Studia bezpieczeńStwa narodowego - sbn.wcy.wat.edu.plsbn.wcy.wat.edu.pl/sbn/sbn/1.pdf · Marian...

Studia bezpieczeńStwa narodowego

national Security StudieS

Redaktor prowadzący dr Bogusław Jagusiak

Warszawa 2011

RADA NAUKOWA:Dr hab. Marek ADAMKIEWICZ, prof. WATProf. dr hab. Franciszek GOŁEMBSKIProf. dr hab. Ryszard JAKUBCZAKProf. dr hab. Waldemar KACZMAREKDr hab. Janusz KOSTECKI, prof. WATDr hab. inż. Włodzimierz MISZALSKI, prof. WAT – przewodniczącyDr inż. Henryk POPIELDr Tadeusz SZCZUREKDr hab. Janusz ŚWINIARSKI, prof. WATDr hab. Zenon TREJNIS, prof. WAT – sekretarzDr hab. inż. Piotr Zaskórski, prof. nadzw. WAT

REDAKCJA:Dr hab. Zenon TREJNIS, prof. WAT – redaktor naczelnyDr Bogusław JAGUSIAK – redaktor prowadzący

RECENZENCI:Prof. dr hab. Jerzy KONIECZNY – Uniwersytet Adama Mickiewicza w PoznaniuDr hab. inż. Janusz RYBIńSKI, prof. nadzw. WAT

© Copyright by Redakcja Wydawnictw Wojskowej Akademii TechnicznejWarszawa 2011

ISSN: 2082-2677

Korekta: Jolanta KaraśDTP: Katarzyna RynkiewiczProjekt okładki: Barbara Chruszczyk

Wydawca:Wojskowa Akademia Techniczna, Instytut Organizacji i Zarządzania WCY,00-908 Warszawa, ul. Gen. S. Kaliskiego 2, tel./fax: 22-6839524

Druk: BEL Studio Sp. z o.o., ul. Powstańców Śl. 67b, 01-355 Warszawa Nakład: 130 egz.

Spis treści

Włodzimierz Miszalski, Zenon Trejnis, Henryk Popiel, Bogusław Jagusiak, Studia Bezpieczeństwa Narodowego w Wojskowej Akademii Technicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

I. Teoretyczne podstawy badań nad bezpieczeństwem Zenon Trejnis, Nauki o bezpieczeństwie nową dyscypliną w dziedzinie nauk społecznych? . . . . 13Włodzimierz Miszalski, Szymon Mitkow, O niektórych metodologiach oceny technologii

dla potrzeb bezpieczeństwa narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Janusz Świniarski, Źródła realistycznej i idealistycznej tradycji refleksji o bezpieczeństwie

narodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Jarosław Gryz, Paradygmaty współczesnego bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

II. Czynniki informacyjne a system bezpieczeństwa Grzegorz Pieniążek, Piotr Zaskórski, Kryterium bezpieczeństwa informacji przy tworzeniu

systemów biznesowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Krzysztof Liderman, Informacja – jej znaczenie i sposoby ochrony. Perspektywa techniczna . . 109Weronika Jakubczak, Wpływ globalizacji na infrastrukturę krytyczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Henryk Popiel, Ryszard Grabiec, Podstawy prawne prowadzenia działalności normalizacyjnej

związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

III. Społeczne aspekty bezpieczeństwa Beata Czuba, Udział kobiet w bezpieczeństwie państwa. Kompetencje zawodowe kobiet

żołnierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Arnold Warchał, Filozoficzne, niektóre prawne i polityczne aspekty współczesnej idei sił

rezerwowych w NATO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Marian Kasperski, Aleksandra Prus, Bezczynność zawodowa a bezpieczeństwo osobiste

i rodzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Marek Adamkiewicz, O cywilizacyjnym znaczeniu niektórych niebezpiecznych

wynalazków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

IV. Globalne i regionalne aspekty bezpieczeństwa – terroryzm Monika Arcipowska, Znaczenie basenu Morza Śródziemnego dla bezpieczeństwa Europy . . . . 215Tadeusz Szczurek, Bezpieczeństwo Polski w okresie zmian transformacji systemowej . . . . . . 229Jerzy Stańczyk, Znaczenie bezpieczeństwa z punktu widzenia kategorii interesów

narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Bogusław Jagusiak, Wpływ zagrożeń terrorystycznych na bezpieczeństwo międzynarodowe . . 265Ryszard Jakubczak, Działania precyzyjne – terroryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Ryszard Radziejewski, Bezpieczeństwo infrastruktury krytycznej w świetle nowych

zagrożeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

Recenzje Wojciech Włodarkiewicz, recenzja książki „Bezpieczeństwo narodowe Rzeczypospolitej

w latach 1918-1939. Teoria i praktyka” (autorzy: M. Wiśniewska, L. Wyszczelski) . . . . . . . . . 321Stanisław Ptaszek, Kiedy wolno zabijać?, recenzja książki „Etyka wojny. Antologia tekstów”

(red.: T. Żuradzki, T. Koniński) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Franciszek Gołembski, recenzja książki „Prognozowanie i symulacja międzynarodowa”

(autor: M. Sułek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

contents

Włodzimierz Miszalski, Zenon Trejnis, Henryk Popiel, Bogusław Jagusiak, National Security Studies in the Military University of Technology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

I. Theoretical aspects of security studies Zenon Trejnis, The Security Studies – a new discipline in social sciences? . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Włodzimierz Miszalski, Szymon Mitkow, On certain methodologies of technology

assessment for national security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Janusz Świniarski, The reflections on national security through spectrum of realistic

and idealistic traditions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Jarosław Gryz, The modern security paradigms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

II. Information and security systems Grzegorz Pieniążek, Piotr Zaskórski, The information security criteria in the design

of business systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Krzysztof Liderman, Information – its significance and ways of shielding. Technical

approach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Weronika Jakubczak, The impact of globalization on critical infrastructure . . . . . . . . . . . . . . 123Henryk Popiel, Ryszard Grabiec, Business legal bases for normalizing activities in a state . . . . . . 133

III. Social aspects of security Beata Czuba, The role of women in state security. Professional competence of the female

soldiers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Arnold Warchał, Philosophical, some legal and political aspects behind contemporary

idea of the reserve forces in NATO alliance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Marian Kasperski, Aleksandra Prus, The absence of professional activity and its impact

on personal and family security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Marek Adamkiewicz, The civilizational significance of some dangerous innovations . . . . . . . 199

IV. Terrorism in light of global and regional security arrangements Monika Arcipowska, The importance of the Mediterranean region for European security . . 215Tadeusz Szczurek, Security of Poland in the systemic transformation period . . . . . . . . . . . . . 229Jerzy Stańczyk, The importance of security in point of view of the category of national

interests . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239Bogusław Jagusiak, The impact of terrorist activities on international security . . . . . . . . . . . . 265Ryszard Jakubczak, Precise actions against terrorism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Ryszard Radziejewski, High value infrastructure’s security against its new threats . . . . . . . . . 305

Books’ reviews Wojciech Włodarkiewicz, “The national security of the Polish Republic from 1918-1939

in theory and practice” (authors: M. Wiśniewska, L. Wyszczelski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321Stanisław Ptaszek, When is killing allowed? “Ethics of war. Anthology” (eds.: T. Żuradzki,

T. Koniński) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Franciszek Gołembski, “International simulations programming” (author: M. Sułek) . . . . . . . 337

5

Studia bezpieczeńStwa narodowego w wojSkowej akademii technicznej

Włodzimierz Miszalski, Zenon Trejnis, Henryk Popiel, Bogusław Jagusiak

Wojskowa Akademia Techniczna

W ciągu sześćdziesięciu lat istnienia Wojskowa Akademia Techniczna prowa-dziła badania dla potrzeb bezpieczeństwa narodowego. Były to przede wszystkim badania w obszarze nauk technicznych i nauk podstawowych związanych z techniką. Powszechnie znane są osiągnięcia uczelni m.in. w dziedzinie techniki laserowej, nowoczesnego uzbrojenia, kryptologii.

Oprócz głównego nurtu politechnicznego od wielu lat w Wojskowej Akade-mii Technicznej prowadzone były także badania systemowe, interdyscyplinarne, integrujące techniczne aspekty bezpieczeństwa narodowego z podejściem do tej problematyki dyscyplin spoza obszaru nauk technicznych. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku badania tego typu prowadzone były na Wydzia-le Cybernetyki WAT przez Katedrę Badań Operacyjnych, a także przez ówczesny Instytut Automatyzacji Systemów Zarządzania. Katedra Badań Operacyjnych wydała m.in. serię skryptów „Teoria Badań Operacji” z zakresu zastosowań modelowania matematycznego i metod optymalizacji do rozwiązywania problemów planowania działań bojowych, dowodzenia, systemów obrony powietrznej, zaopatrywania, transportu i ruchu wojsk. Problemy te były przedmiotem licznych prac magister-skich i rozpraw doktorskich bronionych na Wydziale Cybernetyki WAT. Na studiach wprowadzono specjalność „cybernetyka wojskowa”. Pracownicy naukowi wydziału byli autorami wielu monografii, podręczników i opracowań z zakresu zastosowań cybernetyki i informatyki w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa państwa.

W Katedrze Taktyki Ogólnej i Sztuki Operacyjnej WAT prowadzone były badania w dziedzinie nauk wojskowych. Powstał interdyscyplinarny, międzywydziałowy Zespół Teorii Walki, którego prace wydawane były w postaci biuletynów w latach 1968-1972.

Wydział Inżynierii Lądowej i Geodezji WAT prowadził badania w zakresie syste-mów bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, zarządzania akcjami przeciwpowodzio-wymi, organizacji i zarządzania dużymi przedsięwzięciami w obszarze infrastruktury obronnej kraju (budowa dróg, mostów, wojskowych obiektów inżynieryjnych).

6

Wstęp

W Instytucie Systemów Zabezpieczenia Technicznego Wojsk – późniejszym Instytucie Logistyki WAT – prowadzone były badania systemowe w sferze szeroko rozumianego zaplecza obronności i bezpieczeństwa państwa (obejmujące m.in. problematykę: systemów eksploatacji uzbrojenia i sprzętu technicznego, polowych systemów remontowych, systemów zaopatrywania w amunicję i uzbrojenie, usy-tuowania przemysłu obronnego w gospodarce narodowej, struktur logistycznych w siłach zbrojnych). Od 1976 roku w Instytucie Logistyki WAT – systematycznie w cyklu rocznym – wydawane były zeszyty pt. „Systemy Zabezpieczenia Wojsk” – przemianowane w 1994 r. na „Systemy Logistyczne Wojsk” (wydawane aktualnie przez Katedrę Logistyki na Wydziale Mechanicznym WAT).

W latach 1997-1999 ówczesny Instytut Logistyki i Instytut Nauk Humanistycznych WAT realizowały wspólnie badania systemowe z obszaru bezpieczeństwa państwa – na niespotykaną dotychczas skalę – pod kryptonimami: „BETA” i „INTEGRACJA”. Był to m.in. projekt badawczy pt. Integracja Polski z NATO (Wojskowo-Polityczne i Logistyczno-Ekonomiczne aspekty przygotowania polskiego systemu obronnego do

Rys. 1. „Biuletyny Zespołu Teorii Walki” wydawane w WAT w latach 1968-1972

Rys. 2. Wydawane od 1976 r. „Systemy Zabezpieczenia Wojsk” przemianowane w 1994 r. na „Systemy Logistyczne Wojsk”

7

Wstęp

integracji z NATO), w ramach którego wykonana została m.in. Ekspertyza stanu przystosowania systemu obronnego RP do standardów NATO; zidentyfikowano i scha-rakteryzowano uwarunkowania i problemy osiągania interoperacyjności wybranych elementów systemu obronnego RP z NATO.

Rys. 3. Zeszyty „Systemy Logistyczne Wojsk”

Rys. 4. Opracowania wykonane w ramach projektów „BETA” i „INTEGRACJA”

W latach 2001-2004 w Instytucie Logistyki WAT realizowany był projekt ba-dawczy pod kryptonimem „SYPRON”, w ramach którego dokonano identyfikacji aktualnego stanu w dziedzinie planowania i programowania obronnego w Polsce, przeprowadzono analizę porównawczą planowania i programowania obronnego w NATO i w Polsce oraz opracowano założenia i koncepcję systemu planowania, programowania i budżetowania obronnego w RP.

Od kilku lat prowadzone są na uczelni badania systemowe i realizowane projek-ty badawcze z zakresu bezpieczeństwa systemów informacyjnych, bezpieczeństwa wielkich aglomeracji miejskich, identyfikacji, analizy i monitoringu zagrożeń bez-pieczeństwa ludności.

8

Wstęp

Rys. 5. Raporty z prac studyjnych z zakresu planowania i programowania obronnego w RP

Powstanie w Wojskowej Akademii Technicznej czasopisma poświęconego naukowej refleksji, prezentacji wyników prac studyjnych i projektów badawczych w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego jest naturalną konsekwencją rozwijanych od wielu lat na uczelni nurtów badawczych nieograniczających się tylko do zastoso-wań nauk technicznych w problematyce bezpieczeństwa państwa.

Dzisiaj bezpieczeństwo przez większość badaczy uważane jest za określenie sporne i wielowymiarowe. Wśród uczonych panuje tylko zgoda co do tego, że nale-ży przez nie rozumieć wolność podmiotów – jednostek, grup społecznych, państw i organizacji – od zagrożenia dla ich podstawowych wartości oraz powinno się je rozpatrywać na poziomie jednostkowym, narodowym i międzynarodowym.

W okresie zimnej wojny w literaturze przedmiotu dominowała idea bezpie-czeństwa narodowego, opartego na potencjale militarnym, jaki państwo musiało zgromadzić, aby stawić czoła czyhającym nań zagrożeniom. To głównie w tym okresie uczeni ze szkoły realistycznej podczas badań bezpieczeństwa wprowadzili termin bezpieczeństwo narodowe (national security), wiążąc go z kategorią interesu narodowego (bezpieczeństwa państwa), określanego pojęciem power i rozumianego jako siła, potęga, moc, władza. Przez reprezentantów tej szkoły, których poglądy najbardziej odpowiadały rządzącym wówczas politykom, bezpieczeństwo było rozumiane wąsko jako istnienie i przetrwanie państwa, a siła była i wciąż jeszcze jest uważana za instrument i cel działania państwa na arenie międzynarodowej (A. Wolfers, 1952). W tradycyjnym ujęciu najczęściej cytowana jest definicja amery-kańskich uczonych M. Berkowitza i P.G. Bocka (1965), w myśl której bezpieczeństwo narodowe definiowane jest „jako zdolność państw do ochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniami”. Kluczowe znaczenie w badaniach odgrywa tzw. dylemat bezpieczeństwa oparty o zasadę gry o sumie zerowej, w myśl którego sta-rania państw o zapewnienie sobie bezpieczeństwa we własnym zakresie prowadzą, niezależnie od motywów takiego działania, do wzrostu poczucia zagrożenia u ich

9

Wstęp

partnerów, ponieważ każde państwo interpretuje własne kroki jako obronne, a cudze jako potencjalnie zagrażające (J. Herz, 1950).

Po zakończeniu zimnej wojny, a zwłaszcza po wydarzeniach z 11 września 2001 r., żaden termin nie zrobił takiej kariery wśród społeczności międzynarodowej jak słowo „bezpieczeństwo”. Wydarzenia te doprowadziły do ukształtowania się nowego glo-balnego systemu bezpieczeństwa, pojawiły się także dotąd niespotykane zagrożenia i wyzwania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Równocześnie wraz z rozwojem cywilizacyjnym wzrasta liczba, zasięg i nasilenie mało przewidywalnych zagrożeń dla środowiska naturalnego człowieka. Spowodowane jest to z jednej strony szybkim rozwojem techniki, a z drugiej stanowi wynik często nieodpowiedzialnej działalności człowieka. Skutkiem takiej działalności są klęski żywiołowe i katastrofy techniczne przynoszące olbrzymie szkody materialne, liczne ofiary w ludziach, zwie-rzętach i mieniu oraz powodujące zniszczenie środowiska przyrodniczego.

Pod koniec XX stulecia pojawiła się grupa badaczy, która zakwestionowała dotychczasową koncepcję bezpieczeństwa narodowego, określając ją jako państwo-centryczną, a więc stronniczo kulturalną i zbyt wąską, opartą bowiem tylko na sile militarnej. W latach 90. ubiegłego stulecia Barry Buzan w pracy People States and Fear (London 1991) zaproponował koncepcję bezpieczeństwa obejmującą, obok aspektu wojskowego, także wymiar polityczny, ekonomiczny, społeczno-kulturowy i ekolo-giczny. Wraz z szybkim rozwojem nowych technologii, zwłaszcza w dziedzinie technik teleinformatycznych, powstało nowe zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego – zagrożenie informatyczne. We współczesnych konfliktach zbrojnych największe ofiary ponosi ludność cywilna, mienie i środowisko naturalne, a bezpieczeństwo państwa nie jest już tak jednoznaczne z bezpieczeństwem ludności zamieszkałej na jego terytorium, o czym świadczą przykłady z wojen toczących się obecnie w Azji i Afryce. W tej sytuacji zasadne jest wyodrębnienie jednostkowego czy ludzkiego wymiaru bezpieczeństwa.

Zagrożenia dla bezpieczeństwa państw takich jak Polska i innych należących do NATO i Unii Europejskiej nie posiadają klasycznego charakteru, nie grozi im bowiem zewnętrzna, militarna agresja czy konflikt zbrojny u ich granic. Bezpieczeń-stwo Polski zależy w większym stopniu od kompetencji instytucji bezpieczeństwa wewnętrznego, infrastruktury i odpowiednich służb specjalnych. Profesjonalne siły zbrojne zorganizowane dla obrony granic, niepodległości i suwerenności państwa nie są dziś w stanie zmierzyć się z nowymi źródłami niebezpieczeństw. Bardziej nowoczesne i przydatne może być zatem instrumentarium rozwijane przez UE – od sił szybkiego reagowania, przez dyplomację prewencyjną, aż po ukierunkowaną pomoc rozwojową na zewnątrz, a w wewnątrz – zaawansowaną współpracę służb granicznych, policyjnych, wywiadowczych i wojska (R. Kuźniar, 2005).

Nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa życia ludzkiego, jego mienia i środowiska przyrodniczego, zacierające się granice między bezpieczeństwem

10

Wstęp

wewnętrznym i zewnętrznym, wymagają podjęcia szerokich badań, w tym także i admilitaryzowania dotychczasowego ujęcia bezpieczeństwa.

Aktualnie wiele komórek organizacyjnych WAT prowadzi badania w obszarze bezpieczeństwa narodowego. Są to badania obejmujące m.in. problematykę in-frastruktury krytycznej, zarządzania kryzysowego, systemów informacyjnych dla potrzeb bezpieczeństwa państwa, wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa systemów logistycznych, bezpieczeństwa wielkich aglomeracji, inżynierii bezpieczeństwa, systemów informacyjnych wspomagających kierowanie i dowodzenie systemem bezpieczeństwa narodowego.

W roku 2007 potencjał naukowy i dydaktyczny Wojskowej Akademii Technicz-nej był już wystarczający, aby uruchomić nowy kierunek studiów – bezpieczeństwo narodowe. Wydział Cybernetyki WAT (w skład którego wchodzą: Instytut Mate-matyki i Kryptologii, Instytut Systemów Informatycznych, Instytut Teleinformatyki i Automatyki oraz Instytut Organizacji i Zarządzania – IOiZ), wychodząc naprzeciw potrzebom kształcenia wysoko wykwalifikowanych kadr dla współczesnych struktur bezpieczeństwa państwa, m.in. w obszarze zarządzania kryzysowego na różnych szczeblach administracji państwowej, powołał zespół, który przeprowadził analizę możliwości kształcenia studentów na ww. kierunku. Przyjęto założenie, że specy-fikę tego kierunku w WAT (w porównaniu z innymi uczelniami) stanowić będzie rozszerzony zakres przekazywanej wiedzy z dziedziny zastosowań informatyki, metod optymalizacji i analizy systemowej w problematyce bezpieczeństwa państwa. Należy tutaj nadmienić, że Instytut Organizacji i Zarządzania już w latach 1999-2006 prowadził studia podyplomowe z zakresu wybranej problematyki bezpieczeństwa narodowego, a także bezpieczeństwa międzynarodowego i europejskiego, w których łącznie uczestniczyło 511 studentów.

Kierunek studiów bezpieczeństwo narodowe w zakresie treści kształcenia ma charakter interdyscyplinarny. Podejmuje zagadnienia z nauk wojskowych, huma-nistycznych, technicznych, ekonomicznych i prawnych.

Przygotowany program nauczania na kierunku bezpieczeństwo narodowe zawiera treści nauczania charakterystyczne dla wszystkich instytutów wchodzą-cych w skład Wydziału Cybernetyki. Znaczna część treści kształcenia zawartych w obowiązujących standardach MNiSzW1 dla kierunku bezpieczeństwo narodowe przekazywana była studentom cywilnym i wojskowym WAT, studiującym na kie-runkach m.in.: zarządzanie, informatyka, logistyka jeszcze przed uruchomieniem kierunku bezpieczeństwo narodowe.

1 Standard kształcenia dla kierunku studiów „Bezpieczeństwo narodowe” – http://www.bip.nauka.gov.pl/

11

Wstęp

Obecnie program nauczania na ww. kierunku zakłada udział wszystkich insty-tutów Wydziału Cybernetyki w jego realizacji, przy czym wiodącą rolę pełni Instytut Organizacji i Zarządzania.

W ramach programu przewiduje się realizację 59 przedmiotów, co daje 2245 godz. (standard MNiSzW przewiduje min. 2000 godz.). Poszczególne przedmioty zgrupo-wane są w pięciu grupach przedmiotowych:

a) przedmioty ogólne – 9 (realizowane w trakcie 348 godz.);b) przedmioty podstawowe – 15 (realizowane w trakcie 618 godz.) – standard

kształcenia MNiSzW przewiduje minimum 270 godz.;c) przedmioty kierunkowe – 16 (realizowane w trakcie 544 godz.) – standard

kształcenia MNiSzW przewiduje minimum 300 godzin;d) przedmioty specjalistyczne – 16 (realizowane w trakcie 454 godz.)e) praca dyplomowa – 3 przedmioty (realizowane w trakcie 290 godz.)Program przewiduje możliwość zdobycia w trakcie studiów 183 punktów ECTS

(standard MNiSzW przewiduje min. 180 punktów). Dodatkowo w programie zostały uwzględnione wymagania programowe wpro-

wadzone uchwałami Senatu WAT (przedmioty: bezpieczeństwo i higiena pracy, ergonomia, ochrona własności intelektualnej, etyka zawodowa).

W ciągu ostatnich lat działalności badawczej i naukowej w obszarze informatyki, inżynierii systemów oraz zarządzania zbudowano na Wydziale Cybernetyki WAT odpowiednią bazę laboratoryjną dostosowaną do interdyscyplinarnych obszarów kształcenia.

Na szczególną uwagę zasługują rozbudowane laboratoria komputerowe umożli-wiające prowadzenie dydaktyki i badań m.in. w obszarach informatyzacji systemów dowodzenia i zarządzania, optymalizacji decyzji dowódczych i kierowniczych, bezpie-czeństwa systemów informacyjnych. Baza ta w pełni zabezpiecza aktualnie prowadzone przez wydział kierunki studiów: informatykę, zarządzanie i bezpieczeństwo narodowe. Do bazy dydaktycznej tych kierunków zaliczyć można również monografie, podręczniki i skrypty oraz inne publikacje kadry wydziału związane z bezpieczeństwem narodowym. Problematyka bezpieczeństwa narodowego w powiązaniu z bezpieczeństwem europej-skim była wielokrotnie tematem organizowanych przez Wydział Cybernetyki konferencji naukowych, na których prezentowano dorobek naukowy pracowników wydziału.

Utworzenie i rozbudowa krajowego systemu zarządzania kryzysowego2 jest dla uczelni uruchamiającej kierunek bezpieczeństwo narodowe inspiracją do rozwijania dydaktyki i prac naukowo-badawczych w obszarach szeroko rozumianego bezpie-czeństwa narodowego, a także: bezpieczeństwa instytucji i organizacji, zarządzania bezpieczeństwem, ryzyka związanego z bezpieczeństwem, monitoringu bezpieczeń-stwa, zarządzania kryzysowego.

2 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (DzU z 2007 r. nr 89, poz. 590).

12

Wstęp

Jest to problematyka interdyscyplinarna integrująca m.in. zagadnienia: zarzą-dzania, informatyki, teorii ryzyka, badań operacyjnych, logistyki i socjologii.

Kierunek studiów bezpieczeństwo narodowe łącznie z uruchomionym wcześniej w WAT kierunkiem inżynieria bezpieczeństwa stworzą dla uczelni szansę kontynuacji dotychczasowych i podjęcia nowych prac badawczych i wdrożeniowych w powią-zaniu z kształceniem studentów cywilnych i wojskowych.

U progu 2011 roku redakcja oddaje do rąk czytelnika pierwszy numer periodyku naukowego wydawanego przez Instytut Organizacji i Zarządzania WCY Wojskowej Akademii Technicznej „Studia Bezpieczeństwa Narodowego” („NATIONAL SECU-RITY STUDIES”). Związany jest on zarówno z otwarciem nowego kierunku studiów w WAT – bezpieczeństwo narodowe – jak również z kolejnym etapem budowy modelu bezpieczeństwa zbiorowego na świecie, którego wyznacznikami są NATO i europejska wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony związana z podpisaniem Traktatu Lizbońskiego.

Obecny numer podzielony został na cztery części. Część pierwsza – Teoretyczne podstawy badań nad bezpieczeństwem – zawiera artykuły ukazujące nową dyscyplinę w dziedzinie nauk społecznych, jaką stają się też nauki o bezpieczeństwie. Znajdziemy tutaj również ciekawe artykuły dotyczące oceny bezpieczeństwa narodowego, źródła realistycznej i idealistycznej refleksji o bezpieczeństwie narodowym czy poszukiwania paradygmatu współczesnego bezpieczeństwa. W drugiej części – Czynniki informa-cyjne a system bezpieczeństwa – autorzy prowadzą narrację w zakresie problematyki związanej z bezpieczeństwem informacyjnym oraz wpływem procesów globalizacji na infrastrukturę krytyczną. Trzecia część – Społeczne aspekty bezpieczeństwa – to w głównej mierze artykuły poświęcone problematyce bezpieczeństwa jednostki spo-łecznej jako podmiotu podstawowej komórki społecznej. Autorzy opisują w tej części również aspekty filozoficzne i cywilizacyjne w szeroko rozumianym bezpieczeństwie. Czwarta część – Globalne i regionalne aspekty bezpieczeństwa – terroryzm – to arty-kuły poświęcone w głównej mierze bezpieczeństwu Europy i państw europejskich oraz wpływowi zagrożeń terrorystycznych na bezpieczeństwo międzynarodowe. Cześć tę zamyka artykuł pt. Działania prewencyjne – terroryzm. Całość struktury pisma kończą recenzje książkowe z zakresu bezpieczeństwa, etyki i aspektów mię-dzynarodowych.

Oddając do rąk czytelnika pierwszy numer „Studiów Bezpieczeństwa Narodo-wego”, redakcja liczy na owocną współpracę z ośrodkami naukowymi (uczelniami, instytucjami, organizacjami itp.) i zaprasza do publikacji.

13

Nauki o bezpieczeństwie Nową dyscypliNą w dziedziNie Nauk społeczNych?

Zenon TrejnisWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. W ostatnich latach zaistniała w Polsce potrzeba utworzenia nowej dyscypliny naukowej – nauki o bezpieczeństwie. Jedną z jej gałęzi jest nauka o bezpieczeństwie narodowym, które można rozumieć na dwa sposoby. Przede wszystkim, gdy mówimy o bezpieczeństwie narodowym, dotyka-my kwestii jego wewnętrznej stabilności. Po wtóre, zauważamy je jako bezpieczeństwo narodu, grup społecznych i jednostek, ze względu na kryteria niepodległości i tożsamości. Poszczególne elementy tych warstw bezpieczeństwa, które są przedstawione w niniejszym artykule, dotykają bezpieczeństwa militarnego, politycznego, społeczno-kulturowego, ekonomicznego, ekologicznego, informacyjnego oraz indywidualnego.

wprowadzenie

W literaturze i badaniach naukowych spotykamy obecnie wiele poglądów na istotę bezpieczeństwa oraz definicji analizujących znaczenie i zakres tego pojęcia. Zakres pojęciowy słowa „bezpieczeństwo” systematycznie poszerzał się wraz z roz-wojem cywilizacyjnym ludzkości o nieznane wyzwania i zagrożenia, a także o nowe środki i sposoby ich eliminowania. W myśleniu o bezpieczeństwie do połowy XX stu-lecia dominował wymiar militarny, a zajmowały się nim głównie elity polityczne i wojskowe w państwie. Świadczy o tym między innymi fakt, że w Polsce od 1965 r. istniała nawet odrębna ustawa o wyższym szkolnictwie wojskowym, a przez wiele lat dziedzina „nauki wojskowe” nie budziła większego zainteresowania wśród osób spoza wojska. Problematyką bezpieczeństwa państwa „w cywilu” zajmowano się głównie w ramach stosunków międzynarodowych.

Dopiero od lat 90. ubiegłego stulecia można zauważyć zmianę w postaci zwiększo-nego zainteresowania oraz podejmowania, nie tylko w ramach nauk wojskowych, badań naukowych dotyczących środowiska bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa, owocujących znacznym dorobkiem w tym zakresie. Jednocześnie na liście nowych kierunków studiów ogłoszonych przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego w 2005 r. pojawiły się kierunki studiów z dziedziny bezpieczeństwa. Dzięki staraniom Akademii Obrony Narodowej uruchomiono nowy kierunek studiów – bezpieczeństwo narodowe. Natomiast na wniosek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji

14

Z. Trejnis

powołano kolejne dwa kierunki studiów: bezpieczeństwo wewnętrzne oraz inżynierię bezpieczeństwa, mimo że oba te kierunki wchodzą przecież w zakres przedmiotowy kategorii bezpieczeństwa narodowego. Ponadto pojawiły się jeszcze inne kierunki stu-diów związane z problematyką bezpieczeństwa, a mianowicie: logistyka, zarządzanie w specjalności dowodzenie oraz w ramach nauk medycznych ratownictwo medyczne. Wydaje się, że te wszystkie nowo uruchomione kierunki studiów mogłyby funkcjo-nować w ramach nauk o bezpieczeństwie – obejmujących całościowo zarówno jego aspekty wewnętrzne, jak i zewnętrzne, przy jednoczesnym pozostawieniu, ze względu na specyfikę pola walki zbrojnej, nauk wojskowych.

Należy, jak się wydaje, podkreślić także fakt olbrzymiego zainteresowania cywilnych środowisk naukowych oraz młodzieży tymi nowymi kierunkami studiów, zarówno na uczelniach publicznych, jak i prywatnych. Aktualnie w ponad stu uczelniach wyż-szych prowadzone są kierunki studiów związane z szeroko rozumianą problematyką bezpieczeństwa. Systematycznie rośnie też dorobek środowisk naukowych w obszarze bezpieczeństwa. Uruchomienie nowych kierunków studiów wyższych z dziedziny bezpieczeństwa stworzyło oczywistą potrzebę uporządkowania teorii i stworzenia przedmiotu oraz metodologii badań nowej dyscypliny naukowej, jaką, jak sądzę, zosta-ną nauki o bezpieczeństwie. Teoria bowiem to ogólna koncepcja oparta na powstaniu i zrozumieniu czynników kształtujących pewną sferę rzeczywistości, w tym przypadku jest to sfera bezpieczeństwa. Nauki o bezpieczeństwie są dziedziną określoną, dopiero powstającą, w ramach której wykształcają się poszczególne kierunki i specjalności, bra-kuje jej także własnego przedmiotu pojęciowo-znaczeniowego i oryginalnego warsztatu metodologicznego1. Wielkim jednak nieszczęściem dla tej rodzącej się dyscypliny, jaką mają być nauki o bezpieczeństwie, jest przypisywanie jej sztucznie do nauk wojskowych. Występujące niedoskonałości metodologiczne studiów nad bezpieczeństwem pogłębia brak zgody co do używanej terminologii, definicji i przyjmowanych klasyfikacji. Jest to co prawda sytuacja typowa w badaniach nad problematyką, która jeszcze w niedosta-tecznym stopniu została pogłębiona naukową refleksją.

Mając świadomość, że Akademia Obrony Narodowej najbardziej przyczyniła się do upowszechnienia wiedzy o bezpieczeństwie, zwłaszcza do tzw. „obronno-ści państwa”, i wprowadzenia nowych kierunków studiów, obecnie naukowcy tej uczelni zasiadający w Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów Naukowych oraz w Państwowej Komisji Akredytacyjnej są największymi „hamulcowymi” rozwoju nauk o bezpieczeństwie jako nowej dyscypliny nauk społecznych i wyodrębnienia ich z nauk wojskowych. Wręcz skandalem skończyło się seminarium pt. „Struktura nauk wojskowych – wyodrębnienie dyscyplin naukowych”, zorganizowane przez

1 Por.: T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Wyd. AON, Warszawa 2008; M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bez-pieczeństwa i obronności państwa, Wyd. AP, Siedlce 2009.

15

Nauki o bezpieczeństwie nową dyscypliną w dziedzinie nauk społecznych?

Akademię Obrony Narodowej w dniu 17 grudnia 2009 r., gdzie zaproponowano dyskusję nad utworzeniem w ramach nauk wojskowych trzech oddzielnych dyscyplin: bezpieczeństwo, dowodzenie i operacje militarne. Propozycje te przez większość uczestników, w tym pracowników naukowych AON, zostały przyjęte negatywnie i odrzucone.

Państwowa Komisja Akredytacyjna wspólnie z Centralną Komisją ds. Stopni i Tytułów Naukowych w lipcu 2010 r. zaproponowała nowy podział na obszary nauki, dziedziny, dyscypliny i kierunki, w którym w miejsce nauk wojskowych w obszarze i dziedzinie „nauki społeczne” umieszczono dyscyplinę „nauki o bezpieczeństwie i obronności”. Na skutek protestu „cywilnych” pracowników nauki (spoza nauk wojskowych) zajmujących się problematyką bezpieczeństwa doszło do kompromisu i zaproponowano utworzenie, w ramach nauk społecznych, dwóch oddzielnych dys-cyplin: „nauka o bezpieczeństwie” oraz „nauka o obronności”. Warto w tym miejscu przypomnieć czytelnikom, że słowo „bezpieczeństwo” w latach 70. i 80. XX stulecia, czyli w PRL, zaczęto zastępować sformułowaniem „obronność”, a bezpieczeństwo państwa zastąpiono „obroną narodową” w celach propagandowych, dla zmylenia przeciwnika, gdyż podstawową formą działań zbrojnych zgodnie z obowiązującym regulaminem walki pozostawało „natarcie”, zaś pomocniczą „obrona”2.

Ponadto Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP z listopada 2007 r. wymie-nia i omawia różne, oczywiście nie wszystkie, rodzaje bezpieczeństwa narodowego, m.in.: zewnętrzne, wewnętrzne, obywatelskie, społeczne, ekonomiczne, ekologiczne, informacyjno-komunikacyjne i militarne. W dokumencie tym w ogóle nie wspomina się o obronności. Ministerstwo Obrony Narodowej w 2009 r. opracowało Strategię Obronności RP jako strategię sektorową do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r. Bezpieczeństwo w sensie przedmiotowym ma złożony i wielowymiarowy charakter, obronność jest zaś co najwyżej częścią (realizacyjną) złożonego przedmiotu szeroko rozumianego bezpieczeństwa i zachodzą na siebie tylko w małym zakresie. Za kompleksowym ujęciem problematyki bezpieczeństwa bez zagadnień militarnych i obronności opowiada się także Unia Europejska, która tę problematykę uczyniła priorytetem. UE przyjęła w tym zakresie system monitorowania, wyróżniając osiem wskaźników, które należy badać i na podstawie zdobytej wiedzy i umiejętności podejmować konkretne działania. Są to: stan państwa, rządy prawa, poszanowanie praw podstawowych, społeczeństwo obywatelskie i media, modele rozwiązywania konfliktów, zarządzanie gospodarką, nierówności społeczne i religijne, sytuacja geopolityczna. Brak zagadnień obronności i militarnych świadczy, iż zostały one przyporządkowane do innej sfery polityki unijnej.

2 Zob.: W.J. Wełpiuk, Bezpieczeństwo państwa i pojęcia pokrewne. Aspekty konstytucyjnoprawne (w:) Krytyka prawa. Niezależne studia nad prawem, t. II. Bezpieczeństwo, red. W. Sohalewicz, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 191.

16

Z. Trejnis

Natomiast łączenie szeroko rozumianego bezpieczeństwa z obronnością jest nie tylko wątpliwe, ale byłoby anachronizmem z poprzedniej epoki, w której było ono właśnie utożsamione z siłą militarną i obronnością. Połączenie bezpieczeń-stwa z obronnością ograniczyłoby i spłyciłoby podejście badawcze do tej złożonej problematyki, która ze względu na swą specyfikę przedmiotu wymaga interdyscy-plinarności. Dzisiaj istota bezpieczeństwa zakłada interakcje i ścisłe powiązanie bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego, co szczególnie zauważalne jest w zwalczaniu zagrożeń terrorystycznych.

Wydaje się, że wyjściem z tej patowej sytuacji byłoby albo pozostawienie nauk wojskowych jako dyscypliny w obszarze nauk społecznych z jednoczesnym wydziele-niem nowej dyscypliny w tym obszarze „nauk o bezpieczeństwie”, albo w ich ramach stworzenie kierunku studiów bezpieczeństwo wojskowe (militarne), ewentualnie obro-na narodowa. Brak decyzji w tej sprawie spowoduje, że rozpoczęte kierunki studiów w zakresie nauk o bezpieczeństwie zatrzymają się na poziomie studiów II stopnia, natomiast stopnie i tytuły naukowe z tej dziedziny nadawać będą, tak jak dotychczas, rady wydziałów złożone z gremiów samodzielnych pracowników nauki ze stopniami i tytułami naukowymi z dziedziny „nauki wojskowe” (tak jak to np. dzieje się w Wyż-szej Szkole Policji w Szczytnie). Tym samym zahamowany zostanie trzystopniowy proces boloński w polskim szkolnictwie wyższym. Nie wspomnę już o trudnościach ośrodków akademickich prowadzących kierunki studiów: bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo wewnętrzne i inżynieria bezpieczeństwa, gdyż szkolnictwo wojsko-we nie dysponuje właściwym programem, na który składają się w przeważającej mierze kwestie pozamilitarne. Utworzenie samodzielnej dyscypliny w zakresie nauk o bezpieczeństwie w obszarze nauk społecznych umożliwiłoby rozwój przedmiotu badań zgodnego ze światowymi trendami rozwoju nauki oraz połączenie wysiłków badawczych przez wiele polskich ośrodków i naukowców zajmujących się problema-tyką bezpieczeństwa, a także stworzenie szerokiej oferty dydaktycznej o wysokich standardach jakości. W porównaniu bowiem do społeczeństw zachodnich w Polsce stan poznania naukowego nad problematyką bezpieczeństwa można ocenić jako mało zaawansowany – nie ukształtowały się jeszcze i nie okrzepły w pełni kierunki badań w dziedzinie bezpieczeństwa, mające trwały dorobek i własną metodologię.

polemiki wokół określenia bezpieczeństwa

Przełom wieków przyniósł nam nowe i zróżnicowane wyzwania i zagrożenia o coraz mniej przewidywalnym charakterze. Obecnie niepewność w sferze bezpie-czeństwa światowego wspomagana jest przez takie czynniki, jak:

– proliferacja zaawansowanych technologii wojskowych, w tym technologii nuklearnych;

– ambicje międzynarodowych grup terrorystycznych;

17


– utrzymywanie się rywalizacji o podłożu regionalnym, narodowym, etnicz-nym lub religijnym;

– zwiększająca się zależność świata od systemów wymiany informacji poten-cjalnie wrażliwych na ataki, w tym ataki cybernetyczne;

– rywalizacja o ropę naftową i inne surowce strategiczne prowadzi do aktów sabotażu skierowanych w infrastrukturę dostarczającą surowce energetycz-ne i działań mających na celu zakłócenie funkcjonowania najważniejszych szlaków transportowych, zwłaszcza morskich.

Równocześnie wraz z rozwojem cywilizacyjnym wzrasta liczba, zasięg i nasilenie mało przewidywalnych zagrożeń dla środowiska naturalnego. Spowodowane jest to z jednej strony szybkim rozwojem techniki, a z drugiej to wynik często nieodpo-wiedzialnej działalności człowieka. Skutkiem takiej działalności są klęski żywiołowe i katastrofy techniczne, przynoszące olbrzymie szkody materialne, liczne ofiary w ludziach, zwierzętach i mieniu oraz powodujące degradację środowiska natu-ralnego i zmiany klimatyczne. Zjawiska te wymagają przewartościowania sposobu patrzenia na zapewnienie bezpieczeństwa, nie tylko na jego aspekty militarne, ale także ekonomiczne, ekologiczne, społeczne, kulturowe, chociażby ze względu na szybkie rozprzestrzenianie się obszarów biedy i głodu, chorób, nielegalnej imigracji. Ponadto wraz z rozwojem globalizacji nasilają się zjawiska takie, jak:

– nagły, choć niezrównoważony, wzrost międzynarodowego przepływu to-warów, usług, osób, technologii, idei, zwyczajów, przestępczości i broni;

– państwa ogarnięte anarchią (tzw. państwa upadłe) stają się idealnym schro-nieniem dla terrorystów przygotowujących się do działań poza ich granicami skierowanych przeciwko terytorium sąsiadów, szlakom niezbędnych dostaw, infrastrukturze krytycznej, żołnierzom i ludności wyznającej inne wartości;

– zmienia się technologiczne pole walki na skutek przełomowych osiągnięć w ba-daniach naukowych. Należy więc pilnie obserwować dynamicznie rozwijające się zmiany w takich dziedzinach, jak: technologie informacyjne i komunika-cyjne, nauki kognitywne i biologiczne, robotyka, nanotechnologia.

W sferze bezpieczeństwa globalnego potrzebna jest więc ocena wspólnych zagro-żeń i wyzwań, aby ustalić obszary współdziałania i współpracy w klimacie szczerości i nastawienia na przyszłość, opartego na wspólnych interesach, wzajemnym zaufaniu, przejrzystości i przewidywalności3.

A. Wolfers w latach 60. ubiegłego stulecia zauważył, że bezpieczeństwo jest symbolem wieloznacznym, a „pojęcie «bezpieczeństwo» zawiera tak szeroki prze-krój celów, że zdecydowanie rozbieżne polityki mogą być oceniane jako polityki

3 Por.: J. Kranz, Świat bezpieczny inaczej, (w:) Krytyka prawa…, op. cit., s. 13-51; NATO 2020: Zapewnione bezpieczeństwo. Dynamiczne zaangażowanie („Raport Albright”), wprowadzenie i red. A.D. Rotfeld, PISM, Warszawa 2010, s. 43-44.

18

Z. Trejnis

bezpieczeństwa”4. Bezpieczeństwo jest więc kategorią złożoną i wielowymiarową, zmienną w czasie i przestrzeni, systematycznie poszerzającą się wraz z rozwojem cywilizacyjnym ludzkości o nieznane wyzwania i zagrożenia, a także o nowe środki i sposoby ich eliminowania. Według K. Żukrowskiej bezpieczeństwo jest stanem, w którym nie ma zagrożeń, przy czym występują tzw. twarde i miękkie jego gwarancje. Gwarancje twarde odnoszą się do sfery militarnej, zaś miękkie do pozamilitarnej5. Z kolei według J. Stańczyka bezpieczeństwo ma dwa główne wskaźniki: gwaran-cję nienaruszonego przetrwania danego przedmiotu oraz swobodę jego rozwoju, a pewność obiektywna lub subiektywna jest jego istotą. Bezpieczeństwo to proces, w którym stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym zmia-nom6. Proces oznacza ciągłą działalność jednostek, społeczności lokalnych, państw i organizacji międzynarodowych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa. Natomiast R. Kuźniar twierdzi, że bezpieczeństwo jest „pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie integralności czy niezawisłości, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu”7.

Bezpieczeństwo rozpatrywane jest także jako powszechnie pożądana wartość, której pragną wszyscy. Ta wartość staje się bezcennym towarem, na który przy obecnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego już nikt nie może sobie indywidualnie pozwolić. Pojęcie bezpieczeństwo rozpatrywane w kontekście aksjologicznym utożsamia się z teorią dobra wspólnego. Dla przykładu J. Schölch wyodrębnia trzy główne elementy dla definiowania pojęcia bezpieczeństwa: świadomość niebezpieczeństwa (zagrożenia) zewnętrznego, potrzebę ochrony pewnych dóbr i wartości oraz zdolność zachowania określonego dobra nawet w obliczu niebezpieczeństwa8. S.M. Shaffer twierdzi, że bez-pieczeństwo jest wartością ogólnie pożądaną i dobrem, które chcemy posiąść i utrzymać jak najdłużej, zaś J.M. Suchman proponuje rozpatrywanie pojęcia w kontekście teorii opartej na modelu dystrybucji dóbr publicznych – jako dóbr powszechnie dostępnych i całkowicie niepodzielnych w ramach teorii dobra wspólnego9.

Zwłaszcza przy kształtowaniu polityki bezpieczeństwa państwa bardzo czę-sto włączane są „żywotne interesy narodowe”, utożsamiane jako racja stanu10.

4 A. Wolfers, National security as an ambiguous symbol, (w:) Discord and collaboration. Essays on international politics, Baltimore 1962, s. 150.

5 Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, red. K. Żukrowska i M. Gręcik, SGH, Warszawa 2006, s. 19 (wstęp).

6 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996, s. 18-19.7 Zob.: R. Kuźniar, Po pierwsze bezpieczeństwo, „Rzeczpospolita” z 9 stycznia 1996 r.8 I. Schölch, Abschreckung, Sicherbeit und Stabilität, Baden-Baden 1989, s. 45; za: A.M. Ziółkowski,

Teoria międzynarodowych stosunków politycznych, WSAS, Warszawa 2010, s. 169.9 Zob.: A.M. Ziółkowski, op. cit., s. 172-174.10 Szerzej zob.: K. Łastawski, Racja stanu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000, s. 35-43.

19


A.D. Rotfeld prezentował niejednokrotnie zestaw wartości bezpieczeństwa narodo-wego, pisząc, że są to wartości:

– polityczne – przede wszystkim suwerenność narodu, jego niepodległy byt i niezależność w zagwarantowanych, stabilnych granicach;

– ideologiczne – ustrój, cele i formy organizacji życia społecznego;– gospodarcze – optymalizacja życia gospodarczego i swoboda podejmowania

decyzji gospodarczych oraz– kulturalno-cywilizacyjne – zapewnienie swobodnego rozwoju życia duchowe-

go i zachowania tożsamości narodowej11. Bezpieczeństwo postrzegane jest jako cel działania państwa i rządu dla „zapewnienia wewnętrznych i zewnętrznych warunków sprzyjających rozwojowi państwa, jego życiowym interesom oraz ochrona przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami”12.

Wraz z zakończeniem zimnej wojny i zmianami uwarunkowań kształtujących bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe wzrosło zainteresowanie studiami nad bezpieczeństwem. Przyczynił się do tego zwłaszcza B. Buzan, publikując w 1991 r. swą książkę, w której przeanalizował pięć jego sektorów: wojskowy, polityczny, społeczno-kulturalny, ekonomiczny i ekologiczny. Według B. Buzana nowy zakres bezpieczeństwa wymaga innych środków, za pomocą których możemy je zapewnić. Uznawane do tej pory środki militarne przestają być adekwatne, bowiem wyzwania, zagrożenia i ryzyko występujące obecnie dla bezpieczeństwa są wielowymiarowe, a wymienione sektory bezpieczeństwa nie występują samoistnie, ale tworzą ze sobą sieć wzajemnych powiązań13.

Bezpieczeństwo wojskowe (militarne) odnosi się do zagrożeń związanych z przetrwaniem podmiotu i ma dotyczyć kwestii obrony integralności terytorial-nej i niepodległości państwa przed agresją zewnętrzną i wojną. Współcześnie rola czynnika wojskowego w stosunkach między państwami zmniejsza się na korzyść bezpieczeństwa ekonomicznego. Istotą zagrożeń militarnych jest fakt, że powstają one zwykle w wyniku narastania napięć w innych sektorach. Stwarzane są przez wyścig zbrojeń jądrowych i konwencjonalnych, proliferację broni masowego raże-nia, międzynarodową przestępczość zorganizowaną i terroryzm, konflikty lokalne, pandemie, tzw. państwa upadłe, a także takie nieprzewidywalne państwa, jak Iran czy Korea Północna14. Zagrożenia militarne mogą stanowić demonstrację użycia

11 A.D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, Warszawa 1989, s. 18.12 F.N. Trager and F.N. Simone, National Security and American Society, 1973, za: T. Łoś-Nowak,

w: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, I.R. Herbut, Wrocław 1996, s. 35, hasło: bezpieczeństwo.13 Zob.: B. Buzan, People, states and fear. An agenda for international security studies in the post-cold

war era, Hervester Wheatsheaf, London 1991, s. 19-20.14 Zob.: R. Zięba, Nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego: aspekty me-

todologiczne, (w:) Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, red. J. Symonides, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2010, s. 343, 344.

20

Z. Trejnis

siły nie tylko w przypadku konfliktu zbrojnego, ale także innych wydarzeń mających wpływ na interesy państw. Siły zbrojne wzmacniają bowiem nie tylko instrumenty dyplomatyczne, ale są też środkiem osiągnięcia określonych celów, np. ochrony, zmiany bądź przywrócenia politycznego i terytorialnego status quo czy osiągnięcia korzyści ekonomicznych. Niebezpieczeństwo stwarzają też rosnące wydatki wojsko-we Chin, Indii, Rosji czy Brazylii, które pretendują do roli mocarstw regionalnych. Zagrożeniem może być też brak demokratycznej i cywilnej kontroli władz politycz-nych państwa nad siłami zbrojnymi i sektorem bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo polityczne dotyczy suwerenności oraz wewnętrznej stabilności państw i rządów, a także ideologii, które je legitymizują. W ramach bezpieczeństwa politycznego państwo ochrania porządek konstytucyjny, a mianowicie:

– przyjęty katalog wartości i norm określających charakter państwa;– system naczelnych organów państwa, ich kompetencje i wzajemne relacje

w ramach przyjętego reżimu politycznego;– przyjęty katalog wolności i praw człowieka i obywatela, który wyznacza

władzom reguły, zasięg i możliwości ingerencji na płaszczyźnie państwo–obywatel–człowiek15.

Ważnym zadaniem władz w sferze politycznej jest zapewnienie bezpieczeń-stwa obywateli, a także umacnianie demokratycznego porządku politycznego. Do działań politycznych należy także obowiązek umacniania międzynarodowej pozycji i wizerunku państwa oraz udział w kształtowaniu środowiska międzynaro-dowego poprzez aktywny udział w pracach instytucji międzynarodowych i rozwój stosunków opartych na poszanowaniu prawa i wielostronnej współpracy.

Bezpieczeństwo społeczno-kulturowe dotyczy głównie utrzymania tożsamości poszczególnych społeczności narodowych i etnicznych. Szczególnego znaczenia nabiera sektor bezpieczeństwa społeczno-kulturowego w okresie globalizacji i no-wych zagrożeń cywilizacyjnych. Załamanie się tradycyjnej rodziny, spadek przyrostu naturalnego, napływ emigrantów o innej kulturze i mentalności, nieasymilujących się w demokratycznym społeczeństwie, wywołuje liczne napięcia i potencjalne za-grożenia terrorystyczne16. Szczególnie niebezpieczne są zagrożenia dla utrzymania tożsamości narodowej, kultury, religii, języka i tradycyjnych zwyczajów. Ponadto do zagrożeń bezpieczeństwa społeczno-kulturowego zaliczyć można agresywny nacjo-nalizm, rasizm, ksenofobię, religijny fundamentalizm, nietolerancję prowadzącą do przemocy i czystek etnicznych, a także naruszenia praw człowieka17. Obowiązkiem

15 Zob.: M. Brzeziński, Rodzaje bezpieczeństwa państwa, (w:) Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Elipsa, Warszawa 2009, s. 41.

16 Szerzej zob.: M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a bezpieczeństwo państwa, Wyd. UHP, Kielce 2009, s. 125-127.

17 Zob.: J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998, s. 25-26.

21


państwa demokratycznego jest troska o obywateli niezależnie od ich statusu material-nego, aby mogli oni partycypować w życiu polityczno-społecznym i gospodarczym. Dlatego przez wielu autorów bezpieczeństwo społeczne pojmowane jest także jako ochrona egzystencjalnych podstaw życia ludzi, zapewnienie możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb materialnych i duchowych oraz realizacji aspiracji życio-wych przez stworzenie warunków do pracy i nauki, ochronę zdrowia oraz gwarancje emerytalne18. Bezpieczeństwo społeczno-kulturowe obejmuje działania nie tylko władz państwowych, ale także organizacji międzynarodowych i pozarządowych, jak również samych obywateli. Chodzi tu głównie o to, aby zapewnić określony poziom życia ludności i nie dopuścić do marginalizacji i wykluczenia społecznego. Wyzwaniem dla współczesnego państwa w tym sektorze jest przestępczość zorga-nizowana, obejmująca handel narkotykami, bronią i ludźmi, pranie brudnych pie-niędzy, terroryzm, przemyt nielegalnych imigrantów, korupcję, wymuszanie okupu. Transnarodowe organizacje przestępcze mogą utrudniać funkcjonowanie państw, dezorganizować życie gospodarcze wielu krajów, a nawet prowadzić do powstawania niepokojów społecznych19.

Niejednokrotnie w literaturze przedmiotu możemy spotkać podziały bezpie-czeństwa społeczno-kulturalnego na bezpieczeństwo społeczne i bezpieczeństwo kulturowe.

Bezpieczeństwo ekonomiczne jest obecnie jednym z najważniejszych sektorów bezpieczeństwa państwa i polega na swobodnym dostępie do rynków, środków finan-sowych i zasobów naturalnych, które gwarantują stały rozwój państwa i utrzymanie jego pozycji międzynarodowej. Wyzwaniem, a jednocześnie zagrożeniem dla polityki bezpieczeństwa państw i organizacji międzynarodowych są pogłębiające się dyspro-porcje pomiędzy krajami rozwiniętymi a zacofanymi w rozwoju, zwłaszcza w Azji i Afryce, gdzie występuje skrajna bieda, która prowadzi społeczeństwa tych regionów do konfliktów i masowych emigracji. Bezpieczeństwo ekonomiczne polega więc z jednej strony na zapewnieniu niezakłóconego funkcjonowania gospodarki, z drugiej zaś na utrzymaniu komparatywnej równowagi z gospodarkami innych państw20.

Potencjał ekonomiczny łatwo przełożyć na siłę militarną, pozwala on wpływać na zachowanie innych państw, pomniejszając ich poczucie bezpieczeństwa, za po-mocą takich instrumentów polityki zagranicznej, jak bojkot międzynarodowy lub embargo, polegające na zerwaniu stosunków gospodarczych lub wprowadzeniu zakazu przywozu lub wywozu towarów z danego państwa, odcięcie od kredytów

18 Zob.: A. Skrabacz, Bezpieczeństwo społeczne, (w:) Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. R. Jakubczak i J. Flis, Bellona, Warszawa 2006, s. 413.

19 Zob.: R. Zięba, Nowe wyzwania i…, op. cit., s. 344-348.20 Szerzej zob.: K. Księżpolski, Ekonomiczne zagrożenia bezpieczeństwa państwa, (w:) Problemy bez-

pieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa międzynarodowego, red. K.M. Księżopolski, WSAS, Warszawa 2009, s. 93-108.

22

Z. Trejnis

międzynarodowych lub pomocy rozwojowej czy też zablokowanie kont bankowych21. Agresja gospodarcza może być dzisiaj prowadzona za pomocą metod cybernetycz-nych, poprzez masowy atak na witryny i serwisy instytucji państwowych i banków można skutecznie sparaliżować ich funkcjonowanie, powodując przy tym wielomi-lionowe straty finansowe i paraliż państwa. Bezpieczeństwo ekonomiczne jest także ważnym elementem bezpieczeństwa społecznego, gdyż bezpieczne państwo pod względem ekonomicznym jest w stanie zaspokoić egzystencjalne potrzeby swych obywateli oraz zagwarantować im dostęp do podstawowych dóbr publicznych, takich jak edukacja, służba zdrowia, infrastruktura krytyczna, obrona narodowa i środowisko naturalne22. W grupie zagrożeń dla bezpieczeństwa ekonomicznego możemy umieścić także bezpieczeństwo żywnościowe, bezpieczeństwo finansowe i bezpieczeństwo energetyczne.

Bezpieczeństwo ekologiczne dotyczy zachowania biosfery (środowiska natural-nego człowieka) na poziomie koniecznym do przetrwania i rozwoju ludzkości23. Zagrożenia ekologiczne wynikają głównie z działalności człowieka i powstają wówczas, gdy środowisko nie jest w stanie samodzielnie się odnawiać. Ekologiczne zagrożenia mają miejsce we wszystkich ekosystemach i związane są ze zmianami klimatycznymi, zanieczyszczeniem powietrza (emisją gazów przemysłowych, głów-nie dwutlenku węgla), zatruciem wód lądowych oraz mórz i oceanów, skażeniem gleb i ich pustynnieniem, deforestacją (głównie ze względu na wycinanie lasów tropikalnych), zmienianiem warstwy ozonowej Ziemi oraz zachwianiem bioróżno-rodności24. Skażenia środowiska naturalnego pogłębiać mogą deficyt wody pitnej, co ujemnie odbija się na zdrowiu i życiu ludzi, gdyż prowadzi do wielu chorób zakaźnych. Zagrożenia ekologiczne generują także same siły przyrody, np. klęski żywiołowe czy epidemie. Ważne znaczenie dla utrzymania odpowiedniego stanu środowiska naturalnego odgrywa polityka prowadzona przez państwa, a zwłaszcza działalność w sferze przemysłowej, transportowej, rolnej czy komunalnej. Znaczą-cą rolę w walce przeciwko degradacji środowiska w sferze globalnej i regionalnej odgrywają organizacje międzynarodowe i pozarządowe. Potrzebna jest współpraca wszystkich państw, tych bogatszych i tych biednych, zarówno w sferze regionalnej, jak i globalnej, bowiem jedne państwa odpowiedzialne są za zanikanie stref ozonu nad Ziemią (państwa rozwinięte), inne za utrzymanie różnorodności gatunków (kraje eksploatujące lasy tropikalne), a jeszcze inne za nadmierny odłów wielorybów. Zanieczyszczenie środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych pokoleń zależy więc głównie od polityk prowadzonych przez poszczególne państwa i od współpracy

21 Zob.: R. Włoch, Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa, (w:) Bezpieczeństwo państwa, red. K.A. Wojtaszczyk i A. Materska-Sosnowska, ASPRA-JR, Warszawa 2009, s. 95-108.

22 Ibidem, s. 96.23 Zob.: J. Czaputowicz, System czy…, op. cit., s. 25.24 Zob.: R. Zięba, Nowe wyzwania i…, op. cit., s. 350-352.

23


międzynarodowej w zakresie ochrony środowiska. Powiązanie problemów ekologii i ekonomii powoduje, że zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego jest trudne do osiągnięcia, a państwa podejmują działania, pozorne wykorzystując fakt, że nauka nie rozstrzyga jednoznacznie relacji człowiek–środowisko naturalne–zanieczysz-czenie, czego przykładem są sprzeczne oceny związane z globalnym ociepleniem klimatu25.

Wraz z szybkim rozwojem nowych technologii w ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia, zwłaszcza w dziedzinie technik teleinformatycznych, powstało nowe zagro-żenie dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego – zagrożenie informa-tyczne. Nowe technologie pozwalają na gromadzenie, przetwarzanie i przechowy-wanie ogromnej ilości różnorodnych informacji, m.in.: naukowych, technicznych, wojskowych, finansowych, medycznych i innych.

Bezpieczeństwo informatyczne w większości państw wchodzi w skład bezpieczeń-stwa narodowego, które stanowi „zbiór działań, metod, procedur, podejmowanych przez uprawnione podmioty, zmierzających do zapewnienia integralności groma-dzonych, przechowywanych i przetwarzanych zasobów informacyjnych, poprzez za-bezpieczenie ich przed niepożądanym, nieuprawnionym ujawnieniem, modyfikacją, zniszczeniem”26. Informacja stała się atrybutem potęgi państwa, a dostęp do wiedzy jest głównym motorem postępu we współczesnym świecie. Informacja stanowi o sile tego, kto nią dysponuje, czym można tłumaczyć dzisiaj np. potęgę mediów we współczesnym świecie. Jedną z najbardziej niebezpiecznych form wykorzysta-nia informacji stanowi cyberterroryzm, który oznacza wykorzystanie Internetu do komunikowania się, propagandy i dezinformacji przez organizacje terrorystyczne w celu zniszczenia infrastruktury krytycznej, zastrzeżenia lub wymuszenia na rządzie i obywatelach określonych celów politycznych i społecznych.

We współczesnych konfliktach międzynarodowych największe ofiary ponosi ludność cywilna, mienie i środowisko naturalne. Bezpieczeństwo państwa nie jest już tak jednoznaczne z bezpieczeństwem ludności zamieszkałej na jego terytorium, świadczą o tym chociażby przykłady w Rwandzie, w Sudanie (Darfurze), w Somalii, w byłej Jugosławii, Czeczenii, Kongo, Strefie Gazy, Libanie, Afganistanie czy Iraku. W tej sytuacji zasadne jest wyodrębnienie jednostkowego czy ludzkiego sektora bezpieczeństwa27.

Bezpieczeństwo ludzkie (human security) to ochrona podstawowych wol-ności, które są istotą życia każdego człowieka, i oznacza zabezpieczenie ludzi w sytuacjach kryzysowych i zagrożeń unicestwiania lub uszczerbku fizycznego,

25 Zob.: K.M. Księżopolski, Bezpieczeństwo ekologiczne, (w:) Bezpieczeństwo państwa, op. cit., s. 187-188.

26 P. Potejko, Bezpieczeństwo informacyjne, (w:) Bezpieczeństwo państwa, op. cit., s. 194.27 Por.: G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, (w:) Świat wobec…, op. cit., s. 227-234; R. Zięba,

Nowe wyzwania i zagrożenia dla…, op. cit., s. 338-339.

24

Z. Trejnis

dobrobytu ekonomicznego, godności i wartości człowieka jako istoty ludzkiej28. Wśród wyznaczników bezpieczeństwa ludzkiego wymienia się także m.in.: wolność od strachu, wolność od niedostatku, ludzkie koszty konfliktów zbrojnych, masowe śmierci, represje i wysiedlenia, zagrożenia życia ludzi i wspólnot w wyniku stosowa-nia przemocy bezpośredniej i strukturalnej, wolność od konfliktów zewnętrznych i wewnętrznych, zagrożenia przestępczością, chorób, głodu, degradacji środowiska, terroryzmu, naruszenia praw człowieka w skali indywidualnej i zbiorowej, a także tworzenie jednostce perspektyw rozwoju29. Wprowadzone pojęcie bezpieczeństwo ludzkie dotyczy więc głównie podmiotów niepaństwowych. Według R. Zięby jest to wyraz ogólnej tendencji w nauce zachodnioeuropejskiej związanej z postrzeganą erozją suwerenności państwa terytorialnego oraz potrzebami ochrony i wzmocnie-nia tożsamości kulturowych społeczeństw poddanych procesom internacjonalizacji i europeizacji. Jest to także umacniająca się na Zachodzie tendencja od państwowo-centrycznego ujęcia i odmilitaryzowania bezpieczeństwa30.

zakończenie

Postępująca globalizacja przynosi nam coraz to nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa życia ludzkiego, mienia człowieka i środowiska przyrodniczego, zacierają się też granice między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym państwa jako podmiotu stosunków międzynarodowych. Zachodzi potrzeba podjęcia szerokich badań naukowych i odmilitaryzowania dotychczasowego ujęcia bezpie-czeństwa. Pomóc w tym może powstanie nowej dyscypliny naukowej – nauk o bez-pieczeństwie, w miejsce dotychczas istniejących nauk wojskowych. Należy skończyć z istniejącym dualizmem w pojmowaniu bezpieczeństwa państwa, z jednej strony jako bezpieczeństwo państwa, którego kryterium stanowi suwerenność i stan stabilności wewnętrznej, z drugiej zaś jako bezpieczeństwo narodu, grupy społecznej, jednostki ludzkiej, którego kryterium jest zachowanie wolności i tożsamości człowieka.

Bezpieczeństwo jest stanem, procesem, wartością i interesem – jest potrzebą egzystencjalną i ma złożony charakter, gdyż obejmuje zaspokajanie takich potrzeb, jak: trwanie, całość, wolność, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie oraz pewność funkcjonowania i rozwoju. Oczywiście bezpieczne państwo zdolne jest zapewnić bezpieczeństwo ludzi, ale niekoniecznie oznacza to, że wszystkie inte-resy państwa pozostają zbieżne z potrzebami i interesami ludzkimi, przykładami mogą tu być takie państwa jak: Kuba, Korea Północna czy Birma. Szersza koncep-cja bezpieczeństwa obejmować powinna, jak się wydaje, wyzwania i zagrożenia

28 Zob.: A. Schnabel, The human security approach to direct and structural violence, (w:) SIPRI, Yearbook 2008, Stockholm 2008, s. 89.

29 Zob.: G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, op. cit., s. 230.30 Zob.: R. Zięba, Nowe wyzwania i zagrożenia dla…, op. cit., s. 338.

25


wynikające np. z niepowodzeń rozwoju, degradacji środowiska, nadmiernego wzrostu ludności i jej ruchów, braku postępów w rozwoju demokracji i innych pochodnych od procesów globalizacji. Powstanie też pytanie, czy w takich i innych sytuacjach krytycznych nie rozciągnąć odpowiedzialności za nie na społeczność międzynarodową, organizacje uniwersalne i regionalne czy pozarządowe i lokal-ne, mogące nawet interweniować w ramach odpowiedzialności za ochronę, po wyczerpaniu środków dyplomatycznych. Lokalne konflikty i problemy rozlewają się bowiem ponad granicami państw. Powstanie nauk o bezpieczeństwie pozwoli usystematyzować wiedzę, a także ułatwi analizę badanych zjawisk z szeroko ro-zumianej problematyki bezpieczeństwa.

BIBLIOGRAFIA

11. Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

12. Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku. Wybrane problemy, red. E. Cziomer, Ofic. Wyd. AFM, Kraków 2010.

13. Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. R. Jakubczak i J. Flis, Wyd. Bellona, Warszawa 2006.

14. Bezpieczeństwo państwa, red. K.A. Wojtaszczyk i A. Materska-Sosnowska, Ofic. Wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2009.

15. Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Sulowski, M. Brze-ziński, Dom Wyd. ELIPSA, Warszawa 2009.

16. M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpie-czeństwa i obronności państwa, Wyd. A.P. Siedlce 2009.

17. T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Wyd. AON, Warszawa 2008.

18. Krytyka prawa. Niezależne studia nad prawem, tom II, Bezpieczeństwo, red. W. Sokole-wicz, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.

19. Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego. Bezpieczeństwo 2010, t. 1, red. P. Sien-kiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, Wyd. AON, Warszawa 2010.

10. Międzynarodowe wyzwania bezpieczeństwa, red. K. Buzowski, Ofic. Wyd. AFM, Kraków 2010.

11. NATO 2020: Zapewnione bezpieczeństwo. Dynamiczne zaangażowanie (Raport Albright), wprowadzenie i red. A.D. Rotfeld, PISM, Warszawa 2010.

12. M. Leszczyński, Bezpieczeństwo społeczne a bezpieczeństwo państwa, Wyd. UH-P, Kielce 2009.

13. K. Łastawski, Racja stanu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000.14. Problemy bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa międzynarodowego, red.

K.M. Księżpolski, Wyd. WSAS, Warszawa 2009.

26

Z. Trejnis

15. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Wyd. ISP PAN, Warszawa 1996.

16. Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, red. J. Symonides, Wyd. Nauk. Scholer, Warszawa 2010.

The security science – a new discipline of social scienceAbstract. In Poland exists the need of creating a new discipline of science – security science. There are two ways of understanding national security. First of all, the criterion of national security is a level of domestic stability. Secondly, it is a security of nation, social groups and individuals, whose criterion is keeping liberty and identity. The report includes: military security, political security, societal-cultural security, economic security, ecological security, information security, human security.

27

On certain methOdOlOgies Of technOlOgy assessment fOr natiOnal security

Włodzimierz Miszalski, Szymon MitkowMilitary University of Technology

Abstract. The main topic of the article, as presented in a title, deals with current possible methodologies of technological assessment for national security. It analyses different criteria and options for military equipment and armament selections that are optimizing specific military capability. As it is stressed, the proper methodology is necessary for fulfillment of those many needs and requirements, such as tactical, technical, and others, in contemporary forces specific environments of action. In reality, it is a basic tool for decision-making process in military systems acquisition fulfilling the world stand-ards. Since it is difficult to find a comprehensive literature referring to those issues, considerations presented in the article can be a basis for further discussions on a subject.

1. introduction

Traditional cost-benefit analyses have been frequently criticized among others because of the difficulties in measuring and determining benefits from application of given technology in national security system.

The asymmetry between relatively simple costs’ and complicated benefits’ evaluation together with the risk connected with implementing – e.g. expensive technologically advanced system which could never be used – seem to be the main obstacles in justifying expenses on technological support of national security. Diffe-rent methodologies have been developed with the purpose of supporting decision-makers in comparing and evaluation of particular variants of technological systems. The existing acquisition procedures of armament and military equipment are good examples of constant quest for satisfying solutions.

Selecting armament and military equipment the decision-maker should take into account among others [2]:

– functions it has to carry out;– structures in which it has to operate;– features (parameters) it has to have;– necessary quantities of particular types of armament and military equipment.Complex acquisition process of armament and military equipment requires ana-

lytical tools supporting decision making on particular stages. The acquisition process

28

W. Miszalski, Sz. Mitkow

consists of many activities the purpose of which is making the best possible decision in determined conditions. Choice or designing the appropriate method of acquisition requires reviewing and verifying the existing accessible methods and then adapting them according to the specificity of evaluated weapons system and to the stage of acquisition process in which the decision is being made.

2. acquisition stages of armament and military equipment

The acquisition process could be divided into four basic stages:– analyzing and defining threats,– analyzing and defining capabilities armed forces have to achieve,– specifying the ways of achieving the defined capabilities,– selection of armament and military equipment (if the ways of achievement

the capabilities are: procurement, research and development or moderni-zation).

The first stage (fig. 1) starts from analysis of the environmental conditions which would affect the national defense system and armed forces. Following conditions should be subjected to the analysis:

– resulting from military alliances,– political,– technological,– economic,– financial,– social,– cultural, etc.As a result of the carried out analysis the set of threats or scenarios of possible

operations in the assumed time horizon should be determined. Selection of the threat (scenario) of high probability (the most real one) could be facilitated through application of one or several of the following methods:

– the method of experts,– the Delphi method,– the method of cruciform influences,– the method of scenarios.The use of two methods – for instance the method of cruciform influences and

the method of scenarios – seems to be most reasonable. The method of cruciform influences in conjunction with the Delphi method is labour-consuming, but can give as a result certain ordered sequence of threats (scenarios) [1]. Final result of this stage is then the ordered set of threats (scenarios) according to the criterion of the highest probability of appearance. It seems important to stress that the problem arises of rejection or not the unreal threats. As the history of last years has proved

29

On certain methodologies of technology assessment for national security

many threats appeared considered before less probable or even unreal and not taken into account in countermeasures planning.

In the second stage (fig. 2) basing on the set of threats or scenarios the set of tasks for national defense system and armed forces is defined.

The list of tasks is then compared with present potential of armed forces and with limitations which could influence building the potential. The result of the comparison is the list of capabilities with full description of every of them. Final result of this stage is definition of the capabilities which are not possible to achieve in the assumed time horizon.

The third stage consists in specifying the ways of achieving defined capabilities (fig. 3). For example the defined capability could be crossing the water obstacles by mechanized units (the basic information on e.g. widths of the obstacles, the speed of water, etc. should be included in the precise description of the capability). The question appears: how could this capability be achieved?

Fig. 1. The stage of analyzing and defining threats (scenarios)

30


Fig. 2. Stage of analysis and defining the capability requirements

Fig. 3. Ways of achieving the defined capabilities

31


We have several possibilities, e.g.:– building the mobile bridge making possible crossing the water obstacles,– procurement the bridge if available on the market,– providing the ability of crossing obstacles by the units on their own, – using helicopters to transport the units,– other solutions.The decision-making problem consists in questions: which variant is the best?,

which criteria will decide about this and what limitations determine the set of admissi-ble solutions? To solve the problem the AHP (Analytic Hierarchical Process) method could be used as one of the tools of optimization.

The AHP is a multicriteria method supporting the choice of optimum decision. The problem analysis in AHP method consists in three steps:

1. Constructing of the hierarchical model.2. Comparison and estimation of defined criteria and variants. 3. The choice of the variant with highest indicator of the preference.Choosing the best way for the decision-maker of applying following criteria:– combat ability (tactical and technical parameters – range, mass, speed, rate

of fire, etc.);– costs (particularly the life cycle analysis if the way of achieving determined

capability are: procurement, production or modernization);– technological possibilities (technologies making possible achieving the

determined capability);– availability on the armament and military equipment market;– time (time horizon the required capability should be achieved and period

of its usefulness);– logistics (logistic system able to support the determined capability: the

already existing one, the rebuilt one or the newly created one);– versatility (the determined capability necessary for single requirement only

or capability which could be applied in different conditions).Continuing the example of hypothetical capability “crossing water obstacles by

mechanized units” – the first step: constructing hierarchical structure of the problem has been presented (fig. 4).

In the presented hierarchical structure 5 criteria have been chosen as a basis to select optimum variant for the Armed Forces. Then we create the matrix of the priority which enables the pairwise comparison of particular criteria.

32


1,2 1,

2,1 2,

,1 ,2

1 .........1 / 1 ......... 1 /

,...... ...... 1 ......

1 / ......... 1

j

i

i i

a aa a

A

a a

=

(1)

where: ai, j – value of criteria estimation index (i = j = 1, 2,…., k); , ,1 /i j j ia a= (table 1); k – number of accepted criteria.

Table 1. Values of criteria estimation index

K1 K2 K3 K4 K5

K1 1 1/3 5 3 5

K2 3 1 5 3 5

K3 1/5 1/5 1 1/5 3

K4 1/3 1/3 5 1 5

K5 1/5 1/5 1/3 1/5 1

Next step is creation the matrix of preference of particular variants in relation to every criteria (e.g. K1, K2, K3, K4, K5).

Fig. 4. Hierarchical structure of defined capability

33


1,2 1,

2,1 ,2

1, ,2

1 .........1 / 1 ......... 1 /

,...... ...... 1 ......

1 / ......... 1

i

l

nK

l n

b bb b

B

b b

=

(2)

where: iKB – matrix of preference of variants in reference to particular criteria i;

bn, l – the values of variant estimation index (n, l = 1, 2,…, m); , ,1 /n l l nb b= (tables 2-6); n – number of variants.

Table 2. Matrix of preference of particular variants in relation to criterion of costs K1

W1 W2 W3 W4

W1 1 3 5 9W2 1/3 1 5 9W3 1/5 1/5 1 1/5W4 1/9 1/9 5 1

Table 3. Matrix of preference of particular variants in relation to criterion of combat ability K2

W1 W2 W3 W4

W1 1 3 5 9

W2 1/3 1 5 9

W3 1/5 1/5 1 5

W4 1/9 1/3 1/5 1

Table 4. Matrix of preference of particular variants in relation to criterion of versatility K3

W1 W2 W3 W4

W1 1 3 3 5W2 1/3 1 3 5W3 1/3 1/3 1 1/3W4 1/5 1/5 3 1

Table 5. Matrix of preference of particular variants in relation to criterion of logistics K4

W1 W2 W3 W4

W1 1 1/3 1/5 1/5W2 3 1 1/5 1/5W3 5 5 1/5 1/5W4 5 5 5 1

34


Table 6. Matrix of preference of particular variants in relation to criterion of time K5

W1 W2 W3 W4

W1 1 3 5 5

W2 1/3 1 5 5

W3 1/5 1/5 1 3

W4 1/5 1/5 1/3 1

Using following functions (3), (4), (5), (6) matrices of values of standardized individual criteria (table 7) and matrices of values of standardized variants in relation to particular criteria (table 8) including ratio weights could be created.

Table 7. Matrices of standardized individual criteria values and their weights

,,

i ji j

j

aa

a=

∑ for the matrix of criteria priority, (3)

,,

n ln l

l

bb

b=

∑ for the matrix of variants, (4)

, i

i jK

i

aweight

a=

∑ for the standardized matrix of criteria priority, (5)

,,

i i

n lW K

l

bweight

b=

∑ for the standardized matrix of variants preference. (6)

Using the following function (7) we calculate indicators of preference for every variants:

,1

,k i i

m

W W K i Kk

M weight weight=

= •∑ (7)

1 2 3 40,375, 0,272, 0,11, 0,17.W W W WM M M M= = = =

The conclusion resulting from the calculated values is that a best way of achieving of defined capability is variant W1 – the procurement of the bridge.

In the next part of this paper the assumption has been made that the result of the carried out analyses is conclusion that the only way of achieving the determined

35


capability is procurement a new armament or military equipment. In such case the next step is specifying expected (or standard) parameters of the armament and mi-litary equipment and then analyzing the market of potential producers and suppliers which would be able to meet the requirements of the parameters. This appears the final result of the stage 3.

The fourth stage seems to be the most extended part of acquisition process connected with the selection of armament and military equipment (fig. 5). As a re-sult of this stage the final choice is carried out which enables achievement of the determined capability and subsequently the possibility of national defense system and armed forces to respond the previously specified threats.

An important element of this stage is analysis of parameters characterizing the armament and military equipment (fig. 6). Following characteristics should be the subject of the analysis:

– tactical and technical parameters (e.g. the range, the mass, the speed, etc.);

Table 8. Values of standardized variants in relation to criteria and their weights

36


Fig. 5. Beginning the stage of choice of a system

Fig. 6. Analysis of armament and military equipment characteristics

37


– logistic parameters (e.g. levels of services, time between services, volumes of supplies connected with the wearing of system components, the number of necessary logistic staff etc.);

– economic and political parameters (e.g. influence on the economy of the country, influence on international conditions, possible industrial cooperation, etc.);

– training (e.g. training periods, accessibility of training bases, certification of specialists, etc.).

In analysis of every of the presented group of characteristics different research methods could be used both qualitative and quantitative. For example to asses the tactical-technical characteristics we can use the taxonomic method. This method makes possible comparisons of basic characteristics of analyzed armament and military equipment (or group) with expected characteristics (or standards) and on this basis the best armament and military equipment could be defined.

In the example explaining the third stage the best way of achieving the defined capability: “crossing water obstacles” has been procurement of new bridge. The analysis of modern solutions, concepts and prototypes has shown that two systems of modern bridges are presently preferred [3]:

– the folding system (the possibility of overcoming vertical obstacles e.g. pipelines, etc.);

– the sliding system (providing of the short profile during the arrangement on the obstacle).

The taxonomic method facilitates the choice of best type and structure the bridge. This method is particularity useful when features of the system are difficult to measure or sizes characterizing the system are measured in different units. The methods base is the assumption on the additivity which means that the global value of the object could be calculated as the sum of partial values.

The result of application the taxonomic method has been the choice of bridge, which adjustment to the anticipated tasks could be defined by following parameters: spread of bay, maximum speed of moving on the roads, the time of assembling of the bay, mass of the bridge (table 9).

Table 9. Values of features of evaluated mobile assault bridges

The feature – iType of the bridge – n

Spread of the bay

[m]

Maximum speed of moving

on the roads[kph]

Time of assembling

of the bay[min]

Mass of the bridge[mg]

Folding-bridge on the wheeled chassis CNIM PAR 70 19,5 80 6 35

Folding-bridge on the chassis with caterpillar BR 90 26 60 3 60,5

38


Sliding bridge on the caterpillar chassis WHAB 26 72,4 5 68,7

Sliding bridge on the wheeled chassis PTA 10x10 LEGUAN 27 100 10 53

It results from the presented table that the spread of bay and the maximum speed of moving on the roads are stimulants – i.e. parameters for which high values are required, whilst the time of assembling of the bay and the mass of the bridge are destimulants – i.e. parameters of required lower values. In order to introduce the homogeneity of measures of particular features the standardization has been done according to the function:

in iin

i

C CC

S−

= for i = 1, 2, ..., I; for n = 1, 2, …, N, (8)

where: I – the number of features accepted to the estimation of bridges; N – the number of evaluated bridges; inC – standardized value of the feature number i for bridge number n; Cin – the value of feature number i of bridge number n; Ci – the expected value of feature number i:

1

1 ,N

i inn

C CN =

= ∑

(9)

Si – the standard deviation of feature number i:

( )2

1

1 .N

i in in

S C CN =

= −∑ (10)

According to the above-dependences standardized values of particular features of evaluated bridges are placed in the table 10 (lines 1-4).

Table 10. Standardized values of features of mobile assault bridges

Lp. [i][n] 1 2 3 4

1 1 –1,716 0,131 0 –1,5502 2 0,460 –1,247 –1,177 0,4983 3 0,460 –0,393 –0,392 1,1574 4 0,795 1,508 1,569 –0,1045 Standard solution – Mw 0,795 1,508 –1,177 –1,550

table 9 – continuation

39


Next step is the choice of the so called standard solution Mw, i.e. the abstract ob-ject formed by the list of best values of features (C0i) from the list of all the features of bridges (values for the standard-bridge are placed in the last line of the table 10).

0

min , is destimulantmax , is stimulant.

in ini

in in

C if CC

C if C

=

(11)

Then the dispersions between standardized values of features and standard features are calculated according to the function:

( )2

0ni i niC C = − for i = 1, 2,..., I; n = 1, 2,..., N. (12)

Next step is calculation of the “distance” between the values of the features of consi-dered bridges and the ones of standard-solution according to the function:

,I

on i nii

d = ∗∑ (13)

where αi – the coefficient of weight for the feature number i (equal weights = 1 have been accepted).Values of the “distance” calculated for particular bridges are:

d01 = 3,096; d02 = 3,449; d03 = 3,416; d04 = 3,103.

The taxonomic method permits also to calculate the global estimate of the mobile assault bridges – related to the interval [0; 1]. The expected value and the variance of “distance” is calculated according to the function:

0 01

1 ,N

nn

d dN =

= ∑

(14)

( )220 0 0

1

1 .N

nn

D d dN =

= −∑

(15)

Then the final values are calculated according to the function:

20 0 03 .d d D∗ = + (16)

For the considered case these values are:

2

0 0 03,266; 0,028; 3,767.d D d= = =

40


The global estimate of the bridge is calculated according to the function:

0

0

1 .nn

dd

∗= −

(17)

These are:

1 2 3 40,178; 0,084; 0,093; 0,176. = = = =

The result of the analysis is that the highest estimate has been attributed to the sliding bridge on the wheeled chassis.

The method of experts could be the supplement of the described above method which could confirm the choice of the best solution (but only in the area of tactical--technical characteristics) [3, 8].

After the choice of type of bridge as a result of the applied taxonomic method next step could be an attempt of the exact estimation of different variants using the method of experts. It is based on the experience of persons evaluating the military equipment (in this case the mobile assault bridges). The accessible source-information on the evaluated equipment and the professional knowledge of experts are important. Important elements of the method are: definition of evaluation factors and establi-shing preferences of weights applied in estimation of variants of the mobile bridge. Essence of the method consists in exchange of different ideas and experiences of experts and on making the list of possible estimations and then verification of their reality and practical usefulness by the producer of the estimation activity.

In application of expert method to the choice of the variant of the bridge follo-wing criteria have been accepted:

• performancecharacteristics:– traction (road and field mobility, the access to the site of assembling or

disassembling of the bay) requirements – [w1];– tactical (carrying capacity of the bay, spread, width, time of assembling,

possibility of train and air transportation) requirements – [w2];– durability, reliability and servicing facility (maintainability) – [w3];

• possibilitiesandlimitationsofprototype:– necessary time of building – [w4];– cost of the prototype – [w5].

Thus five factors (w1-w5) have been obtained through comparative estimation which makes possible the choice of variant of the bridge. The four-degree scale of estimates has been assumed:

2 – the factor does not fulfill expectations,3 – the factor fulfills it expectation on minimum level,4 – the factor fulfills most of expectations,5 – the factor fulfills all expectations.

41


The final estimation was calculated basing on the function:

5

1 ,5

i iji

j

p wO ==

∑ (18)

where: Oj – the final estimate for j variant (1 ≤ j ≤ 6); wi, j – the estimate of factor i for variant j; pi – weight coefficient for factor I assumed: 0,5 ≤ pi ≤ 2 and

5

1

5.ii

p=

=∑Following variants of the bridge have been accepted basing on analyses of world

solutions:– slide bay I (slided forward) – transported on the multiaxial vehicle, consisting

of two semibays of united with each other;– folding bay transported on the multiaxial vehicle – with bridge-layers ma-

nipulator in back part of the vehicle;– slide bay I (slided backward), transported on the semitrailer; – folding bay transported on the semitrailer with bridge-layers manipulator

in the back semitrailer;– slide bay II (slided forward), consisting of two bys transported on the mul-

tiaxial vehicle;– slide bay II (slided backward) as above, transported on the semitrailer.The averaged estimations are presented in the table 11. Deserves attention com-

paratively low estimates for traction characteristics, which suggests to turn careful attention on this when working out the chosen solution. In the last column of the table there are final estimates Oj for particular variants assuming that all weights pi = 1. For such case the highest estimate receives the variant No. 4 (the folding bay installed on semitrailer). It is important however to notice, that no variant received the final estimation 4 – meaning fulfillment of the most of the expectations.

Table 11. Averaged results of estimates for particular variants and the final estimation for pj =1

Lp.(j) Variant

Useful featureCharacteristics of working out

prototypeFinal

estimationOjW1 W2 W3 W4 W5

1 Special vehicle with folding bay 3,2 3,2 4,5 3,2 3,0 3,42

2 Special vehicle with slide bay I 3,2 3,9 3,5 3,1 2,5 3,24

3 Tractor with the semitrailer and slide bay I 3,37 3,8 3,7 3,4 3,0 3,455

4 Tractor with the semitrailer and folding bay 3,37 3,2 4,3 4,2 4,5 3,915

42


5 Special vehicle with slide bay II 3,2 4,6 3,4 3,0 2,0 3,24

6 Tractor with the semitrailer and the slide bay II 3,2 4,5 3,4 3,2 3,0 3,46

In following tables (12-13) results for different weights pi have been presented. In the table 12 final estimations have been presented assuming following weight coefficients: p1 = 1; p2 = 2; p3 = 1; p4 = 0,5; p5 = 0,5. Using such coefficients pi the tactical – technical values are stressed. In the table 13 the estimations for the follow-ing set of weights: p1 = 1,3; p2 = 0,8; p3 = 1,3; p4 = 1; p5 = 0,6 have been presented. This set of weight – coefficients prefers the variant which would be able to be quickly implemented for the needs of peace time operations, such as:

– disaster relief and terrorists attacks;– the training of forces and support of exercises for the NATO units.

Table 12. Averaged results of estimates for particular variants and the final estimation for: p1 = 1; p2 = 2; p3 = 1; p4 = 0,5; p5 = 0,5

Lp.(j) Variant

Useful feature Characteristics of working out prototype

Final estimation

OjP1 * W1 P2 * W2 P3 * W3 P4 * W4 P5 * W5



3Tractor with the semitrailer and slide bay I

3,37 7,6 3,7 1,7 1,5 3,575

4Tractor with the semitrailer and folding bay

3,37 6,4 4,3 2,1 2,25 3,685

5 Special vehicle with slide bay II 3,2 9,2 3,4 1,5 1,0 3,66

6Tractor with the semitrailer and the slide bay II

3,2 9 3,4 1,6 1,5 3,74

table 11 – continuation

43


Table 13. Averaged results of estimates for particular variants and the final estimation for: p1 = 1,3; p2 = 0,8; p3 = 1,3; p4 = 1; p5 = 0,6

Lp.(j) Variant

Useful feature Characteristics of working out prototype

Final estimation

OjP1 * W1 P2 * W2 P3 * W3 P4 * W4 P5 * W5



3Tractor with the semitrailer and slide bay I

4,387 3,04 4,81 3,4 1,8 3,487

4Tractor with the semitrailer and folding bay

4,387 2,56 5,59 4,2 2,7 3,889

5 Special vehicle with slide bay II 4,16 3,68 4,42 3 1,2 3,292

6Tractor with the semitrailer and the slide bay II

4,16 3,6 4,42 3,2 1,8 3,436

In the table 14 averaged final estimates have been presented for individual

weights pi as well as the final estimate and the ranking of variants.

Table 14. The averaged final estimate

Lp.(j) Variant

Indirect estimatesFinal estimate

O1 O2 O3

1 Special vehicle with folding bay 3,915 3,685 3,887 3,829

2 Special vehicle with slide bay I 3,46 3,74 3,436 3,545

3 Tractor with the semitrailer and the span advanced I 3,455 3,575 3,487 3,506

4 Tractor with the semitrailer and slide bay I 3,42 3,44 3,514 3,458

5 Special vehicle with slide bay II 3,24 3,66 3,292 3,397

6 Tractor with the semitrailer and the slide bay II 3,24 3,46 3,286 3,329

44


The accomplished analysis, based on the proposed method of experts – enables on the objective estimation of every variant of the bridge and the choice of optimum solution. The carried out additional analysis indicates that the variant the “folding bay transported on the semitrailer” from the user’s needs point of view and also from the point of views of executive possibilities is the optimum one and consequently it could be recommended for decision-maker.

The presented methodology can be also applied to other types of the armament and military equipment.

In such way we could also make analyses and comparisons of the remaining groups of characteristics for the considered armament and military equipment using of coarse the adequate research methods for the given group of characteristics. Then the groups of characteristics should be ordered according to the weights of impor-tance (fig. 7). The purpose of analyses and arrangements of parameters is not only the choice of armament and military equipment but also choice of the producer or supplier which offers the best conditions of the contract [8]. This is particularly significant when economic-political characteristics are the most important ones.

Fig. 7. Choice of supplier or producer of the armament and military equipment

45


Fig. 8. Logistic requirements of armament and military equipment

In this case the decision on signing the contract and procurement of the armament and military equipment is made in general by the highest authorities of the state (Government, Parliament, etc.).

The result of the choice strongly influences the requirements for logistic sys-tem [9]. One should remember that most of armament and military equipment are technical devices or technical systems with determined principles and needs for maintenance, servicing, supply, storage etc. Those are often very specific technical requirements not fulfilling of which could make the devices useless. Generally the requirements of armament and military equipment system could be divided into operational and logistic groups. The first is connected with possible variants of usa-ge of the armament and military equipment on the battlefield, the second – with the ability of accomplishing the task and maintaining the armament and military equipment in the state of readiness.

The intensity of using the armament and military equipment and operations in which the system is employed could influence changes of the demand for logistic resources. This concerns e.g.: number of services, number of delivered resources of materiel and number of logistic personnel [4, 5, 6]. Logistic requirements of arma-ment and military equipment have been presented in figure 8. Logistic requirements of armament and military equipment strongly influence the size, structure and principles of functioning of its logistic system. It is connected with the continuous changes of the system status and needs resulting from the influence of many fac-tors. These changes may be deliberate and precisely defined but may also occur in stochastic ways [9].

46


This implies the necessity of preplanning, storage and maintaining of adequate supplies. Therefore important is the possession of information on real requirements of supplies and possible size of consumption. Information on the logistic require-ments of analyzed armament and military equipment should be compared with the already existing potential of the logistic system (fig. 5).

The result of the comparison would be the list of requirements which the logi-stic system should fulfill to achieve the capability of initiating and maintaining the armament and military equipment.

Often fulfilling at least the part of the requirements by the supplier or producer is possible but it should be earlier precisely defined and included in the contract.

3. Outline method of optimization the logistic system’s contribution to weapons system combat capability

This method has been presented for the first time in [5]. The following three general assumptions are essential for the method:

1. Logistic potential is one of the fundamental components of combat capa-bility. It enables functioning of forces during the peacetime and war and determines necessary material and energy flows for particular elements of forces structure (for particular weapons systems) as well as furnishing logistic services for them.

2. Quantitative evaluation of both combat capability and logistic potential is possible as well as the level (percentage) of logistic potential’s contribution to the combat capability.

3. The estimation of the required and the already existing logistic potential does not change the fact that the value of the first one may be a random value which may occur different from the estimated one.

In optimization of the logistic potential contribution to combat capability – the quantitative evaluations of deficiency and surplus of the logistic potential would be necessary.

Within the simple additive approach to the calculations (the value of combat capability is the direct sum or weighted sum of its component potentials’ values) the optimization criterion could be the following function evaluating the results of non-balanced requirements and capabilities (19).

( ) ( ) ( ) ( )1 sgn 1 sgn1 – [ ],

2 2r ax r ax

F x r ax P r kw

− − + −= + (19)

where: a – the value of combat capability; x – optimized contribution (percentage) of the logistic potential to a;

47


r – required value of participation (percentage) of the logistic potential in a, which may occur with probability P(r);

k, l – the proportionality coefficients relatively for surplus and deficiency of the logistic potential;

w – the equivalency coefficient of the non-logistic and logistic potentials.The function (1) fulfills following structural assumptions:1) The value of the function increases proportionally to the increases of surplus

and deficiency of the logistic potential.2) The proportionality coefficients in the case of surplus k and in the case of

deficiency l should differ it means: the function F(x) should differentiate the “weights” of surplus and deficiency.

3) The value of the function equals zero in the case of balancing requirements and possibilities of the logistic system.

4) The value of the function changes proportionally to P(r) – the probability of occurring the requirement r (in the case, when r is discrete random value) or proportionally to the density φ(r), when r is continuous random variable.

5) The proportionality coefficient l (in the case of deficiency) is “weighed” by the coefficient w, which expresses the equivalence of non-logistic and logistic potential (e.g. what amount of the logistic potential is equivalent to one unit of measure of non-logistic potential).

Let xmin, xmax denote the limitations imposed on the lowest and the highest ad-missible participation of the logistic potential in combat capability. The optimization problem would consist in finding the optimum value x* of participation (percentage) of logistic potential in combat capability which minimizes the criterion – function F(x) in the interval [xmin, xmax].

One of the fundamental problems in calculating the logistic potential is distin-guishing its components and building the mathematical model which reflects the way the components form the entity. The essence of the model consists in:

– construction of the function (or functional) the arguments of which are particular components of the logistic potential,

– the method of standardization the components in order to eliminate the influence of different units of measure (transforming the absolute values of the components into the relative ones),

– the determined measures of particular components,– the method of determining the weights of particular components.The components of the logistic potential constitute certain hierarchical arran-

gement – there are groups of components, subgroups etc. For instance on the top level one may distinguish: human potential, materiel potential, technical potential, organizational potential, logistics management command and control potential. On the lowest level the group of components of e.g. materiel potential may be divided

48


into the subgroups according to the classes of supply, whilst the group of the com-ponents of human potential – into the subgroups of particular categories of logistic specialists etc.

Construction of the synthetic index L of the logistic potential should express the influence of particular components, It could be defined as following function or functional (20):

L = f (H, M, T, O, C), (20)

where: H – human potential, M – materiel potential, T – technical potential, O – organizational potential, C – logistic management, command and control potential.

The component potentials: H, M, T, O, C should be calculated according to the standardized taxonomical formulae. The arguments of the formulae should be the lowest level components of particular potentials H, M, T, O, C with weight coefficients reflecting the role of the given component in shaping the higher level potential. The lower level components of H, M, T, O, C could be distinguished according to the fundamental logistic functions (supply, maintenance and repair, services, movement and transportation, medical support, infrastructure), related both to territorial and organic aspects of military logistics [5, 7].

4. conclusions

In the paper methodology proposals of conducting analyses facilitating decision making on particular stages of armament and military equipment selection and – in effect – choice of the optimum multicriterial solutions have been presented. Presented analysis makes possible with the objective estimation of chosen variants and the choice of optimum solution of armament and military equipment for the fulfillment of many criteria, eg. tactical-technical requirements. The methodology made the important tool in the decision-making about acquisition of military sys-tems fulfilling world standards.

It is difficult to find in literature comprehensive studies in this area. Presented considerations could be the basis only for further discussions and in effect working out tools facilitating decision making in acquisition processes. One of the tools could be the outlined method of optimization the logistic system contribution to weapons system combat capability. The role of the logistic potential in combat capability should be precisely defined qualitatively and determined quantitatively. The quantitative representation of the potential is particularly important for diagnostic, decision making and planning purposes. Calculating logistic potential needs working out

49


mathematical models representing the inner structure of the potential itself and its components as well as their relations with environment. The assumptions should be also precisely determined placing the potential within the national and alliance logistic systems capabilities. In solving the optimization problem of finding the opti-mum participation of logistic potential in combat capability the criterion function evaluating the balance of requirements and possibilities should be adopted. The limitations imposed on the lowest and the highest admissible participation could represent relatively the financial and operational views of the decision-makers.

BIBLIOGRAPHy

11. M. Cieslak, Economical forecasting: methods and applications, PWN, Warsaw 2005.12. S. Hipsz, Z. Karolak, E. Olearczuk, How to make military technology, MON, Warsaw

1981.13. F. Kuczmarski, J. Zelkowski, M. Gontarczyk, Methodology of estimation military equipment

on the example of accompanying bridges, Scientific Journal “Military Logistic Systems”, Military University of Technology No. 29, Warsaw 2004.

14. W. Miszalski, The applications of system analysis in designing logistic structures of armed Forces: Part I Formulating the project task, Part II Concept and laboratory works, Part III. Project decisions, executive decisions and implementing works, Scientific Journal “Military Logistic Systems”, Military University of Technology No. 17, 19, 20, Warsaw 1992, 1994, 1995.

15. W. Miszalski, Logistic potential – the component of forces’ combat capability, Proceedings of the I International Conference on Logistic Potential of Land Forces, Military Uni-versity of Technology, Warsaw, October 12, 2000, pp. 7-13.

16. W. Miszalski, Shaping directions of forces’ logistic potential component from the inte-roperability point of view, Proceedings of the II International conference on Logistic Potential of Land Forces, Military University of Technology, Warsaw, October 25, 2001, pp. 7-15.

17. W. Miszalski, Calculating forces’ logistic potential, “Scientific Bulletin of the Military University of Technology”, Vol. LI, Nr 9 (2002), pp. 5-14.

18. W. Miszalski, Evaluations and Studies for Arms Procurement Decision Making, “Scientific Bulletin of the Military University of Technology”, Vol. LI, Nr 9 (2002), pp. 5-14.

19. Sz. Mitkow, The analysis of aircrafts logistic requirements, Scientific Journal “Military Logistic Systems”, Military University of Technology No. 28, Warsaw 2003.

10. Sz. Mitkow, Chosen models of logistic needs of the aerospace. The Doctor’s Dissertation, Technical Institute of the Air Force, Warsaw 2004.

11. Sz. Mitkow, The acquisition system of armament and the military equipment, Scientific Journal “Military Logistic Systems”, Military University of Technology No. 33, Warsaw 2007.

50


12. Sz. Mitkow, The methodology of choice of defined capabilities in acquisition process of armament and military equipment, Scientific Journal “Military Logistic Systems”, Military University of Technology No. 35, Warsaw 2009.

13. Z. Mierczyk, Modern technologies in military systems, Military University of Technology, Warsaw 2008.

14. AAP-6 (2009) NATO Glossary of terms and definitions, NATO, 2009.

Streszczenie. Głównym tematem artykułu jest problematyka wyboru metodologii oceny technolo-gicznych rozwiązań dla bezpieczeństwa narodowego. Przeanalizowane zostały kryteria i opcje wyboru broni i uzbrojenia w celu optymalizacji potencjału militarnego. Wybór odpowiedniej metodologii jest niezbędny dla spełnienia wymagań wojskowych związanych z taktyką, technologią oraz innymi potrze-bami współczesnych wojsk w różnorodnych działaniach. Metodologia jest podstawowym narzędziem w procesie decyzyjnym wyboru systemów wojskowych odpowiadających standardom światowym. Ze względu na brak literatury przedmiotu przedstawione rozważania mogłyby być podstawą dalszej dyskusji nad zagadnieniem.

51

Źródła realistycznej i idealistycznej tradycji refleksji o bezpieczeństwie narodowym

Janusz ŚwiniarskiWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. Autor rozważa źródła religijne, mitologiczno-filozoficzne i filozoficzne refleksji o bez-pieczeństwie narodowym. Uznaje je za fundamenty cywilizacji Zachodu wytyczające jej rozwój. Te rozważania i analizy służą precyzowaniu zakresu znaczeniowego bezpieczeństwa narodowego, które jest bardziej idealistyczne i skłonne do utożsamiania bezpieczeństwa z pokojem albo bardziej realistyczne i skłonne do utożsamiania bezpieczeństwa z jakimś złożeniem wojny i pokoju. Tradycje tych znaczeń kojarzy z fazami rozwoju wiedzy wskazanymi przez Augusta Comte’a. W tym kontekście sugeruje, że znaczenie realistyczne bezpieczeństwa narodowego jest bardziej naukowe niż idealistyczne. Opowiada się więc przeciwko idealistycznemu utożsamianiu bezpieczeństwa z pokojem.

1. Źródła religijne

Tradycja kultury i cywilizacji europejskiego kręgu kulturowego wyrasta głównie z dziedzictwa myśli greckiej, rzymskiej i judeochrześcijańskiej. Jednak dla nauki o cywilizacji fundamentem każdej cywilizacji jest religia. Ona tworzy i określa kształt cywilizacji. Wychodząc z tego przeświadczenia, przyjmuje się, że na dziedzictwo i kształt naszej cywilizacji duży wpływ wywarły problemy podjęte w Biblii (Księdze z ksiąg), które wciąż inspirują ludzkie poznanie i rozumienie świata ludzi cywilizacji Zachodu, a wśród nich także kwestie wojny, pokoju i bezpieczeństwa oraz szczęścia. Są to przecież zagadnienia, które określają nie tylko sens dziejów, lecz również powo-łanie człowieka i jego naturę. Wiążą się z odpowiedzią na pytanie o charakter natury ludzkiej, w której nie sposób pominąć takich zjawisk i faktów społeczno-politycznych jak wojna i pokój oraz bezpieczeństwo. Idzie przede wszystkim o rozstrzygnięcia, które można sprowadzić do trzech problemów. Po pierwsze, czy człowiek ze swej natury jest agresywny i wojowniczy, i w związku z tym, czy dzieje rodzaju ludzkiego odzwierciedlają tę naturę, czy przeciwnie? Po drugie, czy jest on altruistyczny ze swej natury, braterski i nastawiony pokojowo, a w związku z tym, czy dzieje rodzaju ludzkiego nie odzwierciedlają jego istoty i tego, co o człowieku stanowi? Wreszcie po trzecie, być może jest inaczej i nie idzie tylko o to, kim jest człowiek ze swej natury, a o to, aby za sprawą ludzkich czynów stwarzać trwały pokój i powszechne szczęście, identyfikowane współcześnie coraz częściej z bezpieczeństwem – czynić

52

J. Świniarski

naturę i stosunki wspólnotowe bardziej pokojowymi, tym samym dawać poczucie bezpieczeństwa.

Oczywiście rozstrzygnięcie tych trzech dylematów nie jest proste i jednoznacz-ne. Wynika to także z tego względu, iż uargumentować i uzasadnić daje się bardziej lub mniej przekonująco każde z wyżej wyspecyfikowanych trzech zasadniczych rozwiązań. I tak rzecz ma się również w interpretacji wojny i pokoju już w Starym Testamencie. Jego treść dla jednych jest apologią wojny, bo jest ona opisywana w nim jako pierwsze i zasadnicze zajęcie narodu wybranego, dla innych przeciwnie, jest apologią pokoju i to pokoju wiecznego, bo wskazuje na nadzieję pokoju jako daru bożego, który ziścić się ma Królestwem Bożym na ziemi, a dla jeszcze innych księgi te wskazują na potrzebę tworzenia pokoju na ziemi i budowania bezpieczeństwa. Niewątpliwie trudno jest tak zinterpretować dzieje rodzaju ludzkiego, aby zaprze-czyć konkluzji, iż są to dzieje znaczone przez wojny1. Historia powszechna i historie poszczególnych nacji są relacjami z wojen i ich skutków militarnych, politycznych, ekonomicznych, kulturalnych itp. Również i Stary Testament jest w swej znaczącej warstwie relacją z wojen prowadzonych z boskiego nakazu przez lud, który Jahwe upodobał sobie wśród innych. Dzieje tego właśnie ludu wybranego – Hebrajczyków – utrwalone w redagowanym przez około dziesięć wieków Starym Testamencie są również dziejami wojen przezeń prowadzonych. Są to dzieje znaczone licznymi i krwawymi wojnami, o których opisy – nawet bardzo szczegółowe – zadbali redak-torzy Starego Testamentu.

Wojny te podejmowane w celu zdobycia i zachowania Ziemi Obiecanej – Kanaan – dopuszczał sam Jahwe. I takie było przekonanie Izraelitów, którzy prowadzili wręcz świętą wojnę (2Krn 15; 16; 20; 23). Jednak w ocenie współczesnych teologów pokoju to militarystyczne i agresywne nastawienie powodowane było tym, że w czasach przed narodzeniem Chrystusa ludzkość nie była jeszcze zdolna zrozumieć możliwości zrezygnowania z wojny jako środka dochodzenia sprawiedliwości między ludźmi. Stąd też wiele norm postępowania, zamieszczonych głównie w Księdze Powtórzonego Prawa, ma – w spojrzeniu myślicieli chrześcijańskich – wartość przygotowawczą i przejściową. Straciły one swą moc w świetle norm ogłoszonych przez Chrystusa2. Dotyczy to także sposobu prowadzenia wojny3.

Jednak z faktu wikłania Hebrajczyków w wojny przez Jahwe, który je powodował oraz decydował o ich wyniku, niekoniecznie musi wynikać, iż agresywność i wojow-niczość tkwią w naturze i istocie powołania tego narodu. Niemniej Stary Testament jest generalnie apologetycznym ustosunkowaniem się do wojny, imperializmu

1 Zob. np.: J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju. Od Homera do Jana Pawła II, Bellona, Warszawa 1989, s. 7.

