet.pl/2014/06/03/ 94608-rosna-przychody-sieci-intersport (dostęp: 11.11.2014).


114

[Khalid 2014] potwierdził, iż 21% z 1000 firm tworzących konsorcja zakupowe, średnio zaoszczędziło 10% dzięki ich działaniom.

Oszczędności działań grupy zidentyfikowane są w badaniach przeprowadzonych w Polsce przez firmę Audytel we współpracy ze Związkiem Powiatów Polskich oraz Związkiem Miast Polskich w maju 2014 r. Potwierdzają one, iż powiaty i gminy nabywające energię elektryczną poprzez grupy zakupowe płacą średnio o 15,4% taniej niż jednostki samorządowe kupujące energię samodzielnie. Samorządy widzą korzyści z grupowego zakupu energii elektrycznej i coraz mocniej zwierają swoje szeregi: w 2013 r. korzystało z nich 46,5%, a w 2014 już 60,3% jednostek samorządu terytorialnego [Bernatek, Konarzewski 2013]. Badania Instytutu Logistyki i Magazynowania (ILIM) w branży spożywczej (Klaster spożywczy południowej Wielkopolski), potwierdzają również 7% oszczędności na kosztach energii już przy 8 firmach reprezentowanych w negocjacjach [www.klaster.kalisz.pl – 30.04.2015]. Badania G. Zimona [Zimon 2014] pokazują, iż dokonane oszczędności nie są jedyną korzyścią. Działalność grupy nie powoduje zachwiania źródeł finansowania. Grzegorz Zimon wykazał, iż średni wskaźnik globalnego zadłużenia firmy w jednostkach zrzeszonych w grupach zakupowych wyniósł średnio 0,56, co potwierdziło bezpieczne funkcjonowanie tych podmiotów a 90% zobowiązań to zobowiązania krótkoterminowe wynikające właśnie z wynegocjowanych przez grupę zakupową wydłużonych warunków płatności.

Powyższe badania wykazują, iż w polskiej praktyce implementacja działalności grup zakupowych w obszarach biznesowych wydaje się być naturalna konsekwencją. Jej pierwszym przejawem jest już systematycznie wzrastająca popularnością sieci franchisingowych7 [Kazula 2014], pozwalających osiągnąć siłę negocjacyjną. Współpraca ta niszczy jednak niezależność przedsiębiorstwa. Można domniemać, iż naturalnym dążeniem będzie więc kooperacja firm m.in. w grupach zakupowych, nienaruszających samodzielności a pozwalających podnieść efektywność operacyjną przedsiębiorstw. Tezy te potwierdzają rezultaty działalności spółki Komandor Łódź S.A.

4. Grupa zakupowa i jej wpływ na działalność operacyjną Komandor Łódź S.A.

Firma Komandor Łódź S.A. została utworzona w 1999 roku jako jedna z 16 spółek grupy KOMANDOR. Standaryzacja produktu grupy doprowadziła do tego, że wszystkie spółki grupy dokonywały zakupów u tych samych dostawców, jednak wszystkie zamówienia kierowane były ze spółek odrębnie, bez przepływu informacji dotyczącej wielkości zamówień i warunków jego realizacji. Kierownictwo spółek spodziewało się, iż wszystkie firmy działają

7 Zgodnie z Raportem o franszyzie w Polsce, firmy PROFIT system, polski rynek franszyzy osiągnął fazę dojrzałości. Od 2003 roku do 2014 liczba marek franszyzoych wzrosła z 213 do 1058 a liczba placówek z 11882 do 63367. W 2014 roku rozwój przez franszyzę rozpoczęły kolejne 143 firmy, a 63 poniosły porażkę. Przybyło zatem 80 franczyzodawców, o 28 więcej niż w 2013 roku. za: Kazuła K., Tysiące pomysłów na biznes w 2014 roku, http://franchising.pl/ artykul/8420/tysiac-pomyslow-biznes-2014-roku/ (dostęp: 30.04.2015).


