Gombrowicz Witold

Gombrowicz Witold (1904-1969«- XX-leciemi?dzywojenne/wspolczes-nosc) - pisarz emigracyjny,prozaik, dramaturg, nale-za_cy do najwybitniejszychi najoryginalniejszych pol-skich literatow wspolczes-nych o miedzynarodowejslawie. W 1939 r, po wybu-chu II wojny swiatowej, nie

powrocit z Argentyny. Przebywat w niej do 1963 r.,a potem przeniost si? na state do Europy. W Polscepowojennej jego teksty funkcjonowafy w obiegunicoficjalnym, dopiero po smierci pisarza ukaza-lo si? wydanie zbiorowe jego dziei. Wsrod utwo-row m.in. dramaty Iwona, ksi^zniczka Burgunda;Operetta', powiesci Ferdydurke, Trans-Atlantyk:Dzienniki.Znane powiedzenia:• Wyzwolic czlowieka w Polaku.* Koniec i bomba, a kto czvtal ten trqba.' Niekoniecznie trzeba bye bogiem, aby miec

wyzruxwc&w.

Gorqczka ztota (USA, 1925, re/. Charles Cha-p l i n ) najbardziej znany film Chaplina (zob. Cha-plin Charles Spencer), cz?sto okreslany jako naj-piqkniejszy fi/mowy poemat milosny. Do historiikina przeszta m.in. znakomita scena, kiedy Char-lie. wykorzystuja_c si!? wyobrazni, tworzy wysmie-nita_potraw? z... buta. Jest rok 1898. Charlie w nie-odzownym czaniym ubraniu, meloniku i z laska.wyrusza na Alask? w poszukiwaniu zlota. Nie-stety, napotyka liczne przeszkody. Pewnego dniazaskakuje go burza sniezna, chroni si? w chatce,gdzie spotyka dobrego ,,Wielkiego" Jima i ztego,,Czarnego" Larsena. Sa glodni i wyczeipani. Lar-sen wyrusza na poszukiwanie jedzenia, a Jim pa-trzy na Charliego jak na smaczny ki\sek. Po licz-nych perypetiach w koiicu Charlie trafia na zyl? /.Iotai jako milioner zeni si? zc spotkana, wczesniej dziew-czyna. o imieniu Georgia, w ktorej si? zakochal. Cha-plin wlatach 1942 i 1956 wzbogacitswoj film muzyk;\ wypowiadanym przez siebie komentarzem.

gotyk w architekturze - styl w sztuee i archi-tekturze poznego sredniowiecza, ktory narodzit si?we Francji w polowie X I I w. i trwal w niektorychcz?sciach Europy az do przetomu XV i XVI w.Wyst?powal we Francji, Niemczech, Anglii, Skan-

dynawii, rowniez w Polsee. Nazwa wywodzi si? odnacechowancgo ncgatywnie okreslenia tego stylu,uzytego przez architekta wtoskiego Giorgia Vasarie-go (styl typowy dla Gotow, w domysle - barbarzyii-ski). Architektura gotyku nie czerpala zadnyeh wzo-row z ro/wiazan klasycznych, a mimo to osi£\gne-la mistrzostwo w rozwia.zaniach konstnikcyjnycb- wprowadzono konstrukcj? szkieletowa_, sklepie-nia zebrowe, przypoiy i ostre luki, dziQki czemucaly uklad mial duza. nosnosc i mozna bylo zre-zygnowac z masywnych murow. Budowle gotyc-kie sa. strzeliste dzi?ki wiezom, lekkic, przewazaja.w nich linie pionowe, czyli skierowanie w stron?nieba, co jest zgodne zc swiatopogla.dem srednio-wiecza, wn?trza sa_ przestronne i dobrze oswietlo-ne dzi?ki duzym, podiuznym oknom witrazowym.Budynki budowano na planie prostokata, krzy-za laeiiiskiego, czasami stosowano skomplikowa-ne plany promieniste. We wczesnyrn gotyku deko-racja byta dose oszczedna, lecz wraz z rozwojemtego stylu forma budynkow stala si? coraz bardziejskomplikowana i dekoraeyjna. Oprocz kosciolow,kaplie i klasztorow budowano w tym stylu zamki.mury miejskie z basztami i barbakanami, zespohyuniwersyteckie, kamienice mieszczahskie, ratuszei sukiennice. Architekci tego okresu byli anonimo-wi, podobnie jak w przypadku architektury romari-skiej. Do najwi?kszych zabytkow gotyckich nale-

Gotyk w architekturze - katedra Notre Dame N(Francja)

156

Gran ice

za. miijdzy innymi: kosciol St. Denis pod Paryzem,katedra w Amiens i Reims, katedra Notre Damew Paryzu, katedry w Kolonii, Strasburgu i Ulm,kosciol Sainte Godule w Brukseli. angielskie kate-dry w Canterbury, Worcester. Winchester, opactwoWestminster w Londynie, Palac Dozow w Wene-cji, kosciot Swi?tej Trojcy we Florencji, a w Polscekosciot Mariacki, Barbakan i Sukiennice w Krako-wie, katedry we Wroctawiu i Gnieznie, kosciol NMPi Zuraw Portowy w Gdaiisku, zamek w Malborku.

Goya Francisco (wym. goja francisko) (1746--1828 <— oswiecenie/romantyzm) - hiszpatiski ina-larz, prckursor romantyzmu, tworca mrocznych,ekspresyjnych obrazow. ZashynEi} jako autor saty-rycznych cykli tematycznych komentuja^cych sto-sunki spoleczne. Wsrod dziet m.in. Tried maja1808. Rozstrzelanie powstancow madryckich, Gclyrozum spi, budzq siq upiory.

Francisco Goya Gdy rozum spi, budzq sie upiory

Gornicka-Boratyriska Aneta(197l «-wspot-czesnosc) - historyk kultury, publicystka. Znanajakoautorka antologii Chcemy calego zycia - przegla.-

du XlX-wiecznych pogla.dow na temat teminizintw Polsce.

Gornicki tukasz (1527-1603 <— renesans) -pisarz polityczny, historyk, bibliotekarz i dworza-nin krola Zygmunta Augusta. Zastyna.! jako autorDworzanina polskiego - polskiej wersji wloskie-go utworu // cortegiano autorstwa Baltazara Casti-glione - w ktorej ukaza) wzorzec humanisty, doko-nuja.c zmiany wloskich realiow na polskie. Wsrodutworow m.in. Rzecz o dobrodziejstwach, Rozmo-wa Polaka z Wlochem o wolnosciach I prawachpolskie h.

gra stow (zob. kalambur)

gradacja (lac. gradatio - stopniowanie) - stop-niowanie, szeregowanie skladnikow wypowiedzizgodnie z nasileniem (gradacja rosna.ca) lub slab-ni?ciem (gradacja opadaja.ca) cechy porza^dkuja.cej,np. drepczQ, idt;, biegn%, goniq.

Graff Agnieszka (1970 «— wspolczesnosc) -publicystka, eseistka. Znana jako autorka Swiatabez kobiel - publikacji o niekorzystnych dla ko-biet warunkach panuja,cych we wspolczesnym zy-ciu publicznym w Polsce.

graffiti (wl. spray art, sztuka szablonu) - napi-sy i rysunki o tresci satyrycznej lub polityczncj,wykonywane na scianach domow, parkanach. wa-gonach, np. Ludzie myslcie, to nie bo/i; Jezus przyj-ilzie w glanach. Po raz pierwszy pojawily si? w la-tach 60. XX w. w nowojorskim mctrze.

gramatyka (gr. grammatike - czytanie t pisa-nie) - dzial j?zykoznawstwa badaja^cy zasady bu-dowy danego j?zyka, porza.dkuj^cy je pod wzgl?-dem fonetycznym. flcksyjnym, stowotworczytni skladniowym.

'"Granica (<— XX-lecie mi?dzywojenne) - po-wiesc napisana przez Zofi? Nalkowska_(zob. Nal-kowska /.ofia) w latach 1932-1935, opublikowa-na w 1935 r. w czasie narastajacego kiyzysu gospo-darczego, ktory znalaz) odzwierciedlenie w utworze.Kanw? powiesci stanowia, dz.ieje Zenona Ziembie-wicza, ktory za popetnione bt?dy zaptacil najwy7,sz,i\_ - utrat? zycia. Czas i miejsce akcji nie zosta-

ly dokladnie okreslone: akcja toczy si? w okresie

157

G ran ico Granica

mi?dzywojennym w miescie, w ktorym uczyi si?glowny bohater i w ktorym od dziecinstwa miesz-kata Elzbieta. Miejscem akcji jest takze Bolebo-rza i Warszawa. Jako podstaw? kompozycji autor-ka zastosowala inwersj? czasowa. fabuty (zob. in-wersja czasowa fabuly) - taki uktad wydarzeti,w ktorym o zakoriczeniu mowa jest juz na poczaj-ku utworu - dlatego uwaga czytelnika zostaje od-wrocona od tego, co si? wydarzy, a koncentruje si?na przyczynach zaistniatego stanu rzeczy. Utworma budow? klamrowa,, a cz?sci tej klamry pel-nia. rozne role. Pierwsza jest infonnacja. o trage-dii, jaka si? wydarzyta, druga stanowi sugesti? do-tycza.ca^ tego, ze w zyciu zwyci?za schematycznewidzenie cztowieka. W tresci ujawnia si? parale-lizm wa_tkow. Tr6jka.t malzeriski: Zenon, Elzbieta,Justyna stanowi powielenie schematu, ktory funk-cjonowal w matzcristwie rodzicow Zenona. Autor-ka przedstawia wydarzenia z punktu widzenia kil-ku osob, co umozliwia odbiorcy wnikliwe pozna-nie sytuacji.Tytul utworu jest wieloznaczny i wskazuje na roz-ne ograniczenia i bariery.Granica spoleczna: zarysowuje si? w ostrych po-dziatach klasowych mi?dzy:- robotnikami a wlascicielem huty - Hettnerem;- mieszkaiicami kamienicy Kolichowskiej: miesz-

karicy piwnic, np. Gola.bscy, Borboccy, a miesz-karicy salonow pani Cecylii; podloga nad sute-renami stanowi granic? mi?dzy n?dza. ludzkiegoistnienia a wygodnym zyciem;

- kucharka. Bogutowi\ paiistwein Tczewskimi:Oba te przeciwstawne i wzajemnie uzaleznio-ne swiaty mzlamane byly na progu dzielqcvmkuchnie_ odpokojow i strzezonym przez niezlom-ne postacie kamerdynera, gospodyni i lokajaAntoniego.

Granica moralna: odnosi si? przcde wszystkimdo glownego bohatera, ktory mimo ze pragnaj zycuczciwie, to stopniowo vvkraczal na drog? moral-nego zepsucia.- Ziembiewicz by! nieuczciwy zarowno w zyciu

publicznym, jako zalezny od swoich mocodaw-cow, jak i w zyciu osobistym. Postapit nieuczciwiewobec Adeli, ktora. zostawil, wiedza.c, ze wkrotceuinrze, nast?pnie wobec Justyny, ktorej mitosc i za-ufanie wykorzystat, uchylajac si? od odpowiedzial-nosci, gdy zaszia w cia.z?, a w koiicu wobec Elz-biety, ktora wi^czyt w spraw? swego romansu,a potem obarczyi wina. za przebieg wypadkow.

Bohater bronil si? przed uznaniem siebie za win-nego, przed schematyczna. ocena^ niekiedy jed-nak w schematach szukal usprawiedliwienia dlaniemoralnego post?powania. O niefonnalnychzwia_zkach mowil: wszyscy to robiq, wszyscy taksumo...

- Autorka pokazuje swiat, w ktorym granice mi?-dzy dobrem a zlem zacieraj^ si?. Kryterium mo-ralnym powinicn bye drugi czlowiek.

- Granicy moralnej nie wolno przekroczyc, choc-by ze wzgl?du na siebie. 0 tym mowi Elzbietado m?za: Chodzi o to, ze musi cos przeciez ist-niec! Jakas gmnica, za ktorq nie wolno przejsc,za ktorq przestaje si% bye sobq.

Granica wolnosci: dotyczy wyborow, jakich czlo-wiek moze dokonywac dzi?ki wolnej woli.- Ludzka wolnosc jest ograniczona, gdyz kazdy

ponosi odpowiedzialnosc za wszystkie swojedecyzje. Wolnosc koiiczy si?, gdy sprawa za-czyna dotyczyc innego czlowieka.