2 Zob. np.: J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, Agencja Wyd. ULMAK, Warszawa–Pruszków 1997, s. 18.

3 Zob. np.: Ibidem.

53


i militaryzmu, eksponuje egoistyczną i agresywną stronę natury Izraelitów czy w ogóle natury ludzkiej. Ale taki był czas i etap historii zbawienia ludzkości – powiadają teolodzy – chociaż nie zmienia to tego, że treści Starego Testamentu były i są bardzo przydatne do apologezy wojny i militaryzmu – jednak z pewnymi wyjątkami. Do wyjątków tych należą przede wszystkim proroctwa Micheasza i inne, które są apo-logezą pokoju, i to pokoju wiecznego, jako spełnienia się sensu ludzkiego powołania w wymiarze indywidualnym jak i gatunkowym. Proroctwa te odniesione są bowiem do mającego ostatecznie nastąpić ziszczenia się Królestwa Bożego na ziemi.

Jeżeli w Starym Testamencie wikłanie Izraelitów w wojnę przez Jahwe jest dla nich swoistą nagrodą bądź karą, to pokój, w świetle proroctw, ma być „darem Bo-żym”, a więc swoistą nagrodą o mocy wiecznej4. W tym kontekście wątpliwe stają się interpretacje agresywno-militarystyczne natury Izraelitów i w ogóle natury ludzkiej. Wszelako wojna jest w Starym Testamencie instrumentem (środkiem) w ręku Boga i ludzi. Jest to jednak instrument o skończonym zastosowaniu w czasie. Bowiem autorzy Starego Testamentu mówią o nadziei wyeliminowania tego instrumentu z ludzkich działań, ale odnoszą ją do stanu odmienionego świata. Wówczas dopiero nastanie czas pełnego spokoju i pokoju – pokój prawdziwy i wieczny. Będzie on znakiem tego, iż Królestwo Boże już jest na ziemi. Wówczas to – jak przepowiedział prorok Micheasz – „(...) wszystkie narody będą się garnąć do Boga i Syjonu. I prze-kują miecze na lemiesze, a swoje włócznie na sierpy. Naród przeciwko narodowi nie podniesie miecza, ani się więcej nie będą sposobić do wojny, lecz każdy będzie siadywał pod swoją winoroślą i pod swym drzewem figowym. I nie będzie tego, kto by niepokoił” (Mi 4,3-4).

Generalnie takie przekonanie starotestamentalne wyznaczyło zakres znaczenio-wy pokoju, który został przejęty przez chrześcijan pierwszych wieków i przez ojców Kościoła. Ojcowie ci starali się je uzgadniać i interpretować oraz jakoś rozwijać w du-chu Ewangelii i denotacji pokoju i wojny zgodnie z tradycją grecko-rzymską, która wojnę przeciwstawia pokojowi. Tymczasem – jak podkreślają współcześni bibliści i teologowie pokoju – jest to przekonanie ukształtowane na tradycji, która nie całkiem, a wręcz marginalnie tylko oddaje zakres znaczeniowy hebrajskiego rzeczownika szalom, powszechnie tłumaczonego jako pokój5. Bowiem, w kontekście wszystkich treści wypowiedzi biblijnych Starego Testamentu, rzeczownik szalom znaczy:

– w odniesieniu do wspólnotowego życia ludzi znaczy zasadniczo tyle co całość, integralność, nienaruszalność, szczęście i harmonia;

– w tekstach o charakterze mądrościowym oznacza tyle co powodzenie w działaniu i dobre zachowanie oraz porządek, jaki panuje w świecie (np. Iz 48, 22; 59, 8).

4 Zob. np.: Ibidem, s. 19.5 Zob. np.: Ibidem, s. 20.

54

J. Świniarski

– w użyciu jako popularne pozdrowienie wyraża życzenie pomyślności i zdro-wia oraz sukcesów i osiągania dobra (np. Rdz 43, 23; 2Sm 18, 29-32).

Ponadto istnieją też liczne wypowiedzi starotestamentowych proroków, których teksty nie zawierają wprost terminu szalom, lecz bezpośrednio lub pośrednio łączą się z ideą pokoju (np.: Ha 1, 3; Iz 48, 17; Za 13, 1; Ez 37, 26-27)6.

Przeto denotacja hebrajskiego rzeczownika szalom nie daje się zawęzić do po-koju przekładanego na greckie eirene – pokój, spokój i łacińskie pax – pokój, spokój, a wreszcie na inne języki identyfikujące ten hebrajski termin wyjściowy z pokojem jako przeciwieństwem wojny lub jej brakiem, czy brakiem przemocy personalnej i strukturalnej7. Bowiem starotestamentowy pokój znaczy bardziej zespół dóbr, które zapewniają człowiekowi egzystencję, trwanie i przetrwanie oraz jej sprzyjają, czyli bezpieczeństwo. Za takim rozumieniem tego terminu opowiada się dziś wielu teologów pokoju. Wśród nich jest ks. J. Homerski, który jednoznacznie stwierdza, że „(...) w pojęciu tym mieści się bezpieczeństwo od dzikich zwierząt, brak zagrożenia od nieprzyjaciół, zwycięstwo nad wrogami, doczesny dobrobyt, dobre sąsiedztwo, trwanie w spokoju bez obaw i jakiegokolwiek lęku (...)”8. Słowo „pokój” w staro-testamentowym słownictwie oznacza posiadanie dóbr zarówno materialnych, jak i duchowych. Ma na uwadze nie tylko jednostkę, ale także jej życie w sprawiedliwości w aspekcie społecznym i całą społeczność. Odnosi się zarówno do spraw związanych z martwą i żywą naturą, jak też z wiarą i religią ludzi. Niewątpliwie człowiek tak w czasach, gdy redagowano Stary Testament, jak i współcześnie pragnie (życzy sobie i innym) oraz zabiega o to, aby „być” (tzn. istnieć, trwać i przetrwać), a więc, aby być bezpiecznym. W tych zabiegach nie idzie o „pokój prawdziwy” (szalom emet) znamionujący Królestwo Boże na ziemi – swoiste bezpieczeństwo absolutne i pokój wieczny, „dar Boży” – lecz o bezpieczeństwo czynione przez ludzi i dla ludzi. A tego rodzaju bezpieczeństwo jest, jak sugeruje B. Buzan, raczej kompromisem między pacyfizmem – który, jak dotąd w dziejach, był zawsze zbyt radykalny i iluzoryczny oraz utopijny – a militaryzmem – który zawsze był zbyt pragmatyczny i ignorujący ludzkie tęsknoty za spokojem i pokojem oraz ich pragnieniem9.

Ta szeroka starotestamentowa denotacja terminu szalom (pokój) daje się ukon-kretnić w co najmniej trzech obszarach: idealnym, realnym i rzeczywistym. Ten pierwszy stanowiony jest przez pokój prawdziwy (szalom emet), który odnoszony jest do przyszłości i znamionuje Królestwo Boże na ziemi. Będzie on powszechnym,

6 Por. np.: Ibidem.7 Zob. np.: J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie, Warszawa 1975,

s. 7-27.8 J. Homerski, Idea pokoju w Starym Testamencie, (w:) Napiórkowski (red.) Teologia pokoju,

Niepokalanów 1988, s. 14-16.9 Por. np.: B. Buzan, People, States and Fear. The National Security Problem in International

Relations, Britighton 1983, p. 10-35.

55


totalnym i absolutnym bezpieczeństwem, które według natchnionych mężów Bożych zostanie ustanowione przez Jahwe i dane jako „dar Boży” ludziom. Nie jest pokojem osiąganym bezpośrednio ludzkim wysiłkiem, lecz czymś danym i darowanym, chociaż w zamian za posłuszeństwo i wiarę. Pokój realny zaś daje się związać z tłumaczeniem szalom jako pozdrowienia i życzenia wszelkiej pomyślności oraz dobra. Jest on ra-czej ulotny i zmienny, wyraża intencję ludzkiej woli. I wreszcie pokój rzeczywisty daje się związać z „militarystycznym pacyfizmem”, który był osiągany i jest ludzkim wysiłkiem10. Nie jest on przeciwieństwem wojny i nie wiąże się z jej eliminacją ze stosunków międzyludzkich, lecz jest przeciwieństwem dezintegracji i śmierci, wy-raża integralność, porządek i harmonię, które są w mocy ludzkiej i możliwościach rzeczywistych człowieka. Daje się identyfikować z bezpieczeństwem, jako takimi działaniami podejmowanymi wobec zagrożeń, których celem jest zachowanie ist-nienia. W kontekście militarno-politycznym hebrajskie szalom służy do określania tak zwycięstwa jak i wasalstwa, podporządkowania i niewoli, ale takiej, w której za-pewnione jest trwanie i przetrwanie niewolonych – ich bezpieczeństwo (np. 3 Mojż. 26, 5-6; Mojż. 20, 10-11; Joz. 11, 19; Ez. 34, 25; 2 Sm. 10, 19)11. Bezpieczeństwo jest osiągane tak przez podporządkowywanie innych jak i podporządkowywanie się. Jest ono jednocześnie formą życia i przeżycia, bycia i istnienia.

Starotestamentowa denotacja terminu szalom (pokój) obejmuje formę istnienia:– idealnego (pokój prawdziwy będący w gestii Jahwe i odnoszony do przy-

szłości),– realnego (pokój ulotny, zmienny i mający charakter raczej życzeniowy niż

faktyczny),– i rzeczywistego (osiągany ludzkim wysiłkiem, jako swoisty „pokój zbrojny”,

militarno-pacyfistyczny, będący zmieszaniem pokoju realnego i idealnego).Pokój rzeczywisty najbardziej zbliżony jest w swym zakresie znaczeniowym do

współczesnej denotacji terminu bezpieczeństwo. Niemniej zamysł budowania pokoju i to pokoju prawdziwego przyświeca generalnie myśli chrześcijańskiej. Zamysł taki trudno jest realizować. Świadczą o tym dzieje chrześcijaństwa i rozwój jego myśli. Balansują one między opcją militarystyczną i pacyfistyczną, poszukując ciągle jakiegoś stanowiska pośredniego – swoistej opcji militarystyczno-pacyfistycznej, a więc skłaniają się ku bezpieczeństwu stanowionemu przez wojnę i pokój. Możli-wości takiego balansowania stwarzają księgi Pisma Świętego. W nim księgi Starego Testamentu zawierają wiele argumentów uzasadniających opcję militarystyczną,

10 Tego rodzaju sytuację rzeczywistą Bohdan Winiarski nazwał bezpieczeństwem względ-nym, które w odniesieniu do państwa, jako podmiotu stosunków międzynarodowych, oparte jest na „sile”, „mocy wewnętrznej” i „dobrej polityce zagranicznej”. Jednocześnie przekonywał, że „prawdziwie jest to jedyny po ludzku dostępny rodzaj bezpieczeństwa” (B. Winiarski, Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, Warszawa 1928, s. 1).

11 Por. np.: J. Homerski, Idea pokoju w Starym Testamencie, (w:) op. cit., s. 14-16.

56

J. Świniarski

w przeciwieństwie do ksiąg Nowego Testamentu, skłaniających bardziej ku opcji pacyfistycznej. Całościowa (holistyczna) i koniunktywna interpretacja tych ksiąg wiedzie ku jakiejś opcji pośredniej, wyrażanej w „militarystycznym pacyfizmie”, który jakoś syntetyzuje realność licznych i nieustępliwych zmagań wojennych z ide-alizowanym pragnieniem ustanowienia wiecznego bądź wieczystego pokoju. To syn-tetyzowanie dobrze wyraża dzisiejsze pojęcie bezpieczeństwa. Mało tego, również, w zależności od epoki i warunków, w jakich chrześcijanom przychodziło żyć, ich stosunek do spraw wojny i pokoju ewoluował od skrajnego pacyfizmu teistycznego pierwszych chrześcijan do militaryzmu i jego kompromitacji (przede wszystkim w czasach wypraw krzyżowych), by ugruntować się w opcji pacyfistyczno-military-stycznej i współczesnej skłonności ku koncepcji dynamicznego pokoju.

2. mityczno-filozoficzne źródła wiedzy o bezpieczeństwie

Współczesny zakres znaczeniowy terminu bezpieczeństwo w starożytności oddawany był często przez cały wachlarz problemów związanych z zagadnieniem szczęścia, pomyślności i harmonii oraz sprawiedliwości. O ile zagadnienie szczęścia i pomyślności odnoszone bywa najczęściej przez tych filozofów do życia indywidu-alnego i jego stanu, to zagadnienie harmonii, porządku i sprawiedliwości do po-nadindywidualnego, społecznego i politycznego oraz nawet przyrodniczego. Wśród tych zagadnień wskazuje się na dwa rodzaje sprawności umysłu i woli człowieka, które czynią go gotowym do zacnego (właściwego, zgodnego z naturą i kulturą) postępowania, a mianowicie „mądrość życiową” i „mądrość obywatelską”. Zarówno doskonała sprawność umysłu i woli, jak i doskonałe, zacne postępowanie powo-dowane „mądrością życiową” oddawane są najczęściej przez słowo szczęście albo cnota, zaś powodowane „mądrością obywatelską” przez słowo zarówno harmonia jak i sprawiedliwość oraz rzadziej bezpieczeństwo albo cnota obywatelska. Przykładem tego są teksty Platona, w tym dialog Protagoras. W nim w usta Protagorasa Platon wkłada przypowieść o antropogenezie i istocie państwa – przypowieść, która zyskała uznanie i wywarła wrażenie na uczestnikach tego dialogu, w tym także brak krytyki ze strony Sokratesa12. W przypowieści tej Protagoras powiada, że swego czasu bogowie stworzyli człowieka najpierw z ognia i ziemi, ale był on „nagi, bosy, bez legowiska i bezbronny” i, tym samym, niezdolny do samodzielnego życia w świecie przyrody i wśród istot, z których jedne były wyposażone w siłę, inne w zwinność albo uzbrojone ciała lub coś innego, aby ustrzec się mogły zagładzie13. W tej sytuacji Prometeusz „(…) stojąc przed trudnością, jakie by dla człowieka znaleźć ocalenie, wykradł

12 Por.: L. Regner, Wstęp, (w:) Platon, Protagoras, tłum. Leopold Regner, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2004, s. VIII-X.

13 Zob.: Platon, Protagoras, tłum. Leopold Regner, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2004, s. 23-25.

57


Hefajstosowi i Atenie zaradność i ogień – bez ognia bowiem nabycie zaradności lub posługiwanie się nią byłoby niemożliwe – i tym właśnie obdarzył człowieka. W taki przeto sposób człowiek miał mądrość życiową, lecz mądrości obywatelskiej mu nie dostawało. Była bowiem u Zeusa”14. Ludzie wyposażeni w ukradzione od Hefajstosa i Ateny umiejętności zaludniali ziemię i urządzali sobie życie, byli egoistyczni i nie mogli się zjednoczyć, dlatego, że „(…) krzywdzili jeden drugiego, gdyż nie mieli mądrości obywatelskiej, tak, iż znów rozproszeni ulegli zagładzie. Zeus więc zanie-pokojony, że nasz rodzaj zginie całkowicie, posłał do ludzi Hermesa, aby im zaniósł wstyd i sprawiedliwość, iżby one wprowadziły ład w państwie i więzi przyjaźni”15.

O ile umiejętności wykradzione Hefajstosowi i Atenie zostały rozdzielone przez Prometeusza nierówno, powodując specjalizacje zawodowe, to Hermes (syn i posła-niec Zeusa w mitologii greckiej) wstydem i sprawiedliwością obdarzył wszystkich równo, tak, aby każdy człowiek w nich uczestniczył, bowiem „(…) państwa nie mogłyby powstać, gdyby tylko nieliczni, jak to jest w przypadku innych sprawno-ści, mieli w nich udział (…); każdemu wszak przysługuje mieć udział w tej cnocie, inaczej państwa nie mogłyby istnieć (…); jest bowiem niemożliwe, żeby ktoś był człowiekiem i tak czy tak nie miał żadnego udziału w sprawiedliwości”16. Zatem „mądrość życiowa”, pomyślność i szczęście indywidualne różnicuje ludzi, natomiast „mądrość obywatelska” łączy, wprowadza harmonię i ład oraz sprawiedliwość. W powyższym kontekście, zdaje się, że zasadne jest stwierdzenie głoszące, że, o ile „mądrość życiowa” sprzyja szczęściu indywidualnemu, to „mądrość obywatelska” tworzy bezpieczeństwo państwa.

Osnową streszczonej wyżej przypowieści Protagorasa jest przeświadczenie o trzech warstwach stanowiących naturę człowieka. Są to warstwy, które człowiek zawdzięcza „niezbyt rozgarniętemu Epimeteuszowi” wyposażającemu istoty żywe w „odpowiednie moce” i Prometeuszowi oraz działającemu w imieniu Zeusa Her-mesowi. W warstwie pierwszej człowiek jest bezbronną istotą żywą nieposiadającą żadnych zdolności do bezpiecznego życia, w drugiej zaś wyposażony jest w „mądrość życiową”, liczne i specjalistyczne zdolności zarówno rzemieślnicze jak i wynalazcze, które dają możliwości realizacji szczęścia i bezpieczeństwa egzystencjalnego, oraz wreszcie w trzeciej jest istotą obdarowaną „mądrością obywatelską”, wstydem i spra-wiedliwością, które zapewniają realizację ładu, harmonii i więzi przyjaźni między ludźmi oraz bezpieczeństwa. Krócej, człowiek jawi się w tej przypowieści jako istota: żywa, działająca wytwórczo i troszcząca się o sprawiedliwość. W warstwie pierwot-nej – jako istota żywa – dąży do przyjemności i unikania przykrości, w warstwie drugiej – jako istota działająca – zmierza do wytwarzania dóbr te przyjemności

14 Ibidem, s. 25.15 Ibidem, s. 26.16 Ibidem, s. 26-27.

58

J. Świniarski

zapewniających, i wreszcie w warstwie trzeciej – jako istota obdarzona wstydem i poczuciem sprawiedliwość – tworzy bezpieczeństwo „obywatelskie” – szczęście obywateli i państwa.

Niewątpliwie w myśl tej przypowieści antropogeneza biegła od pozbawionej mą-drości i bezpieczeństwa istoty żywej, przez wyposażoną w „mądrość życiową” i moż-liwość realizacji bezpieczeństwa egzystencjalnego istotę pracującą i usprawniającą warunki życia pomysłowością różnego rodzaju, do istoty obdarowanej „mądrością obywatelską” i realizującą bezpieczeństwo państwa. Ono zaś, jeżeli istnieje – konklu-duje wg Platona Protagoras – „(…) to istnieje to jedno, niebędące sprawnością czy to budowniczą, czy to płatnerską, czy to garncarską, lecz sprawiedliwością, rozwagą, zbożnością i – krótko mówiąc – to właśnie jedno nazywamy cnotą obywatelską”17. To jedno nazywane „mądrością obywatelską” lub „cnotą obywatelską”, a usposabia-jące umysł i wolę człowieka do postępowania bezpiecznego, gwarantuje głównie umiejętności i sprawności będące w gestii:

– Hefajstosa i Ateny – rzemieślnicze i wynalazcze wyrażane zarówno w za-radności życiowej, jak i pomysłowości, a skradzione przez Prometeusza;

– Zeusa – współżycia i współuczestnictwa w odpowiedzialności (wstydzie), sprawiedliwości i ładzie oraz w więziach przyjaźni, a darowane za pośred-nictwem Hermesa.

O ile „mądrość życiowa”, zaradność i pomysłowość sprzyjają przede wszystkim szczęściu, to „mądrość obywatelska” gwarantuje głównie ład, harmonię i sprawie-dliwość. W tych dwu zagadnieniach związanych z mądrością życiową i obywatelską sytuowano termin bezpieczeństwo, który zyskał personifikację dopiero w rzymskiej bogini Securitas, a nie należała ona bynajmniej do bardziej znanych niebiańskich sił i bóstw w kulturach epok przedrzymskich jak i porzymskich. Po prostu trudno wskazać na jednego odpowiednika tej siły niebiańskiej w kulturze starożytnej Gre-cji jak i w innych kulturach starożytnych. Zachowane wizualizacje bogiń kultury starożytnej Grecji i kultury starożytnego Rzymu pozwalają na łączenie rzymskiej Securitas przede wszystkim z grecką:

– Ateną (bogini mądrości, rozwagi i sztuk wszelakich oraz wojny o słuszną sprawę, w której osłania żołnierzy w boju – bogini, której ulubioną rośliną była oliwka, a ptakiem sowa, w mitologii rzymskiej utożsamiana była naj-częściej z Minerwą, ponieważ obie wizualizowane były w zbroi i hełmie);

– Nike (bogini zwycięstwa przedstawiana z gałązką palmową i wieńcem na głowie oraz jako współdziałająca z Zelosem symbolizującym współzawod-nictwo, Kretosem – siłę – i Bia – przemoc);

– Tyche (bogini losu i przypadku utożsamiana powszechnie z rzymską Fortuną i wizualizowana jako kobieta z rogiem obfitości i sterem);

17 Ibidem, s. 29.

59


– i wreszcie również z Panem (syn Hermesa i nimfy Drioge, wizualizowa-nym jako półczłowiek i półkozioł będący bogiem pasterzy, wywołujący po obudzeniu się strach wśród owiec).

Rzymską Securitas przedstawiano zaś jako kobietę stojącą i wspartą o kolumnę (co miało symbolizować jej większe znaczenie wśród bogiń) albo siedzącą (co miało symbolizować jej mniejsze znaczenie wśród bogiń)18. W przedstawieniach tych za-chowanych na monetach rzymskich wizualizacjom tej bogini towarzyszy obecność najczęściej takich czterech atrybutów, jak:

1) berło (tradycyjny symbol władzy, panowania i prawa – osnute w wielu wy-miarach na starogreckim bogu pasterzy, a przede wszystkim strachu przed „obudzoną władzą”);

2) róg obfitości (tradycyjny symbol dobrobytu, bogactwa i braku ubóstwa – związany z Tyche, rogiem obfitości i sterem);

3) gałązka z liśćmi lauru (tradycyjnie symbol wieńca, którym dekorowano zwycięzcę i określenie „laureat”, czyli zdobywca nagrody – osnute na „gałązce palmowej” i „wieńcu” jako również symbolu bogini Nike);

4) oliwka (w mitologii grecko-rzymskiej symbol odporności i witalności, w tra-dycji judeochrześcijańskiej symbol pokoju i pojednania – „gałązka oliwna w dziobie gołębia” – oraz znak, który w tradycji biblijnej dał gołąb Noemu po potopie, oznaczający, że ziemia jest zdolna do zamieszkania)19.

Atrybuty te pozwalają wiązać bezpieczeństwo będące w gestii bogini Securitas z istnieniem jakiegoś porządku i władzy, dobrobytem i dostatkiem oraz obfitością, zwycięstwami i powodzeniami w walce, i wreszcie pokojem i pojednaniem. Inaczej, są to atrybuty związane z jakimś porządkiem politycznym, dobrobytem ekonomicz-nym, wolnością kulturową (zdobywaniem nagród i zwyciężaniem) oraz witalnością biologiczno-egzystencjalną (możliwościami zaludniania ziemi).

Wstępnie podsumowując, należy stwierdzić, że: bezpieczeństwo w mitycznym przedstawieniu bogini Securitas obejmuje takie atrybuty, jak: panowanie, sprawo-wanie władzy i porządek prawny (symbolizowane przez berło), obfitość, dobrobyt i dostatek (symbolizowane przez róg obfitości), powodzenie w działaniu i odnoszenie zwycięstw (symbolizowane przez liść lauru) oraz pokój i pojednanie dające możli-wości egzystencjalne (symbolizowane przez oliwkę lub jej gałąź).

Nadto na monetach rzymskich umieszczano takie inskrypcje, jak: – securitas saeculi (bezpieczeństwo wieczne),– securitas Imperii (bezpieczeństwo imperium lub bezpieczeństwo dla impe-

rium),

18 Boginie w mitologii grecko-rzymskiej traktowane są jako matki, które stanowią źródło płodności, mądrości i czułości.

19 Zob. np.: http:/lajt.onet.pl/encyklopedia/16530,haslo.html.

60

J. Świniarski

– securitas PR (bezpieczeństwo republiki),– securitas publice (bezpieczeństwo publiczne),– securitas perpetua (bezpieczeństwo wieczyste),– securitas orbis (bezpieczeństwo świata),– securitas temporum (bezpieczeństwo czasu),– securitas augg s-c (bezpieczeństwo nieustające)20. Inskrypcje te wskazują na pewne rodzaje i odmiany bezpieczeństwa. Odnoszą

się one do bezpieczeństwa zarówno społeczno-politycznego (republiki, imperium i świata), jak i uniwersalnego (np. wiecznego, wieczystego i nieustającego).

Ufność uosabiana przez rzymską boginię Securitas zdaje się być pojmowana przez jej osadzenie przede wszystkim w „rogu obfitości” i „oliwce” – dobrobycie i pokoju – natomiast bezpieczeństwo w „berle” i „gałązce lauru” – władzy i zwy-cięstwie (wojnie). Jednocześnie ufność będąca w opiece tej bogini osadzona jest w tradycyjnym wiązaniu jej z postawą i nastawieniem o charakterze indywidualnym, zaś bezpieczeństwo ze zbiorem relacji o charakterze wspólnotowym, społecznym i politycznym. Stąd zauważalne w tradycji ukształtowanej w starożytności dwojakie pojmowanie bezpieczeństwa. Jedno pozostaje w związku, bliskości i podobieństwie do ufności. Jest to bezpieczeństwo indywidualne, subiektywne i osadzone w zagadnieniu szczęścia indywidualnego. Drugie zaś pozostaje w związku, bliskości i podobieństwie do harmonii, stabilności i samowystarczalności oraz suwerenności, a nawet dosko-nałości. Jest to bezpieczeństwo wspólnotowe, obiektywne i osadzone w zagadnieniu doskonałości, traktowane także jako szczęście wspólne, społeczne i powszechne.

3. filozoficzne źródła wiedzy o bezpieczeństwie

Gmach naszej cywilizacji wznosi się nie tylko na mitologii i religii, ale także na fundamentach filozofii starożytnej. Podjęte przez nią problemy są wciąż dyskutowane, komentowane i interpretowane oraz systematyzowane. Wynikiem tego jest kształt naszej wiedzy, nasze postawy i działania oraz oceny i dokonywane wybory. Są to problemy wyeksponowane głównie przez Platona i Arystotelesa, zamieszczone w ich tekstach czytanych, dyskutowanych i interpretowanych przez wieki rozwoju naszej cywilizacji. O ile wyeksponowanie to w ujęciu Platona – przystosowane następnie do potrzeb opanowującej cywilizację zachodu religii chrześcijańskiej, zwane też, na przykład przez św. Augustyna, ochrzczeniem Sokratesa i Platona – ma charakter idealizmu filozoficznego, to w ujęciu Arystotelesa – ochrzczonego przez św. Toma-sza z Akwinu – ma charakter realizmu filozoficznego21. W tych dwóch wielkich

20 Zob. np.: Ibidem.21 Zob.: G.L. Gutek, Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, Gdańskie Wydawnictwo Psycho-

logiczne, Gdańsk 2003, s. 22-67.

61


systemach filozoficznych, idealizmie i realizmie, osadzone są główne refleksje doty-czące, między innymi, wojny i pokoju oraz bezpieczeństwa. Refleksje te wywodzą się z dwóch przeciwstawnych przeświadczeń. Po pierwsze z przeświadczenia Platona, że natura ludzka, charakter i osobowość konkretnego człowieka są stałe, niezmienne i dane raz na zawsze. Po drugie z przeświadczenia Arystotelesa, że natura ludzka, charakter i osobowość są dynamiczne, elastyczne i dające się zmieniać pod wpływem już to przyzwyczajeń, już to rozumowania (cnót etycznych i dianoetycznych)22.

Z powyżej wskazanymi przeświadczeniami związane są dwie koncepcje zapewnienia bezpieczeństwa narodowego. Pierwsza nazywana jest spartańsko-platońską, o referen-cjach elitarnych, druga zaś arystotelesowsko-obywatelską, o preferencjach egalitarnych. Bowiem idealistyczna koncepcja zapewnienia bezpieczeństwa narodowego preferuje elitarne przygotowania militarne i profesjonalną obronę oddaną w gestię żołnierzy, jako specjalnej grupy czy kasty, czyli żołnierzy zawodowych, realistyczna zaś i egalitar-na – „aktywność obywatelską” i powszechne powinności polegające na prowadzeniu zarówno „pokojowych prac, jak i zmagań orężnych”. Wszelako – konkluduje Arystoteles – „(…) oświadczamy się za wojną dla pokoju, za pracą dla spoczynku, za czynnościa-mi koniecznymi i pożytecznymi dla osiągnięcia piękna (…) Obywatele muszą umieć pracować i walczyć, ale jeszcze więcej żyć w pokoju i oddawać się spoczynkowi. Muszą czynić to, co konieczne i pożyteczne, ale jeszcze więcej to, co piękne. Toteż wedle tylu punktów widzenia musi się ich wychowywać zarówno w młodocianym jeszcze wieku, jak i w innych okresach, które jeszcze wychowania wymagają”23. „Bowiem (…) natura sama… domaga się nie tylko właściwej pracy, ale i możności godnego zapełnienia spo-czynku… życie w spoczynku więcej jest pożądane od życia czynnego (…) do zażywania spoczynku trzeba się niejednego nauczyć i być do tego wychowanym”24.

Problemy wojny, pokoju i bezpieczeństwa oraz szczęścia filozofowie starożytni i średniowieczni rozpatrywali często w perspektywie zarówno edukacyjnej, jak i po-litycznej25. W perspektywie tej szło o szczęście i pomyślność oraz wolność jako jeden z elementów składających się na szczęście, które nie tylko filozofowie postrzegali jako cel ludzkiego życia realizujący najlepiej harmonię stanowiącą świat. Wyrazem tego jest między innymi fakt, że Słownik terminów Arystotelesowych oraz Indeks pojęć i nazw zawiera jedynie określenie bezpieczeństwo kraju użyte w Retoryce (1360a, 1361a)26,

22 Zob. np. R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia bezpieczeństwa personalnego i struk-turalnego. Tradycja – Współczesność – Nowe wyzwania, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, s. 22-36.

23 Arystoteles, Polityka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2010, s. 206.24 Tamże, s. 215-216.25 Zob. np.: R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia bezpieczeństwa personalnego i struk-

turalnego. Tradycja – Współczesność – Nowe wyzwania, op. cit., s. 19. 26 Zob.: Arystoteles, Słownik terminów Arystotelesowych. Indeks pojęć i nazw, (w:) Idem, Dzieła

wszystkie, t. 7, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2003, s. 136.

62

J. Świniarski

chociaż termin bezpieczeństwo w dziełach Arystotelesa używany jest częściej, nie tylko w kontekście państwa lub kraju. Natomiast w dialogach i listach Platona często występuje złączenie bezpieczeństwa z pomyślnością, szczęściem i harmonią oraz przestrzeganiem prawa. Przykładem tego jest jego rada z Listu siódmego, adresowana do krewnych i przyjaciół Diona z Syrakuz, aby wobec niestabilności wewnętrznej ustanowili prawa, „(…) które by nie były bardziej korzystne ani dla zwycięzców, ani dla zwyciężonych, ale równe i wspólne dla wszystkich obywateli państwa (…), od tego właśnie zależy wszystko. Gdy bowiem zwycięscy bardziej niż zwyciężeni podporządkują się prawom, wtedy bezpieczeństwo i pomyślność (podkreśl. – J.Ś.) zapanuje wszędzie i wszelkie pierzchnie nieszczęście”27. Oczywiste jest, że jeżeli pierzchnie nieszczęście, to zapanuje szczęście, porządek i bezpieczeństwo dla wszystkich obywateli. Tym samym z rady tej wynika nadto, że dobre, równe i wspólne dla wszystkich obywateli prawa pozwalają na zapanowanie bezpieczeństwa, pomyślności i szczęścia.

Wiele jest argumentów za tym, że w zakresie desygnatów szczęście w pojmo-waniu filozofów starożytnych znajduje się również w obszarze desygnatów bez-pieczeństwa, w jego pojmowaniu współczesnym. W zgodnej artykulacji literatury traktującej zarówno o szczęściu jak i o bezpieczeństwie oba te pojęcia należą do polisemantycznych, mających wiele znaczeń i odmian, w tym idealne i realne oraz rzeczywiste. W kształtowaniu znaczeń idealnych prym wiódł Platon, zaś realnych najbardziej jego następca Speuzyp i Arystoteles. Znaczenia idealne są abstrakcyjne i przedmiotowe, zaś realne – podmiotowe i konkretne. W pespektywie platońskich znaczeń idealnych pokój bywa identyfikowany z bezpieczeństwem i szczęściem, zaś w perspektywie arystotelesowskich znaczeń realnych bezpieczeństwo i szczęście jest jakimś złożeniem – bytem złożonym. Dla filozofii bezpieczeństwa narodowego jest to złożenie powstające przez wzajemnie ograniczające się takie dwa środki jak woj-na i pokój. Dla tej filozofii bezpieczeństwo z punktu widzenia środków i przyczyny sprawczej jest jakimś wojno-pokojem.

Tradycje znaczeń osadzonych w idealizmie i realizmie wpływają na pojmowanie bezpieczeństwa. Znaczenia osadzone w idealizmie, identyfikując bezpieczeństwo z po-kojem, przeciwstawiają im zagrożenia, wyzwania i kryzysy różnych rodzajów, wymiarów i skal oraz barw. Są to znaczenia implikowane z następujących przeciwieństw: 1) wojna (stan realny) – pokój (stan idealny); 2) zagrożenia (stan realny) – bezpieczeństwo (stan idealny). Natomiast znaczenia osadzone w realizmie wojnę, zagrożenia i pokój traktują jako elementy składające się na formę istnienia identyfikowaną z bezpieczeństwem. Bowiem wojny, zagrożenia i pokoje towarzyszyły dziejom rodzaju ludzkiego, towarzyszą i zapewne będą towarzyszyć. Ogólnie polegają one na załamaniu tendencji rozwojo-wych i względnych stabilizacji oraz zarysowaniu się tendencji przeciwnych, degradacji i destabilizacji; klęsk i wojen; zniszczeń i zubożeń. Generalnie tendencje rozwojowe lub

27 Platon, Listy, PWN, Warszawa 1987, s. 44.

63


stabilizacyjne są tymi, które sprzyjają bezpieczeństwu. Natomiast tendencje wyrażane w spadku rozwoju i destabilizacji, a w szczególności degradacji bezpieczeństwu nie sprzyjają, osłabiają je i degradują.

Jednak empirycznie nie jest tak, że każdy rozwój lub stabilizacja są tym, co sprzyja bezpieczeństwu, a każda degradacja jest osłabieniem lub degradacją stanu bezpie-czeństwa. O bezpieczeństwie w holistycznym spojrzeniu filozoficznym decyduje nie tyle każdy rozwój lub stabilizacja albo potęgowanie i trwanie czegokolwiek, lecz za-chowanie harmonii w relacjach między pewnymi filarami, wymiarami i desygnatami oraz determinantami bezpieczeństwa – zachowanie proporcji, umiaru i symetrii albo stosownej współzależności i korelacji. Jeżeli racjonalnie i empirycznie bezpieczeństwo identyfikowane jest z pewną harmonią i współzależnością w istnieniu czegokolwiek (bytu), to, co jest i trwa, ma szanse na trwanie oraz przetrwanie i doskonalenie, dzięki tej harmonii, umiarkowaniu i jakiejś symetrii jest bezpieczne, gwarantuje bezpie-czeństwo i jego utrzymanie. Rzecz w tym, aby pewne filary, wymiary i desygnaty oraz determinanty bezpieczeństwa stanowiące jego przyczyny, elementy i podsystemy utrzymywały jakąś harmonię, korelację i funkcjonalność. Wszelako, etymologicznie i realnie coś jest bezpieczne, jeżeli nie wymaga interwencji, nadzoru, leczenia, opieki i pieczy, a nie wymaga, jeżeli jest niezależne, suwerenne, niezawisłe, samowystar-czalne, niepodległe i wolne28. Dlatego też, mimo współczesnych skłonności do plu-ralistycznego pojmowania bezpieczeństwa i jego polisemantycznego definiowania, często wskazywanymi jego różnicami gatunkowymi bywają takie atrybuty istnienia jak: niezawodność (nauki techniczne i technologiczne), stabilność i pewność istnienia (nauki społeczno-humanistyczne) oraz trwanie i istnienie (nauki przyrodnicze)29; albo wolność, spokój i komfort oraz „niczym niezakłócone współistnienie człowieka z innymi ludźmi i środowiskiem przyrodniczym”, tudzież zdrowie, mienie i dobre samopoczucie oraz pewność jutra, itp.30 Tym samym rozwój lub stabilizacja w za-kresie niezawodności, stabilności i pewności istnienia oraz trwania i przetrwania są tym, co buduje, zapewnia i umacnia oraz potęguje bezpieczeństwo. Ale czy każdy

28 Zob. np.: J. Świniarski, Bezpieczeństwo lokalne w ujęciu aksjologicznym, (w:) Bezpieczeństwo w śro-dowisku lokalnym, red. Włodzimierz Fehler, Wyd. Arte, Warszawa 2009, s. 72-77.

29 Zob. np.: J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, Wyd. Makuliński, Warszawa-Pruszków 1997; J. Stańczyk, Bezpieczeństwo i pokój – wzajemne relacje, (w:) Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju w jednoczącej się Europie. Teoria i jej zastosowanie, red. Ryszard Rosa, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce-Chlewiska 1999, s. 4; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa, Wyd. AON, Warszawa 1996, s. 14.

30 Por. np.: M. Lisiecki, Diagnoza i prognoza rozwiązań systemowych w zakresie organizacji i zarządzania bezpieczeństwem obywateli, (w:) Zarządzanie bezpieczeństwem – wyzwania XXI wieku, red. Marek Lisiecki, Wyd. WSZ i Prawa w Warszawie, Warszawa 2008, s. 8-9; T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wpro-wadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Wyd. AON, Warszawa 2008, 36-42; F. Gołembski, O wieloznaczności pojęcia bezpieczeństwo, „Nowoczesne Systemy Zarządzania. Zeszyt WCY IOiZ” 2008, nr 3, s. 151-155.

64

J. Świniarski

lub czegokolwiek rozwój albo stabilizacja, niezawodność stabilizacji i pewności oraz trwania i przetrwania? Czy, na przykład, rozwój, umacnianie i doskonalenie absolutyzmu albo demokracji sprzyja rozwojowi i doskonaleniu bezpieczeństwa? Czy rozwój dostatku i dobrobytu zawsze powoduje wzmocnienie bezpieczeństwa? Czy rozwój przyrostu naturalnego i edukacji sprzyja bezpieczeństwu? Czy zawsze rozwój wolności skutkuje umocnieniem bezpieczeństwa?

Jeżeli na te pytania racjonalnie i ogólnie formułowane odpowiedzi brzmiały, że każdy rozwój i stabilizacja sprzyja bezpieczeństwu, to bardziej wnikliwe i empi-ryczne odpowiedzi starały się i starają albo wydobyć jakiś z wymiarów i determi-nantów rozwoju, albo stabilizacji i doskonalenia. Wydobywanie takie ma skłonności do absolutyzacji jakiegoś z elementów, wymiaru i determinantów. Skłania ono do przeświadczeń i mniemań, że, na przykład, kryzys ekonomiczno-finansowy w global-nej przestrzeni finansowej jest kryzysem bezpieczeństwa tego rodzaju (globalnego) – degradacją bezpieczeństwa globalnego poprzez wymiar ekonomiczny wyrażany w spadku narodowego produktu globalnego. Takie przeświadczenie i mniemanie nie znajduje umocowania w racjonalnym i holistycznym myśleniu o bezpieczeństwie. Absolutyzacja tego wymiaru ekonomicznego nie była i nie jest wyrazem holistycznie pojmowanego bezpieczeństwa.

Z perspektywy filozoficznej bezpieczeństwo – jako istnienie (byt) – pojmować się daje w ujęciu zastosowującym wiedzę o czterech pierwszych przyczynach wskazanych w nauce Arystotelesa i czterech elementach systemu społecznego wskazywanych przez cybernetykę społeczną31. To istnienie wsparte jest na owych przyczynach i elementach, ale o bezpieczeństwie stanowią relacje pomiędzy tymi elementami, a nie jeden z tych elementów, chociaż wzajemnie, naturalnie i harmonijnie zależne oraz jakoś skorelo-wane. Genezą takiego pojmowania jest zastosowanie wiedzy o czterech pierwszych przyczynach wskazanych w nauce Arystotelesa i czterech elementach systemu spo-łecznego wskazywanych przez cybernetykę społeczną32. Zastosowanie to pozwala na implikowanie pewnych filarów bezpieczeństwa. Ilustruje to tabela 1.

W przedstawionym w tabeli 1 ujęciu filozofii bezpieczeństwa, bezpieczeństwo, w wąskim pojmowaniu, identyfikowane jest z przyczyną formalną i elementem socjostrukturalnym systemu społecznego. Stąd też i jego definiowanie jako for-my istnienia lub stanu rzeczy. Ta forma i socjostruktura najpełniej wyrażana jest w Prawie (praworządności) i Ustroju (zorganizowaniu życia społecznego i polityczne-go). Przeto wąsko pojmowane bezpieczeństwo daje się redukować już do prawa, jego tworzenia tudzież doskonalenia, już to stosowania tudzież przestrzegania, jak również do rodzaju zorganizowania życia społecznego i politycznego. Ale w holistycznym

31 Zob. np.: J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, op. cit., s. 47-57.

32 Zob. np.: Ibidem, s. 7-10.

65


ujęciu zarówno ta forma, jak i socjostruktura pozostają w ścisłych zależnościach od pozostałych pierwszych przyczyn i elementów systemu społecznego. Stąd szerokie definiowanie bezpieczeństwa jako formy i stanu praworządnego zorganizowania życia społecznego, które zapewnia ludziom zrównoważony rozwój i doskonalenie poprzez Prokreację i Edukację, Dostatek i Dobrobyt oraz Wolność i Odpowiedzial-ność. W zorganizowaniu tym rzecz zasadza się na tym, aby było ono harmonijne, korelacyjne i zrównoważone.

Tabela 1. Pierwsze przyczyny i podstawowe elementy systemu społecznego oraz filary szeroko pojętego bezpieczeństwa

Pierwsze przyczyny wg Arystotelesa

Podstawowe elementy systemu społecznego

Filary szeroko pojętego bezpieczeństwa

Zewnętrzna: Materialna(budulcowa)

Socjomasa(ilość i jakoś ludzi) Prokreacja i Edukacja

Wewnętrzna: Sprawcza Socjoenergia

(wyrażana w miarach ekonomicznych)

Dostatek i Dobrobyt

Zewnętrzna: FormalnaSocjostruktura

(zorganizowanie systemu społecznego, jego rodzaj)

Prawo (praworządność) i Ustrój (rodzaj, zorganizowanie życia

społecznego-politycznego)

Wewnętrzna: Celowa Socjokultura(system wartości) Wolność i Odpowiedzialność

Źródło: oprac. własne na podstawie J. Świniarski, Wł. Chojnacki, Filozofia bezpieczeństwa. Podręcznik Akademicki, AON, Warszawa 2004

Filary te implikowane są z natury człowieka, jej spełniania się i realizacji przezna-czenia lub powołania, albo funkcji, zadania itp. W tym spełnianiu się bezpieczeństwo wiązane bywa z podejmowaniem wyzwań i problemów. Znajduje to wyraz także w zmianie współczesnych i perspektywicznych określników konstytuujących bezpie-czeństwo, takich jak: pozamilitarne, systemowe, selektywne, asymetryczne, ochronne, kreatywne, ponadpaństwowe i pozapaństwowe, ekonomiczne i energetyczne oraz oby-watelskie33. Ku takiemu rozszerzonemu i dynamicznemu rozumieniu bezpieczeństwa skłaniają się głównie te dyscypliny nauk współczesnych, które bazują na globalnych i lokalnych zagrożeniach albo wyzwaniach współczesności34. Dlatego „… zajmuje najwyższe miejsce w systemie wartości i interesów”35, a więc jest przedmiotem dążeń wszystkich ludzi lub ich większości albo coraz większej liczby. Ale kariera tego pojęcia

33 Por. np.: C. Rutkowski, Integracja nauki, praktyki i dydaktyki bezpieczeństwa – szanse i dylematy, (w:) Zarządzanie bezpieczeństwem – wyzwania XXI wieku, op. cit., s. 156.

34 Por.: J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, (w:) Idem, (red.), Bezpieczeństwo mię-dzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie, PWN, Warszawa 1994, s. 33.

35 Ibidem.

66

J. Świniarski

niesie ze sobą także „zmiany myślenia o bezpieczeństwie oraz związane z tym praktycz-ne sposoby zapewniania bezpieczeństwa”36. Zmiany te idą w kierunku holistycznego, systemowego i uniwersalnego pojmowania bezpieczeństwa. Zgodnie z nimi zawężanie bezpieczeństwa do wymiaru np. militarnego albo politycznego (prawnego lub pra-worządności) i pojmowania monistycznego nie znajduje uzasadnienia i powszechnej akceptacji. Bowiem holizm skłania do szerokiego pojmowania bezpieczeństwa co najmniej w czterech podstawowych wymiarach, a mianowicie: demograficznym (jako Prokreację i Edukację), ekonomicznym (jako Dostatek i Dobrobyt) i politycz-nym (jako Prawo i Ustrój) oraz kulturowym (jako Wolność i Odpowiedzialność). W perspektywie tych wymiarów bezpieczeństwo jest staraniem o spełnianie się natury ludzkiej, jej trwanie, przetrwanie, rozwój i doskonalenie. Pierwsze związane jest przede wszystkim z Prokreacją i Edukacją (ilością i jakością ludzi – wymiarem demograficznym), drugie z Dostatkiem i Dobrobytem (gospodarczymi efektami ludzkiej pracy – wymiarem ekonomicznym), trzecie zaś z Prawem i Ustrojem (zor-ganizowaniem życia społecznego i relacji międzyosobniczych – wymiarem społecz-no-politycznym) i wreszcie czwarte – z Wolnością i Odpowiedzialnością (systemem wartości – wymiarem kulturowym i cywilizacyjnym). Syntetycznie przedstawia to poniższa tabela.

Tabela 2. Filary, wymiary i atrybuty holistycznie ujmowanego bezpieczeństwa

Filary szeroko pojętego bezpieczeństwa

Wymiary szeroko pojętego bezpieczeństwa

Atrybuty szeroko pojętego bezpieczeństwa

Prokreacja i Edukacja Demograficzny Przetrwanie

Dostatek i Dobrobyt Ekonomiczny Trwanie

Prawo i Ustrój Polityczno-społeczny Rozwój

Wolność i Odpowiedzialność Kulturowo-cywilizacyjny Doskonalenie

Źródło: oprac. własne na podstawie: J. Świniarski, Wł. Chojnacki, Filozofia bezpieczeństwa. Podręcznik Akademicki, op. cit., J. Świniarski, Wł. Chojnacki, Etyka bezpieczeństwa, op. cit.

Filozoficznie pojmowane bezpieczeństwo daje się zdefiniować następująco: bezpieczeństwo polega na tym, aby zapewnić sobie trwanie przez Prokreację i Edu-kację, przetrwanie przez Dostatek i Dobrobyt, rozwój przez właściwe Prawo (prawo-rządność) i zorganizowanie życia społecznego (raczej aktywny udział w tym życiu, co obywatelom zlecał już Arystoteles) oraz doskonalenie przez szanowanie Wolności i Odpowiedzialność za siebie, innych i przyrodę. Dlatego zdaje się, że zarządzanie

36 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa w realiach XXI w., (w:) Czynić świat bardziej bezpiecznym, red. A. Cugowska i Jerzy Kunikowski, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, s. 107; zob. także: M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronność, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2006.

67


bezpieczeństwem lub jego gwarantowanie w czasach globalizacji i dominacji liberalnej demokracji w perspektywie aksjologicznej powinno polegać na trosce o przetrwanie, trwanie, rozwój i doskonalenie rodzaju ludzkiego. W globalnym świecie konwergen-cji gospodarki wolnorynkowej i liberalizmu obejmuje ono doskonalenie wolności i odpowiedzialności obywateli; rozwój praw człowieka i poszerzanie jego stosowania (szczególnie na obszary jego ignorowania); trwanie społeczeństw dobrobytu i jego globalne upowszechnianie (szczególnie na obszary biedy i głodu, aby rozbroić tzw. „bombę głodu”) oraz przetrwanie rodzaju ludzkiego poprzez stosowną prokreację i upowszechnianie edukacji. Idzie jednak o to, aby te filary, wymiary i atrybuty sze-roko pojętego bezpieczeństwa były realizowane faktycznie (materialnie), a nie tylko – jak niekiedy bywa – deklaratywnie, medialnie czy formalnie. Ponieważ zarysowane wyżej fundamenty filozoficznej wiedzy o bezpieczeństwie mają walor filozoficzny, to, niejako ze swej natury, są abstrakcyjne, idealizowane i jakoś uniwersalne, a nawet, używając nomenklatury Arystotelesa, są wręcz „najlepsze” i „piękne” (skończone, doskonałe i wyraziste oraz symetryczne). Nie znaczy to, jak powiadał Arystoteles, że nie ma od niej wiedzy bardziej praktycznej i użytecznej. Za taką uznano wiedzę naukową, która bywa bardziej konkretna, praktyczna i użyteczna.

Rozwój intelektualny Platona i tworzonej przezeń wiedzy biegł od nauki do filozofii. Pierwsza była dlań tworzona przez dane zmysłowe i życie w świecie faktów, konkretów i obserwowalnych zjawisk, druga przez rezygnację z tych danych i zawie-rzenie intelektualnym pojęciom, ideom i abstrakcjom. Dla niego nauka to po prostu „pierwsze żeglowanie” w świecie zmysłowym, filozofia zaś to „drugie żeglowanie” w świecie intelektualnych pojęć i obserwacji czynionych z pomocą „oczu duszy”, in-telektu, czystego umysłu. Ale dla ducha filozofii pozytywnej wyłożony przez Augusta Comte’a rozwój i postęp wiedzy biegnie od jej fazy teologicznej, przez metafizyczną do naukowej37. Ta ostatnia identyfikowana jest z wiedzą praktyczną, stosowalną i dlatego pozytywną. Bogaty zaś dorobek twórców pozytywizmu i neopozytywizmu oraz duch pozytywizmu wskazują, że każda wiedza naukowa kształtuje się przez owe fazy, a wchodzi w fazę pozytywną i dojrzałą naukowo jako zrazu teoria empiryczna, później średniego rzędu i wreszcie dobrze uzasadniona teoria ogólna.

Wiele wskazuje na to, że i badania nad bezpieczeństwem przebiegały, przebie-gają i prawdopodobnie przebiegać będą zgodnie z uniwersalnymi prawami rozwo-ju wiedzy wyspecyfikowanymi przez Augusta Comte’a i rozwiniętymi przez jego adherentów. Zatem stwierdzić można, że rozwój wiedzy o bezpieczeństwie daje się opisać jako biegnący przez fazę:

– teologiczną, w której dominuje wiara w idee i wolę Boga jako czynnik sprawczy bezpieczeństwa, jego gwarant i opiekun;

37 Zob.: A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, Hachette sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 23-46.

68

J. Świniarski

– metafizyczną, w której dominuje przekonanie o sile natury w sprawianiu i utrzymywaniu bezpieczeństwa;

– pozytywistyczną, w której dominuje przekonanie o sile metod i technik na-ukowego poznania konkretnych praw bezpieczeństwa i procedur jego kształ-towania (zarządzania nim), faktach i konkretnych zjawiskach zapewniających bezpieczeństwo w realnie zróżnicowanych sytuacjach rzeczywistego świata.

Wiele jest przesłanek ku temu, aby powyższe fazy uznać za istotne dla rozwoju teorii bezpieczeństwa, która staje się coraz bardziej analityczna, naukowa i dojrzała, a coraz mniej teologiczna i metafizyczna. Tym samym znaczenie realistyczne bezpie-czeństwa narodowego bardziej przystaje do pozytywistycznej fazy naukowej. Takie też znaczenie preferuje rozwijana od lat dziewięćdziesiątych filozofia bezpieczeństwa.

BIBLIOGRAFIA

11. Arystoteles, Polityka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2010.12. Arystoteles, Słownik terminów Arystotelesowych. Indeks pojęć i nazw, (w:) Idem, Dzieła

wszystkie, t. 7, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2003.13. J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju. Od Homera do Jana Pawła II, Bellona,

Warszawa 1989.14. B. Buzan, People, States and Fear. The National Security Problem in International Rela-

tions, Britighton 1983.15. M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronność, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce

2006. 16. M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa w realiach XXI w., (w:) Czynić świat bardziej

bezpiecznym, red. A. Cugowska i Jerzy Kunikowski, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007.

17. A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, Hachette sp. z o.o., Warszawa 2009.18. F. Gołembski, O wieloznaczności pojęcia bezpieczeństwo, „Nowoczesne Systemy Zarzą-

dzania. Zeszyt WCY IOiZ” 2008, nr 3.19. G.L. Gutek, Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 2003.10. J. Homerski, Idea pokoju w Starym Testamencie, (w:) Napiórkowski (red.), Teologia

pokoju, Niepokalanów 1988.11. T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Wyd.

AON, Warszawa 2008.12. J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie, Warszawa 1975.13. J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, (w:) Idem (red.), Bezpieczeństwo

międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie, PWN, Warszawa 1994.14. M. Lisiecki, Diagnoza i prognoza rozwiązań systemowych w zakresie organizacji i za-

rządzania bezpieczeństwem obywateli, (w:) Zarządzanie bezpieczeństwem – wyzwania XXI wieku, red. Marek Lisiecki, Wyd. WSZ i Prawa w Warszawie, Warszawa 2008.

69


15. Platon, Listy, PWN, Warszawa 1987.16. Platon, Protagoras, tłum. L. Regner, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2004.17. L. Regner, Wstęp, (w:) Platon, Protagoras, tłum. L. Regner, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa

2004.18. R. Rosa, M. Lipińska-Rzeszutek, M. Kubiak, Filozofia bezpieczeństwa personalnego

i strukturalnego. Tradycja – Współczesność – Nowe wyzwania, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007.

19. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa, Wyd. AON, Warszawa 1996.20. J. Stańczyk, Bezpieczeństwo i pokój – wzajemne relacje, (w:) Edukacja dla bezpieczeństwa

i pokoju w jednoczącej się Europie. Teoria i jej zastosowanie, red. Ryszard Rosa, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce–Chlewiska 1999.

21. J. Świniarski, Bezpieczeństwo lokalne w ujęciu aksjologicznym, (w:) Bezpieczeństwo w środowisku lokalnym, red. Włodzimierz Fehler, Wyd. Arte, Warszawa 2009.

22. J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, Wyd. Makuliński, Warszawa–Pruszków 1997.

23. J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolengomena do zgadnień ogolnych, Agencja Wyd. ULMAK, Warszawa–Pruszków 1997.

24. B. Winiarski., Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, Warszawa 1928.

Summary. In this article author presents and discusses the religious, mytho-philosophical and philo-sophical reflections that are considered as the basis for the national security. He is proving that said reflections play fundamental role in the evolvement of Western Civilization and its taken course. According to author, given discourse and analysis are the tools for precise definition and meaning of national security. It is argued that there are at least two approaches to this subject. One is idealistic in connecting the security issue with the essence of peace, the other as being more realistic, where security is understood as a potentiality of war and peace. Traditional roots of those concepts can be found in the phases of knowledge evolution as presented by August Comte. In this context author is suggesting that realistic conception of security are more scientific than those of idealistic provenience. Therefore author argues against idealistic proclamation that security grows out of peace.

71

Modern Security ParadigM

Jarosław GryzNational Defence University, University of Lodz

Abstract. Knowledge about the surrounding world, social reality, its functioning consists of many different theories, laws, notions and concepts of the surrounding world. In this respect, the security paradigm as a toll of knowledge has many explanatory functions. The point is that only some of them are true and only in particular, often accidental circumstances. Hence differentiating whether they are true or not carries a risk and possibility of an error. The consequences manifest themselves in any aspect of human activity and it concerns also the security paradigm of a subject and their activities. The article rise up those issues and try to bring answers.Trying to describe reality, in order to systematize it and give it an understandable form, is as much tempting, due to the bulk of the challenge, as it is discouraging, because of the idea of activities which should or may be connected with this task. The purpose of this type of activities may be easily questioned by indicating the number of determinants which should be taken into consideration and inability to include them all in the undertaken discussion. Hence what makes one face this challenge? Paradoxi-cally, the image of reality is like an image in a toy telescope, in which, when one looks against the light, images overlap and change while keeping some of their own features. So does the reality which, while undergoing changes, possesses its own, unique and at the same time repetitive features. Although during observation they may be distorted, the impression of some repeatability remains, which is underlying for understanding of what surrounds us. It is the basis for understanding which leads to cognition and explanation of events, phenomena, processes as well as megatrends which create human social reality. This link between cognition and understanding, or rather the willingness to notice it in the area of broadly understood subject’s security has become the basis for this discussion.

1. the notion of a security paradigm

Writing about the security paradigm as the interpretation of reality cognition it is necessary to refer to the phenomenon of a dominant trend of reality cognition, the conceptual basis of cognition. In this place spontaneously appears, so to speak, a postmodern understanding of social reality in which lack of continuity, the inciden-tal nature of events, chaos, turbulent character, disorder and lethargy, hybrid nature of processes, phenomena and events become a synonym of the description of the surrounding world governed by coincidence and anarchy. Moreover, globalization processes, accelerated information exchange, dependence on information exchange seem to prove the classical motto scio me nihil scire. However, in this anarchy and lethargy, unpredictability, chaos we notice involuntarily some tendencies, trends

72

J. Gryz

and megatrends which by describing organize the conceptual picture of the world. It happens so because we notice their repetitiveness or some characteristics. It can be said that they are underlying for the ideas and actions taken in order to ensure the security of a subject. Security expressed as existence – lasting – survival, estab-lishing existence and individual, social and civilization development, building our paradigm of knowledge and ignorance.

Knowledge about the surrounding world, social reality, its functioning consists of many different theories, laws, notions and concepts of the surrounding world. The point is that only some of them are true and only in particular, often accidental circumstances. Hence differentiating whether they are true or not carries a risk and possibility of an error. The consequences manifest themselves in any aspect of human activity and it concerns also the security paradigm of a subject and their activities.

With reference to the above a question arises – what constitutes the basis of activity or inactivity of different entities and communities, including first of all those organized into states? What is the reason why in particular situations they react or not in a way which is or is not predictable? The answer is extremely simple or complicated, depending on the reference to reality. It is the knowledge or igno-rance about the surrounding world, implications of processes, phenomena, events which take place in the world, connected with experience, individual personality traits of political decision makers and societies which they represent. The answer becomes even fuller if we indicate psychological aspects of human communities which constitute the basis for judgment, morale and organizational culture, which are underlying for undertaken activities. Knowledge and ignorance seem to be of fundamental importance in determining the form of individual and collective se-curity of human communities. This is due to the fact that they together constitute a vision of a human being, his or her understanding of what they experience, who they are and how they act in order to influence the course of events, create particular circumstances, which when multiplied constitute a form of phenomena and direct them into becoming processes which change the world.

The security paradigm, and at the same time the paradigm of danger for an indi-vidual, community and societies, their organization in the surrounding world, which they change in accordance with their idea or leave in the encountered form, is the basis for individual and collective identity. This identity, expressed as psychological and physical characteristics, is transformed under the influence of many stimuli, first of all information and ideas they contain. In so far as physical stimuli are an object of direct experience, the psychological stimuli shape our understanding of the surrounding world. Their compilation, fixed or volatile in time, has a decisive influ-ence on actions undertaken by individuals, communities and societies. This is where one may seek the cause and effects of successes or failures of undertaken actions or inaction and thus the cause of the change in the “picture of reality”. At the same time

73

Modern Security Paradigm

it retains some constant elements which are the consequence of human nature and social organizations an individual lives in, which influencing the individual’s senses change their perception. This aspect of constant learning about reality determines the scope of understanding of reality, one’s knowledge and the knowledge in process of development, its comprehension and practical usage, in the increasingly more complex world of social relations.

The security paradigm of an individual, social groups, society, nation, always remains an incomplete group of terms, definitions, propositions, axioms – theo-ries forming a given area of knowledge or ignorance. It is incomplete because it constantly undergoes changes in the course of permanent learning or acquiring knowledge available from elsewhere. One determinant resulting from the above needs to be emphasized at the same time – the determinant of this cognition – its operand – mainly, inability to show the multidimensional character, complexity and coherence of a subject’s security. This situation has significant cognitive implications, because it determines the scope of cognition, and at the same time – systems of no-tions which are used to describe and define reality. Their contents carry a message which sometimes is incomplete, incomprehensible or only partial. This message determines a utilitarian character of knowledge, and also the ability to use it. Due to the above, it is easier to find that we are dealing with some abstract security paradigms of a subject which express particular features connected with this subject, rather than a paradigm as such describing the security of a subject in a holistic way. This kind of understanding is presented by T. Khun, who links the notion of a paradigm in science with particular scientific achievements, and not with universal notions, laws and points of view. This procedure, in fact, describes and defines the “area” of a paradigm, making it a basic notion which cannot be re-duced to its logical components. It basically concerns interpretation of reality and to a certain extent its characteristics1.

Having stated the above fact it is possible to formulate a question: what are its sources? The character of a world view and the way of using notions play a decisive role despite the fact that some groups of own features of a given subject will constitute the basis for its definition. One faces this situation in the case of different research problems which we are able to link with groups of formulated and described, and sometimes even only outlined, rules, traditions of cognition and finally experiences. Their relation usually results from some similarities, following the knowledge which has affected a given community or finally models adapted for particular needs of ex-planation. The above described state of affairs overlaps with knowledge and ignorance about the surrounding reality, source of cognition. It is affected by the reception of the surrounding world from the angle of a research tradition in which we have been

1 T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Fundacja Aletheia, Warsaw 2001, p. 34-36, 88-100.

74

J. Gryz

educated or which has affected us. It results in the existence of two phenomena deter-mining the character of the security paradigm of a subject – subjects. The first consists in discussions around theses, assumptions which allow to establish research schools on security with a leading role of individuality2. The second consists in creating, on the basis of a scientific debate on security, a paradigm particular for given times and having universal features. Two significant elements which define the security paradigm of an individual need to be indicated in this place. Firstly, its form has a universal “core” of the theory of cognition and explanation of reality. Secondly, this “core” undergoes different interpretations – depending on the intention, believes or proposed theses, which makes it seem that the security paradigm of a subject does not have one form but many forms. The result is the existence of individual characteristics of a paradigm in many different research approaches, often treated selectively. It is assumed, however, that they are identical.

Having assessed the state of affairs, it can be said that nowadays there are many schools, and sometimes traditions associated with them, of understanding the security of a subject which discourse with each other3. This discourse reveals the essentials of a security paradigm which describes reality, subjects it includes as well as their form and character of interaction. It is worth indicating here two elements determining its form. They are: the object of cognition and the way of cognition. In the first case, we are dealing with a permanent dispute between epistemological real-ism and epistemological idealism. In the second case, we are dealing with the dispute about the way of cognition. Hence one may observe that the security paradigm of a subject is universal at the level of cognition of events, phenomena, processes, trends and megatrends, but not at the level of explanation which accounts for basic differences in understanding it. It is essential to notice that the paradigm undergoes change in time under the influence of different stimuli, coming from the social reality, which by replacing previous sources of knowledge create the following ones, underlying new theories and their groups. A group or groups of theories of cognition undergo redefining then.

An interdisciplinary character, being a basis and at the same time the cause of the change of the security paradigm, needs to be pointed out here. As K. Popper indicates, theories establishing our knowledge and ignorance are subject to four solu-tions allowing to check cohesion of a system of knowledge. Firstly, they are subject to a logical comparison of conclusions; secondly, to verification of the logical form of a theory by determining its character; thirdly, to comparing it with other theories; and finally, to using conclusions which may be drawn from a given theory – a group

2 R. Floyd, Towards a consequentialist evaluation of security: Bringing together the Copenhagen and the Welsh School of security studies, “Review of International Studies”, 2007, 33, p. 327-350.

3 J. Huysmans, Security! What do You Mean? From Concept to Thick Signifier, “European Journal of International Relations”, 1998, 4:2, p. 226-255.

75


of theories4. Theoretical structures forming the security paradigm undergo change under the influence of knowledge coming from so many sources that – as it has already been stated – it undergoes constant modification too. This modification is inherent the nature of changes of the surrounding reality, but only the synthesis of knowledge acquired from many sources makes a significant difference for our idea of the surrounding world, the nature of security – danger, which affects or will affect us. As T.S. Khun indicates, transformation of knowledge, whose result is the revolution of notions, has a complex, multidimensional character. It builds at the same time new categories of cognition5.

Referring to the security paradigm over millennia, centuries or decades it is not possible to indicate theories which created, changed or replaced the existing ones by building paradigms of cognition. Attributes of cognition need, however, to be indicated as they define who a Human is, what describes Him. Firstly, it is communication and the means of communication; different forms that define the ways of understanding of the world – from verbal to non-verbal; secondly, abstract thinking whose derivatives are ideas and models of reality. They are the basis for constructing a spatial vision of the surrounding world. Thirdly, as a derivative of abstract thinking, tools which are used to transform it. Consequently, the basis of the security paradigm of a subject are: communication, ideas, tools which are used to ensure existence, development and fulfilling the desires, as well as feel-ings and passions6. In the light of the above, referring to security of a subject four elements may be indicated. They are:

1. Communicating, the area of communication, tools;2. Ideas, ideologies, dogmas, doctrines;3. Tools used to realize communication, ideas;4. Feelings, convictions, experiences.Those four elements complementing each other create the basis of knowledge

and theory of cognition. They also have an utilitarian use in the context of develop-ing security of a subject, its transformation and design, as future desired states, thus defining the character of security, area of security, forms of security which define the subject and object of security. Moreover, they are in themselves the source of cognition.

Currently what may be indicated are only the directions of thinking underlying the construction of the area of the security of a subject and the self-identification of a subject in this reality. The reflection of this state of affairs are changes in the security paradigm which have occurred only in the last two decades. The views of

4 K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego, Fundacja Aletheia, Warsaw 2002, p. 26.5 T.S. Khun, Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach zachodu, Prószyński i S-ka,

Warsaw 2006, p. 15.6 K. Darwin, O pochodzeniu człowieka, Jirafa Roja, Warsaw 2009.

76

J. Gryz

such authors as: F. Fukuyama, B. Buzan, S.P. Huntington, R. Kagan, have redefined the notion of security, changing the idea of the surrounding world overlapping by with the previous ones by: Herodot, Tukidydes, N. Machiavelli, H. Grotius, F. Bacon, J.J. Rousseau, H. Spencer, K. Darwin, J.S. Mill, F. Nietzsche, E.H. Carr, H. Morgen-thau, K.R. Popper, K. Waltz, M. Wight, H. Bull, R. Clin, R. Gilpin, S. Krasner and many others. This does not mean that only the listed ones have created universal theories which by merging have formed the security paradigm of a subject and its idea. In principle, the security paradigm of a subject has been built on theories which, depending on the cognitive (research) perspective, have been selected in order to confirm or falsify particular theses and assumptions connected with them. Hence there is nearly an unlimited number of interpretations of what is e.g. individual and collective security, security of the society and nation, finally security of the international community. In any case, however, there are four elements which form the security paradigm: security subject, security object, environ-ment in which security is ensured or realized and interactions between the listed ones. These elements are investigated individually or together, only sometimes in the scope of some characteristics identical with them. It indicates the system nature of the security paradigm in which variables – dependent variables and operands – form a store of knowledge.

2. the essence of the security paradigm

The security paradigm – comprising the security subject, security object, the environment in which security is ensured or realized and interactions between the listed ones – refers to three domains which overlap and by merging form a context for cognition and the concept of this cognition. The first domain is an individual and the surrounding world – the world of human activity, human products in the world of nature and their overlapping. The second domain is the environment in which an individual lives – social and natural. The third one is the world of ideas thanks to which this individual recognizes oneself in the surrounding reality (ideas and ideologies built on their basis may be differentiated due to their specificity and characteristics which define human activity, activity of a community, society and nations)7. These three domains overlap and form the context in which a subject of security identifies his or her own place. In this light, cognition affecting the sub-ject, knowledge and experience constitute the basis of the security paradigm in the axiological, epistemological and ontological aspect. The philosophy of scientific cognition is at the same time a decisive determinant. The example may be here the presentation of reality by R. Ingarden or the disputes about the object and subject of

7 K. Mannheim, Ideologia i utopia, Wydawnictwo Test, Lublin 1992, p. 31-83.

77


cognition8. This is the source of the understanding of security as a state and process in which it is transformed9.

With reference to the above we may differentiate individual characteristics of the security paradigm resulting from the philosophy of science and determining its understanding.

The first is the security of a subject identified statically as a kind of a “frame” in which social reality has been captured. This way of presenting is the most obvious as observation allows to identify individual characteristics of the surrounding world.

The second concerns the fact that security is understood as a dynamic social process in which subjects aim at improving mechanisms which are supposed to ensure their security10. It needs to be emphasized that they do it through social life structures at state institutions and organizations confirming and transforming social order both at the level the state and international relations11. This characteristic is present in any context of the security paradigm, irrespective of the fact whether it refers to the security subject, object or the environment.

The third characteristic, underlying the other two, is the scope of cognition and understanding of reality and what we find in it, which is affected by knowledge, experience and ability to use them. This last characteristic determines the way of describing security in axiological terms. The security of a subject is expressed in the positive and negative aspect. The first is understood as the aim of a positive character, that is connected with building, a constructive change of reality in which security is to be ensured. The second is understood as the aim of a negative character, con-nected with the lack – elimination – of threats to life, survival12.

2.1. Perception and understanding of reality

The bases underlying perception of reality are atavistic reactions of understand-ing it13. In fact, they constitute the basis for the cognition of reality. This atavism, in the case of the security paradigm of a subject, is expressed in the notion of

8 See R. Ingarden, Spór o istnienie świata, tom I, PWN, Warsaw 1960, vol. II, PWN, Warsaw 1961; J. Dębowski, Bezpośredniość poznania. Spory – Dyskusje – Wyniki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000.

9 J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Instytut Wydawniczy PAX, Warsaw 1984, p. 18.10 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, „Sprawy

Międzynarodowe”, PISM, 1982 no. 7, p. 31.11 C. Wright Mills, The Power Elite, s. 225-268; cf. E.H. Carr, Twenty Years’ Crisis. An Introduction to

the Study of International Relations, 1919-1939, Palgrave Macmillan, December 2001.12 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Aka-

demii Nauk, Warsaw 1996, p. 17-18.13 K. Mannheim, Ideologia i utopia…, H. Spencer, Jednostka wobec państwa, Liber 2002; C. Robin,

Fear: The History of a Political Idea, Oxford: Oxford University Press, 2004.

78

J. Gryz

a threat14. It is otherwise a universal measure of defining and developing the existence of a subject, and in this context its security, irrespective of the positive or negative understanding of its nature. Security, as it has already been emphasized, is understood not only statically – as a given state, but also as its dynamic change, which is expressed in the continuum of time and space, as a characteristic scale of reference and assess-ment. Therefore, the states of our consciousness may be indicated as an elementary determinant of cognition of subject security, as interpretation which forms and defines this subject’s security paradigm. It concerns not an individual human being, but the whole communities. As is emphasized by B. Czarnecki and W. Siemieński, psychological aspects and their relation with material factors are dominant15. This relation defines the way of perceiving reality. An example in this respect may be the Cold War period, when central notions defining the security paradigm included: threat16, fear17 and counteracting them in the international forum18. The change of character of the security environment, in this case the international one, influenced the ways of defining it; and peace, stability and cooperation became synonyms19.

Currently the notions defining subject security are very complex and are not self-contained, but surrounded by other notions which allow to explain the essence, cause and effects, actions undertaken or inaction. It is of crucial importance for understanding of reality, events, phenomena, processes, trends and megatrends which it includes, if only in the context of every day media information. Its form which shapes the audience’s opinion oscillates between fiction and fact, commen-tary and opinion, finally between persuasion and propaganda. It has an impact on the security paradigm and the theories that form it. As is indicated by B. Reeves, C. Nass, “(…) Considering media message as equivalent to reality is neither rare nor unreasonable. It is common, easy to trigger, does not belong to sophisticated devices, does not disappear upon reflection. The phenomenon of media equa-tion concerns anybody and manifests itself often and consistently”20. E. Czapska claims that human interaction with computers, television and new media are in principle social and natural just as reactions taking place in real life21. It defines

14 K. Darwin, O pochodzeniu człowieka…, p. 48 and next.15 B. Czarnecki, W. Siemieński, Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej, Difin, Warsaw 2004,

p. 11.16 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, op. cit.17 H. Brown, Thinking About National Security, Boulder 1983, p. 4; B. Buzan, People, States and Fear:

An Agenda for International Security Studies in the Post Cold War Era, Brighton 1991, p. 18-35.18 R. Ullman, Redefining Security, “International Security” 1983, no. 1, p. 133.19 A. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, PISM, Warsaw 1990.20 B. Reeves, C. Nass, Media i ludzie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warsaw 2000, p. 15.21 E. Czapska, Przekaz medialny a rzeczywistość, „Realia i co dalej…”, dwumiesięcznik społeczno-

-polityczny, June, no. 3 (18) 2010. Internet source: http://realia.com.pl/dzial_8/artykul_86.html, accessed 5.08.2010.

79


the context of reality cognition and at the same time subject security which the theories constituting the security paradigm are referred to.

At the same time the universal character of cognition itself needs to be empha-sized as a characteristic category defining existence as well as concrete issues which are connected with them22. Thanks to that, numerous theories and conceptions of cognition determine the character of this existence and at the same time the inter-pretation of the security paradigm of a subject. De facto, they create a characteristic system of cognition. In this system, in a way which may seem chaotic, different, independent, but in fact overlapping, conceptions coexist. They concern a security subject, object and environment, character of interaction, and finally the way of cognition, the structure of notions which we use to describe the above. This system overlaps with philosophical traditions through which the security paradigm is de-scribed. Here can be found the crucial difference in perceiving security expressed by different schools or in disputes on its essence, components, what we identify with individual, national and broader security, organized and chaotic (anarchic), being a consequence of frequently insubordinate human activities, like in the case of wars or conflicts23.

The basis of understanding security is reason24. It needs to be emphasized at the same time that currently the 18th century understanding of the world with the use of senses is expressed by the science of cognition (cognitive science). It represents numerous fields of science, among others: logic, philosophy of mind, psychology, neurobiology, linguistics, physics, and artificial intelligence. Principal research areas in the scope of this field are: knowledge, language, learning, thinking, perception, awareness, making decisions and intelligence. Reason is not used here only for the purpose of asking philosophical questions and inquiries, but first of all to verify the surrounding reality in the context of security – danger which is carried by the subject’s own activities and activities of other subjects. This is because it is in fact a measure of reality, although it may be sometimes difficult to select the right evaluation scale. This reason is, at the same time, a determinant which, according to A.H. Maslow, defines the character of human activity identified with relation to the individual’s needs. Hence security seen from the perspective of an individual constitutes his or her most basic need25.

22 S. Kasprzysiak (tł. i wstęp), Będziesz poznawał, (in) C. Giorgio: Narodziny filozofii, Res Publica & Oficyna Literacka, Warsaw–Cracow 1991, p. 11.

23 H. Münkler, Wojny naszych czasów, WAM, Cracow 2004, p. 17-24.24 T. Reid, An Inquiry into the Human Mind, Copyright Jonathan Bennett, July 2007, p. 1-4, 127-137;

T. Ried, Active Power in General, no. 1 of Essays on the Active Powers of Man, Copyright Jonathan Bennett, October 2007, p. 1-11, 21-29; T. Reid, no. 1 of Essays on the Intellectual Powers of Man, Copyright Jonathan Bennett, May 2008, p. 27-36.

25 A.H. Maslow, Motivation and personality, New York 1954, p. 15-21.

80

J. Gryz

In the context of the security paradigm, the need of security is expressed by the category of personal security. Numerous authors have at the same time indicated its character. It is worth quoting here these views which establish the security paradigm of individuals and social groups. R. Zięba has identified social security (referred to international relations) as the fulfillment of the needs of: existence, survival, confidence, stability, entirety, identity, independence, protection of the level and quality of life26. The same author has indicated that it concerns also different types of subjects, from individuals to huge social groups. He has equated security with social organizational structures (institutions) such as states and the international system (in the light of what has already been said, the term international commu-nity as a manifestation of community comprising aspirations of subjects to ensure security, its transformation in accordance with their own ideas seems to be more adequate due to the wide scope of the notion)27. R. Rosa has indicated the security of an individual and structural security (of social structures) identified with social institutions28. These categories indicate at the same time two important aspects of cognition underlying the security paradigm: a) individual security; b) the security social structures. In the first case, it concerns the basis of any security in social reality. In the second case, specific social structures within which this security may be ensured.

Referring to the first case mentioned above – personal security – what defines the scope and character of activities aiming at ensuring this security, are accord-ing to J. Świniarski different types of challenges which determine human activities. In accordance with his interpretation their source may be found in the beginning of our civilization, precisely in the Roman tradition (truth, good, beauty, justice). He claims that, “(…) universal challenges mark the history of mankind and are the object of practical wisdom which belongs to the area of thought of practical philoso-phy, that is the one concerning human activities and acts which change the world”29. J. Świniarski indicates at the same time the fundamental determinant defining the cognition of social reality, including identification of individual and community security. It is the culture of a particular community. Culture which forms different human communities including their ultimate forms – civilizations. This type of

26 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Między-narodowe”, PISM, 1989 no. 10, p. 50.

27 Idem, Teoria ogólna bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, (in) Stosunki między-narodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warsaw 2006, p. 936-939.

28 R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warsaw 1997, p. 15-23.29 J. Świniarski, Rodzaje wyzwań we współczesnym świecie. Próba systematyzacji filozoficznej, (typescript),

1997.

81


interpretation is shared by S.P. Huntington who has indicated the determinant of individual, social and international security as fundamental30.

When referring to the second case – social structures within which security may be ensured and realized – their character needs to be indicated. One of the fundamental human needs, the need to affiliate, is underlying for the establishment of social structures and the process of socialization of individuals. It is also the basis of the theory of power – from parental to political power. Referring to the input of the socialization of social life into the security paradigm, it may be useful to mention spheres of security it forms. They are the security of: 1) an individual; 2) a social group; 3) a social community; 4) society; 5) nation; 6) civilization; 7) an international community. Each of the listed entities has its own characteristics which security may be referred to. Each of the listed subjects is at the same time a part of another one, defined by identity and cultural tradition. The idea behind functioning of the listed subjects is order, which has a dual form:

II. Social order, shaping the character of human relations where hierarchy is inherent in the nature of political power31.

II. International order whose synonyms are peace and stability. Characteristics of this kind of order are best depicted in the Charter of Paris for a New Europe adopted on 21 November 1990 which included the interpretation of international relations of that time, that is ideas of international order based on respecting human rights, democratic institutions and cooperation between countries – signatories32.

Taking into consideration the above described cases it is important to indicate that the security paradigm of a subject is formed by specialized social structures whose task is to ensure, create and design future states of security. In the course of historical processes their specific forms have been shaped which is a consequence of the ultimate known form of social organization that is the state. The state being the subject which includes all these elements constituting individual and collective security. These days, as the result of socialization of social roles directly connected with the security of a subject, they include: police, army, other specialized services aiming at respecting and ensuring this security. Functions of the above mentioned services describe not only the character of conducted activities, but also play an important role of strengthening social order and these days also international order. In the context of the identification of their place in the security paradigm of a subject these services play an important role of political tools which, by using force, strengthen or change the nature of social

30 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, p. 41-54.

31 C. Wright Mills, The Power Elite…, op. cit., p. 3-29.32 Charter of Paris For a New Europe, Paris, 19-21 November 1990.

82

J. Gryz

order33 and also international order34. Consequently, they function in it as operands, by definition shaping the idea of reality in which the security of a subject is ensured and created. In the light of the above, administrative structures play a particular role as their role is not only to use tools (police, army, others) which are to ensure security, but also to create, design future, desired states of social reality.

Indicating organized social structures as a component of the security paradigm inevitably leads to a discussion concerning states, relations between them and the environment in which they take place.

Referring to the states, their components need to be indicated as they determine the scope of cognition, and at the same time the scope of the security paradigm of a state. The basis for this indication shall be the Montevideo Convention on the Rights and Duties of States of 26 December 1934 adopted by a group of American countries. It says that a state is a person of international law having the following qualifications:

a) permanent population; b) defined territory; c) government; d) capacity to enter into relations with the other states35. These five qualifications, in the past and now as well, have constituted the basis for

defining whether a state is secure or not with reference to activities of other subjects. What is taken into consideration is the fact whether any of the listed qualifications of a state is being put to the test – defined as a challenge, which may consist in a threat to one or a few or all of them. On this basis the knowledge is built concerning activi-ties of other subjects, as well as ways of counteracting them by using opportunities taking into consideration existing or potential risks36.

The basis for defining the security paradigm of a state is its continuity in time and space. This continuum is simultaneously related to a centre – centers of power which define directions of an internal and external policy of the state. The synonyms of these directions are the notions of sovereign political power – sovereignty and its consequence – independence. As S.D. Krasner emphasizes in the current conditions they are changed in accordance with the interpretation which is attributed to a state and its role in the international relations37.

33 T. Parsons, System społeczny, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Cracow 2009, p. 24-49.34 R. Tarnogórski, Interwencja w Iraku a prawo międzynarodowe, PISM, „Biuletyn” nr 19 (123)/2003,

p. 783-785.35 Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, signed at Montevideo, 26 December

1933, art. 1.36 J. Gryz, „Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” – rola i znaczenie w kształ-

towaniu bezpieczeństwa państwa, „Zeszyty Naukowe AON”, no. 4(57) 2004, p. 57-61.37 S.D. Krasner, Sovereignty: organized hypocrisy, Princeton University Press 1999, p. 6-10, 12-25.

83


In the aspect of its internal security those who hold power aim at stability, sus-taining or evolution of social and economic as well as political relations, depending on conditions in which the policy is implemented and depending on the historical context. Using the criteria defined by B. Szmulik and M. Żmigrodzki the object of protection, ensuring security are:

– interaction between the governing and the governed;– groups holding material resources;– groups appointing the centres of political power;– relations between social groups;– protection of a production profile;– population status;– groups supervising functioning and activity of state bodies38. In the aspect of international security of a state, its activities are conducted

with the use of diplomacy and its attributes (political, economic, military, cultural, information). These activities aim at ensuring survival and functioning of the interna-tional system39. In the case of relations between states, three types may be indicated. The first type refers to unilateral activities, the second to bilateral and the third to multilateral activities. Consequently, the security paradigm assuming the form of the international security paradigm refers first of all to the character of relations of international relations participants. These participants (defined usually as the international community encompassing all subjects participating in the relations and sometimes only influencing them) have impact on the form of international relations through the character of interaction which simultaneously defines the form of international security. It simultaneously needs to be emphasized that the form of activities determines their character.

With reference to the above, the security paradigm of a subject comprises the description social reality in which we can find the description of:

1) the state of subject security, the scope of this security – both subjective and objective, specific due to the subject’s attributes;

2) dynamics of changes which the subject experiences; 3) the process of shaping security, that is evolution of conditions of subject

security under the influence of the activities of the subject, of other social subjects and different transformations of their environment.

This allows to create an approach on the basis of which it is possible to try to show the universal character of the paradigm. As a result, the characteristics of the

38 B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Typ i forma państwa, (in) B. Szmulik, M. Żmigrodzki (ed.), Wpro-wadzenie do nauki o państwie i polityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004, p. 51.

39 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, „Sprawy Międzynarodowe”, 1982 no. 7, p. 35.

84

J. Gryz

security paradigm will depend on: the character of assumptions; multiple criteria assumed; the context of security.

2.2. the security paradigm of a subject

Talking about the security paradigm of a subject it is first necessary to identify its components, because they decide about what kind of security it is, in what way it is identified and ensured, both in the individual and collective aspect. The security of a subject, similarly to an organization of human communities, due to its specificity, has at the same time unique character. This observation allows to formulate a claim that the security of a social subject is appropriate only for this subject, which means that so is its security paradigm. The forms assumed by the security of a subject, individual and collective security are of a decisive character.

Indicating individual – personal security, it may be developed by the categoriza-tion as group security (e.g. family), broader community (e.g. local, religious, ethnic, other), society (within the framework of a state organization), nation (as a specific social body) and also according to the ways of ensuring and organizing security as so-cial structures’ security (political, economic, military, ideological, ecological, other). Relating security to international relations, what may be indicated is international community (regional, global, other) which due to its specificity constitutes a separate subject. Identifying any of these communities it is impossible to omit its territorial character or the lack of thereof, e.g. in the case of dispersion, the character of in-ternal interaction and relations with other communities. Taking into consideration the character of the above mentioned communities, it is necessary to idicate their attributes resulting from: location (geographical, natural environment) or dispar-ity; products of material culture and immaterial culture; organization; ideologies; morale40. These are not all attributes of communities which may be identified with them, but they indicate in a traditional way what determines the security of a subject. In this context, the basic form connected with the security paradigm of a particular community is its conceptualization. It is expressed as the idea of security, ideology and activity directives developed on their basis. It is, as it were, an original and at the same time an ultimate form of the security paradigm of any social subject. It has a lot in common with the organization of human communities, their organizational culture, capabilities, ability to use its attributes synergically and also their develop-ment in time and space.

40 N.J. Spykman, America’s Strategy in World Politics, New York 1942; D.S. Papp, Contemporary International Relations. Framework for understanding, New York 1984, p. 308-309; A. Dawidczyk, Paradygmat siły w stosunkach międzynarodowych, tapescript, Warsaw 2002, p. 11.

85


What governs human communities is of fundamental importance for their security. This observation allows to indicate two elements which are original and at the same time they are consequences of subjects’ activity. They include:

a) community activities which basically focus on ensuring its existence – sustainability and survival – as well as social, economic, military, cultural development, and other;

b) concepts of these activities. These activities are based on: 1) values; 2) needs; 3) interests; 4) objectives41.

Their interpretation may be found in ideology42. It fulfills at the same time its role of “cement” which allows ensuring security of social subjects, because it inter-prets reality carrying the message concerning the role, place, function of a subject in structures which ensure social security. It happens through different levels of social communication and political marketing coming down to the use of social engineering (among others, through propaganda), shaping social norms which lead to legitimization of the existing state of affairs or its change. It is manifested by:

– knowledge about how to achieve the desired state of affairs; – knowledge about the ways of transforming social reality (individual and

collective);– acquiring and having abilities to implement planned changes in social real-

ity, as a result of undertaking effective activities43.These elements are combined in a synergic way within strategies of action of

subjects and within strategic security management (usually through objectives).What determines understanding of the position of the subject of social security

is the way of perceiving the dynamics of changes affecting the subject or existing in the subject’s sphere. This dynamics is the effect of social and natural processes in the form of increasingly complex interactions. It may be at the same identified with the processes of:

a) influences, understood as the results of different sequences of activities in which security subjects aim at protecting values they identify with, at fulfilling

41 The above order: values, needs, interests, objectives is according to the author the most appropriate in the context of the security of a social entity. Because it results from the socialization of social life where values impost the form and character of needs, interests, objectives. In literature on the subject one may find both confirming as well as different interpretations of the above list. J. Gryz, Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczpospolitej Polskiej – rola i znaczenie w kształtowaniu bezpieczeń-stwa państwa, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej”, Warsaw 2004, no. 4 (57), p. 56-74; A. Dawidczyk, Planowanie strategii rozwoju sił zbrojnych, PhD thesis, ZN AON appendix, Warsaw 2006, p. 155-195; W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, Towarzystwo Wiedzy Obronnej, „Zeszyt Problemowy” no. 1 (61) 2010, p. 27-41.

42 K. Mannheim, Ideologia i utopia…, op. cit., p. 85-140.43 J. Kurczewski, Problemy analizy działań socjotechnicznych, (in) Socjotechnika, Książka i Wiedza,

Warsaw 1968, vol. 1, p. 57.

86

J. Gryz

needs and at the realization of their interests and objectives. These activities are manifested as: cooperation, competition and struggle;

b) correlations, understood as the results of connections (political, economic, military, social, other) created by sharing (of work, goods, other) in the social environment. They result from the relation of security subjects’ interests which are realized by cooperation;

c) institutionalization, understood as the activity of groups of people (organized systems of human activity in the conditions of sustainability and repeatability) as well as of communities they create and which are defined by customs, norms and the law. The effect of this process are institutions, including purposefully united groups of people who are properly prepared and equipped;

d) internationalization, understood as the internationalization of values, needs, interests and objectives which a given community identifies with within the framework of cooperation, competition, rivalry, struggle. The basis of this process is exchange of material and non-material goods in different spheres of human activity.

Ordering of these processes shows a characteristic gradual development of social relations which lead to the establishment of increasingly complex forms. In the aspect of the security paradigm, it concerns organized communities, from the level of a local to an international community. It is worth emphasizing here that gradual development of the above mentioned processes takes place both within a given community as well as in relations with other communities, which has been described by J. Kukułka44.

Considering the security paradigm of a subject it is impossible not to mention the international influence and conditions which have impact on the paradigm. Their global, regional or local character defines the context of the security of a social subject; and moreover, complexity and overlapping of what is treated as internal and external security. It concerns any sphere of activity of a social subject.

The components mentioned so far in this discussion constitute the security paradigm of a social subject which is related to many variables. These variables, depending on the context of activity of a subject, take the form of dependent vari-ables or operands. Looking at dependent variables it may be indicated that they are those which concern organized communities (e.g. as states). It results from the fact of developing the area of security within these communities. This development includes the elements forming the security of a subject – subjects “here and now”, as well as designing their future states of security. At any moment this security is the result of past states, processes which may take place in the future and events which will generate new phenomena. The influence on all those factors is a consequence of

44 J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warsaw 2000.

87


knowledge, capabilities and abilities of a security subject. This knowledge, capabili-ties and abilities may appear insufficient for designing future states of security or adapting the subject to new challenges, threats, chances and risks. Hence there are operands which security subject cannot affect or influence directly or indirectly.

What needs to be indicated here are dependent variables and operands which determine the form of security of a social subject – a state. These dependant variables, by interacting with each other, define the security paradigm of a subject, because they generate phenomena and processes which define the character of security of a subject from the angle of social order and broader international order. Social phenomena and processes manifest themselves in the form of constant changes or, depending on the situational context (often historical), in attempts to stop the changes and maintain the existing status quo. The transformations of social order developed as a consequence of this dynamics are connected with challenges which carry risks. They have a decisive influence on the character of social order and its form. The ability on the part of decision makers to act in the face of challenges and risks connected with them decides about the fact whether they become chances or threats for the security of a subject. It needs to be emphasized at the same time that the discussed dependent variables may take a form of operands, which remain out-side the influence of a security subject. They may take a form of activities of another subject (e.g. during a war) or result from the impact of natural forces (e.g. disasters). Generally, in a situation where a security subject is not able to face, deal with risks, counteract threats and use chances its instability occurs which leads to crises of different forms and intensity45. These crises may be at the same time overcome by themselves or with the help of other subjects. The lack of ability to overcome them may be of decisive importance for the existence of the subject, its sustainability, survival in time and space.

In the light of the above, taking into consideration functioning of human com-munities we may indicate three states which determine the way of perceiving by a security subject its security, the security of other entities and the environment in which interaction takes place. They include states of peace, crisis and war, easy to differentiate by way of a definition. The problem appears in a situation of transferring from one state to another or the situation when – like nowadays – the three states occur simultaneously only in different configurations. In this respect as an example may serve peace experienced by the western hemisphere with simultaneous occur-rence of results of the financial crisis of 2008 and the engagement in a conflict in the form of the war in Afghanistan. In this situation the security paradigm of security subjects coming from this hemisphere will be at the same time similar, sometimes

45 J. Gryz, Policy and strategy of the state, Strategic Impact, National Defence University „Carol I” Printing House, Bucharest, Romania, no. 3(24)/2007, p. 79-90.

88

J. Gryz

identical and simultaneously in many cases radically different (e.g. when comparing the security of the United States and Poland). The differences result not only from the scale of the subjects, their characteristics, but above all from the fact that the security paradigm is shaped under the influence of different dynamics of social relations. It needs to be emphasized that all the mentioned states – peace, crisis, war – involve conflict, although its nature, forms are changeable, depending on the level of social evolution in time, its aspirations, social and political solutions used, and finally the ability to adapt and implement changes: creativity. The nature of conflict is presented in the context of the processes of its gradual development in time46.

conclusions

The security paradigm of a subject has explanatory functions in the form of: the definition of the essence, scope, character, specificity of the security of a subject; creating the spatial, multicriteria picture of the security environment; rationalization and directing activities of a subject. The research on the paradigm leads to:

• assuming constant, resulting from the paradigm, characteristics of reality, the security environment of a subject (anarchic nature of the security environment, sensitivity and susceptibility of subjects, the evolution of threats, a normative character and the institutionalization of the security of entities);

• defining directions of activity defining the security of a subject (e.g. banning aggressive war and arms control, international terrorism and many others);

• combined or separate examination of areas (spheres, dimensions) of security: political, economic, social – cultural, military.

The result of this research is the definition of the essence, scope, character and specificity of subject security both in its external and internal aspect, with relation to conditions (determinants) present in the environment of the subject.

BIBLIOGRAPHY

11. H. Brown, Thinking About National Security, Boulder 1983.12. B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the

Post Cold War Era, Brighton 1991.13. E.H. Carr, Twenty Years’ Crisis. An Introduction to the Study of International Relations,

1919-1939, Palgrave Macmillan, December 2001.14. Charter Of Paris For a New Europe, Paris, 19-21 November 1990.15. B. Czarnecki, W. Siemieński, Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej, Difin,

Warsaw 2004.

46 J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warsaw 2004.

89


16. E. Czapska, Przekaz medialny a rzeczywistość, „Realia i co dalej…”, dwumiesięcznik społeczno-polityczny, June no. 3 (18) 2010.

17. K. Darwin, O pochodzeniu człowieka, Jirafa Roja 2009.18. A. Dawidczyk, Paradygmat siły w stosunkach międzynarodowych, tapescript, Warsaw

2002.19. J. Dębowski, Bezpośredniość poznania. Spory – Dyskusje – Wyniki, Wydawnictwo

Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin 2000.10. R. Floyd, Towards a consequentialist evaluation of security: Bringing together the Copen-

hagen and the Welsh School of security studies, “Review of International Studies”, 2007.11. C. Georgio, Narodziny filozofii, Res Publica & Oficyna Literacka, Warsaw–Cracow

1991.12. J. Gryz, „Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” – rola i zna-

czenie w kształtowaniu bezpieczeństwa państwa, „Zeszyty Naukowe AON” no. 4(57) 2004.

13. J. Gryz, Policy and strategy of the state, Strategic Impact, National Defence University „Carol I” Printing House, Bucharest, Romania, No. 3(24)/2007.

14. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA 1998.

15. J. Huysmans, Security! What do You Mean? From Concept to Thick Signifier, “European Journal of International Relations”, 1998.

16. R. Ingarden, Spór o istnienie świata, tom I, PWN, Warsaw 1960, vol. II, PWN, Warsaw 1961.

17. W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i pró-ba systematyzacji, Towarzystwo Wiedzy Obronnej, „Zeszyt Problemowy” no. 1 (61) 2010.

18. T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Fundacja Aletheia, Warsaw 2001.19. T.S. Kuhn, Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach Zachodu,

Prószyński i S-ka, Warsaw 2006.20. S.D. Krasner, Sovereignty: organized hypocrisy, Princeton University Press 1999.21. J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności

interesów, „Sprawy Międzynarodowe”, PISM, 1982 nr 7.22. J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar,

Warsaw 2000.23. K. Mannheim, Ideologia i utopia, Wydawnictwo Test, Lublin 1992.24. A.H. Maslow, Motivation and personality, New York 1954 (reprint 1987).25. Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, signed at Montevideo,

26 December 1933.26. H. Münkler, Wojny naszych czasów, WAM, Cracow 2004.27. T. Parsons, System społeczny, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Cracow 2009.

90

J. Gryz

28. D.S. Papp, Contemporary International Relations. Framework for understanding, New York 1984.

29. K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego, Fundacja Aletheia, Warsaw 2002.30. B. Reeves, C. Nass, Media i ludzie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warsaw 2000.31. T. Reid, An Inquiry into the Human Mind, Copyright Jonathan Bennett, July 2007.32. T. Ried, Active Power in General, No. 1 of Essays on the Active Powers of Man, Copyright

Jonathan Bennett, October 2007.33. T. Reid, No. 1 of Essays on the Intellectual Powers of Man, Copyright Jonathan Bennett,

May 2008.34. C. Robin, Fear: The History of a Political Idea, Oxford: Oxford University Press, 2004.35. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warsaw 1997.36. A. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, PISM, Warsaw 1990.37. Socjotechnika, Książka i Wiedza, Warsaw 1968.38. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych

Polskiej Akademii Nauk, Warsaw 1996.39. J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, Instytut Wydawniczy PAX,

Warsaw 1984.40. Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu

Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warsaw 2006.

41. H. Spencer, Jednostka wobec państwa, Liber 2002.42. N.J. Spykman, America’s Strategy in World Politics, New York 1942.43. B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Wprowadzanie do nauki o państwie i polityce,

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004.44. J. Świniarski, Rodzaje wyzwań we współczesnym świecie. Próba systematyzacji filozo-

ficznej, (typescript), 1997.45. R. Tarnogórski, Interwencja w Iraku a prawo międzynarodowe, PISM, „Biuletyn”

no. 19 (123)/2003.46. J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warsaw 2004.47. R. Ullman, Redefining Security, International Security 1983, no. 1.48. C. Wright Mills, The Power Elite, Oxford Press 1956.49. R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych,

„Sprawy Międzynarodowe”, PISM, 1989 no. 10.

Streszczenie. Znajomość współczesnej rzeczywistości, a w niej zagadnień bezpieczeństwa, jest istotna zarówno ze względów poznawczych, jak i utylitarnych. W tym zakresie paradygmat bezpieczeństwa stanowi swoiste narzędzie poznania i eksplanacji. Rzecz w tym, że tylko niektóre obszary poznania i formy eksplanacji są prawdziwe i tylko w określonych okolicznościach. Zawsze występuje ryzyko błędu, a konsekwencje tego występują w różnych odniesieniach do podejmowanych przez człowieka działań. Artykuł ukazuje powyższe zagadnienia i stara się – przynajmniej w przypadku niektórych – udzielić odpowiedzi.

91

InformatIon securIty crIterIa In the desIgn of busIness systems

Grzegorz Pieniążek, Piotr ZaskórskiMilitary University of Technology

Abstract. The paper presents the essence of the business system, its key features and capabilities of risk management. It identifies the design process of business systems and examines each phase. It shows the information security requirements for business systems and organizations.

1. Introduction

Business management is a process of harmonization of projects to achieve the objectives in an efficient and smooth manner (i.e. rationally using resources) and effective (i.e. leading to a desired result). The complexity of business management includes the size and diversity of the company tasks. The basis of the company’s activities are repetitive actions (routine and statutory features) and unique action (ad hoc and current project), which are essential complements to repetitive activities. In the case of repetitive – especially those with high complexity – it is appropriate to pre-situational development of their implementation. This allows to determine the optimal mode of operation based on empiricism and analogy of behavior.

The project – according to the praxeological1 definition – is a complex action, multi-stakeholder, carried out in accordance with the plan, which, due to complex-ity, requires selection of appropriate methods. The subjects of project management are complex tasks, referred to as projects. Each project defines a specific purpose. Project can be specified as “action taken to cause the results expected by the con-tracting authority”2. Another important feature of the projects is their uniqueness. Project “has usually the unique nature of both the concept and implementation”3, and “is a response to a unit need”4. An important feature of the projects is their complexity, which can be specified as action covering “larger actions” “comprehensive”, “multi-

1 T. Kotarbiński, Sprawność i błąd, PZWS Warsaw 1970, p. 193.2 G.D. Oberlander, Project Management for Engineering and Construction, McGraw-Hill, Boston

2000, p. 4-5.3 Strategor, Zarządzanie firmą, PWE, Warsaw 1995, p. 365.4 Ibidem.

92

G. Pieniążek, P. Zaskórski

-subject”, i.e. those “in which planning, directing and implementing the most part takes many divisions of a company5 (or even many companies)”. As an important feature of the projects shall also be their definite, i.e. “a clearly defined business”6 and above all the implementation in a finite time interval with highlighted the beginning and the end.

2. the essence of the system and business process

Business system generally can be system working in many areas relating to: • Researchandgrowth,i.e.tasksleadingtogeneratenewproductsandmo-

dernize existing ones.• Production,i.e.manufacturingprocessesleadingtothemanufactureofthe

product (e.g. computer disk).• Marketing,i.e.activityrelatedtosharinginformationabouttheproductto

the potential recipients (e.g. marketing) while collecting and storing infor-mation about the potential needs, which may directly affect the efficiency of research and design processes.

• Sales,i.e.processeslinkedwiththesupplyofproducttocustomers.• Support/Service,i.e.processesrelatedtoefficiencyandusefulnessofproduct

in the recipient.

Fig. 1. Place of the business process (Source: own)

Each business entity can be considered as a designated areas system (fig. 1). This means that for his evaluation we can use the system criteria. One such criteria is the

5 R.Hammer,Technika planów sieciowych, „Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej” 1978, nb. 19, p. 81.

6 B. Grupp, EDV-Projekte in den Griff bekommen, Verlag für TÜV Rheinland, Köln 1987, p. 7-8.

93

Information security criteria in the design of business systems

system security. Business system consists of a series of interrelated processes, defining the functional-task scope. The shape of the business system depends on industry, in which company functions. Business system should be:

• Logical,i.e.thereactionsofthesystemshouldbeforecastable/predictablebycontractor/manager,aswellasrealizationoftaskshouldcoversequenceof logical steps, understandable for a man (potentially acceptable by the machine/computer).

• Consistent,thatis,theindividualcomponentsmustcooperatewitheachother, so the producer did not have to learn each component from scratch, as well as specific action (e.g. action in case of error) should achieve the status of adequate standard.

• Complete,i.e.mustprovideallpossibleusecases,soitcan’tbethatperformerperforming a task achieves a state of inability to perform (except, of course, incorrectoperation/procedure).

• Withreasonablecomplexity,i.e.shouldperforminternallyassignedtoitope-rations, allowing the concentration on the most important aspects. Optio-nally, the company may operate on several business systems, and therefore thereisanincreasingemphasisontheintegrationofsystems/applicationssupporting human activity. Also there are applications that are not relevant to the business, but only to support the work of other applications, as well as allow for automatic communication between those applications.

• Linkedtoasystemformonitoringandmanagingrisk.Inthebusinesssys-tems we often deal with the concept of risk, which can be formally measured. When measuring risk we need to take into account several characteristics of those systems, such as:

• Theavailability,i.e.accesstosystemsanddatawhenitisnecessary/justified.This allows you to assess the validity of specific data and systems for the organization function. Various data and systems in an organization require different levels of accessibility.

• Integrity, i.e.protectingagainstunauthorizedmodificationofdata,dataprotection against approved incorrect modification (to ensure that the data is processed in accordance with the objectives).

• Confidentiality, i.e.protectionof information fromunwanteddisclosure(primarily intellectual property, personal data). This allows for regulatory compliance and privacy policy of organization.

In order to start risk analysis in business system, we must first identify the resources of the organization (property, assets), then assign the owners for those resources and to classify them to certain groups [14].

Every business organization is the executor of a set of processes [4]. Process must be seen as ordered sequence of changes in time and place and states occurring one by

94


one. The carrier of each process is always, in the result, a physical system. Each suc-cessivestate/changeofthesystemiscausedbyacondition/previousmodificationorby an external impact on the system [1]. The organization can distinguish processes:

• Basic,i.e.allkindsofsystemactions,suchasthedeterminationoforganiza-tion policy and its quality objectives, continual improvement and upgrading processes and quality, system coordination (processes known as the main are associated with production of goods and services, supplies or design and control). This group also includes a degree of production, customer service, delivery of goods and carrying current and periodic control.

• Support,i.e.alltasksandactivitiesrelatedtogeneral/basicsecurityprocesses(checking and archiving a documentation, training or statistical service).

Process Management includes analysis, planning, organizing, monitoring, evaluation and standardization of isolated organization processes. The purpose of process management is to increase organizational efficiency by optimizing and standardization of processes [3] so that the same business activities generate certain specified costs, proceeded at a similar time and provide fixed quality of output. For process management there are tools used to manage knowledge about the processes and measure the effectiveness of processes. To standardize the processes there are used process management methodologies known colloquially as quality manage-ment systems.

Decisive factor about development of today organizations is the ability to use the intellectual potential of all participants in the organization supported by infor-mation technologies and automation [1]. As a result, it promotes the reduction of manylevelsofmanagement.CreatedintheXIXandXXorganizationalstructuresand ways of working are no longer effective today. A radical response to the short-comingsof classicalmanagementbusinesswasProcessReengineering (BPR)7. Quality management is a kind of organizational culture – highlighting issues of quality and desire to achieve maximum success of the prospective client satisfaction, which is a philosophy of company and is not an action technique.

TheconceptofBPRprocessmanagementisexplainedinmanyways[1,5,14].The most popular definitions are:

– analysis and design of activities and processes within and between enter-prises,

– critical analysis and radical redesign of operating processes in order to achieve significant improvements in production rates,

7 This concept was first recognized and chosen to focus on managing the process and its analysis of the value and concept of value chain by M.E. Porter from the 80’s.

95


– fundamental re-think of manufacturing solutions and radical redesign of pro-cesses in an enterprise in order to achieve substantial improvements in critical (evaluated) production indicators, such as cost, quality and productivity.

Process approach to management of the organization involves a thorough ana-lysis of the processes at the interface between the organization and its environment as well as within the organization with particular emphasis on safety and continuity of its action [12]. Process management of the organization along with other mana-gement techniques such as management by objectives with the balanced scorecard, costmanagementandcontrollingusingthemethodofactivitybasedcostingABC(eng.Activity-BasedCosting)isnowthemainstreamofchangesinthemanagementof modern businesses.

Process organization exposes transformation processes implemented by each business system. According to standard PN-EN ISO 9000:2000 process is a set of interrelated or interacting actions, which convert inputs into outputs8. Expanding the definition to business processes it can be said that the process is a set of activities or actions aimed at achieving the desired result and the process of fixing the value of the market position of a system-wide action. Based on the above definition, bu-siness process can be called a coherent set of sequence of actions aimed at fulfilling the expectations of the client, whose purpose is to achieve a specific value in the form of the product and the economic effect. Manufacture of the product must have the necessary resources, other products and a set of rules by which the product is created. State of the input process may be material or information, and the result is convertedintoaproductthatissubject,serviceorinformation.Resourcesnecessaryto implement the process are: equipment, methods, knowledge, skills, personnel and their qualifications. Product being at the output of the business process must be able to describe, to be measurable and unambiguous.