115

na tych samych warunkach handlowych i cenowych. Zebrane w 2010 dane nie potwierdziły jednak tego stanu. Dążąc do optymalizacji kosztów działalności, rozpoczęto poszukiwanie oszczędności po stronie dostawców wykorzystując efekt skali tj. łącząc zakupy 16 firm. W rezultacie w marcu 2011 roku utworzono grupę zakupową spółek KOMANDOR. Do grupy przystąpiły wszystkie podmioty zależne i zobowiązały się do ryczałtowej opłaty działalności grupy ustalonej w procentowej wielkości uzależnionej od miesięcznych obrotów netto. W celu obsługi zamówień stworzono system wymiany danych, wskazujący na bieżąco zakupy poszczególnych podmiotów i poziomy cen. Grupa zakupowa rozpoczęła budowanie relacji z dotychczasowymi kluczowymi dostawcami tj. firmami: Kronopol, Egger, Hettich i Dollken.

Niniejsze badanie stanowiło ocenę działalności grupy po pierwszym roku jej działalności. Analizie podlegał wpływ działań grupy na zdefiniowaną wcześniej efektywność operacyjną KOMANDOR ŁÓDŹ S.A. w następujących obszarach:

kosztów zakupów surowców od tych samych, kluczowych dostawców • przed przystąpieniem do grupy zakupowej i po 1 roku działalności grupy zakupowej;zmian czasu dostawy od tych samych, kluczowych dostawców przed • przystąpieniem do grupy zakupowej i po 1 roku działalności grupy zakupowej;wsparcia marketingowego od tych samych, kluczowych dostawców • przed przystąpieniem do grupy zakupowej i po 1 roku działalności grupy zakupowej.

Dane wykorzystane przy badaniu dotyczyły skumulowanych zakupów za rok 2010 i za rok 2011. Do oceny kosztów surowców wybrano ceny kluczowych dostawców na produkty sklasyfikowane pod względem rotacji magazynu w grupie zakupowej A, zgodnie z analizą ABC8. Wyodrębniono trzy strategiczne grupy surowców – płytę laminowaną o grubości 18mm, obrzeże PCV o parametrach 2/22mm oraz podstawowe akcesoria meblowe – prowadnice, zawiasy. Do badania włączono asortyment mający udział w każdej z wymienionych zbiorowości w przedziale 5-20% liczebności asortymentowej zapasu, jednocześnie stanowiący 75-80% udziału pod względem wartościowym. Wyniki analizy zebrano w zbiorczym zestawieniu tabelarycznym, oddzielnie dla każdego kluczowego dostawcy w podziale na strategiczne grupy surowców (tabela 1).

8 Grupa A – zapasy „cenne” (tzw. vital few), stanowiące 5-20% liczebności asortymentowej zapasów, ale mające znaczny udział w wartości, sięgający 75-80%.


116

Tabela 1. Oszczędności Komandor Łódź S.A. w 2011 roku powstałe na skutek zmiany cen wynegocjowanych przez grupę zakupową

Nazwa surowca / Dostawca

Zakup w cenie wynegocjowanej przez

grupęZakup własny

Oszczędności (PLN)

Oszczędności (%)Ilość

zużytego surowca

Wartość zakupu surowca (PLN)

Wartość za-kupu surowca

(PLN)

Płyta laminowana [m2]

Kronopol 7 528,71 139 013,61 146 353,55 7 339,95 5%

Egger 5930,55 122 946,69 132 195,45 9 248,76 7%

Akcesoria meblowe [kpl]

Hettich 2 349,00 8 409,42 10 500,03 2 090,61 20%

Obrzeże PCV [mb.]

Dollken 18 520,00 11 225,21 13 689,28 2 464,07 18%

Oszczędności OGÓŁEM 281 594,93 302 738,31 21 143,39 7%

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań własnych.

Zebrane wyniki potwierdziły spadek cen zakupu surowca, która doprowadziła do wymiernych dla Spółki korzyści w wysokości 21 143,39 PLN, co stanowi 7% różnicę we wcześniej poniesionych kosztach.

Kolejnym elementem poddanym badaniu był czas dostawy od tych samych, kluczowych dostawców przed przystąpieniem do grupy zakupowej i po 1 roku działalności grupy zakupowej. Rozkład zebranych wyników przedstawiają kolejno rysunki 1, 2, 3. W wyniku analizy danych ustalono średni czas dostawy będący średnią arytmetyczną sumy dni i ilości zrealizowanych zamówień w poszczególnych okresach. Czas dostaw liczono w dniach jako okres od wysłania zamówienia do dostawcy do fizycznego dostarczenia surowca do magazynu Komandor Łódź S.A. Otrzymane wyniki przedstawia tabela nr 2.