- Granic? wolnosci maja. wyznaczona^ rowniez zwie-rz?ta: pies Fitek cafy dzien lezal a/bo w budzie,przystawioncj do owej .izopv na drewno, narz%-dzia i rozne graty; albo w jakimkolwiek miejscitna kamieniach wzdluz linii dnitu, ktora by/a dlaniego liniq zycia.

Granica mi^dzy osqdem jednych a os^dem dru-gich: ksztattuje si? w zaleznosci od opinii, jakie lu-dzie majci o sobie.- Twarz glownego bohatera byla dla jednych

przyjetnna i nawet rasowa, dla innvch jezuickui nienawistna.

- Rejcnt Kolichowski za zycia uznawany by! przezniektorych za zazdrosnika, lubieznika i oszusta,dla Swi?towskiej zas to bvlasama dobroc, samadokhidnosc.

- Opinie, sa^dy i oceny sfi wzgl?dne. Nie moznamowic o jedynej i absolutnej prawdzie, wszyst-ko bowiem okazuje si? subiektywne i uwanin-kowane wieloma czynnikami.

Granica poznania swiata i czlowieka: nalezy j^rozpatrywac w odniesieniu do dyskusj i Karola W<\browskiego z Adolfem Czerlonem. Pierwszy z bo-haterow, mimo wa.tlego zdrowia, jest optymista..Poznawszy kruchosc cielesnosci, prawdziw^ sit?cztowieka dostrzega w jego mysli, w nienasyconejwoli poznania. Ksia^dz Czerlon reprezentuje od-mienne stanowisko. Wedtug nicgo czlowiek jestjednostk^skazana.na m?k? i cierpienie. Uwaza on,ze sensu cierpienia nalezy szukac w wierze w wol?

Boga. Sa.dzi, ze tylko przez Boga mozna dotrzcc dodnigiego cztowieka.Bohaterowie utworu: wutworzezostaliukazanibo-haterowie, ktorzy reprezentuja^ odmienne poglady, ra-cje i sa_ przedstawicielami roznych gmp spotecznych:bogate ziemiaristwo Tczewscy, uboga szlachta -Ziembiewiczowie, mieszczanstwo - Cecylia Koli-chowska, Elzbieta Biecka, biedota miejska - Bogu-towna, Gota^bscy, Borboccy, Cha.sbowie. Autorkazaprezentowata mistrzostwo w kresleniu ducho-wych wizenmkow postaci. Udowodnila takzc ta-lent obserwatorki, ironistki (zob. ironia) i karyka-turzystki (zob. karykatura). Wprowadzaja^c wie-le roznych postaci, poszerzyta zakres problematykiutworu.Zenon Ziembiewicz: glowny bohater powiesci, kto-rego dzieje stanowia. najistotniejszy element fabu-ty. Poprzez t? postac autorka ukazata problematyk?moralna. i filozoficz.na.. Bohater wywodzit si? z. pod-upadtej rodziny ziemiatiskiej. W latach gimnazjal-nych kochal si? w Elzbiecie Bieckiej. Nauk? konty-nuewat w Paryzu, gdzie spotykat si? z nieuleczalniechora. Adela. oraz zaprzyjaznit si? z Karolem Wa.-browskim - synem pani Kolichowskiej. Podczaswakacji sp?dzonych u rodzicow w Boleborzy po-znai cork? kucharki - Justyn?, ktora wkrotce zo-stata jego kochanka.. Niebawem nawia_zat kontak-ty z czlowiekiem wptywowym - Czechlitiskim,dzi?ki ktoremu uzyskai srodki niezb?dne do ukori-czenia studiow. W tym czasie doszto do spotkaniaz Elzbieta, Biecka. i dawna znajomosc przerodzilasi? w mitosc. Ziembiewicz ponownie wyjechat zagranic?. Po powrocie z Paryza przypadkowo spo-tkat Justyn?, ktora po smierci matki byta stuz^ca.u pewnej kobiety. Nastajiito odnowienie ich ro-mansu. Byt to okres, kiedy Zenon robit karier? za-wodowa.- zostat redaktorem ,,Niwy", spotykat si?z elita, miasta. Juz wowczas, jako publicysta i re-daktor, naginaisiq do tego, czegopo nim(...) ocze-kiwano. Pozostaja.c w zwia.zku z Justyna., plano-wat malzeiistwo z Elzbieta.. Gdy Justyna poinfor-mowata go, ze jest w cia.zy, przyznat si? Elzbieciedo romansu i powiedziat o jego konsekwencjach.Po zalagodzcniu nieporozumieii z Elzbiet^ dosztodo ich maizehstwa. Ziembiewicz zostal prezyden-tem miasta i podja.t si? kilku ambitnych przedsi?-wzi?c: rozpocza.1 budow? domow dla robotnikowna Cha.zebiaiiskim Przedmiesciu oraz retnont bu-dynku, w ktorym koczowali bezdomni. Na terenachnad rzeka. zostat zalozony park oraz pijalnia mleka

dla dzieci, a takze korty tenisowe i boiska sportowe- w ten sposob powstaty nowe miejsca pracy, a mia-sto zyskato dochody z dzierzawy tych terenow przeztowarzystwa sportowe. W opinii ogotu Zenon bylprzyktadnym m?zem i ojcem. Niestety cofni?cieprzez rza.d funduszy doprowadzito do przerwaniainicjatyw, co spowodowato dezaprobat? mieszkaii-cow miasta. Wiadomosc o zamkni?ciu huty Hett-nera wywotala nastroje buntu wsrod robotnikow:Dla Zenona przyszedl niedobry czas. Byly chwi-le, ze kazda mysl miala swoj rezonans w skurczuserca, w ostrym bolu glowy, w mdlqcej trviodze.Ziembiewicz nadal utrzymywat kontakt z Justyna.,ktora po usuni?ciu cia.zy za otrzymane od niegopienia.dze popadta w stan apatii, zniech?cenia. Ze-non usitowat spetniac jej zyczenia, a do ich reali-zacji zaangazowat Elzbiet?. Bogutowna nie odzy-skata jednak rownowagi psychicznej. Porzucala ko-lejnc miejsca pracy, pogr^zata si? w rozmyslaniacho nienarodzonym dziecku. Niekiedy grozita Ze-nonowi. Z kolei nastroje niezadowolenia panuja.-ce wsrod robotnikow znalazty wyraz w manifesta-cjach. Podczas jednej z nich Ziembiewicz ztrudemuciekl przed tlumem. Tego wieczoru padiy strzatydo manifcstuja.cych, a bohatera oskarzono o wyda-nie rozkazu w tej sprawie. Zniszczona kariera po-lityczna zbiegta si? z dramatem osobistym - bytakochanka, Justyna, oblaia jego twarz zra^cym pty-neni, na skutek czego stracit wzrok. Zatamany, nie-bawem popelnit samobojstwo.Ocena Zenona Ziembiewicza: postawa moralna bo-hatera podlega ewolucji - w mtodosci pragnql rze-czy bardzo prostej: zyc uczciwie, nie zdotal jednakzrealizowac tego zatozenia ani w zyciu osobistym, aniw publicznym. Krytycznie oceniaja,c niemoralne po-st?powanie swoich rodzicow, nie uchronit si? przedpowieleniem schematu ich zycia, wikfejac si? w trqj-ka.t matzenski. Dramat Ziembiewicza polegat na roz-bieznosci pomi?dzy jego dobrymi intencjami i ch?-ciami a dziataniami oraz ocena. post?powania, jakiejdokonata opinia publiczna. Zenon bronit si? jednakprzed uznaniem siebie za winnego: W jakimkolwiekmiejscu zastawal siebie samego zawsze tnz w po-blizu lezalo cos gorszego, czemu sie_ mozna byiow najlepszej wierzeprzecmstawic. Przeciwstawiatsi? schematycznym opiniom, szukaja.c niekiedyw uznawanych schematach usprawiedliwienia dlaswego post?powania. By moc realizowac wyzna-czone cele podporza.dkowywal si? decyzjom in-nych, wyrazat zgod? na kompromisy, np. pisat tcn-

158 159

Gron/co

dencyjne artykuly, choc byty one sprzecznc z jegopogladami. Dzialania podj?te przez niego jako pre-zydenta miasta sluzyty dobru spolecznemu, nie-stety bohaterowi zabrakto uporu i konsekwencji,a takze srodkow na realizacj? tych planow. PostacZicmbicwicza potwierdza opini?, ze cztowiek nieistnieje nigdy jako charakter w formie golowej,- Soly ukszlciltowanej.Walerian Ziembiewicz: ojciec Zenona, przedsta-wiciel podupadlej szlachty, rzadca w dobrach ro-dziny Tczewskich. Nie lubil pracowac, wi?c wi?k-szoscia, wtasnych obowia.zkow obarczyi zon?. Niemiat zadnych ambicji ani planow na przyszlosc.Nie posiadal wyksztatcenia ani wrodzonej inteli-gencji. Zyt w przeswiadczeniu o istotnej roli war-stwy spolecznej, do ktorej nalezal. Egzystowal, za-chowuja.c pozory zamoznosci (utrzymywat sluzb?.ktorej nie ptacit). Walerian miat dwie nami?tnosci:jedna_stanowity kobiety (wjego malzciistwie funk-cjonowal schema! - zdradzat zon?, po czym btagalj^ o przebaczenie, ktore zawsze uzyskiwa)), druga.,ktora opanowala go na starosc, byio jedzenie. Jegosposob zycia stal si? dla Zenona przyczyna upoko-rzeii i wstr?tu: Rzeczq bolesnq bylo wiedziec, ze tencz/owiek jest jego ojcem i zc wszystko, coje.it: nie-go trzeba w sobie za wsze/kq cene, wytyjic. Mimokrytycznego stosunku do ojca syn powielil sposobjego zachowania w swoim zyciu.Zancia Ziembiewiczowa: matka Zenona i zonaWaleriana, osoba niewyksztalcona, bardzo religijna.Byla pogodna, wyrozumiata i wyjajkbwo toleran-cyjna, co pozwalalo jej wybaczac m?zowi wszyst-kie zdrady. Po smierci Waleriana przeniosla si? domiasta i zamieszkala z synem, Elzbieta. i wnukiem.Po samobqjstwie Zenona i wyjezdzie Elzbiety za-j?la si? wychowaniem wnuka, Waleriana.Elzbieta Biecka: pochodzita z rodziny mieszczaii-skiej, byia bratanica. pani Cecylii IColichowskiej,ktora opiekowata si? ni^po rozstaniu jej rodzicow.Wewn?trzny dramat bohaterki wynikal ze swia-domosci rozbitej rodziny - przesladowal ja. obrazrodziny siedza.cej przy stole. Kontakty ta^cza.ce ja.z matka.nie byly zbyt bliskie - Elzbieta podziwialaja., cenita jej urod?, lecz nigdy nie nawia.zata z ni^serdecznych stosunkow. Zawsze istnia) mie/dzynimi pcwien dystans. Nawet wowczas, gdy Elzbie-ta bylajuz dorosla. kobietajat dawnicj wyczuwalati> przegrode. -jakby nie tylko osobistq, ale wvni-kajqcq z odrebnosci sfery. Bohaterka byia wrazli-wa na krzywd? innych ludzi. Wielokrotnie starata