Way of modeling business processes results from the four basic levels of description of the organization. The highest level defines the company’s strategy. At this level, actions are determined, the implementation of which will achieve the target of the business and ensuring business continuity. The level of business concept determines how the strategy will be implemented in the company, so the risk will become predictable. Implementing the business idea embedded in the organization determines what means (resources) will be carried out the tasks set out in the strategy and business concept of the separation of the so-called critical resources, determining its security and continuity. Only the lowest level specifies the implementation of the concept of business processes [4], whose security is a component of security throughout the organization. From this hierarchy results, that process-based approach is impossible to manage the company without the

8 ThisdefinitionisknownasICOM(calledInput,Control,Output,Mechanism).

96


explicit determination of strategy and business concept and to establish measures and criteria for achieving the business target without identifying its component such as system risk and organizations security.

3. Information needs of organization

Information is one of the most important decision-making element in the organi-zation.Lackofadequateinformationisthesituationofuncertainty.Thisuncertaintymay be due to lack of information or danger of acquiring uncertain information or distorted. Hence the desire to ensure that the increasing uncertainty runs safely processes of collecting and transformation of the information requested.

Fig. 2. The overall classification of the information needs of the organization (Source: own)

The amount of information is a multitude of data on the organization’s activities, which are collected and interpreted by its members. Shaping the information needs is a long process, closely linked with the development and maturation of the organization. In the early stages a company usually focuses on the basic data and information neces-sary for market entry and survival. Only active participation in competitive markets enforce the collection and use of information dilated (fig. 2), which provide the potential for achieving competitive advantage. The scope of the operations of companies and their size or industry is also determined by information needs.

In large organizations operating in global markets, the complexity and extent of needs is disproportionately higher than in organizations focused on local market. Thisappliestobothspheresofmanagementandspheresofexecutive[10].Changesin the business environment mean that the information needs arise and must be met using modern tools to improve business processes. These systems can eliminate the disadvantagesofastronghierarchicalstructurestoflatstructures/process,wherethe process becomes in fact the organizational object.

97


4. design process structure

Any activity, including one whose subject is the realization of the projects, requires the creation of appropriate framework for action in a procedural (dynamic) and institutional (static) form. The basic, functional project management problem is to determine the structure of the project, i.e. consisting actions and their relationships. The main activity of the project is its execution, because of the vast majority of the time involved, human resources, material and financial resources and determines the outcome of the project. The design process includes activities and events that occur between the appearance of the problem and the creation of documentation that will describe the solution to the problem, satisfactory in terms of functional, economic and other requirements in the area of security solutions. Defining the project is implemented by the cells of the company competent to its analysis and evaluation. Phase of the project defining involves clarification of the project, analy-sis and risk assessment, estimation of costs and benefits associated with the project and taking the decisions by management of the project associated with designated project targets. One of the main objectives of the project is to ensure the security of the design and artifacts, which are the product of the project.

Projectdefinition startswith clarificationof theproject.Clarificationof theproject requires the assembly of interdisciplinary knowledge. The essence of the project clarification is to draw up a comprehensive description of the key factors of the project. The scope should be tailored to the specifics of the project – its com-plexity, the degree of novelty – and the accepted rules of description. Base step is however, analysis and risk assessment of project (fig. 3). In theory and practice of management concept of risk is interpreted in different ways. Through the notion of risk is understood: first, the risk of losses, the possibility of injury or risk of economic failure; secondly, the possibility of negative variance between planned and realized result, and third, measurable uncertainty. Due to the complexity of the projects risk assessment is very difficult. It is necessary to carry out risk analysis, i.e. divide risk into its constituent parts and make their descriptions and estimate separately. The overall risk of the project consists of: market, organizational, technical, financial, personnel and information elements. In addition, the risk exists in various stages of the project and is associated with different sources – both with the environment of the project team and with its positions and organizational units. The risk of the pro-ject can be linked in varying degrees to individual elements of results of the project: requirements,costsandtimeandthescopeofproject.Resultsofanalysisandriskassessment at the stage of defining the project are used to decide the appropriate-ness of the project. If you decide to implement a project, it is necessary to develop measurestoreducetherisk(optimization/rationalizationoftherisk)andduringtheexecution of the project controlling risk and taking appropriate countermeasures. For

98


projects with a high risk of quality to achieve the results can be used system of quality assurance similar to that used in manufacturing systems. This must be prepared in phase of preparing the project execution (planning project quality) and used in the execution phase of the project (study project quality and control of project quality). Conductedanalysisprovidethebasisforevaluatingtheproject,whichisbasedona comparison of expected benefits and the necessary expenditures for the project. In the case of projects we are dealing with complex benefits and expenditures, which include elements of both qualitative and quantitative elements (elements that are expressed with value and such, that cannot be adequately measurably). Based on the results of analysis and evaluation management makes a decision to proceed with the project. This decision must be confirmed after the completion of the development phase, in which will be concretized and detailed assessment of elements affecting the efficiency of the project and the expected level of quality of results, where exists the security component of the project and its results. Stage of defining the project ends with a determination of the objectives of the project, which concern, in accordance withpreviousconsiderations, threeelements: therequirementforresults/projectscope, costs and duration of the project [8].

Fig.3.Structurephaseofthedesign/modeling(Source:own)

Modeling/designofbusinessprocessesprovides answers toquestions aboutthe activities of the organization and processes performed during these operations. Subsequently, it is possible to answer the question whether the processes are in line with company strategy and whether it is possible to improve the provision to

99


achieve a minimum level of risk [2]. The main benefits of the process modeling for each organization are:

– a single, structural description of the company, in which individual actors learn the principles of its functioning and its role,

– enable the precise mechanisms of tracking of implementation progress and the factors responsible for given stage of the process in system terms, i.e. the inter-relationships of organization potential with the achievement of maximum security for its operation,

– determine the optimal time, resources and costs of the functioning of the company, which factors determine the quality level and level of risk,

– standardize their operations and improve communication within the com-pany and provide a basis for the implementation of quality management system (e.g. in accordance with the requirements of ISO 9001:2000),

– facilitate the selection and effective implementation of the integrated systemsupportingbusinessmanagementERP(eng.EnterpriseResourcePlanning),

– identification and classification of areas for improvement, allowing for the improvement of the enterprise, and cleaning processes performed by the organization,

– improve ongoing processes in the dimensions of time and finance, as well as continuous monitoring of risk and results of the individual processes.

While improving the operation of the organization through business process modeling there can be distinguished business model, a map of business processes and maps of the flow of resources with particular emphasis on critical resources. The business model defines the organization’s links with its environment and its interactions with the market environment. Diagram of the business model should include all key market players involved in the production of the company, as well as the flows of products and information. Map of business processes is a picture of all the functions necessary to produce the final product or products by the or-ganization. Processes map should be possible to illustrate, using the symbolism of ICOM.Due to theuniqueness andobligatory of business processes at thisstage are not yet modeled decision paths and critical conditions. The realization of the functions described by the processes determine the procedures and here is the place to modeling decision-making paths with a separation of threat, risk measurement and evaluation of resources security throughout the organization. IntheICOMdefinitionaproceduresarethecontrolinputforprocesses.Inputofeach process is inextricably linked to the scope of knowledge and information. Organization’s information resources and their security are an integral part of the security of any business entity.

100


Good reflection of the various aspects of design and completely engaging struc-tureofthedesignprocessofbusinesssystemsisaUML9, which is unified, standard language for modeling business systems including computer systems. Architect, designerormanagercanusetheUMLdiagramsinasimilarwayasabricklayerorelectrician use the architectural plan of the building.

Comprehensive anduniversal natureofUML, enableshandlingof object--oriented concepts such as objects, classes, attributes, relationships, aggregation, inheritance,methods,andothers.UMLisasetofconceptsandgraphicnotations(diagrams), which allow you to comprehensively map the modeled area of the pro-blem, the assumptions of the proposed system and the most important aspects of its construction.UMLisnowsupportedbymanyCASEtools.Itwasalsoacceptedbythe OMG standardization body10developingCORBAstandard.Itincludesmultipleperspectives of describing the system, which enables multidimensional analysis and the consequent quest for a full description of each process and its logical time com-pounds. This gives rise to the design of criterion of maintaining the security of the system and its resources. An important element is the concept of a class that allows you to connect processes with resources. In addition, it can be concluded that the use case diagrams and class diagrams, already provide a comprehensive picture of the behavior of the system. Other diagrams are important aids and can be used when creatingthedesigndocumentationasrequired.RelationshipsbetweenthedifferentdiagramsinUMLareusingthesamenamesofclassesandoperationsindifferentdiagrams.Complianceofusednamesandtheirintuitivesemanticsarethebasisfortesting the mutual consistency of diagrams and their completeness and minimality, which promotes quality solutions.

5. evaluation of risk in conditions of business informational asymmetry

Security throughout the organization and continuity of its functioning are strongly conditioned by the level of security of its information resources [2]. It is a category resulting from the essence of any system of action and assigned to its integral features. The security is inextricably linked to the risk, which may have a dimension of both positive and negative. In consideration of the organization security, it is appropriate to focus on the risks of adverse events and threats. Threats will usually reduce the value of each system. The organization is a system of action, which register the various threats to its operation. In the process organization – especially with security sensitive information resources – the problem of risk and

9 UML–UnifiedModelingLanguage.10 OMG – Object Modeling Group.

101


management of this area is a continuous process. Attempt to measure the level of the organization’s security [11] leads to the observation that security is broad sense complement to the normalized level of risk:

B = 1 – Ry,

where: B – normalized level of security,

Ry = U (P × W × D × E),

where: U–normalizationfunctionofrisk/normalizedrisk,expressedbypoint measurement,

P – level of incidence of risk, S – level of loss, D –susceptibilitytovulnerability/resiliencetothreads/levelofsystem

securityassociatedwiththeselectedthreat/risksource, E – rate risk exposure.

Described above logical relationship means that the higher the level of risk is, the lower levelof securitymaybe.Riskmanagement introducedanumberof formal measures that allow quantification and validation of risk. Hence, there is also an attempt of formal valuation and assessment of security. This applies also the area of information security, which determines the security of processes and busi-ness organizations. Most of the information systems supporting the management of the organization has built-in security mechanisms, but not gives a full protection to information security. Each mechanism has determined level of security. To en-sure continuity of information and decisions of the organization and internal and external security of the information resources, it is required a good choice in support systems. Integrated informationmanagement systemsofOLTPclassprevent loss,unwanted outflow11ordistortedinformation.IndecisionsupportsystemsofOLAPclass, mechanisms are fairly well complex and allow the selection of access to certain data groups12.

Organization security involves also the positive aspect of informational asym-metry. This means that only certain information resources can be shared consciously to selected customers13.Certain stages of the selectedprocess determines the extent of information made available to eligible organizations that participate in the wider project (process). But always there is the problem of security of information resources and their protection against unauthorized access, including the problem

11 Including the encryption information mechanisms.12 This means that not all information resources of company can be made available in the environ-

ment further or closer. Value and security of organization is also measured by the level of security of its resources in the context of selective access of desired and undesired users.

13 Mutual value of these resources in the process organizations doesn’t have to be equivalent.

102


of continuity of action in various situations, particularly described as critical. Some of the information resources then receives the status of critical resources. Design of business organization is associated with the design of its critical resources, which includes information resources, data resources and software support systems, which operate in a networked environment, dispersed.

The design of each phase of this process is influenced by the quality of the project. Therefore, there must be the initiation phase, phase of identification and description of the current status, phase of analysis and optimization of processes with the phase of the development and verification of plan (fig. 3).

6. requirements for the meta-model of organization information security

The knowledge and experience, and information resources and access to it, dis-tinguish among entities of action (including designing entities) from each other and directly affect the effectiveness of the management process, from planning, through the organization of activities, supervision and coordination, and ending with the pro-cess control and evaluation. Hence, the security of information resources, particularly within the meaning of intentional access only to authorized entities is an integral part of security of modern organization, including security of projects and their results (fig. 4). Information and information resources – becoming a discriminant of the action subject for determining security in general – affect the ability to interact with the environment closer and further. There are problems of information asymmetry, which means that the various entities connected in a functional, process-oriented body can function properly if there is mutual trust, to the reliability and accuracy of shared information.

There are requirements for information security14 (these are the basic require-ments, which are universal and should be meet by the organization):

• AccessControl,whichmeansthatorganizationmustrestrictaccesstotheinformation system to authorized users under co-realized processes15.

• AwarenessandTrainingprovidesthatmanagersandusersofinformationsystems are aware of security risks associated with their activities and the applicable laws, directives and rules, standards, instructions, regulations or procedures related to security of information systems16.

14 For example according to NIST (FIPS 200).15 Operated on behalf of authorized users or devices (including other systems) and the transactions

and functions that authorized users can perform.16 This is to ensure that organizations personnel is adequately trained to perform their assigned duties

and tasks related to information security.

103


• Controlandresponsibilityarethestatutorydutyandorganizationsneedto ensure business continuity: create, protect, manage and maintain docu-mentation of an information system necessary to enable the monitoring, analysis, research and reporting of unlawful, unauthorized or improper system operations17.

• Certification,accreditationandsafetyassessmentisinitselfacontinuousprocess18.

• Configurationmanagement is associatedwith establishment andmain-taining of output configuration of any system and the list of information systems19.

• Emergencyplanningisassociatedwiththeestablishmentandmaintainingcrisis response plans20.

• Identificationandauthenticationareaformofsecuringusersofinformationsystem21.

• Responsetoeventisarequirementforthesecuritymodelinthescopetohandle events in information systems that includes adequate preparation, detection, analysis, storage, recovery and response to adverse events.

• Serviceandmaintainofsystemssupportingbusinessprocessesintheperio-dic cycle and regularly perform conservation of information systems and provide effective control tools, techniques, machinery and personnel used to conduct information system maintenance.

• Physicalandenvironmentalprotectionisoneofthemosteffectiveactionsin the field of physical limiting access to information resources and equip-ment22.

17 I.e. ensure that the actions of individual users of an information system can be clearly attributed to those users so can be adequate legal sanctions taken.

18 Organizations should periodically assess the security controls in information systems, develop and implement continuity action plans to correct deficiencies and reduce or eliminate the weak areas in information systems, to permit the operation of information systems and all communication with other information systems, control and monitor the security of information systems on an ongoing basis to ensure continued effectiveness and the degree of certainty.

19 Including the hardware, software and documentation throughout the life cycle and development of the system and to establish and apply the security settings for dedicated information products in information systems.

20 Backup and create disaster recovery plans for information systems to ensure availability of critical information resources and business continuity in emergency situations.

21 Processes acting on behalf of users or devices and ways to authenticate (or verify) the identity of the users (including the processes or devices) as a prerequisite for access to information systems.

22 Provide adequate working conditions for authorized individuals to protect the installations and infrastructure support systems, and provide tools to support information systems, protect in-formation systems against the dangers of the environment, and ensure adequate monitoring of environmental protection in areas that contain elements of information systems.

104


• Planningalreadyatthestageofdesignisanareaconditioninggoodsecuritycheck23 in the storage place (or planned location) of information systems defined by rules of conduct in the case of individuals with access to infor-mation systems.

• Protectionofworkersprovidesthatpersonsoccupyingpositionsintheorga-nization (including service providers) are trustworthy and meet established security criteria for those items and, that organizational information and information systems are protected during and after personnel actions such as terminating or transferring.

• Riskassessmentmustbeinextricablylinkedtotheorganizationssecurity,which must periodically assess the risk to organizational operations (includ-ing mission, functions, or market position), assets and individuals, resulting from the operation of information and organization systems related to the processing, storage or transmission of information.

• Purchasingsystemsandservicesprovidesorganizationdevelopmentandquali-ty of business processes, which means that it is appropriate to release adequate measures to effectively arrange protection of information systems, to make appropriate life-cycle of processes which includes safety information24.

• Protectionofsystemandcommunicationrequiresprofessionalmonitor-ing, control and protection of communication channels of key information systems, and introduces architectural models, techniques, software develop-ment and engineer systems, that promote effective information security policies in information systems25.

• Integrityofprocessesandbusinesssystemsandinformationresources(in-formation), including support management systems becomes the challenge of time26.

Developed and implemented model of the processes performed by the organiza-tion should therefore be able to be used when implementing a quality management system to meet the requirements of ISO9001: 200027 in:

23 Document and periodically update and implement security plans for information systems. 24 Limiting theuseof software andensure that cooperating companiesuse appropriate security

measurestoprotectinformation,softwareand/orservices.25 Includingmediaprotection,whichisarequirementespeciallyimportantforglobal/distributed/

process organizations in terms of access to information only to authorized users and the physical removal/destructionofdata.

26 It is required to identify, report, and improve the information and eliminate the disadvantages of the information system in a timely manner, provide protection against malicious software features in the right places, and monitor reports of security information and take appropriate action.

27 For example, in 4.1 of a point, saying among other things, that the organization should take certain actions.

105


– identify the processes, necessary for quality management system as a fun-ction of utility, efficiency and risk and their use in the organization,

– determine the sequence of these processes and their interactions,– monitoring, analysis and evaluation of processes in terms of all system

features including their security.

Fig. 4. A general model of the organization’s security (Source: own)

Modeling and design of business processes is a major component of the design of business systems and information systems supporting in management of these pro-cesses. This also applies to corporate restructuring and diagnosis of adverse events in the functioning of the organization. A faulty or irrational process structures, more than other elements of the organization, may cause decrease in efficiency, safety and business performance. In some cases, only the understanding and improvement of implemented processes may lead to a general improvement in the condition of the company.

One of ways to use the business processes model is to support the implementation of a dedicated computer system. This support is particularly important when design-ing an information system based on SOA28. In addition, if the processes are modeled usingthetoolsthathavebuilt-inmechanismstoexchangedatawiththetoolsofaCASE(UML)orERPsystems,itcanbemodeledusingautomaticprocessestodeveloporimplement an information system automating some processes. There is also a security criteria carried out within the meaning of the rendering of whole solution using gen-erators producing software to support business processes in organizations.

7. summary

Today’s organizations are exposed to various threads associated with the creation and operation of systems supporting business activities, and in particular with infor-mation resources, which using these systems are stored, processed and transmitted.

28 SOA – Open Systems Architecture.

106


This is due primarily to the loss, unauthorized reading and exponentiation of un-wanted or lowering the desired – information asymmetry, which is important to maintain the continuity of the organization29. We must remember that information resources have often the status of strategic resources in building the value of each organization, serving the function of a critical resource.

Important is to introduce of appropriate measures at an early design phase (modeling).Riskmanagement andother activities allow for themaintenanceofinformation asymmetry on satisfactory level from the point of view of an organiza-tion, which will ensure its competitiveness in the market and an adequate level of information security. Very important is entire life cycle of the system and the design process, because allows to specify the requirements, the results of the project, project time and costs, including risk management and system security.

BIBLIOgRAPHy

11. J.Champy, X-Engineering przedsiębiorstwa, Placet Publishing Agency, Warsaw 2003.12. FIPS200MinimumSecurityRequirements forFederal InformationandInformation

Systems,2006,http://csrc.nist.gov/publications/fips/fips200/FIPS-200-final-march.pdf13. B.glinka,P.Hensel, Projektowanie organizacji, UW, Warsaw 2006.14. P.grajewski, Organizacja procesowa, PWE, Warsaw 2007.15. T.Kasprzak (scientific editor), Modele referencyjne w zarządzaniu procesami biznesu,

DIFIN, Warsaw 2005.16. R.B.Kemball-Cook, Luka organizacyjna, Warsaw, PWE 1973.17. g.D.Oberlander, Project Management for Engineering and Construction, McGraw-

-Hill, Boston 2000.18. M.Trocki,B.grucza,K.Ogonek,Zarządzanie projektami, PWE, Warsaw 2003.19. J.Woźniak,P.Zaskórski, Asymetria informacyjna w zarządzaniu bezpieczeństwem

organizacji procesowych, IOIZ Newsletter, Warsaw 2009.10. A.Zając, Wykorzystanie metafor do identyfikacji potrzeb informacyjnych, „Zeszyty

NaukoweAE”,Cracow2004.11. P.Zaskórski,g.Pieniążek, Ciągłość działania organizacji w warunkach asymetrii

informacyjnej,InternationalScientificConferenceon“Zarządzaniekryzysowe–różneoblicza”, Wroclaw 2010.

12. P.Zaskórski,J.Woźniak, Ciągłość informacyjno-decyzyjna warunkiem bezpieczeństwa organizacji gospodarczej,Conferenceon“Nowoczesnekoncepcjeimetodyzarządzania– teoria i praktyka”, WAT, Warsaw 2009.

29 BS 25999-1: 2006: Business continuity management. Code of practice. BS 25999-2: 2007: Specification for business continuity management.

107


13. P.Zaskórski, Zasoby informacyjne komponentem infrastruktury krytycznej organizacji, VMiędzynarodowaKonferencjaNaukowa“KatastrofyNaturalneiCywilizacyjne.Zagro-żeniaiwyzwaniadlabezpieczeństwa”,Wroclaw–Belchatow3-5.06.2009.

14. P.Zaskórski, Strategie informacyjne w zarządzaniu organizacjami gospodarczymi, WAT, Warsaw 2005.

Streszczenie. Wartykuleprzedstawionoistotęsystemubiznesowego,jegonajważniejszecechyorazmożliwościzarządzaniaryzykiem.Zostałzidentyfikowanyprocesprojektowaniasystemówbizneso-wychorazpodziałtegoprocesunaposzczególnefazy.Przedstawionezostaływymaganiadotyczącebezpieczeństwa informacyjnego stawiane systemom biznesowym i organizacjom.

109

Informacja – jej znaczenIe I sposoby ochrony. perspektywa technIczna

Krzysztof LidermanWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. Artykuł zawiera przegląd zagadnień związanych ze znaczeniem informacji dla funkcjo-nowania współczesnego państwa oraz zagadnień poprawnej ochrony takiej informacji.

1. wstęp

Współczesne zaawansowane technologicznie społeczeństwa swój byt w dużym stopniu uzależniają od informacji i to głównie informacji przetwarzanej, przecho-wywanej i przesyłanej w systemach teleinformatycznych. Z tego powodu istotne staje się zagadnienie właściwej ochrony takiej informacji, a to z kolei wymaga spre-cyzowania, dlaczego informacja powinna być chroniona. Informacja powinna być chroniona, ponieważ:1. Jest ona towarem o znaczeniu strategicznym (dla kraju, firmy, konkretnego

człowieka).Od zarania dziejów ci, którzy dysponowali właściwą informacją we właściwym czasie, wygrywali wojny oraz osiągali sukcesy rynkowe. Dlatego podobnie jak współcześnie rudy uranu czy nowe technologie, informacja jest towarem, który można kupić, dzięki któremu można osiągnąć określone korzyści i który trzeba chronić, mając na względzie własne interesy.

2. Jest podstawowym elementem procesów biznesowych.Podstawą działania prawie wszystkich współczesnych firm i organizacji, w tym organizacji takiej jak państwo, jest poprawny obieg informacji. Przerwanie tego obiegu lub sfałszowanie informacji powoduje straty, dla firmy kończące się często bankructwem, a dla państwa niepokojami społecznymi, zaburzeniami w gospo-darce krajowej, gorszym postrzeganiem na forum międzynarodowym itd.

3. Służy do sterowania procesami w zautomatyzowanych procesach wytwórczych i usługowych o kluczowym znaczeniu dla gospodarki i społeczeństwa.Informacja może występować także w szczególnej postaci – informacji sterującej urządzeniami, zwykle czujnikami i mechanizmami wykonawczymi (w przed-stawionej na rys. 2 klasyfikacji będą to systemy sterowania). Błędne sterowanie

110

K. Liderman

takimi systemami może powodować katastrofy (np. ekologiczne) i wywoływać kryzysy na skalę lokalną, ogólnokrajową lub międzynarodową.

4. Tak nakazują przepisy obowiązującego prawa lub wynika to z zawartych umów.Ze względów przedstawionych w punktach 1 i 2 oraz z uwagi na ochronę dóbr osobistych obywateli, wszystkie cywilizowane kraje mają przepisy prawne wy-muszające ochronę informacji przed nieuprawnionym dostępem, zapewnienie właściwego jej przetwarzania, przechowywania i przesyłania oraz określające zasady zbierania określonych kategorii informacji.W dalszej części artykułu przedstawione są rozważania na temat informacji

jako takiej (rozdz. 2), zagrożeń dla niej (rozdz. 3) oraz sposobach jej ochrony (rozdz. 3 i 4).

2. o informacji

Jak podano we wstępie, informacja była, jest i będzie towarem. Informacje mają jednak tę szczególną właściwość, odróżniającą je od innych towarów (przedmiotów materialnych, usług), że aby udzielić ich jednym (osobom), wcale nie trzeba odbierać ich innym. W konsekwencji ujawnienie informacji:

– może zostać niezauważone,– zwykle samo w sobie nie powoduje straty.Na wartość informacji, traktowanej jako pewien zasób1 podlegający ochronie,

wpływ będzie miała [3]:– wiedza o istnieniu informacji,– wiedza o ujawnieniu informacji i wiedza stron o ujawnieniu (oni wiedzą/nie

wiedzą, że my wiemy, że znają nasze tajemnice),– starzenie się informacji (utrata lub wzrost jej wartości z upływem czasu).Ze względu na znaczenie dla użytkownika (ogólnie: podmiotu, w tym podmiotu

gospodarczego) wszystkie wykorzystywane przez niego, jak również dotyczące go informacje można podzielić na wrażliwe i niewrażliwe. Informacje wrażliwe dla okre-ślonego podmiotu to te, które mogą zostać wykorzystane przeciwko jego interesom poprzez ujawnienie, nieudostępnienie oraz zmanipulowanie, jawne lub skryte.

Do wrażliwych zaliczają się zatem wszystkie informacje, które muszą być chro-nione, bo tak nakazują obowiązujące przepisy prawne (np. Ustawa o ochronie danych osobowych). Ale informacjami wrażliwymi będą też takie, których nakaz ochrony nie jest zawarty w żadnych regulacjach prawnych, a które organizacjom wytwarzającym je i przetwarzającym są zwykle wskazywane przez kompetentne organy – służby ochrony państwa lub wewnętrzne komórki bezpieczeństwa.

1 W literaturze przedmiotu często zamiast „zasób” jest używany termin „aktywa”.

111

Informacja – jej znaczenie i sposoby ochrony. Perspektywa techniczna

Informacjami wrażliwymi mogą być też dane same w sobie niewrażliwe, ale które stają się takie w powiązaniu z innymi informacjami, pozwalając wyciągnąć prawidłowe wnioski np. o projektowanej fuzji firmy z zagranicznym partnerem. Przykładem mogą być informacje dotyczące spotkań kierownictwa firmy, zamó-wionych przez nią analiz firm trzecich, planów wyjazdów służbowych itd. Innym przykładem są informacje dotyczące życia osobistego czołowych przedstawicieli kierownictwa firmy, których ujawnienie mogłoby posłużyć do wywołania skandalu (i w efekcie np. do obniżenia notowań firmy na giełdzie, zerwania umów itp.) czy też do szantażowania określonych osób np. w celu ujawnienia przez nie innych informacji, tym razem strategicznych dla firmy.

Problem w praktyce ochrony informacji polega na tym, że najczęściej wymagana identyfikacja informacji wrażliwej ogranicza się do jej inwentaryzacji i przeglądu zasobów w ramach analizy ryzyka. Rzadko bierze się pod uwagę, że:

– oprócz identyfikacji informacji wrażliwych w organizacji trzeba je zlokali-zować także poza nią,

– należy uwzględnić informacje pośrednie, pozwalające na wnioskowanie,– powinno się zidentyfikować obieg informacji wrażliwej – to pozwala m.in.

na opracowanie procedury lokalizacji jej „przecieków”. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że [3]: – prawa własności w wypadku informacji są często trudne do określenia,– ustalenie wartości strat w wypadku ataków informacyjnych bywa trudne

lub wręcz niemożliwe – dotyczy to np. utraty spodziewanych korzyści, wizerunku, przewagi konkurencyjnej itp.2,

– lokalizacja wartościowych informacji bywa trudna.Z przedstawionych w tym rozdziale rozważań wynika ważny wniosek – osoby

odpowiedzialne za ochronę informacji powinny dbać o ochronę informacji wrażli-wych, a nie „danych osobowych” czy „informacji niejawnych”. Wyżej wymienione kategorie informacji są tylko szczególnymi przypadkami informacji wrażliwej. Brak takiego podejścia do ochrony informacji jest zasadniczym błędem organizacyjnym, którego nie zniwelują żadne środki techniczne.

3. podstawy ochrony informacji

Ochrona informacji jest zagadnieniem obszernym i generalnie wiąże się z tzw. bezpieczeństwem informacyjnym, obejmującym wszystkie formy (także werbalne) wymiany, przechowywania i przetwarzania informacji (patrz rys. 1). Tzw. bezpieczeń-stwo teleinformacyjne dotyczy węższego zakresu form wymiany, przechowywania

2 Czasami jednak może być oczywiste, np. po oszustwie, szantażu lub przelaniu środków z konta organizacji.

112

K. Liderman

i przetwarzania informacji, ograniczonego do technicznych środków łączności (np. przez telefony stacjonarne i komórkowe, radiostacje, sieci i systemy kompute-rowe). Z kolei bezpieczeństwo teleinformatyczne dotyczy informacji przesyłanych, przechowywanych i przetwarzanych w sieciach i systemach teleinformatycznych.

Rys. 1. Kategorie bezpieczeństwa

W zależności od przeznaczenia i konstrukcji systemu teleinformatycznego (patrz rys. 2) rozróżnia się zwykle tzw. bezpieczeństwo na zewnątrz oraz bezpie-czeństwo do wewnątrz. Termin bezpieczeństwo na zewnątrz określa ochronę przed zagrożeniami dla środowiska (w tym dla człowieka), w którym pracuje system komputerowy, spowodowanymi nieprawidłowym działaniem tego systemu. Doty-czy to głównie systemów sterowania (zwykle są to systemy czasu rzeczywistego), np. monitorujących stan pacjenta w szpitalu, kontrolujących działanie elektrowni jądrowej, nadzorujących ruch kolejowy, czy też systemów pokładowych, np. sa-molotów. W języku angielskim ogół zagadnień związanych z ochroną tego typu (w sensie niedopuszczania do katastrof) określa się zwykle terminem safety. Termin bezpieczeństwo do wewnątrz określa ochronę przed zagrożeniami dla informa-cji przechowywanej, przetwarzanej i przesyłanej w systemie teleinformatycznym.

113


Dotyczy to głównie sieci teleinformatycznych banków, firm, organizacji naukowych itd. W języku angielskim ogół zagadnień związanych z ochroną tego typu (w sensie niedopuszczania do utraty tajności, integralności, dostępności informacji) określa się zwykle terminem security. To rozróżnienie znajduje swoje odbicie w praktyce nie tylko w różnych unormowaniach (patrz rys. 2), ale także w strukturze cyklu życia systemów i sposobie ich wytwarzania i utrzymywania.

Rys. 2. Klasyfikacja systemów komputerowych

Proponuje się następującą definicję bezpieczeństwa informacji:

Definicja 1Termin bezpieczeństwo informacji oznacza stopień uzasadnionego (np. analizą ryzyka i przyjętymi metodami postępowania z ryzykiem) zaufania, że nie zostaną poniesione potencjalne straty wynikające z niepożądanego (przypadkowego lub świadomego): ujawnienia, modyfikacji, zniszczenia lub uniemożliwienia przetwarzania informacji prze-chowywanej, przetwarzanej i przesyłanej w określonym systemie obiegu informacji.

Można zauważyć, że „bezpieczeństwo” nie jest ani obiektem, ani zdarzeniem, ani procesem – to imponderabilia z dziedziny psychologii. Decydujący wpływ na „zaufanie” ma siła ochrony (zabezpieczeń), z jaką chronimy podstawowe atrybuty informacji:

– tajność – informuje o stopniu (sile) ochrony informacji przed nieuprawnio-nym dostępem. Stopień ten jest uzgadniany przez podmioty dostarczające i otrzymujące informację (z tajnością jest ściśle związana dotycząca ludzi

114

K. Liderman

poufność, czyli prawo jednostki do decydowania o tym, jakimi informacjami i z kim chce się podzielić i jakie jest skłonna przyjąć);

– integralność – informuje, czy dane i informacje są poprawne, nienaruszone i nie zostały poddane manipulacji;

– dostępność – informuje, czy dane, procesy i aplikacje są dostępne zgodnie z wymaganiami użytkownika (lub wymaganiami na system).

Przy projektowaniu systemu ochrony oraz analizie ryzyka należy brać pod uwagę wszystkie wymienione atrybuty oraz, w miarę potrzeb, inne związane z cha-rakterem realizowanych zadań (np. rozliczalność, która umożliwia identyfikację użytkowników i wykorzystywanych przez nich usług; istotna dla skutecznej analizy powłamaniowej).

Należy zwrócić uwagę, że specjaliści od techniki komputerowej posługują się najczęściej pojęciem danych, a nie informacji. Przyjmuje się, że informacje przecho-wywane, przesyłane i przetwarzane w systemach komputerowych nazywa się „dany-mi”. Jednak dla skutecznej ochrony danych/informacji, ze względu na przedstawione wcześniej zależności pomiędzy systemem informacyjnym a informatycznym, obecnie obowiązujący paradygmat w dziedzinie „bezpieczeństwa informacyjnego” brzmi: chronimy „informacje” – „dane” są tylko ich szczególnym przypadkiem.

Zagrożenia, przed którymi chroni się informację, można pogrupować nastę-pująco:

1. „Siły wyższe” (katastrofy naturalne, zmiany prawa, itp.).2. Nieuprawnione i przestępcze działania ludzi3:

a) kradzieże oraz zagubienia nosicieli informacji (sprzętu i dokumentów);b) podsłuchy różnego typu: pakiety w sieci (sniffing), emisja ujawniająca,

fale głosowe („pluskwa”);c) nieuprawnione działania personelu (w tym outsourcingowego i prak-

tykantów);d) nieuprawnione działania osób postronnych (np. klientów, „hakerów”).

3. Błędy ludzi uczestniczących w procesach przetwarzania, przesyłania i prze-chowywania informacji.

4. Błędy w organizacji przetwarzania, przesyłania i przechowywania informacji.5. Awarie sprzętu i błędy w oprogramowaniu.Wyżej wymienione grupy stanowią podstawowe klasy zagrożeń. Często popeł-

nianym błędem podczas analizy stanu bezpieczeństwa jest postrzeganie zagrożeń wyłącznie przez pryzmat „ataków” (czyli zagrożeń z grupy 2d)4.

3 Nie każde działanie nieuprawnione (z punktu widzenia dysponenta systemu informacyjnego) jest działaniem przestępczym – przestępstwem jest tylko to, na co istnieje odpowiedni paragraf w Kodeksie karnym.

4 Atakiem na system teleinformatyczny i informację w nim przetwarzaną nazywa się nieuprawnione, celowe działania ludzi mające na celu naruszenie tajności, integralności lub dostępności informacji.

115


Zagrożenie spowoduje szkody tylko wtedy, jeżeli istnieją wady lub luki, czyli tzw. podatności w strukturze fizycznej firmy, organizacji pracy, procedurach, ob-sadzie stanowisk pracy personelem, zarządzaniu i administrowaniu, sprzęcie lub oprogramowaniu, które mogą być wykorzystane przez zagrożenia do spowodowania szkód w systemie informatycznym lub działalności użytkownika. Związki pomiędzy zagrożeniami, podatnościami i szkodami można scharakteryzować następująco:

– Na zagrożenia nie mamy wpływu, ale zagrożenie nie zawsze musi się zre-alizować – warunkiem koniecznym jest istnienie podatności.

– Na podatności mamy wpływ – możemy je minimalizować, stosując zabez-pieczenia.

– Oprócz podatności, w zależności od typu zagrożenia, wiele innych czynni-ków ma wpływ na prawdopodobieństwo jego realizacji.

– Szkody, które mogą powstać podczas realizacji zagrożenia, oraz prawdo-podobieństwo jego realizacji (także w sensie potocznym „możliwości”) określają ryzyko.

Na wspomniane zabezpieczenia składają się środki: − fizyczne (np. sejf, płot, przegroda budowlana), − techniczne (np. system alarmowy, system przeciwpożarowy, system nadzoru

wizyjnego), − osobowe (np. strażnik, portier), − programowe (np. oprogramowanie antywirusowe)

oraz działania organizacyjne (np. szkolenia), stosowane w celu przeciwdziałania wykorzystaniu podatności przez zagrożenia. Odpowiednio zaimplementowane za-bezpieczenia tworzą system ochrony informacji. Podział zabezpieczeń, w kontekście postępowania z ryzykiem, przedstawiony jest na rysunku 4.

Do podstawowych zasad organizacji pracy (czyli elementu ww. działań organi-zacyjnych), zapewniających ochronę informacji, należą zasady:

1. Wiedzy niezbędnej (pracownik ma wiedzieć o tym, co dzieje się w organiza-cji, dla której pracuje, tylko tyle, ile jest niezbędne do rzetelnego wypełniania przez niego obowiązków służbowych).

2. Minimalnego środowiska pracy (pracownik ma mieć dostęp tylko do tych pomieszczeń, urządzeń, narzędzi, usług i programów, które są niezbędne do rzetelnego wypełniania przez niego obowiązków służbowych)5.

3. „Czystego biurka” i „czystego ekranu”.4. Separacji i rotacji obowiązków.5. Dobrze opisanych reguł przetwarzania danych6.

5 Często spotykanym przypadkiem naruszania tej zasady jest przydzielanie wszystkim pracownikom nieograniczonego dostępu do Internetu.

6 Pracownik nie będzie przetwarzał danych w sposób dowolny, tylko zgodnie z ustalonymi regułami, a wszelkie manipulacje na danych będą odnotowywane dla celów kontrolnych (tzw. audit-log).

116

K. Liderman

Te zasady powinny być znane personelowi kierowniczemu (bo to on organi-zuje pracę) i stosowane oraz egzekwowane wszędzie tam, gdzie jest przetwarzana informacja wrażliwa.

4. organizacja ochrony informacji

System ochrony informacji będzie skuteczny, jeżeli będzie systemem, a nie „workiem z zabezpieczeniami”, tj. będzie kompleksowy i będą w nim wykorzysta-ne w spójny sposób (tzn. niesprzeczny i niepozostawiający dziur) zabezpieczenia: organizacyjne i kadrowe, fizyczne i techniczne oraz sprzętowo-programowe zorga-nizowane w taki sposób, że zapewnią wykrycie naruszenia bezpieczeństwa i próby takich działań oraz skuteczną ochronę pomimo przełamania części zabezpieczeń, co oznacza ich zastosowanie według zasady obrony „w głąb”.

Do podstawowych przedsięwzięć organizacyjnych związanych z budową i eks-ploatacją systemów ochrony informacji należą:

1. Wykonanie, jako podstawy budowy systemu ochrony informacji, analizy ryzyka związanego z wykorzystywaniem informacji w działalności bizne-sowej i właściwe zarządzanie tym ryzykiem.

2. Udokumentowanie systemu ochrony informacji.3. Ocena stanu ochrony informacji (w tym tzw. audyt).4. Zidentyfikowanie i stosowanie przepisów prawa oraz norm i standardów

adekwatnych do dziedziny implementacji systemu ochrony.Ze względu na ograniczone ramy niniejszej publikacji, w dalszej części rozdziału

w skrócie przedstawione są tylko dwa pierwsze zagadnienia.

4.1. zarządzanie ryzykiem

W tym artykule, gdzie rozważane są zagadnienia ochrony informacji, termin „ryzyko” oznacza miarę stopnia zagrożenia dla tajności, integralności i dostępności informacji wyrażoną jako złożenie prawdopodobieństwa (rozumianego również w sensie „możliwości”) wystąpienia sytuacji stwarzającej takie zagrożenie i stopnia szkodliwości jej skutków (strat).

Na przestrzeni ostatnich 15 lat można było zaobserwować różne paradygmaty „postrzegania” działalności biznesowej. Lata 90. XX w. charakteryzuje postrzeganie jakości prowadzonej działalności biznesowej przez pryzmat jakości wytwarzanego i dostarczanego na rynek produktu (por. seria norm ISO/IEC 900x wydanych przed rokiem 2000). Przełom XX/XXI w. to postrzeganie jakości prowadzonej działalności biznesowej przez pryzmat jakość procesów wytwórczych (por. seria norm ISO/IEC 900x wydanych po roku 2000). Obecnie kształtuje się nowy paradygmat postrze-gania „biznesu” – przez pryzmat ryzyka związanego z prowadzeniem działalności

117


biznesowej, w tym ryzyka związanego z obiegiem informacji i jej przetwarzaniem w systemach teleinformatycznych.

Zarządzanie ryzykiem [11] to systematyczne stosowanie polityki, procedur i praktyki zarządzania do zadań ustalania kontekstu ryzyka, jego identyfikowania, analizowania, wyznaczania, postępowania z ryzykiem oraz monitorowania i komuni-kowania ryzyka. Podstawowe elementy zarządzania ryzykiem ilustruje rysunek 3.

Rys. 3. Podstawowe elementy procesu zarządzania ryzykiem [1]

W praktyce stosowane są dwa podejścia do analizy ryzyka:1. Zasobowe – identyfikowane są zasoby, które powinny być chronione; dla nich

przeprowadza się analizę ryzyka. Sposób stosowany przy niewielkiej ilości zasobów, przy braku dobrze wyodrębnionych i nielicznych procesach7.

2. Procesowe – identyfikowane są kluczowe i krytyczne procesy, dla nich przeprowadza się analizę ryzyka.

Do oszacowania ryzyka stosowane są dwie podstawowe metody:1. Metoda ilościowa, gdzie operuje się miarą zdarzenia losowego – prawdo-

podobieństwem wyrażonym liczbą z przedziału [0, 1]. Metoda precyzyjna,

7 Patrz Szablon analizy i minimalizacji ryzyka na www.ita.wat.edu.pl/Bezpieczeństwo.

118

K. Liderman

ale w dziedzinie ochrony informacji rzadko stosowana ze względu na brak danych statystycznych.

2. Metoda jakościowa, gdzie operuje się opisowymi, arbitralnie dobieranymi miarami wyrażającymi możliwość zajścia zdarzenia losowego (np. moż-liwość zajścia zdarzenia WYSOKA, ŚREDNIA, NISKA). Metoda często stosowana w praktyce ochrony informacji. Wariantem analizy jakościowej jest oszacowanie częstościowe, gdzie podaje się możliwą liczbę badanych zdarzeń w pewnym okresie (np. roku).

Rys. 4. Sposoby redukcji ryzyka [1]

Podstawowe sposoby postępowania z ryzykiem są przedstawione na rysunku 4. Rysunek ten pokazuje też powiązania z różnymi typami zabezpieczeń, będącymi w tym kontekście środkami minimalizowania ryzyka. Dokładniejsze omówienie zagadnień zarządzania ryzykiem można znaleźć w [1].

119


4.2. Dokumentowanie systemu ochrony informacji

System ochrony informacji (w szczególności przetwarzanej w systemach kom-puterowych) może być w pełni udokumentowany przez następujące, opracowane i wdrożone dokumenty8:

– Polityka bezpieczeństwa informacyjnego... − zawiera najważniejsze, ogólne ustalenia najwyższego kierownictwa organizacji w zakresie ochrony infor-macji. Dokument ten powinien być jawny i dostępny wszystkim osobom, które zechcą się z nim zapoznać.

– Plan bezpieczeństwa teleinformatycznego... − zawiera szczegóły budowy systemu bezpieczeństwa teleinformatycznego9. Dokument ten powinien być niejawny, dostępny zgodnie z zasadą wiedzy niezbędnej.

– Instrukcje bezpieczeństwa teleinformatycznego... − zawierają zasady postępo-wania w zakresie bezpieczeństwa teleinformatycznego dla osób korzystających z systemów teleinformatycznych organizacji. Jest to dokument do użytku we-wnętrznego, na jego podstawie prowadzone są szkolenia dla pracowników.

– Plan zapewniania ciągłości działania... − zawiera instrukcje i procedury postępowania w przypadku wystąpienia tzw. zdarzeń kryzysowych. Powi-nien to być dokument do użytku wewnętrznego, podlegający specjalnej ochronie.

„Wdrożone” oznacza, że dokumenty te są wprowadzone w organizacji odpo-wiednim zarządzeniem naczelnego kierownictwa oraz są wykonane odpowiednie czynności:

− administracyjne, jak np. szkolenia, zakupy czy zmiany w organizacji pracy; − techniczne, jak np. instalacja sprzętu komputerowego i oprogramowania.Spośród wymienionych, podstawowym dokumentem, którego znaczenie pod-

kreślają różne normy i standardy oraz przepisy prawa (patrz np. Ustawa o ochronie danych osobowych), jest Polityka bezpieczeństwa (rys. 5). Dokument ten zawiera zapis najważniejszych, ogólnych zamiarów działań najwyższego kierownictwa organi-zacji w zakresie bezpieczeństwa informacji i jego deklaracje w zakresie zapewnienia odpowiedniego poziomu tego bezpieczeństwa w organizacji. Przeznaczony jest do uzasadnienia zaufania klientów i partnerów biznesowych do powierzenia swoich informacji tej organizacji oraz stanowi podstawę do opracowania szczegółowych rozwiązań organizacyjnych i technicznych w zakresie ochrony informacji. Dostęp-ność takiego dokumentu w konkretnej organizacji:

8 Dla audytora (często także dla biegłych sądowych i prokuratorów) to, co nie jest spisane, NIE ISTNIEJE!

9 O ile Polityka… jest najczęściej kilkustronicowym dokumentem, to Plan… jest w praktyce zbiorem różnych dokumentów: dokumentacji powykonawczej sieci teleinformatycznej, sieci łączności i systemów alarmowych, regulaminów, schematów, procedur itp.

120

K. Liderman

– świadczy o „należytej staranności” tej organizacji w zakresie ochrony in-formacji;

– stanowi podstawę zaufania potencjalnych klientów lub partnerów bizneso-wych do powierzenia swoich dóbr informacyjnych takiej organizacji;

– dla audytora stanowi dowód (audytowy), że koncepcja ochrony informacji jest przemyślana i spisana;

– dla inżynierów budujących system ochrony informacji zawiera podstawowe wytyczne (wymagania);

– dla pracowników uwikłanych w ochronę informacji stanowi podstawowy zbiór zasad pozwalających im na skuteczne pełnienie obowiązków służbowych;

– jest często wymagana przez przepisy prawa (np. Ustawę o ochronie danych osobowych i stosowne rozporządzenie).

5. podsumowanie

Wysiłek administracji państwa w zakresie ochrony informacji najlepiej ilustrują dwa dokumenty: Strategia [4] i Założenia [5]. W [4] znajduje się rozdział 3.8 Bez-pieczeństwa informacyjne i telekomunikacyjne (paragrafy 78-8210) oraz rozdział 4.3 Podsystemy wykonawcze, gdzie znajduje się paragraf 114 Informatyzacja i telekomu-nikacja. Podstawową wadą przywołanych zapisów, zdaniem piszącego te słowa, jest brak usystematyzowania problemów do rozwiązania oraz przesadne akcentowanie znaczenia bezpieczeństwa telekomunikacyjnego – oprócz tytułu, sformułowanie „bezpieczeństwo informacyjne” nigdzie w paragrafach 78-82 się nie pojawia. Ob-szerne omówienie Strategii można znaleźć np. w [2].

Drugi z przywołanych dokumentów [5] zawiera zarys podstaw, na których ma być budowany system ochrony „cyberprzestrzeni”. Obecnie (listopad 2010) na etapie uzgodnień międzyresortowych znajduje się dokument Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2011-2016. Pomijając zasadniczą dla sprawy skutecznej ochrony ułomność definicji zamieszczonych na 6 stronie tego dokumentu (w tym kluczową definicję „cyberprzestrzeni”), w dokumencie proponuje się skoordynowanie przedsięwzięć natury legislacyjnej, organizacyjnej, edukacyjnej i technicznej obligatoryjnych dla organów władzy publicznej i operatorów infra-struktury krytycznej i dobrowolnych dla pozostałych podmiotów – użytkowników cyberprzestrzeni. Należy mieć nadzieję, że docelowa wersja ww. programu zostanie dobrze dopracowana, ponieważ w obecnej postaci, oprócz rozrostu biurokracji, nie rokuje innych „sukcesów”.

10 Godny uwagi jest zapis z paragrafu 79: Priorytetem państwa będzie wspieranie narodowych progra-mów i technologii informacyjnych.

121


BIBLIOGRAfIA

11. K. Liderman, Analiza ryzyka i ochrona informacji w systemach komputerowych, PWN, Warszawa 2008.

12. Z. Nowakowski, H. Szafran, R. Szafran, Bezpieczeństwo w XXI wieku. Strategie bezpieczeństwa narodowego Polski i wybranych państw, RS DRUK Drukarnia Wydaw-nictwo, Rzeszów 2009.

13. A.E. Patkowski, Zagrożenia dla bezpieczeństwa informacji przetwarzanej w systemach teleinformatycznych. Wewnętrzne materiały szkoleniowe, ITA WAT, Warszawa 2005.

14. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007.15. Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni RP na lata 2009-2011. Założenia, Warszawa,

marzec 2009.16. IEC 61508: Functional Safety: Safety-Related Systems.17. PN-ISO/IEC-17799:2005: Technika informatyczna – Praktyczne zasady zarządzania

bezpieczeństwem informacji.18. PN-ISO/IEC 27001:2007: Technika informatyczna – Techniki bezpieczeństwa – Systemy

zarządzania bezpieczeństwem informacji – Wymagania.19. PN-ISO/IEC 27005:2010: Technika Informatyczna – Techniki bezpieczeństwa – Zarzą-

dzanie ryzykiem w bezpieczeństwie informacji.10. PN-ISO/IEC 15408-1:2002: Technika informatyczna – Techniki zabezpieczeń – Kryteria

oceny zabezpieczeń informatycznych – Część 1: Wprowadzenie i model ogólny.11. PN-ISO/IEC 15408-3:2002: Technika informatyczna – Techniki zabezpieczeń – Kryteria

oceny zabezpieczeń informatycznych – Część 3: Wymagania uzasadnienia zaufania do zabezpieczeń.

12. PN-IEC 62198:2005: Zarządzanie ryzykiem przedsięwzięcia – Wytyczne stosowania.13. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (DzU z dn. 21.05.07).14. Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, dnia 12.12.2006 KOM(2006) 786 wersja

ostateczna: Komunikat komisji w sprawie europejskiego programu ochrony infrastruktury krytycznej.

Information − meaning and protection method in modern state. Technical perspective

Abstract. The paper includes a survey of issues connected to the meaning of information for function-ing of a modern state, including issues related to proper protection of the information.

123

Impact of globalIzatIon on crItIcal Infrastructure

Weronika JakubczakEuropean Parliament, Brussels

Abstract. Despite of the fact that creation of critical infrastructure was a result of globalization pro-cesses there are very few references to globalization while talking about it. The fight against present-day international terrorism caused by globalization leaded to recognition of infrastructure parts as strategic for every state. The necessity to select certain parts of from general national infrastructure and organize a system security for it became obvious. Thus it was recognized as “critical infrastructure” and the crisis management system based on national administration was created to protect it.

Focusing attention on combating the effects of international terrorism and improved technical methods and necessary means there is little said about the globalization with the respect to critical infrastructure. The issues concerning the causes of modern terrorism, particularly that flowing from the world of Islam, are not taken under consideration. Thus, oftentimes protection of national territory is treated with multiple understatements and use of military force outside country’s own territory is the result of interest international corporate capital.

Bearing in mind that globalization has seriously affected the functioning of many social structures providing the security of nations – including state officials, religious denominations (churches), basic security institutions, country security institutions, it is not surprising that it has also impact on the functioning of critical infrastructure in the countries affected by globalization.

In general, globalization significantly attacks tradition and culture of nations, also, supporting free movement of capital between countries, growing corporate ties, it deprives the authorities of nation states and their institutions responsible for con-trolling economic aspect of society. This way, it excludes them from the very important sphere of national security management. Thus, it creates a situation when the more flexible states structures can easier adjust to the globalization processes and continue to operate yet facing progressive loss of their importance, while those operating in a way well-established for centuries – fall or take a radical countermeasures.

It is remarkable, that despite of problems caused by globalization the states (or rather their authorities) are able with less social effort to adapt to the conditions imposed on them from outside by force. While those of them whose structures

124

W. Jakubczak

are not very flexible (often heavily anchored in tradition – usually a conservative background or highly hierarchical leadership more tribal than national or state based1) have great difficulty in finding a place for themselves in these challenging circumstances related to globalization. As a rule, they seek to maintain the status quo provided by more radical (often proven in the past) behaviors of their sup-porters.

One of examples is active armed resistance in irregular activities2 involving special operations in addition to actions taken by special operations troops, partisan activities and acts of terrorism used by the militarily weaker and much poorer states that do not have access to sophisticated warfare technologies.

Today, globalization has been criticized by representatives of all cultures, however the Islamic world is the strongest opponent. Wizards of globalization’s success see its genesis in the overall penetration of corporate and capital market institutions and the free market itself. All of aforementioned clearly strike the tribal structure of many Islamic countries. The tribes, limited by their territorial scopes, struggling with the low level of economic development, have no chance against the corporate agendas. Often, the main addressee of the benefits derived from globalization is central government representatives that made a deal with corporations. This is par-ticularly detrimental to the religious leaders who like the vast majority of nation do not participate in globalization profits division.

In the globalization era, many of the corporations have much larger capital at their disposal than some of the countries. Such companies have become kind of economic “superpowers” – superior to the countries3. They may seek to establish a law giving the basis to create their own armed formations, which – so far – is only a privilege of countries. Actually, this is just a matter of legitimization of factual state of affairs, since influential leaders undertook military actions in interest and at request of corporations, de facto lending possession of military force to guard the corporate interests, for example, under “defend the national interest” slogan.

1 Tribal leaders affiliated with the Islamic religious hierarchies have stronger control over social re-lations than state leadership. That condition is typical in case of many Islamic countries and many Arab countries is a result of centuries-old tradition.

2 Irregular actions – “a form of armed fighting involving the avoidance of frontal clashes with over-whelming forces of the enemy, striking weak points of his battle groups (organizational structures) using active in a large territory subunits skillfully taking advantage of defensive qualities of the area. Irregular actions can have the tactical, operational and strategic scale. (...) They are not an endeavor that is immediate or heroic, instead they can be described as highly sophisticated in the ways and means of armed action, marked by cold calculation, cunning and shrewdness of conduct aimed to cause the greatest possible loss among enemy forces while minimizing own in order to preserve its combat ability as long as possible”. R. Jakubczak, Territorial Defense of the Third Republic. Strategy, operational art, tactics, Warsaw 2003, p. 85 and 88.

3 R. Jakubczak, M. Koziński, W. Jakubczak, Globalizacja a terytorium narodowe, Słupsk 2008, p. 51.

125

Impact of globalization on critical infrastructure

Globalization, as a corporate civilization, is a process in which one wants to impose corporate4 management style on the world. This raises an objection, mainly due to global and regional degradation of the current national values. Consequently, we face conditions where is no place for the traditional division of the time of peace and the time of war thanks to the controlled permanent crisis5 generated by the corporations that is slowly becoming the fact on a global scale.

As mentioned above, the national economy intensified by permanent crisis is more efficient than one operating without major risks. It also allows avoiding expensive losses while maintaining a high level of return on investment. By this purpose, normal international economic competition was replaced by its extreme form – controlled permanent crisis – operating on the war and peace border. Such a crisis is not accidental and out-of-control, on the contrary – it is very much under the control of global financial players6 involved in this process with the silent consent of the governments. Representatives of government frequently referring to the need for secrecy in this regard in order to prevent the flow of economic data is not just an excuse but a necessity, since the data obtained by the public could lead to the fall of many governments and thus loss of influence by political parties.

Thus the question arises: is globalization a state of continuous rise of the global crisis which in turn may lead to another world war? There are signs that this scenario might become truth one day. Local and sector crises leading to global crisis can be compared to the rocks accumulating tension for long time to suddenly release the accumulated potential in the form of earthquakes. In social aspect war represents such a global crisis, i.e. the crisis of the thirties in the USA and Germany ended with the WWII. This resulted from the fact that during that difficult time vast majority of workplaces were offered in defense industry sector. Aftermath was painful – the products had to be used somehow, war loot was to cover all the expenses related to production cost. There is no certainty that a world war, which occurrence over the next decade cannot be excluded, will be the consequence of today’s financial crisis. Cleverly stimulated and calmed down reactions causing the global crisis might for a short time prevent the world from the war but in long term might also result in a sudden escalation of much greater range. Thus, it appears that long-term global economic crisis is even an expected,

4 Corporate style in this case means that all processes in the world are to be managed by the rules of the free market.

5 R. Jakubczak, W. Jakubczak, Globalizacja a bezpieczeństwo narodowe, (in) Podstawy bezpieczeństwa narodowego w erze globalizacji, R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Warsaw 2008, p. 87.

6 It is proven by example given by Goldman Sachs – a multinational financial corporation that admitted to carry out Polish currency speculation. How ambiguous is the fact that former Polish prime minister was an adviser in Goldman Sachs?

126

W. Jakubczak

remotely controlled and stimulated by processes of globalization, aimed to make the wealthy richer at the expense of poorer part of society.

Therefore, permanent crisis caused by globalization becomes the undeclared war between rich and poor. Its contemporary manifestation is legally legitimated phenomena of social potential expressed in means of payment insidiously taken away from poorer to wealthier part of society7. This results in less and less clear division of functioning of the world community, between peace and war periods since within the state of permanent crisis the boundaries between them become blurred. The crisis is common between the hegemonic superpower countries that have always competing against one another during the wars as political corporations.

Corporations get inspirations from aggressive practices of empires due to the fact they are so functionally congruent and directly supported by them – however with one condition – so that each of empire supports their corporations. Thus, we face some kind of symbiosis resulting in an empire using corporation in the name of globalization to economically exploit a country in case it cannot do it through armed conquest of territory. There is a reason why some corporations acquire the same power like empires. It happened as a result of some countries having transformed themselves to imperial powers using corporations to drain markets in other countries. It is astonishing that the victims oftentimes naively flatter institutions of globalization describing themselves as modern and open-minded instead of admitting that their national interest is being sold. For these nations there will be an enormous price to pay for such an exceptional economic naivety.

Sometimes the financial power of corporations is so significant that even super-power governments have to reckon with it. However, this is only an external impres-sion of conflicts that do not exist factually since generally the same centers of finance nominate people to the boards of both financial corporations and governments.

Other countries does not have the aforementioned preferred position and their citizens are the targeted by multinational corporations – they are recognized as in-expensive labor and potential market. A good example is approach of some financial institutions of “old” European Union countries towards Polish currency – złoty (PLN) (the Danish Bank – Danske Bank8) and the Polish strategic ally – the United States

7 War is nothing new in the history of mankind since each stage of the “functional novelties” in the socio-economic and political life ended with the war (in XX century on a global scale) in order to replace old ideas with new. The aforementioned phenomena is caused by human tendency to act irrationally and forget about the conclusions of the past assessments, also they are attracted by and thus relatively often experience tragedies, including wars.

8 “Tonight we observed nice increase of EUR value, quickly aiming to 4,90 PLN – our target” – message sent by a Danske Bank to its clients. Danish bank has been presenting very pessimistic forecasts for PLN this year. Danish also tried to spoil Polish currency. <http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6303704,_Dz_Dunczycy_tez_psuli_zlotowke.html>, 2009-02-21 08:33.

127


(Bank of Goldman Sachs9). In addition, Poland – a NATO ally fighting against terror-ism worldwide – is considered by NATO members financial institutions (including the U.S. and Denmark) as a country created for “allied” economic exploitation.

Facing this situation, many countries found it impossible to defense themselves against corporations – not being able to create their own border to protect flow of finance and human resources. As a result there are more frequent crises having more intensive effects caused by corporate-like organization where confidential corporate agreements are still real.

Countries that represent and defend the interests of transnational corporations have long been adapted to guarantee their safety including the military aspect. The outcome is the defense system always ready to operate in constant crisis10 envi-ronment. In order to realize an effective military policy in the sphere of military security, a long-term plan is to involve professional specialized military units with limited numbers of personnel provided with the best command systems capable to precisely attack and destroy.

This approach is followed by conviction that soldiers recruited in conscription shall have more limited access to most effective weapons than professional soldiers.

The principle is to recruit for military professionals trustworthy individuals that will prove their skills in military operations. After completing duties as pro-fessional or contract soldiers or they can be recruited to work within the structures of companies cooperating with the army (security, intelligence, sabotage, etc.) and special services.

This way, experienced and acquired for long-standing service soldier is useful almost till the end of his life. A country put its trust in him so he can participate in the military operations officially aimed to guarantee the peace or fight terrorism but in fact protecting the interests of multinational companies. That explains why giving up on mass army based on conscription by countries focused on protecting international activities of corporations. This kind of army is much less likely to send its soldiers to operate outside of the national territory in order to secure multinationals interests.

As a rule, the best is to use of to professional army in intervention against countries that resist economical and political impacts of globalization processes. Professional soldiers depend of the contracts and are motivated mainly by their re-muneration or possibility to have their contracts renewed what keep them interested

9 “On Thursday Goldman Sachs (one of the biggest investment banks) announced the end of spe-culation game aimed at weakening of Polish currency. (…) American bank admitted on Thursday that it had earned 8% on Middle European currencies.” (in) Goldman Sachs już nie szkodzi złotemu, http://www.tvp.info/news.html?directory=2788&news=884606, 2009-02-21, 08:33.

10 “We are at a critical time in the history (...). We face a ruthless enemy intent on destroying our way of life and an uncertain future.” Gen. Peter Pace words, the President of the U.S. Chiefs of Staff http://www.guardian.co.uk/world/2006/feb/15/politics.usa1.

128

W. Jakubczak

in not betraying the secrets of conquest and new-colonial operation way of these formations. Moreover, experience with the work of ex-soldiers for the Western countries occupation forces support proves that exceptionally large percentage of them eventually die on duty. That eliminates the problems with their pensions or revealing disturbing information that might raise a public opinion concern about the true nature of “peacekeeping” or “stabilization” operations undertaken in the name of democracy promotion and protection.

In the process of globalization, giving up on the possibility to create a mass army based on conscription creates a very dangerous situation allowing government to use the military forces against the citizens in case they disagree to support a system focused on protection of corporation interest.

The professional nature of the armed forces and created by them defense readi-ness result from functional needs of corporations and their constant conflict with competitors, countries and society. Corporations, ever since they were created, fight against their competitors in a subtle and cost-effective ways. The main priorities are economic efficiency and effectiveness.

The only military formations that can meet requirements set by corporations are small specialized 100% professional units capable of immediate and precise stri-kes anywhere in the world. The creation of such forces by the governments would guarantee the fulfillment of multinational plans. The objects of their attack are the strategic centers of countries resisting the processes of globalization11.

The responsibility for keeping under control citizens showing their opposition and disapproval also remains on the side of national authorities since the corpora-tions “pay taxes” (if they pay them at all) for that.

In such situation military strategy plays a big role protecting the interests of capital standing behind transnational corporations. The centers of global interest in controlling the crises with help of armed forces assumed that regular actions of mass army over large areas with millions of troops are not the most efficient mean. They would be too expensive and therefore not justified to execute. Instead, formations consisting of military personnel and ad hoc involving civilians, small yet operationally effective, specialized in precise armed action are recognized as a perfect to meet the multinational companies’ expectations. The U.S. operation in Iraq states a very good example of aforementioned.

Many stakeholders having the initiative in the globalization process considers as perfectly logical the fact that directions of armed forces restructuring should focus on creating mobile units ready to intervene in any place where corporate interests are endangered. However, it has not been officially admitted, as this could cause unwanted public protests. Thus, the question arises: in case of international conflict

11 Among others – Iran, North Korea, the Talibans.

129


who is to defend the society when the central authorities are focused on defending corporations?

Unfortunately, people too often forget that “one of the most important tasks performed by the state authorities is to ensure security in international relations. Security is also an essential condition for the existence of the nation, the internal stability of the country and the development and prosperity of its society”12.

In the context of corporate expectations supported by the government the desire to create professional army it is understandable. Ideal goal would be 100% professio-nalization so it can be easily used against anyone including representatives of their own nation society. Relying on reserve forces mass army based on conscription. In case a dispute dangerous for the government and corporation arises in a country affected by the globalization – the mass army reserves might make a quick military response towards the society impossible.

From the perspective of global corporation presented above it is easy to understand the necessity of identifying the challenge of fighting global terrorism to increase it and making important for societies. The terrorism as an irregular activity is related to the need for protection and defense of numerous objects that are called a critical infra-structure due to their strategic importance for the normal operation of the country.

A general opening of countries for the free flow of raw materials, finance reso-urces, ideas and the people not only allows corporation to unlimitedly drainage the developing economies but also gives the terrorist possibility to access and disrupt or destruct thousands of infrastructures objects in highly developed countries. With the respect to the range of possible terrorist attack it is necessary to set priorities which of these objects are classified as critical structure and thus protected and defended first.

Can we evaluate the aforementioned decision as correct? It is difficult to clearly judge, especially bearing in mind that not classified objects might be of big impor-tance for local or regional community. Recognition of objects included in the critical infrastructure is from the start burdened with political decisions.

Taking under consideration the range of the problem, in particular the number classified objects important for the normal operation of the country, results in the-sis that classification and further actions may brings very little success if any at all. Confirming arguments for the aforementioned statement are highly visible examples – the tragedy of the World Trade Center and the Pentagon, regular terrorist attacks in Russia, attacks in Madrid, London, Bombay, Bali or the number of cases in Iraq, Afghanistan and Pakistan.

12 R. Szeremietiew, Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego Polski w kontekście międzynarodo-wych operacji pokojowych, (in) Działania Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku (opracowanie zbiorowe), Słupsk 2009, p. 9.

130

W. Jakubczak

In Poland (in accordance with the current law of 26 April 2007 on crisis ma-nagement, art. 3 pt 2) the concept of critical infrastructure shall be understood as “systems including functionally interconnected objects that aforementioned systems consist of, including buildings, facilities, installations, services critical for safety of the country and its citizens and services securing the operation of institutions, public and private sector. Critical infrastructure includes:

– energy and fuel supply;– communications and IT networks;– financial system;– provision of food and water;– health safety system;– transport and communication;– rescue system;– systems securing continuity in public administration business operation;– infrastructure supporting production, storage and use of chemical and radio-

active substances, including hazardous substances pipelines”13.The aforementioned approach to the issue14 is wider than the one focused on the

aspect of anti-terrorism, however, the whole problem was caused by international terrorism as a consequence of the globalization development. Currently, most com-mon assumption is “critical infrastructure plays a key role in the normal operation of the country and the life of its citizens. As a result of events caused by natural forces or human activities, critical infrastructure may be destroyed or damaged and its performance disrupted so the lives and property of citizens are endangered. At the

13 „The rescue system (...) in Poland aspires to become one of the major systems operating in the country”, R. Kalinowski, Ratownictwo i ochrona ludności w świetle założeń strategii bezpieczeństwa narodowego RP (in) O bezpieczeństwie narodowym w Polsce, ed. by M. Koziński, Slupsk 2008, p. 38.

14 The initial approach to critical infrastructure in Poland (before the Act of 26 April 2007 on crisis management), it was understood it as: “(...) the key elements of the national economy which damage or destruction would have a negative impact on the normal operation of the country – threatening state security or economy. The critical infrastructure consists of systems securing normal operation of the country as listed:– road, rail, water and air transport;– transport infrastructure (roads, bridges, railways, airports, seaports);– construction (including construction special);– water supply and sanitation;– energy (electricity grids, gas and liquid fuels pipelines);– communication (telecommunications, post);– IT (administration, infrastructure control, economy);– banking and finance”.Raised in the book R. Piwowarczyk, Osłona infrastruktury transportu Polski w ramach obowiązków państwa-gospodarza, doctoral thesis, Warsaw 2006, p. 165.

131


same time, such events have a negative impact on the country economic development. Thus, the protection of critical infrastructure is one of the priorities of Poland.

The essence of tasks related to critical infrastructure is not only about ensur-ing protection against threats, but also to minimize or remove potential damage or interruption in its operation without causing additional losses for the citizens and the country economy”15.

Bringing new challenges globalization can also have positive influence over the critical infrastructure i.e. exchange of the technologies and services aimed to protect it, international cooperation in this field.

The most important is to remember about the national interest. In today global world it is not possible for a country to operate without having the multinational companies present on its territory. Therefore it shall do everything to combine both – national interest with the aims of the multinationals. It shall invest in R&D in order to build a competitive economy and good infrastructure.

If a governments decided to move towards professionalization of the army it shall not give up on the mass army and combine the two in order to witness the synergy of the two components. The core of the army consisted of professional personnel and numerous reserve forces from the conscription. It shall also form strong ter-ritorial defense forces that are extremely important in process of maintaining and protecting critical infrastructure.

BIBLIOGRAPHy

11. J. Buczyński, R. Jakubczak, M. Koziński, J. Kręcikij, R. Szeremietiew, Działania Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku, Slupsk 2007.

12. R. Jakubczak, M. Koziński, W. Jakubczak, Globalizacja a terytorium narodowe, Slupsk 2008.

13. R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa narodowego w erze globalizacji, Warsaw 2008.

14. R. Jakubczak, Obrona Terytorialna III RP. Strategia, sztuka operacyjna, taktyka, Warsaw 2003.

15. O bezpieczeństwie narodowym w Polsce, edited by M. Koziński, Slupsk 2008.

15 According to the Polish Government Center of Security (RCB). In: http://rcb.gov.pl/infrastruktura/, 02.05.2010.

132

W. Jakubczak

Streszczenie. Pomimo że wyodrębnienie infrastruktury krytycznej jest rezultatem procesów globalizacji, niewielu autorów pisze na ten temat. Walka ze współczesnym międzynarodowym terroryzmem spowo-dowanym tymi procesami przyczyniła się do uznania infrastruktury krytycznej przez każde z państw za kluczową i mającą strategiczne znaczenie. Jej wyszczególnienie z ogólnej infrastruktury państwa w celu utworzenia systemu bezpieczeństwa stało się naturalną koniecznością. Stąd, po wyodrębnieniu, oznaczono ją mianem „infrastruktury krytycznej” oraz utworzono odpowiednie instrumenty w ramach zarządzania kryzysowego w celu jej ochrony.

133

Podstawy Prawne Prowadzenia działalności normalizacyjnej związanej z obronnością

i bezPieczeństwem Państwa

Henryk Popiel, Ryszard GrabiecWojskowa Akademia Techniczna, Polski Komitet Normalizacyjny

Streszczenie. W artykule przedstawiono krótki rys historyczny i podstawy prawne prowadzenia dzia-łalności normalizacyjnej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa. Scharakteryzowano wymagania w tym zakresie określone w: ustawie z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji, rozporzą-dzeniu Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie działalności normalizacyjnej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa, a także decyzji nr 336/MON ministra obrony narodowej z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie powołania i organizacji służby normalizacyjnej.

wstęp

Działalność normalizacyjna1 związana z obronnością i bezpieczeństwem państwa była prowadzona w Polsce od dawna, jednakże pierwsze dokumenty normalizacyjne z nią związane pojawiły się przed II wojną światową. W okresie powojennym działal-ność ta była nazywana normalizacją wojskową, specjalną lub działalnością związaną z potrzebami obronnymi. Wtedy to powstało wiele dokumentów normalizacyjnych, do których należały:

– Wojskowe Polskie Normy (WPN),– Wojskowe Branżowe Normy (WBN),– załączniki specjalne do Polskich Norm i Norm Branżowych,3 kwietnia 1993 roku wprowadzono nową ustawę o normalizacji, która określała,

że dokumentami normalizacyjnymi dotyczącymi obronności i bezpieczeństwa państwa są Polskie Normy z dziedziny „Obronność Wojskowość” oznaczane symbolem PN-V oraz Normy Obronne (NO). W ślad za ww. ustawą Rada Ministrów wydała 10 stycznia 1995 roku zarządzenie, na mocy którego właściwi ministrowie do 31 grudnia 1996 r. mieli dokonać przeglądu dotychczas opracowywanych dokumentów normalizacyjnych

1 Ustawa z dnia 12 września 2002 o normalizacji art. 2, p. 2 działalność normalizacyjną definiuje jako działalność zmierzającą do uzyskania optymalnego, w danych okolicznościach, stopnia uporządko-wania w określonym zakresie, poprzez ustalanie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, dotyczących istniejących lub mogących wystąpić problemów.

134

H. Popiel, R. Grabiec

dotyczących obronności i bezpieczeństwa państwa. W wyniku tego przeglądu powinny zostać wypracowane decyzje, które z tych dokumentów mogły być zastąpione Polskimi Normami lub Normami Obronnymi, a które unieważnione. W Ministerstwie Obro-ny Narodowej przegląd taki został wykonany zgodnie z „wytycznymi dotyczącymi trybu przeprowadzania przeglądu dotychczasowych dokumentów normalizacyjnych związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa oraz zasad ich wycofywania bez zastąpienia (unieważniania) lub poprzez zastąpienie Polskimi Normami (PN-V), albo Normami Obronnymi (NO)”. Przeglądem objęto 290 dokumentów normaliza-cyjnych związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa, opracowanych przez byłe ośrodki normalizacyjne Ministerstwa Obrony Narodowej.

Wprowadzenie ustawy o normalizacji z dnia 3 kwietnia 1993 r., a następnie za-stępującej ją ustawy z dnia 12 września 2002, oprócz zmian w systemie normalizacji krajowej wymusiło wiele zmian w systemie normalizacji związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa.

Podstawę prawną prowadzonej obecnie działalności w tym obszarze stanowią następujące dokumenty:

1. Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji (DzU z 2002 r. Nr 169, poz. 1386 z późn. zm.).

2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie działal-ności normalizacyjnej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa (DzU z 2002 r. Nr 239, poz. 2037 i 2038).

3. Decyzja nr 336/MON ministra obrony narodowej z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie powołania i organizacji służby normalizacyjnej2.

1. Główne założenia ustawy z dnia 2 września 2002 r. o normalizacji

Głównymi celami normalizacji są: racjonalizacja produkcji i usług poprzez stosowanie uznanych reguł technicznych lub rozwiązań organizacyjnych; usuwa-nie barier technicznych w handlu i zapobieganie ich powstawaniu; zapewnienie ochrony życia, zdrowia, środowiska i interesu konsumentów oraz bezpieczeństwa pracy; poprawa funkcjonalności, kompatybilności i zamienności wyrobów, procesów i usług oraz regulowanie ich różnorodności; zapewnienie jakości i niezawodności wyrobów, procesów i usług; działanie na rzecz uwzględnienia interesów krajowych w normalizacji europejskiej i międzynarodowej; ułatwianie porozumiewania się przez określanie terminów, definicji, oznaczeń i symboli do powszechnego stosowania.

W normalizacji krajowej stosuje się następujące zasady:

2 Decyzją nr 189 z dn. 9 lipca 2004 r. minister obrony narodowej zmienił decyzję w sprawie powołania i organizacji służby normalizacyjnej.

135

Podstawy prawne prowadzenia działalności normalizacyjnej...

1. Jawności i powszechnej dostępności – oznacza to, że Polska Norma jest dokumentem jawnym, zatem nie może zawierać informacji stanowiących jakąkolwiek tajemnicę państwową lub służbową. Jeżeli istnieje konieczność opracowania dokumentu normalizacyjnego niespełniającego warunku jaw-ności, to nie może on mieć statusu PN. Powszechna dostępność oznacza, że normy są dostępne dla wszystkich użytkowników, którzy wyrażają wolę ich zastosowania. Dostępność tę zapewnia czytelnia Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (PKN) oraz jego Dział Marketingu i Sprzedaży.

2. Uwzględniania interesu publicznego – oznacza to, że opracowana norma powinna uwzględniać aktualny poziom rozwoju technicznego większości zainteresowanych (a nie tylko określonej grupy), w takim stopniu, aby za-warte w niej postanowienia mogły być zrealizowane przez jak największą grupę społeczną.

3. Dobrowolności uczestnictwa w procesie opracowywania i stosowania norm – oznacza to, że zarówno uczestnictwo w procesie opracowywania norm jak i ich późniejsze stosowanie jest całkowicie dobrowolne. Jednym z ważniejszych zarzutów stawianych systemowi normalizacji dobrowolnej jest zarzut swobody w sferze szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Jest to całkowicie błędny pogląd, który najczęściej wynika z wybiórczego roz-patrywania zasad przedstawionych w ustawie o normalizacji. Ten sposób podejścia wynika z przyzwyczajenia, że ustawa o normalizacji pełni rolę aktu nadrzędnego, ustalającego prawo techniczne wraz z nadzorem rynku i konsekwencjami prawnymi. Tymczasem w zaimplementowanym do pra-wa polskiego systemie europejskim ustawa o normalizacji pełni tylko rolę aktu wspomagającego i nie jest niezbędna do funkcjonowania systemu. Kluczową rolę w systemie odgrywają: ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów, ustawa o odpowiedzialności producenta za szkody wyrządzone przez wyrób niebezpieczny oraz ustawa o systemie oceny zgodności, będące podstawą prawa technicznego. „Właściwie stosowany system normalizacji dobrowolnej jest bardziej restrykcyjny w zakresie odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę od systemu normalizacji obligatoryjnej, nie hamuje postępu technicznego i stwarza warunki do swobodnej konkurencji”3.

4. Zapewnienia możliwości uczestnictwa wszystkich zainteresowanych w procesie opracowywania norm – oznacza to, że instytucje zaintereso-wane udziałem w realizacji prac normalizacyjnych mogą zgłosić swoich przedstawicieli do prac w Komitetach Technicznych (KT) zajmujących się bezpośrednio opracowywaniem norm. Ponadto każdy obywatel może włą-

3 Polska normalizacja – jaka jest?, Wyd. Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, Warszawa 2009, s. 8-9.

136


czyć się w procedurę opracowania normy na etapie ankiety powszechnej, przekazując swoje uwagi do przedstawionego projektu normy.

5. Konsensu4 jako podstawy procesu uzgadniania treści norm – oznacza to, że podstawą uzgodnienia ostatecznej treści normy nie jest wynik głosowania i rozstrzygająca większość, lecz zbliżenie poglądów wszystkich zaintereso-wanych stron i zbliżenie przeciwstawnych stanowisk osiągnięte w trakcie dyskusji.

6. Niezależności od administracji publicznej oraz jakiejkolwiek grupy inte-resów – wynika to z zasad normalizacji europejskiej, które Polska musiała wprowadzić, aby zostać członkiem Wspólnoty. Niezależność normalizacji od administracji publicznej oraz jakiejkolwiek grupy interesów jest niezbędna, przy dobrowolnym charakterze stosowania Norm Europejskich (EN), aby wszystkie podmioty miały równe szanse w procesie opracowywania norm i aby te normy spełniały swoją rolę na Jednolitym Rynku Europejskim zapewniają-cym swobodny przepływ towarów i usług. Dlatego też PKN nie jest organem administracji rządowej – jest podmiotem prawa publicznego (działa z mocy ustawy), a jego działalność jest finansowana z budżetu państwa (jest państwo-wą jednostką organizacyjną niezależną w sprawach normalizacji). PKN nie odpowiada za treść PN, a jedynie za organizowanie prac normalizacyjnych, nadzór nad przestrzeganiem przyjętych zasad, a także za publikowanie i dys-trybucję norm oraz innych produktów normalizacyjnych. Za opracowywanie norm oraz ich treść odpowiedzialność ponoszą Komitety Techniczne, które nie są organami PKN – są one autonomiczne w zakresie podejmowania tematyki i realizacji przyjętych tematów. KT opracowujące normy nie mogą poddawać się również naciskom jakichkolwiek grup interesów (lobbystów) i przyjmować rozwiązań służących jedynie wąskiej grupie.

7. Jednolitości i spójności postanowień norm – oznacza, że zapisy zawarte w normie muszą być jasne, czytelne i zrozumiałe. W przypadku jakichkol-wiek niejasności dotyczących interpretacji treści normy jedyną instytucją, która może wyjaśnić jej rozumienie, jest Komitet Techniczny, który normę opracował lub, w przypadku jego likwidacji, KT o pokrewnej tematyce. W systemie normalizacji europejskiej nie mogą istnieć normy sprzeczne, dlatego też nie można wprowadzić żadnej normy krajowej (Polskiej Nor-my) sprzecznej z EN, jak również należy wycofać wszystkie normy krajowe sprzeczne z istniejącą EN.

4 Ustawa z dnia 12 września 2002 o normalizacji art. 2, p. 5 konsens definiuje jako ogólne poro-zumienie charakteryzujące się brakiem trwałego sprzeciwu znaczącej części zainteresowanych w odniesieniu do istotnych zagadnień, osiągnięte w procesie rozpatrywania poglądów wszystkich zainteresowanych i zbliżenia przeciwstawnych stanowisk.

137


8. Wykorzystywania sprawdzonych osiągnięć nauki i techniki – oznacza, że norma powinna uwzględniać sprawdzone już wcześniej osiągnięcia nauki i techniki. Stosowanie takich norm może prowadzić do rozwoju państw stosujących ich zapisy i powoduje trwały postęp techniczny.

9. Zgodności z zasadami normalizacji europejskiej i międzynarodowej – oznacza, że Polska jako kraj członkowski międzynarodowych (ISO5, IEC6) i europejskich organizacji normalizacyjnych (CEN7, CENELEC8) już w ustawach o normalizacji wprowadzonych w 1993 r., a następnie w 2002 r. zrezygnowała całkowicie z normalizacji obligatoryjnej na rzecz normalizacji dobrowolnej, co jest zgodne z rozwiązaniami stosowanymi w tych organiza-cjach.

Delegację dla normalizacji obronnej zawiera artykuł 8 ustawy z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji. Stwierdza on, że „w celu zapewnienia w obszarze normalizacji ochrony interesów państwa w zakresie obronności i bezpieczeństwa mogą być opra-cowywane, zatwierdzane i wycofywane, przez inne niż Polski Komitet Normalizacyjny jednostki, dokumenty normalizacyjne, w tym Normy Obronne”. W stosunku do Norm Obronnych nie jest wymagane spełnienie wszystkich zasad normalizacji opisanych powyżej. Szczególnie chodzi tutaj o zasadę jawności i powszechnej dostępności, jak również zasadę dobrowolności stosowania.

W dalszej części artykuł 8 nakłada na Radę Ministrów obowiązek określenia, w drodze rozporządzenia, w celu zapewnienia w obszarze normalizacji ochrony interesów państwa w zakresie obronności i bezpieczeństwa:

1) sposobu organizacji i prowadzenia przez Polski Komitet Normalizacyjny oraz ministra obrony narodowej i ministra właściwego do spraw wewnętrz-nych normalizacji związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa;

2) rodzajów dokumentów normalizacyjnych dotyczących obronności i bez-pieczeństwa państwa;

3) trybu opracowywania, zatwierdzania i stosowania dokumentów normali-zacyjnych dotyczących obronności i bezpieczeństwa państwa, w tym Norm Obronnych, w zakresie, który nie może być ujęty w Polskich Normach;

4) trybu zatwierdzania i wprowadzania do stosowania zagranicznych do-kumentów normalizacyjnych dotyczących obronności i bezpieczeństwa państwa.

Zapisy artykułu 8 stoją zatem u podstaw prowadzenia działalności normaliza-cyjnej w obszarze obronności i bezpieczeństwa państwa.

5 Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna.6 Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna.7 Europejski Komitet Normalizacyjny.8 Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki.

138


2. rozporządzenie rady ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie działalności normalizacyjnej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa

Sposób organizacji i prowadzenia przez Polski Komitet Normalizacyjny normali-zacji związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa obejmuje przedsięwzięcia mające na celu9:

1) uwzględnianie potrzeb obronności i bezpieczeństwa państwa w Polskich Normach;

2) opracowywanie Polskich Norm z dziedziny „obronność – wojskowość” oznaczonych symbolem PN-V10;

3) nadawanie numerów i rejestrowanie opracowywanych dokumentów normali-zacyjnych w porozumieniu ze służbą normalizacyjną właściwego ministra.

Przedsięwzięcia mające na celu uwzględnianie potrzeb obronności i bezpieczeń-stwa państwa PKN re alizuje w szczególności przez:

1) uwzględnianie w składach komitetów technicznych specjalistów zgłoszonych przez zainteresowanych ministrów;

2) powoływanie, z inicjatywy zainteresowanych ministrów, komitetów tech-nicznych w zakresach tema tycznych dotyczących obronności i bezpieczeń-stwa państwa;

3) powierzanie, w drodze umowy, wskazanym przez zainteresowanych mini-strów jednostkom organi zacyjnym, prowadzenia sekretariatów komitetów technicznych.

Służby normalizacyjne, powołane przez ministra obrony narodowej oraz ministra właściwego do spraw wewnętrznych, zgodnie z § 3 ww. rozporządzenia, prowadzą sprawy związane z:

1) organizowaniem działalności normalizacyjnej w zakresie obronności i bez-pieczeństwa państwa;

2) programowaniem i planowaniem prac normalizacyjnych w zakresie zwią-zanym z obronnością i bezpieczeństwem państwa;

3) opiniowaniem projektów opracowywanych dokumentów normalizacyjnych: PN-V, Norm Obronnych (NO) i Podręczników Normalizacji Obronnej (PDNO);

4) opiniowaniem wniosków o zezwolenie na odstąpienie od obowiązku sto-sowania NO i PDNO, w całości lub w części;

9 § 2.1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie działalności normalizacyj-nej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa, DzU z 2002 r. nr 239, poz. 2037 i 2038.

10 Od 2008 r. Polskie Normy PN-V mogą dotyczyć również bezpieczeństwa powszechnego i ochrony ludności.

139


5) wprowadzaniem obowiązku stosowania NO i PDNO i przestrzeganiem obowiązku ich stosowania;

6) badaniem stosowania dokumentów normalizacyjnych takich jak PN-V, NO i PDNO;

7) informowaniem właściwego ministra o działalności normalizacyjnej;8) rozpowszechnianiem i udostępnianiem dokumentów normalizacyjnych

takich jak NO i PDNO; 9) obowiązkiem stosowania dokumentów normalizacyjnych (NO, PDNO)

nałożonym w drodze umowy; 10) prowadzeniem działalności szkoleniowej w zakresie normalizacji związanej

z obronnością i bezpieczeństwem państwa.Służba normalizacyjna ministra obrony narodowej, zgodnie z ww. rozporządze-

niem, prowadzi także sprawy związane z: występowaniem za granicą w sprawach normalizacji dotyczącej obronności oraz w porozumieniu ze służbą normalizacyjną ministra właściwego do spraw wewnętrznych w sprawach normalizacji dotyczącej bezpieczeństwa państwa; wprowadzaniem do stosowania zagranicznych doku-mentów normalizacyjnych związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa; udostępnianiem poza podległe ministrowi obrony narodowej komórki organizacyjne oraz podległe lub nadzorowane jednostki organizacyjne zagranicznych dokumentów normalizacyjnych, na zasadach ustalonych między zainteresowanymi.

Paragraf 5 omawianego rozporządzenia określa rodzaje dokumentów norma-lizacyjnych związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa. Dokumentami tymi są:

1) Polskie Normy z dziedziny „obronność – wojskowość”, oznaczane symbolem „PN-V”11;

2) Normy Obronne, oznaczane symbolem „NO”;3) podręczniki normalizacji obronnej, oznaczane symbolem „PDNO”;4) prace analityczno-badawcze, oznaczane symbolem „AB”.Dokumenty normalizacyjne, wyszczególnione w pozycjach 2-4, są opracowywa-

ne zgodnie z Regułami Prac Normalizacyjnych w Resorcie Obrony Narodowej oraz ogólnymi zasadami określonymi w Polskich Normach (PN), dotyczących podstaw i metodyki prac normalizacyjnych, jednakże ze zmianami. Zmiany te dotyczą wyeli-minowania ankiety powszechnej w procedurach opracowywania tych dokumentów, jak również szaty graficznej i zawartości niektórych części NO.

Do opracowywania NO, PDNO i realizacji prac analityczno-badawczych, zain-teresowani12 ministrowie mogą powołać, każdy we własnym zakresie, inne organy niż komitety techniczne. Powstające NO i PDNO są zatwierdzane i wprowadzane

11 Patrz przypis dolny nr 9. 12 W praktyce działalność taka prowadzona jest jedynie w Ministerstwie Obrony Narodowej.

140


do stosowania przez właściwego ministra i obowiązują jednostki organizacyjne podległe lub nadzorowane przez właściwego ministra w zakresie i terminie okre-ślonym w normie, a także inne podmioty w drodze umowy, z dniem jej zawarcia. Właściwy minister, w którego gestii jest wprowadzony dokument normalizacyjny (NO, PDNO), może udzielić, w przypadkach uzasadnionych ważnymi względami technicznymi, zezwolenia na odstąpienie od obowiązku jego stosowania w całości lub w części, na wniosek projektanta, producenta lub użytkownika.

Zagraniczne dokumenty normalizacyjne dotyczące obronności i bezpieczeństwa państwa podlegają procedurze oceny i kwalifikacji pod względem potrzeb obronności i bezpieczeństwa państwa, zgodnie z regułami prac normalizacyjnych określonymi przez ministra obrony narodowej. Mogą być one podstawą do opracowania:

1) Polskiej Normy (PN-V), zatwierdzanej przez prezesa Polskiego Komitetu Normalizacyjnego;

2) Normy Obronnej (NO) lub podręcznika normaliza cji obronnej (PDNO), zatwierdzanych przez właściwego ministra.

Na podstawie zagranicznego dokumentu normalizacyjnego dotyczącego obron-ności i bezpieczeństwa może być także opracowana praca analityczno-badawcza (AB).

3. decyzja nr 336/mon ministra obrony narodowej z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie powołania i organizacji służby normalizacyjnej

Na podstawie artykułu 8 ustawy z dnia 2 września 2002 o normalizacji oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie działalności normalizacyjnej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa minister obro-ny narodowej wydał Decyzję nr 336/MON z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie po-wołania i organizacji służby normalizacyjnej. Decyzją tą minister obrony narodowej powołał służbę normalizacyjną w resorcie Obrony Narodowej, której podstawowym elementem jest Wojskowe Centrum Normalizacji Jakości i Kodyfikacji (WCNJiK), określił jej strukturę i zadania. WCNJiK organizuje i koordynuje działalność służ-by normalizacyjnej, a także realizację zadań w zakresie badań, certyfikacji i oceny zgodności wyrobów obronnych oraz identyfikacji, klasyfikacji i kodyfikacji tych wyrobów, współdziałając w tym zakresie z komórkami organizacyjnymi Ministerstwa Obrony Narodowej (i jednostkami organizacyjnymi podległymi ministrowi obrony narodowej i przez niego nadzorowanymi, w tym przedsiębiorstwami państwowymi, dla których jest on organem założycielskim), służbą normalizacyjną podległą mini-strowi właściwemu do spraw wewnętrznych, z Polskim Komitetem Normalizacyjnym, Polskim Centrum Akredytacji oraz Głównym Urzędem Statystycznym.

141


Do zadań WCNJiK należy w szczególności:1. W zakresie normalizacji:

− programowanie prac normalizacyjnych w resorcie obrony narodowej,− opracowywanie i przedstawianie ministrowi obrony narodowej do akcep-

tacji trzyletnich programów i rocznych planów prac normalizacyjnych,− opracowywanie i przedstawianie ministrowi obrony narodowej do

akceptacji reguł prac normalizacyjnych oraz procedury oceny i kwa-lifikacji pod względem potrzeb obronności i bezpieczeństwa państwa, zagranicznych dokumentów normalizacyjnych,

− opracowywanie i opiniowanie projektów dokumentów normalizacyj-nych oraz zagranicznych dokumentów normalizacyjnych dotyczących obronności i bezpieczeństwa państwa,

− prowadzenie spraw związanych z postępowaniem z dokumentami standaryzacyjnymi Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, według zasad określonych w odrębnych przepisach,

− przedstawianie ministrowi obrony narodowej do wprowadzenia do sto-sowania w podległych komórkach organizacyjnych oraz w jednostkach organizacyjnych odpowiednich dokumentów normalizacyjnych,

− przedstawianie ministrowi obrony narodowej do zatwierdzenia i wprowa-dzenia do stosowania w komórkach organizacyjnych oraz w jednostkach organizacyjnych dokumentów normalizacyjnych w postaci NO i PDNO,

− przestrzeganie obowiązku stosowania ww. dokumentów normalizacyj-nych przez jednostki organizacyjne i podmioty zobowiązane do stoso-wania tych dokumentów,

− opiniowanie wniosków o udzielenie, przez ministra obrony narodowej, zezwolenia na odstąpienie, w całości lub w części, od obowiązku stoso-wania NO i PDNO,

− występowanie do ministra obrony narodowej o wyrażenie zgody na wpro-wadzenie do stosowania, poza resortem obrony narodowej, zagranicznych dokumentów normalizacyjnych – w sprawach dotyczących obronności, a w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych – w sprawach dotyczących bezpieczeństwa państwa,

− gromadzenie, porządkowanie, rozpowszechnianie i udostępnianie, także poza resort obrony narodowej, dokumentów normalizacyjnych NO i PDNO oraz zagranicznych dokumentów normalizacyjnych dotyczą-cych obronności i bezpieczeństwa państwa, według zasad określonych przez sekretarza stanu i zastępcę ministra obrony narodowej,

− eksploatacja użytkowa normalizacyjnego systemu informatycznego13,

13 WCNJiK nie uruchomił takiego systemu.

142


− występowanie za granicą w sprawach normalizacji dotyczącej obron-ności, a w porozumieniu ze służbą normalizacyjną podległą ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych w sprawach dotyczących norma-lizacji związanej z bezpieczeństwem państwa,

− prowadzenie sekretariatów Wojskowego Komitetu Normalizacyjnego oraz Komitetu Technicznego Nr 176 ds. Techniki Wojskowej i Zaopatrzenia, na warunkach określonych w umowie zawartej z Polskim Komitetem Normalizacyjnym.

2. W zakresie badań, certyfikacji i oceny zgodności:− badanie i certyfikacja wyrobów produkowanych w kraju i importowa-

nych wyłącznie na potrzeby obronności,− koordynowanie systemu zapewnienia jakości funkcjonującego w resor-

cie obrony narodowej,− określanie wymagań jakościowych dla wyrobów przeznaczonych na

cele obronności,− koordynowanie i nadzorowanie realizacji procesu Rządowego Zapew-

nienia Jakości, według zasad określonych w Porozumieniu Standary-zacyjnym NATO – STANAG 4107,

− stosowanie klauzuli jakościowej przez jednostki organizacyjne zama-wiające wyroby na potrzeby resortu obrony narodowej oraz podmioty realizujące zamówienia na wyroby zaspokajające potrzeby resortu obrony narodowej,

− opracowywanie i przedstawianie ministrowi obrony narodowej do zatwierdzenia wykazu jednostek certyfikujących i laboratoriów ba-dawczych, uprawnionych do wykonywania oceny zgodności wyrobów przeznaczonych na cele obronności,

− przedstawianie ministrowi obrony narodowej do określenia wykazu wyrobów przeznaczonych na cele obronności, stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia i środowiska,

− zawieranie z państwami niebędącymi członkami NATO porozumień dwustronnych dotyczących zapewnienia jakości.

3. W zakresie kodyfikacji:− opracowywanie programów i planów oraz propozycji zamierzeń w za-

kresie kodyfikacji wyrobów obronnych, − koordynowanie procesów identyfikacji i klasyfikacji oraz prowadzenie

kodyfikacji wyrobów obronnych i nadawanie tym wyrobom Numerów Magazynowych NATO – NSN, zgodnie z zasadami określonymi w Poro-zumieniach Standaryzacyjnych NATO – STANAG 3150, STANAG 3151, STANAG 4177 i STANAG 4438,

− realizowanie zadań 43. Narodowego Biura Kodyfikacyjnego (43. NCB),

143


− stosowanie klauzuli kodyfikacyjnej w kontraktach na dostawę wyrobów obronnych zamawianych przez jednostki organizacyjne resortu obrony narodowej,

− eksploatacja użytkowa kodyfikacyjnego systemu informatycznego, − opracowywanie i aktualizacja publikacji kodyfikacyjnych,− modyfikacja Jednolitego Systemu Kodyfikacji Wyrobów Obronnych

i kodyfikacyjnego systemu informatycznego.4. W pozostałym zakresie:

− współdziałanie ze strukturami NATO właściwymi w sprawach należą-cych do zakresu działania resortowej służby normalizacyjnej,

− organizacja i prowadzenie szkoleń w zakresie normalizacji, jakości, badań i oceny zgodności oraz identyfikacji, klasyfikacji i kodyfikacji wyrobów obronnych,

− inicjowanie i opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących działania służby normalizacyjnej.

Decyzją 336 minister obrony narodowej powołał Wojskowy Komitet Nor-malizacyjny, zwany dalej „Komitetem”, oraz określił jego skład i zadania. W myśl decyzji Komitet jest ciałem kolegialnym prowadzącym, za pośrednictwem podko-mitetów, prace normalizacyjne w następujących zakresach tematycznych: wojska lądowe, siły powietrzne, marynarka wojenna, logistyka sił zbrojnych, połączone działania rodzajów sił zbrojnych, terminologia wojskowa. Do zadań Komitetu należy:

− opracowywanie projektów programów prac normalizacyjnych związanych z obronnością i bezpieczeństwem państwa,

− opracowywanie oraz uzgadnianie projektów NO i PDNO oraz zmian do nich, a także projektów prac analityczno-badawczych,

− wnioskowanie o zatwierdzanie i wprowadzanie do stosowania oraz wyco-fanie NO i PDNO oraz zmian do nich,

− badanie i ocenianie stosowania dokumentów normalizacyjnych dotyczących obronności i bezpieczeństwa państwa oraz przedstawianie odpowiednich w tym zakresie wniosków dyrektorowi Centrum,

− opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących działalności Wojsko-wego Komitetu Normalizacyjnego.

zakończenie

Analizowane dokumenty stanowią podstawę prowadzenia działalności zwią-zanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa. Oprócz nich można wyróżnić szereg dokumentów niższego rzędu, które wynikają z analizowanych w artykule. Jednym z nich jest dokument „Reguły Prac Normalizacyjnych w Resorcie Obrony

144


Narodowej”, wprowadzony Decyzją nr 191/MON14 ministra obrony narodowej i bę-dący podstawowym dokumentem opisującym postępowanie w sprawach dotyczących programowania, opracowywania, rozpowszechniania i aktualizacji resortowych dokumentów normalizacyjnych oraz struktury i redagowania resortowych doku-mentów normalizacyjnych. W procesie normalizacji wykorzystywane są również różnego rodzaju słowniki, czy też wytyczne, poradniki i reguły publikowane przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną. Postępująca obecnie integracja nor-malizacji obronnej z powszechną, zwłaszcza z europejską, jest widoczna w szeregu różnych inicjatyw normalizacyjnych nadzorowanych przez europejskie organizacje normalizacyjne, Europejską Agencję Obrony i NATO. W odniesieniu do normalizacji integracja taka widoczna jest również w legislacji europejskiej. Przykładem może być Dyrektywa 2009/81/EC z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie koordynacji procedur udzielania niektórych zamówień na roboty budowlane, dostawy i usługi przez instytucje lub podmioty zamawiające w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa i zmieniająca dyrektywy 2004/17/WE i 2004/18/WE. W najbliższym czasie należy spodziewać się zmian w systemie normalizacji obronnej z uwagi na konieczność wprowadzenia na terenie kraju postanowień dyrektywy w ciągu dwóch lat od wpro-wadzenia jej w życie.

BIBLIOGRAfIA

11. Ustawa z dnia 2 września 2002 r. o normalizacji (DzU z 2002 r. Nr 169, poz. 1386 z późn. zm.).

12. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie działalności normalizacyjnej związanej z obronnością i bezpieczeństwem państwa, DzU z 2002 r. Nr 239, poz. 2037 i 2038.

13. Decyzja nr 336/MON ministra obrony narodowej z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie powołania i organizacji służby normalizacyjnej.

14. Polska normalizacja – jaka jest?, Wyd. Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, Warszawa 2009.

15. PN-EN 45020:2000 Normalizacja i dziedziny związane – Terminologia ogólna.

Abstract. The paper describes basic rules on conduction of standardization activity in the area of defence and state security and safety. The requirements on such activity has been given in: Act of Low dated September 12, 2002 on standardization, Regulation dated December 23, 2002 on standardization activity in the area of defence and state security and safety, as well as Decision of Minister of Defence No. 336/MON dated December 10, 2002 on creation and coordination of defence standardization service.

14 Została zmieniona Decyzją nr 427/MON ministra obrony narodowej z dnia 17 września 2008 r.

145

Udział kobiet w bezpieczeństwie państwa. kompetencje zawodowe kobiet żołnierzy

Beata CzubaWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. W artykule przedstawiono wyniki badań opinii kobiet żołnierzy na temat ich kompetencji zawodowych. Badanie sfery wiedzy i umiejętności żołnierzy zawodowych jest wciąż interesującym problemem, ze względu na dużą dynamikę zmian w armii i nowe wyzwania, którym sprostać musi personel wojskowy. Kobiety zostały objęte systemem szkolnictwa wojskowego dopiero w 1999 r., dlatego warto monitorować efektywność systemu kształcenia w odniesieniu do tej grupy żołnierzy w celu jego doskonalenia.

wstęp

Złożony charakter współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa państwa1 wymu-sza konieczność szkolenia i utrzymywania sprawności odpowiednich służb, w tym grup dyspozycyjnych społeczeństwa. Armia, wchodząc na drogę profesjonalizacji, wśród priorytetów umieszcza wyszkolenie żołnierzy o wysokich kompetencjach, posiadających wiedzę i umiejętności pozwalające sprostać wymogom rzeczywistości o dużej dynamice zmian i – często – sprzecznych oczekiwaniach2. Pojęcie kompeten-cji zawodowych oznacza umiejętności, wiedzę, doświadczenie, postawy użyteczne w sytuacjach związanych z pracą, umożliwiające efektywne i satysfakcjonujące funkcjonowanie jednostki, zdobywane w wyniku edukacji oraz praktyki3.

Konieczność interdyscyplinarnego przygotowania oficerów do pełnionej w woj-sku funkcji podkreśla m.in. Z. Nowakowski. Współczesne wojsko kreuje nowe role, które wynikają z odmiennych niż wcześniej zadań, jakie pełnią polscy żołnierze; zróżnicowanego zakresu działań operacji poza granicami kraju i kooperacji z siłami

1 Z. Jagiełło, Filozofia współczesnego bezpieczeństwa, (w:) J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 30-31.

2 M. Sińczuch, Przygotowanie do zawodowej służby wojskowej, (w:) M. Baran-Wojtachnio, J. Dziedzic, M. Kloczkowski, J. Maciejewski, W. Nowosielski (red.), Społeczne aspekty zawodu wojskowego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 23-24.

3 S. Jarmoszko, Kompetencje zawodowe oficera w kontekście wyzwań globalizacji, (w:) „Myśl Wojskowa” nr 1/2005, s. 149-150.

146

B. Czuba

NATO. Te nowe role to m.in. rola menedżera, przywódcy, eksperta, negocjatora, pe-dagoga4. „Od nowoczesnych kadr oficerskich wymaga się nieustannego uzupełniania wiedzy i samodzielnego doskonalenia kwalifikacji zawodowych. Oficer jako przeło-żony żołnierzy jest równocześnie dowódcą, nauczycielem oraz wychowawcą”5.

Badania socjologiczne dotyczące przygotowania kandydatów do zawodu woj-skowego wskazują na to, że opinie respondentów na temat ważności kompetencji, które powinien posiadać absolwent szkoły lub uczelni wojskowych, są zróżnicowane w zależności od ukończonej szkoły oraz korpusu kadry zawodowej. W badaniach przeprowadzonych przez W. Nowosielskiego najwyższe oceny przygotowania do zawodu otrzymali absolwenci Akademii Marynarki Wojennej oraz innych szkół oficerskich. Niżej oceniane było przygotowanie absolwentów szkół podoficerskich. Najniżej oceniano kompetencje absolwentów studium oficerskiego6.

Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat, oprócz zmian strukturalnych, moder-nizacji wyposażenia technicznego, zmian prawnych i kadrowych, istotne znaczenie miało otwarcie wojska na nowe rozwiązania dotyczące kształcenia kadry. Stworzono realne możliwości edukacji wojskowej i pełnienia służby zawodowej przez kobie-ty7. Do tego czasu (do 1999 r.), pomimo braku formalnych przeszkód, praktyka powoływania kobiet do zawodowej służby wojskowej realizowana była w bardzo ograniczonym zakresie. Od 1999 roku umożliwiono absolwentkom szkół średnich studia wojskowe, co zapoczątkowało proces zmian organizacyjnych, prawnych oraz zmian w świadomości społecznej na temat pojmowania roli, jaką odgrywać mogą kobiety w służbie na rzecz obronności8.

W związku z tym, iż doświadczenia służby wojskowej kobiet datowane są od niedawna – pierwsze absolwentki szkół i akademii wojskowych objęły stanowiska w 2003 r. – diagnoza ich funkcjonowania w specyficznym środowisku społeczno- -wychowawczym, jakim jest wojsko, wydaje się interesującym problemem badawczym, zważywszy, że „(...) Współczesna armia, ze swoimi celami, zadaniami oraz strukturą organizacyjno-funkcjonalną stanowi środowisko wyróżniające się swą specyfiką na tle

4 Z. Nowakowski, Edukacja pedagogiczna kadr dowódczo-sztabowych wobec współczesnych wyzwań teorii i praktyki wojskowej, (w:) S. Jarmoszko, R Stępień (red.), Humanistyczne kompetencje oficerów wobec wyzwań współczesności, Wyd. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005, s. 85.

5 J. Maciejewski, Socjologiczny kontekst zawodu oficera Wojska Polskiego, (w:) J. Maciejewski, O. Nowa-czyk, Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 156.

6 W. Nowosielski, Ocena przygotowania do zawodu wojskowego, (w:) T. Kołodziejczyk, D.S. Kozerawski, J. Maciejewski (red.), Oficerowie grup dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza procesu bezpieczeństwa narodowego, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008, s. 258.

7 B. Laszczak, Informacja na temat wojskowej służby kobiet – bilans zmian w latach 2001-2005 oraz propozycje nowych rozwiązań, (w:) K. Dojwa, J. Maciejewski (red.), Kobiety w grupach dyspozycyj-nych społeczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s. 270.

8 Ibidem, s. 270.

147

Udział kobiet w bezpieczeństwie państwa. Kompetencje zawodowe kobiet żołnierzy

pozostałych środowisk społecznych i zawodowych. Warto również zauważyć, że Siły Zbrojne od kilku lat przechodzą proces transformacji i szeroko rozumianej adaptacji, przystosowując się do wymogów bliższego i dalszego otoczenia”9.