117

Rysunek 1. Redukcja czasu dostaw płyty meblowej Komandor Łódź S.A.


Rysunek 2. Redukcja czasu dostaw akcesoriów meblowych Komandor Łódź S.A.


Rysunek 3. Redukcja czasu dostaw obrzeży PCV Komandor Łódź S.A.



118

Tabela 2. Zestawienie zbiorcze – redukcja czasu dostaw Komandor Łódź S.A.

Średni czas dostawy w dniach Zmiana ilościowa

Zmiana %2010 2011

Płyta meblowa

Egger 17,75 6,25 12 67,61

Kronopol 3,92 1,75 2 51,02

Akcesoria meblowe

Hettich 22,75 12 10,75 47,25

Obrzeże PCV

Dollken 14,67 7,08 7,58 51,70

Średnio skumulowany czas realizacji dostaw 13,45 6,96 6,49 48,25


Podjęte negocjacje w pierwszym roku działań grupy zakupowej doprowadziły do redukcji średniego czasu dostaw z 13 do 7 dni, co umożliwiło w konsekwencji skrócenie realizacji zamówień dla Klienta z 7 do 5 dni, przez co poprawiło konkurencyjność badanej spółki na rynku łódzkim.

Będąc w grupie zakupowej Spółka Komandor Łódź S.A. uzyskała dodatkowe wartości, tj. wsparcie w postaci nowych katalogów z nowymi produktami, dofinansowania reklamy radiowej i prasowej oraz bezpłatnych szkoleń sprzedażowych i produktowych. Cała grupa w pierwszym roku działalności pozyskała od dostawców 213 415,32 PLN z czego Spółka Komandor Łódź S.A. po potrąceniu opłaty dla grupy wykorzystała 15 243,95 PLN netto. Szczegóły przedstawia tabela nr 3.

Tabela 3. Wsparcie marketingowe dla grupy Komandor Łódź S.A. od dostawców.

Wsparcie marketingowe (PLN) dla spółki KOMANDOR Łódź S.A. 2010 2011 Zmiana

Egger 0,00 1 371,92 1 371,92

Kronopol 0,00 9 535,71 9 535,71

Hettich 0,00 2 951,31 2 951,31

Dollken 0,00 1 385,00 1 385,00

Ogółem wsparcie od dostawców 0,00 15 243,95 15 243,95



119

5. Podsumowanie

Niniejsze badania potwierdzają, iż przystąpienie do grupy zakupowej było korzystne dla Komandor Łódź S.A. czego odzwierciedleniem są nie tylko oszczędności na zakupach, wydłużenie terminów płatności, ale również widoczne zaangażowanie dostawców we wspólne inicjatywy marketingowe. Działanie takie jest przejawem zmian relacji w łańcuchu dostaw z typowo transakcyjnych na partnerskie, które w dłuższym okresie zaowocują dodatkowymi korzyściami wynikającymi z budowanego wspólnie efektu synergii. W efekcie gwarancji zakupów spółka zyskała znaczące moce magazynowo-produkcyjne dzięki którym jest gotowa zrealizować różnorodne kontrakty krajowe oraz z powodzeniem konkurować na rynkach zagranicznych. Uzyskane oszczędności, szybszy czas realizacji zamówienia, wydłużone termin płatności (dzięki któremu Spółka uzyskała finansowanie swoich stanów magazynowych środkami dostawców) niewątpliwie wpłynęły na lepszą pozycję firmy na rynku w stosunku do podobnych graczy, czyli przedsiębiorstwo poprawiło swoją efektywność operacyjną zdefiniowaną na początku niniejszego opracowania.

Przedstawione doświadczenia grupy Komandor wydają się być potwierdzeniem, iż współcześnie kluczowym elementem przewagi konkurencyjnej, będą aspekty związane z organizacją i kształtowaniem sprawnie działających łańcuchów dostaw. Opisany przypadek potwierdza, iż obecnie przedsiębiorstwa chcąc wzmocnić swoją pozycję rynkową są niejako z jednej strony zobligowane do budowania ścisłych relacji we współpracy transakcyjnej, co powoduje w dłuższym okresie przekształcenie tych relacji w partnerstwo postępujące równolegle ze wzrostem i rozwojem przedsiębiorstwa.