si? pomagac biednym lokatorom kamienicy. Zwia.-zek z Zenonem nie zaspokoi} potrzeby posiadaniarodziny, spowodowal jedynie, ze Elzbieta zosta-ta wprowadzona w kra_g innych problemow. Ze-non powiedziat jej przed slubem o swoim zwia^zkuz inna. kobiety. Rozmowa Elzbiety z Jtistyna^, a po-tem kolejne starania o prac? dla Bogutowny niewptyn?ly jednak na zmian? sytuacji w ich rodzinie.W zamian za okazana_ tolerancj? i wyrozumialoscZenon obarczyi Elzbiet? wina_ za rozwoj wypad-kow i uczynilja.odpowiedzialna.za spowodowaneprzez siebie zto. Po samobojstwie m?za Elzbietawyjechata z kraju. Ten fakt moze stanowic dowodna istnienie jeszcze jednej granicy: granicy wytrzy-malosci na cierpienie.Justyna Bogutovvna: byla wychowywana tyl-ko przez matk?, ktora najpierw sluzyla u patistwaTczewskich, gdzie Justyna jako dziecko bawilasi? z hrabiankami, a nast?pnie u Ziembiewiczoww Boleborzy, gdzie Justyna poznaia Zenona i zo-stala jego kochanka.. Po smierci matki Bogutownazamieszkala w miescie i zostala shiza.ca^ u pewnejkobiety. W tym czasie ponowne spotkanie z Zeno-nem doprowadzilo do odnowienia dawncgo roman-su. Bohaterk? cechowala naiwnosc wynikaja_caz mtodego wieku, braku wyksztaJcenia oraz do-swiadczenia zyciowego. Swoja. pomyik? dotycza.-ca. oceny Ziembiewicza zrozumiala dopiero wow-czas, gdy powiedziala mu o cia.zy. Irytacja Zeno-na i otrzymane od niego pieni^dze przyczyniiy si?do decyzji o usuni?ciu dziecka. Rozczarowaniei swiadomosc popeinionego czynu destrukcyjnicwptyn?Jy na psychik? bohaterki. Justyna pogr^zy-}a si? w samotnosci, popadla w stan apatii, porzu-cata kolejne micjsca pracy, nieustannie powracatamyslami do nienarodzonego dziecka. Wjej umyslepowstawal plan zabicia dawnego kochanka. Podjij-la rowniezprob? samobojstwa. Wylanie na Zenonakwasu, ktory spowodowat utrat? wzroku, swiad-czyto o dramacie rozgrywajqcym si? w dusz.y bo-haterki i bylo aktem zemsty. Schwytana pozniejprzyj?ta swoj los oboj?tnie.Cecylia Kolichowska: przedstawicielka miesz-czaiistwa, kobieta pi?cdziesi?cioletnia. Dwukrot-nie byta m?zatk;i, jednak w kazdym ze zwiqzkowdoznala rozczarowania. Pierwszy jej ma.z - Kon-stanty Wa.browski - byt zaangazowany w ruch so-cjalistyczny. Wyjechalzagranic?, zostawiaja^czon?z osmioletnim synem, i tarn popetnil samobojstwo.Pozniej kobieta dowiedziala si?, ze Konstanty mial

Grass Gunter

kochank?, ktora pojechala za nim, a z tego zwia.z-ku w Paryzu narodzila si? corka. Drugi m^z to re-jent Aleksander Kolichowski, m?zczyzna o 25 latstarszy od pani Cecylii i bardzo o nia. zazdrosny.Pani Cecylia zostaia jego zon% z rozsa.dku, pocie-szaja.c si?, ze jest kochana i ze b?dzie miata zapew-niona. spokojna^ starosc. Po smierci rejenta okaza-\o si? jednak, ze nie zabezpieczyt on odpowied-nio zony. M?zowie pani Cecylii urabiali kolejnojej mora/nq nature^. Totez (...) kazde zjawisko zy-cia bvio dla niej dwojakie, zle i dobre, ujmowalaje bowiem z dwoch jednoczesnie stanowisk. Cecy-lia byia osoba. oschta^, powsci^gliwa., nie potrafilaokazywac swych uczuc, w stosunku do lokatorowbywala bezwzgl?dna. Prowadzila zycie samotne.Jedynym wydarzeniem towarzyskim byiy jej imie-niny, na ktore przychodzily znajome, przyjaciolkii niektore lokatorki jej kamienicy. Nie akceptowalaksi?zy, uznaja.c ich za zb?dnych. Miala szczegolnystosunek do starosci - najpierw zachowywata si?tak, jakby ten proces nigdy nie mial jej dotyczyc,pozniej wzbudzat w niej niecierplnvy strach i pu-niczny poploch. Jej kontakty z synem Karolem nieukladaly si? najlepiej. Powodem tego bylo jej dru-gie malzeiistwo, ktorcgo on nie akceptowat. Istnie-j^ca wiele lat bariera mi?dzy matka. a dzieckiem zo-stala pokonana na krotko przed smiercia. bohaterki,kiedy syn, po powrocie do kraju, zamieszkal z nia..Karol W^browski: syn Cecylii Kolichowskiejz pierwszego matzeiistwa. By) zazdrosny o matk?.ktora, bardzo kochal, i dlatego nie akceptowa} jejdrugiego m?za. Od dziecinstwa walczyl z choro-bami, ktore utwierdzaty go w przekonaniu o kru-chosci ludzkiego ciata. Reprezentowal filozofi? na-cechowana. optymizmem, vvierzyl w sit? umystu,w wol? poznania oraz dobroc cztowieka. Takie po-gl;\dy znalazry odzwierciedlenie w zyciu, o czymswiadczylo porozumienie mi?dzy nim a matka..Adolf Czerlon: m?zczyzna niezwykle przystojny,wz.budzaja.cy zainteresowanic kobiet. Zanim zostalksi?dzem, wykonywat rozne zaj?cia. Byl konduk-torem, popychaczem wozkow w elektrowni, tado-waczem w?gla. W zyciu widziat wiele zla, ktorenapehiialo go smutkiem i cierpieniem. Stale to-warzyszyl mu strach. Osrodkiem jego tilozofii by!Bog. Czerlon twierdzit, ze do drugiego cztowic-ka mozna dotrzec jedynie przez Boga. Glosit prze-konanie, iz: Nie mozna czlowieka sqclzic z czynow.Waznym jest niepokoj towarzyszqcy uczynkoin na-szyrn. I cierpienie. I strach...

Czechlinski: pocza.tkowo byt pelnomocnikiem paii-stwa Tczewskich, potem redaktorem ,,Niwy", a na-st?pnie starosti\ Byl osob<i zamozna. i ustosunkowa-na., a poza tym sprytna.. Wciqz z czegos kpil, na cossie. styUzowal, nie umial jakby myslec inaczej nizw cudzyslowie (...). Nie bylo wiadomo, co myslisam, na czym mu moze zalezec, po czyjej opowiadasi% stronie. Otaczai si? ludzmi, ktorymi manipulo-wat. W ten sposob bez skrupulow realizowa} swo-je zamierzenia. Jedna. z jego marionetek byl ZenonZiembiewicz. Wydaje si?, ze to wlasnie Czechliiiskibyl odpowiedzialny za wydanie rozkazu strzelaniado robotnikciw, o co oskarzono Ziembiewicza.Przeslanie powiesci: Granica jest powiescia. o te-matyce moralno-psychologicznej - przedstawia we-wn?trzne przezycia bohaterow, ich stany emocjonalnei uczucia. W utworze mozna odnalezc wiele reflek-sji natury filozoficznej, ktore stanowia^ podstaw?rozwazari o czlowieku. Jawi si? on jako nieokreslo-ny zbior mozliwosci wyzwalanych przez rozne sta-ny psychiczne. Taka. koncepcj? cechuje relatywizm.Zycie ludzi determinuja. schematy: Jest si% takim,jak myslq ludzie, nie jak myslimy o sobie my, jest.v/f takim, jak miejsce, w ktorym si% jest. Skutkiemsilnego zdeterminowaniajednostki jest to, ze wszelkaludzka niezaleznosc jest jedynie zludzeniem.

Granica (Polska, 1938, rez. Jozef Lejtes) -pierwsza ekranizacja powiesci Granica Zofii Nal-kowskiej (zob. Nalkowska Zofia). Film nalezy doznacza.cych osiajjni?c polskiego kina okresu mi?-dzywojenncgo. Scenariusz. wspottworzyla ZofiaNalkowska. Istotna. rol? odgrywa wa.tek melodra-matyczny, ale zachowany zostal realistyczny, spo-leczny i psychologiczny charakter utworu. W ro-lach glownych wystapili: Jerzy Pichelski (ZenonZiembiewicz), Lena Zelichowska (Justyna Bogu-towna), Elzbieta Barszczewska (Elzbieta Biecka).W 1977 r. Jan Rybkowski zaproponowal kolejna.filmowa. interpretacj? powiesci. Rezyser vvprowa-dzil postac inspektora Antoniego, ktory bada przy-czyny morderstwa popelnionego przez Justyn?Bogutown?. Ten chwyt pol<\czyl wszystkie wa.tkipowiesci. W rolach glownych wystapili: AndrzejSeweryn (Zenon Ziembiewicz), Krystyna Janda(Elzbieta Biecka), Slawomira Loziriska (Justyna).

Grass Gunter (1927 <- wspotczcsnosc) nie-miecki prozaik, poeta, dramaturg, artysta plastyk.laureat Nagrody Nobla (1999). Dzieciiistwo sp?-

160

i

161

profetyczny Przedw/c

profetyczny (fr. prophctique - proroczy) - pro-roczy, zawieraj^cy przesianie prorockie, wrozeb-ne.

profetyzm (fr. prophetique - proroczy) - darprorokowania udziclony ludziom przez Boga; prze-powiadanic przyszlosci, wieszczenie.

program literacki - zbior wytycznych ide-owych i artystycznych postulowanych i realizo-wanych przez grup? literack% pokolenie lub poje-dynczego pisarza, dotycza_cych tematyki tworczo-sci, upowszechnianego wzorca bohatera, sposobukreacji swiata przedstawionego, preferowanychgatunkow; cz?sto publikowany w fonnie manife-stu tworczego lub utworu programowego, np. bal-lada Romantycznosc Adama Mickiewicza.

proklityka (gr. proklino - nachylam do przodu)- wyraz nieakcentowany, zazwyczaj jednosylabo-wy zaimek, przyimek, partykuta, spqjnik lub wy-raz positkowy, tworz^cy catosc akcentowa. z nast?-pujacym po nim wyrazem akcentowanym, np. niewidzq,po drodze (zob. enklityka).

prolog (gr. pmlogos) - pocz^tkowa cz?sc utwo-ru dramatycznego lub powiesci, zawieraja_ca infor-macje istotne dla wtasciwej tresci utworu (np. czas,miejsce, wczesniejsze dzieje postaci). W tragediiantycznej rodzaj wst?pu, w ktorym przedstawianisa. bohaterowie i temat sztuki.

prometeizm postawa zyciowa, ktorej na-zwa pochodzi od Prometeusza (zob. Prometeusz),charakteryzujaca si? oddaniem dla dobra ludzko-sci, samotnym buntem przeciwko decyzjom tyra-now, cierpieniem i poswi?ceniem w imi? spolecz-nych idealow.

Prometeusz (gr. wprzod mysla^cy) - w mitolo-gii greckiej jeden z tytanow, stworca rodzaju ludz-kiego, dla ktorego wykradt ogieri z Olimpu. Za tenczyn zostal skazany na wieczne m?ki (Zeus uka-ral go, przykuwaj^c do skaty Kaukazu, gdzie orze)wyszarpywat mu wciaz odrastajaca. wafrob?).

propaganda (lac. propagalio - rozkrzewianie)- swiadome oddzialywanie na innych poprzez roz-powszechnianie pogl^dow, idei i doktryn za pomo-ca^ slowa pisanego i mowionego w celu ksztaho-

408

wania okreslonych zachowaii oraz pozyskania jaknajwi?kszego grona zwolennikow, wykorzystuj^-ce. poza faktami, takze pogkiski, plotki, zmysle-

proscenium (gr. proskinion scena) - w te-atrze cz?sc sceny wysuni^ta przed kurtyn? (zob.kurtyna).

protagonista (gr. protagonistes - 1. w teatrzegreckim aktor graja.cy glowna.rol£; 2. postac przo-duja.ca w czyms, nadaja.ca jakims wydarzenioraokreslony bieg, charakter.

protestantyzm - ogolna nazwa wyznati chrze-scijariskich niepodlegaja.cych wplywom papiezai uznaja^cych Bibli? za gtowne zrodto Objawienia.tworza_cych si? od czasow XVI-wiecznego ruchureforniacyjnego (zob. reformacja) zapocza^tkowa-nego przez Marcina Lutra (zob. Luter Marcin).Wsrod wyznaii protestanckich m.in. luteranizm,kalwinizm, husytyzm, anglikanizm.

protokot (lac. protokollon - arkusz wklejony napocza.tku zwoju papirusowego, informuja_cy o jegotresci) - szczegotowe pisemne sprawozdanie z ze-brania, obrad, wydarzenia (np. wypadek), zawie-raja^ce streszczenie poszczegolnych wypowiedzi,przemowien, zapis wnioskow i uchwai, a takzeszczegotowy spis faktow i czynnosci zwi^zanychze zdarzeniem. Nie zawiera komentarzy ani opi-nii. Powinien cechowac sif obiektywizmem (zob.obiektywizm).

prototyp - pierwowzor, wzorzec, ktory si? na-sladuje, zachowujac jego cechy charakterystycz-ne, np. prototypem ballady romantycznej jest bal-lada ludowa, prototypem fikcyjnej postaci literac-kiej moze bye rzeczywista osoba.