Zgodnie z koncepcją profesjonalizacji Sił Zbrojnych, które od 2010 r. składają się tylko i wyłącznie z żołnierzy zawodowych, nowego wymiaru nabiera problematyka nowoczesnego zarządzania kadrą zawodową, w tym doboru i doskonalenia kadry oficerskiej: „Współczesne Siły Zbrojne RP potrzebują ludzi dobrze wykształconych, wydajnych, o wysokich motywacjach, przekonanych do stojących przed nimi zadań. Profesjonalizacja, a tym samym uzawodowienie armii w większym stopniu niż do-tychczas, jest jednym z zasadniczych warunków uzyskania zwiększenia zdolności bojowych, racjonalizacji kosztów szkolenia oraz zwiększenia sprawności technicznej obsługiwanego uzbrojenia i sprzętu wojskowego”10.

Przeprowadzone przez autorkę badanie ankietowe, obejmujące kobiety żołnierzy zawodowych, miało na celu m.in. ustalenie, jak oceniają one swoje przygotowanie do pracy w wojsku. Problem ten wydaje się interesujący, gdyż – jak wspomniano wyżej – kobiety stosunkowo niedawno włączono do systemu szkolnictwa wojskowego.

1. cel badania i charakterystyka badanej populacji

Celem przedstawionych poniżej badań empirycznych była odpowiedź na pytanie: „Jak kobiety żołnierze oceniają swoje kompetencje zawodowe (wiedzę i umiejętności)?”.

W badaniu (będącym częścią projektu badawczego na temat adaptacji kobiet w wojsku) zastosowana została metoda sondażu diagnostycznego. W badaniu ankie-towym wzięło udział 420 kobiet żołnierzy, reprezentujących korpusy: szeregowych, podoficerski i oficerski. Ankietę przeprowadzono w siedemdziesięciu jednostkach wojskowych na terenie kraju.

Struktura respondentek ze względu na przynależność do korpusu kadry jest następująca: największą grupę stanowią kobiety oficerowie młodsi – 37% oraz oficerowie starsi – 3,3%. Drugą co do liczebności grupą są podoficerowie – 34,5%, najmniej liczna jest grupa szeregowych zawodowych – 19,3%.

Kolejnym kryterium charakterystyki badanej populacji kobiet żołnierzy jest ich podległość organizacyjna. Ponad połowa respondentek służy w Wojskach Lądowych – 56%. Drugą co do liczebności grupę stanowią respondentki podporządkowane Do-wództwu Sił Powietrznych – 17,4%, a następnie Marynarce Wojennej – 9%. Kobiety

9 M. Cieślarczyk, M. Marciniuk, Droga kobiet do kariery wojskowej, (w:) „Wojsko i Wychowanie”, nr 7 i 8/1999, s. 24.

10 M. Paszkowski, Zmiany w polityce kadrowej Sił Zbrojnych w latach 1999-2005, (w:) R. Szynowski (red.), Zarządzanie zasobami osobowymi na rzecz bezpieczeństwa państwa, Wyd. AON, Warszawa 2007, s. 116.

148

B. Czuba

żołnierze podlegające pod Inspektorat Wsparcia SZ stanowią 4,5% populacji, Śląski Okręg Wojskowy – 3,6%, Pomorski Okręg Wojskowy – 1%, inne struktury Sił Zbroj-nych – 8,5%. Proporcje te odzwierciedlają istniejącą obecnie strukturę populacji kobiet żołnierzy, w której blisko połowa to kobiety podległe pod Wojska Lądowe, prawie 1/5 – pod Siły Powietrzne, natomiast ok. 1/10 – pod Marynarkę Wojenną11.

Dla charakterystyki badanej populacji znaczenie ma rodzaj stanowiska służbo-wego zajmowanego przez badane respondentki. Na rysunku 1.1 pokazano strukturę stanowisk, na których zawodową służbę wojskową pełnią ankietowane żołnierki.

Rys. 1.1. Rodzaj stanowiska służbowego zajmowanego przez kobiety (Źródło: Badania własne, jed-nostka wojskowa 2010; N = 420)

Największa grupa kobiet zajmuje stanowiska dowódcze – 30,7%. Z danych De-partamentu Kadr MON wynika, że są to stanowiska dowódców plutonów, zespołów, drużyn, działów, kompanii. Nie ma wśród nich stanowisk dowódców batalionów, pułków czy jednostek wojskowych12. Prawdopodobną przyczyną jest młody wiek kobiet służących w polskiej armii i ich niewielkie doświadczenie dowódcze, co unie-możliwia obejmowanie funkcji dowódców batalionu, pułku czy brygady. Kolejną grupą stanowisk, jakie zajmują respondentki, są stanowiska logistyczne – 13,3% badanej populacji oraz sztabowe – 11,4%, tradycyjnie obejmowane przez kobiety w polskiej armii od 1988 r. Najrzadziej respondentki deklarowały zajmowanie sta-nowisk wychowawczych – 2,6% i dydaktycznych – 2,1%.

11 Dane statystyczne Departamentu Kadr MON z dnia 31.12.2009 r. będące w posiadaniu autorki.12 Ibidem.

149


Kolejna zmienna, która opisuje badaną populację, to wykształcenie kobiet żoł-nierzy. Rodzaj posiadanego przez żołnierki wykształcenia ilustruje rys. 1.2.

Rys. 1.2. Rodzaj ukończonej przez kobiety szkoły (uczelni) (Źródło: Badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Ponad 40% respondentek zadeklarowało posiadanie studiów cywilnych magi-sterskich. 25,5% badanych ukończyło szkołę podoficerską. Jej ukończenie jest jednym z warunków objęcia stanowiska w korpusie podoficerskim13.

Zdobycie kwalifikacji niezbędnych do powołania do korpusu oficerskiego moż-liwe jest m.in. na drodze ukończenia studium oficerskiego. Wspomniana ścieżka edukacyjna dostępna jest dla osób, które posiadają już tytuł magistra (równorzędny). W przeprowadzonym badaniu ankietowym prawie 1/4 żołnierek wskazała ukoń-czenie studium oficerskiego. Obecnie w wojsku funkcjonuje studium oficerskie przy Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Lądowych we Wrocławiu oraz przy Wyższej Szkole Oficerskiej w Dęblinie. Nauka w studium może trwać od 9 do 20 miesięcy, w zależności od kierunku.

17,4% respondentek wskazało posiadanie wykształcenia wyższego na poziomie licencjatu. Część kobiet nie posiada ukończonej szkoły wojskowej, lecz przeszkolenie wojskowe. Posiadanie przeszkolenia wojskowego zadeklarowało 12,9% żołnierek. W niniejszym badaniu 7,4% kobiet zadeklarowało ukończenie akademii wojskowej.

13 Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, Art. 10, pkt 2), lit. a) (DzU 2003 Nr 179, poz. 1750, z późn. zm.).

150

B. Czuba

Według wskazań 6,4% żołnierek, nie posiadają one w ogóle ukończonej szkoły wojskowej ani przeszkolenia wojskowego. 5% ankietowanych to absolwentki stu-diów stacjonarnych w Wyższych Szkołach Oficerskich. 1% kobiet legitymuje się ukończeniem studiów doktoranckich. Inne ukończone szkoły wymieniane przez respondentki to m.in.: studia podyplomowe, liceum, studium zawodowe, szkoła policealna, technikum.

2. opinie respondentek dotyczące posiadanej wiedzy i umiejętności zawodowych

W badaniu ankietowym respondentki wyrażały swoje oceny na temat posia-danej wiedzy i umiejętności zawodowych, reprezentujących dziedziny istotne dla funkcjonowania zawodowego w wojsku.

Interpretacja wyników badań została dokonana na podstawie analizy odpowiedzi żołnierek zestawionych w tab. 1.1.

W jakim stopniu opanował Pan (Pani) wiedzę ogólnowojskową i specjalistyczną niezbędną na zajmowanym stanowisku (odpowiedź należy zaznaczyć, wstawiając znak X do określonej rubryki)?

Tabela 2.1. Ocena wiedzy i umiejętności

Wiedza i umiejętności

Ocena% wskazań

Bardzo wysoka Wysoka Średnia Niska Bardzo

niskaTrudno

powiedziećBrak

odpowiedzi

Wiedza i umiejętności z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych

3,3 23,8 57,9 8,1 1,4 4,3 1,2

Wiedza i umiejętności z dziedziny techniki 4,8 19,3 54,8 14,3 1,9 3,6 1,4

Wiedza i umiejętności z zakresu praktycznego motywowania podwładnych (psychologiczna, pedagogiczna, socjologiczna)

9,0 36,7 40,2 5,2 1,4 4,8 2,6

Wiedza i umiejętności dydaktyczne 8,8 35,5 42,9 5,0 0,2 4,0 3,6

151


Znajomość języków obcych (w szczególności j. angielskiego)

7,4 26,7 41,4 13,3 5,5 3,8 1,9

Wiedza i umiejętności kierowania zespołem 6,2 35,0 42,6 6,7 0,7 5,2 3,6

Wiedza i umiejętności specjalistyczne 7,4 35,0 46,0 5,7 0,7 3,6 1,7

Średnia 6,7 30,3 46,5 8,3 1,7 4,2 2,3

Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010 (N = 420)

Prawie połowa ankietowanych oceniła swoją wiedzę i umiejętności na poziomie średnim (46,5%). Co trzecia respondentka wskazała, że wysoko ocenia własne kom-petencje, a 6,7% – bardzo wysoko. Żołnierki, które oceniły nisko swoje przygotowanie do zawodu, stanowiły 8,3%, natomiast 1,7% wystawiło sobie ocenę bardzo niską.

Szczegółowa analiza opinii respondentek przedstawiona została na rysunkach poniżej. Rys. 2.1 ilustruje stosunek respondentek do ich kompetencji z zakresu taktyki i organizacji działań bojowych.

Rys. 2.1. Ocena posiadanej wiedzy i umiejętności z dziedziny taktyki i organizacji działań bojowych (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Ponad połowa ankietowanych – 57,9% – ocenia na poziomie średnim wymie-nione kompetencje, więcej niż 1/5 badanych na poziomie wysokim i 3,3% – bardzo wysoko. 8,1% wskazało ocenę niską, natomiast 1,4% – bardzo niską.

Kolejnym przedmiotem oceny była wiedza i umiejętności techniczne. Rys. 2.2 stanowi ilustrację opinii żołnierek w tej sprawie.

cd. tabeli 2.1

152

B. Czuba

Rys. 2.2. Ocena własdnych kompetencji w zakresie techniki

Ponad połowa kobiet oceniła swoje umiejętności i wiedzę – podobnie jak w przy-padku umiejętności z zakresu taktyki i działań bojowych – na poziomie średnim. Wysoko swoje kompetencje w tym zakresie oceniła blisko 1/5 badanej populacji, a bardzo wysoko – 4,8%. Prawie 15% badanych żołnierek wystawiło sobie ocenę niską, a 1,9% – bardzo niską. Respondentki oceniały również swoje kompetencje w zakresie motywowania podwładnych. Rys. 2.3 zawiera zestawienie odpowiedzi w tej kwestii.

Rys. 2.3. Ocena własnych kompetencji w zakresie motywowania podwładnych (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Kobiety, odnosząc się do kompetencji związanych z motywowaniem podwład-nych, znacznie częściej wystawiały sobie ocenę wysoką i bardzo wysoką niż przy ocenie pozostałych obszarów. 36,7% ankietowanych oceniło siebie wysoko, nato-miast 9% – bardzo wysoko. Ponad 40% badanych żołnierek wskazało ocenę średnią. 5,2% nisko oceniło swoje kompetencje społeczne w tym zakresie, a 1,4% – bardzo

153


nisko. Uzyskany wynik jest zgodny z opinią bardzo często wypowiadaną pod adre-sem kobiet żołnierek, iż dobrze radzą sobie w relacjach interpersonalnych14. Kobiety zajmujące stanowiska dowódcze najczęściej oceniały swoje kompetencje wysoko (16,5%). Taką samą prawidłowość można stwierdzić w przypadku kobiet na sta-nowiskach sztabowych – najczęściej oceniały one swoje umiejętności na poziomie wysokim (5,8%). Żołnierki zajmujące pozostałe typy stanowisk w większości oceniały swoje kompetencje w tym zakresie na poziomie średnim.

Kolejnym aspektem oceny kobiet żołnierzy była ich wiedza i umiejętności dy-daktyczne. Rys. 2.4 zawiera informacje na temat opinii respondentek w tym obszarze oceny własnych kompetencji.

Rys. 2.4. Ocena wiedzy i umiejętności dydaktycznych (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Opinie kobiet na temat swojej wiedzy z zakresu dydaktyki są podobne do ocen w zakresie motywowania podwładnych. Ponad 40% respondentek wystawiło sobie ocenę średnią. Ponad 1/3 – wysoką, a 8,8% – bardzo wysoką. Tylko 0,2% odpowiedzi wskazało na ocenę bardzo niską, natomiast 5% – niską. Na poziomie wysokim oce-niły swoje umiejętności dydaktyczne żołnierki służące na stanowiskach dowódczych (16,4%), sztabowych (6,4%) oraz dydaktycznych (1,4%). Kobiety na stanowiskach wychowawczych oceniały najczęściej swoje kompetencje na poziomie bardzo wy-sokim (1,1%) i średnim (1,1%).

Umiejętność posługiwania się językiem obcym byłą kolejną kwestią, do której odnosiły się osoby badane. Odpowiedzi przedstawione zostały na rys. 2.5.

14 M. Baran-Wojtachnio, Model zarządzania różnorodnością w wojsku?, (w:) M. Baran-Wojtachnio, J. Dziedzic, M. Kloczkowski, J. Maciejewski, W. Nowosielski (red.), Społeczne aspekty zawodu wojskowego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 238.

154

B. Czuba

Rys. 2.5. Ocena znajomości języków obcych (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Kobiety, które oceniły wysoko własne kompetencje w zakresie języków obcych, stanowiły 26,7%. 7,4% uważa, że zna języki obce na poziomie bardzo wysokim. Ocenę średnią wystawiło sobie 41,4% respondentek. 13,3% było zdania, że ich umiejętności w tym zakresie są niskie, natomiast 5,5% – bardzo niskie. Najczęściej ocenę wysoką zna-jomości języków obcych wystawiały sobie żołnierki pełniące funkcje dowódcze (14,5%) oraz na stanowiskach dydaktycznych (1,1%). Respondentki będące na stanowiskach administracyjnych równie często oceniały swoje umiejętności jako bardzo wysokie (1,4%) i średnie (1,4%). W przypadku pozostałych typów stanowisk, ankietowane osoby najczęściej wybierały ocenę średnią. Najgorzej swoje kompetencje językowe oceniły respondentki pełniące funkcje logistyczne (4,7% żołnierek oceniło je jako niskie, co stanowi najwyższy odsetek wskazań tej oceny spośród wszystkich typów stanowisk).

Kompetencje społeczne ankietowanych żołnierek oceniane były również w aspekcie ich umiejętności kierowania zespołem. Uzyskane wyniki dokonanej samooceny przedstawia rys. 2.6.

Co trzecia żołnierka wysoko ocenia swoje kompetencje w zakresie kierowa-nia ludźmi, a 6,2% – bardzo wysoko. Ocenę przeciętną wystawiło sobie 42,6% ankietowanych. Bardzo nisko swoje kompetencje w tym zakresie oceniło 0,7% badanych, a nisko – 6,7%. Uzyskany rozkład odpowiedzi zbliżony jest do wyników badania uzyskanych w obszarach, w których oczekiwane są kompetencje społeczne, tj. umiejętności dydaktycznych oraz umiejętności motywowania podwładnych, co potwierdza stwierdzone w innych badaniach socjologicznych spostrzeżenia na temat dobrego funkcjonowania kobiet w dziedzinach, gdzie oczekuje się nawiązywania relacji z innymi ludźmi. Żołnierki zajmujące stanowiska sztabowe najczęściej oce-niały swoje kompetencje wysoko (6,4%). Podobne wyniki uzyskano w przypadku kobiet na stanowiskach administracyjnych (1,7%) i dydaktycznych (1,1%). Kobiety pełniące funkcje dowódcze swoje umiejętności oceniły w większości opinii wysoko (15,8%) i średnio (15,8%). W przypadku pozostałych typów stanowisk respondentki wskazywały oceny średnie.

155


Rys. 2.6. Ocena umiejętności kierowania zespołem (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Każdy żołnierz wykonuje obowiązki na stanowisku, które wymaga określonej wiedzy specjalistycznej (lekarz, prawnik, saper, instruktor, pilot, etc.). Posiadanie tej wiedzy, a także doskonalenie zawodowe w określonej dziedzinie, to kolejny obszar kompetencji istotnych dla właściwego funkcjonowania na stanowisku, a w konse-kwencji – adaptacji do pracy. Rys. 2.7 pozwala na interpretację ocen dokonanych przez żołnierki, które odnosiły się do posiadanej wiedzy specjalistycznej.

Rys. 2.7. Ocena w zakresie posiadanej wiedzy specjalistycznej (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Prawie połowa respondentek oceniła swoje przygotowanie specjalistyczne na poziomie średnim. Ponad 1/3 – wysoko, a 7,4% – bardzo wysoko. Tylko 0,7% ba-danych uznało, że reprezentuje wiedzę specjalistyczną na bardzo niskim poziomie,

156

B. Czuba

natomiast 5,7% – określiło ją jako niską. Swoje kompetencje najwyżej oceniały żoł-nierki na stanowiskach administracyjnych (2,5%), w przypadku pozostałych typów stanowisk respondentki najczęściej wskazywały ocenę średnią.

3. ocena umiejętności szkoleniowych i wychowawczych

Tab. 3.1 zawiera frekwencję odpowiedzi żołnierek, które oceniały własne umie-jętności w zakresie szkolenia i wychowania.

W jakim stopniu jest Pani przygotowana do prowadzenia zadań szkoleniowo--wychowawczych?

Tab. 3.1. Ocena przygotowania do prowadzenia zadań szkoleniowych i wychowawczych

Rodzaj zadania

Ocena% wskazań

Bardzo wysoka Wysoka Średnia Niska Bardzo

niskaTrudno

powiedziećBrak

odpowiedzi

Szkolenie strzeleckie 10,7 36,4 38,1 7,9 2,4 3,1 1,4

Musztra i regulaminy 9,5 41,7 38,1 4,8 1,7 1,7 2,6

Szkolenie fizyczne 16,7 40,2 35,2 2,9 0,7 2,9 1,4

Kształtowanie dyscypliny wojskowej 9,3 35,0 43,6 6,2 1,0 3,3 1,7

Szkolenie taktyczne 3,3 22,4 54,8 11,7 1,4 4,8 1,7

Metodyka prowadzenia kształcenia

obywatelskiego

6,9 25,7 47,1 9,5 2,1 6,7 1,9

Średnia 9,4 33,6 42,8 7,2 1,5 3,7 1,8

Razem:„Wiedza i umiejętności” oraz „Ocena przygotowania do prowadzenia zadań szkoleniowych

i wychowawczych”

Średnia 8,05 31,9 44,7 7,8 1,6 3,9 2,0

Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010 (N = 420)

W przypadku oceny poziomu wykonania zadań związanych ze szkoleniem i wychowaniem ponad 40% ankietowanych oceniło swoje umiejętności na średnim poziomie. Co trzecia żołnierka wskazała wysoką ocenę, a 9,4% – bardzo wysoką. 7,2% kobiet uznało, że ich umiejętności są niskie, a 1,6%, że bardzo niskie.

Szczegółowa analiza ocen w obszarach szkolenia i wychowania zamieszczona została poniżej. Rys. 3.1 zawiera zestawienie opinii żołnierek oceniających swoje umiejętności prowadzenia zajęć strzeleckich.

157


Rys. 3.1. Ocena umiejętności prowadzenia szkolenia strzeleckiego (Źródło: badania własne, jednost-ka wojskowa 2010; N = 420)

Blisko 40% kobiet oceniło swoje umiejętności szkolenia strzeleckiego na poziomie średnim. Ponad 1/3 ankietowanych wskazała ocenę wysoką, a 10,7% – bardzo wysoką. 7,9% żołnierek swoje umiejętności oceniła jako niskie, a 2,4% – jako bardzo niskie. Respondentki odbywające służbę na stanowiskach dowódczych i sztabowych najczę-ściej oceniały swoje kompetencje szkoleniowe na wysokim poziomie. W przypadku pozostałych typów stanowisk ankietowane kobiety wybierały najczęściej ocenę średnią.

Rys. 3.2. przedstawia dane na temat opinii żołnierek dotyczących ich umiejęt-ności szkoleniowych w zakresie musztry i regulaminów wojskowych.

Rys. 3.2. Ocena umiejętności szkoleniowych w zakresie musztry i regulaminów (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Ponad 40% respondentek uważa, że posiada kompetencje do prowadzenia zajęć z zakresu musztry i regulaminów na poziomie wysokim, a 9,5% ocenia siebie bardzo wysoko. Notę przeciętną wystawiło sobie 38,1% kobiet. Niskie oceny odnotowano w przypadku 4,8% ankietowanych, natomiast 1,7% badanej populacji wskazało

158

B. Czuba

oceny bardzo niskie. W tym przypadku również najwyższe oceny wystawiały sobie najczęściej żołnierki pełniące funkcje dowódcze i sztabowe.

Sprawność fizyczna jest ważnym aspektem przygotowania do służby wojskowej, dlatego respondentki oceniały również ten obszar własnych kompetencji. Opinie uzyskane w badaniu zawiera rys. 3.3.

Rys. 3.3. Ocena umiejętności szkolenia fizycznego (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

W badaniu oceny umiejętności z zakresu szkolenia fizycznego aż 16,7% ankieto-wanych oceniła siebie bardzo wysoko. Ponad 40% opinii to oceny wysokie. Co trzecia badana żołnierka uznała, że posiada te umiejętności na średnim poziomie. Nisko oceniło siebie 2,9% badanych, a 0,7% – bardzo nisko. Kobiety dowódcy najczęściej oceniały siebie na poziomie wysokim, podobnie kobiety pełniące funkcje sztabowe i administracyjne. W przypadku pozostałych typów stanowisk najczęściej wskazy-wana była ocena średnia.

Kształtowanie dyscypliny wojskowej żołnierzy to ważny obszar oddziaływania szkoleniowego. Rys. 3.4 pozwala ocenić, co sądzą kobiety żołnierze na temat własnych kompetencji w tym zakresie.

Uzyskane w badaniu wyniki pozwalają na interpretację, że respondentki gene-ralnie pozytywnie oceniają swoje umiejętności szkoleniowe w obszarze dyscypliny. Ponad 1/3 ankietowanych wystawiła sobie ocenę wysoką, a 9,3% – bardzo wysoką. Jako średnie oceniło swoje umiejętności 43,6% badanych kobiet. 6,2% oceniło je jako niskie, a 1% jako bardzo niskie. Najwyższe oceny wystawiały sobie respondentki peł-niące funkcje dowódcze i sztabowe, a także dydaktyczne. W przypadku pozostałych grup stanowisk oceny respondentek były najczęściej średnie.

Szkolenie podwładnych w zakresie taktyki było kolejnym obszarem umiejętności, do których odnosiły się respondentki. Rys. 3.5 pozwala ocenić opinie respondentek w tej sprawie.

159


Rys. 3.4. Ocena umiejętności kształtowania dyscypliny wojskowej (Źródło: badania własne, jednost-ka wojskowa 2010; N = 420)

Rys. 3.5. Ocena umiejętności w zakresie szkolenia taktycznego (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

Respondentki, w ponad połowie opinii, oceniły swoje umiejętności na średnim poziomie. 22,4% wystawiło sobie ocenę wysoką, a 3,3% – bardzo wysoką. Blisko 12% badanych nisko oceniło swoje umiejętności szkolenia taktycznego, a 1,4% – bar-dzo nisko. We wszystkich grupach stanowisk respondentki najczęściej wskazywały średnią ocenę swoich umiejętności szkolenia taktycznego.

Działalność szkoleniowa w wojsku odbywa się także w obszarze kształcenia oby-watelskiego. Na rys. 3.6 znajduje się ilustracja odpowiedzi respondentek oceniających własne umiejętności w zakresie szkolenia obywatelskiego podwładnych.

Blisko połowa respondentek oceniła swoje umiejętności na poziomie średnim, co piąta osoba badana na poziomie wysokim, a 6,9% – na bardzo wysokim. Ocenę niską wystawiło sobie 9,5% ankietowanych osób, zaś bardzo niską – 2,1%.

160

B. Czuba

Rys. 3.6. Ocena umiejętności szkoleniowych w zakresie kształcenia obywatelskiego (Źródło: badania własne, jednostka wojskowa 2010; N = 420)

podsumowanie

Analizując uzyskane wyniki, należy zauważyć, że kobiety żołnierze najczę-ściej oceniały swoją wiedzę i umiejętności na poziomie przeciętnym, z wyjątkiem umiejętności szkolenia fizycznego i szkolenia w zakresie musztry i regulaminów, w odniesieniu do których żołnierki – w większości wskazań – wystawiły sobie notę wysoką. Najsłabiej respondentki oceniły swoją wiedzę z zakresu techniki i znajomości języków obcych. Biorąc pod uwagę kryterium zajmowanego stano-wiska służbowego, najwyżej swoje kompetencje oceniały kobiety na stanowiskach dowódczych.

Interesujące może być porównanie uzyskanych wyników z opiniami mężczyzn w badaniu Wojskowego Biura Badań Socjologicznych (WBBS). Respondenci, od-nosząc się do kwalifikacji i umiejętności kobiet żołnierzy, pozytywnie (na poziomie dostatecznym) ocenili takie ich aspekty jak: umiejętności społeczne, znajomość języków obcych i poziom wiedzy specjalistycznej. Niżej od średniej wypadła oce-na wiedzy ogólnowojskowej, poziom sprawności fizycznej, a najsłabiej – poziom umiejętności dowódczych, czyli te obszary, które kobiety w niniejszym badaniu oceniały wysoko15.

Stwierdzone w obydwu badaniach różnice ocen kompetencji można tłumaczyć, odwołując się do różnicy perspektyw posiadanych przez mężczyzn i kobiety, ukształ-towanych przez odmienne uwarunkowania kulturowe. Według teorii feminizmu liberalnego: „Wszelkie odmienności mężczyzn i kobiet w reakcjach psychologicznych, kierunkach zainteresowań, sprawnościach intelektualnych i manualnych są wyłącznie rezultatem pierwotnej i wtórnej socjalizacji. W ich toku każda z płci kształtowana

15 M. Baran-Wojtachnio, Model zarządzania różnorodnością w wojsku?, op. cit., s. 237-238.

161


jest odmiennie, w wyniku czego jedne predyspozycje i sposoby zachowania stają się kobiece, a inne męskie”16.

Oczekiwania społeczne względem kobiet, również kobiet żołnierzy, są takie, aby dobrze funkcjonowały w relacjach społecznych. Kobiety są także postrzegane jako obda-rzone większą sprawnością komunikacyjną niż mężczyźni (również w zakresie zdolności do nauki języków obcych). Wysoka ocena kompetencji społecznych kobiet (dokonana przez same kobiety, ale także respondentów w badaniu WBBS) może wynikać z tego, że w istocie kobiety posiadają owe kompetencje na wysokim poziomie, ale również z powodu tendencji do potwierdzenia społecznych oczekiwań względem płci.

Stwierdzona w niniejszym badaniu tendencja kobiet do lepszej oceny swojej sprawności fizycznej czy wiedzy ogólnowojskowej (musztra, regulaminy, dowodze-nie) niż ocena mężczyzn w badaniu WBBS może wynikać z chęci kobiet przedsta-wienia się w lepszym świetle w dziedzinach typowo „męskich”. Efekt gorszej oceny kompetencji kobiet dokonywanej przez mężczyzn może być także spowodowany stosowaniem przez nich androcentrycznych standardów oceny, tj. np. sprawność fizyczna oceniana jest przy użyciu kryteriów sprawności mężczyzn, a nie innych kobiet. To mężczyźni, jako większość, narzucają standardy, a nie kobiety. Jest rów-nież możliwe, że w procesie szkolenia żołnierzy uzyskuje się inne efekty szkoleniowe w odniesieniu do kobiet, a inne w stosunku do mężczyzn. Hipotezy te wymagają jednak dalszej weryfikacji.

W badaniu przeprowadzonym przez autorkę z udziałem dowódców – przeło-żonych kobiet żołnierzy17, respondenci, podając propozycje usprawnienia procesu adaptacji kobiet, proponowali m.in. lepsze wyszkolenie żołnierek. Biorąc pod uwagę opinie kobiet na temat własnych kwalifikacji i wystawione sobie w większości tylko przeciętne oceny, można przypuszczać, że postulat nacisku na szkolenie, artykuło-wany przez dowódców, jest uzasadniony.

BIBLIOgRAfIA

1. M. Baran-Wojtachnio, Model zarządzania różnorodnością w wojsku?, (w:) M. Baran- -Wojtachnio, J. Dziedzic, M. Kloczkowski, J. Maciejewski, W. Nowosielski (red.), Społeczne aspekty zawodu wojskowego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010.

2. J.R. Brzeziński, R. Stachowski, Zastosowanie analizy wariancji w eksperymentalnych badaniach psychologicznych, Wyd. PWN, Warszawa 1981.

3. M. Cieślarczyk, M. Marciniuk, Droga kobiet do kariery wojskowej, (w:) „Wojsko i Wychowanie”, nr 7 i 8/1999.

16 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 358.17 Niepublikowane wyniki badania ankietowego, prowadzonego na przełomie 2009/2010 na próbie

46 dowódców jednostek wojskowych, w których służą kobiety, będące częścią omawianego w ar-tykule projektu badawczego z udziałem kobiet żołnierzy.

162

B. Czuba

4. Z. Jagiełło, Filozofia współczesnego bezpieczeństwa, (w:) J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.

5. S. Jarmoszko, Kompetencje zawodowe oficera w kontekście wyzwań globalizacji, (w:) „Myśl Wojskowa”, nr 1/2005.

6. B. Laszczak, Informacja na temat wojskowej służby kobiet – bilans zmian w latach 2001-2005 oraz propozycje nowych rozwiązań, (w:) K. Dojwa, J. Maciejewski (red.), Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro-cławskiego, Wrocław 2007.

7. Z. Nowakowski, Edukacja pedagogiczna kadr dowódczo-sztabowych wobec współcze-snych wyzwań teorii i praktyki wojskowej, (w:) S. Jarmoszko, R. Stępień (red.), Huma-nistyczne kompetencje oficerów wobec wyzwań współczesności, Wyd. Akademii Obrony Narodowej 2005.

8. J. Maciejewski, Socjologiczny kontekst zawodu oficera Wojska Polskiego, (w:) J. Macie-jewski, O. Nowaczyk, Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.

9. W. Nowosielski, Ocena przygotowania do zawodu wojskowego, (w:) T. Kołodziejczyk, D.S. Kozerawski, J. Maciejewski (red.), Oficerowie grup dyspozycyjnych. Socjologicz-na analiza procesu bezpieczeństwa narodowego, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008.

10. M. Sińczuch, Przygotowanie do zawodowej służby wojskowej, (w:) M. Baran-Wojtachnio, J. Dziedzic, M. Koczkowski, J. Maciejewski, W. Nowosielski (red.), Społeczne aspekty zawodu wojskowego, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010.

11. B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.

Spis tabel i rysunków

Tab. 2.1. Ocena wiedzy i umiejętności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Tab. 3.1. Ocena przygotowania do prowadzenia zadań szkoleniowych i wychowawczych . . . 158Rys. 1.1. Rodzaj stanowiska służbowego zajmowanego przez kobiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Rys. 1.2. Rodzaj ukończonej przez kobiety szkoły (uczelni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Rys. 2.1. Ocena posiadanej wiedzy i umiejętności z dziedziny taktyki i organizacji

działań bojowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153Rys. 2.2. Ocena własnych kompetencji w zakresie techniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Rys. 2.3. Ocena własnych kompetencji w zakresie motywowania podwładnych . . . . . . . . . . . 154Rys. 2.4. Ocena wiedzy i umiejętności dydaktycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Rys. 2.5. Ocena znajomości języków obcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Rys. 2.6. Ocena umiejętności kierowania zespołem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Rys. 2.7. Ocena w zakresie posiadanej wiedzy specjalistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Rys. 3.1. Ocena umiejętności prowadzenia szkolenia strzeleckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Rys. 3.2. Ocena umiejętności szkoleniowych w zakresie musztry i regulaminów . . . . . . . . . . 159Rys. 3.3. Ocena umiejętności szkolenia fizycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

163


Rys. 3.4. Ocena umiejętności kształtowania dyscypliny wojskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Rys. 3.5. Ocena umiejętności w zakresie szkolenia taktycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Rys. 3.6. Ocena umiejętności szkoleniowych w zakresie kształcenia obywatelskiego . . . . . . . 162

Summary. The article presents the results of survey among women soldiers on their professional com-petences. The research on knowledge and skills of soldiers is still an interesting problem, because of modernization of the army and new challenges, which must meet military personnel. Women started to educate in the military schools and academies only in 1999. Therefore, it is important to monitor the effectiveness of the system of training for this group of soldiers, to its excellence.

165

PhilosoPhical, some legal and Political asPects of contemPorary idea of reserve forces

in nato alliance

Arnold WarchałMilitary University of Technology

Abstract. The idea of citizen soldiers can be dated to ancient times. Through the process of democ-ratization it has gotten a new grounding, beginning with the evolution of modern states. The author of this article is making a short but general overview of the basic concepts of this evolution, albeit not in a historical perspective. According to the main premise, it is more a philosophy of the state and general political ideas that allow the military to become the highly skilled, democratically controlled force of soldiers and potential citizens soldiers through the system of national reserves. The force of the reservist based on NATO’s philosophy and strategic concepts is supposed strengthen the regular conscripts and make a liaison with the socio-political civilian sphere of the particular nations. This concept, as is shown, applies to many countries of the Euro-Atlantic community of states, including Poland. Their common denominator lies in the republican idea of democracy and the individual citi-zens’ responsibility for its nation.

The contemporary idea of national reserve forces is grounded in many aspects of socio-political and economic life of the State. It coincides with patriotic participa-tion within security interests of a country, military training and service, and politi-cal and legal rules. The main prerogatives of this approach, as it is usually stressed, have to do with domestic military assignments both in time of peace and time of crisis, performed by the citizens with an excellent military training but most of the time not kept under arms. Consequently it is also measured to be a preparation for potential conflict, additional force of militarily trained men for any goals of the armed forces, as well as a steady adjustment of the military to changing international political environment.

This philosophy of political and military strategic concept of defense and pre-paredness for war can be traced way back into history of many nations throughout the world. However, when we discuss the systematic army readjustment within a modern state, particularly considered in the euro-atlantic political context, we can trace its roots to the number of historical European events, such as the creation of the American Republic and Napoleonic wars. Its first systematic arrangement is already visible with the Prussian reevaluation of its loses and constrains put on

166

A. Warchał

Prussia (limiting its army size) by the French, after the defeat at the battle of Jenna. The answer to those limits was creation of the, so called krumpersystem1.

Examining contemporary effects of the basic idea of territorial integrity pro-tection by a state, taking also into account its other political goals, we can consider reserve system design as being twofold. First of all, it stems out of necessity of te-rritorial protection with provisions for the internal order, including socio-economic aspects and general wellbeing of its population. And secondly, coinciding or at least being parallel to the first, it is based on voluntary acceptance of citizenry as the fundamental grounding of its political and legal actions in different aspects of government’s behavior. This adapts the state to the special and temporal conditions on a larger scale, specifically to a given international order, where it must meet the specific prerogatives towards own security goals. We can see in this approach posi-tivistic influence of legal and bureaucratic theories dating back to the XIX century, exemplified, among the others, by Georg Jellinek’s “three dimensional theory of state”, Max Weber’s theory of the state and bureaucracy, plus other continental theorists of legal studies and politics. However, whatever the theoretical approach, it should be understood as a general tendency of adapting the general rules for government’s practical solutions into the political and legal language, keeping in mind rationality of many variations of that type in security studies, legal studies and political science.

On the second part of that design one can really philosophize, since it can be histori-cal and anthropological in nature. Since ancient times, many philosophers and social scientists, when talking of human nature dwell on visions of security and harmony for the members of community and the individual members thereof. It would be pointless to present those ideas since we notice them in the speeches of politicians and warriors, like Pericles or Cyrus II the Great, philosophers like Socrates, Plato and Aristotle, and many others since. When we look into its historical and anthropological contexts and examples of many countries presenting complex social behaviors and stands, there can be observed patriotic involvement of the members of a given society, with respect to defense of their families and community in a time of war, social upheaval or natural disasters. This seems to be true of every community’s natural response to any kind of danger when quickly called to service militia or other working military and nonmilitary groups can diminish its consequences. And this is true of any society and any political system, both in contemporary, modern and ancient times.

In democracy this basic call for security is usually a result of political project. It is influenced by imposing on the members of political society freedom of taking care of their own affairs on one hand, and responsibility for their own being, on the other. No doubt this line of thought is present throughout NATO alliance. It was for example also implied by General Harald Kujat, in 2003 Chairman of the NATO

1 www.brittanica.com/EBchecked/topic/323910/Krumpersystem.

167

Philosophical, some legal and political aspects of contemporary idea of reserve forces...

Military Committee (in his speech on 25 July 2003) who said that “…in most of our nations, reservists provided the necessary backbone elements of their country’s march on the path to nationhood. Reserves hold indeed a place of choice in our respective societies”2. The general also cited professor of history and classics at Cornell’s Uni-versity, Barry Strauss, who said: “…political theory teaches that, unless the citizens of a republic serve in their own defense, they risk losing their freedom”3.

In contemporary states that have evolved through parliamentary process into fully pledged democracy we can additionally see this idea’s fuller evolution. It is common especially in the Euro-Atlantic community of the states, but in other countries can be true as well. Probably one of the oldest examples of that sort can be historically con-nected to the moment of the raise of the Persian empire, parallel to the rise of the first European democracy in Athens, when the soon to become Persian king Cyrus II the Great in the VIth century BC called the lower casts of society to arms giving them fuller freedoms, on the bases that they accept the burden of responsibility for their country. Not long after his famous speech, the army of Cyrus controlled Persia and large por-tions of the Middle East. Entire process of Cyrus’s political behavior can be viewed as proto-republicanism. Since that time we can find other examples of that sort.

Based on a republican initiative of citizen’s control of different aspects of its politi-cal behavior it was implicit that a “call to arms” is also a political decision, taken up by the monarchs, or by the members of society themselves, or by their representatives. From this point there is a short way to the full conceptualization of democratic ideas. In many books dealing with contemporary democracies, we can understand a country to be democratic only when it includes in its political behavior, as one of the major criteria’s of republican democracy, prospects for the citizens’ representatives to cre-ate different mechanisms for civil control of the armed forces through the legislative, judicial and executive order of constitutionally based values. Some of the best evolved major democracies of the world can exemplify this process to-day: United States and its militia evolving into particular state controlled Army National Guard and other reservist, or Switzerland and military training and readiness of citizens, who are al-lowed to keep at home state issued arms for potential mobilization.

We can take upon many different points of departure for security, however it seems that the core of its subject studies, withholding technical and specific military specializations problems, will directly or indirectly refer to the state and its citizens, or population as a whole regardless of its political status. This especially today is of the innermost importance for potential security questions and studies we might approach. In the explanatory processes given and based on the above presumptions, we can notice

2 Gen. H. Kujat, The Use of Reservists within NATO, Remarks by General Harald Kujat: http://www.nato.int/ims/2003/s030723e.htm

3 B. Strauss, Reflections on the citizen-soldier, Parameters, U.S. War College, 2003, p. 66.

168

A. Warchał

different inclusions of that sort. It will surely, at least in general terms, influence the methodology of many unambiguous concerns that may justly focus on particular topics of interests looking through political values and because of it creating many specific, both deductively and inductively gathered explanations, as it is done in this case.

Human security in recent times, as well as in the past, depends on the harmonious co-existence of the state within the international scene influenced by common political and economic details. This is true of the European countries at least since the “Concert of Vienna” of 1815, when drafters of the multilateral agreement for the post-Napoleonic European order created a modern international system. At the same moment the new architecture of state and its security was drafted and put into practice. It should be understood however as a part of wider evolution that surely was based also on other values preceding the return of aristocratic vision of international order. Perhaps it was only one side of the same coin, where those other values were influenced by the idea of a “social contract” envisioned by the thinkers of the previous century living and writing in the age of Enlightenment.

Looking at history of this evolution of state and contemporary international security issues we know that any perspective can be widened to other examples. Observed through any historical spectrum, the issue of national security will depend on many factors, but its main common denominator will have to do with the accept-ance of a specified political fundament. As it is well known, political fundaments are usually, even if not always created by historical processes of multidimensional proportions coinciding with the many subjects of social sciences. This neither dimin-ishes exponential specialized terminology of specific military studies or the role of the specialists who tend to look into security process in more focused and narrower perspective than social scientists.

Outside of military studies, where experts of the field can often agree when it comes to a given practical and pragmatic concerns and can be objectified, albeit not always, the statements on security of the state can vary because of both subjective and objective grounding. However in the realms of social sciences we usually find mixed topics that describe given areas of social involvement of many subjects that rationalize citizen’s feeling of well being, personal safety and general security. Its aim is in many aspects simplified to possible conclusion that personal safety and general security allows society to establish its productive course of development. What fol-lows is the allocation in the state the authority to become full pledged player at the “game” of international interactions. That interaction in present times refers to legal ability of participating within the United Nations system with many other states of different culture and political arrangements.

Considering in that perspective democracy as the ideally taken point of depar-ture for a discussion on security concepts, one of its premises will have to include the constitutional general values and specific solutions found on its pages. The other

169


premises, corresponding to constitutional concern, will have to deal with the issue of law and lawful actions within the sphere of security. Still others should concentrate on state‘s population, an issue overlapping with number of persons in military and state security forces. However, whatever assertion are verbalized we can’t not exclude the importance of the individual human being, finding in its value logical connection of many diverse predicaments that have to be dealt with withing a cognitive process. Democracy is mainly interested in a political system with its members. It does not treat the individual member only as a value in itself, however, it sees that member as a building block and a defender of that value.

Society depends on its members on many levels of its life and security is pro-bably the most important aspect of personal existence in present time democracies. Since current political situation is coinciding with economic dominating paradigm of capitalism throughout the world the security issues have to be adapted accor-dingly. There is well observed in the past as well as in a recent history of the state a particular unison between the issues of security and political system. We can notice that a given combination of those political factors either creates the interpretative paradigm or strongly influences the major premises it poses. Needless to say, po-litical system directly influences the way armed forces are controlled and operate based on directives of the state’s administration, executive, judiciary and legislative branches. Perhaps it will not be an overstated when we add to those administrative issues economic factor, with suggestion that it probably plays in democratic systems much more important role than in other systems.

Summarizing the above, in general practice of the armed forces, withholding the exceptions, it is the state in its different representations throughout the world that usually controls given aspects of armed forces actions. The administrative control coincides with social and political goals of a given country. Armed forces therefore become politicized when it comes to goal creation for its actions in the missions of military and nonmilitary threats of domestic, intra and international missions. This implies that in democratic countries the most important role of the state is to pro-vide security for its citizens, and this role is not limited by no means to the military conflict only and of course is not limited to the use of its armed forces. Actually, one can define today a whole array of present and potential dangers where the role of armed forces is either limited or not necessary at all. However, when it comes to security it is always the states’ and citizens’ responsibility. When it comes to the agenda and security strategies the greater burden still lies in the area of state’s focus and military specialists, but without educated citizens this may not be enough for coping with contemporary problems.

It is true that for many democracies there is no present danger of full scale wars of the internal and external cause. When it comes to international process, for the moment before the attack at the World Trade Center of 9/11, it seemed that the world

170

A. Warchał

was becoming a more peaceful place slowly evolving into “the global village”. This idea had to be quickly readjusted after the terrorist attack of 9/11. Those countries that were counting on participation and membership in international organiza-tions, such as Poland for example, also had to with time consider a more responsible approach to their own security, not only counting on international agreements, but prepare for a different sort of dangers. Today many dangers that a state has to face are called asymmetrical. This is not entirely new in history of military conflicts, but never did military strategist have to reconsider a whole array of actions to oppose the terrorist tactics against a different fields of state’s operations – from political and economic to infrastructural, and many others.

Today a visibly lower number of armed or unarmed men, can do as much harm as in a past the entire armies. Therefore, the armed forces preparing to use new technologies have to become more specialized in order to counter the new dangers. This implies higher costs for the military in many areas of operations. Yet, the old dangers did not disappear entirely. In both cases it is the government that needs to properly manage the funds and prepare the readiness of the citizens able to defend its country on many levels of activity. Quiet possibly the reserve force is the more economical way in this predicament if they are well schooled and trained in contem-porary technologies and way of war able to counteract asymmetrical dangers.

Many countries are moving away from creating big armies with large numbers of reservist, but in reality a force of many low qualified soldiers. Reorganization of such force seems to be of outmost importance for many states, including Poland. It is currently trying to reorganize its force and create a fully professional force of fewer but better trained men and women prepared for conflicts of the XXI century. This force is supposed to be more mobile and able to counteract to dangers on many levels of state, regional and international security. It is not supposed to show its capability just in the domestic affairs but also compatibility within international military cooperative organizations, such as NATO or inter-boarder cooperation between neighboring friendly countries. Its main goal is the competitiveness and ability to function in multidimensional environment4.

Professional armies are lower in numbers, since they can be better equipped and better trained, and at the same time can be more economical, as is stressed by politi-cians and some military personnel. Perhaps rightfully, since lower numbers mean lesser spending for the military infrastructure, weaponry, food and services, plus equipment and other necessities for functioning of the big army. Those who agree with such philosophy of change argue that new military force is more economical not only because of lowering number of enlisted personnel but especially because

4 See J.R. Deni, Alliance management and maintenance: restructuring NATO for the 21st century; Ashgate Publishing Company, Burlington 2007.

171


of creating new mechanisms of personnel exchange and different kind of training for new soldiers. With respect to this it is believed that some duties can be given to citizen able to hold arms in time of danger, but in peace performing other security functions, both in the army and in the civilian life.

Most surely the important aspect of that philosophy of change has to do with, not only better training, but especially with better education on matters dealing with state security. Main aspects of those training concentrate on diverse crisis situations, security management, mobility and responsiveness, health and safety, and others that border with the military issues and are not directly connected with typical military actions of the old type. This include also the administrative actions, education, transport and many other services, where the typical work is the same as that of the civilians, but in the military had to be performed until recently by the enlisted men and officers. Those changes must take time and they do not take place in an instance. Their main prerequisite is the legally issued direction given by politicians and acceptance of those changes through the legislative process. It is also a process that has to be symbiotic with changes in forces of other countries with which European countries like Poland cooperate.

When it comes to allied cooperation in NATO with respect to the reserves there is two major documents that regulate possible options: “NATO Framework Policy on Reserves” – MC441/1 and “NATO Force Structures” – MC317/1 in annex H, “Reserve Forces”. The MC317/1 updated in July 2002 provided doctrinal guidance on changes in NATO structure first after the Cold War and it was doing away with old system of the Reaction Forces, Main Defense Forces and Augmentation Forces. It describes the model of education, combat readiness, and cooperation of allied military forces and presented in “annex H” propositions for the NATO members on design of the reserves. Based on the above there was the National Reserve Force Committee created in 1995 as the organization that is supposed to synthesize dif-ferent countries’ practices in respect to the reserves.

NATO document MC441/1 tries to define specificity of the reserve forces. Partial definition is given in point 1 of the document and states that the reserves are any “mobilisable” categories of personnel who are not normally employed on full-time military services. Such personnel may be “Voluntary, Ex-Regular or Conscript”. The full definition is given in point 7 of this document: “The Reservist is any Service man or woman not normally on full-time service that may be called for temporary military activities”. Said personnel is supposed to raise general capabilities of NATO forces. Created units can be assigned to “organized units or serve as individuals supporting Regular units”5.

5 MC 441/1 NATO Framework Policy on Reserves.

172

A. Warchał

Basic role of this document is to provide a policy guidance on possible use and contribution of reserve forces with respect to defense and other NATO missions, as a supporting role. There is at least two important points in that document that provides full conceptual paradigms for reserve force creation. When it discusses the strategic environment it states: “Alliance nations have considerably reduced their Regular forces and, in some cases, conscription has been, or is being, abolished or suspended. The general trend in NATO countries of reductions or Regular forces increases the relative importance of Reserve forces to NATO. As the importance of the contribution that Reservists make continues to grow within the Alliance, so does the requirement for NATO better to understand end exploit their inherent potential”6. It stresses out in point 6 of this document that while there are different national approaches to the reservists call up and training plus other issues, the new strategic concept based on NATO current missions points out to collective defense, conflict prevention and crisis management, as well as projection of stability.

It is the member nation’s responsibility to prepare the reservists for its general duties at the appropriate NATO standards. As it is pointed out the members of the reserve forces should be able to present not only a military expertise but become a link between military and civilian communities. It is noted that “many reservists have useful specialized skills such as, but not limited to, medicine, engineering, logistics, law, expertise in foreign languages, public relations and information man-agement systems”. That expertise can work both ways, as is noted, since “at the same time, military service returns substantial benefits to the Reservist and the employer”. Therefore, the training of the reservists can be beneficial to both sides, as is stressed out. Those benefits can be based on “considerable leadership, educational and train-ing programs”, as ideally predicts NATO Military Committee, and can be “directly transferable to their civilian environment”. That civilian and military interaction is especially important in current political situations when the reservists are supposed participate in humanitarian and peace support operations.

The matters of reserve forces in NATO are not incidental but a part of larger scheme of development that we can observe since 1990s. As it is stated in the official docu-ments, including the mentioned MC441/1, the importance of “NATO advisory and supporting organizations on reserve matters” is stressed by reference to MC248/1 in recognition of independent supporting organization such as Interallied Confederation of Reserve Officers (CIOR – French acronym of Confédération Interalliée des Officiers de Réserve), and second organization of the similar interests that acts recognized by NATO Committee under MC392 – National Reserve Forces Committee (NRFC). “The NRFC provides appropriate advice and support to CIOR to assist in its activities in support of Alliance goals and advises the MC in accordance with the current NATO

6 Op. cit., no. 5.

173


protocol documents7”. As it is stressed, the two organizations share a general attention in securing the excellence of the reserve forces. Both organizations work jointly, being officially acknowledged in the 1990 NATO Framework Policy on Reserves. Part of that cooperative process as an affiliated organization, of medical professionals, Confedera-tion of Medical Reserve Officers from Allied Nations (CIOMR – French acronym for Confédération Interalliée des Officiers Medicaux de Réserve).

It is visible that philosophy of change presented by North Atlantic Military Com-mittee is a part of a steady evolution that we can observe among in practice taken by number of member states. The significance of the reserve forces strengthening the regular conscripts is part of that evolution. The conceptualization of it was of-ficially presented at the Washington NATO summit in April 1999 in Washington with new Strategic Concept accepted by member states. Although it is accepted by all members the time frame of implementation rests on individual capacity of practical solutions, that often are based on economic abilities of particular country, costs of new technology, employment issues, social factors, size of the country and its forces, along with other factors. Clearly, we cannot talk of unified routine in pragmatic sense with respect to forces adjustment.

If there is one common denominator however, that makes ongoing change possible, it is the acceptance of legal and political philosophy of a steady transfor-mation, mainly referring to democratic and/or republican ideas, shared by the all NATO member states, as explained at the beginning of this article. How in practice that credo is positioned within political and military procedures and what are the realistic solutions executed by particular governments controlling its forces, is of course another question. From our point of view, there is at least two parts of that equation, one referring to practical abilities, the other to political solutions.

Looking at the first part, it has to do with numbers. The above position’s main conceptual emphasis rests on the lower number of forces, but with higher mobility, training and effectively technologically advanced better fire power. This change ap-plies both to the regulars and to the reserve forces throughout the alliance. The ratio number of the reserves to regulars may be a fraction of the regular forces or equal to it. We can expound this case on the following examples: in the United States, the numbers of regular conscripts and reserve forces are not far apart. Looking at the data from 2004, military active component was standing at about 1 414 000 soldiers, and reserve component at 875 000. No doubt in time of mobilization those num-bers can easily go higher, thanks to the training and preparation of the individual ready reserve and inactive National Guard8. The same year in Great Britain the

7 MC 441/1 No. 18.8 Capt. P. Harmand, Col. C.D. Rehberg, PH.D. USAFR, A Modern Reserve Component For The European

Union In A Post-Cold War Era, ROA National Security Report, May 2004.

174

A. Warchał

active component in sheer numbers was standing at 210 000 and 256 700 reserves. In Germany it was 210 400 active and 390 300. In France it was 260 000 active and 50 000 reserves (not counting about 50 000 Gendarmerie). The ratio in other NATO countries also varied both in numbers of military and reserve individuals, based on country size and specificity of the forces.

By the same token, observing the time period of 5-7 years, above mentioned conceptual frame of change slowly materialized. In 2009 in Great Britain the number of regular forces was standing at 196 000, and 35 000 of volunteer reserves, which can easily double to about 430 000 if necessary. In Italy, Greece or Spain the reserves compose up to 40% of the regular conscripts numbers. In France, a more specific case, it is planned to raise the numbers of Operational Volunteer Reserves from 46 500 in 2006 up to 94 000 in 2012. In small countries like Lithuania the reserve forces consist of 30% of the regular forces9. Case of Lithuania presents a good example of positive evolution of the role of reserves in general military tactics and political involvement in external and internal duties of the soldiers. In domestic involvement their use can include military and no-military crisis situations, and in international mission they can become active professional soldiers.

In other countries there is also a tendency to lower the number of conscripts and reserves due to the reorganization process that is focusing on innovation and new military models. This example applies especially to Poland. It is still adjusting its stra-tegic plans based on political and military alliances, and just like some other European countries had to go through many different stages of adaptations after the end of Cold War, being previously a member of the Warsaw Pact. Plans for refurbishing military structures in unison with basic NATO philosophy could not be the easiest and quick in implementation in this case. Many factors had to be considered and the choices were not easy, and quiet often economically costly. Implementing the change meant first of all lowering the number of conscripts, since the previous strategic conception had to be updated after Poland became a member of the alliance.

In the first decade of the XXI century the number of Poland’s regular forces was numbering at about 150 000, and relative to it, there was approximately 240 000 reservists. That status has changed since 2010. The Polish forces structure has been adapted accordingly with political and new military doctrine. Based on the new philosophy, it was decided that the regular forces will stand at 100 000 of well trained, well equipped and very mobile troops. In addition, the modification of the armed forces called for 20 000 reservists within National Reserve Service – that is a force of ready reservists ongoing a steady training within a specific period of time, from 2 up to 6 years. It doesn’t of course include those possible forces that would have to be mobilized in case of a regular conflict. One can consider this equation as based

9 http://www.kam.lt/index.php/en/.

175


on political and economic solutions – being part of NATO and UE, as well as on plans of economic savings applicable because of the lower number of service man, and voluntary military contracts.

Currently the Polish armed forces are the smallest in its post II World War pe-riod. According to the data from the Ministry of National Defense their numbers stand at 99 778 thousands, which is almost exactly the 100 000 planned by the army reform system. Within those numbers we find 36 501 regular conscripts, 36 276 non-commissioned officers, 21 555 commissioned officer at the rank lower than general, 2343 military students, and 120 generals10. This far-reaching reduction is based on the assessment needs for the armed forces presented by previous and the current government, based on the idea that Poland’s political standing within dif-ferent international alliances, including military ones, does not call for any bigger military force. The process of “professionalization of Polish Republic’s military forces” is one of the priorities of polish government and is based on specific plans and time table. Its general aspects are important for the reserve forces. Even if created in 2010 National Reserve Force at the beginning of 2011 was falling short of its goal with only 3000 volunteers signed, those numbers will have to change to meet the 10 000 optimally planned. Nonetheless, through democratic and economic incentives the changes will continue to best possible proportions.

The changes taking place in many NATO countries vary, but the philosophy of the change remains the same: lower numbers – better quality and citizen’s readiness. They are based not just on previous long term policy but coincide also with some specific party politics, and particular government’s ability to properly manage the military. There is of course other side to this military democratic process. Some-times the military may become a part of unnecessary political pushing between different political parties, what may undermine its qualitative evolution. That struggle may have far reaching consequences. Yet, since the political processes are controlled by the Parliaments and democratically chosen members of the political establishment, specific solutions will be applied and anticipated problems, if they occur, should not be continuous but temporary. The politics of democracy and republican values acknowledge since ancient times the military and citizen soldier as one of the major force of its success. The global changes of contemporary world, wherever and whenever they occur as always have to do with politics, international relations, economic and technological evolutions, and the role of the military, as always, is to adapt.

10 Based on Poland’s Ministry of Defense numbers published with a link to: http:/www.wp.mil.pl/pl/strona/47/LG_54_55.

176

A. Warchał

BIBLIOGRAPHY

1. J.R. Deni, Alliance management and maintenance: restructuring NATO for the 21st century, Ashgate Publishing Company, Burlington 2007.

2. P. Harmand, Capt., C.D. Rehberg, Col., PH.D. USAFR, A Modern Reserve Component For The European Union In A Post-Cold War Era; ROA National Security Report, May 2004.

3. http://www.brittanica.com/EBchecked/topic/323910/Krumpersystem. 4. http://www.kam.lt/index.php/en/5. H. Kujat, Gen., The Use of Reservists within NATO, Remarks by General Harald Kujat:

http://www.nato.int/ims/2003/s030723e.htm.6. NATO documents: MC 441/1 NATO “Framework Policy on Reserves”.7. NATO documents: MC317/1, annex H, “Reserve Forces”.8. Poland’s Ministry of Defense (link) http:/www.wp.mil.pl/pl/strona/47/LG_54_55.9. B. Strauss, Reflections on the citizen-soldier, Parameters, U.S. War College, 2003.

Streszczenie. Starożytna idea żołnierza-obywatela jest wciąż obecna we współczesnych czasach. Dzisiaj w ramach procesów demokratycznych uzyskała nowy fundament, który został stworzony w obrębie ewolucji nowożytnych państw. Bazując na tym, autorska prezentacja przedstawia ogólny zarys pod-stawowych koncepcji tej ewolucji, w innym ujęciu niż historyczne. Jak stwierdza autor, siła i wielkość wojska związane są z filozofią państwa i zasadniczymi koncepcjami politycznymi, które ukierunkowują aspekty militarne w ramach demokratycznego państwa. Wpływa to zwłaszcza na ewolucję rozwoju sił wojskowych, równocześnie określając liczbę potencjalnych żołnierzy w systemie rezerw wojskowych. System ten zakorzeniony jest w natowskiej filozofii i koncepcji strategicznej, która zakłada wzmocnie-nie regularnych sił rezerwistami, występującymi w roli łącznika pomiędzy sferą społeczno-polityczną życia kraju a wojskiem. Taka koncepcja jest zgodna z nastawieniem wielu krajów międzynarodowej społeczności euroatlantyckiej, w tym Polski. Wspólny mianownik tego nastawienia zawiera się w idei republikańskiej demokracji i odpowiedzialności obywatela za swój naród.

177

Bezczynność zawodowa a Bezpieczeństo osoBiste i rodzinne

Marian Kasperski, Aleksandra PrusWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. Artykuł składa się z dwóch części: rozważań teoretycznych oraz relacji z badań empi-rycznych prowadzonych w środowisku młodzieży akademickiej. Na początku pierwszej części przedstawiono wybrane stanowiska podejmujące problem rozumienia i definiowania bezrobocia. Znajdują się tu rozróżnienia ekonomiczne, socjologiczne i psychologiczne, a także stanowisko katolickiej nauki społecznej. W części teoretycznej przedstawiono także pozytywne i negatywne skutki bezrobocia, rozróżniając efekty ekonomiczne i społeczne oraz skupiając się szcze-gólnie na tych, które mają niewątpliwy wpływ na bezpieczeństwo osobiste i rodzinne, jak też zdrowie psychiczne i fizyczne osób dotkniętych bezrobociem. Pierwszą część kończą uwagi dotyczące sposobów przeciwdziałania bezrobociu, w których zasadniczą rolę odgrywają instytucje państwa.W drugiej części przedstawiono fragmenty badań demoskopowych, których celem było poznanie opinii na temat funkcjonowania rynku pracy oraz pozytywnych i negatywnych skutków bezrobocia. Wyniki zaprezentowano, przytaczając te wypowiedzi respondentów, które pokazują wpływ bezrobocia na bezpieczeństwo osobiste i rodziny bezrobotnego.

wstęp

Praca jest zasadniczą działalnością każdego człowieka, podejmowaną w celu zaspokojenia określonych potrzeb materialnych oraz niematerialnych. Umożliwia człowiekowi zdobycie w sposób uczciwy środków niezbędnych do przeżycia oraz przyczynia się do zwiększenia jego szans na godne i bezpieczne życie. Bardzo duży wpływ na nas ma sytuacja, gdy pozostajemy bez pracy – okres bezczynności zawo-dowej lub po prostu bezrobocie.

Zjawisko bezrobocia jest obecnie jednym z najbardziej palących problemów społecznych nurtujących współczesne społeczeństwa, a jego charakterystyczną cechą jest długotrwałość oraz masowość występowania. Powszechnie sądzi się, że bezro-bocie dotyka głównie ludzi starszych z niskim wykształceniem lub przestarzałymi kwalifikacjami. Niestety zjawisko to coraz częściej dotyczy również absolwentów szkół średnich i wyższych, szczególnie mających wykształcenie humanistyczne. Jak podają statystyki powiatowych urzędów pracy w Polsce, co piąty bezrobotny to młody człowiek, który nie ukończył 25. roku życia.

178

M. Kasperski, A. Prus

Konsekwencje bezrobocia dotykają bezpośrednio osób bezrobotnych oraz ich rodzin. Pierwszym skutkiem odczuwanym przez bezrobotnego jest obniżenie pozio-mu uzyskiwanych dochodów. Jest dobrze, jeśli taka osoba posiada prawo do otrzy-mywania zasiłku, który umożliwia jej przeżycie przez kilka miesięcy i prowadzenie poszukiwania nowego zatrudnienia. Brak stałej pracy powoduje, że bezrobotny nie ma środków finansowych na realizację swoich potrzeb oraz potrzeb członków jego rodziny. Im dłuższy okres trwania bezrobocia, tym bardziej drastyczne są konse-kwencje tego zjawiska.

Utrata pracy nie tylko powoduje utratę dochodu, ale także moralne i psychiczne konsekwencje. Bezrobocie wywołuje u osoby dotkniętej tym problemem poczucie zagrożenia bezpieczeństwa i zależności od społeczeństwa. Przyczynia się do obniżenia poczucia własnej wartości i godności, osoba ta czuje się nieprzydatna dla bliskich oraz odrzucona przez całe społeczeństwo. Dla wielu bezrobotnych utrata pracy jest życiową porażką, która w najbardziej dramatycznych przypadkach odbiera nadzieję na lepszą przyszłość. Dłuższe trwanie takiego stanu często staje się przyczyną roz-maitych chorób psychicznych, a czasami może prowadzić do samobójstwa.

Oprócz tego bezrobocie powoduje szereg innych konsekwencji społecznych i ekonomicznych. Jest przyczyną ubożenia społeczeństwa, rozwoju patologii spo-łecznych, takich jak alkoholizm i narkomania. Wpływa to na wzrost przestępczości i rozwój „szarej strefy” dotyczącej rynku pracy, a ekonomiczne koszty bezrobocia są ponoszone przez całą gospodarkę narodową.

Mając na uwadze ważkość bezczynności zawodowej jako wielkiego problemu społecznego, poniżej przedstawiamy zarys teoretycznych uwag o bezrobociu oraz opinie studentów uczących się w Wojskowej Akademii Technicznej w Warsza-wie o pozytywnych i negatywnych skutkach tego zjawiska. Mamy nadzieję, że niniejszy artykuł, choć nie wyczerpuje tematu, to jednak z pewnością wpisuje się w dyskusję nad skutkami bezrobocia dla postrzegania bezpieczeństwa osobistego i rodzinnego.

definiowanie bezrobocia

Jak wspomniano we wstępie, bezrobocie jest jednym z najważniejszych pro-blemów ekonomicznych, społecznych, politycznych i socjologicznych nurtujących współczesny świat. Skutki bezrobocia w pierwszej kolejności dotykają bezrobotnego i jego rodziny, a w dalszej obejmują całe społeczeństwo oraz gospodarkę narodową, dlatego bezrobocie znajduje się w kręgu zainteresowania racjonalnie rządzących władz państwowych oraz różnych dziedzin naukowych.

Początkowo na określenie zjawiska bezrobocia używano pojęcia „nadmiar lud-ności”. Natomiast sam termin bezrobocie w znaczeniu przymusowej bezczynności zawodowej został po raz pierwszy użyty dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych

179

Bezczynność zawodowa a bezpieczeństo osobiste i rodzinne

XIX wieku przez angielskiego ekonomistę Johna Atkinsona Hobsona1. Chociaż od tego czasu minęło wiele lat, nadal istnieje problem definiowania zjawiska bezrobocia. Przyczyn owego sporu można upatrywać w trudnościach związanych z wyznacze-niem granic między bezrobotnymi a osobami pracującymi oraz w zróżnicowanych celach, jakie stawiają przed sobą badacze różnych dziedzin naukowych, takich jak ekonomia, socjologia czy psychologia2.

Jedno ze współczesnych stanowisk w tej kwestii zwraca uwagę na relację bezro-bocia do pracy. W tej konwencji Mieczysław Kabaj definiuje to zjawisko następująco: „bezrobocie jest negacją zatrudnienia, gdyż oznacza przesunięcie zasobów pracy ze sfery wytwarzania (działalności celowej i społecznie użytecznej) do strefy bierno-ści”3. Znacznie szerzej widzi to zjawisko Krystyna Mlonek, traktując bezrobocie jako skomplikowany problem ekonomiczny i społeczny równocześnie, który powinien być rozpatrywany w dwóch ujęciach: przedmiotowym i podmiotowym. Zdaniem tej autorki bezrobocie rozpatrywane w ujęciu przedmiotowym jest to „kategoria anali-tyczna dotycząca rynku pracy, która oznacza niezrealizowaną podaż pracy, będącą rezultatem nierównowagi między podażą siły roboczej (zasoby pracy) a popytem na pracę (miejsca pracy)”4. Ujęcie przedmiotowe zwraca szczególną uwagę na przyczyny bezrobocia, zatem jest kategorią ekonomiczną. W ujęciu podmiotowym zjawisko bezrobocia rozważa się z punktu widzenia sytuacji osób bezrobotnych, „oznacza stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość do jej podjęcia, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy”5. W tym rozumieniu podkreśla się społeczne znaczenie skutków bezrobocia, a bezrobocie jawi się jako istotny problem tego obszaru.

Wiele odniesień do tego zjawiska znajdziemy we współczesnej literaturze ekono-micznej. Podkreśla się w niej zazwyczaj trzy cechy osób bezrobotnych: 1) pozostawanie bez pracy, 2) poszukiwanie pracy, 3) gotowość do pracy. Choć cechy te wydają się oczywiste, to jednak w praktyce wywołują różne wątpliwości6.

Pozostawanie bez pracy jest bezsprzecznie podstawowym kryterium, jakie musi być spełnione, aby można było mówić o zjawisku bezrobocia. Z pewnością można stwierdzić, iż bezrobotni stanowią podgrupę osób niepracujących. Jednakże tak

1 J.A. Hobson, The problem of the Unemployed, Methuen, London 1904, s. 2 i 93-97; cyt. za: E. Kwiat-kowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 13.

2 M. Szylko-Skoczny, Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004, s. 15; Krajowy Urząd Pracy, Leksykon rynku pracy, Warszawa 1997, s. 51.

3 M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem (wybrane problemy), IPiSS, Warszawa 1990, s. 11.

4 K. Mlonek, Bezrobocie, (w:) Polityka społeczna, red. A. Kurzynowski, SGH, Warszawa 2002, s. 94.5 Ibidem, s. 94.6 M. Godfrey, Global Unemployment: The New Challenge to Economic Theory, The Harvester Press

Publishing Group, Great Britain 1986, s. 6-9; cyt. za: E. Kwiatkowski, op. cit., s. 13.

180


oczywiste stwierdzenie wywołuje pewne obiekcje. Biorąc na przykład pod uwagę osoby pracujące w niepełnym wymiarze czasu pracy, czyż nie są one częściowo bezrobotne, jeśli pracują w niepełnym wymiarze godzin, nie mogą znaleźć pracy na pełen etat, a chciałyby tak pracować? Czyż nie stanowią łatwo dostępnej rezerwy siły roboczej? Kolejną grupą wywołującą pewne zastrzeżenia są osoby pracujące, lecz nieefektywnie wykorzystywane w procesie produkcyjnym. Sytuacja taka ma miejsce wówczas, gdy następuje spadek produkcji, a zatrudnienie w danym przedsiębiorstwie pozostaje na dotychczasowym poziomie. Czyż osoby pracujące w tymże przedsię-biorstwie nie są częściowo bezrobotne, jeżeli w tym samym czasie pracy mogłyby wyprodukować więcej, a nie produkują?7

Także kolejny warunek, jaki musi być spełniony przez osoby bezrobotne, a więc „poszukiwanie pracy”, pociąga za sobą pewne zastrzeżenia. Proces poszukiwania pracy może mieć różne postacie, takie jak: „rejestracja w urzędzie pracy, dawanie ogłoszeń prasowych, reagowanie na ogłoszenia o ofertach pracy, odwiedzanie pra-codawców czy przepytywanie znajomych w sprawie wolnych miejsc pracy”8 oraz charakteryzować się różnymi poziomami intensywności. Proces poszukiwania pracy wiąże się również z ponoszeniem pewnych kosztów i osiąganiem pewnych korzyści. Jeżeli osoba poszukująca pracy spodziewa się, że koszty poszukiwania pracy przewyższą korzyści z jej podjęcia, zaprzestaje poszukiwań. Mimo wszystko, czy nie pozostaje ona nadal bezrobotnym?9

Trzecie kryterium osoby bezrobotnej – „gotowość do pracy” – wzbudza najmniej wątpliwości. Niemniej jednak w definicji tej nie określono okresu, w jakim osoba bezrobotna ma wykazywać tę gotowość – czy w danym tygodniu, czy miesiącu, czy w ciągu całego roku? Z wyżej opisanych wątpliwości wynika, iż cechy przypisane osobie bezrobotnej w tej definicji mają charakter ogólny i nie pozwalają na jedno-znaczne zdefiniowanie pojęcia bezrobocia.

Niezależnie od wątpliwości, jakie pojawiły się podczas wcześniejszych rozważań, istotne jest to, że bezrobocie charakteryzuje głównie gospodarkę rynkową10 i oznacza koniunkturę, „w której popyt na siłę roboczą jest mniejszy od podaży, a na rynku pracy występuje wolna siła robocza, nieznajdująca możliwości zatrudnienia”11.

Cytowany już Eugeniusz Kwiatkowski określa bezrobocie jako zjawisko „braku pracy zarobkowej wśród osób będących w pewnym przedziale wiekowym (określo-nym zwykle przez granice tzw. wieku produkcyjnego bądź też przez dolną granicę wieku produkcyjnego), które są zdolne i gotowe do pracy oraz jej poszukują”12.

7 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, op. cit., s. 14.8 Ibidem, s. 16.9 Ibidem.10 E. Dolny, J. Meller, Z. Wiśniewski, Zarys polityki zatrudnienia, PWE, Warszawa 1990, s. 12.11 M. Olędzki, Polityka zatrudnienia, PWE, Warszawa 1974, s. 30.12 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, op. cit., s. 20-21.

181


Ostatnia definicja kładzie szczególny nacisk na rodzaj pracy oraz wiek osoby, w jakim ona ma być, aby można ją uznać za osobę bezrobotną. Odwołując się do tej definicji, nie uznamy za bezrobotne dzieci objęte powszechnym obowiązkiem szkolnym oraz osoby w wieku emerytalnym, chociaż nie wykonują one pracy zarobkowej.

Jeszcze inaczej opisuje bezrobocie stanowisko socjologiczne. Jedna z definicji socjologicznych określa bezrobocie jako „stan bezczynności zawodowej jednostek zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość jej podjęcia”13, przy czym należy pod-kreślić, iż chodzi głównie o osoby, dla których podstawą egzystencji są dochody uzyskiwane z pracy zarobkowej. Zatem bezrobocie jest sytuacją, w której osoby zdolne do pracy, skłonne ją podjąć, mają problemy z jej otrzymaniem, a zatem bezrobotna jest osoba niepracująca zarobkowo, która pragnie podjąć taką pracę, ale nie ma takiej możliwości.

Na aspekt podmiotowy zwraca uwagę katolicka nauka społeczna, postrzegając bezrobocie jako sytuację „gospodarczą i społeczną, w której pewna część pracow-ników pozbawiona jest realizacji podstawowego prawa osoby ludzkiej, mianowicie prawa do pracy”14. Według Kościoła katolickiego zjawisko bezrobocia jest przejawem łamania prawa naturalnego, z tego też powodu jest swego rodzaju sprawdzianem moralności w stosunkach społecznych. Bezrobocie jest źródłem nędzy, degradacji społecznej, moralnej oraz osłabienia życia religijnego. Zjawisko bezrobocia, uwi-daczniając zależność człowieka od rozmaitych stosunków społeczno-gospodarczych, ujawnia jego niewystarczalność, a przez to godzi w jego ludzką godność.

W ujęciu psychologicznym podkreśla się, że bezrobocie to „utrata dochodów, dobrowolnej wymiany przywilejów i zobowiązań, utrata zależności instytucjonal-nej oraz utrata pracy kontraktowej”15. Z tego punktu widzenia wykonywanie pracy zawodowej ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania każdego człowieka, albowiem zapewnia mu środki finansowe niezbędne do przeżycia we współczesnym świecie oraz poszerzania jego wiedzy i kompetencji, umożliwia roz-wijanie zdolności i pasji życiowych. Praca zawodowa zaspokaja potrzeby wyższego rzędu, między innymi zapewnia kontakt z szerszym gronem ludzi niż rodzina czy najbliżsi znajomi, umożliwia osiągnięcie sukcesu. Poprzez posiadanie pracy człowiek nabywa prawa i zaciąga zobowiązania wobec społeczeństwa oraz innych instytu-cji. Natomiast bezrobocie powoduje utratę pracy, a tym samym odbiera dochody, wprowadza przymus kontrolowania i ograniczania własnych wydatków, ogranicza swobodę działania i możliwości zaspokajania potrzeb oraz negatywnie wpływa na

13 T. Borkowski, A.S. Marcinkowski, Bezrobocie w perspektywie socjologicznej, (w:) Socjologia bezro-bocia, red. T. Borkowski, A.S. Marcinkowski, Warszawa 1996, s. 18.

14 W. Piwowarski, Bezrobocie, (w:) Słownik katolickiej nauki społecznej, red. W. Piwowarski, Warszawa 1993, s. 19-20.

15 A. Bańka (red.), Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, Poznań 1992, s. 22.

182


świadomość osoby bezrobotnej, a więc zaniża poziom bezpieczeństwa człowieka i jego poczucie wartości.

pozytywne i negatywne skutki bezrobocia

W każdej normalnie funkcjonującej gospodarce zawsze istnieje pewien niere-dukowalny poziom bezrobocia, spowodowany chwilową różnicą między popytem na pracę a jej podażą. W praktyce całkowite zlikwidowanie owego bezrobocia jest niemożliwe, ponieważ zawsze istnieją ludzie właśnie zmieniający pracę. Pomimo tego nie narusza ono równowagi na rynku pracy, a nawet uznaje się je za coś pozy-tywnego, zarówno w sensie ekonomicznym, jak i społecznym.

Do najważniejszych pozytywnych następstw takiego bezrobocia należy zaliczyć „wzrost konkurencji o miejsca pracy, zwłaszcza w atrakcyjnych i dobrze płatnych zawodach, co zwiększa zainteresowanie osób inwestycjami w „kapitał ludzki”, czego efektem jest wyższy poziom wykształcenia i wyższy poziom kwalifikacji”16. Wzrost poziomu bezrobocia tego typu powoduje, iż dotychczasowi pracownicy częściej skłonni są uczestniczyć w różnego rodzaju kursach doszkalających oraz kończyć studia wyższe, aniżeli w okresach zwiększonej podaży pracy. Z kolei zwiększone nakłady finansowe na dokształcanie się celem utrzymania konkurencyjnej pozycji na rynku pracy pozytywnie wpływają na długofalowy rozwój gospodarczy.

Kolejnym pozytywnym aspektem istnienia tego bezrobocia, według Elżbiety Kryńskiej, jest „umocnienie dyscypliny pracy, kształtowanie pozytywnych postaw wobec pracy oraz zmniejszenie płynności zatrudnienia”17. Według tej autorki wzrost poziomu zagrożenia utraty miejsca pracy wobec obecnie zatrudnionych wymusza na nich przyjęcie słusznej postawy wobec pracy, która przejawia się w zwiększonej dyscyplinie oraz solidności pracy, w następstwie czego dochodzi do znacznej poprawy efektywności gospodarowania mikroekonomicznego.

Innym pozytywnym skutkiem bezrobocia, który należy tutaj przytoczyć, jest „osłabienie presji na wzrost płac, co ma istotne znaczenie dla zmniejszenia zjawisk inflacyjnych”18. Wzrost poziomu bezrobocia w istotny sposób zmniejsza siłę prze-targową obecnie zatrudnionych oraz związków zawodowych w zakresie wywierania wpływu na wysokość płac. A obniżenie siły pracowników i związków zawodowych ułatwia prowadzenie polityki antyinflacyjnej.

Wzrost bezrobocia wspomaga również procesy „restrukturyzacji gospodarki, wymagające realokacji siły roboczej pod względem kwalifikacyjno-zawodowym

16 E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy, Wydawnictwo IPiSS, Warszawa 1999, s. 29-30.

17 Ibidem.18 Ibidem.

183


i przestrzennym”19. Bezrobocie ma istotny wpływ na zmiany zachodzące w struk-turze gospodarki, wynikające z „różnej w poszczególnych dziedzinach dynamiki postępu technicznego oraz zmieniającej się struktury popytu na towary i popytu na pracę”20. Chwilowe bezrobocie nie tylko ułatwia zachodzenie procesów realoka-cyjnych w gospodarce, takich jak przechodzenie siły roboczej z mało efektywnych do wysoko efektywnych zachowań, ale także umożliwia zachodzenie pożądanych procesów podnoszenia i zmian kwalifikacji zawodowych.

Niestety w praktyce trudno jest jednoznacznie udowodnić pozytywny wpływ zjawiska bezrobocia w zakresie wszystkich wyżej wymienionych jego aspektów, aczkolwiek notuje się pewne korzystne zjawiska, takie jak poprawa nastawienia ludzi do pracy, wzrost wartości pracy, pojawienie się lub zwiększenie motywacji do podnoszenia poziomu wykształcenia oraz kwalifikacji, racjonalizacja zatrudnienia oraz wyboru zawodu.

Jak widać bezrobocie implikuje pewne pozytywne skutki, jednak zdecydowanie przeważają negatywne, zarówno w obszarze ekonomicznym, społecznym, psycho-logicznym jak i politycznym. Przy czym z całą stanowczością należy stwierdzić, iż wzrost i długotrwałość bezrobocia powoduje znaczne nasilenie występowania negatywnych konsekwencji, a zanik pozytywnych.

Negatywne ekonomiczne skutki bezrobocia to przede wszystkim koszty finansowe, jakie ponosi państwo i cała gospodarka krajowa, związane z pozostawaniem bez pracy ludzi, którzy są w wieku produkcyjnym, są zdolni podjąć pracę oraz pragną pracować. Makroekonomiczne koszty finansowe bezrobocia obciążają całe społeczeństwo. Do najczęściej wymienianych w literaturze ekonomicznej ujemnych skutków makroekono-micznych należą: 1) niepełne wykorzystanie zasobów pracy, 2) pojawienie się tzw. luki produktu krajowego brutto, 3) wydatki finansowe na programy rynku pracy, 4) straty dochodów budżetowych z tytułu bezrobocia, 5) wzrost emigracji zarobkowej21.

Oprócz wyżej wymienionych makroekonomicznych skutków, bezrobocie po-woduje również szereg negatywnych konsekwencji w skali mikroekonomicznej, które dotykają poszczególnych osób bezrobotnych oraz ich rodzin. Możemy do nich zaliczyć: 1) pogorszenie sytuacji materialnej bezrobotnych oraz ich rodzin, 2) pogor-szenie standardu życia, 3) obniżenie dotychczasowego poziomu konsumpcji22.

Zasadniczą negatywną ekonomiczną konsekwencją bezrobocia długookreso-wego jest „niepełne wykorzystanie zasobów pracy, jako czynnika wzrostu gospo-darczego (straty produkcyjne)”23. Z kolei istnienie niewykorzystanych zasobów

19 Ibidem, s. 29-30.20 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, op. cit., s. 78.21 E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy,

op. cit., s. 30.22 Ibidem.23 M. Kacperska, Teoretyczne aspekty rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008, s. 26.

184


pracy w gospodarce oznacza „kształtowanie się produkcji faktycznej na poziomie niższym od produkcji potencjalnej (to jest występującej w warunkach pełnego zatrudnienia)”24, co w dłuższym okresie oznacza spadek tempa wzrostu produk-cji. Na utrzymywanie się produkcji faktycznej na poziomie niższym od poziomu potencjalnego ma również pośredni wpływ „spadek przeciętnej wydajności pracy, wynikający z postępujących w okresie bezrobocia procesów ubytku kapitału ludz-kiego oraz emigracja wysoko wykształconych kadr, głównie ludzi młodych, którzy nie mogą znaleźć pracy w kraju”25.

Kolejnym ważnym negatywnym skutkiem bezrobocia jest wzrost obciążeń finan-sowych państwa, który przejawia się w dwóch aspektach: wzroście wydatków pań-stwa na utrzymanie bezrobotnych oraz walkę z bezrobociem (koszty bezpośrednie), a także wiąże się z utratą części dochodów budżetowych (koszty pośrednie). Wzrost bezrobocia sprawia, iż państwo jest zmuszone przeznaczyć większe środki finansowe na zasiłki dla osób bezrobotnych (którym przysługuje ten zasiłek), na różnego rodzaju świadczenia socjalne oraz na programy przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacji bezrobotnych. Z drugiej zaś strony wzrost bezrobocia powoduje zmniejszone wpływy z podatków (bezpośrednich i pośrednich) do budżetu. Mniejsza liczba zatrudnionych odprowadza do państwa mniejszy podatek dochodowy, większa liczba bezrobotnych osłabia ogólną siłę nabywczą społeczeństwa, przez co konsumuje ono mniej, a tym samym zmniejszają się dochody państwa z podatków pośrednich26.

Innym, nie mniej ważnym, negatywnym ekonomicznym skutkiem bezrobocia jest pogorszenie położenia materialnego osób długotrwale bezrobotnych oraz ich rodzin, wyrażające się obniżeniem poziomu konsumpcji, standardu życia oraz stopnia zaspokojenia potrzeb. „Gwałtowny spadek dochodów prowadzi do przymusowego oszczędzania poprzez ograniczanie, a często rezygnację z zaspokajania niektórych potrzeb; zmusza do korzystania z finansowej i rzeczowej pomocy zewnętrznej (głównie rodzin i ośrodków pomocy społecznej), zaciągania pożyczek, zalegania z opłatami za czynsz i inne”27. Wiele ośrodków badań społecznych prowadzi ba-dania budżetów domowych. Pokazują one, „że w rodzinach, w których choć jedna osoba jest bezrobotna, następuje ograniczenie wydatków na odzież i obuwie oraz jedzenie, a także wypoczynek, zmniejszenie rozmiarów oszczędności i zaprzestanie oszczędzania, zmniejszenie wydatków na usługi bytowe typu pralnia, fryzjer, szewc itp. oraz na zakup prasy, książek i artykułów przemysłowych”28. Ten obszar niewąt-

24 M. Wojdyło-Preisner, Profilowanie bezrobotnych jako metoda przeciwdziałania długookresowemu bezrobociu, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009, s. 26.

25 M. Kacperska, Teoretyczne aspekty rynku pracy, op. cit., s. 27.26 Ibidem, s. 27.27 K. Mlonek, Bezrobocie, op. cit., s. 104.28 W. Kozek, Bezrobocie jako zjawisko społeczne, (w:) Wymiary życia społecznego – Polska na przełomie

XX i XXI wieku, red. M. Maroda, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 154.

185


pliwie związany jest z odczuwaniem braku bezpieczeństwa przez osoby bezrobotne i ich rodziny.

Tylko pewna część bezrobotnych jest w stanie utrzymać poziom konsumpcji i standard życia na dotychczasowym poziomie, rozliczając swoje obecne wydatki za pomocą posiadanych oszczędności. Pogorszenie położenia materialnego osób bez-robotnych długotrwale wynika z drastycznego spadku ich dochodów w porównaniu z dochodami, jakie otrzymywali, będąc zatrudnionymi. Bezrobotni mogą co prawda starać się o uzyskanie zasiłku dla bezrobotnych, ale nie wszyscy są uprawnieni do jego pobierania, a oprócz tego okres otrzymywania takiego zasiłku jest ograniczony29.

Oprócz ujemnych skutków ekonomicznych, zjawisko bezrobocia pociąga za sobą również szereg różnorodnych negatywnych skutków społecznych. W sferze społecznej bezrobocie w istotny sposób oddziałuje na: stan psychicznego i fizycz-nego zdrowia bezrobotnego, jego kontakty z otoczeniem, sposób funkcjonowania rodziny dotkniętej problemem bezrobocia, a w skrajnych przypadkach prowadzi do rozwoju patologii społecznej.

Przytaczana już Elżbieta Kryńska następująco odnosi się do problemów bezpie-czeństwa pozostających bez pracy: „Bezrobotni pozbawieni możliwości zaspokojenia potrzeby pracy, będącej potrzebą podstawową, a zarazem zasadniczym wymiarem ludzkiej egzystencji, nie mogą realizować własnych aspiracji życiowych i wartości. Podlegają procesom frustracji i degradacji społecznej”30.

Z wyników badań przeprowadzonych nad zjawiskiem bezrobocia można wy-wnioskować, iż utrata pracy przyczynia się do tego, że „bezrobotny zmienia z czasem swoje dotychczasowe otoczenia społeczne. W jego nowym otoczeniu znajdują się zwykle osoby związane ze zjawiskiem bezrobocia. Są to najczęściej inni bezrobotni, a także pracownicy urzędów pracy i ośrodków pomocy społecznej”31. Utrata pracy wywołuje u bezrobotnego poczucie gniewu, odrzucenia, zbędności oraz zanik więzi emocjonalnych z dotychczasowymi współpracownikami oraz całą firmą, co znajduje odzwierciedlenie w ograniczeniu kontaktów z całą organizacją, jej pracownikami oraz innymi znajomymi z kręgu środowiska zawodowego. Bezrobotny zaczyna się otaczać ludźmi, którzy mają podobne odczucia, problemy lub też w jego mniemaniu rozumieją, co go spotkało i mogą mu pomóc. Dlatego w jego otoczeniu zaczynają się znajdować jedynie bezrobotni, pracownicy urzędów pracy i pomocy społecznej, co w konsekwencji prowadzi go do izolacji społecznej, a nierzadko do samoizolacji społecznej bezrobotnego, powiązanej z depresją psychiczną.

Negatywne skutki bezrobocia są odczuwane nie tylko przez samych bezrobot-nych, ale także przez ich rodziny. „Dłuższe pozostawanie bez pracy stymuluje procesy

29 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, op. cit., s. 83-84. 30 E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy,

op. cit., s. 31.31 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, op. cit., s. 88.

186


dezintegracyjne w życiu rodzinnym. Słabnący autorytet bezrobotnego wywołuje u niego pragnienie demonstrowania siły i władzy w stosunku do bliskich. Znacznie częściej w rodzinach bezrobotnych występują także rozwody i kłopoty wychowawcze z dziećmi”32.

W momencie gdy osoba, która jest głównym żywicielem rodziny (w Polsce zwyczajowo mężczyzna), traci źródło dochodów, pogarsza się jej sytuacja materialna oraz całej rodziny. Brak dostatecznych środków finansowych na prawidłową reali-zację funkcji wychowawczych pociąga za sobą konieczność rezygnowania między innymi z odpłatnych usług placówek edukacyjnych oraz zorganizowanych form wypoczynku. A to wszystko wpływa na obecną i przyszłą społeczną sytuację dziecka osoby bezrobotnej33.

Dezintegracyjny wpływ bezrobocia na rodzinę osoby bezrobotnej może przeja-wiać się zjawiskiem bezrobocia „rodzinnego”, które zostało odkryte przez brytyjskie badania34. Zjawisko bezrobocia rodzinnego polega na tym, iż rodzina dotknięta problemem bezrobocia izoluje się od swoich znajomych, przyjaciół, sąsiadów oraz społeczności szkolnych, co jest rezultatem braku środków finansowych oraz spadku poziomu samopoważania bezrobotnych.

Bezrobocie ma również wpływ na decyzje dotyczące zawarcia małżeństwa. Powszechne jest to, iż coraz większa liczba osób nieposiadających jeszcze własnej rodziny odkłada decyzję o zawarciu małżeństwa w czasie, licząc na polepszenie swojej sytuacji materialnej (osoba bezrobotna) lub ustabilizowanie sytuacji na rynku pracy, jeżeli posiada pracę, ale istnieje zagrożenie utraty pracy.

Skutki bezrobocia są szczególnie niebezpieczne dla młodzieży, absolwentów szkół, którzy pragną pracować, a nie mogą podjąć żadnej pracy. Bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe, powoduje „dewaluację kwalifikacji zawodowych, obniża aspiracje edu-kacyjne, osłabia wolę pracy i zdolność do podejmowania wysiłku w celu pozyskania zarobkowego źródła utrzymania”35.

Poza tym zjawisko bezrobocia powoduje głębokie zmiany w psychice takie-go człowieka, sprzyja powstawaniu frustracji, hamuje rozwój osobowości, może wywoływać apatię lub też agresję, rodzić obojętność oraz osłabiać więzi rodzinne i społeczne36. Brak stałego zajęcia, nieuregulowany tryb życia, brak perspektyw na przyszłość w konsekwencji prowadzą do różnych zachowań patologicznych, takich jak alkoholizm, narkomania, prostytucja czy przestępczość. Młodzież coraz częściej

32 E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy, op. cit., s. 31.

33 K. Mlonek, Bezrobocie, op. cit., s. 104.34 W. Kozek, Bezrobocie jako zjawisko społeczne, op. cit., s. 156. 35 K. Mlonek, Bezrobocie, op. cit., s. 104.36 E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy,

op. cit., s. 31.

187


przyłącza się do różnych subkultur, gangów, szukając odskoczni od otaczającej rzeczywistości.

Opisując społeczne skutki bezrobocia, nie można pominąć psychospołecznych skutków wywołanych bezrobociem długotrwałym. Osoby, które straciły pracę, przy-stosowując się do nowej sytuacji, przechodzą przez kilka faz, a mianowicie: szok, optymizm, pesymizm, fatalizm oraz przyjęcie rzeczywistości37.

Faza szoku związana jest z momentem utraty pracy i łączy się z uczuciem po-krzywdzenia, upokorzenia oraz lęku przed przyszłością. W momencie gdy następuje oswojenie z nową rolą, przechodzi się do fazy optymizmu i nadziei. Wierząc, że bezrobocie jest jedynie stanem przejściowym, traktuje się je jak okres wypoczynku, realizacji własnych zainteresowań, jednocześnie zaczyna się poszukiwać nowego miejsca pracy, wierząc w powodzenie podjętych działań. Bezskuteczność prowa-dzonych działań prowadzi w dalszej kolejności do fazy pesymizmu i rezygnacji. Pojawiają się kłopoty finansowe, kłopoty ze zdrowiem tudzież negatywne reakcje emocjonalne. Przedłużający się okres bezrobocia wywołuje fazę fatalizmu oraz apatii. U osób bezrobotnych następuje obniżenie poczucia własnej wartości oraz motywacji do dalszego poszukiwania pracy czy chociażby do podniesienia własnych kwalifikacji. Następuje redukcja zainteresowań, a także oczekiwań życiowych bezrobotnych, co w rezultacie pogłębia ich izolację społeczną38.

Często u osób pozbawionych pracy występują dolegliwości psychiczne oraz psychosomatyczne, takie jak rozdrażnienie, bezsenność, lęk czy depresja39. Stres, gorsze odżywianie, niższy poziom higieny, brak środków finansowych, brak poczucia bezpieczeństwa wpływają ujemnie na fizyczne oraz psychiczne zdrowie bezrobot-nych oraz ich rodzin, co znajduje odzwierciedlenie we wzroście liczby zachorowań, skróconej długości życia bezrobotnych, wzroście liczby samobójstw, a nawet zabójstw najbliższych członków rodziny. Także członkowie rodzin osób bezrobotnych znacznie częściej niż osób pracujących zapadają na różne choroby.

Podsumowując, można stwierdzić, iż bezrobocie wywołuje szereg skutków ekonomicznych i społecznych, przy czym należy zaznaczyć, iż występowanie pozytywnych skutków bezrobocia jest charakterystyczne jedynie dla bezrobocia frykcyjnego, natomiast bezrobocie długookresowe ma tylko i wyłącznie negatywne skutki. Negatywne konsekwencje bezrobocia mają wpływ na życie bezrobotnych, ich rodzin, całe grupy społeczne, np.: społeczność lokalną, powodując jej degradację i upadek, zatrudnionych pracowników – wzrost zagrożenia utraty pracy powoduje, iż stają się oni bardziej ulegli wobec pracodawcy.

37 M. Wojdyło-Preisner, Profilowanie bezrobotnych jako metoda przeciwdziałania długookresowemu bezrobociu, op. cit., s. 28-29.

38 M. Goszczyńska, Poczucie jakości życia u bezrobotnych, „Polityka społeczna”, 1996 nr 1, s. 7-9.39 E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie przebudowy,

op. cit., s. 31.

188


Negatywne konsekwencje bezrobocia są odczuwalne także przez całe społe-czeństwo: zanikanie więzi społecznych, rozwój zjawisk patologicznych, ponoszenie kosztów ekonomicznych związanych z utrzymywaniem bezrobotnych oraz prowa-dzeniem walki z bezrobociem. Utrzymywanie się bezrobocia na wysokim poziomie, w dłuższym czasie, powoduje niezadowolenie społeczeństwa, które może wyrazić się różnego rodzaju niepokojami społecznymi, stanowiącymi zagrożenie dla bez-piecznego i trwałego rozwoju gospodarczego.

przeciwdziałanie bezrobociu

Jedną z form wpływania na rynek pracy, kształtowania jego struktury i dynamiki rozwoju, jaką może w dzisiejszych czasach stosować państwo, jest polityka zatrudnienia. W literaturze tematu politykę zatrudnienia definiuje się jako „świadomą działalność organów państwowych, instytucji i organizacji działających z ramienia państwa oraz podmiotów gospodarujących, polegającą na wyznaczaniu celów i zadań oraz podej-mowaniu przedsięwzięć służących zapewnieniu pełnego i racjonalnego zatrudnienia w procesach realizacji nadrzędnych celów społeczno-gospodarczych”40. Tak rozumiana polityka zatrudnienia stawia państwu zadanie osiągnięcia pełnego i racjonalnego za-trudnienia, a więc doprowadzenie rynku pracy do sytuacji, w której wszystkie osoby zdolne do pracy i chętne do jej podjęcia mogą być zatrudnione w stosunkowo krótkim czasie, a struktura i wielkość zatrudnienia na rynku pracy będzie optymalna przy danym poziomie techniczno-technologicznym przemysłu oraz miejsc pracy.

Według Bolesława Winiarskiego prowadzona przez państwo polityka zatrud-nienia obejmuje swoim zasięgiem następujące zadania szczegółowe: redukcję bez-robocia, likwidację ubóstwa, wypełnianie luki zatrudnieniowej, oddziaływanie na decyzje w sprawie wyboru między bezrobociem a inflacją, reorientowanie instytucji rynku pracy41.

Polityka państwa na rynku pracy może występować w postaci polityki podażowej bądź popytowej. Celem stosowania narzędzi polityki podażowej jest wykorzystanie bodźców ekonomicznych w taki sposób, aby nastąpiła zmiana poziomu pełnego za-trudnienia oraz naturalnej stopy bezrobocia42. Wymienione instrumenty służą przede wszystkim obniżaniu poziomu bezrobocia oraz poprawianiu skuteczności funkcjo-nowania rynku pracy, jednak pozytywne efekty mogą wystąpić dopiero w dłuższym okresie. Dlatego też oprócz długofalowych działań wpływających głównie na funkcjo-nowanie gospodarki, należy równocześnie stosować doraźne środki, przynoszące efekty w krótkim okresie. Takim doraźnie działającym środkiem jest polityka rynku pracy.

40 S. Czajka (red.), Zarys polityki społecznej, PWE, Warszawa 1986, s. 45.41 B. Winiarski (red.), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 2006, s. 467.42 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia. Makroekonomia, PWE, Warszawa 2003, s. 234-240.

189


Elżbieta Kryńska ten rodzaj aktywności państwa określa następująco: „Polityka rynku pracy to świadome oddziaływanie państwa na podaż i popyt na pracę w celu utrzymania bądź przywrócenia równowagi na rynku pracy”43. Tak rozumiana po-lityka rynku pracy skupia się przede wszystkim na działaniach państwa mających przeciwdziałać bezrobociu oraz łagodzić skutki tego zjawiska.

Polityka rynku pracy może mieć charakter aktywnej polityki, wówczas ma na celu redukcję bezrobocia, lub pasywnej polityki, wtedy jej zasadniczym celem jest łagodzenie skutków bezrobocia poprzez udzielanie pomocy socjalnej osobom bezrobotnym.

Jednym z podstawowych instrumentów aktywnej polityki państwa, mającej zmniejszyć poziom bezrobocia, jest instytucja pośrednictwa pracy. Jej zasadniczym zadaniem jest udzielanie pomocy osobom poszukującym pracy w znalezieniu od-powiedniego zatrudnienia, a pracodawcom pomoc w znalezieniu odpowiednich pracowników44. Do pośrednictwa pracy upoważnione są przede wszystkim państwo-we urzędy pracy: powiatowe oraz wojewódzkie45, ale mogą się tym zajmować także prywatne instytucje, które uprzednio otrzymały upoważnienie prezesa Krajowego Urzędu Pracy do prowadzenia takiej działalności. Oprócz zasadniczego zadania, jakim jest udzielanie pomocy bezrobotnym oraz innym osobom poszukującym pracy w znalezieniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w pozyskaniu pracowników o pożądanych kwalifikacjach, instytucje prowadzące pośrednictwo pracy zajmują się również innymi przedsięwzięciami46.

Sposobem zmniejszania bezrobocia, choćby czasowo, są prace interwencyjne. Polegają one na udzielaniu dofinansowania pracodawcom, którzy znajdują się w złej kondycji finansowej lub działają w okresie złej koniunktury. Istotnym instrumentem aktywnej polityki rynku pracy są roboty publiczne, polegające na czasowym zatrud-nianiu osób bezrobotnych w usługach publicznych. Innym sposobem pobudzania bezrobotnych do działania jest poradnictwo zawodowe. Polega ono na udzielaniu osobom poszukującym pracy pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia, a pracodawcom pomocy w doborze odpowiednich ludzi na stanowiska pracy wymagające szczególnych predyspozycji47.

43 E. Kryńska, Możliwość uzyskania pracy i ograniczanie bezrobocia jako obszar działań na rzecz po-prawy warunków powstawania i funkcjonowania rodzin, (w:) Sytuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce. Uwarunkowania demograficzne i społeczne, red. D. Graniewska, Wydawnictwo IPISS, Warszawa 2004, s. 145.

44 Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z 14 grudnia 1994, art. 12, ust. 1.45 M. Cynk, Instrumenty kształtowania rynku pracy w Polsce, (w:) Uwarunkowania współczesnej

polityki społecznej, red. B. Ponikowski i J. Zarzeczny, WUW, Wrocław 2002, s. 168.46 Zob. K. Głąbicka, Wybrane elementy rynku pracy, Wyd. WSP TWP, Warszawa 2001, s. 58-59.47 Ibidem, s. 64-65.

190


Szkolenia i przekwalifikowanie bezrobotnego to kolejna forma działań, jakie państwo może wykorzystywać, aby przeciwdziałać bezrobociu. Szkolenie jest przy-uczeniem do zawodu, przekwalifikowaniem, podwyższeniem kwalifikacji zawodo-wych lub nauką poszukiwania i uzyskania zatrudnienia. Bezrobotny jest kierowany na szkolenie wówczas, gdy zostanie uprawdopodobnione, że to szkolenie zapewni mu odpowiednią pracę oraz zostaną spełnione inne warunki48. Ważnym elementem wpływania na rynek pracy jest pomoc państwa firmom oraz osobom prywatnym w tworzeniu nowych miejsc pracy. Ta forma działalności szerzej znana jest pod hasłem popierania przedsiębiorczości indywidualnej. W ramach tego programu państwo oferuje system zasiłków celowych na zakładanie własnych firm. Celem tego systemu jest skłonienie bezrobotnych lub osób zagrożonych tym zjawiskiem do zakładania własnych działalności gospodarczych.

Państwo może popierać przedsiębiorczość poprzez tworzenie tzw. wolnych stref gospodarczych lub stref aktywności gospodarczej. Utworzenie wolnej strefy ekonomicznej na terenie opóźnionego regionu bardzo korzystnie wpływa na jego rozwój. Ulgi podatkowe przyciągają inwestorów, którzy otwierają swoje przedsię-biorstwa w danym regionie, tworzą nowe miejsca pracy, a przez to przyczyniają się do rozwoju całego regionu. Taki program w istotny sposób powoduje zmniejszenie poziomu bezrobocia. Państwo może również wspierać przedsiębiorczość poprzez udzielanie pomocy małym i dużym przedsiębiorstwom.

Wśród instrumentów pasywnej polityki państwa najważniejsze znaczenie mają przede wszystkim zasiłki dla bezrobotnych, dodatki szkoleniowe, stypendia oraz dodatki aktywizacyjne.

Zasiłek dla bezrobotnych jest świadczeniem obligatoryjnym, powszechnym i okresowym, przyznawanym na podstawie decyzji administracyjnych starosty. Otrzymanie zasiłku dla bezrobotnych zależy od posiadanego statusu osoby nieposia-dającej pracy. Wypłacanie zasiłku dla bezrobotnych jest świadczeniem obligatoryj-nym, jeśli osoba spełnia określone przepisami wymogi, zasiłek musi być wypłacony. Nie wymaga się od niej jakiegoś aktywnego działania. Odmiennie jest z pozostałymi świadczeniami polityki pasywnej.

Możliwość uzyskania dodatków szkoleniowych, aktywizacyjnych oraz stypen-diów jest uzależniona od aktywnego działania osoby bezrobotnej na rynku pracy. Dodatki szkoleniowe otrzymują osoby biorące udział w różnego rodzaju kursach szkoleniowych i doszkalających. Stypendia otrzymują bezrobotni w wieku poniżej 25 lat i inni bezrobotni znajdujący się w szczególnej sytuacji na rynku pracy, którzy biorą udział w różnego rodzaju szkoleniach i stażach u pracodawców. Dodatki akty-wizacyjne są wypłacane bezrobotnym mającym prawo do zasiłku za podjęcie pracy

48 Zob. M. Cynk, Instrumenty kształtowania rynku pracy w Polsce, op. cit., s. 169-170.

191


w niepełnym wymiarze czasu pracy, przy czym otrzymują za nie wynagrodzenie niższe od minimalnego49.

Zasadniczym celem stosowania dodatków szkoleniowych, aktywizacyjnych i stypendiów jest mobilizacja bezrobotnych do podejmowania aktywnych działań na rynku pracy, dzięki którym mogą się oni nauczyć samodzielności, podnosić swoje kwalifikacje, zdobywać nowe doświadczenia i nawiązywać kontakty z potencjalnymi pracodawcami. Przy okazji owe dodatki i stypendia przyczyniają się do finansowego wsparcia budżetu osoby bezrobotnej.

praca i bezrobocie w opiniach młodzieży

Badania empiryczne, które chcemy przedstawić w dalszej części artykułu, zostały przeprowadzone na grupie 185 studentów Wojskowej Akademii Technicznej w Warsza-wie. Celem badań była ocena sytuacji na rynku pracy oraz poznanie opinii studentów o pozytywnych i negatywnych skutkach bezrobocia. Aby zapewnić reprezentatywność opinii, badanie ankietowe przeprowadzono wśród studentów studiów cywilnych i wojskowych, na Wydziale Cybernetyki oraz Wydziale Mechanicznym, zarówno na kierunkach technicznych, jak i na humanistycznych, stacjonarnych i niestacjonarnych. Opisane badania zostały przeprowadzone w kwietniu i maju w 2010 roku.

W badanej zbiorowości znalazło się 38% kobiet i 62% mężczyzn. Największą grupę pod względem wieku stanowili studenci od 19 do 25 lat – 73,5%; co siódmy był w wieku 26-30 lat; nieco mniejszą liczebnie grupę (12,4%) stanowili studenci powyżej 30 roku życia. Niemal 2/3 badanej populacji miało już doświadczenia zawodowe – zetknęli się z problemem bezrobocia osobiście (31,4%) bądź też poprzez swoje rodziny – 50,8%50.

Pierwsza część ankiety poświęcona była problematyce znaczenia pracy i postaw wobec pracy. Już tu respondenci zwrócili uwagę na bezpieczeństwo, jakie wiążą z pracą, wysoko sytuując pewności zatrudnienia i stabilności pracy. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 1.

Polska jest krajem o dość znacznym bezrobociu, a w czasie relacjonowanych ba-dań wynosiło ono około 12-13%. Taka sytuacja niewątpliwie daleka jest od poczucia bezpieczeństwa i nie sprzyja tworzeniu planów życiowych, co ujawniają odpowiedzi na kolejne pytanie przedstawione na wykresie zamieszczonym poniżej.

Przytaczane w pierwszej części stanowiska teoretyków upoważniają do stwierdzenia, że poczucie bezpieczeństwa pozytywnie wpływa na nasze zdrowie psychiczne i fizyczne, a jego brak przyczynia się do degradacji w tym obszarze. Podobnego zdania byli nasi respondenci. Zdecydowana większość studentów WAT (91,4%), uważa, że bezrobocie

49 Ibidem, s. 229.50 Szczegółowe informacje o problemach metodologicznych oraz badanej populacji zawiera praca ma-

gisterska; patrz A. Prus, Pozytywne i negatywne skutki bezrobocia, WAT, Warszawa 2010, s. 56-65.