IMPACT OF BUYING GROUPS FOR BUSINESSES ON OPERATIONAL EFFICIENCY OF THE ENTERPRISE

BASED ON KOMANDOR LODZ S.A.

Abstract

The purpose of this article is to indicate, that joining to buying groups for businesses is a way to optimize operating costs and improve the ability to compete in the current market. The article presents main principles of group purchasing organizations activity and researches concerning their effectiveness supplemented by authors research of comparative analysis of one of companies operating in the Łódź voivodeship, which confirmed the thesis that participation in group purchasing organization allowed company to improve the operating effectiveness.

Keywords: group purchasing organizations; operating effectivness; purchase; purchasing strategy.


120

BibliografiaBartkowiak P., Domański J. (2013), Szpitalne Grupy Zakupowe w kształtowaniu łańcucha

wartości na rynku usług szpitalnych [w:] A. Marjański (red.), Przedsiębiorczy Menedżer Przedsiębiorczej Organizacj. Nowoczesne tendencje w nauce oraz w praktyce organizacji i zarządzania, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, tom XIV, z. 3, Łódź.

Bernatek G., Konarzewski E. (2013), Efektywność zakupu energii elektrycznej w Jednostkach Samorządu Terytorialnego – raport z badania Audytel przeprowadzonego we współpracy ze Związkiem Powiatów Polskich, czerwiec 2013.

Drucker P. (2002), Myśli przewodnie, Druckera, MT Biznes, Warszawa.

Ghaderi H., Leman Z. (2013), Horizontal collaboration in purchasing: A successful case from small and medium enterprises (SMEs), African Journal of Business Management Vol. 7(10), pp. 750-753, 14 marca, 2013.

Gray K. (2006), Consortia, Buying Groups and Trends in Demand Aggregation, VP Corporate Strategy.

Hendrick, T. E. (1997), Purchasing consortiums: horizontal alliances among firms buying common goods and services what? who? why? how? CAPS Survey Report.

Kazuła K. (2014), Tysiąc pomysłów na biznes w 2014 roku, www.franchising.pl/artykul/8420/ tysiac-pomyslow-biznes-2014-roku (dostęp: 30.04.2015).

Khalid S. (2014), The True Value of GPOs and Purchasing Consortiums, “Instasupply”, 10/2014.

Kolińska K., Doliński D. (2013), Grupowe zakupy materiałów jako sposób na obniżenie kosztów przedsiębiorstwa, Logistyka-nauka, 5/2013.

Koliński A. (2011), Przegląd metod i technik oceny efektywności procesu produkcyjnego, „Logistyka” nr 5.

Osbert-Pociecha G. (2007), Relacja między efektywnością i elastycznością organizacji, [w:] Dudycz T., Tomaszewicz Ł. (red.), Efektywność – rozważania nad istotą i pomiarem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.

Rutkowska A. (2013), Teoretyczne aspekty efektywności – pojęcie i metody pomiaru, „The Journal of Management and Finance”, nr 1/4/2013, Gdańsk.

Siedzieniewski M. (2011), Jak zaryzykować i pociągnąć resztę, Miesięcznik Dealer, 20 lipca 2011.

Weinstein B. L. (2006), The Role of Group Purchasing Organizations (GPO) in the U.S. Medical Industry Supplay Chain, “Estudios De Economia Aplicada”, Vol. 24-3.

Wrońska E. M. (2012), Teoria kosztów transakcyjnych a grupy zakupowe, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin-Polonia, VOL. XLVI, 1, 2012.

Wojnowski W., Rosną przychody sieci Intersport, http://retailnet.pl/2014/06/03/ 94608-rosna-przychody-sieci-intersport (dostęp: 11.11.2014).

www.klaster.kalisz.pl/aktualnosci/ (dostęp: 30.04.2015).

Zimon G. (2013), Zarządzanie kosztami w jednostkach tworzących branżowe grupy zakupowe, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 58, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 757.

„Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego” nr 19

Documents

Transcript of „Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego” nr 19