Proust Marcel (wym. prust)( 1871-1922 <— mo-demizm) — francuski pisarz,krytyk, bywalec arystokra-tycznych salonow Paryza.Drobiazgowe refleksje natu-ry obyczajowej, psycholo-gicznej i filozoficznej zawarlw wielkim siedmiocze_scio-wym cyklu powiesciowymW poszukiwaniu stracone-

go czusii, ktory wywarl ogromny wptyw na roz-woj XX-wiecznej powiesci.Znane powiedzenia:• Sxzqscie dobrze robi cialu, ale smulek rozwija

silq umyshi.• Tylko milosc potrafi zalrzymac czas.

prowidencjalizm - poglad z zakresu filozofiidziejow, wyrazajacy przekonanie, ze losy swiatasa_ zalezne od woli Boga, zgodnie z tez% ze tylkoBog, jako Stworca i S?dzia, decyduje o biegu hi-storii i wptywa na dzieje.

prowinqonalizm - 1. wyraz lub zwrot spozaj?zyka Hterackiego, funkcjonuj^cy jedynie w ob-r?bie danego regionu, np. wielkopolskie pyrki -ziemniaki, goralska watra - ognisko, krakowskienapolu-m. dworze; 2. zasciankowosc, parafiarisz-

czyzna.

proza (tac. prosus - prosty, bezposredni) - mowaniewia.zana; sposob budowania wypowiedzi mo-wionych i pisanych pozbawiony miary wierszo-wej, w literaturze wlasciwy dla epiki (zob. epika);przeciwieiistwo wiersza (zob. wiersz).

proza poetycka - typ utworow pisanych pro-za , przyjmuj^cych form? liryczno-opisowa. lub od-znaczaja_cych si? prosty fabula^, maja_cych charak-ter refleksyjny, w ktorych licznie wyst?puj^ srod-ki stylistyczne (zob. srodki stylistyczne) wtasciwedla poezji, np. tworczosc Brunona Schulza (zob.Schulz Bruno).

prozaizm - slowo potoczne, czasami wulgarne,wprowadzone do j?zyka poetyckiego, np.

za lucl krzvczqce sain lud w koncit znudzqI tn'arze lud bawiqce na ko/'icu lud zmidzq.

Adam Mickiewicz Gfby za hidk>-:yczc(t•<; (fragment)

prozodia (gr. pmsoidia - modulacja gtosu, ak-cent) - 1. warstwa brzmieniowa j?zyka, ktora^tworz^akccnt (zob. akcent wyrazowy; akcent zdaniowy),intonacja (zob. intonacja) i iloczas (zob. iloczas),ujawniajaca si? w wypowiedzi; 2. dzial j?zykoznaw-stwa zajmuja_cy si? wtasciwosciami brzmieniowymij?zyka; 3. dzial poetyki (zob. poetyka) dotycza.cybudowy warstwy brzmieniowej wiersza.

Prus Boleslaw; wlasc. Alcksander Gk(1847-1912 <— pozytyv,,^,,,- prozaik, publicysta, jedenz najwybitniejszych przedsta-wicieli polskiej literatury po-zytywistycznej. L^czyl prac?dziennikarska^ z pisarstwem,co sprawiato. ze w tworczo-sci ujawniat si? jako btysko-tliwy i wnikliwy obserwator

otaczaj^cej go rzeczywistosci. Zaslyn^tjako mistrzduzych form powiesciowych oraz precyzyjnieskomponowanych nowel. Wsrod utworow m.in.powiesci Lalka, Faraon, Emancypantki, Placow-ka, nowele Katarynka, Kamize/ka, Anielka, Antek.Znane powiedzenia:• Najcigzej w zyciii ma ten. kto usihije uriikac

trudnosci.• Ghips!wo jest wielkie jak morze, wszystko

w sobie pomiesci.

prymitywizm -w literaturze i sztuce XX w. ten-dencja przejawiaj^ca si? w da^zeniu do pierwotno-sci, prostoty, wolnosci artystycznej nieograniczo-nej przez konwencje, do ekspresji w wyrazaniuuczuc i emocji, cechujaca si? naiwnym realizmem(zob. realizm), upodobnieniem do spontaniczno-sci, nawi^zywaniem do tworczosci ludowej. Wsrodtworcow prymitywistow m.in. malarz Nikifor Kry-nicki, pisarz Emil Zegadiowicz.

przecinek - znak interpunkcyjny, oddzielaj^-cy zdania vvspotrz?dne, zdania podrz?dne, rowno-wazniki zdah, cz?sci zdania pojedynczcgo.

przedmiotu literatura (zob. literatura przed-miotu)

przedmowa - tekst napisany przez autora, kry-tyka lub wydawc?, zamieszczony na poczajkuksia.zki, przed wlasciwym tekstem utworu, b?d^cyform^ wprowadzenia do ksia^zki, zapoznaj^cy z jejtematyka., historia. powstania, objasniajqcy tekst.

p>.! Przedwiosn/e («— XX-lccie mi?d/ywojenne) -i powiesc polityczna (zob. powiesc polityczna) na-

pisana przez ' Stefana Zeroinskieiffl ('^ob. Zerom-« ski Stefan) jako ostatnia i zarazem najwazniej-

sza powiesc w dorobku pisarza^wydaua_w_1925 r^.Czynniki, ktore zdecydowaty o powstaniu ut

409

Przedw/osn/e

ru wynikaty gtownie z obywatclskiei postawv au^.tora i z jego troski o przysztosc odrodzonej ojczy-

" znyT Utwor opowiada o_]osach_Cezarego Baryki^.mtodego Polaka, ktorego dojrzewanie przypadlona czasy rewolucji pazdziernikowej, I wojny swia-towej i XX-lecia mi?dzywojennego.Tytul utworu jest wieloznaczny. PrzedwiosnisJo—pora przejsciowa mi?dzy zima, a wiosna.^Cliarak-

'leryzuje siejnagtyfni zmianami pogody i~stopjiio^,wj/rnbudzeniern~ sigjizyrody -dfl-jyciaTMotyw

""^"przedwiosma wyst?puje w powiesci KIIkakrotniei ma znaczenie dostowne oraz symboliczne:- po smierci Jadwigi Barykowej Cezary przypomina

sobie, jak wspolnie z matk^przezywali czas budz^-cej si? wiosny: ptaszek zlotopiory (...) zjawil sigskqdsis znowu i wsrod gal^zi samotnego cedrnniezrozumialq mowq swojq oglasza niebiosom,morzu i ziemi szczqscie powrotu przed\viosnia;

- kiedy Cezary znalazt si? w przygranicznym mia-steczku, przedwiosnie zdmuchnelo juz z duch/'mbud najblizszych lod i snieg - ogrzalo juz natu-ralnym powiewem poludnia \vnejrza, ktore dlu-ga i ciezka zima, wrog biedakow, przejmowalasrniercionosnym tchnieniem',

- Szymon Gajowiec o sytuacji, w jakiej znajdo-wata si? wowczas Polska, mowit: / my .raw; mewiemy. co ijak, gdyz dopiero pierwszy wiosennywiatr powial w nasze twarze. To dopiero przed-wiosnie nasze. Wychodzimy na przemarzniejerole i oglqdamy dalekie zagony. Bierzemy si% dowlasnego pluga, rudla i motyki (...) Trzeba miecdo czynienia z cuchnqcym nawozem, pokonywactwardq, przerosniqtq caliznq (...);

- dzieii, w ktorym miala miejsce demonstracja ro-botnikow, to pierwszy dzieii przedwiomia. Po-wial wiatr pohidniowy i w plynne bloto zamie-nii stosy sniegu uzgarniane wzdluz chodnikow.We wlosy i w usteczka, w nozdrza, w policzkii w uszy dzieci spieszqcych do szkoiek wial 6wwiatr suchy, odmienny.

Czas i miejsce akcji:- cz?sc pierwsza ,,Szklane domy" - wydarzenia

dziejasie_>iJLQSji_wJJaku--w- latSch 19i4-l~9l8(wybuch I wojny swiatowej, rewolucja pazdzierni-kowa w Rosji - smierc Jadwigi Barykowej; odzy-skanie niepodlegtosci praez'Polsk? - powrot Sewc-ryna i Cezarego Barykow do rodzinnego kraju);

- cz?sc dniga ,,Nawtoc" - wydarzenia rozgrywaja.si? poczajkowo w Warszawie, a pozniej w ma-jajkii Nawloc nalez^cym do rodziny Wielostaw-

skich (rozpocz?cie studiow medycznych przezCezarego, wojna polsko-rosyjska, pobyt w Na-wloci);cz?sc trzecia ,,Wiatr od wschodu" - akcja mamiejsce w Warszawie (powrot Cezarego na stu-dia, jego kontakty z komunistami, wspotpracaz Szymonem Gajowcem).

Kompozycja utworu: powiesc sklada si? z trzechcz?sci: ,,Szklane dorfly" - odwotanie do opowie-sci Seweryna Baryki dotycz^cej wizji paiistwapolskiego; j.Nawtoc" - nazwa majatku Wieloslaw-skich; ,,Wiatr od wschodu" - nawia.zanie do nad-chodza.cej z ZSRR rewoTtrcji komunistycznej orazpoprzedzaja_cego caiosc ^.Rodowodu" - biogra-fia Seweryna Baryki i dzieciiisrwo Cezarego. Po-szczegolne cz?sci powiesci la^czy postac gtownegobohatera - Cezarego Baryki. ^akoficzenie dzielapozwala stwierdzic, iz mamy do czynienia z kom-pozycja.otwarta.(zob. kompozycja otwarta dzielaliterackiego). Kolejne cz?sci powiesci rozniq si?pod wzgl?dem stylistycznym: krytycy literaturyzwracaj^ uwag? na reportazowe uj?cie pierwszejcz?sci utworu, epicki charakter cz?sci drugiej i pu-blicystyczny charalcter cz?sci trzeciej.Narracja w utworze nie ma jednolitego charakte-ru. Obok narracji persopalnej (zob. narracja per-sonalna) wyst?pujeViarracjaauktorialna(zob. nar-racja auktorialna). Narrator jest wszechwiedz^cyi cz?sto okresla swoj stosunek do bohaterow, np.nie kryje antypatii wobec Lulka.Cezary Baryka: urodzil si? w Rosji, dziecinstwoi mtodosc sp?dzit w Baku. Do czasu wybuchu re-wolucji zyt w dostatku, otoczony troska. i miloscia.rodzicow. Wraz z wcieleniem ojca do rosyjskie-go wojska rozpoczaj zycie peme swobody: lekce-wazyl matk?, nie dbal o nauk? w szkole, uczestni-czyt w chuligariskich wybrykach. Wybuch rewolu-cji w Baku powitat z entuzjazmem. Uczestniczylw rewolucyjnych wiecach, byl przekonany o stusz-nosci zachodza.cych zmian. Z nieskrywan^ iryta-cjq_ stuchal wypowiedzi matki na ten temat. B?dacstronnikiem rewolucji, zdecydowal, ze wyda ro-dzinny skarb ukryty w domu. Z czasem zacza.1 pa-trzec na rzeczywistosc w sposob bardziej krytycz-ny. Wtedy dostrzegt poswi?cenie i wysilek matki.zwrocil tez uwag? na nie zawsze stuszne prawa,jakimi kierowali si? zwolennicy nowego porz^dkuspolecznego. Bardzo przezyt smierc matki i dotkli-wie odczul jej strat?. Odta,d musial samotnie wal-czyc o byt, a b?da.c swiadkiem i uczestnikiem cha-