192


ma istotny wpływ na zdrowie psychiczne osoby bezrobotnej. Z tym że przeszło połowa ankietowanych (51,4%) stwierdziła to z całą stanowczością, a pozostali z tej grupy (40%) odpowiedzieli, że raczej ma wpływ. Przeciwnego zdania było tylko 8,1% respondentów, którzy powiedzieli, że raczej nie ma istotnego wpływu. Odpowiedzi na to pytanie nie udzieliło tylko 0,5% badanych osób. Nie było żadnego głosu, który by zdecydowanie stwierdził, iż bezrobocie nie ma istotnego wpływu na zdrowie psychiczne bezrobot-nego. Widać zatem, że studenci postrzegają bezrobocie jako istotny problem w życiu bezrobotnego, który znajduje odzwierciedlenie w jego stanie psychicznym.

Tabela 1. Jakie kwestie, zdaniem Pani/Pana, są ważne w związku z posiadaniem pracy?

Lp. Odpowiedzi Ogółem Średnia

1 Wysokość zarobków 81,1% 1,59

2 Pewność zatrudnienia, stabilność 75,2% 1,68

3 Możliwość własnego rozwoju 47,7% 1,97

4 Możliwość awansu zawodowego 28,7% 2,26

5 Zajmowane stanowisko, władza 9,2% 2,29

6 Dobra atmosfera w pracy, dobre relacje w pracy 40% 2,38

7 Poznawanie nowych ludzi 7,1%51 2,3852

Wykres 1. Czy zgadza się Pani/Pan z opinią, iż coraz częściej młodzi ludzie odkładają decyzję o zało-żeniu rodziny w związku z sytuacją istniejącą na rynku pracy?

51 Procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wielokrotnego wyboru.52 Licząc średnią, pozostawiono numerację jak w kwestionariuszu ankiety, zatem im mniejsza średnia,

tym ważniejszy wybór.

193


Mniej zgodne opinie prezentowali respondenci w odniesieniu do pytania o to, czy zjawisko bezrobocia ma istotny wpływ na fizyczne zdrowie bezrobotnego. Niemal co siódmy ankietowany (15,1%) uważa, że zjawisko bezrobocia ma zdecydowany wpływ na fizyczne zdrowie. Ponad 1/3 twierdziła, że zjawisko bezrobocia raczej ma istotny wpływ na fizyczne zdrowie bezrobotnego (38,9%). Przeciwnego zdania (38,4%) byli ci, którzy uważali, że zjawisko bezrobocia raczej nie ma istotnego wpływu na fizyczne zdrowie bezrobotnego. Tylko nieliczni (4,3%) byli zdania, że zjawisko bezrobocia zdecydowanie nie wpływa na fizyczne zdrowie bezrobotnego. Pozostali ankietowani nie wyrazili swojej opinii.

Chcąc się upewnić, jak respondenci postrzegają wpływ bezrobocia na osobę bezrobotną i na jej życie, czy bezrobocie odbierane jest jako coś pozytywnego, czy raczej negatywnego, zadano im kolejne pytanie. Uzyskane na to pytanie odpowiedzi zestawiono w poniższej tabeli.

Tabela 2. Jeśli utrata pracy wpływa na bezrobotnego, to jakby Pani/Pan określiła/określił ten wpływ?

Lp. Wpływ utraty pracy na bezrobotnego N %

1. Zdecydowanie negatywny 99 53,50

2. Raczej negatywny 75 40,50

3. Trudno powiedzieć 8 4,40

4. Raczej pozytywny 2 1,10

5. Brak odpowiedzi 1 0,50

6. Zdecydowanie pozytywny 0 0

Przytaczani w pierwszej części teoretycy wyraźnie wskazują, że bezrobocie ma także wpływ na rodzinę osoby bezrobotnej. Odnosząc się do tej kwestii, ankietowanym postawiono następne pytanie. Otrzymane odpowiedzi przedstawia wykres 2.

Respondentów zapytano również o wpływ bezrobocia na psychiczne i fizyczne zdrowie rodziny osoby bezrobotnej, aby przekonać się, czy studenci wyrażą podobną opinię do opinii na temat zdrowia samej osoby bezrobotnej. Prawie połowa ankieto-wanych (48,1%) uważa, że bezrobocie raczej ma wpływ na zdrowie psychiczne rodziny, nieznacznie mniej osób (41,1%) jest przekonanych, że bezrobocie zdecydowanie tak wpływa. 9,2% sądzi, że raczej nie ma wpływu, a tylko 1,1% ankietowanych twierdzi, że zdecydowanie nie wpływa na zdrowie psychiczne rodziny osoby bezrobotnej. Pozostali (0,5%) nie udzielili odpowiedzi na zadane pytanie. Widać zatem, iż studenci WAT także w tym przypadku podobnie oceniają wpływ bezrobocia na zdrowie psychiczne rodziny, tylko nieznacznej zmianie uległy proporcje między stopniem pewności, z jaką studenci wyrażają swoją opinię. Także podobnie kształtowały się odpowiedzi na pytanie odno-szące się do wpływu bezrobocia na zdrowie fizyczne rodziny osoby bezrobotnej.

194


Wykres 2. Czy uważa Pani/Pan, że bezrobocie dotyka również, w mniejszym lub większym stopniu, rodzinę osoby bezrobotnej?

Kolejny problem poruszony w ankiecie dotyczył relacji między członkami rodziny dotkniętej zjawiskiem bezrobocia. Ponad 4/5 ankietowanych jest zdania, że bezrobocie pogarsza relacje między członkami rodziny dotkniętej problemem bezrobocia, a tylko nieliczni studenci są przeciwnego zadania. Procentowy rozkład odpowiedzi przedstawia graficznie kolejny wykres.

Wykres 3. Jak Pani/Pan sądzi, czy bezrobocie przyczynia się do polepszenia, czy pogorszenia relacji między członkami rodziny dotkniętej zjawiskiem bezrobocia?

Ważną kwestią związaną z bezpieczeństwem jest kreowanie i utrzymanie auto-rytetu w rodzinie przez osobę bezrobotną, zwłaszcza jeśli ta osoba jest mężczyzną. Około dwie trzecie respondentów uważa, że bezrobocie może przyczynić się do utraty autorytetu przez osobę bezrobotną, przy czym zdecydowanie takiego zdania jest 34,1% ankietowanych, raczej tak uważa 33% studentów. Odmiennego zdania na

195


ten temat jest jedna piąta ankietowanych. Z tym że 20% uważa, że zjawisko to raczej nie wpływa na utratę autorytetu, a tylko 0,5% badanych jest zdania, że zdecydowanie nie ma takiego wpływu. Pozostali ankietowani nie mieli zdania na ten temat.

W dalszej kolejności poproszono ankietowanych o wybranie i zaznaczenie trzech najdotkliwszych skutków bezrobocia, na jakie mogą być narażone rodziny dotknię-te tym problemem. Przeszło trzy czwarte respondentów za najdotkliwszy skutek, jaki dotyka rodzinę osoby bezrobotnej, uznało pogorszenie sytuacji materialnej tej rodziny. Prawie połowa ankietowanych uważa, że najdotkliwsze dla rodziny osoby bezrobotnej jest pogorszenie relacji rodzinnych oraz zjawiska alkoholizmu i narko-manii. Szczegółowe wypowiedzi przedstawia kolejna tabela.

Tabela 3. Które z poniżej wymienionych skutków bezrobocia Pani/Pana zdaniem są najdotkliwsze dla rodziny osoby bezrobotnej?

Lp. Wyszczególnienie N %

1. Pogorszenie sytuacji materialnej 141 76,20

2. Pogorszenie relacji rodzinnych 90 48,60

3. Alkoholizm, narkomania 87 47,00

4. Utrata możliwości rozwoju rodziny 56 30,30

5. Przemoc w rodzinie 54 29,20

6. Rozpad rodziny 44 23,80

7. Pogorszenie zdrowia osoby bezrobotnej oraz członków rodziny 42 22,70

8. Izolacja społeczna rodziny 30 16,20

9. Inny, jaki?............................................ 3 1,6053

W literaturze zajmującej się problematyką bezrobocia autorzy podkreślają, że wywołuje ono, oprócz negatywnych ekonomicznych skutków, również negatywne skutki społeczne. Najczęściej wymieniane konsekwencje to: podleganie procesom frustracji przez bezrobotnych, izolowanie się bezrobotnych od ogółu społeczeństwa, procesy dezintegracyjne w rodzinach itp. Natomiast studenci WAT za najważniejsze negatywne społeczne skutki bezrobocia uznali wzrost przestępczości, rozwój patolo-gii społecznych, takich jak alkoholizm i narkomania. Także dosyć duża grupa osób uważa, że bezrobocie jest przyczyną niezadowolenia społecznego, demoralizacji młodzieży oraz rozwoju „szarej strefy” w obrębie rynku pracy. Całość wyników dotyczących negatywnych skutków społecznych prezentuje tabela zamieszczona poniżej.

53 Procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wielokrotnego wyboru.

196


Tabela 4. Jakie są, zdaniem Pani/Pana, najważniejsze negatywne społeczne skutki bezrobocia?

Lp. Wyszczególnienie N %

1. Wzrost przestępczości 112 60,5

2. Rozwój patologii społecznych takich jak alkoholizm, narkomania 100 54,1

3. Niezadowolenie społeczeństwa 75 40,5

4. Demoralizacja młodzieży 74 40,0

5. Rozwój „szarej strefy” w obrębie rynku pracy 74 40,0

6. Pogorszenie stanu zdrowia psychicznego i fizycznego bezrobotnych 57 30,8

7. Zmniejszona liczba zawieranych związków małżeńskich 33 17,8

8. Zwiększona liczba rozwodów 22 11,9

9. Inne społeczne skutki, jakie? ……....……………. 2 1,154

zakończenie

Praca jest nieodłączną częścią życia każdego człowieka, podejmowaną dla zaspo-kojenia określonych potrzeb materialnych i niematerialnych. W pierwszej kolejności zapewnia człowiekowi godziwą i uczciwą egzystencję. Praca jest swego rodzaju regu-latorem trybu życia każdego człowieka, to od niej zależy, kiedy wstajemy, jemy, mamy wolny czas na odpoczynek itp. Zapewnia również rozległe kontakty społeczne oraz przyczynia się do rozwoju osobistego każdego z nas. W dalszej kolejności praca służy przekształcaniu otaczającej nas rzeczywistości. Z tego też punktu widzenia można przyjąć, że posiadanie pracy jest prawem, które należy się każdemu człowiekowi. Bezrobocie pojawia się w momencie utraty pracy przez osobę zatrudnioną. Praca i bezrobocie są zatem nierozerwalnie ze sobą połączone.

Niewielki poziom bezrobocia na rynku jest zjawiskiem naturalnym. Jednakże, gdy nadmiernie wzrośnie, wywołuje znacznie więcej negatywnych niż pozytywnych skutków. Przede wszystkim dotyka samego bezrobotnego i jego rodziny, odbiera mu podstawowe źródło utrzymania, dotychczasowe kontakty towarzyskie, poczucie godności oraz powoduje uzależnienie od innych osób.

Bezrobocie wywołuje również szereg skutków społecznych, z których najbardziej powszechne to ubożenie społeczeństwa, pojawianie się patologii społecznych, szarej strefy. Przedstawione fragmentaryczne wyniki przeprowadzonych badań demo-skopowych w zupełności potwierdzają to stanowisko. Można zatem powiedzieć, że bezczynność zawodowa – bezrobocie – jest zagrożeniem dla bezpieczeństwa osoby bezrobotnej i jego rodziny.

54 Procenty nie sumują się do 100 ze względu na możliwość wielokrotnego wyboru.

197


BIBLIOGRAFIA

1. A. Bańka (red.), Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej, Poznań 1992. 2. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia. Makroekonomia, PWE, Warszawa

2003.3. T. Borkowski, A.S. Marcinkowski (red.), Socjologia bezrobocia, Warszawa 1996.4. S. Czajka (red.), Zarys polityki społecznej, PWE, Warszawa 1986.5. E. Dolny, J. Meller, Z. Wiśniewski, Zarys polityki zatrudnienia, PWE, Warszawa

1990.6. K. Głąbicka, Wybrane elementy rynku pracy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedago-

gicznej TWP, Warszawa 2001.7. M. Goszczyńska, Poczucie jakości życia u bezrobotnych, „Polityka społeczna” nr 1,

1996.8. D. Graniewska, Sytuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce. Uwarunkowania demo-

graficzne i społeczne, IPiSS, Warszawa 2004.9. M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem (wybrane pro-

blemy), IPiSS, Warszawa 1990. 10. M. Kacperska, Teoretyczne aspekty rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe WNPiD,

UAM, Poznań 2008.11. Krajowy Urząd Pracy, Leksykon rynku pracy, Warszawa 1997.12. E. Kryńska, Socjalne skutki zmian w zatrudnieniu i dochodach z pracy w okresie prze-

budowy, IPiSS, Warszawa 1999. 13. P. Kubiak, Efekty uczestnictwa bezrobotnych w aktywnych programach rynku pracy

w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005.14. A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, SGH, Warszawa 2002.15. E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002.16. M. Marody (red.), Wymiary życia społecznego – Polska na przełomie XX i XXI wieku,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007.17. M. Olędzki, Polityka zatrudnienia, PWE, Warszawa 1974.18. W. Piwowarski (red.), Słownik katolickiej nauki społecznej, Warszawa 1993.19. B. Ponikowski, J. Zarzeczny, Uwarunkowania współczesnej polityki społecznej, UW,

Wrocław 2002.20. M. Szylko-Skoczny, Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypospolitej,

Instytut Polityki Społecznej UW, Warszawa 2004.21. Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z 14 grudnia 1994.22. B. Winiarski (red.), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 2006.23. M. Wojdyło-Preisner, Profilowanie bezrobotnych jako metoda przeciwdziałania dłu-

gookresowemu bezrobociu, WN UMK, Toruń 2009.

198


Abstract. This paper is comprised of two parts: part one contains theoretical speculations and part two reports on empirical studies conducted among students.A few selected attempts to define and understand unemployment, are presented at the beginning of part one. Economic, social and psychological factors are described, as well as the position of Catholic Social Sciences. The positive and negative effects of unemployment are presented in the theoretical part of the paper. The economic and social effects are distinguished, focusing specifically on those which have an obvious influence on personal and family security, as well as, the psychological and physical well being of people affected by unemployment. Part one is concluded by remarks on the counteraction of unemployment, where national institutions play an important role. In the second part of the article, fragments of demoscopic studies are presented. Their aim was to collect opinions on the functioning of the job market, as well as the positive and negative effects of unemployment. The findings were presented along with examples of responses illustrating the effects of unemployment on personal and family security.

199

O cywilizacyjnym znaczeniu niektórych niebezpiecznych wynalazków

Marek Adamkiewicz Wojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. Artykuł przedstawia wpływ nauki i techniki na kształtowanie stosownej do dziejów społecznej kultury, której przeobrażenia były zależne od wynalazczości, również uzależnionej od wojennej emulacji. Właściwy dla poszczególnych formacji społecznych rozwój i przyrost wiedzy, ob-razowany w coraz to znakomitszych technologiach ułatwiających poznanie rzeczywistości, kształtował odpowiedni światopogląd, moralność i obyczaje ludzi. Występujące tu sprzężenie zwrotne pomiędzy sferą twórczości (nauka, sztuka itp.) i wytwórczości (zaspokajanie potrzeb) człowieka a instytucjami mającymi na celu budowanie warunków sprzyjających wolności ekonomicznej (czyli w ogólnym planie niezależności od środowiska naturalnego) stawało się najbardziej charakterystyczną tendencją opisującą postęp cywilizacyjny w ogóle.

Rozwój struktur siłowych, zwłaszcza wojska, podobnie jak progres innych postaci bytu społecznego, był efektem przemian, które z jednej strony oznaczały udoskonalenie funkcji oraz organizacji różnych form kultury ludzkiej, z drugiej zaś opisywały kierunek jej ewolucji. Proces ten nakładał się na przeobrażenia środowi-ska naturalnego, które były także następstwem cywilizacyjnej ekspansji człowieka. W ramach tego działały dwa zjawiska. Pierwsze wyrażało stałą dążność podmiotów do stopniowego wyzwalania się spod władzy przyrody, drugie natomiast obejmowało przebudowę społecznych instytucji, nadążających niejako za twórczymi przeobra-żeniami środowiska ludzkiego. Gwarantowały one i ukierunkowywały historyczny postęp naszego gatunku.

Instrumentami kształtującymi pierwsze ze zjawisk były nauka oraz technika, tymczasem za drugim z nich kryły się, stosowne do odpowiednich czasów, odmiany społecznej kultury (najogólniej: wspólnota pierwotna, system ustrojów niewolni-czych, feudalizm, kapitalizm). Właściwy dla poszczególnych formacji rozwój i przy-rost wiedzy obrazowany w coraz to znakomitszych technologiach ułatwiających poznanie rzeczywistości kształtował odpowiedni światopogląd, moralność i obyczaje ludzi. Występujące tu sprzężenie zwrotne pomiędzy sferą twórczości (nauka, sztuka itp.) i wytwórczości (zaspokajanie potrzeb) człowieka a instytucjami mającymi na celu budowanie warunków sprzyjających wolności ekonomicznej (czyli w ogólnym

200

M. Adamkiewicz

planie niezależności od środowiska naturalnego) stawało się najbardziej charakte-rystyczną tendencją opisującą postęp cywilizacyjny.

Wyposażony w coraz lepsze maszyny człowiek budował okazalsze domy, wsie i miasta; otrzymywał coraz więcej płodów rolnych; hodował liczniejsze stada zwie-rząt. Innymi słowy bogacił się i pragnął ten dostatek nie tylko zachować, ale także go pomnażać. Było to możliwe tylko na drodze specjalizacji zadań wytwórczych i usług, tworzących odpowiednią mnogość ról społecznych gwarantujących progresję. Nie wszyscy jednak w równym stopniu bogacili się, podobnie jak niejednakowo wpły-wali na rozmiary cywilizacyjnego sukcesu zbiorowości. Natomiast wszyscy żądali zabezpieczenia owoców własnej pracy oraz trwałości egzystencji.

W wyniku historycznych doświadczeń uchwalano coraz lepsze prawa, a powsta-jące na ich gruncie instytucje miały tworzyć podstawy bezpieczeństwa ekonomicz-nego, a w ślad za tym i politycznego. Powstawały na tej bazie zróżnicowane klasy społeczne oraz odpowiadające im struktury władzy, które powoływały odpowiednie siły, mające stróżować ich interesom. One też miały pieczętować swoisty sojusz jed-nostek, które tylko w zbiorowości mogły się oprzeć zagrożeniom, jakimi nasycona była rzeczywistość. Wrogość otoczenia – na początku przyrodniczego, a później ludzkiego – od zarania cywilizacji stała na przeszkodzie rozwojowi poszczególnych populacji ukształtowanych w dziejach. O ile zagrożeniom przyrodniczym przeciw-stawiała się nauka, o tyle obrońcą przed światem ludzkiej wrogości (zakorzenionej w żądzach i namiętnościach człowieka) oraz gwarantem wolności jak też osiągnię-tego już dostatku, była armia. Jednakże wojsko, aby mogło wypełniać swoją misję, musiało być nie tylko dobrze wyszkolone, ale także odpowiednio uzbrojone oraz wyposażone. Lepsza i nowocześniejsza broń wpływała zarówno: 1) na zmiany pro-wadzenia walki i metod operacyjnych; 2) przystające do tego przygotowanie ludzi i konieczną specjalizację żołnierzy; oraz 3) na wyłanianie się grup profesjonalnych trudniących się tylko rzemiosłem wojennym.

W tych okolicznościach myśl ludzka musiała zostać wprzęgnięta w proces obrony własnego świata przed każdym, kto ów świat chciał zburzyć. Zrodzona z tego technika wojskowa powołana do niszczenia wrogów z czasem stała się źródłem swoistego postę-pu w tych dziedzinach (np. przemysł, transport, łączność), które uchodzą za osnowę cywilizacji. Wojna zaś – pomimo zasłużonej złej reputacji – sprzyjała przyspieszaniu rozwoju społecznych struktur. To ona w poważny sposób wpływała na rozwarstwienia w zbiorowości, które w efekcie epokowym doprowadziły do wyłonienia się obecnej nowoczesnej demokracji kapitalistycznej. Było to niejako obiektywnym następstwem dziejów, bowiem historia ludzkości zdeterminowana jest konfliktami zbrojnymi, które w istocie wpływały nie tylko na rozwój państwowości, ale także na wymianę kulturową i poszerzanie się pola myśli tworzącej ludzką cywilizację. W sensie socjologicznym waśnie militarne przyczyniły się też do powstania formacji społecznych (armii), które odegrały znaczącą rolę w finalnym rozkwicie populacji ludzkich. Wszelako rozwój

201


ten paradoksalnie był zależny od drapieżnego sposobu życia homo sapiens. Napastli-wość głęboko zakorzeniona w człowieku od momentu, gdy u zarania swego istnienia musiał gołymi rękami walczyć z nieprzyjacielskim mu otoczeniem przyrodniczym, przeobraziła się w nową postać, kiedy kultury plemienne wykształciły więzy rodowe oraz świadomość przynależności i identyfikacji z własną grupą. W czasie wędrówek plemion instynkt ów przymuszał człowieka do wyładowywania swoich bojowych skłonności na innych gromadach, zwłaszcza wtedy gdy okazywało się, że jest to opła-calne. W rezultacie procesu dziejowego trofea łowieckie, później wojenne, nabrały charakteru symbolicznego, a przedmiotem napadów stały się siedliska atrakcyjne z punktu widzenia zasobów możliwych do przejęcia bez wytężonej pracy.

Agresja jako odziedziczona przez człowieka skłonność do walki z przeciwień-stwami losu nabrała swoistego znaczenia w chwili instytucjonalizacji życia zbioro-wego, czyli wówczas, kiedy na arenę historii wkroczyło państwo i chroniona prawem władza. Instytucjonalizacji uległa również i sfera wytwórczości materialnej. Okazało się tu jednak, że rozwój rzemiosł pokojowych nie prowadził do zaniku waśni w sto-sunkach międzyludzkich, przeciwnie, przyczyniał się do udoskonalania przedmiotów służących agresji. Ulepszanie i tworzenie nowych broni nadawały owej agresji i jej instytucjonalnej formie – wojnie – coraz „dzikszy” charakter, tym bardziej że sprzy-jały one umacnianiu pozycji społecznej wojowników i ich nadmiernemu bogaceniu się. Dopóki miało się do czynienia z równymi sobie, ulegało się uczuciu honoru, z którym łączyła się duchowa postawa rywalizacji, a także wymogi umiarkowania. Lecz z chwilą, gdy walka kierowała się przeciwko ludziom uchodzącym za mniej wartościowych, ustawała motywacja współczująca w ludzkim postępowaniu i two-rzyła się eskalacja wrogości wobec nieprzyjaciół. Ten rys postawy walczących stał się charakterystyczny dla całej tradycji wojskowej, albowiem owa drapieżność wobec przeciwników, właściwa dla ludzi pierwotnych, nadal jest obecna na polu bitew, nieodległy przykład to rzezie w Rwandzie czy zmagania etniczne na Bałkanach.

Doniosłym wydarzeniem w dziejach niebezpiecznej wytwórczości, choć słu-żącym bezpieczeństwu, było wynalezienie fortyfikacji1. Konsekwencją powstania murów obronnych i fos wokół miast było zwiększenie się poczucia spokoju ich mieszkańców, a dzięki temu zaistniały warunki rozwoju różnych rzemiosł i specjal-ności profesjonalnych. Ludzie uwolnieni od ciągłego strachu przed wtargnięciem obcych do własnych domów mogli myśl twórczą wykorzystać do celów uzdatniają-cych warunki bytowe i życie społeczne. Ponadto nagromadzone w miastach dobra wymagały doglądania ich ze strony wykwalifikowanej służby, a ta z kolei żądała środków niezbędnych na pokrycie własnych potrzeb. Niezbędni więc stawali się ludzie przeznaczeni do liczenia i spisywania majątku. Na tej drodze wytworzyły

1 Por.: L. Sprague de Camp, Wielcy i mali twórcy..., op. cit., s. 19.

202

M. Adamkiewicz

się warunki rozwoju arytmetyki oraz pisma2. Powstanie tego ostatniego sprzyjało wyłonieniu się myślicieli, z twórczości których z czasem zrodziła się filozofia i zain-teresowanie zjawiskami natury (prowadzące do rozwoju przyrodoznawstwa, fizyki czy medycyny). Pismo stawało się źródłem przekazu informacji i myśli mogącej już pełnić rolę wiedzy podstawowej z danej dziedziny. Na tym gruncie umacniała się tendencja stałego postępu naukowego, a z niego i kulturowego. Wynalezienie druku otwierało nowy etap cywilizacji już informatycznej, której doraźnym ukoronowaniem jest obecny triumf techniki komputerowej.

Arytmetyka natomiast doprowadziła do powstania matematyki, astronomii oraz innych dziedzin ułatwiających zrozumienie przez człowieka otaczającej rze-czywistości i dopasowanie ludzkiej działalności (np. ekonomia) do społecznych praw rozwoju środowiska ludzkiego (np. historia, socjologia, etyka) i warunków przyrodniczych (nauki techniczne). Z tego związku pojawiły się również możliwości integrowania nauk ścisłych ze społecznymi (np. metody statystyczne dominujące obecnie w socjologii, psychologii społecznej czy każdej innej dyscyplinie podlegającej badaniom ankietowym). Dla niektórych matematyka (rozwinięta z arytmetyki) jest niemal jedynym poważnym kluczem do epistemologii naturalnej rzeczywistości3. Przykładem tego stanowiska były poglądy np. Galileusza i Pascala, którzy twierdzi-li, że przyroda mówi językiem matematyki. Zresztą do dziś panuje opinia – nawet w naukach humanistycznych, zwłaszcza społecznych – która zaprzecza możliwości prowadzenia działalności naukowej bez udziału liczb.

O ile fortyfikacje służące ochronie z trudem można zaliczyć do niebezpiecznych wynalazków, o tyle już proch strzelniczy okazał się być patentem wielce ryzykownym i służącym explicite rozkwitowi i karierze broni palnej. Wynaleziony muszkiet, przero-biony z czasem w karabin wyposażony w bagnet, a później w broń maszynową, stał się najbardziej śmiercionośnym urządzeniem w walce wręcz. Zastosowanie broni palnej zmieniło sposób zmagań wojennych i prowadzenia działań bojowych. Ujęcie nowej sztuki prowadzenia wojny w ramy ścisłej i planowej już koncepcji wywołało poważne skutki nie tylko na polach bitew, ale też w organizacji społeczeństwa. W pierwszym rzędzie szło tu o pełniejsze wykorzystanie człowieka do celów wojskowej produkcji przemysłowej. Olbrzymi wzrost siły bojowej armii dzięki wykorzystywaniu przez nią karabinów i armat, zwiększeniu ich kalibru i zasięgu, był warunkowany odpowiednim zapleczem technicznym i wytwórczym danej populacji.

Przemysł nie tylko nastawił się dość wcześnie na produkcję wojenną4, ale także równie gwałtownie jak handel wprowadził ilościowe kryteria do oceny życia i uznał

2 Por.: Ibidem, s. 20.3 Por.: N. Postman, Triumf techniki nad kulturą, Technopol, Warszawa 1995, s. 22.4 Np. pierwsza znana nam gigantyczna armata, którą zbudowano w Austrii już w 1404 r., miała lufę

długości 350 cm, a ważyła ponad 4,5 tony. Jasne jest, że do wyprodukowania takiego uzbrojenia musiały istnieć już wyspecjalizowane siły wytwórcze.

203


własne dążenia do dominacji ekonomicznej za cel sam w sobie. Opłacalność produk-cji wojskowej (jest to stała tendencja aż do czasów dzisiejszych) wzmagała zarówno militaryzm (zwłaszcza do okresu II wojny światowej), jak też umacniała pozycję grup zainteresowanych produkcją i wykorzystywaniem uzbrojenia (zjawisko tzw. kompleksów przemysłowo-militarnych nie jest bynajmniej efektem dwudziesto-wiecznych przemian społeczno-ekonomicznych). Jak się zdaje, to właśnie związek między nową organizacją wojska (tudzież działań wojennych), będącą następstwem lawinowego rozwoju nowych typów broni (końcowy efekt wynalezienia prochu), a koncepcją społeczeństwa nowożytnego (postfeudalnego) przyczynił się do po-wstania mentalności „przedindustrialnej”.

Lewis Mumford zwrócił uwagę na fakt, że gremialnie przyjęty już w XVII w., a rozpowszechniony w następnym stuleciu „żołnierski sposób myślenia” miał duże znaczenie psychologiczne dla rozwoju przemysłu maszynowego. „W porównaniu z życiem koszarowym – pisał Mumford – codzienna praca fabryczna wydawała się rzeczą znośną i naturalną. Wprowadzenie po wielkiej rewolucji francuskiej przymu-sowej służby wojskowej i powstanie w całym świecie zachodnim ochotniczych sił milicyjnych postawiły (w sensie wpływu na społeczeństwo) niejako znak równania między armią a fabryką”5.

Zrównanie militaryzmu przemysłowego ze społecznym, zdaniem tego autora, przyniosło wzrost znaczenia postaw wyrażających się pogardą dla życia, dla jego różnorodności, indywidualizmu, bujności, jak i przyrodzonej człowiekowi skłon-ności do buntu. W miarę doskonalenia broni rosło w żołnierzu poczucie wyższości. Postęp techniczny potęgował jego siły i możliwości w zadawaniu śmierci. Wszak za jednym naciśnięciem spustu mógł on unicestwić dowolnego i oddalonego znacznie od swoich pozycji wroga.

Wynalazek broni palnej wywarł co najmniej dwojaki wpływ na rozwój tech-niki, a stąd na progres cywilizacyjny człowieka. Po pierwsze nowy oręż wpłynął zarówno na produkcję przemysłową (np. metalurgia) jak też przemysł wydobyw-czy (np. kopalnie żelaza i węgla). Ważne znaczenie miało wykorzystanie węgla do wytopu żelaza, które to za sprawą angielskiego inżyniera Abrahama Derby’ego (XVIII w.) zyskało specjalną wartość użytkową w przemyśle. Od tej pory (aż do czasu adaptacji energii jądrowej do potrzeb człowieka) węgiel stał się kluczem zarówno do władzy ekonomicznej, jak i potęgi sił wytwórczych. Po drugie broń palna była prekursorem nowego typu silnika (jednocylindrowego silnika spalino-wego). W pierwszych modelach silników oraz we wczesnych próbach stosowania mieszanek wybuchowych, jako siły napędowej próbowano używać raczej prochu niż ciekłego paliwa.

5 L. Mumford, Technika a cywilizacja..., op. cit., s. 67.

204

M. Adamkiewicz

Celność i skuteczność pocisków armatnich wpływała na przemiany taktyki wojennej, a ta pośrednio na przeobrażenia infrastruktury komunikacyjnej. Wskutek nowych możliwości rażenia celów wyodrębniły się dziedziny logistyczne takie jak: budowa sieci dróg, kanałów czy mostów. Doświadczenia wynoszone z użytkowania tych wynalazków przenoszono wkrótce do budownictwa cywilnego. Ponadto nowe zadania dla wojska dokonały niezwykle ważnego dla przyszłości rozwarstwienia specjalności w ramach sztuki inżynierskiej. O ile do XVIII wieku inżynierowie sku-piali w sobie jednocześnie różne umiejętności (byli np. architektami, budowniczymi obiektów melioracyjnych i urządzeń wojskowych w jednej osobie), o tyle w okresie oświecenia stanowili już wyspecjalizowaną grupę twórczą. Sama zaś specjalizacja przyspieszała dalsze osiągnięcia i dostarczała coraz większej wiedzy w danej dziedzi-nie. Od tego czasu można mówić o pojawieniu się funkcji: inżyniera budowlanego, inżyniera mechanika, inżyniera górnika itp. Dzięki broni palnej rozwinęła się także topografia, transport oraz wymiana informacji na odległość (najpierw telegraf se-maforowy, później telegraf elektryczny, a za nim inne wynalazki z tego zakresu)6.

Prawdziwy przełom nastąpił w ciągu XIX wieku, kiedy to wynalezienie maszy-ny parowej w zasadniczy sposób wpłynęło na pomnożenie jednostkowej potencji pracownika. Idące w ślad za tym dalsze uprzemysłowienie i postęp technologiczny zmieniły strukturę zawodową (pogłębienie specjalizacji) i organizację pracy (wzrost znaczenia kooperacji). W tej mierze zmiany poszły tak daleko, że pojawiły się teorie, które człowieka zaczęły traktować jako ogniwo „maszyny” produkującej dobra ma-terialne. Pewien wpływ na to zjawisko miały – jak można sądzić – nowe koncepcje teoretyczno-wojskowe, wedle których skuteczność w walce zapewniało m.in. me-chaniczne zazębianie się działań wielkich zespołów ludzkich, ściśle wykonujących postawione przez sztaby zadania. Walczący człowiek był – w myśl tych poglądów – ledwie „trybikiem” w wielkiej machinie wojennej. Twórcą nowego „mechaniczne-go” sposobu walczenia był pruski generał Karl von Clausewitz, którego prace miały duży wpływ nie tylko na rozwój XIX- i XX-wiecznej niemieckiej myśli wojskowej, ale także i europejskiej strategii oraz taktyki wojennej7.

Hołdujący mechanicznemu traktowaniu człowieka w sferze produkcji taylo-ryzm – w latach dwudziestych ubiegłego stulecia – uzasadniał przedmiotowość jednostki ludzkiej w procesie pracy. Twórca tej koncepcji Fryderyk W. Taylor twierdził, że podstawowym – jeśli nie jedynym – celem ludzkiej roboty i myśli jest wydajność (identyczną teleologię posiadała maszyna). W systemie „nowej pracy”, który obejmował „badania nad czasem i ruchem”, ocenę wydawaną przez robotnika zastąpiono prawami, regułami i zasadami wiedzy (menedżerskiej) o jego zawodzie.

6 Tak przynajmniej twierdzi L. Mumford. Por. ibidem, s. 71.7 Por.: K. Clausewitz, O wojnie, t. 1-3, przeł. A. Cichowicz i L. Koc, Wydawnictwo MON, Warszawa

1958 (pierwsze wydanie: Berlin 1832-1834).

205


W rzeczywistości uwolniono go od jakiejkolwiek odpowiedzialności za myślenie8. Według Neila Postmana fakt ten prowadził do poglądu, że technika może myśleć za nas. Przekonanie to w istocie składa się na jedną z „najważniejszych zasad dominacji maszyn” i technologicznego światopoglądu we współczesnym świecie, w którym dość powszechnie uznaje się prymat władztwa techniki i jej paradygmatu nad człowiekiem, czyli dominację tego, co Postman nazwał technopolem9.

Ważną rolę w kształtowaniu nowoczesnego spojrzenia na relacje pomiędzy techniką a człowiekiem odegrał wyścig zbrojeń. W pewnym sensie historia techniki jest jego opisem, także dlatego, że działał on stymulująco na rozwój różnych sfer wytwórczości i nauki. To zbrojenia m.in. są odpowiedzialne za ukształtowanie się wyróżnianego dziś tzw. człowieka faustycznego. Zdaniem Henryka Skolimowskiego jest to osobnik po-zbawiony poczucia ograniczeń, który dąży nieustannie do rzeczy nowych i nie liczy się przy tym ze skutkami przekształcanych układów i zależności. Nie istnieje w tej postawie żadna możliwość stabilnej równowagi, albowiem nasze życie i przyroda są nieustannie zakłócane przez nieprzewidziane konsekwencje innowacji technicznych10.

Efektem świadomości faustycznej jest utrwalające się przekonanie o eskalacji zaciskania związków (a może i zacierania różnic) pomiędzy maszyną i człowie-kiem. Są już dziś tacy myśliciele, którzy porównują, a niekiedy wręcz utożsamiają podmiot ludzki z maszyną, wedle wzoru XVIII-wiecznych poglądów Juliena de La Mettriego11. Oto filozof Claude Lévi-Strauss mówił o człowieku jako najbardziej „udoskonalonej maszynie”12, biochemik Jared Monod włączał jednostkę w poczet „maszynerii chemicznych”13, a psycholog John Z. Young twierdził, że nawet „duch ludzki jest elementem maszyny”14. Obserwacja tej swoistej dehumanizacji skłoniła Adama Synowieckiego do wniosku, że o ile w przeszłości ludzie antropomorfizowali przyrodę, o tyle dziś mechanomorfują samych siebie. Ów „szok antropologiczny”, który podważa wiarę w ludzi i własną godność, otworzył drogę do manipulowania człowiekiem zarówno w społeczeństwie, jak i w sferze biologii. Zjawisko to jest jednym z bardziej wyrazistych symptomów współczesnego kryzysu człowieczeń-stwa15. Z tego też powodu Stanisław Zięba wyprowadził ogólną tezę, iż w żadnym

8 Punktem startowym nowego poglądu była książka F.W. Taylora pt. The Principles of Scientific Mana-gement (Zasady naukowego zarządzania) wydana w USA w 1911 r. W Polsce gorącym zwolennikiem tayloryzmu był prof. K. Adamiecki. Zasady owej koncepcji są ukazane np. w: H. Le Chatalier, Filozofia systemu Taylora, przedm. K. Adamiecki, Warszawa 1926. Por. też doświadczenia H. Forda opisane (w:) idem, Moje życie i dzieło, Warszawa 1925.

9 Por.: N. Postman, Technopol..., op. cit., s. 65.10 Por.: H. Skolimowski, Nadzieja matką mądrych, KiW, Warszawa 1989, s. 49.11 Por.: J. de La Mettrie, Człowiek–maszyna, PWN, Warszawa 1964, np. s. 73-74.12 Por.: C. Levi-Strauss, Smutek tropików, PWN, Warszawa 1964, s. 382-383.13 Por.: J. Monod, Konieczność i przypadek, PWN, Warszawa 1973, s. 30.14 Por.: J.Z. Young, Programy mózgu, Warszawa 1984, s. 382.15 Por.: A. Synowiecki, Technika a kultura, (w:) „Człowiek i przyroda”, 1985, nr 2, s. 52.

206

M. Adamkiewicz

razie mechanicyzm nie został odrzucony w naszym stuleciu, albowiem miejsce jego klasycznej odmiany zajął neomechanicyzm, sięgający podstawami już nie tylko do mechaniki Issaka Newtona, ale też do fizyki i chemii16.

Powstawanie nowej świadomości mechanomorficznej jest efektem rozchodzenia się refleksyjności w ludzkim myśleniu nad skutkami postępu technicznego z jego rze-czywiście kontrolowanym kierunkiem rozwoju. Proces supremacji techniki, jak widzi to René Dubos, został wytworzony w drodze zgubnej i prawie wyłącznie apologetycznej propagandy „wobec cudów techniki”. Okazało się jednak, że droga ta prowadzi nie tylko „ku księżycowi” i „wspaniałym technologiom”, ale także do „straszliwych ulic” i „ku zagrożeniu bombą atomową”17. Specjalne miejsce w tym „marszu ku zgubie” zajęły technologie wojskowe, które automatyzując wojnę, samego człowieka zaczęły trakto-wać mechanicznie. Według ich ogólnych prawideł człowiek jawi się jako anonimowy i statystyczny cel do zniszczenia. Wszak obiekt na polu walki przy użyciu obecnych środków bojowych jest najczęściej sprowadzony do wartości punktu topograficznego, bez względu na to, czy kryją się w nim wrogie urządzenia, czy żywi ludzie. Wojna prawie nic już nie posiada z dawnego etosu walki „twarzą w twarz”. Zbrojąc się, nie orientowaliśmy się bowiem w cenie, jaką przyjdzie nam zapłacić za dynamiczny roz-wój techniki wojskowej (wraz ze skutkami społecznymi), za którą kryją się najczęściej możliwości okaleczeń duchowych, aż do degradacji człowieczeństwa włącznie.

Analiza przeszłości skłania do wniosku, że progresja cywilizacyjna w znacznym stopniu jest zależna od zbrojeń. Fakt ten oznacza, że nasza kultura jest nieprzewidywal-na, zgodnie zresztą z logiką całego gatunku, którego jednostki i populacje raz gotowe są do przemocy, a raz do pokojowej współpracy, do tworzenia dzieł wzniosłych, ale i do czynów wielce ryzykownych. Ta niekoherencja wyzwalała w nauce poszukiwanie odpowiedzi na fundamentalne pytanie, w jakim stopniu kryteria niebezpieczeństwa zakorzenione są w naturze samej cywilizacji, zależnej wszak od postaw jednostkowych. Mając to na uwadze, Adam Stanowski, konflikty zbrojne – obok zagrożeń ekologicz-nych, nędzy i głodu, zniewolenia oraz terroryzmu – zaliczył do zjawisk, które najmoc-niej zagrażają dziś biologicznej egzystencji człowieka, albowiem pochodzą z zewnątrz otoczenia jednostki (polityka, ideologia, ekonomia), ale głównie z jej psychicznego wnętrza, wyrażającego indywidualną i zbiorową podatność na podgrzewaną tu i ówdzie psychozę wojenną, ułatwianą przez instynkt drapieżności i skłonność do nienawiści18. Podobnie Józef Kozielecki sądził, że niezależnie od przyjętego stanowiska filozoficz-nego i od poglądów na ludzką naturę oraz historię, trudno byłoby kwestionować fakt,

16 Por.: S. Zięba, Rozwój mechanistycznej koncepcji życia w piśmiennictwie francuskim XX wieku, KUL, Lublin 1986.

17 Za: A. Synowiecki, Technika a kultura, op. cit., s. 53.18 Por.: A. Stanowski, Zagrożenia tożsamości człowieka, (w:) Człowiek w poszukiwaniu zagubionej

tożsamości, red. T. Styczeń, SDS, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1987, s. 49-52.

207


iż intencje ludzkie związane z bezpieczeństwem zbiorowym tudzież z konfliktami zbrojnymi rodzą się przede wszystkim w umysłach jednostek, które są następnie przyswajane przez grupy społeczne19. W tym sensie wojna jest – co podkreślała Halina Promieńska – archaiczną formą rozwiązywania konfliktów międzynarodowych nieadekwatną w warunkach zmienionego cywilizacyjnie i technicznie świata. Według uczonej konflikty prowadzące do zaniku zbiorowego bezpieczeństwa stają się groźnym przejawem sankcjonowanych w gromadach zaburzeń struktur życia społecznego oraz form sprawowania władzy politycznej20.

Problem ten szczególnie silnie zagościł w filozofii Thomasa Hobbesa, który w swym klasycznym dziele Lewiatan (z 1651 roku) wyraził już pogląd, że człowiek z natury jest barbarzyńcą i wymaga zewnętrznego okiełznania swych niszczycielskich popę-dów. To zaś jest możliwe wyłącznie na drodze narzuconych prawem represji, które ustanawiają porządek społeczny zdolny do hamowania ludzkiego popędu do działań niebezpiecznych21. W wersji unowocześnionej Margaret Mead wysnuła w 1928 roku tezę, że właściwa dla cywilizacji Zachodu dyspozycja do zła w relacjach społecznych, wyrażonych nie tylko w wojnie, ale także w seksizmie, zaburzeniach emocjonalnych zakorzenionych w patriarchalnym modelu rodziny, jest możliwa do usunięcia poprzez odpowiednie wychowanie. Ludzie bowiem mają w swoim wyposażeniu psychicznym naturalną zdolność do dobroci, do opiekuńczej troski o bliźnich tudzież do pokojowego współdziałania22. To, że męska napastliwość dominuje w kulturze, nie jest wynikiem przyrodniczego uzdatnienia, ale efektem cywilizacyjnych zabiegów przygotowywania ludzi do hazardowych ról społecznych. Przekonanie to skłoniło Zbigniewa Szawar-skiego do poglądu, że cywilizacyjna (czytaj militarna) rywalizacja narodów może doprowadzić w perspektywie do unicestwienia całego gatunku ludzkiego, co umacnia wiarę w prawdziwość poglądu, iż konflikty są konsekwencją ewolucyjnej predestynacji ludzi do niweczenia siebie. Inaczej jest z tezą, która źródeł waśni zbrojnych poszukuje w ludzkiej psychice gotowej do przemocy wskutek niezadowolenia z istniejących wa-runków życia. Przeto słuszne jest założenie, że u podłoża zmagań między populacjami, kulturami, ale i osobami leży zawsze „jakaś frustracja”23.

Sama wojna jako zjawisko kulturowe pojawiła się – jak wiemy na razie – ok. 5 ty-sięcy lat temu. Początkowo jej celem nie była totalna eksterminacja przeciwnika, a jej

19 Por.: J. Kozielecki, Człowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1996, s. 278.20 Por.: H. Promieńska, Trzy modele diagnostyki i terapii zaburzeń cywilizacyjnych i moralnych ludz-

kości, (w:) Wyzwania moralne XXI wieku. Międzynarodowa Konferencja Naukowa w Prywatnej Wyższej Szkole Biznesu i Administracji (10-11 września 1999 r.), red. M. Michalik, Wydawnictwo PWSBiA, Warszawa 2000, s. 30-31.

21 Zob.: T. Hobbes, Lewiatan, przeł. Cz. Znamierowski, PWN, Warszawa 1954.22 Zob.: M. Mead, Ripen on Samoa, op. cit. Wykładnia stanowiska uznającego społeczny, a nie natu-

ralny charakter pochodzenia ludzkiej przemocy (także wojny i zbrodni na polu walki) znajduje się (w:) M. Mead, Cooperation and Competition Among Primitive Peoples, Beacon, Boston 1961.

23 Por.: Z. Szawarski, Rozmowy o etyce, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987, s. 94.

208

M. Adamkiewicz

zasięg i efekty były niewielkie. Jednakże w toku rozwoju technologii kształtowanej przez stulecia wyłonił się w końcu taki program niebezpiecznej rywalizacji, który stopniowo doprowadził do współczesnej możliwości zagłady naszego dziedzictwa24. Prolegomeną do tego było zrzucenie amerykańskich bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki w sierpniu 1945 roku. Wszelako już wcześniej i aż do dziś skłonność ludzi do niweczenia wrogów przy pomocy wymyślnych urządzeń oraz specjalnych technik potwierdza, że eksterminacja wrogich cywilizacji pozwala na osiągnięcie ważnych dla jakichś społeczności priorytetów w sposób bardziej efektywny niż pokojowa z nimi współpraca25. Okazuje się bowiem od dawna, że wojna jako mechanizm osiągania określonych celów dyktowanych korzyścią staje się szybką, wręcz wydajną metodą zdobywania bogactw, terytoriów i niewolnej ludności przez agresywne wspólnoty26. Model ten wyłonił się w Grecji, która stworzyła pierwszego w dziejach specjalistę rozstrzygającego konflikty w formie, jaką znamy współcześnie. Owym „wynalazkiem” był hoplita – rolnik broniący swej własności i stylu życia – który już w ósmym stuleciu przed naszą erą określił zasady zmagań militarnych obowiązujące po dziś dzień27. Wymyślony przez Greków gwałtowny i decydujący sposób prowadzenia wojny charakteryzuje także współczesne konflikty28. Kolejny postęp w prowadzeniu walk orężnych, odkrywający współczesną ich istotę, dokonał się za panowania Aleksandra Wielkiego w IV stuleciu p.n.e., władca ten wprowadził do technologii wojowania stałe zabezpieczenie logistyczne (zaopatrzenie wojsk), pozwalające na długotrwałe operacje wojskowe na terenach odległych od własnego terytorium i bez możliwości wsparcia ze strony rodzimej ludności29. Rzymianie, którzy uczynili z wojny nie tylko instrument dominacji, ale także czynnik stabilizujący pokój na podbitych ziemiach, podtrzymali macedońską reformę i dodatkowo wprowadzili na pole walki jej profesjonalizację30.

Jednak podstawą skuteczności armii rzymskiej – obok wyszkolenia – było ślepe posłuszeństwo, dyscyplina na służbie i poza nią oraz brak litości dla obcych i swoich.

24 Por.: Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo Rei Socialis, Druk DPZ 25/88, Warszawa 1988, s. 34. Zob. także: Z. Kuderowicz, Filozofia o szansach pokoju. Problem wojny i pokoju w filozofii XX wieku, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995; R. Aron, Pokój i wojna między narodami, przeł. A. Mielczarek, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 1995.

25 Por.: G. Tinder, Myślenie polityczne. Odwieczne pytania, PWN, Warszawa 1995, s. 44, 143. 26 Por.: rozważania w: M. Michalik, Wojna i ludobójstwo – paradoks współczesnej cywilizacji, (w:)

Wyzwania moralne XXI wieku, red. M. Michalik, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły Biz-nesu i Administracji, Warszawa 2000, s. 47-65. Zob. także: K. Minogue, Polityka. Bardzo krótkie wprowadzenie, przeł. M. Tabin, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997, s. 61 i n.

27 Por.: V. Davis-Hanson, The Western Way of War, Trench & Tribner, London 1992, s. 4, 32.28 Por.: S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. H. Jankowska,

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 1997, s. 374-389.29 Por.: D. Engels, Alexander the Great and Logistics of the Macedonian Army, University of California

Press, Berkeley 1978, s. 112.30 Por.: L. Keppie, The Making of the Roman Army, Collins, London 1984, s. 53-62; zob. także: G. Watson,

The Roman Soldier, Allen & Unwin, London 1985.

209


Gdy Rzymianie brali jakieś miasto, nie przeżywał nikt. W pień wycinano wszystkich bez wyjątku, a nienawiść do wrogów była tak wielka, że mordowano i ćwiartowano nawet psy oraz inne zwierzęta. Istotą tej tradycji było sianie strachu i przerażenia31. Wszakże na owym planie wykształciły się ważne po dziś dzień zasady, które uwiecz-niły zachodnią – a w rzeczywistości wszelką cywilizacyjnie dziś rozwiniętą – wizję walki, której celem było szybkie i obezwładniające wroga zwycięstwo32. Jednak grec-ko-rzymskie reguły wojowania nie tworzą wystarczającego tła obecnych konfliktów zbrojnych, albowiem dla Lecha Wyszczelskiego uzupełnieniem historycznego modelu walki rzutującego na współczesny jej obraz są także starochińskie koncepcje wojny (Sun-Tzu i Wu-Tzu)33. W myśli Sun-Tzu prowadzenie działań zbrojnych oriento-wano wokół dwóch ogólnych dyrektyw, które wymagały – jeśli to było możliwe – po pierwsze pokonania wroga bez walki i po drugie rozbicia strategii przeciwnika34.

Upływający czas przeobrażał nie tyle istotę zmagań orężnych i ich przeznaczenie, ile formy walki oraz uzbrojenie, które zawsze prowadziły do jednego, a mianowicie do możliwie szybkiego rozbicia przeciwnika w najkrótszym czasie. Tak więc cele waśni militarnych określane zarówno przez starożytne mocarstwa, jak i najbardziej współczesne (ukazane np. w niemieckiej koncepcji wojny błyskawicznej, alianckiej wojnie manewrowej czy informatycznych bitwach w Zatoce Perskiej w 1991 r.), nie różnią się, choć są osiągane przy użyciu odmiennych technologii. W ramach tego jednakże niezmienne jest miejsce człowieka na polu walki, od którego żąda się prze-trwania i maksymalnego zniszczenia sił i środków przeciwnika. Obok tego społeczny wymiar konfliktów zbrojnych pokazuje, że wojna nie jest zjawiskiem przyrodniczej skłonności człowieka do agresji, ale głównie bywa śmiertelnym instrumentem przewagi jednych nad drugimi w służbie politycznego czy ekonomicznego interesu elit niemogących przystać na porażkę35. A ponieważ takiej gotowości nie ma po żadnej ze stron trwających w niezgodzie, przeto wymuszanie kapitulacji odbywa się w drodze eskalacji działań bojowych, powielania zadawanych strat, poszerzania pola śmierci, cierpienia i pożogi. Te społeczności, które zabiją więcej wrogów, doprowa-dzą do większych szkód materialnych, dokonają większego spustoszenia i posieją większe przerażenie pośród przeciwników, zwyciężą. Dylematy moralne powstające

31 Por.: W. Harris, War and Imperialism in Republican Rome, UK: Oxford University Press, Oxford 1979, s. 51.

32 Charakterystyka przeobrażeń pola walki, jakie zaszły w perspektywie dziejowej, jest przedstawiona (w:) L. Wyszczelski, Historia myśli wojskowej, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000. W badaniach objęto okres od VII wieku p.n.e. po schyłek dwudziestolecia międzywojennego, czyli do roku 1939.

33 Por.: ibidem, s. 22-34. Stanowisko takie wcześniej prezentował E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. 1, przeł. I. Bukowski, Wydawnictwo MON, Warszawa 1958, s. 155.

34 Por. także: K. Gawlikowski, Chiny wobec Europy. Reformy wojskowe XIX wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979, s. 21-25.

35 Por.: K. von Clausewitz, O wojnie, t. 1, op. cit., s. 16-17; por. także J. Keegan, Historia wojen, przeł. G. Woźniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 17-69.

210

M. Adamkiewicz

z nagromadzenia zła podczas waśni orężnych nie mogą się liczyć, albowiem praw-dziwych zwycięzców nikt nie ośmieli się oceniać, zgodnie zresztą z wojenną regułą Rzymu, że „czyje zwycięstwo, tego racja”36.

To z tego między innymi powodu Immanuel Kant twierdził, że największym nieszczęściem spadającym na ucywilizowane narody są wojny, chociaż nie tyle już aktualne czy te minione, ile raczej nigdy niekończące się, a nawet nieustannie nara-stające przygotowania do przyszłych konfliktów zbrojnych37. Wszystkie koncepcje opierające się na przesłance, że człowiek może być przeznaczony do śmierci, a nie do egzystencji, są zgubne, albowiem wojna przynosi w pierwszym rzędzie pogwałcenie wolności jednostek do wyboru godziwych celów w życiu. W następstwie wrogich mu założeń ustaje macierzyńska troska państwa o pojedynczych obywateli i przemienia się w bezwarunkowe, twarde wymagania narażania ich bezpieczeństwa na szwank w imię racji sprzecznych z wolnością wyborów38. Co prawda człowiek może chcieć i często pragnie wojny, ale taka wola nie jest powszechna. Jednakże na obecnym po-ziomie rozwoju kultury, na którym znajduje się jeszcze ludzkość, militaryzm jest, co z przykrością stwierdzał Kant, koniecznym środkiem, by dotychczasową cywilizację przemocy umacniać. „Tylko w stanie doskonałej kultury (Bóg wie kiedy)” – pisał filozof – „trwały pokój mógłby być dla nas zbawienny i tylko wówczas byłby on możliwy. Co się więc tyczy tego punktu, to sami ponosimy winę za zło, przeciwko któremu wznosimy tak gorzkie skargi”39.

Jakkolwiek konfrontacja wydaje się być naturalna dla ludzi, a krwawy konflikt zwykłym i dla wielu zrozumiałym trybem rozwiązywania gromadnych nieporo-zumień, to jednak z punktu widzenia reguł etyki – na każdym poziomie istnienia człowieka sprzeciwiającego się zabijaniu – walka orężna jako forma relacji między-ludzkich jest jedynym wyjątkiem dopuszczającym masową eksterminację. Nawet kara śmierci, rodząca się z uzasadnionych społecznie oczekiwań zapłaty za zbrodnicze przewiny, znajduje obecnie licznych przeciwników, gdy tymczasem odbieranie życia ludziom w zgiełku bitewnym nie budzi już szczególnego zgorszenia. Dzieje się tak dlatego, że niweczenie wrogów jest zazwyczaj wymuszone jakąś „wyższą potrzebą”, a wtedy zawsze uchodzi za słuszne. Społeczeństwo stara się zatem, aby walczący uwierzyli, że uczestniczą w sprawiedliwych zmaganiach orężnych, bez względu na to w czyjej sprawie, w jakiej roli i przeciwko komu występują zbrojnie40. A przecież

36 Por.: W. Harris, War and Imperialism in Republican Rome, op. cit., s. 48; szerzej: s. 54-67. 37 Por.: I. Kant, Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, przeł. M. Żelazny

i in., Wydawnictwo Comer, Toruń 1995, s. 30-31.38 Zob.: J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, Wydawnictwo

ULMAK, Warszawa–Pruszków 1997.39 I. Kant, Przypuszczalny początek ludzkiej historii..., op. cit., s. 31.40 Por.: P. Vardy, P. Grosch, Etyka, przeł. J. Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań 1995, s. 167-168. Wedle

innej, uwspółcześnionej koncepcji (Bertranda Russella) w wojnie sprawiedliwej bierze udział tylko

211


zarówno w aspekcie egzystencjalnym jak i biologicznym, dla poległego i jego rodziny nie ma zbytniego znaczenia, czy ktoś został zabity w sprawiedliwych, czy też niespra-wiedliwych bataliach. Wszak dla strony zwyciężającej wojna jest zawsze sprawiedliwa (czymś ważnym uzasadniona), a dla strony przegrywającej wprost przeciwnie. Nie zmienia to faktu, że symbolem każdej – wywołanej słusznie czy też nie – wojny jest śmiertelna ofiara, zaś pole walki jest miejscem, gdzie etyczne zasady znoszenia przemocy są zastępowane pragmatycznymi wskazaniami jej eskalacji.

BIBLIOGRAFIA

11. R. Aron, Pokój i wojna między narodami, przeł. A. Mielczarek, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 1995.

12. H. Le Chatalier, Filozofia systemu Taylora, przedm. K. Adamiecki, Warszawa 1926. 13. K. Clausewitz, O wojnie, t. 1-3. przeł. A. Cichowicz i L. Koc, Wydawnictwo MON,

Warszawa 1958 (pierwsze wydanie: Berlin 1832-1834).14. V. Davis-Hanson, The Western Way of War, Trench & Tribner, London 1992.15. D. Engels, Alexander the Great and Logistics of the Macedonian Army, University of

California Press, Berkeley 1978.16. K. Gawlikowski, Chiny wobec Europy. Reformy wojskowe XIX wieku, Zakład Narodowy

im. Ossolińskich, Wrocław 1979.17. W. Harris, War and Imperialism in Republican Rome, UK: Oxford University Press,

Oxford 1979.18. W. Harris, War and Imperialism in Republican Rome, UK: Oxford University Press,

Oxford 1979.19. T. Hobbes, Lewiatan, przeł. Cz. Znamierowski, PWN, Warszawa 1954.10. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. H. Jankow-

ska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 1997.11. Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo Rei Socialis, Druk DPZ 25/88, Warszawa 1988.12. I. Kant, Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, przeł.

M. Żelazny i in., Wydawnictwo Comer, Toruń 1995.13. J. Keegan, Historia wojen, przeł. G. Woźniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1998. 14. L. Keppie, The Making of the Roman Army, Collins, London 1984.15. J. Kozielecki, Człowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1996.

taka organizacja polityczna, która po pierwsze wyrzeka się siły w osiąganiu celów politycznych, po drugie rezygnuje z zasady maksymalizacji zysków jako nadrzędnej zasady politycznej i dąży do wyrównania poziomu dobrobytu na świecie i po trzecie przyjmuje, że bezładne mnożenie się gatunku ludzkiego powinno zostać zahamowane przez planowanie wielkości rodziny, a nie orga-nizowanie walki zbrojnej służącej stabilnej demografii (por. B. Russell, Fact and Fiction, Routledge, London–New York 1961, s. 235; por. także: J. Hołówka, Etyka w działaniu, op. cit., s. 427).

212

M. Adamkiewicz

16. Z. Kuderowicz, Filozofia o szansach pokoju. Problem wojny i pokoju w filozofii XX wieku, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995.

17. C. Levi-Strauss, Smutek tropików, PWN, Warszawa 1964.18. M. Mead, Cooperation and Competition Among Primitive Peoples, Beacon, Boston 1961.19. de La J. Mettrie, Człowiek–maszyna, PWN, Warszawa 1964. 20. M. Michalik, Wojna i ludobójstwo – paradoks współczesnej cywilizacji, (w:) Wyzwania

moralne XXI wieku, red. M. Michalik, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji, Warszawa 2000.

21. K. Minogue, Polityka. Bardzo krótkie wprowadzenie, przeł. M. Tabin, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997.

22. J. Monod, Konieczność i przypadek, PWN, Warszawa 1973.23. N. Postman, Triumf techniki nad kulturą, Technopol, Warszawa 1995.24. H. Promieńska, Trzy modele diagnostyki i terapii zaburzeń cywilizacyjnych i moralnych

ludzkości, (w:) Wyzwania moralne XXI wieku. Międzynarodowa Konferencja Naukowa w Prywatnej Wyższej Szkole Businessu i Administracji (10-11 września 1999 r.), red. M. Michalik, Wydawnictwo PWSBiA, Warszawa 2000.

25. E. Razin, Historia sztuki wojennej, t. 1, przeł. I. Bukowski, Wydawnictwo MON, Warszawa 1958.

26. B. Russell, Fact and Fiction, Routledge, London–New York 1961. 27. H. Skolimowski, Nadzieja matką mądrych, KiW, Warszawa 1989.28. A. Stanowski, Zagrożenia tożsamości człowieka, (w:) Człowiek w poszukiwaniu zagubio-

nej tożsamości, red. T. Styczeń, SDS, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1987.

29. A. Synowiecki, Technika a kultura, (w:) „Człowiek i przyroda”, 1985, nr 2.30. Z. Szawarski, Rozmowy o etyce, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

1987.31. J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, Wydaw-

nictwo ULMAK, Warszawa–Pruszków 1997.32. F.W. Taylor, The Principles of Scientific Management (Zasady naukowego zarządzania),

USA, 1911. 33. G. Tinder, Myślenie polityczne. Odwieczne pytania, PWN, Warszawa 1995.34. P. Vardy, P. Grosch, Etyka, przeł. J. Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań 1995.35. G. Watson, The Roman Soldier, Allen & Unwin, London 1985.36. L. Wyszczelski, Historia myśli wojskowej, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa

2000. 37. J.Z. Young, Programy mózgu, Warszawa 1984.38. S. Zięba, Rozwój mechanistycznej koncepcji życia w piśmiennictwie francuskim XX wieku,

KUL, Lublin 1986.

213


Civilizational Meaning of Some Dangerous Scientific DiscoveriesAbstract. The main theme of this article deals with an influence of science and technology on a social contexts of historical changes. As it was observed in many cultures the change was determined by scientific discoveries, many of them emulating from war, and progressing general development of society. Author is presenting an overview of the main principles underlying this process. There is a worldview evolving from it, complementing particular social group’s concept of morality and tradition, present-ing additional knowledge and in its creative capacity promoting advancing technologies as easing observation of reality. In its main descriptive characteristics explaining the progress and evolution of society in general, we can observe a specific union between spheres of creativity (science, art, etc.) and productivity (fulfillment of basic needs) coinciding with institutional aims of building economic development and freedom (on a larger plain expanding independence from nature).

215

The imporTance of The mediTerranean region for european securiTy

Monika Arcipowska*Warsaw University

Abstract. Security issues in the Mediterranean region are closely related to problems of security and cooperation in Europe. This stems from the fact that the area lies in the vicinity of the European Union so the lack of peace and stability in the region have direct impact on security in Europe. From this per-spective, the Mediterranean Basin is a significant challenge for the EU (especially after September 11, 2001). From a geopolitical point of view, it is possible for the EU area to confirm its ability to influence the international arena. Speaking of security in the Mediterranean region in the context of European security, the energy security should also be mentioned. The failure of the Barcelona process showed a lack of effective EU’s partnership strategy for the region. The complexity of the broadly understood security in the Mediterranean region creates a large gap between “abilities and expectations” in the political dialogue. In particular, unsuccessful works towards the adoption of a common Euro-Mediterranean Charter for Peace and Stability prove how difficult is to create an effective political dialogue in the Mediterranean region. To avoid the inefficiency of the Barcelona Process (the lack of symmetry and balance), the EU must draw meaningful conclusions from its mistakes in the past, especially in relation to the future Euro-Mediterranean relations aiming at improvement of the conditions for development. In this context, a new initiative of the Union for the Mediterranean should be considered an opportunity.

The main objective of the European Union is to ensure the safety of the member states and the establishment of peace and prosperity, resulting from the creation of a ring of stable and well-managed countries around it (the ring of friends)1. That is why Brussels supports political, social and economic reforms in neighboring countries, conducted in the spirit of Western ideas of democracy and free market. The European Security Strategy of 2003 stated that EU policy in a globalized world is increasingly

* Monika Arcipowska – absolwentka stosunków międzynarodowych i antropologii kultury Ame-ryki Łacińskiej w Centrum Studiów Latynoamerykańskich na Uniwersytecie Warszawskim oraz podyplomowego studium z zakresu dyplomacji i prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Jagiellońskim. W Katedrze Europeistyki WDiNP UW napisała rozprawę doktorską na temat Unii dla Śródziemnomorza.

1 L. Kühnhardt, Europäische Sicherheitsstrategie und Horizonterweiterung: Die EU entdeckt den Erwei-terten Nahen Osten, (in) F. Kernic, G. Hauser (ed.), Handbuch zur Europäischen Sicherheitspolitik, Frankfurt 2005, p. 273-283.

216

M. Arcipowska

dependent on external factors (European increased dependence)2. It highlighted the growing threat of international interdependence of phenomena such as terrorism, pro-liferation of weapons of mass destruction, regional conflicts and organized crime3.

From 11 September 2001, an increase of threat of international terrorism and the migratory pressure, stability and security in the Mediterranean region were at a large extent, in the direct area of interest of EU. The policy towards the Common-wealth countries in the Mediterranean developed by promotion the principles of democracy4 and human rights, peace and the gradual building of a free trade zone in the region, in accordance with the concept of Euro-Mediterranean Partnership5. The Barcelona Declaration of 1995 established three levels of cooperation: politi-cal and security, social and cultural and economic. The principles of cooperation are fully in line with the principles of the European Neighborhood Policy (ENP), presented in 2004.

The main concern for the EU in the Mediterranean region are regional conflicts, including the Middle East conflict, bringing with them the threat of instability and ter-rorism. The asymmetry of economic development and the marginalization of southern countries in the global market led to the impoverishment of their societies, increase of unemployment, and consequently the development of Islamic fundamentalist move-ments and the rising tide of illegal immigration to EU countries as well as the spread of drug trafficking. The main goal of the Barcelona Process became to ensure peace and stability in the region, as a condition sine qua non for further development.

Mare Nostrum divides the region into two hostile worlds: aging and rich Catholic North and the Islamic south, overcrowded and poor. North is an institutionalized and integrating Europe, South is missing effective security structures and mechanisms for cooperation, based on the principle of peaceful settlement of disputes and the prevention and conflict resolution6. In such situation, the development of Euro-

2 European Council, A Secure Europe in a Better World: European Security Strategy, Brussels, 12.12.2003, http://ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/78367.pdf, p. 5, COM (2003) 104 final, 3.

3 B. Ferrero-Waldner, Europe’s Neighbours – Towards Closer Integration, Brussels, 22 April 2005, http://europa.eu.int/comm/external_relations/news/ferrero/2005/sp05_253.htm.

4 E. Baracani, From the EMP to the ENP: New European Pressure for Democratization, “Journal of Contemporary European Research” 1, 2, 2005, p. 54-66.

5 F. Attinà, The Euro-Mediterranean Partnership Assessed: The Realist and Liberal Views, “European Foreign Affairs Review” 2, 2003.

6 T. Tanner, An Emerging Security Agenda for the Mediterranean, „Mediterranean Politics”, vol. 1, no. 3, 1996; J. Monar, Institutional Constraints of the European Union’s Mediterranean Policy, „Mediterra-nean Politics”, vol. 3, no. 2, 1998, p. 39-60; S. Stavridis, Mediterranean Challenges to the EU’s Foreign Policy, „European Foreign Affairs Review”, vol. 5, 2000, p. 35-82; G. Edwards, E. Philippart, The EU Mediterranean Policy: Virtue Unrewarded Or...?, “Cambridge Review of International Affaires”, vol. 11, no. 1, 1997, p. 185-207; D.K. Xenakis, D.N. Chryssochou, Europe in Change. The Emerging Euro--Mediterranean System, New York, 2001.

217

The importance of the Mediterranean region for European security

Mediterranean political dialogue and security is extremely difficult and requires numerous compromises7.

The most important platform for the development of Euro-Mediterranean dialogue on security is the NATO – Mediterranean Dialogue, developed in January 1994 with Egypt, Israel, Jordan, Mauritania, Morocco and Tunisia (Algeria joined in 2000)8. Through the Mediterranean Dialogue, NATO carries out one of its main objectives, namely the promotion of security and stability in the Euro-Atlantic area9. Its Member States also decided to exchange information, promote a positive image of NATO and build confidence10. Dialogue in its basic trend is maintained in the bilateral form11. NATO organizes training courses for officers and academics from the countries involved. Cooperation was established between the civil and military service in the field of emergency and crisis management, peacekeeping and humani-tarian operations, and scientific and technical cooperation and the military aspects. The Istanbul Cooperation Initiative (ICI) was held priority for further developing cooperation in the framework of NATO’s Mediterranean Dialogue. Its purpose was to strengthen political dialogue and support these reforms of the defense system, which would strengthen the national capacity to fight terrorism.

In the Mediterranean, there is also a Conference for Security and Cooperation Affairs (CSCM – Conference on Security and Cooperation in the Mediterranean), Group 5 + 5, the Egyptian Initiative Forum for Dialogue and Cooperation and initiatives of the United States and the League of Arab States. All of them proved to be insufficient, mainly due to the ongoing Israeli-Palestinian conflict and the lack of a common Arab standpoint towards these initiatives. The Barcelona Process is the first and so far the world’s only political initiative, under which Arab countries and Israel cooperate12.

7 B. Crawford, Why the Euro-Med Partnership? Explaining the EU’s Strategies in the Mediterranean Region, Berkeley 2006.

8 I.O. Lesser, NATO Looks South. New Challenges and New Strategies In the Mediterranean, RAND, 2000, R. Mendez Aleman, La Sécurité Méditerranéenne. L’OTAN est-elle la solution?, Bruxelles 2000; N. Jebnoun, L’espace Méditerranéen: les enjeux de la coopération et de la sécurité entre les rives nord et sud a l’aube du XXéme siècle, NATO Defence College 2003.

9 I.O. Lesser, The Future of NATO’s Mediterranean Initiative: Evolution and Next Steps, RAND MR-1164-SDM.

10 A. Abd Alaziz, Balance of threat perception and the prospects of NATO Mediterranean Dialogue, Final Report, 2003, p. 6-7.

11 A. Bin, The Security Dialogue towards Mediterranean, „Revista CI-DOB d’Afers Internationals”, no. 49, 2000.

12 F. Neugart, T. Schumacher, Thinking about the EU’s Future Neighborhood Policy in the Middle East Partnership, (in) Ch.P. Hanley, G. Luciani, F. Neugart, Regime Change in Iraq, Florence, RSCAS Press 2004; R. del Sarto, A. Tovias, Caught between Europe and the Orient: Israel and the EMP, „The International Spectator”, vol. 36, no. 4, 2001, p. 61-75; L. Guazzone, R. Owen, State, Power and Politics in the Making of the Modern Middle East, London 2000; A. Hawthorne, Political Reform in the Arab World: A New Ferment? „Carnegie Papers”, no. 52, 2004, p. 5-7.

218

M. Arcipowska

As defined in the Barcelona Declaration of 1995, the idea of safety is shared by all members of the Process (comprehensive security). The European Union has applied the term in the overall meaning, drawing the model of the CSCE Final Act. Three-dimensional structure of the Partnership is designated for a political dialogue on the security issues associated with threats to business, social, and for the environment. It is based on the interaction between the concept of security closely connected with the construction of the development of trust and mutual support, followed by the creation of a “common space”13.

The Middle East conflict has been the most important factor determining the development of political dialogue within the Barcelona Process. The question arises whether the European Union is able to effectively influence its resolution? Brussels is involved from the beginning to this peace process in the Middle East and supports two basic principles. The first is the principle of respect for the UN Security Council resolution condemning the use of violence, irrespective of the abuser, and the principle of aiming to achieve agreement between the parties to the conflict. Declarative, not the creative character of Brussels has often been criticized by the world’s politicians. The European Union is the other main provider of humanitarian aid to the Palestinians. In 1996, the EU sent to the Middle East its Special Envoy, Miguel Moratinos, replaced by Marc Otten in July 2003. In addition, the High Representative for Foreign and Security Policy frequently participated in numerous political negotiations and the Middle East peace talks. European efforts have political significance, however, are limited due to lack of credibility among the Arab states. The EU seems to be unable to take effective action, which could lead to peace between Israel and Palestine. The United States are in fact regarded as the sole guarantor of the Middle East peace agreements, and therefore participation in the European Union is marginalized and non-effective. Speaking of security in the Mediterranean region in the context of European security, the energy security should also be mentioned14. European strategy for energy security also includes cooperation with Mediterranean countries15.

The failure of the Barcelona process showed a lack of effective EU’s partnership strategy for the region. The complexity of the broadly understood security in the Mediterranean region creates a large gap between “abilities and expectations” in the

13 P.J. Borkowski, Partnerstwo Eurośródziemnomorskie, Warsaw 2005, p. 82-89; P.J. Borkowski, Poli-tyka Unii Europejskiej w regionie śródziemnomorskim w kontekście przeciwdziałania terroryzmowi, (in) W. Lizak, L. Łukaszuk, E. Śliwka, Współczesny terroryzm międzynarodowy, Warsaw 2004, p. 183-185; C. Spencer, Partnership-building in the Mediterranean, „The International Spectator”, vol. 34, no. 4, 1999, p. 61-66.

14 V. Colete, What is international economic security?, “International Affairs” 1995, vol. 71, no. 2, p. 305-324.

15 S. Parzymies, Bezpieczeństwo i współpraca w regionie Morza Śródziemnego – wielkie wyzwanie dla Europy, “Stosunki Międzynarodowe – International Relations”, no. 3-4 (t. 40) 2009, p. 22-23.

219


political dialogue16. In particular, unsuccessful works towards the adoption of a com-mon Euro-Mediterranean Charter for Peace and Stability prove how difficult is to create an effective political dialogue in the Mediterranean region17. In 1995, in France, it has been originally proposed to draft a document addressing separately and globally the issue of security and stability in the Mediterranean region. The proposal was inspired by the Balladur Plan for Central and Eastern Europe. The initiative provided for the introduction of a peaceful resolution of disputes, building of confidence, development of regional and cross-border cooperation and the preventive diplomacy principle18. The guidelines for confidence-building measures were also suggested, except for one problem, namely the Middle East conflict. The guidelines covered the strengthening of peace and stability in the region, the promotion of common values and principles, resolving economic and social problems and building the confidence. The Charter for Peace and Stability in the Mediterranean region referred to the principles of peace-keeping19. Its adoption caused objection of the Southern states, claiming that only the EU definition of security has been included in the Charter. The main dispute between the countries of North and South concerned the strategy of promoting democracy in countries of the South20. For the European Union, the process of democratic transfor-mation, based on the principles of international law and human rights was a sine qua non for ensuring the security in the region. For the Southern countries, it meant the imposition by Brussels of its standards of conduct. These countries were of the opinion it is a violation of the principle of equality enshrined in the Barcelona Declaration. For those countries, the lack of democracy in the region did not constitute a main cause for conflict therein, as there were also the unresolved territorial disputes and a lack of strategic balance in the Middle East, where only Israel has nuclear weapons.

16 Ch. Hill, The Capability-Expectations Gap or Conceptualizing Europe’s International Role, “Journal of Common Market Studies”, vol. 31, no. 3, 1993 r., p. 305-328.

17 C. Spencer, The EU and Common Strategies: The Revealing Case of the Mediterranean, “European Foreign Affairs Review”, vol. 6, 2001, p. 31-51; D. Hunt, I. Romeo, The European Union and North Africa: Keeping the Mediterranean: the Barcelona Process Five Years On, London 2000; M. Ortega, Military Dialogue in the Euro-Mediterranean Charter: An Unjustified Absence, “The International Spectator”, vol. XXXV, no. 1, 2000, p. 115-125.

18 S.C. Calleya, The Euro-Mediterranean Process After Malta: What Prospects?, “Mediterranean Politics”, vol. 2, no. 2, 1997, p. 1-22.

19 F. Áttina, Partnership and Security: Some Theoretical and Empirical Reasons for Positive Develop-ments in the Euro-Mediterranean Area, (in) F. Áttina, S. Stavridis, The Barcelona Process and Euro--Mediterranean Issues from Stuttgart to Marseille, Milano 2001, p. 44-46.

20 F. Tanner, The Euro-Mediterranean Security Partnership: Prospect for Arms Limitation and Confidence Building, (in) Á. de Vasconcelos, G. Joffé, The Barcelona Process: Building a Euro-Mediterranean Regional Community, London 2000, p. 189-206; R. Aliboni, Confidence-Building, Conflict Prevention and Arms Control in the Euro-Mediterranean Partnership, “Perceptions”, vol. II, no. 4, 1997-1998, p. 73-86; L. Guazzone, Who Needs Conflict Prevention in the Mediterranean?, “The International Spectator”, vol. XXXV, no. 1, 2000, p. 83-102.

220

M. Arcipowska

Southern countries therefore sought to develop the Charter provisions on disarmament. The socio-cultural understanding of concepts relating to human rights and the fight against terrorism proved to be problematic21.

The allegation, which the creators of the Euro-Mediterranean Charter for Peace and Stability met from the beginning, related to their concerns focused on the principles of soft security, discussing the confidence-building measures and the conflicts prevention22 and bypassing the solutions for existing disputes. At the Euro-Mediterranean Conference in Valencia in April 2002, it has been agreed to strengthen political dialogue and to include preventive diplomacy and defense is-sues. It was also decided to develop a common approach to overcoming terrorism (this was included in the ongoing global debate on the fight against terrorism) and broadening the dialogue on human rights and measures to build partnerships (Part-nership Building Measures), in place of the controversial CBMs (Confidence Building Measures). European solutions used in the Charter were seen as a consolidation of the political status quo. For the South countries it was not acceptable, primarily due to the numerous conflicts in the region. For Europe, the main source of danger was the low level of economic development. In Valencia, the necessity of cooperation in the fight against drug trafficking, organized crime, terrorism, illegal immigration23 and the proliferation of weapons of mass destruction24 has also been underlined.

After the American intervention in Iraq, the foreign ministers of EU countries, meeting in Crete in May 2003, expressed concern about preserving the integra-tion, territorial integrity and sovereignty of Iraq and development of stability in the region in cooperation with the United Nations. At the Euro-Mediterranean Conference in Naples in December 2003, leaders of the Barcelona process, dis-cussed in detail the issues of European Security and Defense and promotion of human rights and democracy in the region. It was decided that the area of the

21 A. Ojeda, Euro-Mediterranean Partnership, “Review of International Affairs”, vol. XLVIII, no. 1062, 15 1997, p. 12-13; F. Tanner, The Mediterranean Pact: A Framework for Soft Security Cooperation, “Perceptions”, vol. I, no. 4, 1996/97, p. 56-67; C. Echeverria, Cooperation in Peacekeeping among the Euro-Mediterranean Armed Forces, “Chaillot Papers”, no. 35, 1999, p. 11.

22 R. Aliboni, Common Languages on Democracy in the Euro-Mediterranean Partnership, EuroMesCo Working Group I, “EuroMesCo Paper”, no. 31, 2004.

23 R. Gillespie, Reshaping the Agenda? The Internal Politics of the Barcelona Process in the Aftermath of September 11, (in) A. Jünemann, Euro-Mediterranean Relations after September 11 International, Regional and Domestic Dynamics, London, 2003, p. 21-36.

24 European Council, EU Strategy against the Proliferation of Weapons of Mass Destruction, Brussels, 12-13 2003; Council Secretariat and European Commission, Basic principles for a EU strategy against Proliferation of Weapon of Mass Destruction, Doc. 10352/03, Brussels, 2003; M. El-Sayed Selim, Towards a New WMD Agenda in the Euro-Mediterranean: An Arab Perspective, (in) Á. de Vasconcelos, G. Joffé, The Barcelona Process. Building a Euro-Mediterranean Regional Com-munity, “Mediterranean Politics”, vol. 5, no. 1, 2000, p. 133-157.

221


Mediterranean has become a common space25, which will be included in the Euro-Maghreb and Euro-Mashrek Initiatives26. At a conference in Barcelona in 2005, the leaders adopted a five-year program for the continued functioning of the Euro-Mediterranean and a special Code of Conduct on Countering Terrorism (Euro-Mediterranean Code of Conduct on Countering Terrorism.). They also called for a peaceful solution to the Arab-Israeli conflict and the use of the Barcelona Process as a platform for its limitation27.

The European Union considered the main threat to its radicalization of Islamic movements and related terrorism and the legal and illegal immigration. According to the definition of multidimensional security, Brussels believes that the lack of economic development of Southern countries and the subsequent unemployment, lead to the radicalization of social and Islamic groups28. It should be noted that before 11 September 2001, Islamic terrorism and related threats were considered so-called external threat. Today, they are referred to as an internal matter of European security. Growing Muslim population, migration pressures in the Arab countries are also a major problem. Social marginalization of the minorities raises social tensions. Europe is facing a crisis of national and civilization identity. Muslims living in Europe are claiming the observance of their rights, including rights to their own religion29. For this reason, Arab immigrants are reluctant to be accom-modated in the European Union. Islam is now the second largest professed religion in Europe, after Catholicism. The terrorist attacks in 2001 caused an increase in discrimination against Arab immigrants in Europe. Centre for Monitoring Rac-ism and Xenophobia Phenomena (European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia EUMC) published a series of reports and surveys on public opinion, confirming the idea that Muslims were targeted enemy attacks in the societies of

25 M. Heller, Reassessing Barcelona, (in) F. Tanner (ed.), The European Union as a Security Actor in the Mediterranean. ESPD, Soft Power and Peacemaking in Euro-Mediterranean Relations, Zurich 2001, p. 77; M. Pace, Rethinking the Mediterranean. Reality and Re-Presentation in the Creation of a Region, (in) F. Laursen, Comparative Regional Integration: Theoretical Perspectives, Ashgate 2004.

26 Presidency Conclusions of the Euro-Mediterranean Conference of Ministers of Foreign Affaires, Naples 2-3 December 2003, “EuroMed Report” no. 71, 5 2003; Á. De Vasconselos, R. Aliboni, A.M. Said Aly, „EuroMesCo Report” 1997/1998; C. Spencer, Building confidence in the Mediterranean, “Mediter-ranean Politics”, vol. 2, no. 2, 1997, p. 23-41; R. Aliboni, Political Dialogue and Conflict Prevention in the Euro-Mediterranean Partnership, “The International Spectator”, vol. 35, no. 4, 2000, p. 103-114.

27 H. Amirah-Fernandez,R. Youngs, The Euro-Mediterranean Partnership: Assessing the First Decade, FRIDE, 2005; R. Gillespie, Reshaping the agenda? The internal politics of the Barcelona Process in aftermath of September 11, “Mediterranean Politics”, 8(2-3), 2003, p. 22-36.

28 R. Gunde, Preparing Europe in the twenty-first century: united by terrorism, divided by history, UCLA/CEES, 26 2004.

29 L. Dris-Aït Hamadouche, Europe, Security and Islamism: Misunderstandings and Manipulations, “Journal of Contemporary European Studies”, vol. 17, no. 3, 2009, p. 339-351.

222

M. Arcipowska

many EU countries30. Islam has become synonymous of danger, and the tendency of linking these notions increases. This conceptual confusion leads to blurring a distinction between fundamentalism, extremism and Islam31.

We notice this by observing the growing popularity of radical right-wing groups in Europe. In its public rhetoric, far-right parties consider Muslims to be the greatest threat to European security, accusing them of taking over jobs of Europeans. Such demands go on fertile ground in EU, where 33% of citizens describe themselves as “racists”32. According to calculations, the number of Muslims in Europe within next 25 years will double33. Experts estimate that Europe will be flooded with the “Islamic tsunami”, creating a new social identity and religious culture of the EU – “Eurarabia”. This literature calls this phenomenon a “secularization of Islam”. For the experts deal-ing with international terrorism, Islamic movements reject by definition everything that comes from West. They are also prepared to fight with its values. That prevents common existence of followers of Islam to the Western world.

André Malraux said in 1974 that “the political idea of uniting Europe needs a common enemy and the only common enemy of Islam is her”. It seems that this statement is still up to date. Both, the idea of “clash of civilizations” and the fight against international terrorism after September 11, 2001, became a prevailing argu-ment for EU to cooperate with authoritarian regimes in the South. Europe must look for compromise and peaceful means for coexistence with Islam. It does not need a common enemy but the efficient and effective strategies, capable of creating its environment secure and stable, to face the world and effectively develop cooperation with the Mediterranean’s threats.

The European Union seems to be currently powerless against the problems of radical Islamic movements within the Muslim minority in Europe. On the an-niversary summit in Barcelona in 2005, summarizing ten years operation of the Barcelona process, representatives of most of the Southern states were not present, which clearly shows the lack of success of this initiative. Besides, the lack of agree-ment in the Middle East and of reforms in Arab countries as well as the spread of terrorism and misunderstandings increase the gap between the North and South and impact negatively on the development of Euro-Mediterranean cooperation. The

30 S. Ahmad, Muslims in Europe: perceptions of discrimination and Islamophobia, 22.08.2008; http://indianmuslims.in/muslims-in-europe-perceptions-of-discrimination-and-islamophobia-i/; C. Allen, J. Nielsen, Summary Report on Islamophobia in the EU after 11 September 2001, Vienna: European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia, 2002.

31 M. Milson, Réforme et islamisme dans le monde arabe aujourd’hui, Middle East Media Research Institue, „Dossiers spéciaux”, no. 34, 2004.

32 L. Evans, Is Europe unable to assimilate its growing Islamic minority?, Centre for European and Eurasian Studies, 26.05.2004.

33 R. Israeli, The Spread of Islamikaze Terrorism in Europe: The Third Islamic Invasion of Europe, 2007.

223


failure of the Barcelona Process has opened a public debate on the need to increase the efficiency of Europe’s Mediterranean policy. Brussels response to such demands was to be Union for the Mediterranean34.

The concept of the Union, after its inventor the French President, Nicolas Sarkozy, was to be a response to “changing world” and new conditions for the development of the Barcelona Process (geopolitical and economic changes in the Mediterranean region, the escalation of conflict in the Middle East, consequences of 11 September 2001, the war in Iraq, the EU enlargement in 2004 and 2007, and new tensions in the Maghreb countries). Union for the Mediterranean, as a “union project” has been based on the implementation of regional programs that are complementary to ongoing initiatives of the Barcelona Process and ENP35.

Senior officials who dealt with the work on strengthening the Euro-Mediterra-nean cooperation in the field of security and defense, at the ad hoc meeting in Brus-sels, 13 June 200736, decided to deepen the dialogue on military affairs and security. They discussed this at a seminar organized by the European Institute for Strategic Studies in Rabat in the first half of 2008. The main theme of the work of the European College for Defense and Security was crisis management. EU countries have decided to set up a special program for the protection of civilians in the Mediterranean (Euro-Med Bridge Program in the field of Civil Protection)37. The members of this program are: Algeria, Egypt, France and Italy, as well as the European Commission and EU Council. In March 2009, the Member States have decided, in accordance with the provisions of the Paris Declaration of 2008, to establish a Euro-Mediterranean security program, preventing and combating natural disasters and those caused by human activities (Euro-Mediterranean Regional Programme for Prevention, Pre-paredness and Response to Natural and Man-Made Disasters South PPRD). It was also decided that the Action Plans under the European Neighborhood Policy will contain provisions on the development of Euro-Mediterranean cooperation in the field of conflict resolution at the regional and multilateral, including the participa-tion of relevant groups of civil and military representatives38. Protection of civilians is one of the six key objectives of the cooperation of the Paris Declaration. Growth of organized crime on the Mediterranean Sea, the activities of terrorist groups and

34 E. Barbé, The Union for the Mediterranean: From the Europeanization of foreign policy to the de-communitarisation of Mediterranean policy, “Revista de Derecho Coinuniturio Europeo”, 32, 2009, p. 11-48.

35 A. Saaf, L’Union pour la Méditerranée et les acquis civils de Barcelone, EU-ISS, Paris, no. 22, 2008.36 Conclusions of the 9th Euro-Mediterranean Meeting of Ministers of Foreign Affairs, Lisbon,

5-6.11.2007, http://www.consilium.eu.int/uedocs/NewsWord/en/er/96969.doc.37 P. Courela, Civil Protection as a EuroMediterranean Project: the Case for Practical Co-operation,

„EuroMeSCo Papers”, no. 34, 2004.38 Communication from the Commission on strengthening the European Neighborhood Policy,

COM(2006)726 final, Brussels, 4.12.2006, p. 10.

224

M. Arcipowska

drugs and men trafficking, has prompted the Union for the Mediterranean to develop appropriate action plans to counter these threats.

During the ministerial conference held in Marseilles in November 2008, the participants adopted the Program of Actions for the Union for the Mediterranean for 2009. The unstable situation in the Middle East and the global economic crisis caused some objectives of the Action Plan not being implemented. At the meeting in Marseilles, the ministers stressed that the main objective of the Union for the Mediterranean is to ensure peace, security and prosperity. They decided to continue work for “a fair, comprehensive and permanent solution to the Arab-Israeli conflict” (“fair, comprehensive and permanent settlement of the Arab-Israeli conflict”), cre-ating a partnership-building measures and the implementation of major regional projects aimed at sustainable development of countries of the South, the promotion of democracy and respect for the human rights as well as the implementation of the Code of Combating Terrorism. The political dialogue on security matters is based on regular meetings of senior officials, monitoring the situation in the Middle East and initiating the bilateral meetings between Israel and the Palestinian Autonomy39 (however, since January 2009, so such meeting has been successfully held). The major part of the Paris Declaration, concerning the problem of security in the region, refers to military matters (e.g. non-proliferation of the weapons of the mass destruction, confidence-building measures, defense issues.) The Declaration of Marseille con-firmed that the Member States did not reach a compromise in respect of the security and political dialogue – these matters were not addressed40.

For many countries of the Union for the Mediterranean, it is another chance to launch peace talks between Israel and Arab states. Despite objections from Tel Aviv, the League of Arab States has gained observer status in the new initiative. On the other hand, as a result of Israeli protests, the work of the Union for the Medi-terranean have been blocked in 2009. President Nicolas Sarkozy, in his speech during the annual conference of ambassadors held in Paris in November 2009, announced that the second summit of the Union for the Mediterranean in 2010 should be accompanied by peace negotiations, leading to speeding up the peace process in the Middle East. However, this statement has not been included in the official conference report and taking into account the tense relations in the Middle East, this initiative does not seem to have much chances for success in the near future.

39 Agreed Conclusions of the 9th Euro-Mediterranean Meeting of Ministers of Foreign Affairs, Lisbon, 5-6.11.2007, http://www.eu2007.pt/NR/rdonlyres/FF7CA6E4-5980-4B3A-A3B6-00- -D072967697/0/9 ReuniaoEuromedMNES.pdf.

40 E. Soler i Lecha, Barcelona Process: Union for the Mediterranean. Genesis, evolution and implica-tions for Spain’s Mediterranean Policy, Fundación Alternativas, CIDOB, “Documento de trabajo” 28/2008.

225


Security issues in the Mediterranean region are closely related to problems of security and cooperation in Europe41. This stems from the fact that the area lies in the vicinity of the European Union so the lack of peace and stability in the region have direct impact on security in Europe. From this perspective, the Mediterranean Basin is a significant challenge for the EU (especially after September 11, 2001). From a geopolitical point of view, it is possible for the EU area to confirm its abil-ity to influence the international arena. Objectives and priorities of the Union for the Mediterranean have been ambitiously set until 2020. To avoid the inefficiency of the Barcelona Process (the lack of symmetry and balance), the EU must draw meaningful conclusions from its mistakes in the past, especially in relation to the future Euro-Mediterranean relations aiming at improvement of the conditions for development.

BIBLIOGRAPHY

11. A. Abd Alaziz, Balance of threat perception and the prospects of NATO Mediterranean Dialogue, Final Report, 2003.

12. R. Aliboni, R. Balfour, L. Guazzone, T. Schumacher, Democracy and Security in the Barcelona Process. Post Experience, Future Prospects, “IAI Quaderni”, Roma 2004.

13. R. Aliboni, European Security across the Mediterranean, “Chaillot Paper”, No. 2, Paris 1991.

14. R. Aliboni, Political Dialogue and Conflict Prevention in the Euro-Mediterranean Part-nership, “The International Spectator”, vol. 35, No. 4, 2000.

15. C. Allen, J. Nielsen, Summary Report on Islamophobia in the EU after 11 September 2001, Vienna: European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia, 2002.

16. F. Áttina, Partnership and Security: Some Theoretical and Empirical Reasons for Positive Developments in the Euro-Mediterranean Area, (in) F. Áttina, S. Stavridis, The Barcelona Process and Euro-Mediterranean Issues from Stuttgart to Marseille, Milano 2001.

17. E. Baracani, From the EMP to the ENP: New European Pressure for Democratization, “Journal of Contemporary European Research” 1, 2, 2005.

18. E. Barbé, The Union for the Mediterranean: From the Europeanization of foreign policy to the decommunitarisation of Mediterranean policy, “Revista de Derecho Coinuniturio Europeo”, 32, 2009.

19. A. Bin, The Security Dialogue towards Mediterranean, „Revista CI-DOB d’Afers Inter-nationals”, No. 49, 2000.

10. P.J. Borkowski, Partnerstwo Eurośródziemnomorskie, Warsaw 2005.

41 R. Aliboni, European Security across the Mediterranean, “Chaillot Paper”, no. 2, Paris 1991; M. Ortega, The Future of the Euro-Mediterranean Security Dialogue/L’Avenir du dialogue Euro-Méditerranéen en Matière de Sécurité, “Occasional Paper” 14, ISS EU 2004.

226

M. Arcipowska

11. P.J. Borkowski, Polityka Unii Europejskiej w regionie śródziemnomorskim w kontekście przeciwdziałania terroryzmowi, (in) W. Lizak, L. Łukaszuk, E. Śliwka (ed.), Współczesny terroryzm międzynarodowy, Warsaw 2004.

12. F. Burgat, Les attentes du monde arabe á l’égard de l’Union européenne: L’espérance déçue d’une alternative aux États-Unis?, Commission des Affaires Etrangères du Parlement Européen 2006.

13. S.C. Calleya, The Euro-Mediterranean Process After Malta: What Prospects?, “Mediter-ranean Politics”, vol. 2, No. 2, 1997.

14. R. del Sarto, A. Tovias, Caught between Europe and the Orient: Israel and the EMP, “The International Spectator”, vol. 36, No. 4, 2001.

15. L. Dris-Aït Hamadouche, Europe, Security and Islamism: Misunderstandings and Manipulations, “Journal of Contemporary European Studies”, vol. 17, No. 3, 2009.

16. C. Echeverria, Cooperation in Peacekeeping among the Euro-Mediterranean Armed Forces, “Chaillot Papers”, No. 35, 1999.

17. M. El-Sayed Selim, Towards a New WMD Agenda in the Euro-Mediterranean: An Arab Perspective, (in) Á. de Vasconcelos, G. Joffé, The Barcelona Process. Building a Euro-Mediterranean Regional Community, “Mediterranean Politics”, vol. 5, No. 1, 2000.

18. L. Evans, Is Europe unable to assimilate its growing Islamic minority?, Centre for Euro-pean and Eurasian Studies, 26.05.2004.

19. R. Gillespie, Reshaping the Agenda? The Internal Politics of the Barcelona Process in the Aftermath of September 11, (in) A. Jünemann, Euro-taka organizacja polityczna, która po pierwsze wyrzeka się siły w osiąganiu celów politycznych, po drugie rezygnuje z zasady maksymalizacji zysków jako nadrzędnej zasady politycznej i dąży do wyrównania poziomu dobrobytu na świecie i po trzecie przyjmuje, że bezładne mnożenie się gatunku ludzkiego powinno zostać zahamowane przez planowanie wielkości rodziny, a nie organizowanie walki zbrojnej służącej stabilnej demografii (por. B. Russell, Fact and Fiction, Routledge, London–New York 1961, s. 235; por. także: J. Hołówka, Etyka w działaniu, op. cit., s. 427).Mediterranean Relations after September 11 International, Regional and Domestic Dynamics, London 2003.

20. L. Guazzone, Who Needs Conflict Prevention in the Mediterranean?, “The International Spectator”, vol. XXXV, No. 1, 2000.

21. M. Heller, Reassessing Barcelona, (in) F. Tanner, The European Union as a Security Actor in the Mediterranean. ESPD, Soft Power and Peacemaking in Euro-Mediterranean Relations, Zurich 2001.

22. R. Israeli, The Spread of Islamikaze Terrorism in Europe: The Third Islamic Invasion of Europe, 2007.

23. N. Jebnoun, L’espace Méditerranéen: les enjeux de la coopération et de la sécurité entre les rives nord et sud a l’aube du XXéme siècle, NATO Defence College 2003.

24. G. Joffé, Confrontational Mutual Perceptions and Images: Orientalism and Occidentalism in Europe and the Islamic World, “International Spectator”, vol. 42, No. 2, 2007.

25. I.O. Lesser, NATO Looks South. New Challenges and New Strategies In the Mediterranean, RAND, 2000.

227


26. R. Mendez Aleman, La Sécurité Méditerranéenne. L’OTAN est-elle la solution?, Bruxelles 2000.

27. A. Ojeda, Euro-Mediterranean Partnership, “Review of International Affairs”, vol. XLVIII, No. 1062, 1997.

28. M. Ortega, Military Dialogue in the Euro-Mediterranean Charter: An Unjustified Absence, “The International Spectator”, vol. XXXV, no. 1, 2000.

29. M. Pace, Rethinking the Mediterranean. Reality and Re-Presentation in the Creation of a Region, (in) F. Laursen, Comparative Regional Integration: Theoretical Perspectives, Ashgate 2004.

30. S. Parzymies, Bezpieczeństwo i współpraca w regionie Morza Śródziemnego – wielkie wyzwanie dla Europy, „Stosunki Międzynarodowe – International Relations”, No. 3-4 (40) 2009.

31. A. Saaf, L’Union pour la Méditerranée et les acquis civils de Barcelone, EU-ISS, Paris, No. 22, 2008.

32. E. Soler i Lecha, Barcelona Process: Union for the Mediterranean. Genesis, evolution and implications for Spain’s Mediterranean Policy, Fundación Alternativas, CIDOB, “Documento de trabajo” 28/2008.

33. F. Tanner, The Euro-Mediterranean Security Partnership: Prospect for Arms Limitation and Confidence Building, (in) Á. de Vasconcelos, G. Joffé, The Barcelona Process: Building a Euro-Mediterranean Regional Community, London 2000.

34. D.K. Xenakis, D.N. Chryssochou, Europe in Change. The Emerging Euro-Mediterra-nean System, New York 2001.

Streszczenie. Problemy bezpieczeństwa w regionie śródziemnomorskim pozostają w ścisłym związku z problemami bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Wynika to z tego, że obszar ten znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie Unii Europejskiej, zaś jego problemy (brak pokoju i stabilności) wpływają bezpośrednio na bezpieczeństwo w Europie. Z tego punktu widzenia basen Morza Śródziemnego jest dla UE wielkim wyzwaniem (szczególnie po 11 września 2001 roku). Z geopolitycznego punktu widzenia jest on obszarem możliwości dla UE oraz potwierdzeniem jej zdolności oddziaływania na arenie międzynarodowej. Mówiąc o bezpieczeństwie w regionie śródziemnomorskim w kontekście bezpieczeństwa europejskiego, należy także wspomnieć o bezpieczeństwie energetycznym. Niepo-wodzenia procesu barcelońskiego wskazały na brak efektywnej, unijnej strategii partnerstwa dla regionu. Złożoność szeroko rozumianego bezpieczeństwa w regionie Morza Śródziemnego sprawia, że powstaje duża luka między „zdolnościami a oczekiwaniami” w dialogu politycznym. O tym, jak trudno w regionie śródziemnomorskim tworzyć efektywny dialog polityczny, świadczą zakończone niepowodzeniem prace nad przyjęciem wspólnej Eurośródziemnomorskiej Karty dla Pokoju i Stabilności. Aby uniknąć nieefektywności procesu barcelońskiego (brak jego symetrii i równowagi), UE musi wyciągnąć konstruktywne wnioski z błędów popełnionych w przeszłości, by przyszłe stosunki eurośródziemnomorskie miały lepsze warunki rozwoju. W tym kontekście szansą jest nowa inicjatywa Unii dla Śródziemnomorza.

229

Security of Poland in the SyStemic tranSformation Period

Tadeusz SzczurekMilitary University of Technology

Abstract. The article presents the social and political situation of Poland in the context of changes, resulting from the downfall of the so-called „Eastern bloc” after year 1989. Particular emphasis was put on the significance of the following historic events: dissolution of the Warsaw Pact; withdrawal of the Russian army from Poland; Poland becoming a member of the North Atlantic Treaty Organization and the European Union and the terrorist attack on World Trade Center of September 11th, 2001. In the context of these events, on the basis of source documents (assumptions, doctrines and strategies), the strategic directions of building of a state security system were presented.

Year 1989 was a breakthrough for the states of central and eastern Europe, both in terms of their security and the regional and global level security. It should be emphasized here that the early years after gaining independence resulted in many multidimensional social, political and economic changes, not only in Poland, but in the entire region of central and eastern Europe. The bloodless revolution in Poland brought a wave of social opposition against the totalitarian governments of the so-called „people’s democracy” states and domination of the former Soviet Union (USSR) in this part of Europe. Aims of various nations neighboring Poland to gain independence and freedom have led to significant changes in the region of our country. The most significant one was downfall of the USSR, based on detachment of subsequent republics from Russia and emergence of politically independent states. In this way, four countries emerged along the eastern border of Poland: Ukraine, Belarus, Lithuania and Russia (Kaliningrad Oblast). Our neighbors in the south also decided to build their future in two separate countries (Slovakia and Czech Republic) in the place of the former Czechoslovakia. A unified German state emerged in the West.

From the perspective of external military security of Poland, a significant event was dissolution of the Warsaw Pact in 1991 and commencement of the process of withdrawal of the Russian army from Poland1. This was surely a breakthrough in

1 Withdrawal of the Russian army from Poland started on April 8th, 1991. On that day, a rocket unit left the garrison in Borne Sulimowo.

230

T. Szczurek

the perception of security of Poland in the international politics. Until that time, Poland had formally been a member of a military and political structure, dominated by the USSR (the Warsaw Pact). The situation was additionally complicated by the fact that the Russian army was staying within our territory. In this situation, authors of the Defense Doctrine of the Republic of Poland of year 1990 were unable to create a new vision of security of our country. Therefore, the “Doctrine...” largely copied the concepts of security concepts from the pre-transformation period, although it was more open to new kinds of threats2. It can surely be said that the unstable political and military system of the region was not favorable to searching for a permanent foundation for construction of the new defense system of the 3rd Republic of Poland.

The last Russian soldiers left Poland on September 17th, 1993. These were soldiers of auxiliary units, securing transit of the Russian army withdrawn from Germany. Earlier, on October 28th, 1992, the last combat unit left Poland (a brigade of torpedo boats from Świnoujście). It can be said that from this moment, Poland could consider itself a fully sovereign state, not bound by the political and military treaties with the former USSR, imposed upon us after the second world war. On the other hand, the position of Russia as a world power, having at its disposal the huge arsenal of nuclear weapons, was very strong internationally.

Some experts believe that the falling apart of the Warsaw Pact and changes in the geopolitical map of Europe of the early nineties of the 20th century have led to significant changes in perception of issues associated with external security of the states of the region. There was a dominant belief that the problem was rather a regional than a global one. Such changes were not favorable, since, in a sense, they left the young states without international support3. Carefulness of the western states in relations with the young democracies of the former “eastern bloc” resulted in a situation, in which Poland was politically alienated for several years, left without military alliances that would warrant its external security. Changes on the geopolitical map of Europe, associated with the downfall of the so-called “socialist states camp” had an enormous impact on the external and internal security of our country. The downfall of the Warsaw Pact resulted in exclusion of the Polish Armed Forces from the external military pact structures, forcing the Republic of Poland (at least temporarily) to create a defense system on its own. On the other hand, progressing democratization ensured internal stabilization of the country, at the same time enforcing a reformed perspective of the role of the armed forces in the country.

2 See P. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronności (in) R. Kuźniar (ed.), Polska polityka bezpie-czeństwa 1989-2000, Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Warsaw 2001, p. 458.

3 See E.A. Kołodziej, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie: od globalizacji do regio-nalizacji, (in) D. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (ed.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warsaw 1997, p. 57-58.

231

Security of Poland in the systemic transformation period

Such situation must have played the role of a force determining the defense policy of our country, which was reflected in the subsequent security assumptions, doctrines and strategies. We searched for solutions, which would ensure: first of all – the internal stability of the country, and secondly – external security of an alienated state. Internal stability was to be provided thanks to thorough economic and political reforms. At the time, the state structures were reorganized, as well as its legal system, including alteration of the Constitution. Civil, democratic control of the armed forces was introduced. Specialists dealing with national security, started to see the non-military threats, such as those associated with social pathologies, accompanying the relaxation, frustration, unemployment and other phenomena, associated with socioeconomic changes4. In the assessment of the international political and military situation, less and less importance was being attached to the possibility of a large scale armed conflict, using mass destruction weapons. The security of our country in this period could have been influenced much more by the local conflicts in the areas neighboring Poland, associated with the downfall of the former USSR or the nationality-driven conflicts in the Balkans5. Such events usually result in intensified migration movements of the population, which, in turn, increases the probability of emergence of internal threats (e.g. crime rates).

The above conditions have been proven partially by the Assumptions for the Polish security policy of year 1992 and they were taken into account more broadly in the second document, entitled the Security policy and defense strategy of the Republic of Poland. Both documents were approved by the meeting of the State Defense Committee of November 2nd, 1992. It discussed the role of civil and economic structures of the state in defense activities. Issues of protection of the civil population were discussed in great detail6. Three pillars of the defense system of the country were established: 1) the defense management system; 2) the armed forces of the Republic of Poland; 3) non-military defense links. As we can see, apart from the military potential (the armed forces of the Republic of Poland), nonmilitary factors were taken into account in the state security policy. In this way, the present defense system of the state emerged.

This would have been a significant achievement, taking into account the situation in the country. It was a particularly significant period in reconstruction of the state structure. A total and real takeover of civil control over the army and police was taking place. However, in the army and police structures, many were skeptical about the activities of civil ministers in the area of state security. Polarization of views took place gradually, and infiltration of the police and army structures with civil managerial staff and specialists provided an opportunity of getting a broader view of the issues

4 See Strategie bezpieczeństwa narodowego Polski po 1989 roku, Part II „Zeszyty Akademii Dyplo-matycznej” 2004, no. 13, p. 9-33.

5 T. Szczurek, Konflikty zbrojne, Wydawnictwo WAT, Warsaw 2009, p. 141.6 P. Koziej, Ewolucja polskiej strategii..., op. cit., p. 464-468.