410

Przedwiosnie

osu, jaki panowat w miescie, nie wiedzial, kirn jesti gdzie jest jego miejsce. W tej zawierusze od smier-ci z ra^k Tatarow uratowaia go legitymacja infonnu-ja^ca, ze jest obywatelem polskim. Zostat wowczasskierowany do grzebania zwlok. To zaj?cie stalosi? przyczyna. kolejnych smutnych przemysleh natemat otaczaja.cej go rzeczywistosci. W tym cza-sie doszto do spotkania z ojcem, ktoremu po wie-lu perypetiach udalo si? dotrzec do Baku. Wkrot-ce ojciec i syn opuscili miasto, a celem ich po-drozy byla Polska (w drodze do Moskwy Cezarypoznat opowiesc o szklanych domach). Wczesniejw Moskwie zostali zmuszeni do dluzszego posto-ju w oczekiwaniu na kolejny poci^g. Nast?pnymprzystankiem podrozy byt Charkow, gdzie skra-dziono im walizk? z lekami, odzieza, i pami?tni-kiem, w ktorym wspomniana byla patriotyczna po-stawa Kaliksta Baryki. Po wielu klopotach dostalisi? do wyczekiwanego poci^gu jad^cego do grani-cy Polski. W tym czasie stan zdrowia ojca caty czassi? pogarszal. Do Polski Cezary dotarl sam. Ojcieczmarl podczas podrozy.Pierwszym uczuciem, jakiego bohater doznal w oj-czyznie, byto rozczarowanie. Zamiast opisywanejprzez ojca nowoczesnej cywillzacji, zobaczyt n?-dz? i brud: Cezaiy patrzyl pos^pnymi oczyma nagrzqskie uliczki, pelne niezgruntowanego bajora,na domy rozmaitej wysokosci, formy, masci i stop-nia zapaprania zewn^trznego, na chlewy i kaluze,na zabudo\vania i spalone rumowiska (...) „ Gdziezsq twoje szklane domy? " - rozmyslal brnac dalej.Po przyjezdzie do Warszawy udal si? do SzymonaGajowca, ktory udzielil mu pomocy, dzi?ki czemurozpocza^l studia medyczne. Kiedy wybuchla woj-na polsko-bolszewicka, wstapil do polskiego woj-ska. Postajiil tak pod wplywem powszechnego pa-triotycznego entuzjazmu i z obawy przed niesla-wa.. Jego postawa jako zomierza zyskala uznanieprzeiozonych, choc on sam nie zastanawial si? o cowalczy i z kim, gdzie jest i dokqd dqzy. Na fron-cie zaprzyjaznii si? z Hipolitem Wielosiawskim,ktoremu uratowal zycie. Po opuszczeniu wojskana zaproszenie Wieloslawskiego pojechat do jegomajatku Nawloc. Tarn stat si? obiektem zaintere-sowan trzech kobiet: Karoliny Szarlatowiczowny,Wandy Okszyhskiej i Lauiy Koscienieckiej. Flir-tuja.c z Karolina_, rozpocz^l romans z Laura.. Przezcaty czas byt rowniez obiektem westchnien Wan-dy. W rezultacie skomplikowanych wypadkow statsi? przyczyn^ smierci Karolmy, a romans z Laura^

zakoiiczyt si? nagle podczas jednej z wizyt u ko-chanki, kiedy doszlo do konfrontacji Cezarego zjejnarzeczonym Barwickim - bogatym przemyslow-cem i handlowcem (matzehstwo z nim miato wy-bawic Laur? z klopotow finansowych).Po incydencie z Barwickim bohater schronit si?na pewien czas w Chiodku, gdzie obserwowat zy-cie chlopow. Dowiedziawszy si? o slubie Laury,opuscit majatek Wielostawskich i udat si? do War-szawy. W stolicy studiowa}, a wieczorami bywatu Szymona Gajowca, ktoremu pomagat w tworze-niu ksi<izki o Polsce. Ich spotkania byty okazja, dodyskusji na temat przysztosci kraju. Baryka nie ak-ceptowat programu powolnych reform, propono-wanego przez Gajowca. W Warszawie Cezary po-znat Antoniego Lulka, a dzi?ki tej znajomosci mogtuczestniczyc w spotkaniach warszawskiego srodo-wiska komunistow. Szybko dostrzegl w ich ideolo-gii wiele zta, niekonsekwencj? i brak patriotyzmu.W stolicy doszlo do spotkania Cezarego z Laura..Choc oboje nie wyzwolili si? sped wptywu nami?t-nosci, rozstali si? ostatecznie. W ostatniej sceniepowiesci Cezary Baryka idzie na czele manifesta-cji robotniczej. Trudno jednak ustalic, czy utozsa-mia si? z protestuja.cymi: Baryka wyszedl z szere-gow robotnikow i part oddzielnie, wprost na tenszary mur zolnierzy - na czele zbiedzonego thimu.Ocena bohatera: Cezary Baryka to cztowiek nie-mal przez caty czas staraja_cy si? okreslic swo-je miejsce w otaczaja.cym go swiecie. Jest boha-terem tzw. powiesci rozwojowej, ukazuja^cej pro-ces ksztattowania si? osobowosci postaci, rozneetapy jej dojrzewania. Na jego rozwqj i okresleniewlasnego miejsca w zastanej rzeczywistosci duzywptyw miaty wydarzenia zwi^zane z rewolucj^w Baku, owczesna sytuacja polityczna oraz przy-jazd do Polski. Pocz^tkowo Cezary entuzjastycznieprzyja^t wiadomosci o rewolucji. Postrzegat jajakogwaranta wolnosci i rownosci obywateli. Z cza-sem zauwazyt, ze jest to po prostu rzez dokony-wana wzajemnie przez Turkow i Ormian, a podj?-te dziatania nie stuzyty spoleczenstwu. Wazna^rol?w ksztattowaniu swiadomosci bohatera odegratarowniez historia o nowoczesnej cywilizacji, kto-ra. opowiedziat mu ojciec. Bohater miat krytycz-ny stosunek do opowiesci ojca o rzekomych szkla-nych domach budowanych w Polsce. Od poczaj-ku uwazal' ze wizja ojczyzny jest wyidealizowana,a przez to nieprawdziwa. Po przybyciu do Polskistat si? krytycznym obserwatorem otaczaja.cej go

411

Przedw/osnie

rzeczywistosci. Dostrzegl trudnii sytuacj?, wjakie jznalazla si? odrodzona ojczyzna.Cezary byl postacia^ samotna. - samotnosci do-swiadczyl w Baku po smierci matki, towarzyszylamu takze podczas pobytu w Polsce. w kraju, kto-rego tradycji nie znat i nie rozumial. Prowadzil onwewn?trzna. walk?: z jednej strony pociaj>ala gouroda zycia, ktorej znakiem byla Nawloc, z drugiejnatomiast, widza^c n?dz? chlopow i robotnikow,myslal o pracy na rzecz spoleczetistwa. W Nawto-ci po raz pierwszy doswiadczyl mitosnych uczuc,zakochuj^c si? w starszej od siebie Laurze. Mimo-wolnie stal si? przyczynajragedii, jaka.byia smiercKaroliny. W Warszawie z kolei poznal dwie roznekoncepcje rozwoju Polski: program komunistowi Szymona Gajowca. Dostrzegajac niedoskonatoscprogramu Gajowca oraz znajac groz? rewolucji,nie akceptowal zadnego z rozwi^zan. Z przyj?tegoprzez bohatera stanowiska wynika niejednoznacz-nosc ostatniej sceny powiesci: Cezary przyl^czytsi? do komunistycznej manifestacji, me utozsamia-jac si?jednak z manifestujacymi w pelni, gdyz wy-szedt z thimu i kroczyl oddzielnie. Takie zacho-wanie mozna interpretowac jako wyraz wewn?trz-nych rozterek bohatera.W powiesci autor przedstawil fizyczne, emocjonal-ne i narodowe dojrzewanie bohatera. Postawa Ce-zarego ma wymow? symboliczna^. Ukazuje dramat

a mtodego pokolenia Polakow rozczarowanych sy-tuacja, w paiistwie, gdyz rzeczywistosc byla dalekaod ich wyobrazeri o wolnej Polsce. Baryka rcpre-zentuje nowy typ bohatera w prozie Zeromskiego.Nie jest to juz postac na wskros pozytywna, ktorejpogla.dom autor przyznalby calkowita. racj?. Boha-ter bierze udziat w dyskusjach na temat przyszlosciPolski, lecz nie utozsamia si? calkowicie z zadnymz prezcntowanych programow.Jadvviga Barykowa: zona Seweryna Baryki, mat-ka Cezarego. Pochodzita z Siedlec, za ktorymi t?sk-nila do korica zycia. Zakochana w mlodosci w Szy-monie Gajowcu zostata wydana przez rodzicow zamqz za Seweryna. Nie potrafila zaaklimatyzowacsi? w obcym panstwie, czego dowodem byiy trud-nosci w poshigiwaniu si? j?zykiem rosyjskim orazt?sknota za rodzinnymi stronami. Jadwiga byta ko-biet^spokojnn, cich<i, ulegtiv, zyja_ct\ cieniu m?za.Gdy Seweryn poszedl do wojska, sama borykalasi? z nieposlusznym i lekcewaza_cym ja^synem orazcodziennymi problemami. Dzielnie znosila trudyzycia podczas rewolucji. Wykazala tez pewna.dale-

kowzrocznosc, gdy zakopata skarb, oraz przedsi?-biorczosc przy zdobywaniu chleba. Litosc okazanatulaja_cym si? ofiarom rewolucji, ksicznej Szczer-batow-Mamajew i jej corkom, stala si? przyczy-!i;\u bohaterki. W jcj domu przeprowadzo-no rewizj?, umieszczono ja.na liscie przeciwnikowrewolucji, sledzonoja.i zestano do pracy w porcie.Zmarla na skutek \vycieiiczenia prac% ponad sily.Postac Jadwigi Barykowej reprezentuje krytycznestanowisko wobec rewolucji.Seweryn Baryka: ojciec Cezarego, pochodzitz rodziny szlacheckiej, w ktorej zywe byty tra-dycje narodowe. Jego rodzina na skutek wyda-rzeri historycznych utracila maja.tek: rza.d rosyj-ski skonfiskowat rodzinn^ posiadfosc Sotowijow-k? z powodu udziahi Kaliksta Baryki w wyprawieDwernickiego. Brak wyksztafcenia oraz konkret-nego zawodu spowodowat, ze bohater cz?sto zmie-niat zaj?cia, staraj^c si?, by przynosify one corazwi?ksze korzysci. Dzi?ki wrodzonej inteligen-cji, odwadze, poczuciu humoru, ale tez protekcji,wspinal si? po szczeblach kariery. Majac dobra^po-sad? i b?d^c w sile wieku, postanowil si? ozenic.Zona musiaia bye Polka^, wi?c bohater wzi^} mie-si?czny urlop i pojechal do ojczyzny. Znalazlszyodpowiedniq. kobiet?, ozenit si? i wrocit na czasdo pracy. Atrakcyjna posada, jaka^ Seweryn objajw Baku, zapewnita catej rodzinie dostatek i szcz?-scie. Oboje Barykowie dbali, aby ich jedyny synCezary miaj jak najlepsze warunki do nauki i roz-woju. Na skutek wybuchu wojny bohater zostatwcielony do rosyjskiego wojska, jednak po pew-nym czasie z nicgo uciekt. Rodzina nie miala zad-nych informacji o jego losie. Cezary dowiedziatsi?, ze ojciec przeszedt na stron? Polakow i zginaj.Nie byla to jednak wiadomosc prawdziwa. Sewe-ryn wrocil do Baku i udaJo mu si? spotkac z synem.Podczas wspolnej podrozy do Polski ojciec opo-wiedzial Cezaremu histori? nowoczesnej cywili-zacji stworzonej w Polsce jakoby przez czlowiekao nazwisku Baryka. Niestety, Sewerynowi nie uda-io si? dotrzec do ojczyzny. Wyciericzony choroba^zmart w pociqgu. Seweryn Baryka to postac b?da.-ca wyrazicielem krytycznego s^du o rewolucji. Totyp entuzjasty nowoczesn^cywilizacj^oraz utopij-na. wizja^ Polski przedstawiona. jako mil sz.klanychdomow.Karolina Szarlatowiczowna: siostra ciotecznaHipolita Wieloslawskiego, ktora na skutek rewo-lucji w Rosji utracila rodzicow i maj^tek na Ukra-