232

T. Szczurek

of security. The non-military threats were perceived as more significant. It should be emphasized that this influenced greatly the shaping of social awareness, particularly among those responsible for crisis management in Poland. One could wonder if the „relishing” our democracy and market economy slowed down and pushed away the issue of construction of a new, efficient system of responding to external and internal threats. It is a fact that a number of organizational and legislative initiatives of the early nineties of the previous century are now being criticized as conservative and not adapted to the new challenges7.

In the area of the broadly understood education for security and creation of defense awareness of the new, civil staff of state institutions, and in creation of the multidimensional perspective of internal and external security in the period under concern, the key role was played by scientists from military universities, mainly from the National Defense Academy. Scientific research on national (state) security and the results of this research (expert opinions, scientific publications) played a decisive role in raising of awareness of the staff dealing with these issues in the structures of the state. It is necessary to mention the academic role of these institutions. Particularly significant are the so-called Higher Defense Courses, conducted at the National Defense Academy for Parliament members, Senate representatives, ministers, provincial governors and directors (managers) of numerous state institutions. It should also be noted that the military universities, such as the Military University of Technology, opened up to civil students, which also had to increase the level of military knowledge among the representatives of the future social elite. The civil graduates of the National Defense Academy, the Military University of Technology often become members of managerial staff and experts at institutions dealing with national defense.

In the international context, despite its alienation, mentioned earlier, Poland engaged in a policy aimed at building of a collective defense system in Europe, and joint defense activities were undertaken with the neighbors8. States of the region, including Poland, had to take into account a number of factors characterizing the situation of the international security arena. These factors, after year 1989, included:

– increased dependence of individual state economies on the external im-pacts,

– correlation of information space,– increased role of international institutions in economy and politics,

7 Z. Piątek, Wprowadzenie, (in) Z. Piątek (ed.), Narodowy System Pogotowia Kryzysowego, Defense Community Movement Association, Warsaw 2007, p. 7.

8 See: J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, (in) J. Kukułka (ed.), Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie, publishing house of Faculty of International Relations of Warsaw University, Warsaw 1994, p. 38.

233


– increasing regional and subregional integration, not only in Europe, but also in Asia, Pacific, Africa and Latin America,

– increasing national and regional extremism,– growing political and military competition in regions,– strong separatist tendencies, particularly in young democracies,– emerging attempts to decrease the role of the sovereign state as the basic

component of international relations,– attempts to interfere with internal affairs of the states,– increased threats due to cross-border organized crime groups and interna-

tional terrorism9.In this situation, the activities of the Polish authorities aimed at integration with

international organizations, which could substantially strengthen the military and economic security of the state, were fully understood and accepted by the society. Efforts were commenced to join the North Atlantic Treaty Organization and the European Union.

Poland was invited to become a NATO member in 1997, and after two years – in 1999 – it became a member with full rights. Integration with the North Atlantic Treaty structures changed the position of Poland on the international arena dramatically. A visible shift had to take place in the perception of state security to take into account the alliance standards10. The scope of definition of defense was broadened to include cooperation with other states of the Alliance, stabilization and crisis response not only in the country. In the subsequent strategic documents, it was necessary to take into account the Alliance’s Strategic Concept, approved by the NATO Council in Washington during a meeting with heads of member states on April 23rd and 24th, 1999. On January 4th, 2000, less than a year after Poland’s accession to NATO, the Strategy for security of the Republic of Poland was published, taking into account a number of factors disregarded in the previous assumptions, doctrines and strategies (of 1990 and 1992). In anti-crisis activities, apart from national activities, international cooperation was emphasized. At the same time, it was underlined that state defense was primarily an internal issue.

On the verge of the century, Poland was in a stable social, politic and economic situation, which, accompanied by membership in the greatest political and military alliance in the world (NATO), put our country among stable and safe states. Poland continued its efforts (commenced in 1994) to become a member of the European Union, and this process (subsequent fulfillment of conditions of the community) should be

9 Z. Nowakowski, Bezpieczeństwo państwa w koncepcjach programowych partii parlamentarnych w Polsce po 1989 roku, Towarzystwo Naukowe Powszechne S.A., Warsaw 2009, p. 61.

10 More information: J.M. Nowak, Zmiany w NATO a polski interes narodowy, (in) R. Kuźniar, Z. Lachowski (ed.), Bezpieczeństwo Międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje, Polish Institute for International Affairs, Warsaw 2003, p. 393-420.

234

T. Szczurek

counted among those having a positive influence on creation of new opportunities for development in all areas of functioning of the country, including security.

The terrorist attacks on the World Trade Center and the Pentagon on September 11th, 2001, resulted in a serious reconsideration of the issue of security. In Poland, like in other states of the Western civilization realm, emphasis was put on new threats, mainly associated with international terrorism. The response of the international community to the event confirmed the international solidarity and will to counteract such wrongful acts together. These tendencies became even stronger after a bloody attack in the capital city of Spain. On March 11th, 2004, almost 200 people were killed, and more than 1200 thousand were injured as a result of a terrorist attack on suburban trains in Madrid. The international community waged an open war against terrorism, particularly through activities aimed at physical liquidation of terrorists and terrorist organization bases in countries that support terrorism.

Analyzing the issue of security of Europe and Poland in the period, it was necessary to take into account the statements of the leader of an international terrorist organization (Al-Qaida), Osama Bin Laden, who underlined many times the importance of armed jihad in Iraq and the necessity of war against the USA and their allies occupying the Muslim land. The statement of Osama Bin Laden, delivered about one month after the attacks in Madrid, constituted a clear offer of armistice, addressed to the European allies of the USA, participating in occupation of Iraq and Afghanistan. There was only one condition: the soldiers of these states had to leave Muslim land immediately.

Poland, as a member of NATO and an ally to the United States, got engaged in the anti-terrorist coalition. Sending of armies to Iraq and Afghanistan resulted in an even greater threat to the country, posed by terrorist organizations, mainly of Muslim origin11. In the statements of another Muslim leader, Ayman al-Zawahiri, Poland was listed among countries hostile to Islam. In his message of May 20th, 2005, Zawahiri called upon his allies to attack the British, Australian, Norwegian and Polish interests all over the world. Al-Tawhid, usurping the right to represent Al-Qaida in Europe, addressed the Poles, calling them “to demand withdrawal of the Polish invading armies from Iraq; otherwise they will pay the price that the Spanish people have paid”. Among other things, the message stated: “[we address] the Polish government, the Poles, and particularly the dishonorable Prime Minister, Marek Belka: withdraw your armed forces from Iraq, or you will hear explosions,

11 Zagrożenie atakami terrorystycznymi w Polsce. Raport-2006 and Aneks do raportu 2007, Collective work issued by the Center for Strategic Studies and Forecasts of University of International Rela-tions in Łódź. The report was prepared by employees and coworkers of the Center for Strategic Studies and Forecasts of University of International Relations in Łódź. The Center is an academic research unit, aimed at scientific research dedicated to domestic and international security and international relations.

235


tearing your countries apart, whenever we wish to have them. Poles, we warn you for the last time”12. The offers of Al-Qaida were not accepted by Poland, which was yet another element that had to be taken into consideration in implementation of activities to guard the state security.

At the time, Poland was a full-right member of the European Union. Although integration with the European structures had a positive impact on the internal and external security of our country, there could be no increased sense of security in the light of terrorist threats. In this particular case, the state security was influenced negatively by opening of the borders due to integration with the European Union. We joined the structures of the European Union on May 1st, 2004, and full opening of the borders took place as we joined the Schengen Area on December 21st, 2007. European integration of our country was definitely the greatest challenge for our country in the twenty years after regaining of sovereignty in 1989. The challenge was associated both with numerous opportunities and threats to the state security. Freedom of movement within the territory of the European Union, free flow of capital, operation of foreign companies – apart from benefits – brings opportunities for development of organized international crime, as well as numerous economic, environmental and demographic threats. Poland, as a new member of the community, with a large part of its eastern and northern border constituting the border of the European Union, became particularly threatened by international terrorism and uncontrolled proliferation of mass destruction weapons and the means of transport of such weapons. The socio-economic development, technological progress, increased demand for energy, accompanied by diminishing fuel reserves, results in a continuous shift of threats towards such problems as interruptions in energy supply or attacks on telecommunication and IT networks13. Nevertheless, membership of Poland in the European Union has created favorable conditions for its economic and civilizational development, thus resulting in increased state security14.

It should be noted that the „European way of thinking” on security did not start in our country on May 1st, 2004. As early as on July 22nd, 2003, Poland approved the Strategy for security of the Republic of Poland, which contained an assessment of the state of security and the directions of activities, defined later on in the European Security Strategy of December 13th, 200315. The authors of both strategies paid

12 Quote in: Zagrożenie atakami terrorystycznymi..., p. 5.13 Cf. T. Szczurek, Problemy bezpieczeństwa przyszłości w kontekście rozwoju techniki militarnej, (in)

E. Jarmoch, J. Jaroń, I.A. Trzpil, (ed.), Ewolucja koncepcji natury ludzkiej w świetle nauk filozoficznych, psychologii, teologii i politologii, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, p. 197-205.

14 Cf. S. Parzymies, Unia Europejska a bezpieczeństwo europejskie i globalne po 11 września 2001 roku, (in) R. Kuźniar, Z. Lachowski (ed.), Bezpieczeństwo Międzynarodowe czasu przemian., op. cit., p. 361-391.

15 Monitor Integracji Europejskiej, 2004, no. 70, p. 94-106 (http://www2.ukie.gov.pl).

236

T. Szczurek

particular attention to „asymmetric” threats due to progressing globalization. They pointed to diminishing of the difference between the internal and external aspects of security. Holistic concepts of internal and external security are ever present in expert studies16.

In the time of systemic transformation, the most significant challenges faced by the state security system include globalization and informatization, organized crime and international terrorism, proliferation of mass destruction weapons, existence of high risk countries, free flow of capital and growing migration of the population, climate changes and environmental pollution. Another challenge for Poland is to ensure energy security17. These challenges are associated with numerous opportunities and threats. Proper exploitation of opportunities may result in increased state security. Membership in NATO and the European Union will become all the more beneficial to us, if NATO keeps extending to the east and south, and in the case of fuller integration of the European Union. There is a chance for stabilization of political and military relations, for multidimensional international cooperation and work to maintain peace on the continent. Free flow of capital, people and technologies should be perceived as an opportunity, although certain threats may also be associated with these processes. However, there is a chance for economic growth, consolidation of the society and improvement of the living conditions of the people18.

At present, security of Poland is influenced most by its position in the NATO and the structures of the European Union; at the same time, it should be kept in mind that the main feature of this era is the fact that security of persons and the society cannot be ensured without a constant shaping (maintaining) of global security19. Involvement in international cooperation and integration with the „Western Civilization”, on one hand, gives us a real sense of security, and on the other – forces us to counteract the threats faced by this civilization, posed by its enemies. Security of Poland is influenced mainly by:

– political and economic relations with states of the region,– NATO-Russia and EU-Russia relations,– participation in the international coalition against terrorism,

16 A. Sekściński, Polityczne uwarunkowania bezpieczeństwa wewnętrznego Polski w XXI wieku, (in) P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (ed.), Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Volume I, Wydawnictwo AON, Warsaw 2010, p. 47.

17 J. Wojnarowski, Współczesne wyzwania i zagrożenia dla systemu bezpieczeństwa państwa, (in) Z. Piątek (ed.), Narodowy System Pogotowia Kryzysowego, Defense Community Movement Asso-ciation, Warsaw 2007, p. 11-12. See also: R. Kuźniar, Niebezpieczeństwa nowego paradygmatu bez-pieczeństwa, (in) R. Kuźniar, Z. Lachowski (ed.). Bezpieczeństwo Międzynarodowe czasu przemian, op. cit., Polish Institute for International Affairs, Warsaw 2003, p. 209-233.

18 Ibidem, p. 13.19 T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, AON, Warsaw

2008, p. 42.

237


– destabilization processes in the Balkans and in the Middle East,– nuclear ambitions of states, which have not acquired nuclear weapons,– development of Islamic fundamentalism.The economic dimension of security is becoming increasingly important.

Powerful financial institutions are now able to destabilize the economy not only of the smallest, but also of large states. Energy raw materials are increasingly often treated as a „bargaining advantage” in relations between states, and competition for acquisition of energy carriers is becoming stronger. According to many specialists, mass attacks on IT and telecommunication networks are only a question of time. Very often, sources of threats are non-governmental entities. There is a growing threat of environmental disasters, pandemics of lethal diseases, the reserves of potable water are decreasing. It may also turn out a significant aspect of Poland’s security that the developmental gap between various regions of the world is increasing; shaping of the political and social situation in the region may turn out to be all the more important. Such factors influencing the security of our state have been grasped by the authors of the current Strategy for national security of the Republic of Poland, approved in November 200720. Of course, not all of the current challenges emerged along with the systemic transformation. Nevertheless, the changes of year 1989 led to Poland becoming a full-right member of the international community, which provides us with specific opportunities (chances), at the same time being associated with certain threats, faced by a democratic law-bound state, open to the world.

BIBLIOGRAFIA

1. T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, AON, Warsaw 2008.

2. E.A. Kołodziej, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie: od globalizacji do regionalizacji, (in) D. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (ed.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warsaw 1997.

3. S. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronności, (in) R. Kuźniar (ed.), Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warsaw 2001.

4. J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, (in) J. Kukułka (ed.), Bezpie-czeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie, publishing house of Faculty of International Relations of Warsaw University, Warsaw 1994.

5. R. Kuźniar, Niebezpieczeństwa nowego paradygmatu bezpieczeństwa, (in) R. Kuźniar, Z. Lachowski (ed.), Bezpieczeństwo Międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia-kon-cepcje-instytucje, Polish Institute for International Affairs, Warsaw 2003.

6. „Monitor Integracji Europejskiej”, 2004 No. 70, p. 94-106 (http://www2.ukie.gov.pl).

20 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warsaw 2007, p. 6-8. (http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_do_stron/SBN_RP.pdf).

238

T. Szczurek

7. J.M. Nowak, Zmiany w NATO a polski interes narodowy, (in) R. Kuźniar, Z. Lachowski (ed.), Bezpieczeństwo Międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia-koncepcje-instytucje, Polish Institute for International Affairs, Warsaw 2003.

8. Z. Nowakowski, Bezpieczeństwo państwa w koncepcjach programowych partii parla-mentarnych w Polsce po 1989 roku, Towarzystwo Naukowe Powszechne S.A., Warsaw 2009.

9. S. Parzymies, Unia Europejska a bezpieczeństwo europejskie i globalne po 11 września 2001 roku, (in) R. Kuźniar, Z. Lachowski (ed.), Bezpieczeństwo Międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia – koncepcje – instytucje, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warsaw 2003.

10. Z. Piątek, Wprowadzenie, (in) Z. Piątek (ed.), Narodowy System Pogotowia Kryzysowego, Defense Community Movement Association, Warsaw 2007.

11. A. Sekściński, Polityczne uwarunkowania bezpieczeństwa wewnętrznego Polski w XXI wieku, (in) P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (ed.), Metodologia badań bez-pieczeństwa narodowego, Vol. I, Wydawnictwo AON, Warsaw 2010.

12. Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warsaw 2007, (http://www.wp.mil.pl/pliki/File/zalaczniki_do_stron/SBN_RP.pdf).

13. Strategie bezpieczeństwa narodowego Polski po 1989 roku. Part II, „Zeszyty Akademii Dyplomatycznej” 2004, No. 13.

14. T. Szczurek, Konflikty zbrojne, Wydawnictwo WAT, Warsaw 2009.15. T. Szczurek, Problemy bezpieczeństwa przyszłości w kontekście rozwoju techniki mi-

litarnej, (in) E. Jarmoch, J. Jaroń, I.A. Trzpil (ed.), Ewolucja koncepcji natury ludzkiej w świetle nauk filozoficznych, psychologii, teologii i politologii, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007.

16. J. Wojnarowski, Współczesne wyzwania i zagrożenia dla systemu bezpieczeństwa pań-stwa, (in) Z. Piątek (ed.), Narodowy System Pogotowia Kryzysowego, Defense Community Movement Association, Warsaw 2007.

17. Zagrożenie atakami terrorystycznymi w Polsce. Raport 2006 and Aneks do raportu 2007, Collective work issued by the Center for Strategic Studies and Forecasts of University of International Relations in Łódź.

Streszczenie. W artykule przedstawiono sytuację społeczno-polityczną Polski w kontekście zmian spowodowanych rozpadem tzw. „bloku wschodniego” po roku 1989. Szczególną uwagę zwrócono na znaczenie następujących wydarzeń historycznych: powstanie pierwszego niekomunistycznego rządu; rozwiązanie Układu Warszawskiego; wycofanie wojsk rosyjskich z Polski; przyjęcie Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego i do Unii Europejskiej oraz atak terrorystyczny na Word Trade Center 11 września 2001 roku. Na tle tych wydarzeń, opierając się na dokumentach źródłowych (założeniach, doktrynach i strategiach), przedstawiono strategiczne kierunki działania w procesie budowania systemu bezpieczeń-stwa państwa.

239

ZnacZenie beZpiecZeństwa Z punktu widZenia kategorii interesów narodowych

Jerzy Stańczyk*Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach

Streszczenie. W opinii autora bezpieczeństwo człowieka (w ujęciu jednostkowym czy grupowym, a więc także narodowym) pozostaje ściśle związane z bezpieczeństwem państwa. Zatem identyfikacja interesów narodowych, zrozumienie ich uwarunkowań i istoty, a także złożonych kontekstów ich urzeczywistniania pozostaje jednym z podstawowych zadań zarówno w budowaniu ogólnej teorii bez-pieczeństwa, jak również w dookreślaniu we właściwy sposób polityki bezpieczeństwa państwa. Artykuł prezentuje istotę interesów narodowych, znaczenie bezpieczeństwa i jego związki z interesami w realiach politycznych współczesnego świata, typologię interesów i złożoność urzeczywistniania interesów na-rodowych w zakresie bezpieczeństwa. Kwestią zasadniczą w obrębie tych rozważań jest usytuowanie bezpieczeństwa pośród różnie artykułowanych interesów narodowych. Autor argumentuje, że znaczenie bezpieczeństwa z punktu widzenia interesów narodowych odzwierciedla jego egzystencjalną naturę, obrazuje trudności urzeczywistniania w relacjach międzynarodowych, a zarazem podkreśla polityczny charakter. Jego analizy poprzez kategorię interesów oddają właściwą bezpieczeństwu złożoność, na którą w zasadniczy sposób składają się oddziaływania interesów różnych podmiotów bezpieczeństwa na różnych jego płaszczyznach przedmiotowych. Ten punkt widzenia w pełni potwierdza współzależ-ność bezpieczeństwa rozumianego w sposób personalny i strukturalny.

W realiach życia społecznego bezpieczeństwo człowieka (w ujęciu jednostkowym czy grupowym, a więc także narodowym) pozostaje ściśle związane z bezpieczeństwem państwa. Zatem identyfikacja interesów narodowych, zrozumienie ich uwarunkowań i istoty, a także złożonych kontekstów ich urzeczywistniania pozostaje jednym z pod-stawowych zadań zarówno w budowaniu ogólnej teorii bezpieczeństwa, jak również w dookreślaniu we właściwy sposób polityki bezpieczeństwa państwa. Kwestią za-sadniczą w obrębie tych rozważań będzie usytuowanie bezpieczeństwa pośród różnie artykułowanych interesów narodowych, co wymownie obrazuje jego znaczenie.

istota interesów narodowych

Kategoria interesu należy do podstawowych w naukach społecznych. Jakkolwiek w sposób potoczny bywa stosowana w odniesieniu do szeroko rozumianych spraw * Kierownik Zakładu Stosunków Międzynarodowych, Instytut Nauk Społecznych, Transdyscyplinarne

Centrum Badania Problemów Bezpieczeństwa.

240

J. Stańczyk

ludzkich w ich jednostkowym ujęciu1, to jednak w przeważającej mierze poglądów specjalistycznych ma zastosowanie do państwa jako politycznej formy zorganizo-wania narodu. Jako termin, interes narodowy (w założeniu i zamiennie jako interes państwa) używany jest często w naukach poświęconych państwu, a więc zarówno w politologii, jak i w nauce o stosunkach międzynarodowych. Zwłaszcza w tym drugim przypadku wyraziście zaznacza się znaczenie tej kategorii, mającej charakter zarazem poznawczy i operacyjny. W znaczeniu leksykalnym, wynoszonym z lektury słownikowej, interes narodowy przejawia się w dwóch postaciach: „Po pierwsze jako narzędzie analityczne służące identyfikacji celów lub motywów polityki zagranicznej danego państwa. Po drugie jako bardzo ogólna kategoria dyskursu politycznego uży-wana w szczególności do usprawiedliwiania określonej polityki prowadzonej przez dane państwo”2. W obu przypadkach znaczenie interesu narodowego sprowadzone zostało do działań państwa w jego środowisku zewnętrznym. I rzeczywiście tak na ogół rozumiana jest ta kategoria. W odniesieniu do środowiska wewnętrznego państwa stosowany jest natomiast termin interes publiczny3. Z powyższych uzgod-nień wynika już, że interes narodowy, jako kategoria poznawcza, ma zastosowanie w rozpatrywaniu determinantów polityki, a zwłaszcza polityki zagranicznej państwa w jego otoczeniu międzynarodowym. Tym samym najpełniejsze zastosowanie ma w odniesieniu do suwerennych państw, choć błędem byłoby wyłączenie spod zakresu badawczego tej kategorii narodów dążących do niepodległości czy nawet społecz-ności etnicznych domagających się autonomii dla poszanowania swej tożsamości4.

1 „Otwarte pozostaje pytanie, czy sprzyja to budowaniu właściwych relacji między podmiotami i utrwalaniu łączących te podmioty więzi, a szczególnie ich warstwy emocjonalnej. W świetle teorii bezpieczeństwa jest to jednak jeszcze słabo zbadany problem.” Marian Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009, s. 47.

2 Andrzej Dybczyński, Interes narodowy, (w:) Encyklopedia politologii, red. M. Żmigrodzki, tom 5: Stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 152-153. Szerzej: F. Kratochwil, One the notion of „interest” in international relations, “Interna-tional Organization”, Winter 1982, vol. 36, no. 1; C. Weber, International Relations Theory. A Critical Introduction, Routledge, London 2001.

3 „Interes publiczny składa się z powszechnych lub zbiorowych interesów wspólnoty, a więc tych, które są dobre dla społeczeństwa jako całości. Można wyróżnić dwa przeciwstawne nurty w rozumieniu interesu publicznego. Nurt mocny przeprowadza ścisłe rozróżnienie między interesami publicznym i prywatnym, interesami społeczeństwa jako ciała zbiorowego oraz egoistycznymi lub osobistymi interesami każdej jednostki. W opinii Rousseau i wielu socjalistów, interesy społeczeństwa są «wyż-sze» lub moralnie bardziej wzniosłe niż interesy jednostki. Nurt słaby uznaje tylko interesy prywatne, a zatem traktuje interes publiczny jako zbiór interesów prywatnych, takich, które wszystkie jednostki uznają za dobre dla siebie. Liberalni indywidualiści często odrzucają samą ideę interesu «publicznego» jako absurdalną.” A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 297.

4 Szerzej: J. Stańczyk, Konceptualizacja kategorii bezpieczeństwa w perspektywie wzrostu znaczenia tożsamości kulturowych, „Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka”, Czasopismo Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Nr 3-4/2009, s. 77-88.

241

Znaczenie bezpieczeństwa z punktu widzenia kategorii interesów narodowych

Wszak wyjaśniany termin wszedł do użycia powszechnego właśnie w następstwie rozwijanych od XVI w. w Europie procesów konstytuujących nowoczesne państwa narodowe5. Jednym z najwyrazistszych przejawów tej nowoczesności stawało się oparcie państwa na nowych zasadach, jak legitymizacja i suwerenność, artykułowa-nych bezpośrednio z interpretacji woli ludu. W utrwalonym sposobie rozumowania przyjęło się określać, że interesy narodowe są odzwierciedleniem społeczeństwa jako całości i tym samym mają przewagę nad partykularnymi interesami jakichkolwiek grup, nawet rządzących. Tak rozumiane interesy narodowe stały się szybko wy-kładnią uzasadniającą działania polityczne, stając się również usprawiedliwieniem dla posługiwania się niekiedy nawet przemocą w stosunkach międzynarodowych (przemoc jest w tym kontekście adekwatniejszym słowem, gdyż pojęcie siły i jej ro-dzajów w spektrum środków polityki państw ma bowiem szerszy kontekst i bardziej złożoną naturę; nieustanne są oddziaływania państw między sobą z wykorzystaniem różnych sił, nie tylko siły wojskowej)6.

Interes narodowy, ujmowany pod postacią narzędzia analitycznego, jest szczegól-nie mocno związany z nurtem realistycznym w teorii stosunków międzynarodowych i to za jego pomocą tłumaczone są procesy zachodzące w środowisku międzynarodo-wym. Jak dotąd, to właśnie państwa pozostają podstawowymi podmiotami stosunków międzynarodowych i dlatego interesy narodowe odgrywają wciąż decydującą rolę w tych stosunkach. Kluczowe znaczenie ma w tym zakresie teza Hansa Morgenthau o konieczności maksymalizacji siły w imię interesu narodowego7. Debata, która po dziś dzień toczy się wokół tej kontrowersyjnej kwestii, walnie przyczyniła się do rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych, a i w dobie współczesnych polemik związanych z wyodrębnianiem się nauki o bezpieczeństwie stanowi nieodzowny składnik budowania jej struktury. Nie należy jednak tracić z pola uwagi znaczącego spostrzeżenia, że: „Realistyczna teoria interesu, postrzegana przez krytyków jako przejaw statycznego podejścia do systemu międzynarodowego, w istocie najpełniej symbolizuje to, co identyfikujemy z państwem i jego powinnością wobec narodu”8.

5 Por.: M. Wąsowicz, Państwo – naród, czyli pułapki dwóch racji, „Res Publica”, 1991, nr 4, s. 10.6 Szerzej: J. Stańczyk, Kres „zimnej wojny”. Bezpieczeństwo europejskie w procesie zmiany międzyna-

rodowego układu sił (na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004.

7 H. Morgenthau, Politics in the Twentieth Century, vol. 1: The Decline of Democratic Politics, University of Chicago Press, Chicago 1958, s. 91; idem, Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York 1965, s. 33, 25. Znajduje to odzwierciedlenie także w piśmiennictwie kontynuatorów tego nurtu: Neorealism and Its Critics, Ed. by R.O. Keohane, Columbia University Press, New York 1986; S.D. Krasner, Defending the National Interest: Raw Materials Investments and U.S. Foreign Policy, Princeton University Press, Princeton 1978; F. Kratochwil, One the notion of „interest” in international relations, “International Organization”, Winter 1982, vol. 36, no. 1.

8 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Wrocławskiego, Wrocław 2000, s. 196. Por. Andrzej Gałganek, Neorealizm: interes narodowy

242

J. Stańczyk

W szerszym kontekście zainteresowania neorealistów leży bowiem także przeko-nanie o powinnościach pozawojskowych państwa, w tym w kwestii zapewnienia narodowi dobrobytu9.

Współczesne postrzeganie kategorii interesu narodowego nie może się jednak ograniczać do zagadnień skupionych wokół posiadania czy stosowania siły, zwłaszcza jedynie tej militarnej i ekonomicznej (czyli tego, co stosunkowo łatwo mierzalne i porównywalne). Podobnie jak stosunków między państwami nie można sprowadzić jedynie do form rywalizacji i walki10. Łatwo bowiem pominąć wtedy inne czynniki określające postawę państw i ich cele. W tym kontekście należy wskazać na interes z punktu widzenia korzyści rozumianych przez ocenę stanu zaspokojenia potrzeb. Rozpatrywane mogą być potrzeby jednostkowe i grupowe. „W szerszym ujęciu psy-chologicznym stanowi on przekonanie członków pewnej grupy, odnoszące się do sytuacji najbardziej korzystnej ze względu na ich indywidualne potrzeby lub potrzeby grupy jako całości”11. Kwestią przedmiotowej analizy stają się w tym ujęciu relacje między danym stanem rzeczy (zjawisk, spraw, procesów czy problemów) a jego oceną dokonywaną z punktu widzenia korzyści, jakich może dostarczać grupie lub nawet jednostce ludzkiej. Podejście to ma m.in. zastosowanie w politologii, odnosząc się i do stanów bieżących (aktualnych), jak i potencjalnych. Warto w tym miejscu przywołać opinię Andrew Heywooda, zgodnie z którą: „Interes – to, co przynosi korzyść jednostce lub grupie; na ogół uznaje się, że interesy (w przeciwieństwie do potrzeb czy preferencji) są obiektywne i «rzeczywiste»”12. W tym rozumieniu interes jest pożądanym stanem rzeczy, wartości, stosunków czy właściwości środowiska lub samego podmiotu, stanowiącym pożądane przez podmiot dobro, o które się zabiega, dąży do jego osiągnięcia i ochrony13. Odzwierciedla on przy tym wzajemne zależności pomiędzy podmiotami oraz między podmiotem a środowiskiem jego funkcjonowa-

a funkcjonowanie systemu międzynarodowego. Próba rekonstrukcji, (w:) Interesy narodowe a współ-istnienie państw, red. Z.J. Pietraś, M. Pietraś, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1989, s. 275-289.

9 R. Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge University Press, New York–Cambridge 1981, s. 6. Por.: S. Guzzini, R. Gilpin: the Realist Quest for the Dynamics Power, (w:) The Future of International Relations. Masters in Making, Eds by I.B. Neumann, O. Waever, Routledge. London 1997, s. 121-123.

10 Por.: J.S. Nye, Neorealism and Neoliberalism, “World Politics”, 1988, no. 2, s. 238-239; M. Sułek, Trzy działy prakseologii, „Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie”, z. 1-2, t. II, Ciechanów 2008, s. 51-70. Publikacja dostępna na stronie internetowej Instytutu Misesa: http://www.mises.pl.

11 J. Nocuń, A. Laska, Teoria polityki: wprowadzenie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2005, s. 156-157.

12 A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 335.13 Por.: Z.J. Pietraś, Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1986,

s. 144; Czesław Maj, Wartości polityczne w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992, s. 23.

243


nia14. Przekonujące są zatem wyniki rozważań nad interesem państwa poczynione z uwzględnieniem wymogów heurystyki, które są inspirujące uwzględniwszy, „że:

a) interes państwa to zespół wartości i potrzeb niezbędnych do istnienia w sys-temie stosunków międzynarodowych;

b) interes państwa jest istotną kategorią motywacyjną jego działania;c) potrzeby oraz wynikające z nich interesy zmierzają do formułowania pod-

stawowych celów grupy społecznej, jaką państwo wyraża;d) jest to kategoria wysoce zindywidualizowana, zmienna w czasie i przestrzeni,

zależna od fazy rozwojowej państwa, jego pozycji w świecie i stanu stosun-ków międzynarodowych”15.

Ponadto spotkać się można z innymi zestawieniami, porządkującymi zasadnicze atrybuty kategorii interesu narodowego, a „którymi są:

1) jego całkowicie autonomiczny charakter, jakim jest ogólnie pojęte dobro wspólne;

2) jego istota jako najwyższe dobro społeczeństwa;3) jego realizacja jako proces ciągły i nieskończony, polegający na wypełnianiu

konkretnych celów wyznaczonych przez państwo, a następnie jego agendy i polityków;

4) funkcjonowanie i pochodzenie jako wytwór środowiska międzynarodowego, które przy braku władzy nadrzędnej staje się sumą interesów poszczególnych podmiotów”16. Choć chyba raczej należałoby tu określić, że nie sumą, lecz wypadkową.

Tak więc nierozłączne powinno być rozpatrywanie interesu narodowego w od-niesieniu do zasadniczych kategorii, którymi są zarówno potrzeby, jak i wartości. Niekiedy można spotkać się z poglądem, że potrzeby wprost oddziałują na proces formułowania celów politycznych17. Jednak bardziej przekonujące wydają się opinie, że owe cele, mające zaspokoić potrzeby, formułowane są właśnie poprzez dookre-ślanie interesów: „W nauce przyjmuje się zazwyczaj, że cele są pochodną interesów. […] Interesy natomiast są bardzo często uznawane za pochodną potrzeb. Określane

14 „W przypadku uczestników stosunków międzynarodowych, ich interesy to pożądane stany rzeczy-wistości międzynarodowej, dla których osiągnięcia podejmują oni działania i mobilizują środki. Interesy te są zawsze skierowane na zewnątrz, poza systemy wewnętrzne, a ich realizacja zależy od interesów i aktywności innych uczestników. Odzwierciedlają one zależności między uczestnikami a ich środowiskiem zewnętrznym”. Irena Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak i R. Kuźniar, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000, s. 99.

15 T. Łoś-Nowak, Interesy narodowe i międzynarodowe, (w:) Współczesne stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 68.

16 P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne: zarys wykładów, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2008, s. 50.

17 J. Kukułka, Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 1978, s. 259, 262-263.

244

J. Stańczyk

są wówczas jako pewna pozytywna reakcja na potrzebę, uruchamiająca działania zmierzające do zaspokojenia potrzeb, lub prościej – jako dążenie do zaspokojenia maksymalnej liczby potrzeb”18. To właśnie poprzez interesy formułowane są cele oraz dobierane środki i metody ich realizacji. Także poprzez odwołanie do intere-sów oceniać można skuteczność i zasadność podejmowanych działań. Jednocześnie można uznać, że zabezpieczenie interesu narodowego jest celem działania państw i zarazem jego najważniejszą przesłanką motywacyjną i to bez względu na stopień zdefiniowania tego interesu czy sposobu jego wyrażania na użytek zewnętrzny19. W tym sensie: „Interes narodowy (państwowy) jest wartością zawierającą elementy obiektywnego i subiektywnego postrzegania kondycji państwa i potrzeb, możliwości egzystowania w środowisku, wreszcie samego środowiska i świadomości potrzeby jak najlepszego wykorzystania istniejących uwarunkowań polityki zagranicznej państwa. Zawsze jednak ma charakter potencjalny”20.

Stosunkowo często spotkać się można z przekonaniem, że interes narodowy należy rozumieć jako dobro wspólne społeczeństwa. Jest to więc odniesienie kate-gorii interesu do wartości w życiu wspólnoty narodowej: „Naród, który jest grupą wspólnotową opierającą się na wspólnych odniesieniach do wytworzonych przez siebie standardów, wartości, tradycji czy stylu życia, dąży do ich zachowania i za-bezpieczenia. Wartości te są dziedziczone i podlegają stałym przeobrażeniom, a ich ochrona jest dobrem wspólnym”21. Dzieje się tak, ponieważ w kategorii dobra wspól-nego rozumiany jest naród, a odpowiedzialność za jego ochronę ponosi państwo, które – w takim toku rozumowania – także powinno być pojmowane jako dobro wspólne. Kierując się pojęciem dobra wspólnego, państwo dąży do zabezpieczenia warunków bytu narodu (w szczególności ochrony przed zagrożeniami zewnętrzny-mi, w tym ingerencją w sprawy wewnętrzne), a także jego zdolności rozwojowych. W tym kontekście ważne jest, że zdolność ochrony narodu powinna być mierzona nie tylko z odwołaniem się do siły zbrojnej, lecz – szerzej – do kategorii siły państwa (power), określanej najpełniej poprzez możliwości realizacji własnych celów. Trafna jest zatem opinia, że: „Jest to proces ciągły, który nigdy nie będzie dopełniony”22. Powyższe rozumienie kategorii interesu narodowego w kontekście wartości dobra

18 I. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika…, s. 98. Por. T. Kocowski, Systemowe koncepcje repertuaru potrzeb człowieka, „Prakseologia”, 1975, nr 3-4, s. 40.

19 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy…, op. cit., s. 196. Por. K. Waltz, Theory of International Politics, McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages, Berkeley 1979, s. 72.

20 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy…, s. 199.21 P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne: zarys wykładów, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”,

Warszawa 2008, s. 49.22 Ibidem, s. 50.

245


wspólnego odwołuje się praktycznie do idei racji stanu23. Tu jednak należy mieć na względzie raczej powszechne przekonanie, że o ile interesy narodowe podlegają różnym i stosunkowo częstym zmianom, o tyle racja stanu (jako interes nadrzędny, najbardziej żywotny, nawiązujący wprost do zabezpieczenia dobra wspólnego, jakim jest państwo)24 zachowuje zdecydowanie większą trwałość, a zarazem aktualność i niezmienność.

interesy i bezpieczeństwo w realiach politycznych współczesnego świata

Bezpieczeństwo odniesione do kategorii interesów narodowych jawi się jako ważny interes publiczny, który bywa określany jako interes bezpieczeństwa państwa. Dotyczy w tym kontekście zdolności władzy politycznej w zapewnianiu stabilno-ści funkcjonowania państwa, co w systemach demokratycznych rozciąga się na stanowienie norm społecznych, a obejmuje również troskę o ochronę porządku konstytucyjnego. Polityczny charakter interesu bezpieczeństwa państwa odzwier-ciedla dyskurs na temat bezpieczeństwa politycznego: „Gdyby zatem podjąć próbę zarysowania sposobu pojmowania interesu bezpieczeństwa politycznego, to byłby on ujmowany w dwóch znaczeniach. Z jednej strony jako cel polityki bezpieczeństwa, z drugiej zaś jako kryterium działania władzy (wymogi «bezpiecznego rządzenia-»)”25. Kategoria interesu bezpieczeństwa staje się więc tym samym przydatna dla rozważań na temat polityki bezpieczeństwa. To właśnie w pojęciu interesu bezpie-czeństwa ogniskują się wartości określające zbiorowe pojmowanie bezpieczeństwa w ramach grupy narodowej (a współcześnie nawet w formacjach ponadnarodowych). W kontekście interesów bezpieczeństwa państwa dostrzegalne są opinie wskazujące na zasadność podległości interesów indywidualnych względem zbiorowych: „bez-pieczeństwo indywidualne (personalne) obejmuje zbiór wartości (interesów), które poszczególni obywatele i grupy ludzi […] uznają za szczególnie ważne dla ich życia i rozwoju […], zaś bezpieczeństwo narodowe obejmuje zbiór wartości (interesów), które poszczególni obywatele i grupy ludzi uważają za wspólne i wspólnie zabiegają o ich realizację, a także te, które mają istotne znaczenie dla państwa jako instytucji politycznej mimo występowania sprzeczności z interesami indywidualnymi […], to wartości wspólne dla bezpieczeństwa narodowego możemy traktować jako wartości

23 Szerzej: K. Łastawski, Racja stanu Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Peda-gogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2000.

24 „Rację stanu można wręcz sprowadzić do kwestii bezpieczeństwa” – Krzysztof Skubiszewski, Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodległości. Przemówienia, oświadczenia, wywiady 1989-1993, Interpress, Warszawa 1997, s. 302.

25 S. Zalewski, Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, s. 41.

246

J. Stańczyk

o znaczeniu życiowym dla danego narodu”26. Interes bezpieczeństwa jest w tym zna-czeniu ujmowany poprzez ochronę wartości związanych z zapewnianiem wolności od zagrożeń, jak również ochroną zdolności rozwojowych państwa i narodu. Zauważa się, że współcześnie w coraz większym stopniu uwzględnienia wymaga złożoność w relacjach między personalnym a strukturalnym wymiarem bezpieczeństwa, uwi-daczniająca się zwłaszcza w państwach demokratycznych na tle sprzeczności pomię-dzy interesami indywidualnymi (najsilniej w obrębie poszanowania praw i wolności człowieka) a interesami grupowymi (skupiającymi się właśnie wokół bezpieczeństwa państwa). Faktem jednak pozostaje, że bezpieczeństwo pozostaje ważną, jeśli nie naj-ważniejszą funkcją, jaką państwo ma służyć swym obywatelom. W tym ujęciu interes bezpieczeństwa można określać jako interes narodowy szczególnego znaczenia, gdyż formułowany z punktu widzenia potrzeb bezpieczeństwa. Naturalne jest, że w takim rozumieniu ma on znaczenie i kontekst polityczny, zwłaszcza że uwzględnić trzeba jeszcze polityczną współzależność życia międzynarodowego27.

Znaczne zmiany w sposobie rozumienia i realizowania interesu narodowego dokonały się po drugiej wojnie światowej. Wraz z rozwojem tak wielkich procesów międzynarodowych, jak współzależność, internacjonalizacja i instytucjonalizacja rosła skala powiązań międzynarodowych oraz postępowało zacieśnianie więzi mię-dzy państwami. Postępująca globalizacja wprowadziła na arenę międzynarodową na nieprawdopodobną dotąd skalę różnego rodzaju uczestników niepaństwowych, w tym transnarodowych. Struktura tradycyjnie rozumianej areny międzynarodowej zaczęła przybierać coraz bardziej postać sieci relacji, powiązań i zależności28. W tych nowych uwarunkowaniach redefinicji zostaje poddana istota i zakres suwerenności państwowej. Zmieniły i zmieniają się warunki realizacji interesów narodowych, które również w kwestiach bezpieczeństwa wymagają wysiłków zbiorowych i większego liczenia się z interesami innych państw, kompromisów i współdziałania29. Dokonu-je się to często w ramach realnie funkcjonujących wspólnot interesów30. Sytuacja ta wynika nie tyle z zobowiązań prawnych pomiędzy uczestnikami wspólnoty

26 W. Kitler, Obrona narodowa III RP. Pojęcie, organizacja, system, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2002, s. 53.

27 Por. R. Herbut, Interes polityczny jako kategoria politologiczna, (w:) Studia z teorii polityki, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 39-58.

28 Szerzej: Późnowestfalski ład międzynarodowy, red. nauk. M. Pietraś, K. Marzęda, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.

29 Szerzej: D. Skidmore, M.V. Hudson, Establishing the Limits of State Autonomy, (w:) The Limits of State Autonomy, Ed. by D. Skidmore, M.V. Hudson, Westview Press, Boulder 1993, s. 8-10.

30 Ulrich Beck pisze wręcz o transnarodowej wspólnocie, w której maksyma narodowego realizmu politycznego zostaje zastąpiona przez maksymę kosmopolitycznego realizmu politycznego, w konsekwencji polityka narodowa na rzecz interesów narodowych ustępuje miejsca polityce multilateralnej. Ulrich Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006.

247


międzynarodowej, podobieństw ich założeń ideologicznych czy jedności w zakresie instrumentalnie realizowanych bieżących celów politycznych, lecz współzależności w zakresie zaspokajania najbardziej elementarnych potrzeb, do których zalicza się bezpieczeństwo. Dostrzega się w związku z tym dokonującą się transformację procesu formułowania i realizowania interesów w kierunku rozwiązań bardziej kooperatyw-nych niż rywalizacyjnych w sposobie ich implementacji31.

W kontekście pozimnowojennych przewartościowań w stosunkach między-narodowych także i kategoria interesu narodowego ulega dalszej reinterpretacji. W pierwszej kolejności relatywizuje się klasyczne założenie utożsamiające interes narodowy w największym stopniu z maksymalizacją własnej siły32. W konse-kwencji tego kategoria interesu narodowego utraciła dawną moc analityczną dla badania polityki zagranicznej państw i tym samym ich oddziaływań, składających się na całość stosunków międzynarodowych. Rośnie rola percepcji i czynnika osobowego w polityce państw33. Na zwiększoną skalę odbywa się przenikanie polityki wewnętrznej z polityką zagraniczną. Interes narodowy staje się w tych uwarunkowaniach kategorią niejako zmuszoną do większej dynamiki, reagowania na zmiany otoczenia i potrzeby społeczne, czy nawet zapotrzebowanie zgłaszane ze strony uczestników międzynarodowych. Wzrost roli uczestników niepaństwo-wych w stosunkach międzynarodowych wpływa przy tym na konieczność dalszych redefinicji interesu narodowego, niekiedy wywołując wręcz potrzebę jego obrony. W takich okolicznościach interes narodowy rzeczywiście staje się mniej przydatny do wyjaśniania przemian zachodzących w stosunkach międzynarodowych. Owa zmienność, niejako charakterystyczna przecież dla sfery międzynarodowej, osłabia jednak dotychczasową zdolność wyjaśniającą internacjologii. Tym samym zyskuje na znaczeniu założenie o rosnącej także względności i subiektywizmie w badaniach nad bezpieczeństwem34. Niebezpodstawnie wskazuje się w ramach toczonych debat

31 E.L. Morse, The Transformation of Foreign Policies: Modernization, Interdependence and Externaliza-tion, (w:) Perspectives on World Politics. A Reader, Ed. by R. Little, M. Smith, Routledge, London 1991, s. 175.

32 Por.: Ch. Brown, Understanding International Relations, Palgrave Macmillan, London 1997, s. 79-80.33 Por.: M. Adamkiewicz, Semantyka polityki bezpieczeństwa. Aspekt moralny, (w:) Bezpieczeństwo

państw i narodów w procesie integracji europejskiej, red. W. Śmiałek, J. Tymanowski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002, s. 195-203.

34 Szerzej: J. Stańczyk, Wielowymiarowość bezpieczeństwa – zarys problematyki, (w:) Bezpieczeństwo człowieka a proces wsparcia społecznego, praca zbiorowa pod redakcją naukową J. Dębowskiego, E. Jarmocha, A.W. Świderskiego, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007, s. 13-24; idem, Złożoność kategorii bezpieczeństwa – zarys problematyki, (w:) Bezpieczeństwo człowieka a transdyscy-plinowość, Tom II, Aspekty edukacyjne i politologiczne, Zbiór prac pod redakcją naukową E. Jarmo-cha, A.W. Świderskiego, I.A. Trzpil, Akademia Podlaska, Wydział Humanistyczny, Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009, s. 239-255; idem, Istota kategorii bezpieczeństwa z punktu widzenia wartości, (w:) Bezpieczeństwo człowieka a wartości, Tom II: Aspekty społeczne i polityczne, Zbiór prac pod redakcją naukową E. Jarmocha,

248

J. Stańczyk

na rolę tożsamości i znaczenie pluralizacji we współczesnej wspólnocie międzynaro-dowej. Sprzyja to poznawaniu złożoności trudnego przecież problemu badawczego, jakim jest bezpieczeństwo w koegzystencji państw.

W dodatku istnieją w nauce duże rozbieżności w definiowaniu kategorii interesów, zaczynając od kwestii określenia ich podmiotu35. Na ogół zamiennie oraz łącznie sto-sowane jest pojęcie interesu narodu i państwa. Jednak wskazuje się na fakt, że nie ma wciąż takiej jego definicji, która mogłaby zostać uznana za w pełni reprezentatywną i komplementarną. Wynika to choćby z trudności definicyjnych pojęcia naród: „Samo określenie «narodowy» może odnosić się zarówno do kulturowo-etnicznego, jak i po-lityczno-państwowego, a nawet ideologicznego podmiotu. W pierwszym odniesieniu chodzi o naród w znaczeniu «wspólnoty krwi», w znaczeniu drugim o «wspólnotę oby-watelską», zaś w odniesieniu ideologicznym rzecz może dotyczyć na przykład «wspólnot klasowych»”36. A przecież, oprócz państwa i narodu, wyodrębniane są współcześnie także inne podmioty interesów: grupy państw (przynależne do regionu lub skupione w ramach organizacji międzynarodowych), podsystemy czy nadsystemy państw (z uwa-gi właśnie na ich interesy), transnarodowi uczestnicy stosunków międzynarodowych (w tym korporacje) czy nawet system międzynarodowy (globalny)37. Wzięte pod uwagę muszą więc zostać skomplikowane relacje między różnymi podmiotami interesów, uwzględniając nie tylko różnicowanie się ich interesów, tzw. krzyżowanie, wykluczanie czy sprzeczności, lecz również ich zbliżanie i upodabnianie. Te ostatnie uwidaczniają się najmocniej w procesach globalizacji i integracji międzynarodowej.

Niezależnie od mnożących się interpretacji czy subiektywnych różnic w pojmo-waniu interesu narodowego, należy obiektywnie zakładać, że fundamentalną jego istotą jest ochrona przetrwania i zdolności rozwojowych wspólnoty narodowej, czego niezbędnym warunkiem we współczesnym świecie jest gwarantowanie bezpiecznego i suwerennego bytu państwa38. Jednak i w tak fundamentalnych kwestiach ludzie

A.W. Świderskiego, I.A. Trzpil, Akademia Podlaska., Wydział Humanistyczny, Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, s. 11-26.

35 Zauważa się wręcz, że: „teorie dotyczące ludzkich interesów należą do jednych z najbardziej kon-trowersyjnych w filozofii, politologii i teorii społecznej”. R.A. Dahl, B. Stinebrickner, Współczesna analiza polityczna, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2007, s. 35.

36 S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010, s. 74.

37 T. Łoś-Nowak, Interesy narodowe i międzynarodowe, (w:) Współczesne stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 68 i 71. Por. Zbigniew Czachór, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, praca zbiorowa pod redakcją W. Malendowskiego, Cz. Mojsiewicza, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1996, s. 49; Cz. Maj, Wartości polityczne w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992.

38 Por. J.J. Wiatr, Refleksje o polskim interesie narodowym, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 26-27. Por.: K.N. Waltz, Theory of International Politics. McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages, Berkeley 1979, s. 12.

249


różnili i różnią się co do sposobu realizacji nawet najbardziej żywotnych celów, różnie zarazem pojmując nawet własny interes narodowy39. Kwestie te stają się nie-kiedy przedmiotem wieloletnich czy wręcz wielowiekowych sporów wpływających na świadomość historyczną narodu. Jak jednak można dostrzec: „Różnice ocen dotyczących interesu narodowego nie oznaczają jednak, że sama ta kategoria ma charakter subiektywny, zależny od tego, co ludzie na ten temat sądzą, lecz tylko to, że sposób jej rozumienia bywa różny. W przeciwnym wypadku nie miałoby sensu dokonywanie oceny działań dla państwa korzystnych i odróżnianie ich od działań zgubnych”40. Praktyczną konsekwencją tego rozumowania będzie przyjęcie za Jerzym J. Wiatrem założenia, że: „teoria interesu narodowego staje się domeną debaty, nie zaś zbiorem aksjomatów.”41 Interesy narodowe rozpatrywane są w takich dysputach zawsze w kontekście systemowym (wraz z uwzględnieniem, jako ramowego, sys-temu międzynarodowego) oraz w innych kontekstach szczegółowych: etnicznym, kulturowo-cywilizacyjnym, społeczno-historycznym, religijnym, ideologicznym, politycznym. Wskutek tego następuje przeniesienie do przedmiotu analizy kwestii roli, jaką odgrywają systemy wartości. „Stanowią one swego rodzaju filtry, przez które przechodzą wyobrażenia zbiorowe dotyczące tego, co uważa się za interes narodowy. W tym sensie rozumienie interesu narodowego ma charakter intersubiektywny, jest częścią myślenia zbiorowego”42.

typologie interesów

Interes narodowy jest podstawą polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, a także formułowanych doktryn i strategii43. Jest wytyczną pragmatycznego działania w polityce44. Jak słusznie zauważał Janusz Stefanowicz: „Nie ma jak dotychczas inne-go uzasadnienia kryterium słuszności, ani miernika skuteczności działania organów państwa na arenie międzynarodowej”45. Zauważa się, że nawet wobec szczytnych

39 Szerzej: F. Gołembski, Sprzeczności interesów narodowych jako źródło konfliktów międzynarodowych, (w:) Problemy badań nad konfliktami i pokojem, red. W. Kostecki, PISM, Warszawa 1990, s. 20-22.

40 J.J. Wiatr, Zarys nauki o stosunkach międzynarodowych, Europejska Wyższa Szkoła Prawa i Admi-nistracji, Warszawa 2008, s. 62.

41 Ibidem, s. 63.42 Ibidem, s. 67.43 Szerzej: J. Stańczyk, Przeobrażenia międzynarodowego układu sił w Europie na przełomie lat osiem-

dziesiątych i dziewięćdziesiątych. Analiza uwarunkowań i mechanizmów w kontekście bezpieczeństwa międzynarodowego, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1999; idem, Zmiany doktrynalne po drugiej wojnie światowej a ewolucja systemu bezpieczeństwa europejskiego, „Myśl Wojskowa”, 2004 nr 3, s. 25-46.

44 R. Zięba, Cele polityki zagranicznej państwa, (w:) Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, red. nauk. R. Zięba, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 39-40.

45 J. Stefanowicz, Anatomia polityki międzynarodowej, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1999, s. 79.

250

J. Stańczyk

motywów działania (jak na rzecz pokoju czy dobra ludzkości w ogóle) ostatecznym celem działania państw zawsze pozostają własne interesy. Państwo nie powinno ponieść uszczerbku zwłaszcza w obrębie tzw. żywotnych interesów (vital interests)46. I właśnie ich wyróżnienie pozostaje podstawą jakichkolwiek typologii interesów47. Pojęcie owej żywotności odnosić się ma wprost do przeżycia ludności na danym terytorium zamieszkania w granicach państwa odpowiedzialnego za zapewnienie bezpieczeństwa tej ludności dostępnymi mu środkami i metodami, z wykorzystaniem dostępnych mu instytucji (własnych i międzynarodowych) oraz z należytym wypełnieniem powie-rzonych mu przez naród najważniejszych funkcji. Te interesy „można ująć zbiorczo w biologicznej wręcz kategorii woli przetrwania i rozwoju”48.

Jest to jedyny rodzaj interesów, co do których na arenie międzynarodowej pa-nuje przekonanie, że o ich realizację należy dosłownie walczyć, niekiedy wszelkimi środkami, wręcz uciekając się do wojny, gdy to konieczne. Są one w tym rozumieniu interesami podstawowymi, które należy odróżniać od interesów drugorzędnych. Kwestia ich rozróżniania bywa oczywiście trudna49.

Żywotne interesy narodowe, obejmując zarówno ochronę fizycznego trwania (obrona niepodległości i suwerenności, w tym niepodległości terytorialnej, trwałości instytucji państwowych, tożsamości narodu itd.), jak i swobód rozwojowych (nie-skrępowany rozwój społeczno-gospodarczy i kulturalny, podnoszenie poziomu życia, osiąganie dobrobytu itd.), stanowią w istocie zasadnicze składniki bezpieczeństwa narodowego. Przetrwanie i swobody rozwoju narodu czy państwa (bezpieczeństwo pozytywne) składają się przy tym na najważniejszy interes narodowy czy państwowy, określany także jako racja stanu. Dostrzec tu jednak można bardziej złożone relacje: 1) w interesie narodowym czy państwowym (w zakresie racji stanu) leży zachowanie i umacnianie bezpieczeństwa, 2) bezpieczeństwo w swym pozytywnym znaczeniu jest tożsame z interesem narodowym czy państwowym (racją stanu), 3) bezpieczeństwo pozytywne zakłada i umożliwia swobodę realizacji interesów narodowych (racji stanu)50. Zgodnie z tymi spostrzeżeniami, w największym skrócie można stwierdzić,

46 F. Hartmann, The Relations of Nations, Macmillan, New York 1962, s. 6, 14.47 Wskazać należy na tak podstawowe typologie, jak oparte na kryterium podmiotowym (interesy:

jednostkowe, grupowe, ogólnospołeczne i ogólnoludzkie) i kryterium przedmiotowym (np. interesy polityczne, ekonomiczne czy wojskowe) oraz rozróżnienia na interesy uświadamiane i nieuświada-miane, czy z innego punktu widzenia: zbieżne i rozbieżne, a także kompromisowe. W kontekście tego ostatniego rozróżnienia należy się także odwołać do wyodrębnianych w socjologii interesów uniwersalnych (ogólnoludzkich) i partykularnych (grupowych, klasowych, narodowych). Szerzej: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002, s. 443.

48 J. Stefanowicz, Ład międzynarodowy. Doświadczenie i przyszłość, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996, s. 56.

49 Por. F.H. Hartmann, The Relations of Nations, Macmillan, New York 1967, s. 5.50 Szerzej: J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych Polskiej

Akademii Nauk, Warszawa 1996.

251


że bezpieczeństwo jest tożsame z pewnością (tj. możliwością, wysokim prawdopodo-bieństwem) realizacji żywotnych interesów, która oznacza zarówno własną zdolność zaspokajania żywotnych potrzeb i ochrony żywotnych wartości, jak też – w szerszym kontekście – obiektywne warunki ich poszanowania z zewnątrz.

Zdaniem wielu, w tym Johna Garnetta, żywotne interesy narodowe mają przewa-gę nad interesami międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju51. Jest to zrozumiałe, gdyż pierwszoplanowym celem państw i narodów jest zapewnienie bezpieczeństwa przede wszystkim sobie. Oczywista jest ponadto odpowiedzialność rządów wobec własnych społeczeństw, nie zaś wobec społeczności międzynarodowej. Można nawet postawić tezę, że to właśnie dla zagwarantowania bezpieczeństwa społecz-ności ludzkich powstały państwa. Prymat narodowych interesów bezpieczeństwa nie wyklucza jednak, że niekiedy państwa dla realizacji ważnych celów (na ogół żywotnych, choć niekiedy związanych także z zaspokajaniem aspiracji w zakresie prestiżu międzynarodowego)52 podejmują działania nawet w gruncie rzeczy ryzy-kowne dla swego bezpieczeństwa. Słusznie więc zauważa Stanisław Bieleń, pisząc: „Nawet tak żywotne interesy, jak bezpieczeństwo narodowe, są niekiedy przejściowo przesuwane z wierzchołka hierarchii, gdy rządy uznają potrzebę zwiększenia ryzyka w poszukiwaniu innych celów, w jakimś momencie ocenianych wyżej”53. Głównym celem pozostaje jednak ochrona żywotnych wartości. Według Józefa Kukułki: „Do podstawowych wartości, które składają się na bezpieczeństwo narodowe, zalicza się przede wszystkim:

– przetrwanie (państwowe, etniczne i biologiczne), któremu każde państwo gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż tracą one sens w przypadku za-grożenia przetrwania samego podmiotu;

– integralność terytorialną (w sensie fizycznym, narodowym i państwo-wym);

– niezależność polityczną (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji);

– jakość życia (w sensie poziomu życia, szczebla rozwoju społeczno-gospo-darczego i systemu kulturalnego), która wymaga dużo zdrowego rozsądku, aby nie była zbyt maksymalistycznie traktowana.

51 Theories of Peace and Security. A Reader in Contemporary Strategic Thought, Ed. by J. Garnett, Macmillan, London 1970, s. 35. Por. J. Frenkel, International Politics. Conflict and Harmony, Allen Lane, London 1969, s. 97.

52 Por. R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), Centrum im. Adama Smitha, EXIT, Warszawa 1995, s. 99-106.

53 S. Bieleń, Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w nauce brytyjskiej, „Sprawy Międzynarodowe”, 1983, z. 10, s. 110. Por. R. Aron, Pokój i wojna między narodami…, s. 101; Z. Brzeziński, In Quest of National Security, Westview Press, London 1988.

252

J. Stańczyk

Zagrożenie którejkolwiek z czterech wymienionych wartości prowadzi do ograniczania żywotnych interesów państw, a tym samym oznacza zmniejszenie bezpieczeństwa narodowego”54.

Rozróżnienie na interesy żywotne i dalszoplanowe nie jest precyzyjne, jak również nie jest oczywiście jedyne. Złożoność interpretacyjną w klasyfikowaniu interesów narodowych obrazuje w dużym stopniu typologia zaproponowana przez amerykańskiego politologa Arnolda Wolfersa. Żywotne interesy sklasyfikował on w trzech kategoriach: 1) samorealizacja (self-extention), która niekiedy odnoszona jest wprost do egoizmu w ramach działań rewizjonistycznych na rzecz narodowej ekspansji, a może przecież przejawiać się słusznymi roszczeniami terytorialnymi czy żądaniami zadośćuczynienia krzywd; 2) zachowanie własnej tożsamości (self-preservation), niekiedy utożsamiane z istotą bezpieczeństwa narodowego, co reali-zuje się w działaniach na rzecz stabilizacji określonego status quo (w tym własnej niepodległości i integralności terytorialnej), ale również ochrony stref wpływów i to także poprzez działania prewencyjne; 3) samowyrzeczenie się (self-abnegation), kiedy dla osiągnięcia tzw. celów wyższych dla interesów ogólnoludzkich (pokój, humanitaryzm) państwa skłonne są do samoograniczenia w zakresie zbrojeń czy jakiegoś wkładu na rzecz umacniania solidarności międzynarodowej i promowania uniwersalnych wartości55.

W interpretacji Thomasa Robinsona interesy narodowe dają się wyspecyfiko-wać w następujący sposób: 1) interesy podstawowe: „dotyczą ochrony tożsamości fizycznej, politycznej i kulturowej państwa oraz przetrwania zagrożenia zewnętrz-nego. Interesy podstawowe nie mogą być przedmiotem kompromisu ani przetargu. Wszystkie państwa mają analogiczne interesy i muszą ich bronić za wszelką cenę. Są one względnie stabilne w czasie i przestrzeni”; 2) interesy drugorzędne: „nie są identyczne z podstawowymi, lecz mogą je wspierać”; 3) interesy zmienne: „zależne od poglądów decydentów, układu sił politycznych, nastrojów opinii publicznej. Owe zmienne interesy mogą nie korelować z poprzednimi dwiema kategoriami”; 4) interesy ogólne: „dotyczą szerszych sfer geograficznych i większych grup państw”; 5) interesy specyficzne: „w odróżnieniu od poprzedniej kategorii bardziej wybiórcze, zwykle ściśle określane w czasie i przestrzeni”56. Jego typologia uzupełniona jest jesz-cze trzema grupami interesów międzynarodowych, którymi są: 1) interesy wspólne (identyczne lub podobne interesy państw jako członków społeczności międzyna-

54 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, „Sprawy Międzynarodowe”, 1982, z. 7, s. 34.

55 Szerzej: A. Wolfers, The Pole of Power and the Pole of Indifference, (w:) International Politics and Foreign Policy, Ed. by J.N. Rosenau, Free Pr. New York 1969, s. 179-180; idem, Discord and Collaboration. Essays on International Politics, The Johns Hopkins Press, Baltimore 1962, s. 70-89.

56 T.W. Robinson, National Interests, (w:) International Politics and Foreign Policy, Ed. by J.N. Rosenau, Free Pr. New York 1969, s. 184-185.

253


rodowej), 2) interesy komplementarne (co prawda nie identyczne, lecz stanowiące podstawę osiągania porozumień w określonych kwestiach); 3) interesy sprzeczne (jednak niemające charakteru trwałego i możliwe do przekształcenia w przyszłości w interesy wspólne lub komplementarne).

Nieco zbliżoną do powyższej klasyfikacji typologię interesów proponował Janusz Stefanowicz, wyodrębniając: 1) według kryterium trwania: „interesy «wieczyste», aktualne w dłuższych, niekiedy kilkuwiekowych okresach, zazwyczaj związane z położeniem geopolitycznym państwa, oraz interesy zmienne, zależne od bieżących, koniunkturalnych zjawisk politycznych lub gospodarczych w stosunkach międzyna-rodowych (np. polityka monetarna)”; 2) według kryterium przestrzennego: „interesy ogólne, realizowane w skali świata lub wielkiego regionu (np. polityka militarna mocarstw), oraz interesy lokalne (np. stosunki z państwami ościennymi)”; 3) według kryterium korelacji ze środowiskiem międzynarodowym: „interesy tożsame z dąże-niami większości lub określonej grupy państw (np. zapobieganie wojnie nuklearnej lub rozprzestrzenianiu broni jądrowych, regulowanie międzynarodowych stosunków gospodarczych czy wielostronne przedsięwzięcia kulturalne); interesy komplemen-tarne (np. w systemie integracji gospodarczej) oraz interesy sprzeczne czy sporne, które jednak metodami dyplomacji i w wyniku kompromisu, mogą przekształcić się w komplementarne, a nawet tożsame (np. w procesie ograniczania zbrojeń)”57.

Niezwykle interesującą klasyfikację interesów, a można zauważyć, że opartą na teo-rii współzależności, zaproponował Józef Kukułka: „1. Typ interesów egzystencjalnych, który obejmuje interesy całości, bezpieczeństwa, pewności, przetrwania, identyfikacji, rozwoju, przystosowania i perspektywy uczestników stosunków międzynarodowych oraz ich systemów. 2. Typ interesów koegzystencjalnych, który obejmuje interesy autonomiczności, suwerenności, uczestnictwa, współżycia, współpracy, korzyści, wzajemności, pozycji, roli i normatywizacji. 3. Typ interesów funkcjonalnych, który obejmuje interesy skuteczności, sprawności, informacji, regulacji i innowacji”58. Jest to rzeczywiście oryginalna klasyfikacja i zachowująca dużą aktualność z uwagi na swą zwartość, spójność i logiczność. Obejmuje w syntetyczny sposób szeroki zakres interesów, a innowację stanowiło uwzględnienie w niej interesów funkcjonalnych jako sprawnościowych, mających służyć efektywnemu realizowaniu interesów egzystencjal-nych (najbardziej typowych dla państw i narodów) oraz koegzystencjalnych (typowych bardziej dla organizacji i ruchów międzynarodowych), a tym samym dotyczących wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych.

57 J. Stefanowicz, Ład międzynarodowy. Doświadczenie i przyszłość, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996, s. 57. Wcześniej wspólnie z Michałem Dobroczyńskim proponowali typologię interesów skoncentrowanych w dwóch zasadniczych grupach: 1) tożsamości i bezpieczeństwa; 2) współpracy i współzawodnictwa. M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, PWN, Warszawa 1984, s. 15-32.

58 J. Kukułka, Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 1978, s. 265.

254

J. Stańczyk

Bezpieczeństwo znajduje największe odzwierciedlenie w interesach egzystencjal-nych59, które są najważniejsze w polityce państw i ich wzajemnych oddziaływaniach. Interesy te najpełniej dotyczą istoty państwa, w tym trzech klasycznie wyszczególnia-nych elementów konstytuujących państwo, a więc ochrony terytorium (integralność terytorialna, nienaruszalność granic), ludności (przetrwanie, tożsamość) i władzy (niezawisłość, suwerenność). Dotyczą najbardziej zasadniczych warunków przetrwania narodu, w tym jego zdolności adaptacyjnych do zmian środowiska funkcjonowania oraz niezbędnych swobód rozwojowych. Interesy te, jako najważniejsze, cechują się największą trwałością i stabilnością, a kompromisy w ich zakresie są najtrudniejsze. Współcześnie spotkać się można jednak i z interpretacjami, które do bezpieczeństwa odnoszą wszystkie z tych trzech grup interesów (egzystencjalne, koegzystencjalne i funkcjonalne)60.

Złożoność urzeczywistniania interesów narodowych w zakresie bezpieczeństwa

Przyporządkowując państwom określone typy interesów, adekwatnie do rozróż-nień dokonywanych w ramach różnych typologii, trzeba mieć jednak świadomość ich przewartościowań w kontekście zmian uwarunkowań realizacji potrzeb, mają-cych miejsce choćby w związku z pojawiającymi się nowymi wyzwaniami (zarówno szansami, jak i zagrożeniami)61. To naturalne, zwłaszcza wziąwszy pod uwagę pogląd, że: „Zgodnie z «konstruktywistycznym» podejściem, interesy są uświadamianymi preferencjami państw, które rodzą się jako rezultat tak wewnętrznych warunków materialnych, jak i potrzeb funkcjonalnych. Jednakże preferencje te powstają także pod wpływem czynników zewnętrznych, często jako wynik naśladownictwa innych, a także uczenia się na wzorach sprawdzonych bądź przeżytym doświadczeniu innych uczestników stosunków międzynarodowych. Są wreszcie pochodną ról i utrwalonych wzorów zachowań w środowisku międzynarodowym”62. Dla przykładu, zdaniem Kazimierza Łastawskiego, realizacja żywotnych interesów państw jest współcześnie

59 Por.: J. Frankel, National Interest, Macmillan, London 1970, s. 20.60 T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwo państwowe (narodowe), (w:) Encyklopedia politologii, red. M. Żmi-

grodzki, Tom 5: Stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 44.

61 Dla przykładu, współczesne państwa „swoje interesy ujmują w sposób, jakiego nie przewidziała teoria realistyczna w klasycznym wydaniu. Systemy wartości, kultura i instytucje wywierają wpływ na definiowanie przez państwa swoich interesów. Interesy te kształtowane są na dodatek nie tylko przez lokalne wartości i instytucje, lecz także normy i instytucje międzynarodowe”. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo Muza, Warszawa 1998, s. 31.

62 S. Bieleń, Tożsamość i interesy narodowe w procesach identyfikacji międzynarodowej państw, (w:) Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku: wizje – koncepcje – paradygmaty, red. nauk. R. Kuź-niar, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 533.

255


determinowana następującymi czynnikami: 1) zachowaniem suwerenności i inte-gralności terytorialnej, 2) utrzymaniem stabilności politycznej, 3) utrzymaniem oraz wzbogacaniem tożsamości kulturowej, 4) zapewnieniem optymalnych warunków życia obywateli63. Kategoria interesów jawi się pod tym względem jako dynamiczna i to zarówno w czasie, jak i poniekąd w przestrzeni oddziaływań między uczestnikami stosunków międzynarodowych. Oczywiście najtrwalszą postać zachowują w tych uwarunkowaniach interesy najbardziej żywotne, choć sposoby ich realizacji będą już ulegały modyfikacjom. W dodatku, zapewnienie bezpiecznego rozwoju wyma-ga uwzględniania różnych aspektów bezpieczeństwa: politycznego, gospodarczego (zwłaszcza surowcowego i energetycznego), militarnego, ekologicznego i społeczno--kulturowego64. Dokonujące się redefinicje interesów narodowych są naturalną kon-sekwencją procesu dziejowego, zachodzącego zarówno w wymiarze wewnętrznym państw (wewnątrzspołecznym), jak również w wymiarze międzynarodowym.

Powinno się pamiętać o tym, że myślenie w kategorii interesu zawsze dotyczy zysków lub strat w relacjach międzyludzkich (łac. inter esse – być między wielo-ma, tworzyć więzi pomiędzy wieloma). Interes może więc ludzi łączyć lub dzielić, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę grupy ludzi, włącznie z narodowymi. Miarą owych zysków lub strat będzie jakaś wartość, będąca przedmiotem tych relacji (a są to relacje: obrotu i wymiany dokonywanych na drodze współpracy transakcji bądź rywalizacji lub nawet walki w drodze wymuszania na innych własnych korzyści)65. Osiąganie korzyści może też polegać na unikaniu szkód, strat oraz na ich minima-lizowaniu. Bez wątpienia silnym czynnikiem motywującym działania człowieka i grup ludzkich jest w tym kontekście strach o własne bezpieczeństwo. A zatem bezpieczeństwo z całą pewnością stanowi centralną wartość w zakresie pojmowania interesu narodowego. Uniknięcie strachu stanowić może o komforcie życia zarówno jednostkowego człowieka, jak też grup ludzkich łączących się w narody. Jednak,

63 K. Łastawski, Interesy narodowe współczesnych państw europejskich, (w:) Wizje dobrego państwa. Pań-stwo w procesach przemian. Teoria i praktyka, red. A. Lisowska i A.W. Jabłoński, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 48-49. Szerzej: idem, Polska racja stanu po wstąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

64 K. Łastawski, Interesy narodowe współczesnych państw europejskich, (w:) Wizje dobrego państwa…, s. 49. Szerzej: B. Buzan, People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the Post-War Era, Lynne Rienner, Boulder 1991, s. 19-20.

65 Współpraca, rywalizacja i walka stanowią trzy zasadnicze formy stosunków międzyludzkich. W koncepcji trzech działów prakseologii Mirosława Sułka współpraca i walka należą do tzw. sfery realnej, natomiast rywalizacja do sfery regulacji, a życie społeczne jest syntezą współpracy i walki w różnych dziedzinach i różnych proporcjach. „W zależności od zakresu i wagi sprzecznych inte-resów, rywalizacja bardziej nasycona jest etyką współpracy, bądź etyką walki. Sprzeczne interesy występują zawsze, dlatego np. polityka międzynarodowa nigdy nie będzie w pełni «moralna»”. M. Sułek, Trzy działy prakseologii, „Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie Wyż-szej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie”, z. 1-2, t. II, Ciechanów 2008, s. 13. Publikacja dostępna na stronie internetowej Instytutu Misesa: http://www.mises.pl.

256

J. Stańczyk

jak już zauważał Tukidydes, dla osiągnięcia pełni tego komfortu uwzględniać na-leży jeszcze honor, będący obok strachu i interesów ważnym motywem działania. W tym zespoleniu wiodących czynników motywacyjnych strach jest czynnikiem zorientowanym negatywnie, gdyż podejmuje się działania, by go uniknąć. Jednak w największym stopniu ma on znaczenie egzystencjalne. Honor motywuje dodatnio, by go zachować, pomimo trudności wynikających z obiektywnie rodzących się, niejako nawet wprost przeciw niemu, przeciwności. To może kłócić się z wymoga-mi zachowania egzystencji, ale ma znaczenie w koegzystencji państw, głównie dla uzyskania dobrej oceny (i oczywiście własnej samooceny). Niekiedy czynnik ten może zmusić też do poddania się rozwiązaniom prawnomiędzynarodowym, by nie stracić dobrej opinii. Interesy zaś same w sobie nie są łatwe do jednoznacznego war-tościowania, gdyż stanowią skłonność do realizowania określonych celów i dopiero te łatwiej podlegają ocenom. Zazwyczaj przecież jest tak, że wyliczane w ramach interesów narodowych wartości, które mają być zagwarantowane, są wartościami o charakterze uniwersalnym i trudno byłoby ich państwom odmawiać. Tak więc interesy miałyby znaczenie funkcjonalne na drodze przekształcania odczuwanych potrzeb w cele realizacyjne. Tym samym trudno zgodzić się, przyjmując powyższe rozumienie, z poglądem o ich autoteliczności – nie wydaje się, by mogły być war-tością samą w sobie, chociaż w praktyce wewnątrzpaństwowej taką instrumentalną rolę narzuca się interesowi narodowemu. Służy to wówczas politycznej retoryce i wzmacnianiu jedności (identyfikacji i tożsamości)66 wokół nadrzędnych w państwie celów i wartości, a za takie określa się wówczas interesy narodowe, choć ujmowane dla tych celów chyba bardziej enigmatycznie. Obrazuje to jednak zbiorczy i złożony charakter kategorii interesu.

Jednocześnie należy mieć świadomość prawidłowości, że to właśnie na skutek różnic, a zwłaszcza sprzeczności interesów, dochodzi do napięć, sporów i konfliktów międzynarodowych, rozstrzyganych nie tylko metodami prawno-politycznymi, lecz także niedyplomatycznymi. Partykularyzm interesów narodowych jest jednak zja-wiskiem obiektywnym w stosunkach międzynarodowych pomiędzy suwerennymi podmiotami działającymi w środowisku wysoce zdecentralizowanym, poliarchicz-nym i policentrycznym, a przy tym także zanarchizowanym. U podstaw owych problemów leży zróżnicowanie pod względem formułowanych przez państwa celów na tle potrzeb aspiracyjnych (aspiracji) i potrzeb operacyjnych (rzeczywistych inte-resów)67. „Subiektywna wola realizacji danego interesu prowadzi do formułowania celu aktywności podmiotu. W ten sposób współzależność potrzeb, interesów i celów tworzy wewnętrzny mechanizm wszystkich procesów oddziaływań międzynarodo-

66 „Interes narodowy jest przejawem tożsamości państwa i jednocześnie spełnia wobec niej funkcje kreatywne”, S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych…, s. 82. Por. ibidem, s. 78.

67 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003, s. 151.

257


wych”68. Mamy w ich ramach do czynienia z powszechną chęcią maksymalizowa-nia własnych interesów narodowych i stosunkowo niewieloma celami wspólnymi. Skutkuje to powstawaniem asymetrii współzależności w stosunkach międzynarodo-wych, określanej jako współzależność ujemna, a więc – wprost – zależność jednych podmiotów od drugich, prowadząca do napięć między nimi69. Co przy tym ważne, obserwuje się, że dynamika narastania napięć jest z reguły w stosunkach międzyna-rodowych większa od postępu przywracania odprężenia. Zauważyć przy tym można, że: „Negatywne zjawiska w funkcjonowaniu państw są wyjątkowo niebezpieczne w sytuacjach braku stabilności władz czy przy szybko zmieniających się układach sił politycznych. Łatwiej jest bowiem oddziaływać negatywnie na interes narodowy, trudniej zaś stwarzać warunki stabilności politycznej”70.

W opiniach przedstawicieli, w wyodrębniającej się jako gałąź poznania secu-ritologii: „Konflikt interesów w kategoriach bezpieczeństwa jest wyraźny, ale moż-liwy do rozpoznania i przezwyciężenia”71. Dostrzegają oni bowiem liczne związki pomiędzy różnymi podmiotami bezpieczeństwa: jednostkami ludzkimi, małymi grupami społecznymi i większymi w postaci społeczeństw oraz ludzkością. W ramach oddziaływań pomiędzy tymi, jakże różnymi podmiotami, zarysowują się głębiej pojęte zależności, które możemy w zakresie podjętych tu rozważań odnosić do in-teresów. Konsekwencją przyjęcia do wiadomości owych zależności jest wniosek, że: „Ludzkość (gatunek ludzki) to nie tylko wielka grupa społeczna, ale także kultura i ciągłość historyczna. Ochrona tej wartości zasługuje na pierwszeństwo w takim znaczeniu, że bez wspólnoty ludzkiej niemożliwa jest egzystencja i kultura człowie-ka. Wspólnota ludzka jest wytworem ludzi, a zatem ochrona ludzi nie jest możliwa bez bezpieczeństwa ludzkości”72. Pogląd ten jest zbieżny z pojęciem uniwersalnych interesów ludzkości, w szerszym kontekście warunkujących realizację interesów jednostkowego człowieka. Z pełnym przekonaniem możemy te uniwersalne interesy ludzkości odnosić do ogólnoświatowych interesów pokoju i bezpieczeństwa.

68 Idem, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfliktów w stosunkach międzynarodowych, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika…, s. 244.

69 Idem, Procesy internacjonalizacji i współzależności w stosunkach międzynarodowych, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika…, s. 236-239.

70 K. Łastawski, Interesy narodowe współczesnych państw europejskich, (w:) Wizje dobrego państwa…, s. 50.

71 L.F. Korzeniowski, Bezpieczeństwo jako dobro społeczne: potrzeba, wartość i prawo człowieka, (w:) Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne aspekty funkcjonowania w świetle procesów integracyjnych, red. J. Maciejewski, M. Bodziany i K. Dojna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 112.

72 Ibidem.

258

J. Stańczyk

Poglądy te są zresztą bliskie idealistycznym trendom także w nurtach neolibe-ralnego security studies73. Ich przejawy znajdujemy w różnych przedsięwzięciach zakładających szersze harmonizowanie interesów pomiędzy państwami w myśl dobra wspólnego społeczności międzynarodowej, co realizowane jest w działaniach kolektywnych i akomodacyjnych, a zwłaszcza kooperacyjnych74. Bliskie im są wszel-kie koncepcje z zakresu wzmacniania tzw. miękkich (pozawojskowych) aspektów bezpieczeństwa, jak np. koncepcja bezpieczeństwa demokratycznego, odwołującego się m.in. do poszanowania praw i wolności człowieka75. Jednak nawet z bardziej realistycznego punktu widzenia dostrzega się konieczność większej harmonizacji interesów państw we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Jak słusznie na ten temat mówi Stanisław Bieleń: „We współczesnych stosunkach międzynarodowych mamy do czynienia z silnie zaawansowaną internacjonalizacją życia społecznego, w tym polityki państw, co oznacza występowanie dialektycznych procesów łączenia interesów poszczególnych państw oraz rozwiązywania sprzeczności, stanowiących o ruchu i rozwoju poszczególnych uczestników i całego ich systemu”76.

Tak więc, obok istotnej wagi determinantu polityki bezpieczeństwa, jakim jest siła państwa, nie mniej ważna staje się obecnie rola rosnącej współzależności państw, efektem czego jest ich współzależność bezpieczeństwa. W tym aspekcie można i zara-zem należy też zauważyć, że polityka bezpieczeństwa jednych państw zagrażać może bezpieczeństwu innych państw i narodów, a w szerszym wymiarze – oczywiście – także międzynarodowemu bezpieczeństwu i pokojowi. Bezpieczeństwo zewnętrzne państwa i bezpieczeństwo międzynarodowe są więc ściśle i w rosnącym stopniu współzależne.

* * * Znaczenie bezpieczeństwa z punktu widzenia interesów narodowych odzwier-

ciedla jego egzystencjalną naturę, obrazuje trudności urzeczywistniania w relacjach międzynarodowych, a zarazem podkreśla polityczny charakter. Jego analiza poprzez

73 Szerzej: J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, (w:) Bezpieczeń-stwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, red. nauk. K. Żukrowska i M. Gracik, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006, s. 47-78.

74 „W przypadku uczestników bezpieczeństwa kooperatywnego, ich interesy będą się zawierały w pożąda-niach współczesnej rzeczywistości międzynarodowej. To oznacza, że interesy będą z reguły skierowane na zewnątrz, a ich urzeczywistnienie będzie zależne od innych uczestników systemu. Mówiąc inaczej, interesy będą odzwierciedlały wyraźnie zależności pomiędzy uczestnikami a ich środowiskiem ze-wnętrznym”, Witold Pokruszyński, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide’a De Gasperi w Józefowie, Józefów 2008, s. 54.

75 Szerzej: J. Jaskiernia, Bezpieczeństwo demokratyczne jako wymiar bezpieczeństwa europejskiego, (w:) Polityka bezpieczeństwa na Starym Kontynencie, red. T. Jarocki i W. Sokała, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 86-102.

76 S. Bieleń, Tożsamość i interesy narodowe w procesach identyfikacji międzynarodowej państw, (w:) Porządek międzynarodowy…, s. 540.

259


kategorię interesów oddaje właściwą bezpieczeństwu złożoność, na którą w zasadniczy sposób składają się oddziaływania interesów różnych podmiotów bezpieczeństwa na różnych jego płaszczyznach przedmiotowych. Ten punkt widzenia w pełni potwierdza współzależność bezpieczeństwa rozumianego w sposób personalny i strukturalny.

BIBLIOGRAFIA

1. M. Adamkiewicz, Semantyka polityki bezpieczeństwa. Aspekt moralny, (w:) Bezpieczeń-stwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej, red. W. Śmiałek, J. Tymanowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.

2. R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), Centrum im. Adama Smitha, EXIT, Warszawa 1995.

3. U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006.

4. S. Bieleń, Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w nauce brytyjskiej, „Sprawy Międzynarodowe”, 1983, z. 10.

5. S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010.

6. S. Bieleń, Tożsamość i interesy narodowe w procesach identyfikacji międzynarodowej państw, (w:) Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku: wizje – koncepcje – para-dygmaty, red. nauk. R. Kuźniar, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.

7. Ch. Brown, Understanding International Relations, Palgrave Macmillan, London 1997.

8. Z. Brzeziński, In Quest of National Security, Westview Press, London 1988.9. B. Buzan, People, States and Fear. An Agenda for International Security Studies in the

Post-War Era, Lynne Rienner, Boulder 1991.10. M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpie-

czeństwa i obronności państwa, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009.11. Z. Czachór, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, (w:) Międzynarodowe stosunki

polityczne, praca zbiorowa, red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Wydawnictwo Fun-dacji Humaniora, Poznań 1996.

12. J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, (w:) Bez-pieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, red. nauk. K. Żukrowska i M. Gracik, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006.

13. R.A. Dahl, B. Stinebrickner, Współczesna analiza polityczna, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2007.

14. M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, PWN, Warszawa 1984.15. A. Dybczyński, Interes narodowy, (w:) Encyklopedia politologii, red. M. Żmigrodzki,

Tom 5: Stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002.

260

J. Stańczyk

16. J. Frankel, National Interest, Macmillan, London 1970.17. J. Frenkel, International Politics. Conflict and Harmony, Allen Lane, London 1969.18. A. Gałganek, Neorealizm: interes narodowy a funkcjonowanie systemu międzynarodowe-

go. Próba rekonstrukcji, (w:) Interesy narodowe a współistnienie państw, red. Z.J. Pietraś, M. Pietraś, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1989.

19. R. Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge University Press, New York– –Cambridge 1981.

20. F. Gołembski, Sprzeczności interesów narodowych jako źródło konfliktów międzyna-rodowych, (w:) Problemy badań nad konfliktami i pokojem, red. W. Kostecki, PISM, Warszawa 1990.

21. S. Guzzini, R. Gilpin: the Realist Quest for the Dynamics Power, (in) The Future of International Relations. Masters in Making, Eds by I.B. Neumann, O. Waever, Routledge, London 1997.

22. F.H. Hartmann, The Relations of Nations, Macmillan, New York 1962.23. R. Herbut, Interes polityczny jako kategoria politologiczna, (w:) Studia z teorii polity-

ki, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999.

24. A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.25. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo Muza, Warszawa 1998.26. J. Jaskiernia, Bezpieczeństwo demokratyczne jako wymiar bezpieczeństwa europejskiego,

(w:) Polityka bezpieczeństwa na Starym Kontynencie, red. T. Jarocki i W. Sokała, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010.

27. W. Kitler, Obrona narodowa III RP. Pojęcie, organizacja, system, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.

28. T. Kocowski, Systemowe koncepcje repertuaru potrzeb człowieka, „Prakseologia”, 1975, nr 3-4.

29. L.F. Korzeniowski, Bezpieczeństwo jako dobro społeczne: potrzeba, wartość i prawo człowieka, (w:) Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne aspekty funkcjonowania w świetle procesów integracyjnych, red. J. Maciejewski, M. Bodziany i K. Dojna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.

30. S.D. Krasner, Defending the National Interest: Raw Materials Investments and U.S. Foreign Policy, Princeton University Press, Princeton 1978.

31. F. Kratochwil, One the notion of „interest” in international relations. “International Organization”, Winter 1982, vol. 36, no. 1.

32. J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, „Sprawy Międzynarodowe”, 1982, z. 7.

33. J. Kukułka, Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PWN, Warszawa 1978.34. J. Kukułka, Procesy internacjonalizacji i współzależności w stosunkach międzynarodo-

wych, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak i R. Kuźniar, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.

261


35. J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003.

36. J. Kukułka, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfliktów w stosunkach między-narodowych, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak i R. Kuźniar, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.

37. K. Łastawski, Interesy narodowe współczesnych państw europejskich, (w:) Wizje do-brego państwa. Państwo w procesach przemian. Teoria i praktyka, red. A. Lisowska i A.W. Jabłoński, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Wydawnictwo Adam Mar-szałek, Toruń 2009.

38. K. Łastawski, Polska racja stanu po wstąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

39. K. Łastawski, Racja stanu Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2000.

40. T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwo państwowe (narodowe), (w:) Encyklopedia politologii, red. M. Żmigrodzki, Tom 5: Stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002.

41. T. Łoś-Nowak, Interesy narodowe i międzynarodowe, (w:) Współczesne stosunki międzyna-rodowe, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.

42. T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.

43. Cz. Maj, Wartości polityczne w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992.

44. H. Morgenthau, Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York 1965.

45. H. Morgenthau, Politics in the Twentieth Century, vol. 1: The Decline of Democratic Politics, University of Chicago Press, Chicago 1958.

46. E.L. Morse, The Transformation of Foreign Policies: Modernization, Interdependence and Externalization, (w:) Perspectives on World Politics. A Reader, Eds by R. Little, M. Smith, Routledge, London 1991.

47. Neorealism and Its Critics, Ed. by R.O. Keohane, Columbia University Press, New York 1986.

48. J. Nocuń, A. Laska, Teoria polityki: wprowadzenie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2005.

49. J.S. Nye, Neorealism and Neoliberalism, “World Politics”, 1988, no. 2.50. P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne: zarys wykładów, Wydawnictwo

„Książka i Wiedza”, Warszawa 2008.51. Z.J. Pietraś, Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo UMCS,

Lublin 1986.52. W. Pokruszyński, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, Wydawnictwo Wyższej

Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide’a De Gasperi w Józefowie, Józefów 2008.

262

J. Stańczyk

53. I. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływa-nia, (w:) Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak i R. Kuźniar, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.

54. Późnowestfalski ład międzynarodowy, red. nauk. M. Pietraś, K. Marzęda, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.

55. T.W. Robinson, National Interests, (in) International Politics and Foreign Policy, Ed. by J.N. Rosenau, Free Pr. New York 1969.

56. D. Skidmore, M.V. Hudson, Establishing the Limits of State Autonomy, (in) The Limits of State Autonomy, Eds by D. Skidmore, M.V. Hudson, Westview Press, Boulder 1993.

57. K. Skubiszewski, Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodległości. Przemówienia, oświadczenia, wywiady 1989-1993, Interpress, Warszawa 1997.

58. J. Stańczyk, Istota kategorii bezpieczeństwa z punktu widzenia wartości, (w:) Bezpie-czeństwo człowieka a wartości, Tom II: Aspekty społeczne i polityczne. Zbiór prac pod red. nauk. E. Jarmocha, A.W. Świderskiego, I.A. Trzpil, Akademia Podlaska, Wydział Humanistyczny, Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe, Wydawnictwo Akademii Pod-laskiej, Siedlce 2010.

59. J. Stańczyk, Konceptualizacja kategorii bezpieczeństwa w perspektywie wzrostu znaczenia tożsamości kulturowych, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka”, Czasopismo Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Nr 3-4/2009.

60. J. Stańczyk, Kres „zimnej wojny”. Bezpieczeństwo europejskie w procesie zmiany między-narodowego układu sił (na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.

61. J. Stańczyk, Przeobrażenia międzynarodowego układu sił w Europie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Analiza uwarunkowań i mechanizmów w kontek-ście bezpieczeństwa międzynarodowego, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1999.

62. J. Stańczyk, Wielowymiarowość bezpieczeństwa – zarys problematyki, (w:) Bezpieczeństwo człowieka a proces wsparcia społecznego, praca zbiorowa pod red. nauk. J. Dębowskiego, E. Jarmocha, A.W. Świderskiego, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2007.

63. J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996.

64. J. Stańczyk, Złożoność kategorii bezpieczeństwa – zarys problematyki, (w:) Bezpieczeń-stwo człowieka a transdyscyplinowość, tom II: Aspekty edukacyjne i politologiczne, zbiór prac pod red. nauk. E. Jarmocha, A.W. Świderskiego, I.A. Trzpil, Akademia Podlaska, Wydział Humanistyczny, Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe, Wydawnictwo Aka-demii Podlaskiej, Siedlce 2009.

65. J. Stańczyk, Zmiany doktrynalne po drugiej wojnie światowej a ewolucja systemu bez-pieczeństwa europejskiego, „Myśl Wojskowa”, 2004, nr 3.

66. J. Stefanowicz, Anatomia polityki międzynarodowej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999.

67. J. Stefanowicz, Ład międzynarodowy. Doświadczenie i przyszłość, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996.

263


68. M. Sułek, Trzy działy prakseologii, „Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie”, z. 1-2, t. II, Ciechanów 2008.

69. P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 2002.70. Theories of Peace and Security. A Reader in Contemporary Strategic Thought, Ed. by John

Garnett, Macmillan, London 1970.71. K. Waltz, Theory of International Politics, McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/

Languages, Berkeley 1979.72. M. Wąsowicz, Państwo – naród, czyli pułapki dwóch racji, „Res Publica”, 1991, nr 4.73. C. Weber, International Relations Theory. A Critical Introduction, Routledge, London

2001.74. J.J. Wiatr, Refleksje o polskim interesie narodowym, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa

2004. 75. J.J. Wiatr, Zarys nauki o stosunkach międzynarodowych, Europejska Wyższa Szkoła

Prawa i Administracji, Warszawa 2008.76. A. Wolfers, Discord and Collaboration. Essays on International Politics, The Johns

Hopkins Press, Baltimore 1962.77. A. Wolfers, The Pole of Power and the Pole of Indifferrence, (in) International Politics

and Foreign Policy, Ed. by J.N. Rosenau, Free Pr. New York 1969.78. S. Zalewski, Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji,

Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010.79. R. Zięba, Cele polityki zagranicznej państwa, (w:) Wstęp do teorii polityki zagranicznej

państwa, red. nauk. R. Zięba, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.

The importance of security in point of view of the category of national interestsAbstract. In the opinion of the author a human being security (in terms of individual or group, and thus the nation) is closely related to state security. Thus, identification of national interests, understand their conditions and being, as well as the complex contexts of their realization remains one of the fundamental tasks in building both the general theory of security, as well as in the right way in determining the security policy of the state. This article presents the essence of national interests, the importance of security and its link with the interests of the political realities of the modern world, typologies of interest and the complex-ity of realization of national interests in security. Essential within these considerations is the location of security among the variously articulated national interests. The author argues that the meaning of security from the perspective of national interests reflects its existential nature, illustrates the difficulties in the realization of international relations, and also highlights the political nature. His analysis, by category of interest, reflects the complexity of the security right, which substantially consists of the impact of interests of different security entities on various levels in security questions. This point of view fully confirms the interdependence of security, which is understood as personal and structural.

265

WpłyW zagrożeń terrorystycznych na bezpieczeństWo międzynarodoWe

Bogusław Jagusiak Wojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. Terroryzm stał się elementem naszej codzienności, mało prawdopodobne jest, aby udało się go całkowicie wyeliminować. Pozostaje głównym zagrożeniem nie tylko w skali jednego państwa, ale całego globu. Jest nierozerwalnie związany z cywilizacją XXI wieku. Niezmiernie ważna jest więc gotowość na atak. Niewystępowanie tego zjawiska w danym kraju nie może być dla niego gwarancją bezpieczeństwa. Wręcz przeciwnie, terroryści bardzo często wybierają na swój cel nowe miejsca, uderzają tam, gdzie nikt się ich nie spodziewa. Udział w koalicjach antyterrorystycznych, sojuszach militar-nych ma swoje plusy i minusy, może odstraszać terrorystów oraz być dla nich przynętą. Członkostwo w organizacjach międzynarodowych oprócz korzyści wynikających z gwarancji bezpieczeństwa niesie również ze sobą zagrożenie agresji ze strony wrogich ugrupowań. Neutralność nie jest jednak gwarancją bezpieczeństwa. Terroryzm, który ma zasięg międzynarodowy, najskuteczniej można zwalczać również poprzez współpracę międzynarodową.

Zasadniczym celem polityki zagranicznej każdego państwa jest utrzymanie bez-pieczeństwa. Bezpieczeństwo to termin wieloznaczny. W literaturze przedmiotu defi-niowane jest m.in. jako „stan wolny od groźby napaści zewnętrznej lub, co najmniej zdolności jej odparcia albo jako wolności od interwencji czy nacisków zewnętrznych”1. Dla Alfonsa Klafkowskiego „bezpieczeństwo to nietykalność terytorialna i niepod-ległość polityczna”2. Quincy Wright uważa natomiast, że są to „warunki, w których nie jest prawdopodobna napaść lub obawa przed napaścią na terytorium, kulturę lub instytucje państwowe”3. Jak widać, ciężko jest stworzyć jedną definicję bezpie-czeństwa. Współcześnie obejmuje ono oprócz aspektów politycznych i wojskowych również czynniki gospodarcze, technologiczne, ekologiczne, społeczne i kulturowe. Obecnie wraz z rozwojem współpracy między państwami i zacieraniem się granic coraz większe znaczenie ma współpraca między krajami w utrzymaniu i utrwalaniu pokoju i bezpieczeństwa w skali globalnej. Współcześnie jednym z najpoważniej-szych zagrożeń światowego porządku jest terroryzm, a walka z nim stanowi ciągłe

1 W. Malendowski, Pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe, (w:) W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Stosunki międzynarodowe, Wyd. Atla 2,Wrocław 2004, s. 361.

2 Ibidem, s. 361.3 Ibidem.

266

B. Jagusiak

wyzwanie. Jego dynamika i nieustanna ewolucja powodują, że zjawisko to zostało uznane za jedno z najpoważniejszych zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego. Zamachy w USA, Londynie czy Madrycie w drastyczny sposób pokazały, jak grupa terrorystów może zburzyć porządek świata. Terroryzm stał się głównym zagrożeniem nie tylko w skali jednego państwa, ale całego globu. Aby skutecznie z nim walczyć, potrzebna jest ogólnoświatowa i kompleksowa współpraca wszystkich podmiotów uczestniczących w stosunkach międzynarodowych. Walka z terroryzmem stanowi dla wszystkich ciągłe wyzwanie. Jest on nierozerwalnie związany z cywilizacją XXI wieku. To zjawisko wielopłaszczyznowe i wieloaspektowe, podlega nieustannym zmianom, co powoduje trudności w ustaleniu jego jednolitej, powszechnie akceptowanej definicji. Atak, który dla jednych jest terroryzmem, inni uważają za walkę narodowowyzwo-leńczą lub obronę tożsamości religijnej. Terroryści określają siebie jako bojowników o wolność, partyzantów. Nazwy wielu organizacji terrorystycznych nawiązują do wyzwolenia i religii. Terroryści i partyzanci bardzo często stosują taką samą tak-tykę – zabójstwa, porwania – w celu realizacji tych samych celów, aby zastraszyć, mimo to nie możemy postawić między nimi znaku równości4. Współcześnie termin „terroryzm” jest nadużywany. Środki masowego przekazu każdy większy zamach i akt przemocy postrzegają dzisiaj jako atak terrorystyczny. Bez względu na to, czy zamach był dokonany przez fanatyków religijnych, mafię, organizację przestępczą czy pojedynczego szaleńca, w mass mediach wszystko jest określone jako terroryzm. Jeżeli jednak celem ataku są wojska koalicji, to nie można takich zamachów nazywać terrorystycznymi, bowiem żołnierze są umundurowani, uzbrojeni i świadomi tego, że mogą zostać zaatakowani. Wszelkie próby stworzenia spójnej definicji terroryzmu od lat kończą się fiaskiem. Jest to bowiem zjawisko, które ulega ciągłym zmianom. Określenie „terroryzm” pochodzi z łacińskiego słowa terrere – przerażać, co można tłumaczyć jako stan, który budzi grozę, strach5. Od czasów starożytnych do XIX wieku terroryzm był stosowany przez władze państwowe w celu utrzymania posłuszeństwa. W czasach nowożytnych zakazano stosowania takich metod w sprawowaniu władzy. Wyłoniły się wtedy liczne ruchy o charakterze społecznym i politycznym, które stoso-wały gwałt jako środek walki z państwem. Terroryzm stał się synonimem buntu wobec tyranii władzy państwowej, synonimem ruchów narodowych i separatystycznych6. W latach 30. XX wieku terror ponownie stał się narzędziem polityki państwa. Okres reżimów faszystowskich i stalinowskich to czas powrotu do źródeł terroryzmu, czyli

4 Przywódcy guerilli nie działają w mieście, pragną zdobyć teren, sprawować nad nim suwerenną władzę, budować wojsko i struktury administracyjne, atakować siły militarne nieprzyjaciela. Nato-miast terroryści nie działają otwarcie, rzadko sprawują bezpośrednią władzę czy kontrolę nad jakimś terenem, świadomie nie angażują się w walkę z siłami zbrojnymi nieprzyjaciela. Zob: D. Szlachter, Walka z terroryzmem w Unii Europejskiej – nowy impuls, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 20.

5 K. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2008, s. 38. 6 Ibidem, s. 16.

267

Wpływ zagrożeń terrorystycznych na bezpieczeństwo międzynarodowe

wykorzystanie go przez władzę do utrzymania posłuszeństwa ludu. Po 1945 r. terro-ryzm był identyfikowany z walką narodowowyzwoleńczą z istniejącym reżimem. Pod koniec XX wieku akty terrorystyczne zaczęły być popełniane np. w imię osiągnięcia celów ekologicznych, sprzeciwu wobec aborcji czy eutanazji7. Terroryzm uległ znacz-nemu przeobrażeniu i współcześnie jest to bardzo często zemsta za wyimaginowane krzywdy8. Stworzenie jednej, spójnej definicji terroryzmu jest bardzo trudne. Można jedynie pokusić się o znalezienie wśród nich wspólnych elementów. W każdej definicji wyjaśniającej terroryzm główną cechą charakteryzującą to zjawisko jest przemoc, siła czy groźba. Kolejne elementy łączące wszystkie definicje to: wywołanie strachu, poli-tyczne motywy, skutki i reakcje psychologiczne, rozróżnienie ofiary i celu zamachu, planowanie akcji, metody działania, niemoralności i brak jakichkolwiek ograniczeń w działaniu, wymuszenia, wykorzystanie mass mediów do uzyskania rozgłosu, przy-padkowe ofiary, konspiracja.

Podobne trudności występują również w próbach podania wszystkich jego przy-czyn i źródeł. Terroryzm charakteryzuje się ciągłą dynamiką, nieustannie ewoluuje, co dodatkowo powoduje trudności w opisaniu tego zjawiska. Dzisiaj terroryści są w stanie zabić miliony osób w imię sprzeciwu wobec polityki określonego państwa albo w proteście wobec prowadzenia działań wojennych. Transformacji podlegają również przyczyny i motywy, jakimi kierują się terroryści, dokonując ataków. Terro-ryzm istniał już dużo wcześniej, nie jest to, jak twierdzi znaczna część ludzi, zjawisko XX wieku9. Terror stosowany od starożytności po XIX wiek utożsamiany był głównie

7 T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 18.

8 Według Władysława Kopalińskiego terroryzm to „organizowanie zamachów (z bronią w ręku, a także bombowych) na członków rządu, ludzi związanych z władzą, na przeciwników politycznych, na osoby innej wiary, a także rasy, obcokrajowców lub przypadkowych przechodniów, porywanie ludzi, a także samolotów, w celu zdobycia władzy, wywołania atmosfery strachu, zamętu, chaosu, wyrażenia protestu, zyskania korzyści dla jakichś grup, kategorii, a także osób, wreszcie bez przyczyny (…)”. Zob. W. Ko-paliński, Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 423. Natomiast Bartosz Bolechów uważa, że terroryzm to forma „przemocy politycznej, polegająca na stosowaniu morderstw lub zniszczenia (albo grożenia zastosowania takich środków) w celu wywołania szoku i ekstremalnego zastraszenia jednostek, grup, społeczeństw lub rządów, czego efektem mają być wymuszenia pożądanych ustępstw politycznych, sprowokowanie nieprzemyślanych działań lub/i zademonstrowanie/nagłośnienie własnych działań lub/i zademonstrowanie/nagłośnienie własnych politycznych przekonań”. Zob. B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Przewartościo-wania i kontynuacje, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002 r., s. 35. Krzysztof Liedel twierdzi natomiast, że terroryzm to „metoda działania, która posłużyć może realizacji dowolnego celu politycznego (…) Terroryzm nie jest samodzielnym, autonomicznym zjawiskiem, a jedynie metodą służącą do realizacji różnorodnych celów”. Za: D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 22.

9 Po metody terrorystyczne sięgali już żydowscy sygnatariusze i zeloci, dokonujący publicznych zabójstw rzymskich legionistów, czy też wojownicy owianego legendą Starca z Gór – Hassana Ben Sabaha, którzy dopuszczali się zabójstw rycerzy krzyżowców w Ziemi Świętej. Asasyni, czyli bractwo muzułmańskie stworzone i kierowane przez Starca z Gór, jako pierwsi stosowali terror na większą

268

B. Jagusiak

z władzą państwową i utrzymaniem posłuszeństwa. Źródłem przemocy była wła-dza, przed którą należało drżeć i spełniać jej rozkazy. Tego typu metody w czasach współczesnych stosowały również państwa totalitarne. Tzw. terror państwowy miał zastraszyć społeczeństwo i wymusić całkowite posłuszeństwo. W czasach nowożyt-nych na scenie pojawiły się nowe podmioty o charakterze społecznym i politycz-nym, które poprzez przemoc prowadzą walkę z państwem. W latach 60. i 70. liczba zamachów terrorystycznych znacznie wzrosła10. Ataki zaczęły być kierowane już nie tylko przeciwko przywódcom politycznym, ale również coraz częściej przeciwko zwykłym obywatelom. Współcześnie jest wiele przyczyn i źródeł terroryzmu i co jakiś czas pojawiają się nowe. Terroryści próbują przemocą i siłą rozwiązać wszyst-kie problemy zarówno te społeczne, polityczne, religijne jak i ekologiczne. Główną przyczyną terroryzmu jest niezadowolenie ludzi z życia, chęć wprowadzenia zmian, niemożliwość rozwiązania problemów drogą negocjacji i demokracji. Oczywiście, jeśli istnieje większe poparcie dla głoszonych postulatów, niezadowolone społeczeń-stwo może starać się o wprowadzenie zmian poprzez demonstracje, strajki, a cza-sami nawet rewolucje. Małe grupy, które nie uzyskują dużego poparcia, sięgają po terroryzm. Mają one nadzieję, że poprzez zastraszenie całego społeczeństwa osiągną swoje cele. Przyczyną terroryzmu może być chęć wprowadzenia zmian w sytuacji, gdy są one niemożliwe do przeprowadzenia. Terroryzm jest zatem „reakcją na brak realnej możliwości zaspokojenia pewnych bardzo silnych i znaczących potrzeb”11. Potrzeby te mogą być bardzo różne. Można tutaj wymienić np. chęć utworzenia przez mniejszość narodową własnego państwa, co obserwujemy m.in. w Irlandii Północnej i Kraju Basków. Inną przyczyną terroryzmu może być niezadowolenie z istniejącego systemu społeczno-politycznego, motywacja religijna czy ideologiczna. Frustra-cja wynikająca z braku możliwości wprowadzenia zmian, fanatyzm i zaślepienie we własnej ideologii bardzo często są inspiracją do działań terrorystycznych. Ter-roryzm ideologiczno-religijny rośnie w siłę od lat 80.12, głównie dzięki rozwojowi islamizmu i dżihadyzmu. Fundamentalizm religijny nie jest przypisany do określo-nego kręgu kulturowego i religijnego. Nie da się jednak zaprzeczyć, że islamski fun-damentalizm jest najbardziej rozpowszechniony i stał się źródłem inspiracji dla wielu terrorystycznych ugrupowań. Niektórzy wyznawcy Koranu podnoszą swoją religię do rangi ideologii politycznej, uważają, że tylko ich wiara jest prawdziwa, a wszystkie inne są fałszywe. Według islamskich terrorystów krajami Zachodu manipuluje szatan, a każda osoba niebędąca muzułmaninem, każdy człowiek niewierzący w islam jest jego sługą. Tylko w nielicznych krajach fundamentalistom udało się objąć władzę,

skalę, przeprowadzali zamachy i mordy polityczne. Ich fanatyzm religijny i bezwzględność budziły postrach wśród władców Bliskiego Wschodu oraz europejskich uczestników krucjat.

10 W. Dielt, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, op. cit., s. 30.11 http://www.akohard.kk.e-wro.pl/Ksiazka_html/terroryzm.html – stan z dnia 31.03.2010.12 W. Dielt, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, op. cit., s. 31.

269


w większości państw stanowią oni mniejszość, nie mogąc przejąć władzy, próbują zastraszyć społeczeństwo i siłą wymusić określone zachowanie. Od czasu wydarzeń z 11 września terroryzm bardzo często kojarzy się jedynie z Al-Kaidą i islamem, co oczywiście jest dużym błędem. Fundamentalizm islamski nie jest jedyną przyczyną dokonywanych ataków. Terroryzm jest używany jako metoda potępienia i krytyki określonego działania. Oprócz Al-Kaidy istnieje jeszcze wiele innych organizacji, które za pomocą przemocy walczą o określone prawa. Można tutaj wymienić np. ruchy dbające o ochronę środowiska, takie jak: Front Wyzwolenia Ziemi (ELF) czy Front Wyzwolenia Zwierząt (ALF). Ugrupowania te w swoim działaniu przypominają islamskie organizacje terrorystyczne. Ataki, które mogą uśmiercać, skierowane są w osoby nieszanujące przyrody, czyli np. w myśliwych. „U podłoża terroryzmu zawsze leży niezadowolenie z istniejącego stanu rzeczy i potrzeba jego zmiany połączona z brakiem możliwości jego dokonania”13. Niezadowolenie, frustracja i nienawiść są głównymi siłami napędowymi terroryzmu. Do jego głównych przyczyn bardzo często zalicza się również lęk. Terroryści boją się, że nigdy nie osiągną postawionych sobie celów i próbują zastraszyć tych, którzy mogą coś zmienić14. Wszystkie te czyn-niki mogą „popychać” ludność walczącą o swoje prawa do sięgania po najbardziej drastyczne środki, jakimi są zamachy terrorystyczne i zabijanie niewinnych ludzi. Działalność terrorystyczna zawsze kojarzy się z przemocą i agresją. W XXI wieku terroryści stosują przeróżne metody walki: od zastraszania, po porwania i mordo-wanie, używają broni konwencjonalnej i niekonwencjonalnej, atakują z powietrza, wody i lądu. Biorąc pod uwagę wszystkie możliwe elementy omawianego zjawiska, można wyróżnić kilkadziesiąt typologii terroryzmu.

Jednym z podstawowych podziałów jest podział na „terroryzm wewnętrzny, wewnętrzny sponsorowany międzynarodowo oraz międzynarodowy”15. Pierwszy z nich, czyli terroryzm wewnętrzny, odnosi się do ataków dokonywanych wyłącznie na terytorium jednego kraju i przeprowadzanych przez terrorystów tegoż kraju. Terroryzm wewnętrzny sponsorowany międzynarodowo dotyczy aktów mających

13 http://www.akohard.kk.e-wro.pl/Ksiazka_html/terroryzm.html – stan z dnia 11.07.2010. 14 Podczas konferencji „Podstawowe przyczyny terroryzmu”, zorganizowanej w 2003 roku w Oslo,

zauważono, że terroryzm mogą wywoływać następujące czynniki: „brak demokracji, wolności oby-watelskich i rządów prawa, upadłe lub słabe państwo, gwałtowna modernizacja, świeckie lub religijne ideologie ekstremistyczne, wcześniejsze wydarzenia historyczne w postaci przemocy politycznej, wojen domowych, rewolucji, dyktatury lub okupacji, hegemonia i nierówność sił, nielegalny i skorumpowany rząd, potężne podmioty zewnętrzne wspierające nielegalny rząd, represje ze strony zagranicznego okupanta lub sił kolonialnych, doświadczenia dyskryminacji w związku z pochodzeniem etnicznym lub religijnym, niepowodzenie odniesione przez państwo lub niechęć z jego strony w stosunku do włączenia w społeczeństwo grup dysydenckich lub pojawiających się klas społecznych, doświad-czenie niesprawiedliwości społecznej, obecność charyzmatycznych przywódców ideologicznych”. Za: J. Horgan, Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008, s. 102-103.

15 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 32, 33.

270

B. Jagusiak

charakter wewnętrzny, przeprowadzonych na terytorium jednego państwa, jednak uzyskujących wsparcie z zewnątrz. Pomoc może mieć charakter od finansowego, aż po militarny i ideologiczny. Natomiast terroryzm międzynarodowy ma miejsce, gdy atak odbywa się na terytorium obcego państwa, kiedy zostają poszkodowani obywatele innego kraju niż kraj sprawcy oraz gdy ugrupowanie jest częścią między-narodowej sieci terrorystycznej. Działalność organizacji terrorystycznych raz może mieć charakter wewnętrzny, a raz międzynarodowy. Przykładowo, jeśli ETA działa jedynie na terytorium własnego kraju, jest to terroryzm wewnętrzny, jeśli jednak w wyniku ich zamachów zginie obywatel innego kraju, można mówić o terroryzmie międzynarodowym.

Kolejny podział terroryzmu to podział ze względu na dobór ofiary i wyróżniamy tutaj terroryzm indywidualny i zbiorowy16. W przypadku terroryzmu indywidualne-go celem ataku jest konkretna osoba. Zamachowcy dążą do „usunięcia” człowieka, który może przeszkodzić im w realizacji ich celów, głosić poglądy sprzeczne z ich ide-ałami, lub jego śmierć może wywrzeć ogromne wrażenie. W przypadku tego rodzaju zamachów śmierć dodatkowych osób nie jest pożądana. Zabójstwo tylko tej jednej, konkretnej osoby ma zawsze charakter symboliczny, ma stanowić rodzaj reklamy dla sprawcy. „Siła propagandowa terroryzmu indywidualnego leży bowiem w tym, że osoba będąca celem zamachu jest przeciwieństwem stanowiska zamachowcy”17. Ostatnio większość ataków ma jednak charakter zbiorowy, co oznacza, że ofiarami są przypadkowe osoby, np. zamach na WTC. Mając na względzie używane do re-alizacji celu środki walki, można dokonać podziału współczesnego terroryzmu na konwencjonalny i niekonwencjonalny18. Istotą terroryzmu konwencjonalnego jest wykorzystywanie do realizacji celów środków konwencjonalnych, a więc np. broni białej, broni strzeleckiej lub innych niebezpiecznych narzędzi, materiałów i środków wybuchowych, środków artyleryjskich, modeli samolotów, samolotów pasażerskich i transportowych. Z kolei terroryzm niekonwencjonalny podzielić można na: jądro-wy, chemiczny, biologiczny, elektroniczny. Istnieje wiele przesłanek, że terroryzm broni masowego rażenia w przyszłości stanie się głównym zagrożeniem. Bojowe środki trujące (BST), bojowe środki biologiczne – np. laseczka wąglika czy pałeczka dżumy – mogą spowodować masowe ofiary. Wiele rodzajów środków toksycznych jest łatwo dostępnych, a sposób ich użycia również nie sprawia większego problemu. Środki biologiczne, które jak na razie nie były używane na większą skalę, stają się coraz częściej przedmiotem zainteresowania terrorystów. Wiąże się to z tym, że nie-bezpieczne bakterie to żywe organizmy, zdolne do samodzielnej reprodukcji i kiedy już zostaną uwolnione, trudno je powstrzymać. Szczególnym rodzajem terroryzmu

16 www.stosunkimiędzynarodowe.pl/2008/06/08/terroryzm-politologia-wspolczesnego-swiata – stan z dnia 31.03.2010.

17 www.bor.pl/index2.php?fk=81 – stan z dnia 31.03.2010.18 K. Jałoszyński, Współczesny…, op. cit., s. 41.

271


jest tzw. terroryzm z udziałem państwa19. Oznacza to, że ataki dokonywane są nie tylko przez osoby prywatne, ale również przez państwa. Istnieje kilka przypadków wykorzystywania terroryzmu przez państwo. Pierwszy z nich ma miejsce, gdy akty terrorystyczne dokonywane są przez funkcjonariuszy państwowych, kolejny, gdy państwo kontroluje działania organizacji terrorystycznych i/lub toleruje na swoim terytorium planowanie i przeprowadzanie akcji terrorystycznych. Istnieją liczne przykłady terroryzmu z udziałem państwa, a bardzo dobrym przykładem pogodze-nia polityki rządu i klasycznego terroryzmu państwowego jest „Islamska Republika Iranu, która to mord i zabójstwa traktuje jako legalną kontynuację polityki państwa, z użyciem środków przemocy fizycznej. Odwołując się do głównego czynnika, wokół którego powstaje konflikt, można wymienić następujące typy współczesnego terro-ryzmu: nacjonalistyczno-separatystyczny, ideologiczno-światopoglądowy i parapo-lityczny”20. Terroryzm nacjonalistyczno-separatystyczny odnosi się do organizacji terrorystycznych walczących o uzyskanie autonomii politycznej, etnicznej, religijnej lub niepodległościowej dla grupy etnicznej, przyłączenia części terytorium danego państwa do obszaru innego państwa. Terroryzm nacjonalistyczno-separatystyczny narodził się w wyniku walk grup etnicznych o zachowanie odrębności kulturowej i etnicznej, gdy pokojowe negocjacje nie przynosiły zamierzonych efektów. Kultura i tożsamość narodowa dla wielu osób ma bardzo duże znaczenie. Odmienność oby-czajów, religii, języka i historii jest częstą przyczyną konfliktów między narodami. Po zakończeniu zimnej wojny nastąpił wzrost konfliktów etnicznych, coraz więcej grup wraz ze wzrostem świadomości narodowej zaczęło domagać się niezależności. Separatyzm, który „oznacza polityczne dążenie do oderwania ściśle określonej części terytorium od jakiegoś państwa i utworzenie odrębnej struktury państwowej lub przyłączenie tego terytorium do sąsiedniego kraju”21 charakteryzuje się w swoim działaniu częstym stosowaniem terroru. Przykładem terroryzmu separatystycznego jest działalność Baskijskiej Organizacji Separatystycznej (ETA) oraz Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA). Grupy etniczne, które w drodze pokojowych negocjacji nie mogły uzyskać suwerenności, zaczęły stosować terroryzm jako metodę zwrócenia na siebie uwagi. Dążenie do posiadania własnego państwa, obawa przed wynaro-dowieniem, utratą tożsamości narodowej, religijnej jest częstą przyczyną licznych konfliktów o charakterze terrorystycznym. Do grup narodowych walczących o uzy-skanie autonomii bądź niepodległości metodami terrorystycznymi można zaliczyć zarówno ruchy wyzwoleńcze, regionalne, separatystyczne, jak i secesjonistyczne. Ich punktem wyjścia jest konflikt między pewną grupą etniczną, którą uważa się za odrębny naród, a władzami centralnymi. Z reguły grupa ta mieszka na jednym

19 W. Dielt, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 90.

20 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 28, 29. 21 V. Grotowicz, Terroryzm w Europie Zachodniej, Warszawa–Wrocław 2000, s. 310.

272

B. Jagusiak

terytorium i mówi tym samym, aczkolwiek innym niż urzędowy, językiem. Istot-nym elementem w badaniu jedności tego typu grup jest tradycja i historia. Źródłem konfliktu jest poczucie zdominowania i represji w sferze politycznej, ekonomicznej i kulturowej ze strony centrali22. Terroryzm ideologiczno-światopoglądowy można podzielić na terroryzm lewacki, np. Frakcja Czerwonej Armii, Czerwone Brygady, terroryzm skrajnie prawicowy, czyli nacjonalistyczny, neonazistowski, rasistowski itp., np. Włoskie Zbrojne Komórki Rewolucyjne – NAR, oraz terroryzm religij-ny – islamskich ekstremistów. Podstawą terroryzmu ideologicznego jest dążenie „do zmiany istniejącego porządku, systemu ekonomicznego i prawnego w państwie – przede wszystkim kapitalistycznym, przez ugrupowania terrorystyczne o zabar-wieniu lewackim lub marksistowskim, które postrzegają go jako skrajnie złego i antyproletariackiego. Ideologia stanowi system poglądów, idei, pojęć politycznych, socjologicznych, prawnych, etycznych, religijnych lub filozoficznych jednostek albo grup osób”23. Organizacje skrajnej lewicy w swojej działalności kierują się ideolo-gią związaną z anarchizmem, marksizmem-leninizmem. Natomiast organizacje skrajnej prawicy swoje inspiracje czerpią z ideologii nazistowskiej, faszystowskiej. Ataki mają miejsce głównie w miejscach, gdzie pojawiają się problemy ekonomicz-ne, bezrobocie oraz społeczne rozczarowanie i są wymierzane przede wszystkim przeciwko obcokrajowcom. Terroryzm parapolityczny jest uzasadniony innymi względami doktrynalnymi i światopoglądowymi. „Zmierza on do celów pozornie ograniczonych i niezwiązanych w sposób bezpośredni z kwestiami powszechnie identyfikowanymi jako polityczne. Stanowi przemoc skierowaną na wymuszenie relatywnie ograniczonych (w porównaniu z innymi formami terroryzmu) konce-sji (…). Spotykany jest jako ekoterrorystyczna działalność ruchu obrońców praw zwierząt, głównie – Front Wyzwolenia Zwierząt (ALF)”24. Kolejnego podziału terroryzmu można dokonać, biorąc pod uwagę obszar, na którym to zjawisko wy-stępuje. Używając kryterium środowiska, w jakim dany atak ma miejsce, możemy wymienić terroryzm: lądowy, powietrzny i morski25. Jak już sama nazwa wskazuje, terroryzm lądowy dotyczy ataków dokonywanych na lądzie, terroryzm morski na morzu, oceanie, np. atak terrorystów na okręt morski, natomiast terroryzm powietrzny odnosi się do ataków dokonanych w powietrzu, czyli na pokładzie samolotu. Włoski specjalista w zakresie obrony cywilnej F. Pierantoni wyodrębnił m.in. następujące odmiany terroryzmu:

– terroryzm informatyczny, który polega m.in. na włamywaniu się do kompu-terów, wprowadzaniu do programów komputerowych zakłóceń i wirusów,

22 www.gazetainnowacje.pl/innowacje20/strona5.htm/ – stan z dnia 05.04.2010. 23 K. Jaroszyński, Współczesny wymiar…, op. cit., s. 37. 24 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 31.25 K. Jaroszyński, Współczesny wymiar…, op. cit., s. 38.

273


– „ekoterroryzm – działa w imię populistycznych haseł ratowania ziemi przed obecnością na jej powierzchni obiektów i urządzeń, które mogą zagrażać ekologii,

– zdegenerowana partyzantka – występuje w krajach „trzeciego świata”, w któ-rych hasła wyzwolenia społecznego i narodowego są szczególnie nośne. Pod „płaszczykiem” działalności narodowowyzwoleńczej organizacje te współdziałają z grupami przestępczymi lub stanowią ich „ramię zbrojne”, zajmują się handlem narkotykami, „żywym towarem”, prostytucją, ochroną bossów organizacji przestępczych,

– partyzantka miejska (gangi miejskie) – funkcjonuje w dużych miastach, tzw. betonowych dżunglach, jakimi są miasta powyżej jednego miliona miesz-kańców. (…) Gangi te działają na obszarach miejskich, nad którymi władza utraciła kontrolę i jest wobec nich praktycznie bezradna. Taka sytuacja ma miejsce np. w Karaczi czy Rio de Janeiro (…).

– mafia – zhierarchizowane i doskonale zorganizowane grupy przestępcze, dysponujące potężnymi środkami finansowymi oraz licznymi uzbrojonymi grupami wykonawczymi. Za najgroźniejsze uważa się mafie włoskie, meksy-kańskie, tureckie, rosyjskie, kolumbijskie, japońskie czy też chińskie. Zajmują się handlem bronią, narkotykami, organami ludzkimi, prostytucją”26.

Używając różnych kryteriów, można dokonać jeszcze wielu innych podziałów terroryzmu. Naukowcy, badając to zjawisko, cały czas odkrywają jego nowe przyczyny i elementy, co powoduje, że powstają nowe typologie.

W dobie zachodzących procesów globalizacyjnych, postępu integracji i współ-pracy międzynarodowej kluczową rolę w zwalczaniu terroryzmu odgrywają organi-zacje o zasięgu światowym. Zapobieganie, przeciwdziałanie i zwalczanie terroryzmu jest wręcz niemożliwe bez współpracy państw. Jest to zjawisko globalne i konieczna jest tutaj współpraca światowa, która objawia się m.in. poprzez działalność organi-zacji międzynarodowych. Najważniejszymi instytucjami, odgrywającymi kluczową rolę w zwalczaniu terroryzmu, są: ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych), NATO (Pakt Północnoatlantycki), UE (Unia Europejska) oraz OBWE (Organiza-cja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie). Pierwszoplanową rolę w budowaniu światowego systemu bezpieczeństwa odgrywa Organizacja Narodów Zjednoczonych, która powstała na podwalinach Ligi Narodów 24 października 1945 r. w wyniku podpisania Karty Narodów Zjednoczonych. Podstawowy cel ONZ został określony jako „ochrona przyszłych pokoleń od klęsk wojny i stworzenie warunków umoż-liwiających utrzymanie sprawiedliwości, poszanowanie zobowiązań wynikających z umów oraz innych źródeł prawa międzynarodowego. Członkowie ONZ zobowiązali się do utrzymywania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa z zastosowaniem

26 Ibidem, s. 41.

274

B. Jagusiak

środków zbiorowych dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania oraz tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju. Istotne znaczenie dla sprawnego funkcjonowania systemu bezpieczeństwa zbiorowego ma zobowiązanie do regulowa-nia sporów międzynarodowych metodami pokojowymi. Czynnikiem ułatwiającym ich wykonywanie jest rozwój współpracy państw na zasadach równouprawnienia i wzajemnego poszanowania interesów oraz rozwiązywania wspólnym wysiłkiem problemów o charakterze politycznym, gospodarczym, kulturalnym, humanitar-nym”27. Walka z terroryzmem jest integralną częścią mandatu ONZ. W ramach współpracy międzynarodowej udało się państwom wypracować m.in. trzynaście konwencji antyterrorystycznych. Praca nad tworzeniem nowych norm prawnych, rezolucji, powoływanie organów do walki z terroryzmem bezustannie trwa i dzięki temu na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat Narody Zjednoczone wiele uczyniły, aby zwalczyć terroryzm28. Oczywiście prawdziwy przełom w podejmowaniu dzia-łań mających na celu walkę z terroryzmem nastąpił po 11 września 2001 roku. Już na drugi dzień po tragicznych zamachach w USA została przyjęta rezolucja 1368. W dokumencie tym Rada Bezpieczeństwa NZ „potępiła przerażające akty terrory z 11 września 2001 roku, uznając jednocześnie takie czyny jako groźbę dla pokoju i bezpieczeństwa na świecie; wyraziła najgłębsze wyrazy współczucia i złożyła swoje kondolencje ofiarom i ich rodzinom, a także rządowi USA; wezwała wszystkie pań-stwa do wspólnej pracy, by doprowadzić przed oblicze sprawiedliwości winnych tej tragedii; wezwała także do przyspieszenia wysiłków zmierzających do ratyfikacji przez poszczególne państwa odpowiednich konwencji antyterrorystycznych uchwalonych przez ONZ; wyraziła swoją gotowość do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków, zgodnych z zapisami NZ, w celu zwalczenia terroryzmu; potwierdziła swoją wolę walki ze wszelkimi formami terroryzmu”29.

Wydarzenia z Nowego Jorku doprowadziły również do przyjęcia przez Radę Bezpieczeństwa NZ rezolucji 1373, która była ukierunkowana na walkę z terrory-zmem. Bez wątpienia dokument ten jest jednym z najważniejszych dokumentów przyjętych na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych. Rezolucja 1373, która została uchwalona 28 września 2001 roku, nakreśla obszar współpracy państw

27 www.politycznie.peac.pl/13.php – stan z dnia 17.07.2010. 28 Zgromadzenie Ogólne zaniepokojone wzrostem zagrożenia terrorystycznego m.in. już w 1963 roku

przyjęło konwencję o przestępstwach i niektórych innych czynach popełnionych na pokładach statków powietrznych, w 1970 roku o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrz-nymi, w 1971 roku o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego, w 1979 roku przeciwko braniu zakładników, w 1980 roku o ochronie fizycznej materiałów jądrowych, w 1988 roku w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej, w 1991 o oznaczaniu plastikowych środków wybuchowych w celu ich wykrywania, w 1999 roku powołano do życia Sekcję Zapobiegania Terroryzmowi, która wchodziła w skład Biura ds. Środków Odurzających i Przestępczości.

29 www.unic.un.org.pl/terroryzm/dzialanianz-stary.php – stan z dnia 18.07.2010.

275


w dziedzinie zwalczania terroryzmu oraz stanowi punkt odniesienia dla wielu innych tworzonych przez organizację dokumentów. Rezolucja 1373 zobowiązuje wszystkie państwa do zwalczania i zapobiegania finansowaniu terroryzmu, nakazuje pocią-ganie do odpowiedzialności karnej oraz zamrażanie rachunków bankowych osób lub organizacji, co do których istnieją uzasadnione podejrzenia, że biorą udział w działalności terrorystycznej. W rezolucji Rada Bezpieczeństwa zdecydowała również, że należy powstrzymywać się od udzielania pomocy podmiotom zaangażowanym w działalność terrorystyczną, odmawiać udzielenia schronienia osobom, które w jakikolwiek sposób biorą udział w działaniach terrorystycznych, czy to przez pla-nowanie, finansowanie, czy przez dokonanie samego ataku. W ramach rezolucji 1373 państwa powinny dzielić się między sobą informacjami na temat działalności terrorystycznej, podejmować wszelkie niezbędne kroki zapobiegawcze, zapobiegać wykorzystywaniu swoich terenów do planowania, finansowania lub popełniana czynów terrorystycznych. Na mocy rezolucji został również powołany Komitet Antyterrorystyczny, którego głównym zadaniem jest pomoc państwom w dostoso-waniu prawa krajowego tak, aby jak najskuteczniej państwa i panujące w nim normy mogły wypełniać postanowienia rezolucji 1373.

12 października 2001 roku został przyjęty kolejny dokument – rezolucja 1377. „Akt ten zawierał postanowienia Rady Bezpieczeństwa (…) o przyjęciu przez kraje członkowskie ONZ deklaracji o powszechnym wysiłku w walce z terroryzmem, który jest jednym z największych zagrożeń dla globalnego pokoju i bezpieczeństwa. Dokument zaleca Komitetowi Kontrterrorystycznemu rozwinięcie badań nad meto-dami skuteczniejszego promowania i inkorporowania do wewnętrznych systemów prawnych państw oraz organizacji, rozwiązań przedstawionych przez Rezolucję 1373 (2001)”30.

W 2003 roku została przyjęta rezolucja 1455, która dotyczy wzmocnienia reżimu sankcji wobec Talibów i Al-Kaidy, w 2004 roku rezolucja 1540, która wzywała do kontroli rozprzestrzeniania broni nuklearnej, chemicznej i biologicznej, natomiast 8 września 2006 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Globalną Strategię Zwalczania Terroryzmu, która wieńczy lata wysiłków i prób uzgodnienia wspólnego stanowiska w sprawie zwalczania terroryzmu. Na kartach strategii potępiono wszelkie formy terroryzmu, określono środki, które mają być podejmowane w celu zapobiegania i zwalczania tego zjawiska.

North Atlantic Treaty Organization, czyli Organizacja Paktu Północnoatlantyc-kiego, jest organizacją o charakterze polityczno-militarnym założoną 4.04.1949 roku przez niepodległe państwa na rzecz utrzymania pokoju i obrony swojej wolności. Początkowym celem istnienia organizacji była obrona militarna przed atakiem ZSRR. Powstanie Sojuszu miało stworzyć wspólny system obronny oraz wzmocnić

30 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 90.

276

B. Jagusiak

współpracę między państwami, tak aby mogły przeciwstawić się zagrożeniom zwróconym przeciwko ich bezpieczeństwu. Podstawowym zadaniem Sojuszu jest zapewnienie bezpieczeństwa jego członkom w myśl zasady, że atak na jedno państwo członkowskie jest atakiem na wszystkich sojuszników. Traktat zobowiązuje każde państwo członkowskie do pomocy sojusznikom w przypadku zagrożenia, a także wymaga, by każde z nich zobowiązało się do niepodejmowania działań stojących w sprzeczności z zapisami Traktatu. Głównym zadaniem Sojuszu jest zagwaranto-wanie za pomocą środków politycznych i militarnych wolności i bezpieczeństwa wszystkim członkom Paktu, rozwijanie bezpieczeństwa międzynarodowego w ra-mach współpracy ze wszystkimi członkami i państwami partnerskimi należącymi do programu Partnerstwo dla Pokoju oraz Euroatlantyckiej Rady Partnerstwa, a także wysyłanie misji wojskowych do państw, w których mają miejsce konflikty w celu ich zażegnania. NATO stanowi także forum współpracy państw członkowskich i partnerskich w ramach: planowania cywilnego w sytuacjach kryzysowych, usuwa-nia skutków katastrof naturalnych, realizacji programów naukowych w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego.

Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego utworzona w 1949 r. po okresie zimnej wojny musiała przejść poważne zmiany, by sprostać nowym warunkom i sta-wić czoło nowym zagrożeniom. NATO straciło głównego wroga, co spowodowało sformułowanie nowych stanowisk i celów organizacji wobec bezpieczeństwa oraz rodzących się zagrożeń i wyzwań. Z chwilą zakończenia zimnej wojny głównym zadaniem NATO było „wprowadzenie prawnomiędzynarodowego porządku na obszarach ogarniętych wojną i konfliktami narodowościowymi (…) Sojusz zmienił swoją rolę z sojuszniczego układu czysto obronnego w policjanta Europy – strażnika ochrony praw człowieka, rozdzielającego walczące strony”31.

W NATO terroryzm jako ważny problem bezpieczeństwa został dostrzeżony w „Koncepcji Strategicznej Sojuszu przyjętej przez Szefów Państw i Rządów uczest-niczących w spotkaniu Rady Północnoatlantyckiej w Waszyngtonie w dniach 23 i 24 kwietnia 1999 r.”32, jednak w centrum uwagi znalazł się dopiero po zamachach na World Trade Centre i Pentagon 11 września 2001 r. Już następnego dnia po tych wydarzeniach państwa członkowskie uznały, że ten akt terroru pozwala na zasto-sowanie art. 5 traktatu waszyngtońskiego, że atak na Stany Zjednoczone zostaje uznany za atak na wszystkie państwa Sojuszu. Od czasu szczytu w Brukseli 1994 r. do problematyki terroryzmu nawiązywał szereg kolejnych dokumentów przyjmo-wanych przez organy Sojuszu. Niestety w małym stopniu zwracały one uwagę na stopień zagrożenia terroryzmem, zjawisko to postrzegane było raczej jako problem wewnętrzny. Działania NATO skupiły się natomiast głównie na odbudowie państw

31 www.stosunki-miedzynarodowe.pl/referaty/nato4.html – stan z dnia 28.07.2010. 32 K. Jałoszyński, Współczesny wymiar…, op. cit., s. 270.

277


byłej Jugosławii, umacnianiu partnerstwa z państwami byłego Związku Radzieckiego oraz państwami z obszaru Morza Śródziemnego. Od 11 września zwalczanie terro-ryzmu stało się jednym ze strategicznych celów działania Sojuszu. „Świadczy o tym uzgodniona podczas szczytu w Pradze 22 listopada 2002 r. Wojskowa koncepcja NATO odnośnie obrony przeciwko terroryzmowi. Koncepcja zakłada możliwość podjęcia przez Radę Północnoatlantycką decyzji o użyciu sił zbrojnych będących w dyspozycji Sojuszu do zwalczania terroryzmu. Działania sił zbrojnych prowadzone zarówno na terytorium NATO, jak i poza nim mogą obejmować: powstrzymywanie terroryzmu, obronę przed atakami terrorystycznymi oraz usuwanie skutków aktów terroru na wniosek państwa zaatakowanego, w szczególności w przypadku użycia przez terrorystów broni biologicznej, chemicznej lub jądrowej”33. Na szczycie w Pra-dze w 2002 r. przyjęto również „Plan działania partnerstwa terroryzmu”, którego celem było określenie zasad i priorytetów współpracy pomiędzy NATO i partnerami w sprawie zwalczania terroryzmu. Sojusznicy i partnerzy zobowiązali się do rozsze-rzania dialogu politycznego, wymiany informacji na temat terroryzmu, skutecznego zwalczania skutków ataków terrorystycznych oraz wzajemnego wsparcia w walce z tym zjawiskiem. W efekcie szczytu NATO w 2002 r. podjęto działania mające na celu transformację i adaptację organizacji do wyzwań nowej epoki. Najważniejsze zmiany w Sojuszu, które nastąpiły dzięki ustaleniom w Pradze, to:

– stworzenie Sił Odpowiedzi NATO (NRF – NATO Response Force) – mo-bilnych, technologicznie zaawansowanych, mogących działać zarówno na lądzie, na morzu i w powietrzu (…);

– usprawnienie struktury dowodzenia – zlikwidowano stare struktury i utwo-rzono dwa dowództwa strategiczne: Dowództwo Sojusznicze ds. Operacji (ACO – Allied Command Operations) z siedzibą w Mons (Belgia), któremu powierzono całość funkcji NATO, oraz Dowództwo Sojusznicze ds. Trans-formacji (ACT – Allied Command Transformation) z siedzibą w Norfolk (Wirginia, USA), odpowiedzialne za transformację wojskową Sojuszu;

– podwyższenie zdolności reagowania Sojuszu w sytuacjach kryzysowych na podstawie tzw. Praskich Zobowiązań na rzecz Zdolności Obronnych (PCC – Prague Capabilities Commitment)”34, powstały również przenośne laboratoria analityczne specjalizujące się w rozpoznawaniu zagrożenia nuklearnego, biologicznego i chemicznego (NBC), jednostki reagowania w przypadku ataku z użyciem NBC, wirtualne centrum doskonalenia obrony przeciwko broniom NBC.

33 R. Niedźwiecki, Współczesny terroryzm. Jakie strategie zwalczania?, „Zeszyty Naukowe AON”, nr 4(69), 2007, s. 56.

34 K. Jałoszyński, Współczesny wymiar…, op. cit., s. 271.

278

B. Jagusiak

Na kolejnym szczycie, który miał miejsce w Stambule 2004 r., podjęto decyzję o utworzeniu w ramach Kwatery Głównej NATO Jednostki Wywiadu ds. Zagrożenia Terrorystycznego, której „celem było podniesienie poziomu wymiany informacji wywiadowczej pomiędzy sojusznikami (…) Ponadto w Stambule przyjęto Program Prac na Rzecz Obrony przed Terroryzmem w celu wzmocnienia zdolności Sojuszu w obliczu terroryzmu i jego zakończenia za pomocą zaawansowanych technologii. Program ukierunkowany jest na wspomaganie narodowych programów naukowych i badawczych celem wypracowania nowych i udoskonalonych technologii przydat-nych w zwalczaniu terroryzmu”35. NATO swój udział w walce z terroryzmem bierze również poprzez przeprowadzenie operacji wojskowych i misji, m.in. w Afganistanie, Iraku, na Bałkanach i w regionie Morza Śródziemnego. Do operacji pokojowych i stabilizacyjnych NATO można zaliczyć m.in. zabezpieczenie Cieśniny Gibraltarskiej po 11 września 2001 r. w ramach operacji Active Endeavour, obecność Międzyna-rodowych Sił Wspierających Bezpieczeństwo (ISAF) w Afganistanie.

Zagrożenie terrorystyczne wymaga od państw NATO szybkiej, całościowej i wielostronnej działalności. Bardzo często członkowie traktatu nie są w stanie wypracować wspólnej strategii, co sprawia, że organizacja nie działa prawidłowo. Aby NATO mogło skutecznie zwalczać terroryzm, wymagana jest reakcja całościowej i wielostronnej strategii. Niestety z tym bywa różnie. Brak zgody wewnątrz sojuszu i problemy z wypracowaniem wspólnego stanowiska nie sprzyjają walce z terro-ryzmem. W opinii niektórych naukowców i specjalistów w dziedzinie terroryzmu NATO jest dość słabo przygotowane do walki z tym rodzajem przestępczości, który wymaga specjalnego podejścia i specjalnych metod walki. Organizacji terrorystycz-nych nie zniszczy się przy użyciu czołgów i kul. Zabici terroryści będą zastępowani kolejnymi i kolejnymi. Oparcie się jedynie na przemocy nie rozwiąże problemu, o czym pisze Bartłomiej Bartoszek w artykule NATO – kończąca się opowieść: „To, że Al-Kaidy nie można zniszczyć przy użyciu bombowców i luf armatnich zrozumiano dopiero w Afganistanie, tysiące żołnierzy, setki pojazdów i samolotów, tony zużytej amunicji i… nic. Osama bin Laden pozostaje na wolności, Talibowie wciąż nie zostali pokonani, Afganistan nieodbudowany, a widoków na zwycięstwo brakuje”36. Aby skutecznie zwalczać terroryzm, należy skupić się na zwalczaniu jego pierwotnych przyczyn. Walka z terroryzmem nie może mieć wyłącznie charakteru wojskowego. W tym przypadku trzeba zwrócić bardzo dużą uwagę na prewencję. Należy zastosować środki o charakterze politycznym, dyplomatycznym, finansowym, a użycie siły militarnej powinno być ostatecznością.

Walka z terroryzmem jest tak trudna, ponieważ obecnie mamy do czynie-nia z precyzyjnymi atakami na wcześniej wybrane cele. Coraz częściej terroryści

35 www.msz.gov.pl/nato,30006.html, stan z dnia 28.07.2010. 36 http://www.mojeopinie.pl/nato_konczaca_sie_opowiesc,3,1228771696 – stan z dnia 28.07.2010.

279


wykorzystują „nowoczesną broń”, którą są zamachowcy samobójcy. Dostarczają oni na określone miejsce i w ustalonym czasie ładunek wybuchowy i ginąc, zabijają przypadkowe osoby, niszcząc budowle, siejąc strach i panikę. Taki rodzaj ataku jest dość trudny do zwalczania. Ciężko jest zapewnić ochronę i bezpieczeństwo przed pojedynczym, zdecydowanym na śmierć człowiekiem. Zamachowiec samobójca najczęściej nie posiada wiedzy wojennej. Jest on jedynie „ludzką bombą”. Takie ograniczenie wiedzy na temat ataku znacznie zmniejsza ryzyko dekonspiracji i nie pozwala służbom specjalnym skutecznie im przeciwdziałać. Oczywiście są ataki, w których uczestniczą osoby bardzo inteligentne, przez dłuższy czas przygotowywane do swojego zadania, tak jak to miało miejsce w przypadku ataków z 11 września. Skuteczność ataków terrorystycznych jest tak duża, bowiem zamachowcy bardzo często wykorzystują środki transportu. W przypadku porwania samolotu czy innego pojazdu, jeśli terrorysta przejmie kontrolę nad sterem, możliwość zapobiegnięcia katastrofie jest niewielka. Sieć terrorystyczna jest rozległa, dobrze zorganizowana i finansowana, co również utrudnia walkę z tym zjawiskiem.

O walce z terroryzmem zaczęliśmy poważnie myśleć dopiero po wydarzeniach z 11 września i niestety do tej pory nie stworzyliśmy skutecznych metod walki z nim. Na razie ani NATO, ani żadna inna organizacjia nie jest w pełni gotowa do skutecznego zwalczania terroryzmu.

Integracja europejska oraz otwarcie granic i mniejsza kontrola przepływu osób ułatwiały terrorystom rozwój różnego rodzaju form międzynarodowej przestęp-czości. Aby zapobiec rozprzestrzenianiu się tego zjawiska w krajach europejskich, Wspólnota musiała objąć swoim zasięgiem działania w sferze zwalczania terroryzmu oraz stworzyć wspólne strategie zwalczania i przeciwdziałania zagrożeniom terrory-stycznym. W dobie wzrastającej przestępczości, gdy podstawowe prawa, czyli prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa, są zagrożone, Unia Europejska kładzie duży nacisk na przygotowanie i przyjmowanie nowych regulacji dotyczących zwalczania terroryzmu.

Zjawisko międzynarodowego terroryzmu na scenie europejskiej zostało za-uważone z początkiem lat 70. XX wieku. Główną przyczyną zajęcia się zagrożenia-mi ze strony organizacji terrorystycznych były tragiczne wydarzenia, które miały miejsce podczas olimpiady w Monachium w 1972 r. W grudniu 1975 r. podczas nieformalnego spotkania ministrów spraw wewnętrznych państw członkowskich WE w Rzymie powołano do życia tzw. grupę TREVI. Powszechnie przyjmuje się, że nazwa tego gremium to skrót od francuskich słów określających jego zadania: Terrorisme, Radioalisme, Extremisme, Violence International. Część badaczy uważa natomiast, że nazwa „Trevi” wywodzi się od słynnej rzymskiej fontanny di Trevi, znajdującej się nieopodal miejsca obrad. Grupa TREVI „została podzielona na pięć podgrup roboczych, z których tylko trzy zaczęły faktycznie funkcjonować. Zwalczaniem ter-roryzmu na skalę europejską zajęła się utworzona 31 maja 1977 r. podgrupa TREVI I.

280

B. Jagusiak

Jej zadaniem było zbieranie i analizowanie informacji o poszczególnych europejskich organizacjach terrorystycznych”37. Państwa TREVI w ramach współpracy zobo-wiązały się przedstawiać raporty i analizy z działań mających na celu zapobieganie i walkę z terroryzmem. Do osiągnięć tego gremium zaliczamy również wypracowanie zaakceptowanej przez wszystkie państwa członkowskie definicji terroryzmu, za którą uważano „użycie lub usiłowanie użycia przemocy przez zorganizowaną grupę w celu zrealizowania określonych celów politycznych”38. Kolejne zamachy terrorystyczne pokazały jednak, że tak brzmiąca definicja wymaga przeobrażenia, bowiem działania terrorystyczne nie mają wyłącznie charakteru politycznego.

Oprócz grupy TREVI powstało jeszcze kilka innych inicjatyw, które rozwijały nieformalną współpracę w walce z przestępczością i terroryzmem. Grupa „Kilowat”, która powstała prawdopodobnie w 1997 r., polegała na współpracy służb specjalnych piętnastu krajów w zwalczaniu terroryzmu islamskiego. Powołany do życia w 1979 r. Klub Wiedeński również odpowiadał za walkę z terroryzmem. W tym samym roku powstała również Policyjna Grupa Robocza ds. Terroryzmu oraz Klub Quantico, który gromadził funkcjonariuszy służb upoważnionych do zwalczania terroryzmu z RNF, Francji, Wielkiej Brytanii, USA, Austrii i Kanady.

„Grupę TREVI od 1986 r. aktywnie włączono do prac przygotowawczych związa-nych z tworzeniem podstaw prawnych i instytucjonalnych przyszłej Unii Europejskiej. Zawarcie w 1992 r. traktatu o Unii Europejskiej formalnie włączyło problematykę walki z terroryzmem do trzeciego filaru Unii Europejskiej, czyli do wymiaru sprawie-dliwości i spraw wewnętrznych”39. Zgodnie z art. 29 TUE wspólnym celem państw członkowskich jest zapewnienie bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości w ramach współpracy policyjnej i sądowej, zapobieganie i zwalczanie terroryzmu oraz innego rodzaju przestępczości przy udziale służb celnych, EUROPOL-u i innych właściwych organów w państwach członkowskich. Organem odpowiedzialnym za realizację tych założeń została Rada Unii Europejskiej, która została upoważniona do przyjmowania wspólnych stanowisk i działań oraz projektów konwencji międzynarodowych. Prze-wodniczący Rady Unii Europejskiej uzyskał prawo do zwoływania nadzwyczajnego posiedzenia w ciągu 48 godzin, a w nagłych przypadkach w krótszym terminie w mo-mencie zagrożenia bezpieczeństwa. Na mocy traktatu z Maastricht powstał również Komitet Polityczny złożony z dyrektyw politycznych Ministerstw Spraw Zagranicznych, którego celem była realizacja wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.

Do trzeciego filaru traktat z Maastricht zaliczył m.in.: „politykę azylową, zasady przekraczania zewnętrznych granic państw członkowskich, politykę imigracyjną, zwalczanie narkomanii, przeciwdziałanie nadużyciom na skalę międzynarodową,

37 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 98.38 Ibidem, s. 98.39 www.terroryzm.com/article/183/W-ramachUE.html, stan z dnia 07.08.2010.

281


współpracę sądową i celną, współpracę policji w zapobieganiu i zwalczaniu prze-stępczości międzynarodowej, szczególnie terroryzmu i handlu narkotykami, oraz rozwijanie systemu wymiany informacji”40. Zawiłość traktatu i niejednoznaczny podział kompetencji wywołały w późniejszym okresie spory i różnorodne interpre-tacje w sprawach trzeciego filaru. Aby wyeliminować bariery i ułatwić koordynację, „znaczna część przepisów została przeniesiona do I filaru UE (polityka azylowa, wizowa i migracyjna). Krok ten nie dotyczył współpracy w zwalczaniu terroryzmu, jaka pozostała (…) w III filarze (…) W obecnym art. 29 zapisano, że Unia dąży do zapewnienia obywatelom wysokiego poziomu bezpieczeństwa w ramach obszaru wolności bezpieczeństwa i sprawiedliwości – (PWBiS). Współpraca antyterrory-styczna objęła, oprócz policyjnej, również sądową – sprawy karne (art. 31). Dodano również zapisy mówiące o ustaleniu dolnych granic czynów przestępczych oraz kar w dziedzinie przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Działania antyterrory-styczne potraktowano w nowym art. 29 Tytułu VI TUE jako element walki z prze-stępczością zorganizowaną, a nie wyłącznie jako formę działań policyjnych, jak to było przewidziane jeszcze w poprzedniej wersji Traktatu”41. Traktat Amsterdamski zreformował również zakres instrumentów prawnych trzeciego filaru. Zrezygno-wano ze wspólnych działań, a przyjęto decyzje ramowe i decyzje, co spowodowało, że Rada UE mogła działać z inicjatywy któregokolwiek z krajów członkowskich Komisji, wykorzystując przy tym następujące instrumenty, przyjmowane większością kwalifikowaną: wspólne stanowiska, decyzje ramowe, decyzje, konwencje. Istotne znaczenie z perspektywy walki z terroryzmem miało dołączenie do traktatu proto-kołu dotyczącego treści porozumienia z Schengen oraz protokołu w sprawie azylu, który miał zapobiec nadużywaniu tej instytucji przez przestępców.

Ważne decyzje podjęto również w dniach 15-16 października 1999 r. podczas szczytu Rady UE w Tampere, który był poświęcony rozwojowi trzeciego filaru Unii Europejskiej, zapowiedziano tam lepszą koordynację działań na rzecz walki z terroryzmem, współpracę z EUROPOL-em oraz przeciwdziałanie terroryzmowi w Internecie. Zobowiązano się również do wspólnego zwalczania przestępczości zorganizowanej, w tym terroryzmu, poprzez utworzenie EUROJUST-u i Europej-skiego Kolegium Policyjnego.

W ramach działań podejmowanych w celu współpracy w zapobieganiu i zwal-czaniu terroryzmu na poziomie Unii Europejskiej przed 11 września 2001 r. przyjęto jeszcze kilka innych ważnych deklaracji i aktów prawnych. Nie jest to zbyt duża licz-ba, bowiem przed zamachami na WTC Unia Europejska stosunkowo nieregularnie i rzadko zwracała uwagę na problem terroryzmu. Wśród działań, jakie podejmowano przed 11 września, należy wymienić następujące:

40 K. Łastawski, Historia integracji europejskiej, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 245. 41 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 103.

282

B. Jagusiak

– „Decyzja Rady z dnia 3 grudnia 1988 r. polecająca EUROPOL-owi objęcie działalnością przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności osobistej lub mieniu, popełnionych lub takich, których popełnienie jest prawdopodobne podczas działań terrorystycznych”42;

– Deklaracja o finansowaniu terroryzmu z 30 listopada 1993 r., która wzywała do współpracy w ramach wymiany informacji dotyczących finansowania terroryzmu;

– Konwencja Unii Europejskiej z dnia 10 marca 1995 r., dotycząca procedur ekstradycji pomiędzy państwami członkowskimi;

– Deklaracja z 9 listopada 1995 r., apelująca o zwiększenie zakresu współpracy przez współdziałanie organów sądowych i policji;

– „Wspólne Działania Rady 96/610/WSiSW z dnia 15 października 1996 r. dotyczące tworzenia i utrzymywania spisu na temat szczególnych uprawnień antyterrorystycznych, umiejętności i wiedzy specjalistycznej ułatwiających współpracę antyterrorystyczną pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej;

– Wspólne Działania Rady 98/428 WSiSW z dnia 29 czerwca 1998 r. w sprawie utworzenia Europejskiej Sieci Sądowej, określające zadania Sieci w zakresie przestępstw terrorystycznych, czy Zalecenie Rady z dnia 9 grudnia 1999 r. w sprawie współpracy w zwalczaniu finansowania grup terrorystycznych”43.

Kolejny traktat, który został podpisany w Nicei 9 grudnia 2000 r., a wszedł w życie w 2003 r., nie wprowadził wielu zmian w obszarze walki z terroryzmem. W zapisach traktatowych istotne znaczenie miało jedynie wprowadzenie w życie Europejskiej Sieci Sądowej i Europejskiego Wydziału Współpracy Sądowej. Istotnym krokiem w walce z terroryzmem było powołanie w 1995 r. Europejskiego Urzędu Policji (European Police Office – EUROPOL). Konwencja o utworzeniu Europejskie-go Urzędu Policji została podpisana przez wszystkie kraje członkowskie w 1995 r., weszła w życie w 1998 r., a sam Europol zaingerował swoją działalność w 1999 r. Głównym celem, dla którego stworzono Europol, była poprawa jakości wymiany informacji pomiędzy policjami państw członkowskich Unii Europejskiej na temat przestępczości międzynarodowej, w tym terroryzmu oraz nielegalnego handlu nar-kotykami. Europol „zajmuje się wywiadem kryminalnym, wspiera państwa w walce z terroryzmem, fałszerstwem pieniędzy i innych środków płatniczych, z nielegalnym handlem ludźmi i pojazdami mechanicznymi, zwalczaniem „prania brudnych pienię-dzy”, czy też – nielegalnej emigracji (…) Wspiera on instytucje egzekwujące prawo we wszystkich państwach członkowskich UE poprzez gromadzenie i analizowanie informacji oraz danych wywiadowczych, zwłaszcza o osobach, które są lub istnieje

42 T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 81.43 Ibidem, s. 81.

283


podejrzenie, że są członkami organizacji przestępczych, mających zasięg między-narodowy. Informacje te pozyskiwane są z różnych źródeł, w tym od znacznych sił policyjnych, jakimi dysponuje UE oraz od organizacji zwalczających przestępczość na skalę międzynarodową, jak np. Interpol”44. W Europejskim Urzędzie Policji działają dwie jednostki, które zajmują się zjawiskiem terroryzmu – Counter Terrorism Unit (CTU), działająca od początku funkcjonowania organizacji, oraz Counter Terrorism Task Force (CTTF) reaktywowana po zamachach z 11 marca 2004 r. Ponadto w Eu-ropolu funkcjonuje dziewiętnaście stałych Plików Analitycznych (Analisys Work File – AWF), w tym dwa bezpośrednio odpowiedzialne za terroryzm. „Służą one do gromadzenia i wymiany danych o prowadzonych przestępstwach, osobach”45. Pierwszy z AWF, który określono jako Islamie Terrorism, zajmuje się aktywnością terrorystów islamskich, natomiast drugi – Dolphin –obserwuje pozostałe ugrupo-wania terrorystyczne.

Kolejne większe działania Unii Europejskiej w zakresie zwalczania terroryzmu nastąpiły po atakach z 11 września 2001 roku i z 11 marca 2004 roku. Po zamachach na WTC Wspólnota podjęła wzmożoną, lecz niestety nieefektywną działalność na polu walki z terroryzmem. Niektóre decyzje podjęte przez UE w sprawie zwalczania terroryzmu nie weszły w życie, nie było zgodności między państwami członkowski-mi w tym obszarze i nie wszystkie kraje ratyfikowały decyzje podejmowane przez Wspólnotę. Mimo wielu międzynarodowych spotkań i szczytów poświęconych problemowi terroryzmu bardzo często brakowało jedności i porozumienia między państwami. Niektóre kraje wspierały organizacje terrorystyczne, np. poprzez dosta-wy broni, pomoc finansową, udzielając azylu osobom ściganym za terroryzm. Inne państwa, mimo że potępiały działania terrorystyczne i nie zapewniały azylu prze-stępcom, nie wyrażały w sposób ostry i stanowczy swojego stanowiska ze względu na obawę przed pogorszeniem stosunków z państwem wspierającym terroryzm. Dopiero drugi poważny zamach terrorystyczny, z 11 marca 2004 roku, wywołał wzmożenie aktywności w pracach nad bezpieczeństwem międzynarodowym i walką z terroryzmem.

27 grudnia 2001 r. zostało przyjęte „Rozporządzenie Rady (WE) nr 2580/2001 w sprawie szczególnych środków restrykcyjnych stosowanych przeciwko niektórym osobom i podmiotom mających na celu zwalczanie terroryzmu”46, a 27 maja 2002 r. Rozporządzenie Rady (WE) nr 2580/200, „wprowadzające niektóre szczególne środki ograniczające skierowane przeciwko niektórym osobom i podmiotom związanym z Osamą bin Ladenem, siecią Al-Kaida i talibami i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 467/2001 zakazujące wywozu niektórych towarów i usług do Afganistanu,

44 http://globaleconomy.pl/content/view/2821/47/ – stan z dnia 08.08.2010.45 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 115. 46 T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 81.

284

B. Jagusiak

wzmacniające zakaz lotów i rozszerzające zamrożenie funduszy i innych środków finansowych w odniesieniu do talibów w Afganistanie”47. 19 grudnia 2002 r. Rada Europejska wydała decyzję „2003/48/ WSiSW w sprawie wprowadzenia w życie środków w odniesieniu do współpracy policyjnej i sądowej w celu zwalczania ter-roryzmu”48, co oznaczało włączenie terroryzmu do zakresu działania Europolu, Eurojustu i wspólnych zespołów śledczych. Jednym z ważniejszych dokumentów w obszarze walki z terroryzmem jest Decyzja Ramowa Rady nr 2002/475/WSiS z 13 czerwca 2002 r. Dużym osiągnięciem tego aktu prawnego jest wypracowanie wspólnej definicji przestępstwa terrorystycznego. Decyzja Ramowa zawiera rów-nież definicję grup terrorystycznych (art. 2) oraz przestępstw związanych z akta-mi terrorystycznymi (art. 3). 13 czerwca 2002 r. oprócz Decyzji Ramowej Rady nr 2002/475/WSiS przyjęto również „Decyzję Ramową Rady UE nr 2002/584/WSiSW w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedur dostarczania między pań-stwami członkowskimi, Decyzję Ramową Rady UE nr 2002/465/WSiSW w sprawie wspólnych zespołów śledczych”49.

Mimo wzmożonych prac nad zapobieganiem i zwalczaniem terroryzmu Unia Europejska kilka miesięcy po zamachach w Madrycie ponownie stała się ofiarą ata-ków terrorystycznych. Zamachy dokonane 7 lipca 2005 r. w Londynie pochłonęły 56 ofiar śmiertelnych. Wydarzenia te spowodowały ponowne ożywienie działań Unii Europejskiej w zakresie zwalczania terroryzmu. Uzupełnienie Strategii UE w zakre-sie zwalczania terroryzmu wraz z jej Planem Działania stanowi przyjęta w Brukseli podczas szczytu Rady Europejskiej w dniach 15-16 grudnia 2005 r. „Strategia UE w sprawie zwalczania radykalizacji postaw i rekrutacji do ugrupowań terrorystyczny-ch”50. Celem tego aktu prawnego jest walka z terroryzmem od podstaw, czyli od jego korzeni. Polega więc na zniszczeniu istniejących sieci i organizacji terrorystycznych oraz uniemożliwienie im rekrutacji nowych członków.

Terroryzm międzynarodowy, który od czasów zamachów z 11 września przy-brał ogromne rozmiary i objął swoim zasięgiem cały świat, zmusił wszystkie kraje do międzynarodowej współpracy. Również i UE, aby zapewnić swoim obywate-lom bezpieczeństwo, musi współpracować z innymi organizacjami, zarówno tymi europejskimi, jak i tymi z trzeciego świata. Zwalczanie terroryzmu jest jednym z głównych zadań polityki międzynarodowej Unii, która po zamachach na WTC zintensyfikowała swoje kontakty z instytucjami międzynarodowymi. Do stałych unijnych partnerów w walce z globalnym zagrożeniem, jakim jest terroryzm, na-leży m.in. Rada Europy, NATO, ONZ, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy

47 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2002R0881:20070610:PL:PDF, – stan z dnia 13.08.2010.

48 T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 82. 49 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 123. 50 Ibidem, s. 161.

285


w Europie, Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej oraz grupa G8. Po krwawych zamachach z USA i Europy Unia Europejska rozpoczęła na szerszą skalę również współpracę z państwami trzecimi. Obecnie do jednych z największych partnerów Wspólnoty w zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu należą oczywiście USA, Rosja, Izrael, Japonia, Kanada i Australia. Do tej pory Unia Europejska największego poparcia udzieliła Stanom Zjednoczonym. Wsparła militarnie akcję USA przeciwko talibom oraz wzięła czynny udział w organizowanej przez NATO operacji przywracania bezpieczeństwa w Afganistanie. „USA i UE współpracuje również owocnie na fo-rum międzynarodowym, a w szczególności w ONZ (…) celem ustalenia globalnych standardów (certyfikatów) bezpieczeństwa w Międzynarodowej Organizacji Morskiej (IMO), Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego (ICAO), Światowej Organizacji Celnej (WCO)”51.

Przeciwdziałanie i zapobieganie działaniom organizacji terrorystycznych jest obecnie jednym z podstawowych zadań Unii Europejskiej. Aby walka z tym global-nym zagrożeniem była skuteczna, konieczne jest zaangażowanie wszystkich państw członkowskich oraz współpraca Unii z innymi organizacjami. Zwalczanie terroryzmu oczywiście musi odbywać się w zgodzie z zasadami demokracji i prawami człowieka, dlatego też mottem europejskiej strategii w zakresie zwalczania terroryzmu jest: „Globalna walka z terroryzmem przy jednoczesnym poszanowaniu praw człowieka i uczynienie Europy bezpieczniejszą, aby stała się obszarem wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla swoich obywateli”52.

Jednym z najważniejszych wyzwań dla OBWE, podobnie jak dla innych orga-nizacji, jest walka z terroryzmem. Po raz pierwszy problem zagrożeń związanych z tym rodzajem przestępczości stanął na porządku dnia w ramach spotkania KBWE w Paryżu, w listopadzie 1990 r. Potępiono wówczas wszelkie działania terrorystyczne, uznając je za kryminalne53. Analizując dorobek ONZ w walce z tym zagrożeniem, należy zwrócić uwagę na czwarte spotkanie szefów państw i rządów w Budapeszcie w 1994 r., w czasie którego uznano terroryzm za zagrożenie dla demokracji i bez-pieczeństwa oraz dla podstawowych praw człowieka. Zapobieganie i zwalczanie terroryzmu stało się jednym z istotniejszych elementów działalności OBWE po wyda-rzeniach z 11 września. Podczas szczytu w Brukseli, który odbył się 3-4 grudnia, przy-jęto Decyzję Rady Ministerialnej w sprawie zwalczania terroryzmu. Zgodnie z tymi dokumentami państwa członkowskie miały przystąpić do wszystkich konwencji sektorowych ONZ dotyczących zwalczania tego rodzaju przestępczości, likwidować czynniki ekonomiczne i społeczne, które mogą być źródłem przestępczości, czyli

51 Ibidem, s. 177. 52 K. Jałoszyński, Współczesny wymiar…, op. cit., s. 267.53 K. Liedel, P. Piasecka, Współpraca międzynarodowa w zwalczaniu terroryzmu, Oficyna Wydawnicza

Adam, Warszawa 2004.

286

B. Jagusiak

np. niewłaściwe rządy, korupcję, bezrobocie, ubóstwo, oraz wzmocnić współpracę w wymiarze kontrterrorystycznym54. Na kolejnym posiedzeniu Rady Ministerialnej, które odbyło się w 2002 r. w Porto, przyjęto Kartę OBWE poświęconą zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu. Dokument ten wzywał członków organizacji do współpracy oraz potępienia tego zagrożenia we wszystkich jego formach i przejawach. Uznano, że metody i praktyki stosowane przez terrorystów oraz wspieranie, finansowanie i zachęcanie do ataków jest sprzeczne z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i OBWE. W dokumencie zadeklarowano również podejmowanie zdecydowanych działań wobec tego rodzaju przestępczości, przy zachowaniu podstawowych praw człowieka i fundamentalnych wolności. Przeciwstawiono się również identyfiko-waniu terroryzmu z jakąkolwiek religią, narodowością czy kulturą oraz zwrócono uwagę na pozytywną rolę mediów w promowaniu tolerancji. Podkreślono również, że kontrola zbrojeń i rozbrojeń jest nieodzownym elementem współpracy w zakre-sie budowania bezpieczeństwa międzynarodowego55. Pod koniec 2002 r. w ramach Sekretariatu OBWE zaczął działać Zespół ds. Działań Przeciwko Terroryzmowi (ATU). Obszar działania tej komórki określa Plan Działania, który przewiduje utrzymanie efektywnej i skutecznej roli OBWE w zwalczaniu terroryzmu oraz po-lepszenie funkcjonowania instytucji krajowych i międzynarodowych zajmujących się przeciwdziałaniem i zwalczaniem terroryzmu. ATU swoją pracę w walce z tym zagrożeniem opierała głównie na ochronie dokumentów podróży, ochronie infra-struktury energetycznej, obszarach związanych z ekstremizmem i radykalizacją oraz cyberterroryzmem. Większość dokumentów Zespołu ds. Działań Przeciwko Terroryzmowi ma charakter uzupełniający w stosunku do uregulowań i zaleceń innych instytucji międzynarodowych56.

Walka z terroryzmem nie może zostać wygrana przez żadne pojedyncze państwo, czy organizację, dlatego też OBWE nie działa w pojedynkę, a współpracuje z innymi podmiotami na szczeblu światowym. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie utrzymuje bliskie kontakty z ONZ, Radą Europy, Unią Europejską oraz kilkoma pozaeuropejskimi państwami, m.in. z Afganistanem, Japonią, Tajlandią, Maroko, Tunezją, Australią.

polska w kontekście zjawiska terroryzmu

Polska nigdy nie należała do państw, w których miały miejsce liczne ataki ter-rorystyczne. W historii naszego kraju zapisało się kilka zamachów, jednak nie były one tak dużych rozmiarów, jak ataki w USA, Madrycie czy Londynie. Terroryzm jest

54 T. Aleksandrowicz, Terroryzm…, op. cit., s. 126.55 http://www.osce.org/documents/odihr/2002/12/1488_en.pdf – stan z dnia 29. 08.2010.56 www.msz.gov.pl/OBWE,30051.html – stan z dnia 29.08.2010.

287


zjawiskiem dynamicznym i nieokiełznanym, nie wiadomo, gdzie uderzy. 11 września 2001 r. Ameryka nie spodziewała się zamachu, w marcu 2004 r. również nic nie przepowiadało tragicznych wydarzeń w Madrycie. Ucząc się na doświadczeniach innych państw, Polska powinna być gotowa na ewentualny atak ze strony terrorystów, zwłaszcza że jako członek NATO, Unii Europejskiej oraz organizator Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2012 r. jest coraz bardziej atrakcyjna dla terrorystycznych ugrupowań. Biorąc pod uwagę ewentualną możliwość zamachu w naszym kraju, niniejszy rozdział został poświęcony zjawisku terroryzmu w Polsce, a dokładniej jego historii oraz sposobom zapobiegania i zwalczania.

18.10.2003 r. Osama bin Laden przypomniał Polsce i jej mieszkańcom, że nie mogą czuć się bezpiecznie. W wypowiedzi wyemitowanej przez katarską telewizję Al-Dżazira terrorysta wymienił m.in. nasz kraj wśród państw, które mogą być miejscem potencjalnego ataku w odwecie za pomoc Stanom Zjednoczonym oraz udział wojsk polskich w misjach w Iraku i Afganistanie. Jak widać, mimo że wielu specjalistów uważa, iż obecnie w Polsce nie ma realnego zagrożenia atakami terro-rystycznymi na większą skalę, nie możemy czuć się bezpiecznie. W związku z tym nasz kraj od kilkunastu lat podobnie jak inne państwa rozpoczął walkę z tym mię-dzynarodowym zagrożeniem. RP od lat współpracuje z wieloma krajami oraz orga-nizacjami o zasięgu światowym nad rozbudową przepisów prawnych dotyczących przeciwdziałania terroryzmowi oraz budowania międzynarodowego bezpieczeństwa. Niestety do wzmożonych prac i działań w tym obszarze tak naprawdę zmuszają państwo dopiero krwawe zamachy. Po atakach na polską ambasadę w Bernie zasu-gerowano utworzenie polskiej, specjalnej jednostki antyterrorystycznej. Została ona jednak powołana dopiero po brutalnych doświadczeniach związanych z realizacją operacji „Most”, która polegała na udzielaniu pomocy Żydom emigrującym ze Związ-ku Radzieckiego do Izraela. Od chwili jej rozpoczęcia Polska stała się wrogiem dla arabskich organizacji terrorystycznych, które 30 marca ostrzelały samochód attaché handlowego polskiej ambasady w Libanie, a dzień później zapowiedziały zamachy na polskie misje, dyplomatów oraz instytucje. RP nie potrafiła się bronić, nie miała specjalnych oddziałów antyterrorystycznych, co w obliczu wzrastającej przestęp-czości postanowiono zmienić. Latem 1990 r. podjęto decyzję o utworzeniu elitarnej jednostki antyterrorystycznej – GROM-u, czyli Grupy Reagowania Operacyjno- -Manewrowego (Mobilnego). Nazwa ta ma sugerować, że jednostka może działać jak grom z jasnego nieba, oraz nawiązuje do akcji Gromosława Czempińskiego, który pomógł w uratowaniu i wywiezieniu z Iraku amerykańskich zakładników podczas „Pustynnej Burzy”. Wojskowa Formacja Specjalna GROM jest elitarną jednostką przygotowaną do działań zarówno w czasie pokoju, kryzysu, jak i wojny, do ratowania zakładników w budynkach, pojazdach, samolotach, na statkach oraz platformach wiertniczych. Do zadań GROM-u należy kontrterroryzm, czyli fizycz-na likwidacja terrorystów w celu niedopuszczenia do aktu terroru oraz uderzenie

288

B. Jagusiak

w odpowiedzi na zamach, a także rozpoznanie, które oznacza zdobywanie na terenie wroga informacji istotnych z militarnego punktu widzenia, np. o nastrojach spo-łecznych, lokalizacji wojsk przeciwnika. Kolejne zadania, do których przeznaczona jest jednostka GROM, to przygotowywanie zasadzek, zdobywanie oraz niszczenie określonych obiektów, pojazdów, stanowisk dowodzenia, węzłów komunikacyjnych, energetycznych oraz łączności, prowadzenie walki partyzanckiej, działań przeciw-dywersyjnych oraz bojowych akcji ratowniczo-poszukiwawczych. GROM udziela również wsparcia militarnego, szkoli wojska sojusznicze, doradza oraz wspiera je w czasie wojny i pokoju.

Polska odgrywa obecnie ważną rolę w budowaniu światowego systemu bezpie-czeństwa. Aktywnie współpracuje na arenie międzynarodowej m.in. z NATO, Unią Europejską, Radą Europy oraz OBWE. Podstawą prawną w ramach walki z terro-ryzmem jest oczywiście Konstytucja RP oraz inne akty normatywne i ratyfikowane umowy międzynarodowe. Do tej pory w sferze przeciwdziałania terroryzmowi Polska podpisała 25 porozumień dwustronnych z innymi państwami oraz przyjęła wszystkie wypracowane przez ONZ konwencje i protokoły. Intensyfikacja działań polskich w zakresie zapobiegania i zwalczania terroryzmu miała miejsce głównie po zamachach w USA i Madrycie. Niewielkie akcje w celu poprawy bezpieczeństwa były podejmowane jeszcze przed wydarzeniami z 11 września. Można do nich zaliczyć powołanie w 1990 r. specjalnej jednostki GROM, ratyfikowanie 13 grudnia 1995 r. „Europejskiej Konwencji o zwalczaniu terroryzmu z 27 stycznia 1977 r.”57 Ważnym elementem współpracy w sferze zwalczania zorganizowanej przestępczości są traktaty zawarte z innymi państwami58.

Kilka tygodni po zamachach na WTC walka z globalnym zagrożeniem, jakim jest terroryzm, stała się również priorytetem dla naszego kraju. 6 listopada 2001 r. odbyła się w Warszawie „Międzynarodowa Konferencja w sprawie Zwalczania Terroryzmu”59. Polska aktywnie uczestniczy w operacji „ISAF”60 oraz „Active

57 http://bap-psp.lex.pl/serwis/du/1996/0557.htm – stan z dnia 20.08.2010. 58 Z „Francją (19.04.1991 r.), Niemcami (17.06.1991 r.), Czechosłowacją (06.10.1991 r.), Węgrami

(06.10.1991 r.), Włochami (11.10.1991 r.), Łotwą (01.02.1991 r.), Estonią (02.02.1992 r.), Ukrainą (18.05.1992 r.), Rosją (22.05.1992 r.), Białorusią (23.06.1992 r.), Hiszpanią (26.10.1992 r.), Rumu-nią (25.01.1993 r.), Bułgarią (25.02.1993 r.), Turcją (03.11.1993 r.), Gruzją (20.04.1994 r.), Litwą (26.04.1994 r.), Mołdawią (15.11.1994 r.), Uzbekistanem (11.01.1995 r.), Grecją (12.06.1996 r.)”, zob. W. Śmiałek, Zobowiązania traktatowe Polski w dziedzinie zwalczania terroryzmu, (w:) Terroryzm w świecie współczesnym, red. E. Haliżak, W. Lizak, L. Łukaszuk, E. Śliwka, Warszawa–Pieniężno, s. 356.

59 http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/2/313/Warszawska_Konferencja_w_sprawie_Zwalczania_Terro-ryzmu.html stan z dnia 20.08.2010 – stan z dnia 20.08.2010.

60 http://www.msz.gov.pl/Miedzynarodowe,Sily,Wsparcia,Bezpieczenstwa,w,Afganistanie,ISAF,%28 International,Security,Assistance,Force%29,29527.html – stan z dnia 20.08.2010.

289


Endeavour”61. International Security Assistance Force (ISAF), czyli Międzynarodo-we Siły Wsparcia Bezpieczeństwa w Afganistanie, zostały powołane 2001 r. w celu przywracania bezpieczeństwa w Afganistanie. Polskie jednostki obecne są w tym regionie od 2002 r. Operacja „Active Endeavour” rozpoczęła się w 2001 r. i jest prowadzona przez siły morskie NATO we wschodniej części Morza Śródziemnego. Jej głównym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa żeglugi i zapobieganie aktom terroru na Morzu Śródziemnym. Warto również wspomnieć o powołanej z inicjatywy ministra spraw wewnętrznych i administracji RP oraz ambasady USA w Warszawie w 2005 r. „Polsko-Amerykańskiej Grupie Roboczej ds. Zwalczania Terroryzmu”62. Podczas spotkań członkowie Grupy wymieniają się informacjami oraz prowadzą wspólne inicjatywy m.in. w zakresie migracji, finansowania terroryzmu, współpracy wojskowej oraz służb specjalnych, ochrony osób i obiektów.

Omawiając przedsięwzięcia organizacyjno-prawne podejmowane w naszym kraju w celu koordynacji działań antyterrorystycznych, nie sposób nie wspomnieć o polskim systemie zwalczania terroryzmu. Rzeczpospolita wypracowała w swoich strukturach system oparty na „4 etapach działania: rozpoznaniu, przeciwdziałaniu, zwalczaniu i likwidacji skutków”63. Za każdy z tych aspektów odpowiadają właściwe służby. Rozpoznanie polega na obserwacji i monitorowaniu podmiotów mogących zastosować działania o charakterze terrorystycznym. Głównymi służbami odpo-wiedzialnymi za rozpoznanie są: „ABW (Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego), AW (Agencja Wywiadu), WSI (Wojskowe Służby Informacyjne), Kolegium do Spraw Służb Specjalnych – głównie Zespół do Spraw Koordynacji Działań Operacyjno- -Rozpoznawczych w Zakresie Zwalczania Terroryzmu Politycznego, WIR (Wspól-nota Informacyjna Rządu)”64. Zapobieganie polega na niedopuszczeniu do działań o charakterze terrorystycznym. Zapobieganie harmonijnie współgra z poprzednim etapem, czyli z rozpoznaniem. Rozpoznanie konkretnego zagrożenia umożliwia podjęcie przez odpowiednie jednostki działań w celu utrzymania bezpieczeństwa. W kwestii zapobiegania bardzo ważną rolę odgrywają: „ABW, AW, WSI, Policja, Straż Graniczna, BOR (Biuro Ochrony Rządu), Międzynarodowe Centrum do Spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej i Międzynarodowego Terroryzmu”65.

Kolejny etap przeciwdziałania terroryzmowi to zwalczanie, które polega na likwi-dacji podmiotów stosujących metody o charakterze terrorystycznym. Ten mechanizm uruchamiany jest dopiero, gdy dojdzie do ataku terrorystycznego. W ramach zwal-czania terroryzmu odpowiednie do tego jednostki mogą podjąć decyzję o fizycznym

61 http://www.kondor.mw.mil.pl/index.php?akcja=active – stan z dnia 20.08.2010. 62 http://www.antyterroryzm.gov.pl/portal/CAT/245/585/Wspolna_PolskoAmerykanska_Grupa_

Robocza_ds_Zwalczania_Terroryzmu.html – stan z dnia 20.08.2010.63 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 203. 64 Ibidem, s. 203.65 Ibidem.

290

B. Jagusiak

zwalczaniu terroryzmu oraz uruchomieniu środków formalno-prawnych. W Polsce służbami odpowiedzialnymi za zwalczanie terroryzmu są „ABW, AW, WSI, Policja, specjalne jednostki wojskowe, Siły Powietrzne RP, Straż Graniczna, Straż Celna, Generalny Inspektor Informacji Finansowej”66.

Likwidacja skutków ataków terrorystycznych polega na zarządzaniu akcją ratunkową i zabezpieczeniem przed kolejnym zamachem. W Polsce odbywa się to na poziomie powiatowym i osobą odpowiedzialną tutaj za koordynację działań jest starosta albo prezydent miasta, oraz na poziomie wojewódzkim i wtedy wojewoda odpowiada za działania Centrów Zarządzania Kryzysowego. W momencie kryzysu spowodowanego atakiem terrorystycznym dodatkowo zostają powołane sztaby antykryzysowe, które podejmują najważniejsze decyzje. Polska jako członek UE zobowiązała się do wdrożenia unijnej legislacji na polu walki z terroryzmem.

Bezpieczeństwo jest dla każdego narodu i dla całego globu priorytetem. Niestety w dobie globalizacji, zwiększonego przepływu osób i informacji następuje również wzrost przestępczości. Obecnie jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla świato-wego pokoju jest terroryzm, z którym walkę utrudnia jego dynamika i zmienność. Rozwój cywilizacji i postęp naukowo-techniczny powodują, że terroryści sięgają po coraz nowocześniejszą i niekonwencjonalną broń, co sprawia, że ich ataki są drastyczniejsze, powodują ogromne zniszczenia i sieją strach wśród społeczności międzynarodowej. Dzisiejszy terroryzm uległ procesowi globalizacji i aby zwalcze-nie tej formy przemocy przynosiło efekty, konieczna jest ogólnoświatowa współ-praca wszystkich podmiotów uczestniczących w stosunkach międzynarodowych. Niezbędna jest również elastyczność i umiejętność szybkiej adaptacji do zmienia-jących się warunków. Wszelkie decyzje podejmowane przez organizacje między-narodowe wymagają zgody wszystkich jej członków. Wypracowanie porozumienia staje się więc niezwykle trudne. Wiele państw własne interesy stawia ponad dobro ogółu i postęp na polu wspólnej walki z terroryzmem zostaje jedynie w planach, na papierze. Ożywienie następuje dopiero po krwawych zamachach. Po atakach w USA, Madrycie czy Londynie nastąpił gwałtowny wzrost natężenia prac w sferze bezpieczeństwa. W latach 2001-2004 podjęto najwięcej decyzji i przyjęto najwięcej norm w sprawie zapobiegania i zwalczania terroryzmu. Tylko na europejskiej arenie przyjęto m.in. następujące inicjatywy: „Europejski Nakaz Aresztowania, europejską listę organizacji terrorystycznych, europejską definicję terroryzmu, wspólne zasady śledcze, Eurojust, Europol, powołano europejską agencję do spraw ochrony granic – Frontex, włączono służby specjalne do dotychczasowej współpracy sił policyjnych, podjęto walkę z praniem brudnych pieniędzy, ustanowiono Europejskiego Koordy-natora ds. Zwalczania Terroryzmu”67. Niestety szybko po zamachach zapał do walki

66 D. Szlachter, Walka z terroryzmem…, op. cit., s. 204. 67 Ibidem, s. 226.

291


z terroryzmem opada, aż do kolejnego ataku, kiedy to ponownie analizowane jest prawo i podejmowane są próby ulepszenia systemu bezpieczeństwa.

BIBLIOGRAFIA

11. T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Wydawnictwa Akademickie i Pro-fesjonalne, Warszawa 2008.

12. K. Bałon, J. Dołęga, R. Tarnogórski, Akt terrorystyczny w Nowym Jorku oraz Waszyngtonie dnia 11 września 2001 roku. Aspekty prawnomiędzynarodowe, „Biuletyn” (PISM), Seria Z, nr 23 – 2001.

13. A. Bińczyk-Missala, „Wojna z terroryzmem” a prawa człowieka. Wnioski dla Polski, „Biuletyn” (PISM), nr 71(411), grudzień 2006.

14. B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Przewartościowania i konty-nuacje, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.

15. W. Dielt, K. Hirschmanm, R. Tophover, Terroryzm, PWN, Warszawa 2009.16. P. Dyrus, F. Jasiński, Walka z terroryzmem międzynarodowym, Studio STO, Bielsko-

-Biała 2005. 17. B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Świat Książki, Warszawa 2001.18. J. Horgan, Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008. 19. B. Górka-Winter, E. Poseł-Częścik, Wspólna Europejska Polityka Bezpieczeństwa

i Obrony Unii Europejskiej (I), „Biuletyn” (PISM), Seria Z, nr 11 – 2001.10. B. Górka-Winter, NATO w koalicji antyterrorystycznej, „Biuletyn” (PISM), Seria Z,

nr 87 – 2002. 11. B. Górka-Winter, Plan Unii Europejskiej zwalczania terroryzmu (25 marca 2004 r.),

„Biuletyn” (PISM), nr 13(201), marzec 2004. 12. V. Grotowicz, Terroryzm w Europie Zachodniej, PWN, Warszawa–Wrocław 2000.13. J. Jałoszyński, Współczesny wymiar antyterroryzmu, TRIO, Warszawa 2008. 14. W. Kopaliński, Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku, PWN, Warszawa 1999.15. Ł. Kulesa, Zwalczanie terroryzmu a prawo międzynarodowe, „Biuletyn” (PISM),

nr 19(207), maj 2004. 16. Ł. Kulesa, Operacja Unii Europejskiej w ramach europejskiej polityki bezpieczeństwa

i obrony, „Biuletyn” (PISM), nr 42(230), wrzesień 2004.17. Ł. Kulesa, Zamach terrorystyczny z 7 lipca 2005 r. w Londynie, „Biuletyn” (PISM),

nr 54(299), lipiec 2005.18. K. Liedel, Piasecka P., Współpraca międzynarodowa w zwalczaniu terroryzmu, Oficyna

Wydawnicza Adam, Warszawa 2004.19. K. Łastawski, Historia integracji europejskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń

2008.20. W. Malendowski, Rola ONZ w utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,

(w:) Stosunki międzynarodowe, red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Atla2, Wrocław 2004.

292

B. Jagusiak

21. W. Malendowski, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, (w:) Stosunki międzynarodowe, red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Atla2, Wrocław 2004.

22. E. Małuszyńska, B. Gruchman, Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 2007.

23. R. Niedźwiecki, Współczesny terroryzm. Jakie strategie zwalczania?, „Zeszyty Naukowe AON”, nr 4(69), 2007.

24. E. Poseł-Częścik, Strategia bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych i Polski, „Biuletyn” (PISM), nr 49(237), listopad 2004.

25. J. Rybak, Eksportowi żołnierze, (w:) „Żołnierz Polski”, nr 1-2, styczeń-luty 2003. 26. D. Szlachter, Walka z terroryzmem w Unii Europejskiej – nowy impuls, Wydawnictwo

Adam Marszałek, Toruń 2007.27. R. Zięba, Wspólna polityka zagraniczna, WAiP, Warszawa 2007.28. M. Zimny, Terroryzm samobójczy, Bellona, Warszawa 2006.

ŹRóDŁA INTERNETOWE

http://www.nato.int/cps/ru/SID-18392FBA-9AC5B34D/natolive/index.htm – stan 1. z dnia 05.05.2010.http://www.nato.int/docu/review/2004/issue3/polish/military.html#top – stan z dnia 2. 05.05.2010.http://www.akohard.kk.e-wro.pl/Ksiazka_html/terroryzm.html – stan z dnia 3. 31.03.2010.www.bor.pl/index2.php?fk=81 – stan z dnia 31.03.2010.4. www.gazetainnowacje.pl/innowacje20/strona5.htm/ – stan z dnia 05.04.2010.5. www.politycznie.peac.pl/13.php – stan z dnia 17.07.2010. 6. www.unic.un.org.pl/terroryzm/dzialanianz-stary.php – stan z dnia 18.07.2010.7. www.stosunki-miedzynarodowe.pl/referaty/nato.html – stan z dnia 28.07.2010. 8. www.stosunki-miedzynarodowe.pl/referaty/nato4.html – stan z dnia 28.07.2010.9. www.msz.gov.pl/nato,30006.html – stan z dnia 28.07.2010.10. http://www.mojeopinie.pl/nato_konczaca_sie_opowiesc,3,1228771696 – stan z dnia 11. 28.07.2010.www.terroryzm.com/article/183/W-ramachUE.html – stan z dnia 07.08.2010. 12. http://www.terroryzm.com/article/253/Normy-prawa-miedzynarodowego-dotyczace-13. zwalczania-terroryzmu-po-11-wrzesnia.html – stan z dnia 18.07.2010.http://globaleconomy.pl/content/view/2821/47/ – stan z dnia 08.08.2010.14. http://kalendarium.polska.pl/wydarzenia/article.htm?id=44022 – stan z dnia 15. 8.08.2010.http://www.polskieustawy.com/norms.php?actid=2195&norm=29&lang=48&adate=216. 0090325&head=0 – stan z dnia 8.08.2010. http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:2002R0881:2007017. 610:PL:PDF – stan z dnia 13.08.2010. http://www.terroryzm.com/article/279/Misja-Ewaluacyjna-UE-dotyczaca-zdolnosci-18.

293


polski-w-zakresie-zwalczania-terroryzmu.html – stan z dnia 14.08.2010http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=DD:19:06:32002F0475:PL:P19. DF – stan z dnia 14.08.2010. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=DD:19:06:32002F0475:PL:P20. DF – stan z dnia 14.08.2010. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=DD:19:06:32002F0475:PL:P21. DF – stan z dnia 14.08.2010.www.ghandalf.pism.pl/biuletyn_content/id/28 – stan z dnia 14.08.2010.22. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2005:068:0049:0051:PL:23. PDF – stan z dnia 15.08.2010. http://kalendarium.polska.pl/wydarzenia/article.htm?id=323838 – stan z dnia 24. 15.05.2010.http://kalendarium.polska.pl/wydarzenia/article.htm?id=249738 – stan z dnia 25. 20.08.2010.http://bap-psp.lex.pl/serwis/du/1996/0557.htm – stan z dnia 20.08.2010. 26. http://www.msz.gov.pl/Miedzynarodowe,Sily,Wsparcia,Bezpieczenstwa,w,Afganist27. anie,ISAF,%28International,Security,Assistance,Force%29,29527.html – stan z dnia 20.08.2010.http://www.kondor.mw.mil.pl/index.php?akcja=active – stan z dnia 20.08.2010. 28. http://bap-psp.lex.pl/serwis/du/1996/0557.htm – stan z dnia 20.08.2010. 29. http://www.bbn.gov.pl/portal/pl/2/313/Warszawska_Konferencja_w_sprawie_30. Zwalczania_Terroryzmu.html stan z dnia 20.08.2010. http://www.antyterroryzm.gov.pl/portal/CAT/245/585/Wspolna_31. PolskoAmerykanska_Grupa_Robocza_ds_Zwalczania_Terroryzmu.html – stan z dnia 20.08.2010.http://grom.mil.pl/powstanie_pliki/powstanie.htm – stan z dnia 20.08.2010.32. http://www.abw.gov.pl/portal/pl/76/290/Prawo_wspolnotowe__terroryzm.html – stan 33. z dnia 21.08.2010. http://www.abw.gov.pl/portal/pl/75/289/Umowy_miedzynarodowe__terroryzm.html 34. – stan z dnia 21.08.2010. www.terroryzm.com/article/273/System-przeciwdziałania-terroryzmowi-w-Polsce.html – stan z dnia 21.08.200.

Summary. Terrorism became a constant threat in recent times, and according to author of this article the prospects of eliminating it fully from our daily lives are rather slim. It is a threat not only encom-passing particular states, but is global in character and intertwined with our XXI century civilization. Therefore, the readiness to prevent a terrorist attack is of the outmost importance. Its absence in a given country does not guarantee country’s future security. On contrary, the terrorists tend to choose those places that seem to be relatively safe. Being part of the antiterrorist or military alliances on one hand can promote security, but on the other may influence the terrorists to take aim at the members of the alliances. If follows that the membership in international organizations, besides the obvious pluses in security guarantees, can bring closer potential attacks from the terrorist groups. Even if we consider such danger, neutrality also may not prevent them. Terrorism, and its ability to attack internationally, most likely is preventable only if many nation states and international organizations are able to fully cooperate between each other on that matter.

295

Terrorystami mogą być wszyscy – zależy to od kryteriów, jakie zastosujemy.

Działania precyzyjne – terroryzm

Ryszard JakubczakWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. Sprowadzanie działań wojennych do wybranych przedsięwzięć noszących znamiona precyzyjnych „cięć skalpelem” powoduje nie tylko selektywne wykorzystanie technologii do walki zbrojnej, ale także podejmowanie tych działań spośród form walki zbrojnej, które są w stanie sprostać wyzwaniom chwili. Czyli być skuteczne na taką okoliczność. Stąd w miarę wzrostu znaczenia pre-cyzyjnych uderzeń z wykorzystaniem najnowszych środków walki ze strony najbogatszych państw w skali globalnej nabierają znaczenia działania nieregularne, a w ich ramach działania precyzyjne, do których należy także terroryzm.

Wzrastające w ostatnim półwieczu natężenie wykorzystywania działań zbrojnych do rozwiązywania problemów politycznych pomiędzy strukturami władzy a obywa-telami oraz w stosunkach międzynarodowych z udziałem państw dużych i silnych militarnie doprowadziło do rewizji1 dotychczasowego pojęcia wojny. Przyjęto więc, że „wojna jest najszerszą formą wykorzystania środków walki dla osiągnięcia celów politycznych w konfliktach między państwami, narodami bądź też ugrupo-waniami politycznymi, w których zaangażowana jest większość zasobów ludzkich i materialnych jednej ze stron konfliktu”2. Natomiast wojnę o ograniczonych celach dla silniejszego, prowadzoną jego ograniczonymi środkami walki – oddziałując selektywnie na przeciwnika – nazwano interwencją zbrojną. Mimo tego poniekąd „dyplomatycznego zabiegu” w terminologii – na użytek dyplomatyczno-prawnych interpretacji wymiaru (rozmachu) wojny korzystnego dla silniejszego – interwen-cja militarna jest nadal starciem zbrojnym, gdyż będąc konfliktem lokalnym dla

1 Wiele wskazuje na to, że gdyby tego nie dokonano, to okazałoby się, iż państwa te są uwikłane w nie-kończący się ciąg wojen – i tym samym można byłoby to wykorzystywać przeciw nim, wykazując, iż są to imperia zbudowane na wojnach i podtrzymywane nimi.

2 J. Marczak, J. Pawłowski, O obronie militarnej Polski przełomu XX/XXI wieku, Warszawa 1995, s. 104.

296

R. Jakubczak

silniejszego (w dodatku z wykorzystaniem niewielkiej – w stosunku do posiadanej – jego części sił zbrojnych3), dla słabszego jest z reguły wojną.

Interwencje zbrojne są współcześnie najczęściej stosowaną formą bezpośred-niego użycia sił zbrojnych w polityce zagranicznej. Interwencja taka tym różni się od wojny, że „jest zazwyczaj działaniem ograniczonym co do założonych celów, użytych sił, obszaru działania i czasu trwania”4 oraz jest „prowadzona w czasie pokoju i w zasadzie nie atakuje się wszystkich dóbr prawnych nieprzyjaciela”5. Być może jest to „swoisty stan pokoju” bądź niewielki kryzys dla niebiorących udziału w interwencji, a przede wszystkim dla struktur władzy jej dokonującej. I wprawdzie nie przynosi splendoru na forum międzynarodowym, ale nie jest aktem wojny wo-bec słabszego, co współcześnie rodzi różnorodne konsekwencje międzynarodowe. Na poziomie dyplomatycznym lepiej brzmi interwencja zbrojna, tym bardziej, jeśli uzna się, że to przecież nie wojna.

Do interwencji zbrojnych zostały wydzielone w państwach prowadzących polity-kę globalną stałe siły interwencyjne często noszące nazwę sił szybkiego reagowania, sił zaprowadzania pokoju, sił stabilizujących pokój. Ich mobilność umożliwia relatywnie szybkie wykorzystanie części sił zbrojnych z dala od metropolii. Ostatnio znaczna część interwencji zbrojnych ma charakter uderzeń lotniczo-rakietowych (uderzeń precyzyjnych) – często dokonywanych z pokładów lotniskowców lub baz rozmieszczonych poza rdzennym (narodowym) terytorium interweniującego. Liczne są także przypadki interwencji militarnej jednostkami wojsk specjalnych lub wyspe-cjalizowanymi strukturami sił morskich. W ten sposób działania zbrojne ograniczają się jedynie do precyzyjnych6 uderzeń, ale z ostatecznym skutkiem politycznym takim samym, jak w wypadku wojny, czyli wymuszeniem uległości napadniętego.

Wiele wskazuje na to, że ta forma użycia siły militarnej będzie coraz szerzej sto-sowana przez państwa dominujące zbrojnie, a odpowiedzią na nią ze strony państw słabszych stanie się [faktycznie już się stał] terroryzm – jako działania precyzyjne w ramach działań nieregularnych prowadzonych wobec struktur państwa przeciw-nika. Bowiem interwencja zbrojna wymusza działania precyzyjne zarówno ze strony atakującego, jak i atakowanego. Zatem czym są działania precyzyjne?

3 Przykładem tego był konflikt zbrojny w Afganistanie – dla ZSRR był to konflikt lokalny, dla Afgań-czyków – wojna.

4 J. Ciechański, Prawo do interwencji zbrojnej w prawie międzynarodowym, „Sprawy międzynarodowe”, nr 2/88, s. 97.

5 Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1975, s. 1521.6 Znane przykłady to m.in. zniszczenie przez Izrael ośrodka nuklear nego Iraku, atak USA na Libię

czy atak rakietami „Tomahawk” na siedzibę wywiadu irackiego. Por J. Maczak, J. Pawłowski, op. cit., s. 108.

297


Działania precyzyjne7 – to rodzaj działań nieregularnych w postaci ofensyw-nych operacji prowadzonych z z a s k o c z e n i a przez wyspecjalizowane formacje z użyciem takich środków walki, które umożliwiają mniejszym nakładem wysiłku zbrojnego niszczenie obiektów oraz obezwładnianie systemu bezpieczeństwa prze-ciwnika i tym samym wymuszanie jego uległości politycznej. Przez nie (traktowane jako optymalna forma działań ofensywnych) należy rozumieć także system różnorod-nych przedsięwzięć nacisku (wymuszania) mających umożliwić prowadzenie walki o charakterze manewrowo-zaczepnym przez małe, wyspecjalizowane, wysoce mobil-ne i skuteczne (precyzyjne ogniowo) jednostki wojsk operacyjnych. Wtedy działanie tych wojsk opiera się głównie na operacyjnie skoordynowanym oraz selektywnym (jeśli chodzi o formy oddziaływania i zabezpieczenia) i krótkotrwałym ogniowym oddziaływaniu na najważniejsze obiekty przeciwnika. Doraźnie na ich rzecz mogą być stosowane także zmasowane lub selektywne uderzenia lotnicze, działania rajdowe, desantowe i rozpoznawczo-dywersyjne, których obiektem będą wszelkie ośrodki władzy, gospodarcze o strategicznym znaczeniu i systemy dowodzenia wojskami oraz elementy sił zbrojnych mające kluczowe znaczenie w ich funkcjonowaniu.

Celem działań precyzyjnych jest s p a r a l i ż o w a n i e przeciwnika, tj. głównie jego systemów istotnych dla bezpieczeństwa państwa – logistycznego (lub gospo-darki państwa) i dowodzenia siłami zbrojnymi oraz kierowania państwem – a także zniszczenie obiektów komunikacyjnych i wojskowych o strategicznym znaczeniu, aby zmusić go do przyjęcia i realizacji określonych (narzuconych) warunków politycznych oraz gospodarczych i militarnych.

Działania precyzyjne mogą przyczynić się do znacznego zmniejszenia intensyw-ności starć zbrojnych (w skali makro) na obszarze objętym interwencją zbrojną, ale ich skutki mogą być równie dotkliwe dla społeczeństwa i władz zaatakowanego, jak w wypadku działań wojennych bez ich wykorzystania. Wprawdzie nie powodują one masowych ofiar wśród żołnierzy i społeczeństwa, ale nie po to są prowadzone, aby były ostatecznie mniej dotkliwe i przez to mniej skuteczne, niż inne stosowane w wojnie. Ich skuteczność wynika z założenia, iż zaatakowany nimi ulega z powodu poniesienia dotkliwych strat, w tym szczególnie wśród osób ważnych dla systemu bez-pieczeństwa, lub innych dolegliwości równoważnych potencjalnym stratom osobowym występującym podczas klasycznej wojny powszechnej.

W obronie przed zewnętrzną interwencją (w tym również zbrojną) działania precyzyjne mogą przyjąć postać terroryzmu wymierzonego przeciw silniejszemu

7 Aby skutecznie przeciwstawić się działaniom precyzyjnym, nie można bazować tylko na usprawnianej, lecz nadal ociężałej (potrzebującej dużo czasu na mobilizację) strukturze armii typu radziecko-pru-skiego. Wydaje się, że optymalnym rozwiązaniem byłoby zorganizowanie systemu obrony państwa w inny – nietypowy – sposób, umożliwiający skuteczne przeciwstawienie się (prowadząc obronne działania precyzyjne) agresorowi (prowadzącemu działania precyzyjne) lub zniechęcenie go do akcji zbrojnej. Por. R. Jakubczak, Działania precyzyjne i nietypowe, „Myśl Wojskowa”, nr 6/1991.

298

R. Jakubczak

napastnikowi na jego terytorium. Są wtedy niemal optymalną formą walki zbrojnej dla słabszej strony konfliktu, gdyż oddziałują głównie na ośrodki polityczne agresora i jego gospodarkę oraz społeczeństwo, które wtedy zazwyczaj wywiera nacisk na wy-braną przez nie władzę w celu skłonienia jej do ustępstw politycznych (i wycofania się z agresji) „byle oddalić od siebie niebezpieczeństwo ponoszenia dalszych strat na własnym terytorium”. Również rozgłos międzynarodowy takich działań owocuje częstokroć korzystnie na rzecz podejmujących się terroryzmu przeciw silniejsze-mu. Działania te są również chętnie wykorzystywane przez państwa mocarstwowe w skali regionalnej wobec słabszych sąsiadów, a już przez mocarstwa globalne przede wszystkim. Stąd terroryzm przeciw słabym ze strony silnych oraz ze strony słabych przeciw silnym militarnie.

Współczesny świat Zachodu tak się zaangażował w walkę z terroryzmem, że trudno znaleźć grupę władzy, która by nie podejmowała wyzwań związanych z terroryzmem. Ambicją wielu jest więc „znać się na terroryzmie”, niezależnie od zasobów wiedzy i doświadczeń w tym względzie, bowiem dla niektórych jest on swoistym objawieniem drugiej połowy ubiegłego wieku i przełomu wieków XX i XXI. Przy czym postrzega się go jako nadzwyczaj destrukcyjny proces i na tyle niehumanitarny, że wręcz trudny do zaakceptowania przez współczesną cywilizację Zachodu. Ich zdaniem, ci, co go stosują, powinni podlegać wysoce restrykcyjnym karom, które mogłyby zmierzać do fizycznej eksterminacji terrorystów.

Tymczasem nie jest on nadzwyczajnym zjawiskiem w funkcjonowaniu współ-czesnych i byłych cywilizacji, gdyż stosowano go od zarania dziejów, tyle że nie był tak upowszechniany medialnie, bo nie było wtedy mediów obecnego formatu, które tak chętnie go rozpowszechniają, bowiem każda tragedia towarzysząca aktom terroru jest dobrze sprzedającym się towarem w świecie masowej informacji. O tym, że zdroworozsądkowo myślący Polacy nie dostrzegają go jako pierwszoplanowego zagrożenia ich bytu, świadczą wyniki badań8.

Niniejsza publikacja jest swoistym głosem w dyskusji na tak obecnie nośny temat, jakim stał się terroryzm – jest także autorskim zobrazowaniem zjawiska społecznego, którym także jest terroryzm. Zjawiska, ponieważ ograniczanie go do konkretnego zdarzenia lub ich serii jest zbytnim zawężaniem problemu i tym samym spłycaniem przez to jego istoty, przyczyn i celu. Skutkiem selektywnego

8 Ranking zagrożeń w świetle opinii publicznej Polaków w 2009 r.: „Brak pracy, Bezrobocie, Korupcja, Zbrodnie, Przestępczość zorganizowana, Afery polityczne i destabilizacja polityczna, Zagubienie podstawowych wartości, Brak respektowania norm prawnych, Brak respektowania norm moralnych, Niski przeciętny standard życia, Słaba gospodarka, Ataki terrorystyczne, Związane ze stanem zdrowia obywateli, Zanieczyszczone środowisko, Narkomania, Brak stabilnej „złotówki”, Groźba agresji militarnej, Zagrożenia ruchu drogowego”. Por. A. Filipek, Kultura bezpieczeństwa obywateli wobec zagrożeń terroryzmem, (w:) R. Jakubczak (red.), Działania nieregularne w erze globalizacji, WHP Siedlce 2011.

299


traktowania terroryzmu – ale przez to wygodnego dla polityczno-medialnego (po-niekąd sensacyjnego) jego zobrazowania – jest mnogość definicji o nim oraz brak międzynarodowej zgody na wspólny terminologiczny wykładnik w tym względzie. Jest to konsekwencją przede wszystkim tego, iż jest on tak bardzo upolitycznionym zjawiskiem, iż trudno go postrzegać inaczej niż w związku z polityką (wypadkową polityki), którą każde z państw uprawia samodzielnie.

W tej sytuacji należy postawić pytanie: czy ten wymiar polityczny terroryzmu jest właściwym jego postrzeganiem, czy też tylko „zawłaszczaniem” terroryzmu przez politykę? Otóż problem terroryzmu zdefiniowano już na kilkadziesiąt sposobów (jest niemal 200 definicji) i większość z tych terminów zawiera tyle samo prawdy naukowej oraz merytorycznej, co zwykłego szumu informacyjnego na użytek polityki definiujących. Stąd można przyjąć – bez urażenia kogokolwiek – że takie definicje są jedynie cząstkowym zobrazowaniem problemu, który jest wciąż otwarty i zmienny w poznaniu. I tak zapewne przez długi czas jeszcze pozostanie.

Skoro tak wielu zajmuje tak rozbieżne stanowiska wobec terroryzmu, należy przyjąć, że albo jest to tak skomplikowany problem, iż trudno wypracować wspólną jego definicję, albo celowo nie przykłada się do jego zbadania właściwych metod i postrzega poprzez niewłaściwe (tendencyjne) kryteria.

Wstępne analizy większości definicji terroryzmu wskazują na to, że ich treść ma bardziej polityczny, administracyjno-prawny i historyczno-tradycyjny wymiar, w którym nazbyt często bagatelizuje się jego istotę i przyczyny. Taka sytuacja ma zazwyczaj miejsce wtedy, kiedy nie zamierza się mówić rzetelnie o zjawisku, które właściwie zdefiniowane może wskazywać na wstydliwą stronę funkcjonowania społeczeństw, ich władz lub części ludzkości wobec reszty populacji9.

Ten mijający się często z prawdą szum informacyjny o terroryzmie powoduje wiele zamieszania, między innymi i to, że do terroryzmu niesłusznie zalicza się prze-stępstwa kryminalne i działania dywersyjne jednostek wojsk specjalnych. Tymczasem podstawa przyczyny terroryzmu tkwi w „zdeterminowanym proteście słabszego wobec nacisków, jakie na nim są wywierane przez silniejszego ekonomicznie lub militarnie” (w konsekwencji – politycznie); ale niedominującego moralnie, ducho-wo, kulturowo bądź emocjonalnie nad uciskanym.

Wtedy terroryzm jawi się jako działanie precyzyjne prowadzone w ramach działań nieregularnych, do którego dochodzi wskutek konfrontacyjnego stanu sto-sunków pomiędzy stronami, gdzie przynajmniej jedna z nich jest strukturą władzy państwowej, a konfrontacja ma charakter terroru. Jest to fragment lub wypadkowa działania władzy państwowej wobec własnych obywateli lub innego państwa. Zatem

9 To prawie jak z niewolnictwem, z którym przez wieki nie wiedziano, jak postąpić, ponieważ dawało krociowe zyski i kłóciło się bardzo z moralnością życia społecznego. Było wiele szlachetnych teorii jego zaniechania, ale dochody z jego funkcjonowania powstrzymywały głównie najbardziej wpływowych i najbogatszych spośród sfer rządzących od rezygnacji z niego nie przez dziesięciolecia, lecz wieki.

300

R. Jakubczak

terroryzm w każdym wypadku jest działaniem politycznym10 lub aktem sprzeciwu wobec działalności politycznej.

Czy terroryzm jest aktem wojennym, skoro przyjmuje się na ogół, że wojna to konfrontacyjny stan stosunków pomiędzy państwami, gdzie konflikt rozwiązywany jest z wykorzystaniem przemocy zbrojnej? We współczesnym terroryzmie jedną ze stron jest władza państwowa, ale czy to wystarcza do tego, aby przyjąć, iż akt terroru pod jej adresem (z jej udziałem) może być elementem wojny lub też nią samą?

Aby to rozstrzygnąć, należy odpowiedzieć na pytanie: jakich różnych lub takich samych środków i metod używa państwo do zwalczania terroryzmu i prowadzenia wojny? Analiza wielu zdarzeń z udziałem aktów terroru wobec władz państwowych i państwa wobec innych wskazuje na to, że zarówno do zwalczania terroryzmu, jak i pro-wadzenia działań zbrojnych państwa używają tych samych metod i środków – głównie sił zbrojnych (w ich ramach sił specjalnych) i struktur wywiadowczych (wojskowych i cywilnych), a na własnym terytorium ponadto sił porządkowych i służb bezpieczeń-stwa. Jedynie ich skala jest różna, bo w wypadku terroryzmu bardziej selektywnie dobiera się je stosownie do wielkości potencjalnych i faktycznych sił terrorystycznych.

Z tego względu można założyć, że terroryzm jest aktem wojennym (środkiem polityki realizowanej innymi metodami), a ze względu na wielkość sił angażowanych do bezpośrednich starć zbrojnych – bardzo ograniczoną wojną lub wybitnie ogra-niczoną interwencją zbrojną, bo o niskiej intensywności podejmowanych działań. Jednak jest to specyficzna wojna, a za wojennym wymiarem terroryzmu przemawia i to, iż ma wiele z charakteru wojny domowej, w której przecież tylko jedna ze stron jest strukturą władzy. Stąd nasuwa się wniosek, że każde konfrontacyjne zdarzenie z użyciem przemocy i gwałtu ze strony państwa lub wobec jego władz jest jednak stanem wojny tego państwa, zaś miejsce i charakter strony przeciwnej precyzuje, czy jest to wojna wewnętrzna (domowa), czy też zewnętrzna – w postaci wojny agresyjnej (wymuszania pokoju, pomocy humanitarnej itp.) lub obronnej.

W kontekście powyższego, terroryzm będzie powodował także stan wojny we-wnętrznej lub zewnętrznej albo koalicyjnej, jeśli zaangażuje większą liczbę państw. Stąd terroryści mogą przyczyniać się do wywoływania wojen międzynarodowych, mimo iż państwo ich zamieszkiwania może mieć poprawne stosunki z państwem atakowanym terrorystycznie. Ostatecznie przecież ostoją grup terrorystycznych jest państwo poniekąd ich tolerujące (lub niewystarczająco ograniczające zewnętrzną działalność terrorystyczną na obszarze innych państw) i przez to ponoszące chociaż-by pośrednią odpowiedzialność za skutki powodowane zagraniczną działalnością terrorystyczną jego obywateli lub „gości-mieszkańców”.

10 „Terroryzm stał się instrumentem polityki uprawianej innymi metodami – (...) w określonych sytuacjach niezwykle skutecznymi”. Por. R. Zubrzycki, Powracająca fala, „Polska Zbrojna”, nr 185, 1995 r.

301


W takiej sytuacji należy liczyć się z działaniem odwetowym ze strony zaatako-wanego państwa (jeśli jest to państwo na tyle silne, iż może pozwolić sobie na takie działanie) wobec „państwa bazowego” dla terrorystów lub – co jest właściwszym działaniem – wymuszeniem (nawet z bezpośrednim udziałem sił zaatakowanego państwa) na państwie bazowym działań zwalczających terrorystów.

Inaczej jest, jeśli terroryści bazują w obszarze wpływów lub na terytorium pań-stwa silnego militarnie lub mocarstwa, a obiektem ataku są władze państwa słabszego militarnie od państwa bazowego (mocarstwa). Jest to sytuacja bardzo niewygodna i niekiedy beznadziejna dla słabszego, podobnie jak w wypadku, kiedy silniejsze państwo stosuje terroryzm państwowy wobec słabszego. Wtedy rozwiązań należy poszukiwać na drodze dyplomatycznej w szerszym kontekście międzynarodowym, gdyż indywidualne podejmowanie walki zbrojnej z terroryzmem może być mało skuteczne – chociaż niekiedy jedyne i konieczne (przy nawet znacznych stratach własnych) dla utrzymania państwowości zaatakowanego.

Równie skomplikowana sytuacja powstaje wtedy, kiedy słabe państwo opanowa-ne jest przez terrorystów i oni kreują jego obraz w stosunkach międzynarodowych – stosując terror wobec własnego społeczeństwa i wybranych państw. Rozwiązaniem w takiej sytuacji może być międzynarodowa koalicja antyterrorystyczna – najlepiej pod sztandarem ONZ. Nie mniej skomplikowaną sytuację mogą stworzyć terroryści, którzy osiedlili się celowo w państwie, którego infrastrukturę oraz władzę i jej struk-tury zamierzają atakować – i współdziałają z nimi inni (którzy dla odwrócenia uwagi od przygotowań do wyrafinowanego, a nawet zmasowanego ataku terrorystycznego podejmują się przedsięwzięć poza granicami przygotowywanego do ataku państwa), doprowadzają do znacznego zwiększenia nakładów na zewnętrzną antyterrorystyczną działalność tegoż państwa.

Bezpośrednimi ofiarami terroryzmu nie zawsze są ci, pod których adresem są kierowane akty terroru. Niemniej nie może być inaczej, jeśli ma się świadomość faktu, że terroryzm jest swoistą wojną – minimalną interwencją wojenną – która, póki co (niezależnie od deklaracji stron konfliktu zbrojnego i obowiązujących w tym względzie postanowień międzynarodowych oraz rozwoju cywilizacyjnego ścierają-cych się), jest wciąż okrutna, bezwzględna i krwawa.

To właśnie ta mnogość niekiedy mętnych i rozmijających się z prawdą, a zara-zem cząstkowych merytorycznie definicji o terroryzmie powoduje, iż miliardy ludzi uważają, iż terroryzm jest dopuszczalny, byle nie był taki krwawy. Niektórzy jeszcze dodają, że skoro terroryści tego nie rozumieją, to należy karać ich wyjątkowo okrutnie i dotkliwie – m.in. przez pacyfikację plemion (narodów, rodów), z któ-rych się wywodzą. No cóż, łatwo jest osądzać tych, którzy nam zagrażają, trudniej znaleźć w sobie zagrażającego innym i źródło zagrożenia dla innych.

Na aspekt polityczny i rządowy terroryzmu kładą też nacisk Amerykanie, któ-rych Ministerstwo Obrony przyjmuje, że „jest to przemyślane użycie przemocy

302

R. Jakubczak

lub zagrożenia w celu wywołania strachu; przemyślane wymuszenie lub zastra-szenie rządów lub społeczeństw w celach nacisku politycznego, religijnego lub ideologicznego”11. Mając to m.in. na względzie, rząd amerykański ogłosił wojnę z terroryzmem i powołując się na art. 5 Traktu Północnoatlantyckiego12 oraz art. 51 Karty ONZ13, doprowadził do udziału w niej wielu członków NATO i nie tylko – najpierw w Iraku, a potem w Afganistanie.

Terroryzm nie jest jednak stanem konfrontacji równych sobie, lecz konsekwen-cją działań władz jakiegoś państwa, które do realizacji własnej polityki posiada cały arsenał (dozwolonych i często niedozwolonych) środków nacisku (przemocy) i wymuszania (także gwałtem), a ich użycie uzasadnia się z reguły racją stanu, potrzebami integralności terytorialnej, interesem narodowym, czynnikami bezpie-czeństwa państwa lub obroną istniejącego porządku konstytucyjnego albo jeszcze inną formułką, za którą stoi bezpardonowa siła armii, policji i służb bezpieczeń-stwa oraz przebiegłość dyplomacji, bezwzględność wymiaru sprawiedliwości i przede wszystkim bezduszność prawna. Tymczasem ci, którzy polityce państwa w określonym problemie są przeciwni, dysponują zazwyczaj jedynie przekonaniem o słuszności ich poglądów, prostymi środkami walki zbrojnej i własnym życiem. Mimo iż jest dotkliwy w skutkach i częstokroć krwawy, to nie istnieje jako zjawisko samo w sobie, lecz jest wynikiem polityki państwa lub grupy państw wobec własnych obywateli lub innych państw i ich obywateli. Stąd sprowadzanie go tylko do sumy aktów terroru bez uwypuklenia jego politycznego i przede wszystkim społecznego charakteru (w relacji władza – obywatel i władza jednego państwa – struktury władzy innego) powoduje zaciemnianie ostrości widzenia zjawiska, które chętnie rozmywane jest przez sprawujących władzę w innych zdarzeniach, chyba jedynie po

11 Przeciw terroryzmowi, „Polska Zbrojna” z 30.06.1993.12 „Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Pół-

nocnej będzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim; wskutek tego zgadzają się one na to, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, każda z nich, w wykonaniu prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego przez artykuł 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom tak napadniętym, podejmując natychmiast indywidualnie i w porozumieniu z innymi Stronami taką akcję, jaką uzna za konieczną, nie wyłączając użycia siły zbrojnych, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego”. Por.: K. Piątkowski, Informator dla żołnierzy, NATO, MON DS-W, Warszawa 1997, s. 53-54.