412

Przedw/osn/e

inie. Mieszkala u krewnych ojca w Nawtoci, gdziepomagala w prowadzeniu domu. Byla dziewczy-na_ wesoia,, energiczna_, lubiana. przez rodzin?. Za-kochana w Cezarym Baryce bolesnie przezywa-la jego zauroczenie Laura^ Koscieniecka.. Zmar-la w niewyjasnionych okolicznosciach. Jej smiercmozna laczyc z osob^ Wandy Okszyiiskiej, kto-ra mogta dopuscic si? zbrodni z zazdrosci o Ce-zarego. Los Karoliny stanowi dopetnienie obrazurewolucji.Wanda Okszyriska: szesnastoletnia dziewczy-na, siostrzenica pani Turzyckiej - zony zarza.dcyw Nawloci. Z powodu ograniczenia intelektualne-go, ktorego skutkiem byty niepowodzenia w naucei brak promocji do szostej klasy, zostata odesla-na do ciotki mieszkaja^cej w Nawioci. Dziewczynamiata talent muzyczny i gr^ na fortepianie zaba-wiata gosci we dworze Wieloslawskich, uswietnia-la takze spotkania towarzyskie, a nawet bal w Odo-lanach. By}a do szaleristwa zakochana w CezarymBaryce, a w Karolinie widziala swojn rywalk?. Za-mieszana w smierc Karoliny, poniewaz w domuTurzyckiego znaleziono trucizn?, od ktorej zmariaSzarlatowiczowna pocz?stowana wczesniej przezWand? woda. z sokiem, trafita na pewien czas doaresztu, ale z braku konkretnych dowodow zosta-la zwolniona. Wyjazd Cezarego z NawJoci byl dlaniej gi?bokim przezyciem. Sposob, w jaki zosta-ta ukazana w powiesci, la^czy w sobie humor i zio-sliwosc.Laura Koscieniecka: mtoda wdowa po niezyja^-cym historyku i literacie, wtascicielka posiadlosciLeniec, kobieta o niezwyklej urodzie. Cechowatyj^: temperament, energia i spryt. Byla zar?czonaz Wtadyslawem Barwickim - nuworyszem, wla-scicielem duzego maj^tku, przemyslowcem i han-dlowcem, ktory mial rozwi^zac jej problemy fi-nansowe. Zar?czyny nie stanowity jednak dla Lau-ry przeszkody w nawiazaniu romansu z Cezarym,ktory, jak twierdzita, byl jej miiosci^. Pewien in-cydent, zakoiiczony bojka. obu m?zczyzn, przerwatromans i przyspieszy) zawarcie zwia_zku malzeri-skiego z Barwickim.Antoni Lulck: student prawa, reprezentant war-szawskiego srodowiska komunistow. Cztowiekstabego zdrowia, chory na astm?, anemiczny. Byldemagogiem, fanatykiem i doktrynerem komuni-zmu. Ideal w tym wzgl?dzie stanowila dla niegoRosja: Lulek nigdy nie widzial Rosji, nie znat aniMoskwy, ani zadnej tarn Tufy, a jednak byl poinfor-

mowany o sprawach rosyjskich, jakby tarn wlasniespe.dzi/ cale zycie. Wszystko to z ksiqzek. pixm i pi-semek. Fenomenalnapamie_cpozwolilanni miecnazawolanie cytaty ze wszystkich dekretow (...) daty,cyfry, doslownie teksty rozporzqdzen. brzmienieustaw, dokladne formulyprzemowien wodzowido-kladne lekaty opozycyjnych zaprzeczen.Lulek wypowiadal si? w sposob specyficzny: mo-wil utartymi formutami, uzywal tych samych epite-tow, pewne wyrazy wypowiadat z charakterystycz-nym akcentem. Byl nieprzejednanym wrogiemmlodego paristwa polskiego. Kazde niepowodze-nie rz^du, jako jestestwa politycznego i spolecz-nego budzilo w piersi Lulka, w jego sercu rado-snv smiech. Pisal do pism zagranicznych artykuryszkaluj^ce Polsk?, uwazal, ze Polacy nie powin-ni podejmowac walki z Rosjanami w 1920 r., leczzlozyc bron u ich stop. Wyrazat aprobat? dla poczy-nan reformatorskich sqsiedniego mocarstwa. We-dtug niego panuj^cy w Polsce ustroj kapitalistycz-ny powinien bye obalony na drodze rewolucji i za-stapiony komunizmem. Postac Antoniego Lulkaposluzyta autorowi do ukazania: srodowiska war-szawskich komunistow; fanatyzmu wyznawcowideologii rewolucyjnej; niedostrzegania przez ro-dzimych komunistow istotnych problemow, tip.tego, ze klasa robotnicza nie moze sprawowac wia-dzy, gdyz nie nadaje si? do roli przywodcy naro-du; niebezpieczeiistwa, jakie grozi Polsce na sku-tek aprobaty pogla^dow komunistycznych; wlasne-go stosunku do komunizmu, przesyconego l?kiemi niech?cia_.Szymon Gajowiec: w mlodosci byl ubogim urz?d-nikiem w Siedlcach, zakochanym w Jadwidze Dq-browskiej, wydanej pozniej za ma^z za SewerynaBaryk?. Pozostal osoba_ samotna^ a swoje zycie po-swi?cil ojczyznie, dla ktorej walczyl, a potem pra-cowal, osiajjajac wysokie stanowisko w Minister-stwie Skarbu. Byt zaangazowany w dzielo budo-wy Polski, reprezentowat program stopniowychreform w kraju. Pisat ksia^zk? o Polsce, w czympomagal mu Cezary Baryka. Gajowiec byt czlo-wiekiem uczciwym, szlachetnym, przywia^zanymdo kraju i zaangazowanym w prace maja^ce na celubudowanie nowej rzeczywistosci.Obraz ziemiaristwa i sytuacja chlopow: ziemian-stwo reprezentuje w powiesci rodzina Wielostaw-skich mieszkaj^ca w dworku w Nawloci kolo Cz?-stochowy. Ukazuja_c zycie w ziemiariskim dworze,autor przedstawii:

413

Przedwiosnie Przeminqto z w/atrem

uktad spoteczny, w ktorym giowne miejsce zaj-muje ziemiatistwo, przy nim zas sa. rza.dcy, licz-na stuzba oraz chtopi;

- dostatnie zycie mieszkaricow dworu i ich przy-zwyczajenie do wygod;

- atmosfer? spokoju, ciepia, sielskosci i swojsko-sci: Wszystko w tym damn bylo dobre dla uczuc,przychylne i przytn/ne',

- zwyczaje, np. poobiednia drzemka domowni-kow, pozne wstawanie, goscinnosc;

- kult jedzenia: Obiady, kolacje, sniadania i pod-wieczorki trwaly niemalprzez cafy dzien;

- rozrywki, np. spacery, przejazdzki, wyjazdy domiasteczka, shichanie muzyki, taiice, sa.siedzkieodwicdziny, bale.

Autor powiesci, choc przedstawil ziemiaristwoz duza. doza^ sympatii i humoru, dostrzegt takze ne-gatywne cechy tej warstwy spoiecznej, do ktory chnalezaty: konsumpcyjny i beztroski tryb zycia,brak zainteresowania sytuacja. panujqca. w kraju,niezdolnosc do przyj?cia odpowiedzialnosci za oj-czyzn?, akceptacja roznic spolecznych oraz niedo-strzeganie niebezpieczeristwa wynikajacego z ichistnienia.Srodowisko chtopskie zostalo przedstawione po-przez obserwacje dokonywane przez Cezarego Ba-ryk? w Chtodku. Autor ukazat:- ci?zka. prac? chtopow i ich uboga. egzystencj?;- n?dz? komornikow, ktorzy nie posiadaja^c ziemi,

zyli z pracy najemnej, mieszkali w ztych wa-runkach, n?kani byli chorobami; kierowali si?okrutna^ ekonomiq zycia, nakazujaca^ wyrzucacstarcow na mroz; w?drowali za granic? w po-szukiwaniu pracy;

- ograniczone postrzeganie swiata przez chtopow:Wszystko nnisiah bys na pi-zykladzie z okolicy,wszystko musialo tutaj si% przydarzyc i o tutejszestosimki zaczepic (...). Wszystko cokolwiek mowilii czym si% interesowali, zahaczalo sie_ ojadlo i na-pitek, obracato sit; doko/a opalu i odzienia, prze-zycia zimy i przednowka, a doczekania dmgicgolata;

- bierna. postaw? chtopstwa, b?da^4 wyrazem ak-ceptacji istniejacego slanu.

Przedstawiajac obraz Nawtoci i Chtodka, autor poru-szyt nast?pujace kwestie: wskazat sprawy wymaga-jace od mlodego paiistwa szybkiego rozstrzygni?cia;poszerzyt zakres problematyki spoiecznej; przed-stawil roznice spoleczne, ktore przeczyiy idei jed-nosci narodu; zwrocil uwag? na zagrozenie wyni-

kaj^ce z tych dysproporcji, o czym swiadczyhy slo-wa Cezarego: przyjdzie chwila, ze vozum w ten hidwejdzie. Rozum siq pchac bqdzie drzwiami i oknu-mi do tych chat i legowisk; oskarzyt polskie zie-miaristwo o brak zainteresowania sprawami kraju.Problem przyszloki Polski; pisarz ukazat trzyidee, propozycje drog rozwoju Polski. Miaty onemotywowac do rozwazari nad sytuacja^ kraju, skta-niac do sformufowania odpowiedzi na pytanie:Jaka ma bye Polska?Rewolucja w powiesci: istotne znaczenie maw utworzc zagadnienie rewolucji. Proces ten zostatprzestawiony na przykladzie rewolucji z 1917 r.w Rosji. Informacji na ten temat dostarczata pisa-rzowi prasa i Polacy, ktorzy zbiegli z Rosji. Au-tor przedstawil zachowania towarzysz^ce rewolu-cji: okrucieristwo, kradzieze, gwahy, chaos moral-ny, bezprawie. Potwierdzeniem zla wynikaja.cegoz takich zachowari byla smierc mtodej Ormiankiczy sposob, w jaki potraktowano zwloki JadwigiBarykowej, ktorej z palca zdarto obra^czke.. Efek-tem rewolucyjnego przewrotu by! los takich posta-ci, jak:- ksi^zna Szczerbatow-Mamajew i jej corki: Ma-

jqtki ich (...) zostaly skonfiskowane, a one same,przt'wleczone przez nqjrozmaitsze kryminaty,zjedzone przez chorobv, krosty, bmd, wszv, i nq-dze_ ostatecznq,

- Karolina Szartatowiczowna, ktora pozbawionarodzicow i maj^tku oraz wykorzeniona z miejscsobie bliskich zostaia skazana w pewnym sensiena bezdomnosc i zmuszona do przeniesienia si^do krewnych swego ojca do Nawloci: byiamje-dynaczkq w bogatym domu. przeznaczonq i wy-chowanq do zbytkow, a teraz musz% obsiugiwaccudzy zbytek.

Autor przedstawit rozne opinie na temat rewolucji:- entuzjazm Cezarego Baryki i wynikaja.ce z nie-

go czyny: wydanie rodzinnego skarbu, udziatw zebraniach i symbolicznych egzekucjach;

- krytyczna. postawe^ wobec rewolucji prezento-wan% przez mark? Cezarego, ktora twierdziJa,ze kto by chcial Iworzyc ustroj komunistyczny,to powinien by podzielic na rdwne dzialy pustqziemie., jakis step czy jakies gory, i tarn wspol-nymi silami orac, siac, budowac (...). Coz to zakomunizm, gdy sie, wedrzec do cudzych domov,;palacow, kosciolow, ktore dla innych celow zo-staly przeznaczone i po rowno podzielic sie_ niedadzq. Jest to — mowila - pospolita grabier,

4

4-

4-

t*.

- Sewerynowi Baryce rewolucja jawita si? jakopiekto. Pozna} on szpiegowskie zakamarki i ob-mierzle wie^zienia, piwnice zalane i zachlastanekrwiq i cuchnqce od tnipow, zaduch po maso-wych i sekretnych morderstwach, krwawe orgie.Twierdzi), iz: Rewolucja istotnq i jedynq jestwynalazek. Rewolucjqfalszywqjest wydzieranieprzemocq rzeczy przez innych zrobionych (...).Doprawdy - smieszny jest ten przewmt, ktoiymagnatow strqca z palacow do piwnic, a miesz-kancow piwnic wpmwadza do paiacow. Jest toprawdziwie robota i dom szalonych;

- gtowny bohater powiesci, Cezary Baryka, potragicznych doswiadczeniach zacza.) poddawacw wa_tpliwosc ide? rewolucji, a poznany w Polscekomunista Lulek, ukazany w sposob antypatyczny,wydawal si? sekciarzem i demagogiem. Cezaryzabrany przez Lulka na zebranie komunistow do-strzegl nielogicznosc wypowiedzi uczestnikowspotkania oraz ich niech?c do Polski.

Poprzez takie przedstawienie fabuty autor ostrze-gal rodakow przed rewolucja^ widza^c w niej real-ne zagrozenie dla Polski. Posadzony, po ukazaniusi? dziela, o nawotywanie do rewolucji, Zeromskiw ..Liscie otwartym do Arcybaszewa" wyjasniat:Nigdy nie bylem zwolennikjem rewolucji, czyli mor-dowania hidzi przez ludzi z racji rzeczy, dobr i pie-nie^dzy - we wszystkich swych pismach, aw „ Przed-wiosniu" najdobitniej potqpialem rzezie i kazniebolszewickie. Nikogo nie wzywalem na drog% ko-munizmu, lecz za pomocq ut\voru literackiego usi-towalem, o He jest to mozliwe, zabiec drogq komit-nizmowi, ostrzec, przerazic, odstraszyc.Mit szklanych dom6w: wyst?puje w opowiesciSeweryna Baryki. Ojciec opowiada historic inzynieraBaryki, ktory rzucil studia, udal si? nad Baftyk i tarnzbudowal hut? szkfa, ktora data poczajek nowej cywi-lizacji. Inzynier Baryka zajaj si? takze zagadnieniamipozyskiwania energii elektrycznej, ktora miata poni-szac ptugi i inne narz?dzia rolnicze. Stworzona w tensposob cywilizacja zapewniata ludziom komfortegzystencji i dawala zadowolenie.Szklane domy to symbol (zob. symbol) i moga_bye interpretowane jako: wyraz t?sknoty za cudemdla Polski, jako marzenia o wolnej i sprawiedliwej oj-czyznie, jako stracone zludzenia. Przedstawiona wizjanowoczesnego kraju jest utopijna (zob. Utopia).Program Szymona Gajowca: bohater to weteranwalk o wolnosc, urz?dnik ministerialny. patrio-ta oddany ojczyznie, pracowat nad ksi^zk^ o Pol-

sce, ktora. pragnaj ukazac taka., jaka. byta ona w rze-czywistosci. By! takze autorem programu naprawykraju i spadkobierca. koncepcji pozytywistycznychspotecznikow. Jego ideowym patronem by! przedewszystkim Edward Abramowski. Program Gajow-ca zaktadat: stworzenie silnej armii, upowszech-nienie oswiaty, stopniowe wdrazanie reform, roz-wia.zanie probletnu tnniejszosci narodowych. Staba.strona. przedstawianej przez niego koncepcji bytopowolne tempo wprowadzanych zmian. Mimowad ten wtasnie program by} najblizszy pogla^dompolitycznym samego autora powiesci.Przyj^cie utworu: ukazanie si? powiesci zostatopotraktowane nie tylko jako wydarzenie literac-kie, ale i polityczne. W Zwia.zku Radzieckim (zob.ZSRR) zdobyta duza. popularnosc, gdyz odczyta-no jaj wbrew intencjom autora, jako wezwanie dorewolucji.

przegtos - przejscie samogtoski e w o lub aprzed spoigloskami twardymi przednioj?zykowo--z?bowymi: ;, d, s, z, r, I, n. np. wiedzie — wiodla,miera - miara. Przegtos nastapil w X w.

przektad - ttumaczenie tekstu zjednegoj?zykana inny ze szczegoln^ trosk^ o jak najwierniejszeodtworzenie zamystu autora, oddanie zawartychw oryginale sensow i pozadostownych znaczeri.

Przeminqto 2 wiatrem (USA, 1939, rez. Vic-tor Fleming) - klasyka amerykaiiskiego melodra-matu, jeden z najpopularniejszych filmow w dzie-jach kina(w 1977 r. amerykariski Instytut Filmowyuznat to dzieto za najlepszy film wszech czasow);ekranizacja bestsellerowej powiesci Margaret Mit-chell. Sidney Howard, jeden ze scenarzystow,stwierdzit: Po dokladnej lekturze postanowilemnie poprawiac blqdow kon.itrukcyjnych i uprosz-czen - to dziejki nim ksiqzka lak zachwycila pu-blicznosc. Akcja rozgrywa si? w Ameryce podczaswojny secesyjnej, a rozpoczyna si? od wielkiegopozaru Atlanty. Glowna.bohaterkajest pi?kna, nie-zalezna i egoistyczna Scarlett O'Hara (nagrodzo-na Oscarem Vivien Leigh) zakochana w AschleyuWilkesie (Leslie Howard), ktoryjednak zar?cza si?z Melania. Hamilton (Olivia de Havilland). Roz-gniewana Scarlett poslubia Charlesa Hamiltona,brata Melanii. Dwa miesia.ce pozniej Charles gi-nie na wojnie, a Scarlett wychodzi za ma.z po razdrugi za Franka Kennedy'ego, ktory takze umiera.

414 415

-imizm

l in izm (tac. femina - kobieta) - ruch kobiecy'niaj^cy da.zenie kobiet do rownouprawnicniavatelskiego, politycznego i zawodowego, za-

, ^^tkowany w drugiej poiovvie XIX w. przez an-gielskie i amerykaiiskie bojowniczki o prawo wy-borcze dla kobiet.

femme fatale (fr.) (wym. fain fatal) - kobie-ta fatalna. przynosza.ca m§zczyznie nieszcz?scie,zgub?, wiod^ca go do upadkn; demon.

Feniks w mitologii greckiej legendamy ptak,ktory, spalony przez stoiice, odradzai si? z wlas-nych popioiow raz na 500 lat [okreslenie ,jak Fe-niks z popioiow" - zdolnosc odradzania, podno-szenia si? z upadku].

fenornenologia (gr. phaindmenon - widocz-ny) - w tilozofii metoda badawcza dociekaja^caprawdy o naturze rzeczy na podstawie bezposred-nich doswiadczeri i poznania tego, co jest dane,a nie wnioskowania na podstawie spekulacji my-slowych.

p •

I Ferdydurke (<— XX-lecie mi?dzywojenne) -! powiesc (zob. powiesc) napisana przez Witolda

Gombrowicza (zob. Gombrowicz VVitold), opu-blikowana po raz pierwszy w 1937 r. z ilustra-cjami wykonanymi przez Brunona Schulza (zob.Schulz Bruno). Utwor w przewrotny sposob opo-wiada o powrocie trzydziestoletniego bohatera,Jozia, do szkoly, w ktorej nikt nie zwraca uwagina to, ze jest dorostym m?zczyzna,. Tytut utworustanowi aluzj? literacka. (zob. a ln / ja literacka)do powiesci Babbitt Sinclaira Lewisa (zob. Le-wis Sinclair) - krytycy literaccy udowodnili, zetytut pochodzi od nazwiska bohatera tej powiesci:Freddy Durkec. Tytul jest swoista. gra, z czytelni-kiem, celowo dezinformuje, jest wyrazeniem po-/bawionym znaczenia, ktore nie stuzy interpretacjiutworu.iNarracja w utworze: narracja w powiesci nie jestjednolita. Narrator wystejpuje w trzech rolach: nar-ratora trzecioosobowego relacjonuja_cego dziejebohaterow; narratora pierwszoosobowego. ktorymjest Jozio Kowalski; narratora pierwszoosobowe-go, ktorym jest autor. Rezultatem takich dziatarijest niejednorodnosc gatunkowa: w utworze moz-na wskazac fragmenty maja.ce cechy pami?tni-ka (zob. pami£tnik), poematu dygresyjnego (zob.

130

poeinat dygresyjny) czy powiastki filozoficznej(zob. powiastka n'lozoficzna).Kompozycja utworu: kompozycja z pozoru mozcwydawac si? luzna, a nawet chaotyczna. Istniejew niej jednak porza_dek. W utworze mozna wyod-r?bnic trzy cz?sci, w ktorych ukazane zostaly roz-ne srodowiska: szkota, dom Miodziakow, dworekHurleckich. Wszystkie wydarzenia zwia_zane sa.z osoba, glownego bohatera - Jozia - i odnosza, si?do jego walki z form% z wszelkim uschematyzo-waniem zycia. Ponadto autor wla.czyl do utworudwa fragmenty poprzedzone przedmowami, maja.-ce zwia.zek z powiescia..Fabula utworu: fabul? tworza. wydarzenia, w kto-rych uczestniczy bohater: pobyt w szkole, proby ,,upu-pienia" Jozia przez profesora Pimk?; pobyt na stan-cji u panstwa Mtodziakow, milosc do Zuty; ucieczkaz Mi?tusem na wies, pobyt w dworku Hurleckichw Bolimowie, porwanie Zosi przez Jozia.Bohater utworu: Jozio Kowalski to m?zczyznatrzydziestoletni, pisarz, autor ,,Pami?tnika z okresudojrzewania". Jest on narratorem powiesci i mozebye utozsamiany z autorcm. Cechuje go nieokre-slonosc, nie reprezcntuje zadnego konkretnegotypu, lecz jest nosicielem stanow psychicznych.Stale stwarzany przez innych, jawi si? jako nieau-tentyczny: najpierw zostaje ztnuszony do przyj?ciafomiy ucznia, pozniej formy tradycjonalisty usitu-ja_cego oprzec si? formie nowoczesnosci w domuMiodziakow, a na koniec formy ziemianina, z kto-ra zmaga si? wraz z Mi?tusem, popadaj^c w kolej-n^ form? zakochanego porywacza. Jozio, podob-nie jak wi?kszosc bohaterow Gombrowicza, jestbuntownikiem wobec tego, co tradycyjne, sche-matyczne. To jedyna postac w powiesci, ktora jestswiadoma niszcza^cego dzialania form. Swiado-mosc tajest zrodtem buntu i przyczyna.dzia}aii ma-ja_cych na celu podwazenic okreslonych schema-tow. Mimo swiadomosci, ze nie ma ucieczki przedg<;bq.3oz\o znajduje wyzwolenie; sajochwile. kie-dy umiera (...) wszystko, a niktjeszcze nie zdqzylurodzic si% na nowo, czyli czas pomi?dzy pokona-niem jednej formy a przyj?ciem drugiej.Formy srodowiskowe: forma oznacza w utworzepewien schemat, uproszczenie, stereotyp. Celemformy jest zniszczenie indywidualnosci jednost-ki i sprowadzenie jej do tego, co typowe. Bohater,probuja.c wyzwolic si? spod dzialania jednej formy,popada w druga^. Kolejna fonna wyzwala od po-przedniej. ale niemozliwe jest catkowite uwolnie-

Ferdydurke

nie si? od niej, gdyz tylko fonna umozliwia kon-takt z ludzmi: nie ma ucieczki przed gqbq, jak tyl-ko w innq g^b^, a przed czlowiekiem schronic sigmozna jedynie w obj^cla innego czfowieka. Rozbi-cie istnieja.cej fonny za kazdym razem dokonujesi? w bojce. Ogolny chaos, zamieszanie prowadza,do dekonstrukcji formy. Tak dzieje si? podczas boj-ki w szkole, awantury w domu Miodziakow, pod-czas ucieczki z Bolimowa.Szkota: stanowi okreslone srodowisko, jest sym-bolem (zob. symbol) kultury. Trzydziestoletni bo-hater zostaje przyprowadzony do szkory przezprofesora Pimk?. Traktowanic doroslego m?zczy-zny jak ucznia to narzucanie mu okresloncj formy.W ukazanej w powiesci szkole wyrazna jest opo-zycja nauczyciele - uczniowie. Grono pedagogicz-ne to grupa specjalnie dobranych ludzi, wyja.tko-wo niesympatycznych, pozbawionych energii i in-wencji. Ich celem jest przekazywanie skostniatychtwierdzeii i pogladow, ktore uczniowie maja. so-bie przyswoic. Nauczyciele to zgola nieszkodliweniedol^gi, nauczajq tylko tego, co w programach,nie, nie postoi w nich mysl wlasna. Taki\?potwierdza lekcja j?zyka polskiego, ktorej celembylo wpojenie uczniom, ze Slowacki wielkimpoetqby!. Wyktad nauczyciela, zwanego Bladaczka_, miatbye powtorzony przez uczniow, niestety, tok lekcjizostal zaklocony przez Gatkiewicza, ktory nie zga-dzal si? z narzuconym mu zdaniem: Me mogqzro-zumiec, jak zachwyca, jesli nie zachwyca! Ucznio-wie, zmagaja^c si? z forma, narzucona^ przez szkol?,sami przyjinuja^ okreslone pozy i probuja, naklonicdo ich przyj?cia inne osoby. Taka. postaw? ukazu-je pojedynek na miny Syfona z Mi?tusem: Syfonsymbolizuje niewinnosc, Mi?tus - potwornosc.Stowa-klucze (zob. slowa-klucze) obecne w tejcz?sci powiesci to: ,,pupa" (oznacza wp?dzeniew niedojrzatosc, sprowadzenie do statusu dziec-ka, uzaleznienie) i ,,g?ba" (oznacza nienaturalnosccziowieka spowodowana. oddzialywaniem ludzi,ktorzy pozbawiaja. go indywidualnosci). Specjali-sta. od ,,upupiania" w szkole jest profesor Pimko,ktory za wszelka. cen? probuje utrzymac ucznioww stanie dziecinnosci, niewinnosci i nie dopuscicdo ich rozwoju. Jest on wzorem dla innych nauczy-cieli. Aby podkreslic sztucznosc ukazanego swiata.autor posluzyl si? archaizacja, (zob. archaizacja)gwary uczniowskiej (zob. gwara srodowiskowa)i nasycil frazeologizmami (zob. frazeologizm) j?-zyk profesora. Szkola, b?da.ca symbolem kultu-