13 Artykuł 51 Karty Narodów Zjednoczonych ma następującą treść: „Nic w niniejszej Karcie nie może uchybiać niepozbywalnemu prawu do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napa-ści zbrojnej na któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

303


to, aby nie postrzegać go w takim wymiarze, z którego wynikałoby chociażby i to, że terroryzowany jest przynajmniej współsprawcą swojej dolegliwości.

Fakt istnienia terroryzmu rodzi konieczność zapewnienia bezpie czeństwa naro-dowego z jego uwzględnieniem. Powinno ono „obejmować, oprócz działań wywia-dowczych i rozpoznawczych, przygotowania do ochrony i obrony tysięcy obiektów i instytucji przed atakiem grup terrorystycznych, przygotowanie sił zbrojnych, policji i straży granicznej do wzmocnienia ochrony i obrony granic, a także do prowadzenia działań przeciwdywersyjnych w dużej skali”14.

BIBLIOGRAFIA

1. J. Ciechański, Prawo do interwencji zbrojnej w prawie międzynarodowym, „Sprawy Międzynarodowe”, nr 2/88.

2. A. Filipek, Kultura bezpieczeństwa obywateli wobec zagrożeń terroryzmem, (w:) R. Jakub-czak (red.), Działania nieregularne w erze globalizacji, WHP Siedlce 2011.

3. R. Jakubczak, Działania precyzyjne i nietypowe, „Myśl Wojskowa”, nr 6/1991.4. Karta Narodów Zjednoczonych.5. J. Marczak, J. Pawłowski, O obronie militarnej Polski przełomu XX/XXI wieku, Warszawa

1995.6. K. Piątkowski, Informator dla żołnierzy, NATO, MON DS-W, Warszawa 1997.7. Przeciw terroryzmowi, „Polska Zbrojna” z 30.06.1993.8. R. Zubrzycki, Powracająca fala, „Polska Zbrojna”, nr 185, 1995 r.

Abstract. Limiting warfare to selected activities comparable to accurate “scalpel cuts” will not only result in selective use of technology during the armed hostilities but also in undertaking armed hos-tilities that meet the challenges of certain circumstances. The armed hostilities effective under given circumstances. Thus, as we observe the growing importance of precision strikes with use of the latest warfare means represented by richest countries, irregular activities become meaningful in the global theatre. In particular the terrorism as one of the precision irregular activities.

14 J. Marczak, J. Pawłowski, O obronie militarnej polski przełomu XX-XXI wieku, op. cit., s. 109.

305

Bezpieczeństwo infrastruktury krytycznej w świetle nowych zagrożeń

Ryszard RadziejewskiWojskowa Akademia Techniczna

Streszczenie. W artykule przedstawiono akty prawne regulujące ochronę infrastruktury krytycznej, a także obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa w świetle nowych zagrożeń dla infrastruktury, zwłaszcza terroryzmu i cyberterroryzmu.

Bezpieczeństwo jest jedną z najważniejszych potrzeb człowieka, w piramidzie Maslowa wymienianą za potrzebami fizjologicznymi, a przed potrzebą afiliacji, szacunku i samorealizacji. Nic dziwnego, że od zarania dziejów człowiek stara się zapewnić je sobie na wszelkie sposoby, dbając o nie samemu lub powierzając to innym, w tym państwu. To państwo opracowuje stosowne akty prawne, na mocy których tworzy wyspecjalizowane instytucje (wojsko, policja, wymiar sprawiedliwo-ści), a tam, gdzie „majestat” państwa jest niekoniecznie potrzebny (lub nie warto go narażać na szwank – vide działalność amerykańskiej firmy Blackwater w Iraku czy Afganistanie), scedowuje to także na komercyjne firmy ochrony osób i mienia. Czy te instytucje, a zwłaszcza firmy komercyjne, są dziś w stanie sprostać zagrożeniom dla bezpieczeństwa narodowego?

We współczesnym rozumieniu bezpieczeństwa narodowego przyjmuje się, że zagrożeniem dla niego będzie „…taki splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ogra-niczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego bądź naruszenie lub utrata suwerenności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych – w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej, militarnej itp.”1 Wydawać by się mogło, że dziś żadna z tych form przemocy nam nie zagraża, jednak czy takim „splotem zdarzeń”, który powinien budzić niepokój o bezpieczeństwo, nie jest nasz aktywny udział w świa-towej wojnie z terroryzmem? Warto zwrócić uwagę, że wśród wielu cech zagrożeń „bezwzględnie dominującą cechą charakterystyczną zagrożenia bezpieczeństwa

1 S. Dworecki, Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1994, s. 61.

306

R. Radziejewski

globalnego, międzynarodowego i narodowego jest zagrożenie terrorystyczne” i, na co rzadko zwraca się uwagę, „stan organizacji bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego”2.

Tym dwóm zagrożeniom należy poświęcić szczególną uwagę, bowiem w świa-domości społecznej zagrożenie terroryzmem jest postrzegane jako umiarkowane, o czym „…świadczy też fakt, iż zdecydowana większość respondentów (72%) de-klaruje, że osobiście nie obawia się ataków terrorystycznych. Obawy w tym zakresie deklaruje jedna czwarta badanych (25%), przy czym jedynie co szesnasty (6%) twier-dzi, że bardzo się obawia takich ataków”3. Natomiast organizację bezpieczeństwa narodowego postrzegamy przez pryzmat naszej przynależności do NATO i Unii Europejskiej, co jest wielkim błędem. Sama przynależność do tych organizacji nie wystarczy, ponieważ – jak to ujął J. Nowak-Jeziorański – „Powszechnym, przyjętym kryterium bezpieczeństwa jest własny potencjał obronny połączony z układami so-juszniczymi, zapewniającymi skuteczne odstraszanie potencjalnego napastnika”4.

Tak więc „Oczekiwanie albo liczenie na to, że bezpieczeństwo będzie efektem jednorazowego działania (np. założenia instalacji alarmowej, wygrania wojny itp.) (także przystąpienia do NATO i UE – przypis autora), darem losu, szczęścia czy Boga (Fryderyk II Wielki – Pan Bóg jest po stronie silniejszych batalionów), jest nie tylko błędne, ale wręcz samobójcze”5. Zwłaszcza że „Przechodząc do doświadczeń Polski w zakresie współdziałania z innymi państwami w tworzeniu bezpieczeństwa naro-dowego, a ściślej do doświadczeń z «liczenia» na gwarancje i pomoc innych państw lub opierania swego bezpieczeństwa na sojusznikach można stwierdzić, iż Polska ma w tym zakresie doświadczenia bogate, ale – niestety – wszystkie katastrofalne”6.

Czy te „katastrofalne” doświadczenia czegoś nas nauczyły? Czy w sytuacji re-alnego zagrożenia tegoż bezpieczeństwa nie okazałoby się, że – jak zwykle – mądry Polak po szkodzie? Niestety, analizując rodzaje współczesnych zagrożeń oraz „stan organizacji bezpieczeństwa narodowego” (to nie współczesne zagrożenie, to stan chroniczny naszej „dbałości”, lub raczej jej braku, o bezpieczeństwo), można po-wiedzieć, że nie uczymy się na błędach. Jednym z przykładów jest „Ogromna liczba przepisów, czyli inflacja prawa, to wciąż pierwsza z głównych bolączek polskiej legislacji. Drugą jest jej jakość. Jedna wynika z drugiej, a obie układają się w błęd-ne koło: przepisy są złe, więc się je szybko i często «poprawia», efektem są kolejne

2 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. nauk. R. Jakubczak, J. Flis, Bellona, Warszawa 2006, s. 103 i 106.

3 Rola instytucji rządowych i samorządowych w zakresie informowania obywateli o zagrożeniach terrorystycznych, komunikat z badań BS/163/2010, CBOS, grudzień 2010.

4 J. Nowak-Jeziorański, Polska z bliska, Kraków 2003, s. 127.5 Obrona Narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP. Podręcznik dla studentek i studentów,

red. nauk. R. Jakubczak, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004, s. 60.6 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, op. cit., s. 69.

307


wadliwe regulacje i tak dalej. Do tego dochodzi złudne przeświadczenie rządzących, iż uchwalenie przepisu rozwiązuje problem”7.

Można odnieść wrażenie, że stało się tak w przypadku ochrony obiektów „wrażli-wych”, niezmiernie ważnych dla bezpiecznego funkcjonowania państwa i obronności: mamy trzy akty prawne, które – wydane na przestrzeni dziesięciu lat – odnoszą się bez mała do tych samych obszarów i obiektów, nie regulując w sposób kompleksowy ich ochrony oraz nie uwzględniając zmian, jakie zaszły w tym czasie w sferze bez-pieczeństwa. Pierwszy z nich, wydany w 1997 r., to ustawa o ochronie osób i mienia, w której określono obiekty podlegające obowiązkowej ochronie, zdefiniowane jako obszary, obiekty i urządzenia ważne dla obronności, interesu gospodarczego państwa, bezpieczeństwa publicznego i innych ważnych interesów państwa, chronione przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne lub odpowiednie zabezpieczenie tech-niczne8. Drugi to rozporządzenie Rady Ministrów z 24 czerwca 2003 r.9, określające obiekty szczególnie ważne dla bezpieczeństwa i obronności państwa, ich katego-rie, a także zadania w zakresie ich szczególnej ochrony oraz właściwości organów w tych sprawach. Trzecim aktem jest ustawa o zarządzaniu kryzysowym, w której zdefiniowano infrastrukturę krytyczną jako „systemy oraz wchodzące w ich skład powiązane ze sobą funkcjonalnie obiekty, w tym obiekty budowlane, urządzenia, instalacje, usługi kluczowe dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli oraz służące zapewnieniu sprawnego funkcjonowania organów administracji publicznej, a także instytucji i przedsiębiorców”10.

Jeśli porównamy terminy: „obiekty podlegające obowiązkowej ochronie”, „obiek-ty szczególnie ważne dla bezpieczeństwa i obronności państwa” oraz „infrastruktura krytyczna”, to bez trudu zauważymy, że dotyczą one prawie tych samych obszarów, obiektów niezmiernie ważnych dla funkcjonowania państwa i tym samym wymaga-jących szczególnej ochrony! Co więcej, wykazy tych obiektów (ich kwalifikowanie) sporządzane są przez te same naczelne organy administracji państwowej!

Zasadne jest zatem pytanie: po co wydawano kolejne akty prawne, skoro dotyczą one tej samej kategorii obiektów? Zdaniem autora i w wielkim uproszczeniu moż-na by powiedzieć, że w 1997 r. (wprowadzenie ustawy o ochronie osób i mienia), w czasie wielkich przemian ustrojowych oraz rosnącej przestępczości pospolitej i zorganizowanej, chciano uregulować ochronę masowo powstających firm prywat-nych, a także urzędów państwowych, firm państwowych właśnie przed zagrożeniami ze strony świata przestępczego. W roku 2003 dostrzeżono, że „obiekty podlegające

7 I. Walencik, Parlament i rząd tworzą coraz więcej złego prawa, „Rzeczpospolita” z 17 stycznia 2011 r. 8 Ustawa o ochronie osób i mienia z 22 sierpnia 1997 r., DzU nr 114 z 1997 r., poz. 740. 9 Rozporządzenie Rady Ministrów z 24 czerwca 2003 r. w sprawie obiektów szczególnie ważnych

dla bezpieczeństwa i obronności państwa oraz ich szczególnej ochrony, DzU nr 116 z 2003 r., poz. 1090.

10 Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z 26 kwietnia 2007 r., DzU nr 89 z 2007 r., poz. 590.

308

R. Radziejewski

obowiązkowej ochronie” nie będą dostatecznie chronione na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz wojny i dlatego wydano rozporządzenie Rady Mini-strów, bowiem: „Zasadnicza różnica pomiędzy szczególną ochroną a obowiązkową polega na tym, że pierwsza prowadzona jest na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa i wojny, zaś obowiązkowa ochrona prowadzona jest w czasie pokoju”11. Natomiast ustawa o zarządzaniu kryzysowym to efekt dostosowywania naszego ustawodawstwa do wymogów unijnych – także w sferze bezpieczeństwa. Mamy więc klasyczny przykład wspomnianego złego stanowienia prawa oraz traktowania problematyki bezpieczeństwa państwa jako „resortowych królestw” (tego określenia użył, jako szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Władysław Stasiak w odniesieniu do sfery bezpieczeństwa narodowego12), pomimo że wymaga ono kompleksowego traktowania i zaangażowania wszystkich resortów za nie odpowiedzialnych.

W efekcie należy zadać sobie pytanie, zwłaszcza w kontekście nowego rodzaju zagrożeń: jak te obiekty są chronione? Aby odpowiedzieć, trzeba przeanalizować definicje ochrony zawarte w tych aktach prawnych.

W ustawie o zarządzaniu kryzysowym ochronę określono jako „wszelkie dzia-łania zmierzające do zapewnienia funkcjonalności, ciągłości działań i integralności infrastruktury krytycznej w celu zapobiegania zagrożeniom, ryzykom lub słabym punktom oraz ograniczenia i neutralizacji ich skutków oraz szybkiego odtworzenia tej infrastruktury na wypadek awarii, ataków oraz innych zdarzeń zakłócających jej prawidłowe funkcjonowanie”. Natomiast w ustawie o ochronie osób i mienia „ochro-na mienia – działania zapobiegające przestępstwom i wykroczeniom przeciwko mieniu, a także przeciwdziałające powstawaniu szkody wynikającej z tych zdarzeń oraz niedopuszczające do wstępu osób nieuprawnionych na teren chroniony”.

W wielkim uproszczeniu można więc powiedzieć, że w pierwszej ustawie istotą ochrony jest zapewnienie ciągłości funkcjonowania infrastruktury poprzez zabiegi organizacyjno-techniczne, w tej drugiej – najzwyklejsza, „klasyczna” ochrona rozu-miana jako: zabezpieczenie, opieka, osłona przed zniszczeniem, szkodą, skrzywdze-niem, niebezpieczeństwem; straż mająca na celu utrzymanie porządku, czuwania nad czyimś bezpieczeństwem; ochrona osobista, prezydenta, rządu; ochrona osób i mienia13. Realizowana przy pomocy osób i technicznych (elektronicznych i mecha-nicznych) środków ochrony. O takiej ochronie w ustawie o zarządzaniu kryzysowym i rozporządzeniach do niej nie ma mowy, podobnie jak w dyrektywach unijnych dotyczących ochrony infrastruktury krytycznej (jednak w „starych” państwach unijnych „klasyczna” ochrona ma nie tylko długą tradycję, ale i wypracowane oraz

11 Z. Solejko, Teoretyczne i praktyczne problemy ochrony infrastruktury krytycznej, (w:) Wyzwania bezpieczeństwa cywilnego XXI wieku – inżynieria działań w obszarach nauki, dydaktyki i praktyki, red. B. Kosowski, A. Włodarski, Warszawa 2007, s. 281.

12 A. Walentek, Zbierać i analizować informacje, „Życie Warszawy” z 26 sierpnia 2006 r. 13 Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, t. 2, s. 437.

309


przestrzegane procedury – oni mogą sobie na to pozwolić). Pominięcie jej w na-szej ustawie jest – zdaniem autora – błędem, chociaż trudno sobie wyobrazić, aby te obiekty, nawet jeśli nie są obiektami podlegającymi szczególnej ochronie, nie byłyby chronione przy pomocy środków technicznych i fizycznych (w rozumieniu „klasycznej” ochrony).

Natomiast w rozporządzeniu Rady Ministrów określono, iż szczególna ochrona obiektów polega na jej przygotowaniu i prowadzeniu. Przygotowanie szczególnej ochrony obiektów obejmuje prace koncepcyjne, planistyczne, organizacyjne, logi-styczne, techniczne, szkoleniowe i kontrolne, zaś prowadzenie szczególnej ochrony obiektów obejmuje, między innymi: bezpośrednią ochronę fizyczną obiektów i ich zabezpieczenie techniczne; działania obronne, obejmujące w szczególności rozbudo-wę inżynieryjną terenu na podejściach i wewnątrz bronionego obiektu, system ognia broni palnej, powszechną obronę przeciwlotniczą oraz ochronę przed skażeniami. Szczególna ochrona obiektów jest prowadzona przez specjalnie tworzone w tym celu jednostki zmilitaryzowane, z udziałem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji, Państwowej Straży Pożarnej i formacji obrony cywilnej.

Faktem jednak jest, że „obiekty jednostek organizacyjnych podległych Mini-strowi Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych”, a więc także jednostki wojskowe, chronią (oprócz pododdziałów ochrony i obrony oraz Oddziałów Wart Cywilnych) komercyjne firmy ochrony (co w dobie profesjonalizacji armii wydaje się rzeczą naturalną). Chronią one także „obiekty organów i jednostek organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw administracji publicznej lub przez niego nadzorowanych” (cytaty z rozporządzenia Rady Ministrów), bo większość z nich jest już chroniona jako obiekty podlegające obowiązkowej ochronie, a MSWiA nie ma stosownych sił i środków do ich ochrony. Zwłaszcza że udział Policji w szczególnej ochronie obiektów sprowadza się do… współdziałania, wymiany informacji, prewen-cyjnego zabezpieczenia, prowadzenia działań operacyjno-rozpoznawczych oraz użycia uzbrojonych oddziałów lub pododdziałów… w przypadku bezpośredniego zagrożenia obiektu lub dokonania ataku na obiekt podlegający szczególnej ochronie14.

Można więc zaryzykować twierdzenie, że większość obiektów szczególnie waż-nych dla bezpieczeństwa i obronności państwa oraz infrastruktury krytycznej (podobne jak te podlegające obowiązkowej ochronie) będzie/jest chroniona przez podmioty ochrony komercyjnej! Czy zatem są one w stanie zapewnić im skuteczną ochronę? Zdecydowanie nie, bowiem zadania dla nich były określane w kontek-ście rosnącej przestępczości kryminalnej, inaczej też postrzegano zagrożenia dla obiektów podlegających obowiązkowej ochronie: „Jeszcze kilka lat temu ambasady, budynki rządowe i ministerstwa były uważane za miejsca względnie bezpieczne,

14 Wytyczne ministra spraw wewnętrznych i administracji z 4 października 2007 r. w sprawie udziału Policji, Państwowej Straży Pożarnej i formacji obrony cywilnej w szczególnej ochronie obiektów.

310

R. Radziejewski

a ich ochrona sprowadzała się jedynie do zabezpieczenia przed natarciem hałaśli-wych demonstrantów. Również w przypadku obiektów takich jak bazy wojskowe, porty lotnicze, rafinerie podstawę systemu ochrony obwodowej stanowiły wysokie ogrodzenia i zasieki z drutu kolczastego, a dostępu do chronionej strefy bronił uzbrojony strażnik”15. Dziesięć lat później ustawodawca scedował na komercyjną ochronę – pośrednio, poprzez brak precyzyjnych zapisów w ustawie – także ochronę infrastruktury krytycznej. Nie dostrzegając przy tym, że zmienił się charakter oraz istota zagrożeń dla tego typu obiektów (w dalszej części pracy będzie używany wobec nich termin infrastruktura krytyczna) i nie zadając sobie pytania, czy do ich zwalczania, do przeciwdziałania im pracownicy ochrony są przygotowani!

zagrożenia aktami terroryzmu

Mówienie o nich w kontekście zagrożeń dla obiektów chronionych przez firmy komercyjne budzi zdziwienie: nam mieliby zagrażać terroryści? A i owszem, bowiem terroryzm to „ostentacyjne i maksymalistyczne (masowe, totalne, nieograniczone), celowe (tj. świadomie zamierzone) atakowanie niewinnych, postronnych (cywilnych) osób i dóbr publicznych (otoczenia) dla pośredniego (asymetrycznego, poprzez opinię publiczną) oddziaływania na rzeczywistego przeciwnika politycznego lub ideologicznego”16.

Szczególną odmianą terroryzmu jest terroryzm samobójczy, w którym zama-chowcami są samobójcy. „Dostarczają oni na ściśle określone miejsce i w określonym czasie ładunek wybuchowy i ginąc, zabijają przypadkowe lub wybrane osoby, niszczą określone budowle, a przede wszystkim sieją strach”17. Takim miejscem może być obiekt chroniony przez firmę komercyjną: „Nie rezygnując z prób dokonywania zamachów przeciw tradycyjnym celom, stopniowo zaczęły się one (organizacje ter-rorystyczne – przyp. aut.) koncentrować na atakowaniu obiektów słabiej lub w ogóle niechronionych, tzw. celów miękkich, do których zaliczają się m.in. hotele, szpitale, sklepy, bazary, mniej znane osobistości, urzędnicy niższego szczebla, turyści, od-osobnione posterunki wojskowe i policyjne itp.”18 Większość tych miękkich celów chronią właśnie komercyjne firmy ochrony!

Czy my w ogóle jesteśmy zagrożeni atakami terrorystycznymi? Pytanie raczej retoryczne: bierzemy udział w światowej wojnie z terroryzmem, jesteśmy zaangażowani w wojnę w Afganistanie (wcześniej byliśmy w Iraku), a w związanych z tym licznych wypowiedziach przywódców różnego rodzaju odłamów komórek

15 B. Kędzia, Zabezpieczenia w dobie terroryzmu, „Zabezpieczenia”, nr 3 z 2007 r.16 S. Koziej, Terroryzm międzynarodowy, (w:) Współczesny wymiar terroryzmu. Przeciwdziałanie

zjawisku, red. nauk. J. Gryz, R. Kwećka, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2007, s. 13.17 M. Zimny, Terroryzm samobójczy, Bellona, Warszawa 2006, s. 8. 18 J. Adamski, Nowe technologie w służbie terrorystów, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007, s. 56.

311


terrorystycznych Polska jest wymieniana jako potencjalny cel ataku. I nie należy tych wypowiedzi lekceważyć: „Po 11 września 2001 roku terroryści udowodnili, że mogą uderzyć w dowolnym miejscu świata i że każdy kraj może być zagrożony. Ofiarami ich ataków mogą więc być zarówno wielkie mocarstwa, jak i niewielkie i neutralne państwa”19. Nie możemy też wykluczyć działań terrorystycznych rodzimych naśla-dowców lub ze strony grup przestępczych.

zagrożenia cyberterroryzmem

Odmianą terroryzmu jest cyberterroryzm, definiowany w rządowym programie ochrony cyberprzestrzeni RP na lata 2009-2011 jako „terroryzm wymierzony przeciwko newralgicznym dla państwa systemom, sieciom i usługom teleinformatycznym, stanowi kluczową i stale rosnącą postać ataków terrorystycznych”20. Coraz częściej padają też stwierdzenia, że w najbliższych latach każdy konflikt, nie tylko zbrojny, będzie zaczynał się od cyberataku, w którym widzi się sposób na uzyskanie przewagi nad zaatakowanym poprzez sparaliżowanie jego systemów rozpoznania i dowodzenia.

Przykładem mogą być trwające od lat próby zablokowania przez Stany Zjed-noczone i Izrael irańskich badań nad bronią atomową: na drodze poczynań dyplo-matycznych, poprzez blokady ekonomiczne, aż po niedwuznaczne groźby ataków militarnych. Z tymi poczynaniami zbiegły się ataki w cyberprzestrzeni: „Działanie wirusa komputerowego «Stuxnet», który zaszkodził programowi atomowemu Iranu, było przez dwa lata testowane w izraelskim laboratorium nuklearnym Dimona przez Izraelczyków i Amerykanów – napisał „New York Times”21. Z jakim skutkiem prze-biegały te działania? „Według najnowszych doniesień, robak Stuxnet nieustannie próbował zarazić pięć centr przemysłowych w Iranie w ciągu dziesięciu miesięcy. Najprawdopodobniej on był przyczyną infekcji irańskiego centrum wzbogacania uranu. Według badań formy Symantec, atak przeprowadzono w trzech falach. Jego przebieg udało się prześledzić dzięki bazie danych Stuxneta, która przechowuje in-formacje o każdym zainfekowanym komputerze. Dzięki tym informacjom, twórcy Stuxneta wiedzą, czy odnieśli sukces”22.

To niejedyne formy zagrożenia ze strony cyberprzestrzeni: „Niewykluczone, że w przyszłości staniemy się świadkami cybersabotażu na wielką skalę. Celem takiego typu ataków mogą stać się fabryki lub elektrownie – mówi Mikko Hypponen, szef

19 I. Jankowska, Współczesny terroryzm – największe zagrożenie bezpieczeństwa człowieka, (w:) Zarzą-dzanie bezpieczeństwem w Unii Europejskiej wobec globalnych zagrożeń, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej, Józefów 2008, s. 90.

20 Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni RP na lata 2009-2011. Założenia.21 Kto wpuścił wirusa Irańczykom, „Gazeta Wyborcza” z 17 stycznia 2011 r.22 http://technowinki.onet.pl/wiadomosci/robak-stuxnet-precyzyjnie-wymierzony-w-przemysl-

ir,1,4173483,artykul.html

312

R. Radziejewski

laboratorium F-Secure, komentujący elektroniczny atak na elektrownię w Iranie (robak Stuxnet). – Na celowniku sabotażystów mogą się znaleźć systemy bankowe lub transportowe. Sparaliżowanie obrotu walutowego lub komunikacji z technicz-nego punktu widzenia jest prostsze niż atak na obiekt przemysłowy”23. Co więcej „…Stuxnet nie zagraża domowym komputerom, został specjalnie stworzony do ataków na systemy obsługujące fabryki. Już teraz można go pobrać za darmo z In-ternetu. – Zarówno grupy terrorystyczne, jak i państwa mogą nie tylko kopiować mechanizm działania Stuxneta, ale też go modyfikować, dostosowując do swoich celów – podkreśla Hypponen”24. I nie należy mieć złudzeń, że zarówno jedni, jak i drudzy nie pracują nad tym.

Jak na dłoni widać więc, że wszelkie obiekty infrastruktury krytycznej są zagro-żone, a atak przy pomocy robaka Stuxnet „…stanowi przełom, pokazuje, że wkro-czyliśmy do całkowicie nowego świata: o ile w przeszłości mieliśmy do czynienia zaledwie z cyberprzestępcami, obawiam się, że teraz nadszedł czas cyberterroryzmu, cyberbroni i cyberwojen” – powiedział Jewgienij Kasperski, współzałożyciel i dyrek-tor generalny Kaspersky Lab25. Ta ocena sytuacji jest ze wszech miar uzasadniona: „Cyberprzestępcy pokazali bowiem, że są w stanie przejąć kontrolę nad infrastrukturą krytyczną wybranego państwa – nawet nad elektrownią atomową. (…) Wykrycie Stuxneta należy potraktować jako znak ostrzegawczy, a zarazem wytyczenie kierunku, w jakim zmierzamy – cyberterroryzm nabiera realnych kształtów26.

Czy jesteśmy zagrożeni cyberatakami? Przedstawione fakty chyba nie pozo-stawiają wątpliwości: „Z danych HP wynika, że ponad połowa firm z USA i jedna trzecia przedsiębiorstw europejskich już doświadczyła cyberataku. Znakomita większość (86-88 proc.) menedżerów tych firm potwierdza, że tego typu włamania są trudne do wykrycia, a skutki są długotrwałe”27. I nic nie wskazuje na to, aby w przyszłości miało być lepiej: „Akty terroryzmu, sabotaż, wykradanie prywatnych informacji o internautach, włamania do komórek – tak w opinii ekspertów od bezpieczeństwa sieciowego będzie wyglądał przyszły rok (2011 – przypis autora). Jednocześnie ostrzegają: użytkownicy są lekkomyślni i nie chronią swoich danych. Podobnie działają firmy, mimo że trzy czwarte z nich spodziewa się ataku na swoje serwery – wynika z globalnego badania Pokemon Institute dla firmy HP”28. Czym taka lekkomyślność może się skończyć?

„Komisja Europejska nakazała wczoraj wieczorem zawieszenie do 26 stycznia handlu emisjami CO2 w Unii Europejskiej z powodu wykrycia cyberataków, których

23 P. Kościelniak, Idzie cyberepidemia, „Rzeczpospolita” z 21 grudnia 2010 r.24 Ibidem.25 http://tech.wp.pl/kat,1009785,title,Poczatek-nowej-ery-cyberwojen,wid,12698822,wiadomosc.html26 http://tech.wp.pl/kat,1009779,title,Czy-rok-2011-bedzie-bezpieczny,wid,12984236,wiadomosc.html27 P. Kościelniak, Idzie cyberepidemia, op. cit.28 Ibidem.

313


ofiarą padły krajowe rejestry emisji dwutlenków węgla. Trwające kilka dni ataki hakerów wymierzone były w krajowe rejestry emisji dwutlenku węgla należące do Austrii, Grecji, Czech, Polski oraz Estonii. Hakerom udało się złamać zabezpieczenia rejestrów i wykraść uprawnienia do emisji, które natychmiast zostały sprzedane – podała wczoraj wieczorem KE. Uprawnienia do emisji wykradzione Czechom mają wartość 7 mln euro”29.

Straty materialne to najmniej „bolesny” skutek cyberataków. Zniszczenie lub uszkodzenie infrastruktury krytycznej może spowodować osłabienie potencjału militarnego państwa, wywołać katastrofę ekologiczną, zagrozić sprawnemu funk-cjonowaniu administracji rządowej i samorządowej. Może przynieść śmierć i ka-lectwo ludziom i tego należy się najbardziej obawiać. Może ktoś jednak zauważyć, że ochrona systemów teleinformatycznych nie należy do ustawowych obowiązków komercyjnych firm ochrony. Tak, ale po pierwsze, firma ochrony też może być nara-żona na takie ataki, po drugie – nie powinno być jej obojętne, jak ochraniany klient dba o bezpieczeństwo teleinformatyczne, bo skutki jego zaniedbań mogą uderzyć i w firmę ochrony. Tak więc wiedza na temat zagrożeń cyberatakami jest niezbędna również (a może przede wszystkim) i w firmach ochrony.

jak zapewnić infrastrukturze krytycznej bezpieczeństwo?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy sobie uświadomić, że bezpieczeństwo in-frastruktury krytycznej – zdaniem autora – należy rozpatrywać w kilku aspektach:

– bezpieczeństwo w rozumieniu klasycznej ochrony, realizowanej w głównej mierze przez komercyjne firmy ochrony;

– bezpieczeństwo w aspekcie ciągłości jej funkcjonowania i możliwości odtwarzania na wypadek jej uszkodzenia lub zniszczenia, czyli zabiegów organizacyjno-technicznych;

– bezpieczeństwo teleinformatyczne.Bezpieczeństwo w rozumieniu klasycznej ochrony to pytanie o skuteczność

działania komercyjnych firm ochrony. W Polsce firmy te są sytuowane jakby na obrzeżach bezpieczeństwa, traktowane „z przymrużeniem oka”, lekceważone przez „mundurowe” formacje (chociaż roi się w niej od byłych „mundurowych”, którzy de facto branżę tworzyli). Ta postawa, przejawiająca się w niedocenianiu roli firm ochrony w systemie bezpieczeństwa państwa, ukształtowała się w czasach tworzenia ustawy o ochronie osób i mienia i trwa do dziś, pomimo że zatrudniają one około 200 tys. osób (wobec 110 tys. policjantów!) i chronią około 4 tys. (dane szacunkowe) obiektów klasyfikowanych w ustawie o ochronie osób i mienia jako obiekty wyma-gające szczególnej ochrony!

29 Cyberataki na polskie rejestry emisji CO2, „Gazeta Wyborcza” z 2 stycznia 2011 r.

314

R. Radziejewski

Chociażby z tego względu należy poddać wnikliwej ocenie ich skuteczność działania, a ta pozostawia wiele do życzenia, i to nie z winy tych firm! Powstawały one bowiem na przełomie transformacji ustrojowej, a zamysłem ustawodawcy, jak wspomniano, było uregulowanie ochrony firm sektora prywatnego i państwowego przed kryminalnymi zagrożeniami ze strony świata przestępczego. I tylko w takie uprawnienia je wyposażono oraz w adekwatne (nie zawsze) do tego środki. Trudno dziś oczekiwać, aby stawiły czoła współczesnym zagrożeniom, zwłaszcza że podlegają prawom rynku: „Firmy wycinają się w pień podczas przetargów na ochronę urzędów państwowych (zapewniają one trzecią część dochodów branży ochroniarskiej). – Ostatnio systematycznie wygrywają oferty dumpingowe, po 7-8 zł razem z dodatkami za godzinę pracy ochroniarza (a powinna 17,50 netto, przypis autora – www.piooim.pl) – denerwuje się Wagner”30. I dalej będą to czyniły, bo tam są „pewne” pieniądze, a trudno oczekiwać za takie stawki skutecznej ochrony.

Ponadto do rzadkości należą firmy, w których systematycznie szkoli się pra-cowników i inwestuje w nich. Trudno się dziwić przedsiębiorcom, bo to kosztuje (a nie jest obowiązkowe); trudno się dziwić klientowi firmy ochrony, że chciałby być chroniony przez profesjonalistów; dziwi jednak, że oczekuje tego, płacąc za ochronę marne grosze. W efekcie na około 200 tys. pracowników ochrony „Najwyżej 20% pracowników agencji ochrony ma naprawdę porządne kwalifikacje – mówi Janusz Raczyński, przedstawiciel organizacji International Bodyguard Association w Pol-sce”31. Nie może być inaczej, bowiem szkolenie pracowników ochrony kończy się na uzyskaniu licencji, a i z jej uzyskaniem były i są problemy: „Najwięcej problemów sprawiają zagadnienia praktyczne. Wydaje się, że firmy prowadzące kursy zbyt małą wagę przywiązują do samoobrony, technik interwencji i strzelań. Bo jeśli egzamin teo-retyczny zdaje 90%, a z tej liczby tylko 50% praktyczny, to o czymś to świadczy”32. Nie lepiej było 10 lat później: „Nie mam prawa ani tytułu wyciągać wniosków o poziomie całej populacji pracowników ochrony na podstawie obserwacji 112 egzaminowanych osób, ale z tego, co widziałam, jest raczej źle. Gorzej, bo część tych osób (a znam je osobiście z kursów, na których prowadziłam zajęcia) jest w trakcie, albo ukończyła różne szkoły na poziomie licencjatu. (…) W sumie, w dniach 22-24 września 2009 r. w komendzie stołecznej policji do egzaminu przystąpiło 112 osób, z których egzamin zaliczyło 25, co stanowi 22%”33.

Za taki stan rzeczy trudno winić tylko firmy ochrony komercyjnej, więcej winy leży po stronie ustawodawcy: można odnieść wrażenie, że tworząc ustawę o zarzą-dzaniu kryzysowym, chciał tylko dostosować się (w sferze legislacyjnej) do unijnych

30 R. Omachel, W. Surmacz, Zarobić na strachu, „Newsweek” z 9 sierpnia 2009 r.31 Ibidem.32 R. Radziejewski, Pierwszy w „Stołecznej”, „BOS – Bezpieczeństwo – Ochrona – Systemy”, nr 4/1999.33 D. Godlewska, A. Korus, Egzamin dla osób ubiegających się o licencję pracownika ochrony fizycznej

okiem Polskiego Związku Pracodawców, „Ochrona Mienia i Informacji”, nr 6/2009.

315


wymogów ochrony infrastruktury krytycznej, nie kusząc się o analizę dotychczaso-wych form i środków ochrony takich obiektów.

Bezpieczeństwo infrastruktury krytycznej w aspekcie ciągłości jej funk-cjonowania i możliwości odtwarzania na wypadek uszkodzenia lub zniszczenia możemy rozpatrywać poprzez pryzmat istoty działania Unii Europejskiej oraz definicji infrastruktury krytycznej, bowiem brakuje nam doświadczeń w tej dziedzi-nie – jesteśmy na etapie tworzenia Narodowego Programu Ochrony Infrastruktury Krytycznej, a proces kwalifikowania obszarów, obiektów dopiero się zaczyna. W tej sytuacji wskazane by było, aby Rządowe Centrum Bezpieczeństwa jasno określiło, co kryje się pod określeniem „wszelkie działania” zawartym w definicji, a następnie – wzorem Komendy Głównej Policji w odniesieniu do planów ochrony obiektów podlegających obowiązkowej ochronie – opracowało metodykę uzgadniania pla-nów ochrony. Dziś możemy wnioskować, iż te wszelkie działania odnoszą się do zabiegów organizacyjno-technicznych zapewniających prawidłowe funkcjonowanie infrastruktury w każdych warunkach.

Bezpieczeństwem teleinformatycznym w obiektach (obszarach) zaliczanych do infrastruktury krytycznej zajmują się (w większym lub mniejszym stopniu) róż-nie nazywane i sytuowane w strukturach firm komórki bezpieczeństwa. Z punktu widzenia ustawodawcy błędem jest niewyartykułowanie ochrony „systemów łącz-ności i sieci teleinformatycznych” (składnik infrastruktury krytycznej wymieniony w ustawie o zarządzaniu kryzysowym w art. 3), w przeciwieństwie do Komisji Unii Europejskiej, która w sprawie krytycznej infrastruktury informatycznej (ang. critical information infrastructures, CII) wydała komunikat, podkreślając w nim, iż „Ataki cybernetyczne osiągnęły bezprecedensowy poziom zaawansowania. Zwykłe eksperymenty stają się teraz wyspecjalizowanymi działaniami, które prowadzi się dla zysku lub z powodów politycznych. Niedawne, zakrojone na szeroką skalę ataki cybernetyczne na Estonię, Litwę i Gruzję to najszerzej opisywane przykłady ilustru-jące bardziej ogólną tendencję. Duża liczba wirusów, robaków i innych rodzajów złośliwego oprogramowania, coraz częstsze występowanie botnetów i ciągły wzrost ilości spamu potwierdzają skalę tego problemu. Wysoki stopień zależności od CII, ich transgraniczne powiązania oraz współzależności z innymi infrastrukturami, a także ich słabe punkty i grożące im niebezpieczeństwa sprawiają, że konieczne jest podjęcie kwestii ich bezpieczeństwa i odporności w ujęciu systemowym, uznając je za pierwszą linię obrony w przypadku awarii i ataków”34.

Polska nie jest „zieloną wyspą”, której nie zagrażają podobne działania: „Ostatnio w CERT.GOV.PL mają pełne ręce roboty. Wrześniowy cyberatak nie był bowiem

34 Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno--Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie ochrony krytycznej infrastruktury informatycznej Ochrona Europy przed zakrojonymi na szeroką skalę atakami i zakłóceniami cybernetycznymi: zwiększenie gotowości, bezpieczeństwa i odporności, KOM(2009) 149 wersja ostateczna.

316

R. Radziejewski

pierwszym. W ciągu tego roku zespół udaremnił ataki na komputery pracowników administracji publicznej. Polegały one na rozsyłaniu pocztą elektroniczną złośliwego oprogramowania, które służyło do zbierania informacji, w tym transferowania poza instytucję dokumentów znalezionych na dyskach twardych lub zasobach sieciowych. Najgorzej było jednak w 2008 roku – komputery i oficjalne witryny polskich urzędów stały się celem około 500 tysięcy ataków cybernetycznych”35.

W naszym przypadku o skuteczności przeciwdziałania cyberterroryzmowi będą decydowały „…jasne procedury postępowania, odpowiednio skonstruowane struktury organizacji odpowiedzialne za przeciwdziałanie tym zagrożeniom, dobrze przygotowani ludzie oraz odpowiednie narzędzia informatyczne”36. A ponadto: „Kluczem do sukcesu są ludzie. Każdy system lub podsystem powinien być zabezpieczony przez profesjonalnie przygotowany zespół administratorów, w tym kilku dysponujących wiedzą na poziomie eksperckim (odpowiedni certyfikat). Administratorzy powinni być systematycznie szkoleni na kursach krajowych i zagranicznych. Niedouczony administrator może poczynić większe szkody w systemie teleinformatycznym niż cyberterrorysta”37.

* * *Ochrona obszarów i obiektów, które mają istotny wpływ na bezpieczeństwo mili-

tarne i ekonomiczne państwa, powinna być „oczkiem w głowie” władzy ustawodawczej i wykonawczej. Niestety, tej problematyce poświęcają oni wiele uwagi tylko wtedy, gdy stan naszej infrastruktury krytycznej zostanie „przetestowany” na przykład przez siły natury w postaci nocnych opadów mokrego śniegu, które spowodowały uszkodzenia m.in. dwóch linii energetycznych zasilających Szczecin: „Zimne kaloryfery, kran, z którego pociekło tylko kilka kropli, głuchy telefon, milczące telewizor i radio – tak dla ponad 300 tysięcy ludzi rozpoczął się wtorkowy poranek” (…) „Wygasły ekrany bankomatów. Większość sklepów zamknięto, choć wyjątkowo fiskus zezwolił na sprzedaż bez działających kas fiskalnych”38. „Przez cały dzień miasto wyglądało jak opuszczone. Mały ruch, martwe światła sygnalizacyjne. Sporo policji i żandarmerii”39. A co by było, gdyby poziom ochrony infrastruktury krytycznej zechcieli „przetestować” na przykład terroryści?

Lepiej nie myśleć, warto za to skupić się na uporządkowaniu sytuacji prawnej ochrony infrastruktury krytycznej, która wymaga kompleksowego podejścia, spre-cyzowania i uwzględnienia wszystkich jej aspektów, potraktować bezpieczeństwo jako priorytet i zagwarantować na nie pieniądze, bo bez nich możemy mówić tylko o iluzji bezpieczeństwa. Sytuacja gospodarcza kraju nie sprzyja poruszaniu wątku

35 K. Głowacki, Straż wirtualna, „Polska Zbrojna” z 8 listopada 2009 r.36 W. Nowak, Siecioobrona, „Polska Zbrojna” z 16 sierpnia 2009 r.37 Ibidem.38 M. Stankiewicz, Gwałtowny atak zimy sparaliżował Szczecin, „Rzeczpospolita” z 9 kwietnia 2009 r.39 A. Kraśnicki, Szczecin przeżył ciemność, „Gazeta Wyborcza” z 9 kwietnia 2009 r.

317


finansowego, ale powinniśmy na ten problem patrzeć z innej perspektywy – nie ile trzeba wydać na zbudowanie sprawnego systemu ochrony infrastruktury krytycznej, ale ile stracimy, gdy na skutek zaniedbań zostanie ona uszkodzona lub zniszczona: „Przed zarządem firmy kwestie bezpieczeństwa muszą być prezentowane w kate-goriach rozsądnych wydatków w stosunku do kosztów, które mogą stać się następ-stwem niepodjęcia żadnych działań. W naszych czasach trzeba mówić o nich jako inwestycjach, pokazując ich wpływ na wzrost wyników”40.

Taki punkt widzenia problemu powinien dotrzeć do świadomości nie tylko polityków i decydentów rządowych, ale także do właścicieli (operatorów) infrastruk-tury krytycznej, osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo tych obiektów – mamy zbyt wiele do stracenia, aby dalej udawać, że ten stan rzeczy może trwać dalej. Nie powinniśmy też liczyć na innych: „Polska może liczyć na pomoc sojuszników tylko wtedy, jeśli będzie chciała i mogła bronić się sama, jeśli zdobędzie własne możliwości odstraszania napastnika”41.

Marnym pocieszeniem jest fakt, że nie tylko my mamy problem z ochroną infrastruktury krytycznej: „Trwającą od lat dyskusję w politycznych kuluarach Bonn, a później Berlina, na temat obecności militarnej USA w Europie, spotęgował niedawny raport Amerykańskiej Federacji Naukowców (FAS). Oceniono w nim, że broń atomowa, przechowywana przez USA w bazach europejskich sojuszników, jest niedostatecznie zabezpieczona, począwszy od zdezelowanych płotów, oświetlenia i «niestabilnych zabudowań», na kiepskim systemie alarmowym i niedostatecznie wyszkolonej załodze skończywszy”42.

BIBLIOGRAFIA

11. J. Adamski, Nowe technologie w służbie terrorystów, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007, s. 56.

12. Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. nauk. R. Jakubczak, J. Flis, Bellona, Warszawa 2006, s. 103 i 106.

13. Cyberataki na polskie rejestry emisji CO2, „Gazeta Wyborcza” z 2 stycznia 2011 r.14. P. Cywiński, Amerykanie do domu!, „Wprost” z 20 lipca 2008 r.15. S. Dworecki, Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Akademia Obrony Narodowej,

Warszawa 1994, s. 61.16. K. Głowacki, Straż wirtualna, „Polska Zbrojna” z 8 listopada 2009 r.17. D. Godlewska, A. Korus, Egzamin dla osób ubiegających się o licencję pracownika

ochrony fizycznej okiem Polskiego Związku Pracodawców OCHRONA, „Ochrona Mienia i Informacji”, nr 6/2009.

40 http://www.securitystandard.pl/artykuly/51263/Nieuniknione.trzy.pytania.html.41 J. Nowak-Jeziorański, Polska wczoraj, dziś i jutro, Warszawa 1999, s. 246.42 P. Cywiński, Amerykanie do domu!, „Wprost” z 20 lipca 2008 r.

318

R. Radziejewski

18. I. Jankowska, Współczesny terroryzm – największe zagrożenie bezpieczeństwa człowie-ka, (w:) Zarządzanie bezpieczeństwem w Unii Europejskiej wobec globalnych zagrożeń, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej, Józefów 2008, s. 90.

19. B. Kędzia, Zabezpieczenia w dobie terroryzmu, „Zabezpieczenia”, nr 3 z 2007 r.10. Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu

Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie ochrony krytycznej infra-struktury informatycznej Ochrona Europy przed zakrojonymi na szeroką skalę atakami i zakłóceniami cybernetycznymi: zwiększenie gotowości, bezpieczeństwa i odporności, KOM(2009) 149, wersja ostateczna.

11. P. Kościelniak, Idzie cyberepidemia, „Rzeczpospolita” z 21 grudnia 2010 r.12. S. Koziej, Terroryzm międzynarodowy, (w:) Współczesny wymiar terroryzmu. Przeciwdzia-

łanie zjawisku, red. nauk. J. Gryz, R. Kwećka, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2007, s. 13.

13. A. Kraśnicki, Szczecin przeżył ciemność, „Gazeta Wyborcza” z 9 kwietnia 2009 r., Kto wpuścił wirusa Irańczykom, „Gazeta Wyborcza” z 17 stycznia 2011 r.

14. W. Nowak, Siecioobrona, „Polska Zbrojna” z 16 sierpnia 2009 r.15. J. Nowak-Jeziorański, Polska wczoraj, dziś i jutro, Warszawa 1999, s. 246.16. J. Nowak-Jeziorański, Polska z bliska, Kraków 2003, s. 127.17. R. Omachel, W. Surmacz, Zarobić na strachu, „Newsweek” z 9 sierpnia 2009 r.18. R. Radziejewski, Pierwszy w „Stołecznej”, BOS Bezpieczeństwo–Ochrona–Systemy”,

nr 4/1999.19. Rola instytucji rządowych i samorządowych w zakresie informowania obywateli o zagro-

żeniach terrorystycznych, komunikat z badań BS/163/2010, CBOS, grudzień 2010.20. Obrona Narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP. Podręcznik dla studentek i studentów,

redakcja naukowa R. Jakubczak, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004, s. 60.21. Rozporządzenie Rady Ministrów z 24 czerwca 2003 r. w sprawie obiektów szczegól-

nie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa oraz ich szczególnej ochrony, DzU nr 116 z 2003 r., poz. 1090.

22. Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni RP na lata 2009-2011. Założenia.23. Z. Sobejko, Teoretyczne i praktyczne problemy ochrony infrastruktury krytycznej, (w:)

Wyzwania bezpieczeństwa cywilnego XXI wieku – inżynieria działań w obszarach nauki, dydaktyki i praktyki, redakcja B. Kosowski, A. Włodarski, Warszawa 2007, s. 281.

24. Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, t. 2, s. 437.25. M. Stankiewicz, Gwałtowny atak zimy sparaliżował Szczecin, „Rzeczpospolita” z 9 kwietnia

2009 r.26. Ustawa o ochronie osób i mienia z 22 sierpnia 1997 r., DzU nr 114 z 1997 r., poz. 740.27. Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z 26 kwietnia 2007 r., DzU nr 89 z 2007 r., poz. 590.28. I. Walencik, Parlament i rząd tworzą coraz więcej złego prawa, „Rzeczpospolita” z 17 stycznia

2011 r. 29. A. Walentek, Zbierać i analizować informacje, „Życie Warszawy” z 26 sierpnia 2006 r.

319


30. Wytyczne ministra spraw wewnętrznych i administracji z 4 października 2007 r. w spra-wie udziału Policji, Państwowej Straży Pożarnej i formacji obrony cywilnej w szczególnej ochronie obiektów.

31. M. Zimny, Terroryzm samobójczy, Bellona, Warszawa 2006, s. 8.

Abstract. The article presents the legislation, regulating protection of the high value infrastructure and facilities particularly important for the security and defense of the state – facing the new threats for the infrastructure, especially by a terrorism and cyberterrorism.

321

Wojciech Włodarkiewicz (WAT)

Bezpieczeństwo narodowe Rzeczypospolitej w latach 1918-1939. Teoria i praktyka*

Odrodzona w listopadzie 1918 r. Rzeczpospolita stanęła wobec wielu problemów, w tym również tych dotyczących bezpieczeństwa narodowego. Lata 1918-1921 to głównie wojny o utrzymanie niepodległości i korzystny kształt terytorialny oraz tworzenie systemu sojuszy, zasad pokojowej organizacji państwa i zapewnienia bezpieczeństwa. Polskie naczelne władze państwowe i wojskowe w 1922 r. przyjęły strategię bezpieczeństwa kraju, która okazała się trafna mimo dużych zmian ze-wnętrznych i wewnętrznych, zmieniały się jedynie narzędzia, za pomocą których ją realizowano. W latach 1926-1935 r. starano się opierać podstawy bezpieczeństwa na własnych siłach, głównie na potencjale Wojska Polskiego i niezależnej polityce zagranicznej. W pozostałych okresach dwudziestolecia międzywojennego liczono na system bezpieczeństwa zbiorowego i w jeszcze większym stopniu na współdziałanie z sojusznikami: Francją i Rumunią, a od marca 1939 r. również z Wielką Brytanią, jednak nadal za najważniejszy element bezpieczeństwa narodowego uznawano Wojsko Polskie.

Obecnie zauważamy znaczne zainteresowanie problematyką bezpieczeństwa narodowego, m.in. poprzez jej obecność w mediach i popularność wśród ubiegają-cych się o podjęcie studiów na tym kierunku. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom Lech Wyszczelski i Małgorzata Wiśniewska przygotowali pionierską publikację o bezpieczeństwie narodowym Polski w latach 1918-1939. Profesor dr hab. Lech Wyszczelski jest znanym badaczem historii wojskowości polskiej i powszechnej okre-su międzywojennego, autorem ogółem 435 publikacji, w tym 31 książek wydanych przez krajowe oficyny wydawnicze oraz kilkuset artykułów naukowych, a jego do-robek w zakresie kształcenia obejmuje wypromowanie 15 doktorów historii i ponad 150 magistrów1. Doktor Małgorzata Wiśniewska opublikowała kilkadziesiąt publi-kacji z obszaru historii wychowania obronnego, historii wychowania, historii woj-skowości oraz bezpieczeństwa Polski. Autorzy publikacji są pracownikami Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach.

* Małgorzata Wiśniewska, Lech Wyszczelski, Bezpieczeństwo narodowe Polski w latach 1918-1939. Teoria i praktyka, Toruń 2009.

1 Szerzej: Historia wojskowości XX wieku. Księga pamiątkowa z okazji 50-lecia pracy zawodowej prof. dr. hab. Lecha Wyszczelskiego, red. nauk. A. Niewęgłowska, M. Wiśniewska, Siedlce 2010, s. 11-16.

RECENZJE

322

Recenzje

Lech Wyszczelski i Małgorzata Wiśniewska zauważyli, że problematyka bez-pieczeństwa narodowego Polski w latach 1918-1939 do dziś nie doczekała się opracowania monograficznego; powstawały tylko prace o elementach wchodzących w zakres bezpieczeństwa narodowego, najwięcej o Wojsku Polskim, ale i one nie rozpatrywały armii Rzeczypospolitej w aspekcie roli, jaką odgrywała ona w syste-mie bezpieczeństwa państwa polskiego, a uwaga badaczy najczęściej skupiała się na sprawach organizacji, szkolenia czy też uzbrojenia Wojska Polskiego. Problematykę tę badali: Eugeniusz Kozłowski2, Andrzej Rzepniewski3, Piotr Stawecki4, Mieczysław Wrzosek5 oraz Lech Wyszczelski6. Obok tego podejmowano problem wojskowych stosunków zagranicznych7, ukazały się drukiem liczne prace o ogólnych aspektach polskiej polityki zagranicznej8 oraz wspomnienia i pamiętniki jej twórców9. Badacze podejmowali również temat zagrożeń zewnętrznych Polski i ich ocen przez polskie naczelne władze wojskowe: ze strony Związku Radzieckiego10 i Niemiec11 oraz edu-kacji i przysposobienia obronnego w międzywojennej Polsce12.

Praca Lecha Wyszczelskiego i Małgorzaty Wiśniewskiej przedstawia bezpieczeń-stwo narodowe Polski w latach 1918-1939 w dwóch aspektach: założeń teoretycznych

2 E. Kozłowski, Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1974.3 A. Rzepniewski, Wojsko Polskie wobec perspektywy zagrożenia wojennego (13 maja 1935-31 sierpnia

1939 r.), Warszawa 1992.4 P. Stawecki, Polityka wojskowa Polski w latach 1921-1926, Warszawa 1981; idem, Wojsko Marszałka

Józefa Piłsudskiego 12 V 1926 12 V 1935, Warszawa 2004; idem, Następcy komendanta. Wojsko a polityka wewnętrzna Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935-1939, Warszawa 1969.

5 M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992; idem, Wojsko Polskie i operacje wojenne lat 1918-1921, Białystok 1988.

6 Wojsko Piłsudskiego. Wojsko Polskie lat 1926-1935, Warszawa 2005; Wojsko Polskie w latach 1918-1921, Warszawa 2006; Od demobilizacji do zamachu majowego. Wojsko Polskie w latach 1921-1926, Warszawa 2007; W obliczu wojny. Wojsko Polskie w latach 1935-1939, Warszawa 2008.

7 M. Leczyk, Polska i sąsiedzi 1921-1939, Białystok 1997.8 M.in.: J. Faryś, Koncepcje polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, Warszawa 1981; M.K. Kamiński,

M.J. Zacharias, W cieniu zagrożenia. Polityka zagraniczna RP 1918-1939, Warszawa 1993; P. Łossow-ski, Polska w Europie i na świecie 1918-1939, Warszawa 1990; Dyplomacja Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1990; Historia dyplomacji polskiej, t. IV, 1918-1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995.

9 J. Beck, Ostatni raport, Warszawa 1987; A. Skrzyński, Polska a pokój, Warszawa 1923; Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. I-IV, Londyn 1965-1972.

10 W. Włodarkiewicz, Przed 17 września 1939 roku. Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921-1939, Warszawa 2002; Wrzesień 1939. Radzieckie zagro-żenie Rzeczypospolitej w dokumentach, relacjach i wspomnieniach, wybór i oprac. W. Włodarkiewicz, Warszawa 2005.

11 A. Woźny, Niemieckie przygotowania do wojny z Polską w ocenie polskich naczelnych władz wojsko-wych w latach 1933-1939, Warszawa 2000; H. Ćwięk, Zagrożenie bezpieczeństwa Polski ze strony Republiki Weimarskiej. Na podstawie materiałów Oddziału II Sztabu Generalnego (Głównego) Wojska Polskiego, Częstochowa 2006.

12 L. Wyszczelski, Społeczeństwo a obronność w Polsce (1918-1939), Toruń 2007; M. Wiśniewska, Wychowanie obronne kobiet w Polsce w latach 1921-1939, Toruń 2007.

323

Recenzje

oraz praktycznej realizacji przez naczelne władze państwowe i wojskowe Rzeczypo-spolitej. Problematykę bezpieczeństwa narodowego Polski ukazano również przez pryzmat inicjatyw zewnętrznych, w których dominowała dyplomacja, oraz krajo-wych, w tym szczególną rolę Wojska Polskiego. Ponadto autorzy przeanalizowali destabilizacyjną rolę mniejszości narodowych, niepokojów społecznych i przesileń politycznych oraz rolę przysposobienia proobronnego społeczeństwa.

Monografia powstała w oparciu o obszerne kwerendy archiwalne prowadzone przez autorów w placówkach krajowych: Archiwum Akt Nowych, Centralnym Archi-wum Wojskowym, Wojskowym Biurze Badań Historycznych i Centralnej Bibliotece Wojskowej oraz Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyj-nych w Moskwie, obecnie będącym częścią Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego. Obok źródeł archiwalnych w pracy wykorzystano bardzo liczne źródła drukowane, pamiętniki i wspomnienia oraz opracowania zwarte i artykuły z polskich czasopism naukowych. Obszerna bibliografia (s. 482-500) liczy aż 19 stron.

Autorzy monografii przeanalizowali części składowe bezpieczeństwa narodowe-go Rzeczypospolitej w latach 1918-1939, które wydzielili w odrębnych rozdziałach. Obszerną pracę (513 s.) charakteryzuje układ problemowo-chronologiczny treści, składa się ona ze wstępu, dwunastu obszernych rozdziałów – zarazem analiz inte-gralnych składników systemu bezpieczeństwa międzywojennej Rzeczypospolitej, zakończenia, bibliografii oraz indeksu nazwisk i indeksu nazw geograficznych.

Rozdział I nosi tytuł Uwarunkowania geopolityczne i strategiczno-militarne bezpieczeństwa Polski, stanowi obszerne wprowadzenie czytelnika w problematykę bezpieczeństwa narodowego Polski lat 1918-1939 oraz ułatwia zrozumienie jego we-wnętrznych i zewnętrznych determinantów. W początkowej części rozdziału autorzy monografii przypomnieli podstawowe etapy formowania państwa polskiego w latach 1918-1921, stosunek mocarstw do polskiej niepodległości oraz scharakteryzowali walory obronne terytorium odrodzonego państwa i jego granice. Następnie ukazali położenie polityczne Polski w latach 1921-1926, polską politykę bezpieczeństwa w latach 1926-1935 oraz 1935-1939. Położenie geopolityczne i strategiczno-militar-ne Rzeczypospolitej było bardzo niekorzystne z punktu widzenia bezpieczeństwa narodowego, Polska jako obszar działań operacyjnych nadawała się do rozwijania dużych mas wojska i prowadzenia wielkich operacji zaczepnych, brak natural-nych przeszkód terenowych powodował dodatkowe trudności dla strony polskiej. Niekorzystne było też położenie Rzeczypospolitej między Niemcami i Związkiem Radzieckim, państwami wykazującymi skłonności do ekspansji terytorialnej oraz negującymi potrzebę istnienia niepodległej Polski, co je zbliżało i zachęcało do wielopłaszczyznowej współpracy. Rozpatrując ówczesne położenie polityczne Rze-czypospolitej, autorzy monografii dostrzegli także brak stabilnego sojusznika, poza latami 1921-1926, gdy rolę tę spełniała Francja. W okresie międzywojennym Wojsko Polskie było liczne, ale jego potencjał z powodu zacofania technicznego prezentował

324

Recenzje

się skromnie, dlatego nie było ono w stanie samodzielnie i skutecznie prowadzić wojny z potencjalnymi agresorami.

Szczególnie interesujące są ustalenia autorów dotyczące położenia geopolitycz-nego i strategicznego Polski po marcu 1939 r., w realiach przygotowań Niemiec do agresji na Polskę, zbliżenia niemiecko-radzieckiego i uchylania się zachodnich sojusz-ników Rzeczypospolitej od wypełnienia zobowiązań wobec Polski oraz niedostatków polskiego potencjału obronnego. W podsumowaniu rozdziału Lech Wyszczelski i M. Wiśniewska zauważają, że w 1939 r. Polska została otoczona przez dwóch agre-sorów, była pozbawiona realnej pomocy militarnej i autentycznych sojuszników, dysponowała potencjałem wojennym zdecydowanie odbiegającym od możliwości agresorów oraz znalazła się w bardzo niekorzystnym położeniu geopolitycznym i stra-tegiczno-militarnym, co całkowicie przesądzało o wyniku zbliżającej się wojny.

Wizje bezpieczeństwa europejskiego i miejsce w nich Polski w dorobku myśli politycznej i wojskowej to tytuł kolejnego rozdziału, w którym autorzy ukazali m.in. endecką myśl polityczną w zakresie bezpieczeństwa Polski oraz myśl obo-zu politycznego J. Piłsudskiego, PPS, PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie”, następnie Stronnictwa Ludowego. Na tym tle przeanalizowali polską myśl wojskową i jej wkład w zapewnienie bezpieczeństwa kraju, w tym koncepcję „Naród pod bronią” oraz wychowawczą rolę Wojska Polskiego. Następnie obszernie ukazali oryginalne i realne koncepcje gen. dyw. Władysława Sikorskiego13, dotyczące przyszłej wojny i jej charakteru oraz ppłk dypl. Stefana Mossora14, który również posiadał znaczny dorobek w zakresie przewidywania charakteru przyszłej wojny.

Liga Narodów i jej rola gwaranta bezpieczeństwa powszechnego zostały wnikliwie przeanalizowane przez L. Wyszczelskiego i M. Wiśniewską w rozdziale III. W jego początkowym fragmencie Autorzy pracy ukazali genezę Ligi Narodów, cel jej powo-łania, zdefiniowany w Pakcie Ligi Narodów, a na tym tle aktywność i rolę Rzeczy-pospolitej w tej organizacji do kryzysu pomonachijskiego i przerwania współpracy Polski z Ligą. W tej części monografii Autorzy stwierdzają, z czym należy się zgodzić, że Liga Narodów nie spełniła oczekiwań jej twórców w zakresie stworzenia systemu bezpieczeństwa powszechnego i narodowego poszczególnych państw, w tym Polski, która poza krótkim okresem nie oceniała jej jako ważnego składnika gwarancji swojego narodowego bezpieczeństwa.

Stanowisko Polski wobec Ligi Narodów, zdaniem Autorów monografii, nie było jednorodne, ale na ogół sceptyczne. Aktywność Rzeczypospolitej wobec tej organiza-cji największa była w okresie sprawowania kierownictwa resortu spraw zagranicznych przez Aleksandra Skrzyńskiego oraz Augusta Zaleskiego. Polska wniosła także swój

13 W. Sikorski, Przyszła wojna, jej możliwości i charakter oraz związane z nim zagadnienia obrony kraju, Warszawa 1934, wyd. II Warszawa 1984, wyd. III Kraków 2010.

14 S. Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, Warszawa 1938, wyd. II, Warszawa 1986.

325

Recenzje

udział w koncepcje rozbrojeniowe przez wysunięcie planu rozbrojenia moralnego. W rokowaniach w sprawie koncepcji form bezpieczeństwa Polska brała aktywny udział: był to udział autorski, jak w przypadku idei utworzenia Związku Bałtyckiego, czy tzw. koncepcji Międzymorza. Dyplomacja polska akceptowała wiele pomysłów dotyczących poprawy bezpieczeństwa zbiorowego, ale sceptycznie nastawiona była do idei rozbrojeniowych. Uważała te drugie jako mogące doprowadzić do zmniejszenia jej narodowej siły zbrojnej i potencjału wojennego przy jednoczesnym dozbrojeniu Niemiec. Jako sprawę szczególnie niebezpieczną Polska oceniała koncepcje asyme-trycznego traktowania bezpieczeństwa granic Niemiec (układ w Locarno) oraz wizje hegemonii wielkich mocarstw w Europie (pakt czterech), traktując je jako obnażające poziom bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej.

Rozdział IV nosi tytuł Koncepcje bezpieczeństwa powszechnego, regionalnego i narodowego. Wykład w tej części publikacji ma charakter chronologiczny i zawiera przegląd zgłaszanych inicjatyw, których celem była poprawa stanu bezpieczeństwa w jego wszystkich obszarach. Ukazano w nim (w zarysie) polską koncepcję utworze-nia pod przywództwem Rzeczypospolitej federacji niepodległych państw, powstałych w konsekwencji rozpadu carskiej Rosji, której celem miało być zapewnienie większego poziomu bezpieczeństwa zewnętrznego członków federacji, a następnie powołania Związku Bałtyckiego. Dodajmy, że obie inicjatywy zakończyły się fiaskiem. W dalszej części rozdziału Autorzy przeanalizowali problematykę inicjatyw zmierzających do ograniczenia zbrojeń lądowych, morskich i lotniczych, m.in. w trakcie Konferencji Rozbrojeniowej w Moskwie w grudniu 1922 r., inicjatywy Ligi Narodów z tego zakresu, w tym przyjęcie 2 października 1924 r. Protokołu Genewskiego, który przewidywał po-kojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych przy pomocy arbitrażu, definiował agresora i postulował ograniczenie zbrojeń oraz inne inicjatywy, w tym pakt Brian-da–Kellogga czy prace Komisji Przygotowawczej do Konferencji Rozbrojeniowej.

Z inicjatyw lat trzydziestych w rozdziale ukazano projekt Paktu Wschodniego, polskie stanowisko wobec tej idei i przyczyny jej niepowodzenia; polską inicjatywę utworzenia nowego regionalnego bloku państw w Europie – Międzymorza, układ monachijski jako pomysł powstrzymania wybuchu wojny kosztem Czechosłowacji oraz ostatnią pokojową inicjatywę – koncepcję utworzenia po marcu 1939 r. nowego systemu europejskiego bezpieczeństwa z udziałem Francji i Wielkiej Brytanii oraz ZSRR, Polski i Rumunii, również z wielu powodów zakończoną niepowodzeniem. Rozdział kończy się pesymistycznym, ale trafnym stwierdzeniem Autorów mono-grafii, że koncepcja zapewnienia bezpieczeństwa zbiorowego w Europie przez Ligę Narodów, następnie przez układy regionalne i bilateralne, zakończyła się całkowitym niepowodzeniem i nie zapobiegła wybuchowi II wojny światowej.

Główne założenia polskiej polityki zagranicznej zostały interesująco i kompetentnie przeanalizowane przez Lecha Wyszczelskiego i Małgorzatę Wiśniewską w rozdzia-le V. Ukazano w nim m.in. aktywność polskiej polityki zagranicznej w dążeniach do

326

Recenzje

uzyskania korzystnego kształtu terytorialnego kraju (głównie w latach 1918-1921), w tym na paryskiej konferencji pokojowej, stosunek polskiej dyplomacji do prób odbudowy „białej” Rosji oraz stosunki dyplomatyczne Rzeczypospolitej z sąsiada-mi i innymi krajami. Polska polityka zagraniczna w okresie międzywojennym, jak zauważają Autorzy monografii, odnosiła sukcesy oraz porażki, jednak tych drugich było więcej. W latach 1921-1926 dyplomacja polska dążyła do stworzenia zabez-pieczeń traktatowych bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej przez układy polityczne i wojskowe z Francją i Rumunią. W latach 1926-1935 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej podjęło próbę realizacji polityki równych odległości w stosunkach ze Związkiem Radzieckim i Niemcami, jednocześnie osłabieniu uległy relacje Polski z Francją oraz nie poprawiono stosunków z Wielką Brytanią. Ostatecz-nie próba prowadzenia przez Polskę niezależnej polityki zagranicznej zakończyła się niepowodzeniem. W latach 1935-1939 najważniejszym zadaniem polskiej polityki zagranicznej było poszukiwanie sojuszników w warunkach gwałtownego wzrostu za-grożenia wojennego. W całym analizowanym okresie (1918-1939) nie udało się polskiej dyplomacji w znaczący sposób poprawić stanu bezpieczeństwa zewnętrznego państwa – ostatecznie we wrześniu 1939 r. Polska pozostała osamotniona militarnie, jedynie ze słabym wsparciem politycznym jej zachodnich sojuszników. Jednak w ocenach przyczyn tego stanu bezpieczeństwa Rzeczypospolitej należy, zdaniem Autorów pracy, uwzględnić fakt, że efektywność prowadzonej polityki zagranicznej zależała nie tylko od strony polskiej, ale w znacznie większym stopniu od głównych mocarstw europejskich oraz obu wielkich sąsiadów – potencjalnych przeciwników, a wymienione czynniki zewnętrzne poważnie ograniczały skuteczność polskiej polityki zagranicznej.

Rozdział VI pt. Założenia strategii bezpieczeństwa państwa i ocena zagrożenia zewnętrznego w opinii kierownictwa politycznego i wojskowego Polski dzieli się na dwa okresy: lata wojen i polskich zabiegów dyplomatycznych o kształt granic państwowych Rzeczypospolitej oraz okres 18 lat pokojowego funkcjonowania państwa od 18 marca 1921 r. do 31 sierpnia 1939 r. 19 stycznia 1922 r. na tajnym posiedzeniu Rady Ministrów Rzeczypospolitej określono strategię bezpieczeństwa państwa – jako główny cel przy-jęto założenie obrony stanu posiadania oraz niepodejmowania jakichkolwiek działań zaczepnych wobec sąsiadów i innych państw. Filarami polskiego bezpieczeństwa miały być traktaty wersalski i ryski oraz aktywność w zakresie utrzymania globalnego pokoju przez Ligę Narodów. W dalszej części rozdziału Autorzy monografii przeanalizowali oceny polskich naczelnych władz państwowych i wojskowych zagrożeń zewnętrznych Rzeczypospolitej do 1939 r., głównie zagrożenia ze strony wielkich sąsiadów – poten-cjalnych przeciwników: ZSRR i Niemiec. W tym obszarze kierownictwo polityczne i wojskowe Polski popełniło szereg błędów, głównie po 1935 r., a zwłaszcza w 1939 r., kiedy nie rozpoznano prawdziwego charakteru układu Ribbentrop–Mołotow i gwał-townego wzrostu zagrożenia bezpieczeństwa Polski przez tajny sojusz obu sąsiadów. Z tego zakresu, z uwagi na obszerną obecność tego problemu w najnowszych badaniach,

327

Recenzje

Autorzy podali jedynie najważniejsze informacje i przeanalizowali ich wpływ na bez-pieczeństwo Rzeczypospolitej15.

Sojusze polityczne i konwencje militarne Lech Wyszczelski i Małgorzata Wiś-niewska przeanalizowali w rozdziale VII pracy. Ukazano w nim porozumienia czasu wojny: tajne porozumienie polsko-łotewskie w spawie współdziałania militarnego w działaniach w południowej Łotwie z 30 grudnia 1919 r., umowę polityczną i kon-wencję militarną z Ukrainą z kwietnia 1920 r. oraz porozumienia zawarte już w okresie pokoju: sojusze z Francją: układ polityczny z 19 lutego 1921 r. i konwencję wojskową z 21 lutego oraz umowę polityczną i tajną konwencję wojskową z Rumunią, podpi-saną 3 marca 1921 r. Jak zauważają Autorzy recenzowanej monografii, sojusze Polski z Francją i Rumunią były liczącą się asekuracją bezpieczeństwa Rzeczypospolitej na wypadek wojny z Niemcami (sojusz z Francją) lub ze Związkiem Radzieckim (sojusz z Rumunią). Fiasko brytyjsko-francusko-radzieckich rozmów sztabowych w Moskwie oraz podpisanie paktu Ribbentrop–Mołotow skłoniło Wielką Brytanię do podpisania z Polską 25 sierpnia 1939 r. układu politycznego, zawierającego zobowiązanie sygna-tariuszy do udzielenia drugiej stronie wszelkiej możliwej pomocy i poparcia. Przebieg wydarzeń kampanii polskiej 1939 r. wykazał, że sojusznicy Polski nie wywiązali się ze swoich zobowiązań, lub też uczynili to tylko formalnie, bez skutków militarnych, co spowodowało samotną walkę Polski przeciwko podwójnej agresji, przy całkowi-tej bierności militarnej zachodnich sojuszników, a w konsekwencji klęskę wojenną Rzeczypospolitej oraz okupację jej terytorium. Rumunia okazała się sojusznikiem iluzorycznym i wiarołomnym, ponieważ nie udzieliła Polsce pomocy po rozpoczęciu agresji ZSRR i internowała kierownictwo polityczne Rzeczypospolitej, uniemożliwiając jego dalszą ewakuację przez swoje terytorium do Francji.

Bardzo interesujący jest rozdział VIII pt. Poziom i stan bezpieczeństwa wewnętrz-nego. Można zauważyć, że stan bezpieczeństwa wewnętrznego wywierał poważny wpływ na pozycję międzynarodową i bezpieczeństwo narodowe międzywojennej Rzeczypospolitej. Do czynników destabilizujących poziom bezpieczeństwa we-wnętrznego Polski Autorzy zaliczyli: zamach majowy 1926 r., niepokoje społeczne, największymi z nich były wypadki krakowskie 1923 r. i strajk chłopski 1937 r., oraz ich skutki; dezintegracyjną postawę części mniejszości narodowych i niestabilną sytuację w województwach wschodnich i południowo-wschodnich kraju, na obsza-rach zamieszkanych przez Białorusinów do 1924 r., przez Ukraińców w latach trzy-dziestych (głównie akcje terrorystyczne) i Niemców od jesieni 1938 r. oraz stosunek rządu do opozycji – Centrolew, sprawa brzeska 1930 r., rola Miejsca Odosobnienia (obozu) w Berezie Kartuskiej. Polskie naczelne władze państwowe po 1926 r. pre-ferowały siłowe rozwiązywanie problemów, co powodowało represje i liczne ofiary,

15 Zob. M. Kornat, Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop–Mołotow. Problem zbliżenia niemiecko--sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002.

328

Recenzje

natomiast nie likwidowało przyczyn wystąpień i protestów oraz często prowadziło do ich zaostrzenia. Polskie naczelne władze państwowe nie osiągnęły kompromisu w relacjach z mniejszościami narodowymi, stanowiącymi ok. 1/3 obywateli pań-stwa, co dodatkowo obniżało poziom bezpieczeństwa narodowego, ten sam skutek przyniosła nadmierna tolerancja wobec mniejszości niemieckiej, a w konsekwencji liczne akty dywersji w kampanii polskiej 1939 roku.

Miejsce Wojska Polskiego w systemie bezpieczeństwa państwa obszernie i bar-dzo interesująco poznawczo Autorzy zaprezentowali w IX rozdziale recenzowanej monografii. Temat ten należy do często i kompetentnie przeanalizowanych przez kilka pokoleń polskich historyków krajowych i emigracyjnych, ale w recenzowanej publikacji prof. Wyszczelski i dr Wiśniewska ukazali go z zupełnie innej pozycji i przedstawili oryginalne i interesujące ujęcie, słusznie podkreślając, że w strategii bezpieczeństwa Rzeczypospolitej w analizowanym okresie polskie naczelne władze państwowe wyznaczyły Wojsku Polskiemu szczególnie ważne miejsce: w całym okresie międzywojennym uważały je za najważniejszy komponent bezpieczeństwa narodowego. Zadanie to armia skutecznie realizowała w czasie pokoju, natomiast podczas wojny nie spełniła pokładanych oczekiwań – charakteryzowała się wysoki-mi stanami liczebnymi, znajdując się w czołówce europejskiej, ale za to jej poziom techniczny był niski, co w znaczący sposób obniżało faktyczny potencjał wojenny Polski, mimo rozpoczęcia realizacji w drugiej połowie lat trzydziestych sześcioletnie-go kosztownego i ambitnego planu modernizacji i rozbudowy Wojska Polskiego16. Błędem kierownictwa państwa była nadmierna ufność w możliwości własnej armii oraz podjęty zbyt późno i w ograniczonym zakresie proces jej unowocześnienia i powiększenia. Potencjał bojowy Wojska Polskiego po mobilizacji, mimo znacznej liczebności, z uwagi na stan i jakość uzbrojenia nie był porównywalny z niemieckim, a tym bardziej z niemieckim i radzieckim łącznie. Z tych powodów polski potencjał militarny w 1939 r. daleko odbiegał od możliwości agresorów i to nawet rozpatry-wanych pojedynczo, położenie militarne Rzeczypospolitej dodatkowo pogorszyła militarna bezczynność jej sojuszników.

Rozdział X Doktryna wojenna i zachodzące w niej zmiany koncentruje się na analizie polskiej doktryny wojennej w latach 1918-1939. Autorzy podkreślają, że była ona bardzo zachowawcza, przewidująca charakter przyszłej wojny oparty głównie na doświadczeniach wojny polsko-rosyjskiej lat 1919-1920 r. Polska doktryna wo-jenna preferowała manewr i szybkość działań, co było słuszne, jednak mało realne przy stosowanej powszechnie w armii archaicznej trakcji konnej. Dodatkowo nie uwzględniała ona w należytym stopniu materiałowych wymogów przyszłej wojny, nie dostrzegała, głównie z uwagi na niewielkie możliwości ekonomiczne, zmian w tech-nicznym wyposażeniu wojsk potencjalnych przeciwników oraz w ich doktrynach

16 Szerzej: E. Kozłowski, Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1974.

329

Recenzje

wojennych. W niewielkim stopniu kierownictwo Wojska Polskiego uwzględniło do-robek światowej, a nawet rodzimej myśli wojskowej, co było przyczyną dodatkowego zmniejszenia możliwości bojowych własnej armii w porównaniu z siłami zbrojnymi głównych państw Europy – sojuszników oraz potencjalnych przeciwników.

Plany wojny z potencjalnymi agresorami zostały podjęte w rozdziale XI. Na możli-wości bojowe Wojska Polskiego, obok wcześniej wymienionych czynników, wpływało również planowanie wojenne, jednak w tym zakresie odnotowano bardzo wiele zaniedbań. W latach 1921-1926 nie opracowano nie tylko ogólnego planu wojny, ale nawet planów wojny z potencjalnymi przeciwnikami, natomiast na bieżąco przy-gotowywano plany mobilizacyjne. W następnym okresie polskiej wojskowości (lata 1926-1935) nastąpił niemal całkowity zanik planowania wojennego. Po 1935 r. marszałek Edward Śmigły-Rydz, który stanął na czele polskich naczelnych władz wojskowych, uznał, iż istnieje możliwość przygotowania tylko jednego planu wojny – ponieważ zagrożenie radzieckie oceniano jako realniejsze17, przystąpiono do opracowywania planu operacyjnego „Wschód” na wypadek agresji Związku Radzieckiego na Polskę, prace na planem zakończono w lutym 1939 r. w zupełnie zmienionej sytuacji politycznej i militarnej Rzeczypospolitej i gwałtownego wzrostu zagrożenia wojennego ze strony III Rzeszy Adolfa Hitlera. Przygotowanie planu wojny z Niemcami (planu operacyjnego „Zachód”) rozpoczęto dopiero w marcu 1939 r., pracowano w pośpiechu i w warunkach dużych zmian w koncepcji prowa-dzenia wojny, co spowodowało przygotowanie planu obejmującego jedynie pierwszy etap przyszłej wojny, co dodatkowo negatywne wpłynęło na skuteczność polskich działań obronnych w kampanii polskiej 1939 roku. Osiągnięciem w planowaniu wojennym było natomiast przygotowanie nowatorskiego planu mobilizacyjnego „W”, umożliwiającego m.in. prowadzenie mobilizacji alarmowej ¾ polskiego potencjału militarnego.

Ostatni rozdział (XII) został zatytułowany przez L. Wyszczelskiego i M. Wiśniew-ską Edukacja i przygotowanie proobronne społeczeństwa. Autorzy zauważyli w nim, że w warunkach przyszłej wojny powszechnej, a nawet totalnej, istotne było uczestnictwo w walce całego społeczeństwa, stąd waga, jaką przywiązywano w międzywojennej Polsce do przysposobienia i edukacji proobronnej społeczeństwa. W tym zakresie uczyniono wiele i to nie tylko w przygotowaniu praktycznym, ale również moralnym, co zaowocowało niemal powszechną konsolidacją obywateli Rzeczypospolitej i wolą wspierania przez społeczeństwo armii w działaniach wojennych 1939 roku. Błędem władz państwowych i wojskowych było zdaniem Autorów pracy nieprzygotowanie psy-chicznie społeczeństwa na ewentualność klęski i konieczność dalszego funkcjonowania

17 W. Włodarkiewicz, Przed 17 września…, s. 191-252; idem, Bezpieczeństwo zewnętrzne Polski w 1939 r. w ocenach ataszatu wojskowego Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie, w: Dzieje Wojsko Edukacja. Księga jubileuszowa profesora Henryka Hermanna w 70. rocznicę urodzin, red. nauk. M. Bednarzak-Libera, J. Gmitruk, Warszawa–Siedlce 2010, s. 175-189.

330

Recenzje

w warunkach utraty niepodległości, co wywołało po zakończeniu działań wojennych w Polsce w 1939 r. powszechną krytykę polskich naczelnych władz państwowych i woj-skowych za nieskuteczność w zapewnieniu bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, co w części wynikało z popełnionych przez nie błędów, ale w jeszcze w większym stopniu z ówczesnych realiów politycznych, militarnych i ekonomicznych – samotnej wojny, zamiast koalicyjnej z dwoma przeciwnikami, zamiast z jednym.

W zakończeniu monografii Autorzy podkreślili, że bezpieczeństwo narodowe Polski w latach 1918-1939 było traktowane priorytetowo przez kierownictwo po-lityczne i wojskowe oraz przez społeczeństwo Rzeczypospolitej. Polskie naczelne władze państwowe i wojskowe starały się czynić wiele dla jego pełnego zapewnienia, jednak nie zawsze były to próby udane. Winę za to częściowo ponosiło kierownic-two polityczne i wojskowe Rzeczypospolitej, ale również niekorzystne położenie geopolityczne i strategiczno-militarne, agresywna postawa Niemiec i ZSRR oraz brak wsparcia militarnego przez mocarstwa zachodnie, które w sposób utajniony wycofały się z zobowiązań sojuszniczych wobec Polski – zdecydowały o nieudzielaniu efektywnej pomocy militarnej w wojnie z Niemcami, co z góry przesądzało o wyniku tej konfrontacji oraz ułatwiło i przyspieszyło podjęcie decyzji przez kierownictwo polityczne Związku Radzieckiego o rozpoczęciu agresji na Rzeczpospolitą.

Ujęcie problematyki bezpieczeństwa narodowego polski w recenzowanej publi-kacji zostało dobrze dostosowane do oczekiwań Czytelnika. Autorzy interesująco i kompetentnie przeanalizowali elementy składowe polskiego systemu bezpieczeństwa narodowego w latach 1918-1939, jego założenia teoretyczne oraz formy praktycznej realizacji. Założenia strategii bezpieczeństwa Polski, przyjęte przez rząd w 1922 r., a obejmujące utrzymanie terytorialnego status quo w Europie przy pomocy traktatu wersalskiego i ryskiego, Ligi Narodów oraz układów bilateralnych, ocenili pozytyw-nie. Realizacja tych założeń była jednak zróżnicowana w poszczególnych okresach lat 1918-1939. Składową bezpieczeństwa narodowego był poziom bezpieczeństwa wewnętrznego, z czym były problemy, zwłaszcza w województwach wschodnich, licznie zamieszkałych przez mniejszości narodowe.

Lech Wyszczelski i Małgorzata Wiśniewska wykazali w omawianej monografii, że położenie geopolityczne i strategiczno-militarne międzywojennej Polski było niekorzystne, dostrzegli brak stabilnego sojusznika, poza latami 1921-1926, oraz to, że obowiązująca doktryna wojenna w niewielkim stopniu uwzględniała zmiany na przyszłym polu walki, co wraz z systemem niepewnych sojuszy pogarszało położe-nie Polski. W dorobku polskiej myśli wojskowej, rozpatrującej warianty i charakter ewentualnej wojny, największymi osiągnięciami były dokonania teoretyczne gen. Władysława Sikorskiego, praca jego autorstwa Przyszła wojna… była znana i spo-pularyzowana poza granicami kraju, a w Polsce celowo marginalizowana.

Wśród elementów wchodzących w system bezpieczeństwa narodowego ważne miejsce, zdaniem Autorów pracy, wyznaczono polityce zagranicznej. Dla

331

Recenzje

bezpieczeństwa narodowego Polski istotne znaczenie miało pozyskanie sojuszników na ewentualność stawienia czoła agresji, bowiem jej potencjał gospodarczy i wojenny był zdecydowanie mniejszy od prawdopodobnych przeciwników: Związku Radziec-kiego i Niemiec. Liga Narodów miała być gwarantem bezpieczeństwa powszechnego, jej słabością był brak skutecznych instrumentów wymuszających respektowanie podjętych decyzji, zwłaszcza siłowej ich egzekucji. Sankcje gospodarcze, jakie Liga Narodów mogła nakładać na agresora, nie były skuteczne, tym samym autorytet Ligi jako gwaranta bezpieczeństwa zbiorowego systematycznie malał.

Recenzowana praca autorstwa L. Wyszczelskiego i M. Wiśniewskiej charakte-ryzuje się wysokimi walorami merytorycznymi, stanowi pionierskie ujęcie zapre-zentowanej w niej tematyki oraz istotną pomoc dydaktyczną w procesie kształcenia studentów na kierunku bezpieczeństwo narodowe w uczeniach wyższych. Monografia dotyczy przeszłości, ale jak zauważają Autorzy, jej znajomość może być przydatna współcześnie, gdyż w latach 1918-1939 występowało wiele zjawisk i wydarzeń o ponadczasowym oraz uniwersalnym charakterze. Dlatego dobrze jest je poznać i uwzględniać przy określaniu współczesnych standardów bezpieczeństwa narodo-wego Polski. Dużym ułatwieniem dla Czytelnika monografii jest indeks nazwisk oraz indeks nazw geograficznych.

333

Stanisław W. Ptaszek (WAT)

Kiedy wolno zabijać? Etyka wojny. Antologia tekstów*

Tak postawione pytanie, zdaniem Tomasza Żuradzkiego i Tomasza Konińskiego, redaktorów naukowych antologii Etyka wojny, stanowi punkt wyjścia do rozważań dotyczących moralnej dopuszczalności stosowania przemocy w stosunkach mię-dzynarodowych oraz dla celów politycznych. Zamieszczone teksty podzielone są na sześć grup tematycznych: pacyfizm, etyka zabijania na wojnie, wojna sprawie-dliwa, odstraszanie nuklearne, terroryzm, tortury. W publikacji znalazły się teksty z przełomu XX i XXI wieku, wybitniejszych i najbardziej kompetentnych autorów w tej dziedzinie, co znakomicie podnosi jej wartość naukową i popularyzatorską. Najwybitniejszymi są M. Walzer i C.A.J. Coady. Redaktorzy nie ustrzegli się pewnej jednostronności, dobór tekstów oparto głównie na autorach anglojęzycznych, pomi-jając chociażby bogatą w tym względzie myśl niemiecką czy francuską. W rozdziale Pacyfizm moim zdaniem brak choćby krótkiego fragmentu z bogatych rozważań w tej kwestii Russella, uważanego za ojca współczesnego pacyfizmu. Rozdział Wojna sprawiedliwa opiera się głównie na trzech doskonałych tekstach, ale tylko jednego autora, a mógłby być wzbogacony aktualnymi do dziś rozważaniami Tomasza z Akwinu. Poprzez pryzmat wielu zagadnień antologia stanowi wielki wkład w roz-wój rozważań filozoficzno-etycznych i prawnych obejmujących problemy moralne wojny w stosunkach międzynarodowych oraz wykorzystywanie owej przemocy dla celów politycznych.

O pacyfizmie są teksty J. Narvesona i Ch.C. Ryana. Pierwszy uważa, że sam termin pacyfizm jest filozoficznie i pojęciowo bardzo niedookreślony. Do jakiego stopnia jest się pacyfistą, czyli jak daleko posuniętej przemocy nie należy się prze-ciwstawiać i jakiej siły można użyć, aby owej przemocy się przeciwstawić? Autor próbuje wskazać warunki i powody, z których to można, a nawet należy zerwać z postawą pacyfistyczną. Są to między innymi konieczność samoobrony i moralny obowiązek chronienia innych ludzi. Ch.C. Ryan pisze o postrzeganiu pacyfistów tak: „Przeżycia związane z komisją poborową przypominają mi się często, gdy czytam pisma filozofów, którzy ostro krytykują stanowisko pacyfistyczne. W pismach tych wyczuwa się identyczne przeświadczenie, że pacyfista jest swego rodzaju kretynem moralnym i propagatorem podstępnej doktryny, a jego poglądy są głupie”1. Po ana-lizie wielu aspektów pacyfizmu autor uważa, że nie da się go zdefiniować w sensie filozoficznym, a raczej jako postawę emocjonalną.

* T. Żuradzki, T. Kuniński (red. nauk.), Etyka wojny. Antologia tekstów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, 442 strony.

1 Ibidem, s. 50.

334

Recenzje

Etykę zabijana na wojnie prezentują trzy teksty. Pierwszy z nich, R.K. Fullinwi-dera, Wojna i niewinność, rozważa problem odpowiedzialności moralnej zadania śmierci i możliwości jej usprawiedliwienia na zasadzie obrony własnej, w chwili bez-pośredniego zagrożenia. Moralna odpowiedzialność spada zaś na okoliczności, przy-czynę, np. podżegaczy lub na samego sprawcę zagrożenia, co zmusiło zagrożonego do zadania śmierci. Tekst J.J. Thomsona, Obrona własna, wyjaśnia, że jest ona moralnie dozwolona zarówno w przypadku napaści zbrodniczej jak i niezawinionej napaści, np. pod wpływem narkotyku, hipnozy czy ekstazy emocjonalnej. Etyka zabijania na wojnie J. McMahana odnosi się do tradycyjnej teorii wojny sprawiedliwej i zasad ius ad bellum i ius in bello, pierwsza dotyczy przystąpienia do wojny, a druga sposo-bu jej prowadzenia. Niesłusznie walczący (którzy z własnej woli łamią lub których zmuszono do złamania zasady ius ad bellum) dopuszczają się zła moralnego dopiero wtedy, kiedy naruszają zasadę ius in bello. Autor uważa, że „moralność wojny jest w każdym razie drogowskazem do indywidualnego sumienia. Wymaga, by po-tencjalni ochotnicy, potencjalni poborowi i personel wojskowy w służbie czynnej rozważyli z najwyższą powagą, czy wszelka wojna, w której mogliby walczyć, jest sprawiedliwa”.

Trzecia część obejmuje problemy moralnego usprawiedliwienia używania przemocy wobec innych państw, stąd trzy teksty M. Walzera: o prawie i porządku prawnym, o antycypacji przemocy i o interwencjach. W tym ostatnim daje sześć warunków, które powinny być spełnione, by wojna (interwencja zbrojna) mogła być uznana za usprawiedliwioną: 1) musi być toczona w słusznej sprawie, 2) muszą ją prowadzić legalne rządy, 3) musi być prowadzona z właściwą intencją, 4) musi mieć uzasadnioną szansę na sukces, 5) musi być ostatecznością, a 6) szkody przez nią wywołane nie mogą być nieproporcjonalne w stosunku do zysków. D. Luban w artykule Wojna sprawiedliwa a prawa człowieka wskazuje, że wojny nie prowa-dzą państwa, lecz ludzie i że to oni poświęcają swoje życie w obronie uprawnień innych ludzi. W artykule Interwencja humanitarna a suwerenność państwowa Caneya definiuje on pojęcie interwencji humanitarnej. Rozpatruje najbardziej roz-powszechnione poglądy przeciw i przedstawia własne argumenty przemawiające za taką interwencją. Trzecia część traktuje o moralnym aspekcie samego użycia broni nuklearnej, jak i doktryny odstraszania nuklearnego. Teksty: Moralność terroryzmu, Terroryzm, uprawnienia i cele polityczne i Terroryzm, usprawiedliwienie i złudzenia wchodzą w skład piątej części omawianej antologii. Jak twierdzą redaktorzy wyboru: „po 11 września 2001 roku zagadnienie terroryzmu zyskało inny wymiar”. Dlatego w rozdziale tym znajdziemy definicje terroryzmu i jego charakterystyczne cechy: przemoc, która jest skierowana przeciwko niewalczącym (noncombatants) w celu ich zastraszenia, i przymus.

Część szósta omawianej antologii skupia się na torturach, prezentuje poglądy za ich dopuszczalnością i przeciw. David Sussman w artykule Co jest złego w torturach?

335

Recenzje

uważa, że tortury najbardziej niszczą podmiotowość torturowanego. W konkluzji autor rozważa to, czy pewne uprawnione względy militarne lub prawno-karne pro-cedury mogą przesądzić o dopuszczalności tortur. Zauważa, że jest to problem do gruntownego zrozumienia moralności kary, wojny i obrony własnej.

Gorąco polecam lekturę prezentowanej antologii w całości, a mniej zoriento-wanym czytelnikom – po zapoznaniu się z obszernym i wyczerpującym wstępem redaktorów – z wybranymi tekstami. Posiadają one olbrzymi walor filozoficzny, etyczny i prawny, szczególnie w jego aspekcie międzynarodowym.

337

Franciszek Gołembski (WAT)

MIROSŁAW SUŁEK, Prognozowanie i symulacja międzynarodowa*

We współczesnej nauce o stosunkach międzynarodowych można spotkać zróż-nicowane podejścia metodologiczne. Wynika to z jednej strony z rozwoju samej wiedzy o stosunkach międzynarodowych, a z drugiej z rozwoju różnorodnych metod i technik badawczych. Stosunki międzynarodowe ujmowane jako integralny składnik nauk humanistycznych, wyraźnie w swym zakresie przedmiotowym ukierunkowane na wymiar społeczny, w naturalny sposób wykazują tendencję do stosowania także tych metod badawczych, które posiadają swe wsparcie w sferze budowy modeli formalnych i posługiwania się metodami kwantyfikacyjnymi. Jest to zresztą cha-rakterystyczny kierunek badawczy występujący w naukach społecznych od wielu dziesięcioleci. Metody te znajdują swe zastosowanie także w sferze prognozowania procesów społecznych, a tym samym mogą być użyteczne dla budowania modeli prognostycznych w nauce o stosunkach międzynarodowych.

Niedawno została opublikowana monografia Mirosława Sułka – profesora Uniwersytetu Warszawskiego z Instytutu Stosunków Międzynarodowych, specja-lizującego się w dziedzinie prakseologii oraz badaniach strategicznych. Publikację poświęcono zagadnieniom związanym z prognozowaniem i budową modeli symula-cyjnych w zakresie nauki o stosunkach międzynarodowych. Autor przygotował swą publikację z myślą o jej zastosowaniu w procesie dydaktycznym, jest to więc zarazem podręcznik akademicki. We wstępie M. Sułek wskazuje właśnie na ten aspekt swej pracy. Zauważa on, że „Efektami kształcenia mają być umiejętności i kompetencje: wagi prognozowania i planowania w obszarze stosunków międzynarodowych; wyko-rzystywania metod i narzędzi prognostycznych w obszarze stosunków międzynaro-dowych” (s. 10), co zgodne pozostaje także z zaleceniami Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego. Zgodnie ze swą profesją prakseologiczną autor chce widzieć efekt swych badań w sprzężeniu z wymogami kształcenia. Nie oznacza to jednak, że praca nosi charakter wyłącznie dydaktyczny. Zawiera także warstwy poznawcze, pozwalające na głębsze zapoznanie się z modelami prognostycznymi oraz możliwością ich sto-sowania w obszarze stosunków międzynarodowych.

Praca ma przejrzystą strukturę. Składa się ze wstępu i siedmiu rozdziałów. Każdy rozdział zawiera ponadto na końcu krótki wykaz zalecanej literatury, adekwatnej do zagadnień omawianych w danym rozdziale. Autor umieścił w swej pracy także indeks osobowy.

* Mirosław Sułek, Prognozowanie i symulacja międzynarodowa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010.

338

Recenzje

Rozdział pierwszy to typowe wprowadzenie w dziedzinę prognozowania, z uwzględnieniem sfery stosunków międzynarodowych. Autor przedstawia dane odnoszące się do samego pojęcia prognozowanie, wskazuje na odpowiednie modele i techniki stosowane w procedurach prognostycznych. Jest to także wprowadzenie do podstawowych terminów stosowanych w technikach prognostycznych.

Kolejne rozdziały pracy zostały poświęcone konkretnym zagadnieniom zwią-zanym z prognozowaniem w obszarze stosunków międzynarodowych. Autor pisze: „Prognozowanie jest najczęściej pierwszym krokiem w procesie podejmowania de-cyzji. Chodzi o poznanie przyszłych warunków działania. Jakość prognoz zależy od poziomu merytorycznego, metodycznego i organizacyjnego procesu prognozowania, ale też od wielkości wpływu danego podmiotu na prognozowanie zjawiska – ponie-waż jednak wpływ decydentów na otoczenie międzynarodowe raczej nie jest duży (nawet w przypadku wielkich mocarstw), rola jaką ma do odegrania prognozowanie, jest znaczna.” (s. 32). Tym samym autor stwierdza jednoznacznie, że prognozowanie w obszarze stosunków międzynarodowych może posiadać odpowiednie uzasadnienie formalne i pragmatyczne. Wymaga to jednak odpowiednich warunków wstępnych, które muszą zostać spełnione, aby proces ten mógł przynieść zamierzone efekty. Temu zagadnieniu autor poświęca sporo miejsca w swej pracy. Pozwala to czytelni-kowi na zapoznanie się z warunkami, jakie muszą być przyjęte dla podejmowania zadań prognostycznych w wymiarze formalnym (techniki prognostyczne, modele prognostyczne), a następnie dopiero stosowanie ich w analizie konkretnych procesów politycznych odnoszących się do sfery międzynarodowej.

Za interesujący niewątpliwie można uznać czwarty rozdział pracy poświęcony zagadnieniu modelowania oraz stosowania technik pomiaru w prognozowaniu i planowaniu stosunków międzynarodowych. Autor szczegółowo omawia i poddaje klasyfikacji konkretne metody stosowane w tego rodzaju zadaniach prognostycznych i planistycznych. Istotnym zagadnieniem jest stosowanie odpowiednich technik pomiarowych. Autor wychodzi z założenia adekwatności metod pomiarowych do możliwości stosowania ich w analizach stricte politologicznych. Dotyczy to zwłasz-cza możliwości mierzenia potęgi państwa. Jest to dziedzina badawcza, której Sułek poświęca szczególną uwagę. Wychodzi on bowiem z założenia, że przy stosowaniu odpowiednich technik badawczych (modele pomiaru) można dokonać obiektywnej oceny znaczenia danego państwa z punktu widzenia jego potencjału, dającego się wyrazić w kategoriach czysto formalnych (adekwatnych do zastosowanego modelu matematycznego). Pisze on: „Pojęcie potęgi państw (jednostek politycznych) jest ważnym środkiem opisu stosunków międzynarodowych, w których względnie samo-dzielne podmioty (państwa, ugrupowania państw lub po prostu jednostki polityczne) starają się realizować swoje cele, dysponując określonymi możliwościami, stosując odpowiednie strategie (sposoby dochodzenia do celu). Te możliwości bywają nazywa-ne potencjałem, potęgą, siłą, energią, mocą, władzą i ich odpowiednikami w innych

339

Recenzje

językach.” (s. 97). Wychodząc od tej definicji potęgi państwa, Sułek konsekwentnie dąży do stworzenia odpowiedniego modelu (omawiając istniejące w tym zakresie próby badawcze) umożliwiającego prowadzenie badań dotyczących stosunków mię-dzynarodowych właśnie z punktu widzenia potęgi poszczególnych państw. Model Sułka nosi charakter formalny, dający przedstawić się w postaci skwantyfikowanej. Autor dokonuje prezentacji swego własnego modelu opartego o założenia formal-ne, przedstawiając także jego konkretne zastosowanie na wybranych przykładach. Wyniki zaprezentowano w postaci tabelarycznej.

Dwa ostatnie rozdziały pracy (piąty i szósty) zostały poświęcone zagadnieniom modelowania układu stosunków międzynarodowych oraz metodom związanym ze stosowaniem scenariuszy, symulacji oraz gier decyzyjnych.

Praca M. Sułka jest niewątpliwie ewenementem na rynku wydawniczym w od-niesieniu do problematyki stosunków międzynarodowych z uwagi na przyjętą przez autora metodę badawczą, stosunkowo rzadko stosowaną wśród polskich politologów i specjalistów z zakresu badań międzynarodowych. Jej główny walor polega właśnie na próbie pokazania odmiennego podejścia metodologicznego do badania stosunków międzynarodowych. Zaletą pracy jest prosta prezentacja zastosowanej metody oraz technik badawczych pozwalająca na uchwycenie przez czytelnika podstawowych założeń badawczych proponowanych przez autora.

Zagadnienie adekwatności proponowanej metody oraz technik badawczych w odniesieniu do stosunków międzynarodowych pozostaje oczywiście otwarte. Zawsze może rodzić się pytanie, w jakim stopniu wszelkie próby kwantyfikowania tak złożonej sfery, jaką są stosunki społeczne, i jej konkretnego przypadku, jakim są stosunki międzynarodowe, mogą stać się podstawą udzielenia odpowiedzi na podstawowe pytania badawcze. Czy stosowanie metod ilościowych jest właściwym rozwiązaniem, czy nie jest to zbyt daleko idąca ekstrapolacja formalnych modeli na jakże złożoną sferę życia społecznego? Pytania można mnożyć. Należy jednak uznać, że praca Mirosława Sułka nosi twórczy charakter, pobudzający dyskusję nad założe-niami metodologicznymi dotyczącymi analiz badawczych dotyczących stosunków międzynarodowych. Publikacja została pomyślana jako podręcznik dla studentów oraz osób zainteresowanych badaniami nad stosunkami międzynarodowymi i w tym zakresie można ją uznać za szczególnie pożyteczną. Pozwala bowiem na zapoznanie się z alternatywnymi modelami metodologicznymi występującymi we współczesnej nauce o stosunkach międzynarodowych. Stąd też należy jednoznacznie uznać pracę M. Sułka za odpowiadającą na aktualne zapotrzebowanie badawcze i edukacyjne.

Wymagania wydawnicze w zakresie przygotowania materiałów do wydania w „Studiach Bezpieczeństwa Narodowego”

(wskazówki dla autorów)

Do wydania w „Studiach Bezpieczeństwa Narodowego” przyjmowane są artykuły dotyczące problematyki szeroko rozumianego bezpieczeństwa.

W celu ułatwienia współpracy pomiędzy autorami a redakcją prosimy o uwzględ-nienie następujących wskazówek:

Praca powinna zawierać m.in.:

– tytuł niezawierający skrótów (chyba że są to skróty powszechnie znane),– imię i nazwisko autora/autorów (pierwszy z nich jest uważany przez redakcję

za osobę, z którą można się kontaktować), nazwę reprezentowanej przez niego/nich instytucji,

– streszczenie w języku polskim,– słowa kluczowe (min. 3), – tekst główny wraz z ewentualnymi rysunkami, fotografiami, tabelami,– wykaz literatury, na którą powołuje się autor,– tytuł i słowa kluczowe w języku angielskim,– streszczenie w języku angielskim tworzące samodzielny tekst (o objętości

400-600 słów), opisujący problemy poruszane w pracy oraz akcentujący istotę pracy z naukowego punktu widzenia.

Wydruk komputerowy (maszynopis wydawniczy) powinien być:– sporządzony na papierze formatu A4, druk jednostronny,– złożony czcionką 12-punktową (Times New Roman),– z interlinią 1,5 wiersza,– margines prawy 3,5 cm,– z ujednoliconą i ciągłą numeracją.

RysunkiZaleca się wykonywanie rysunków w programach tworzących grafikę wektoro-

wą, np. CorelDraw. Rysunki i tablice można umieszczać w tekście podstawowym, blisko miejsca powołania na nie, lub jako osobne pliki z nazwą, ponumerowane, z zaznaczeniem w tekście miejsca ich występowania. Tabele powinny być konse-kwentnie ponumerowane (niezależnie od ilustracji), mieć krótkie tytuły i nagłówki kolumn.

FotografieFotografie powinny być dostarczone w postaci umożliwiającej wykonanie skanu

lub w postaci plików TIFF lub JPG, w rozdzielczości nie mniejszej niż 300 dpi.

LiteraturaLiteratura, na którą powołano się w artykule, ma być zamieszczona po głów-

nym tekście, przed anglojęzycznym streszczeniem. Po numerach należy umieszczać inicjały imion i nazwiska autorów, tytuł pracy lub nazwę książki (kursywą), skrót nazwy czasopisma, tom (volume), numer w danym roku i miejscowość (dla książek), rok wydania. W sytuacji, gdy książka ukazała się jednocześnie w kilku miejscach, należy podawać tylko pierwsze miejsce wydania.

1. M.E. Backman, W. Goldsmith, The mechanics of penetrations of projectiles into targes, „International Journal of Engineering Science”, vol. 16, no. 1, 1978, pp. 1-99.

2. Z. Bojar, W. Przetakiewicz, H. Zienik, Materiałoznawstwo, t. 2, Metalo-znawstwo, WAT, Warszawa, 1970.

CytatyPismo powinno być proste, ujęte w cudzysłowy, z podaniem źródła cytowania

(numeracja przypisów w obrębie całego artykułu) – jednolity sposób wyróżnienia w obrębie całej publikacji. Przykłady:

„W ciągu ostatnich stu lat świat zmienił się znacznie bardziej, niż w wiekach ubiegłych. Przyczyną tego nie były doktryny polityczne i ekonomiczne, ale błyska-wiczny postęp techniki, możliwy dzięki rozwojowi nauk podstawowych”1. „Ponadto do zagrożeń bezpieczeństwa społeczno-kulturowego zaliczyć można agresywny na-cjonalizm, rasizm, ksenofobię, religijny fundamentalizm, nietolerancję prowadzącą do przemocy i czystek etnicznych, a także naruszenia praw człowieka”2.

1 S. Hawking, Wszechświat w skorupce orzecha, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002, s. 26.2 J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, op. cit., s. 25.

Studia bezpieczeńStwa narodowego - sbn.wcy.wat.edu.plsbn.wcy.wat.edu.pl/sbn/sbn/1.pdf · Marian...

Documents

Transcript of Studia bezpieczeńStwa narodowego - sbn.wcy.wat.edu.plsbn.wcy.wat.edu.pl/sbn/sbn/1.pdf · Marian...