ry, funkcjonujc poprzez system form, za pomoca.ktorych zniewala cziowieka, okresla jego miejsccw zyciu zbiorowosci, uzaleznia go od wielu sche-matow zamiast rozwijac i wzbogacac jego osobo-wosc.Rodzina Mlodziakow. w rodzinie tej panuje kultnauki, nowoczesnosci, racjonalizmu (zob. racjona-lizm). sportu i swobodnej naturalnosci. Post?po-wosc inzyniera, konstruktora nowej rzeczywisto-sci spolecznej, i jego zony, aktywnej spolecznicz-ki, bierze si? nie z przemyslen oraz pogla^dow, leczz. opozycji wobec wszystkiego, co staroswieckie,tradycyjne. Ten nowoczesny swiat i jego bohatero-wie stajij si? karykaturalni z powodu przesadnegomanifestowania nowoczesnosci, o ktorej swiadczywystroj ich mieszkania, sposob bycia oraz stosu-nek do corki. Absurdalna jest propozycja rodzicow,by Zuta zaszla w ciaz? i urodzila nieslubne dziec-ko: Zwlaxzcza Mlodziakowa dzieckiem nieslitbnymcorki pragnt^la wysunqc si% na czolo awangardydziejow i zeby to bylo dziecko poczqte przygod-nie, latwo, smialo, hardo, w krzakach, na sporto-wej Mycieczce z rowiesnikiem, jak opisujq w no-woczesnych romansach. Jozio podejinuje si? zde-maskowania sztucznosci tego swiata poprzez takiedzialania, wobec ktorych Mlodziakowie nie b?da^umieli bye nowoczesni: wrzuca do kompotu smie-ci, a potem go wypija; placi zebrakowi, by ten statz gala^zka. w ustach przed oknami domu inzyniero-stwa; zaprasza, rzekomo w imieniu Zuty, Kopyrd?i profesora do pokoju dziewczyny. Joziowi udajcsi? udowodnic pozorniv nowoczesnosc i sztucznosczachowaii Miodziakow, zdemaskowac przybraiiciprzez nich poz?. Slowo-klucz wyst?pujaLce w tejcz?sci utworu to ,,lydka", ktora oznacza sprawnoscfizyczn% mlodosc.Dworek Hurleckich w Bolimowie: stanowi przy-klad anachronicznego, sfonnalizowanego swiataziemiaiistwa. Swiat ten jest ostoja^ szlachetczyznyoraz konserwatyzmu i opiera si? na opozycji paii-stwo-chamstwo (lud): Chamstwo bylo tajemnicqpanstwa. Paiistwo i lud wzajemnie warunkuja,swo-je istnienie. O sfonnalizowaniu tego swiata swiad-czy podniesienie do rangi rytualu zvvyklych czyn-nosci, takich jak: jedzenie -Jeeffismy, chocjuz niebardzo moglismy - ale nie mogliimy niejesc, ponie-wctz byfy na tacyprzygotowane dojedzenia, a takzeponiewaz cz^stowali i zapraszali', rozmowy - ile-kmc jednak rozmowa przygasala: Sophie, parle ~szeptala ciocia, iZosia, by podtrzymac rozmowg, ze

131

szkodq dla swych pon^l wystepowcda z nowq cho-robq; powitanie i pozegnanie-xciskanierqk. calo-wanie policzkow, zahaczanie czqsciami cial, obja-wy radosci. Formajest tu goscinnosc i sposob my-slenia oraz zachowania zarowno domownikow, jaki stuzby. Podwazenie obowia,zujax;ych fonn i sche-matow dokonane przez Miftusa powoduje zapascspolecznego systemu, wprowadza chaos, w kto-rym postacic nie potrafiq si? odnalczc; ani paristwo,ani stuzba nie rozumieja^ dziatari Mi?tusa. Stowo-klucz wyst?pujalce w tej cz?sci powiesci to ,,paro-bek"; oznacza ono naturalnosc, prostot?.Pojecie Formy: autor, ukazujac bohatera w trzechsrodowiskach, podja.1 zagadnienie zniewalaja_ce-go dzialania Fonny, rozumianej jako konwenans,schemat, stereotyp. Ukazaniu sily Formy shaza_obecne w powiesci stowa-klucze. Forma rodzi si?z kontaktow cziowieka z innym czlowiekiem orazcziowieka ze srodowiskiem, jest stwarzana przezjednych i narzucana innym. Forma jest czynnikiemwszechogarniaja_cym, zniewalaja_cym i warunku-ja_cym zachowania ludzi. Wszyscy jej podlegaja^.Kazdy czlowiek, pozostajar pod wplywem Formy,traci wlasna, autentycznosc: Ona sprawia, ze po-wstaje w nas cos, co nie jest z nas. Do tej kwestiiautor powraca w powiesci wiele razy, mowi mi?-dzy innymi: Nie jestesmy samoistni, jestesmy tyl-ko funkcjq innych hidzi; musimy bye lakimi, jaki-mi nas widzq. Forma stanowi sposob, w jaki ludziestaraja. si? ukazac siebie: Istota ludzka nie wvra-za si% w sposob bezposredni i zgodny ze swojq na-turq, ale zawsze w jakiejs okreslonej formie i (...)forma owa, 6w sty! (...) jest nam narzucony z ze-wnqtrz. Cytat ten stanowi podstawQ przekonania,iz czlowiek nigdy nie jest sob% nie jest naturalny,zawsze ogranicza go jakis schemat i pozostaje podwplywem innych ludzi. Czlowiek jednak nie pra-gnie autentycznosci. Autor jest przekonany, ze za-wsze bez przerwy szukamy formy. Nie ma ratunkuprzed schematem, konweiicj^, stcreotypem. Walkaz Formajest z gory skazana na porazk?, przedge_bqnie ma ticieczki, ale mozna si? wobec nicj zdystan-sovvac i jest to swego rodzaju wyzwolcnie. Pogl;\dyGombrowicza na temat sytuacji cziowieka w spole-czeristwiewiaza.si?zzagadnieniamiegzystencjalnychproblemow cziowieka, ktory poszukujac kontaktu zeswiatem, musi przybierac okreslona, form?.Jczyk i styl utworu: j?zyk utwom cechuje wieloscinnowacji stylistycznych, ktore cz?sto sa zaskakujit-ce dla czytelnika. Sa. to: sfowa-klucze (pupa, g?ba.

rydka, parobek); }a_czenie elementow stylu wysokie-go i niskiego, np. Przeszed/em niedawno Riibikonnieimiknionego trzydziestaka', kontrast wynikaj%cy z zestawienia sposobu wyslowienia z sytuacja.oraz z parodiowania roznych stylow; neologizmy(zob. neologizm), wsrod ktorych wskazac moz-na miedzy innymi: wyrazenia tautologiczne (zob.tautologia), np. Wielka poezja, bqdqc wiclkq i b%-dqc poezjq, nie moze nie zachwvcac nas, u wie^c za-chwyca; trawestacj? (zob. trawestacja) zwia^zkowfrazeologicznych (zob. zwi^zek frazeologiczny).np. zape_dzic w mlodosc, tu kazdy kazdemu dziec-kienr, neologizmy slowotworcze, np. minasv (odmina), zbelfrowany (od belfer): tytut, ktory przezniektorych zostal uznany za neologizm absolutny,stanowi^cy rezultat zerwania z systemem j?zyka.Ferdydurke jako powiesc: utwor to nowy typ po-wiesci, wyrozniaja.cy si? zarowno narracj% (zob.narracja), jak i konstrukcja. bohatera, j?zykiemoraz stylem wypowiedzi. Autor posluzyf si? ab-surdem (zob. absurd), ktory w powiesci istniejew pota_czcniu z elementami swiata realnego, wpro-wadzil grotesk? (zob. groteska), deformacj? rze-czywistosci (np. pojedynek na miny, szczekaj^cychlopi) oraz parodi? (zob. parodia) utworow lite-rackich, gatunkow, fonn wypowiedzi, np. opisu,monologu. Ferdydurke to powiesc awangardowa(zob. awangarda). Ta cecha przejawia si? w cha-rakterystycznym dla kierunkow dwudziestoleciami?dzywojennego oddaleniu od realizmu (zob. re-alizm) i naturalizmu (zob. naturalizm). Jest takzeswiadectwem poszukiwania nowych srodkow ar-tystycznego wyrazu.Znane powiedzenia:• Slowacki wielkim poelq by!,* Nie ma ucieczki przed ge.bq, jak tylko w innq

Ferdydurke (ang. 30 Door Key) (Francja, Pol-ska, Wielka Brytania, 1992, rez. Jerzy Skolimow-ski) - film zrealizowany na podstawie powiesciFerdydurke Witolda Gombrowicza (zob. Ferdy-durke, Gombrovvicz Witold). Rezyser tak tluma-czy} angielski tytul 30 Door Kev: Gombrowicznadal swej ksiqzce tytul, ktory nie nie znaczy, proczodleglego skojarzenia z postaciq z Sine/era Lewi-sa. Nicxtery dla zachodniego odbiorcy slowo ,, Fer-dydurke " brzmi jak spolszczone imie. Ferdynan-da. Chcqc uniknqc takiego odczytania, n'padiemna pomysl, ze fonetyczny zapis „ ferdy-dnr-ke "

132

ril.lllt( JOMUIHl V3OTTII6D

jest bardzo bliski „thirty-door-key", zas ..thirty"zanotowane cyfrq 30 poz\vala lalwiej zapamiqtacten absurdalny uklad trzech slow, gramatyczniebez sensn, czyli tak, jak chciai Gombrowicz. Na-tomiast potvstajq niezle skojarzenia, jako ze bo-hater ma lot 30, probtije przekroczyc drzwi (door)pomie_dzy niedojrzalosciq a dojrzalosciq, zas naj-bardziej zyczliwi widzowie bvc maze odnajdq lezi klucz (key). Ekranizacja prozy Gombrowicza towyja.tkowe wyzwanie, gdyz wydaje si? ona zupel-nie nieprzekladalna na j?zyk filmu. Wiele fragmen-tow powiesci zostalo pomini?tych, inne elementydodano. Glownym cclem adaptacji byJo przyblize-nie tworczosci Gombrowicza widzowi z Zachodu.W filmic wystajiili m.in. lain Glain (Jozio), CrispinGlogcr (MiQtus), Robert Stephens (Pimko), MarekProbosz (Syfon), Artur Zmijewski (Kopyrda), Ju-dith Godreche (Zuzia), Dorota Staliriska (Mtodzia-kowa), Jan Peszek (Mlodziak), Beata Tyszkiewicz(ciocia), Tadeusz Lomnicki (wuj Konstanty), Zbi-gniew Zamachowski (Walek), Jerzy Skolimow-ski (dyrektor szkoly). Film otrzyma} nominacj? doZtotego Lwa na MFF w Wenecji. Inne adaptacjeFerdydurke to m.in. spektakl telewizyjny Macie-ja Wojtyszko z 1986 r, ze wspaniatymi kreacja-mi Jana Peszka, Jana Frycza, Jerzego Radziwito-

festiwal (ft. festival - uroczystosc muzyczna) -impreza odbywaja^ca si? cyklicznie, sktadaja.ca si?z kilku czesci, przybieraj^ca fonn? popisow, prze-gl^du, konkursu dla uczestnikow.

festiwal filmowy - wydarzenie kulturalne do-tyczqce filmu, zwykle o charakterze konkurso-wym, gdzie jury lub publicznosc przyznaja.nagro-dy w okreslonych kategoriach. Pierwszy festiwalfilmowy odby} si? w 1932 r. w Wenecji. Znane fe-stiwale filmowe to m.in. Festiwal Filmow Kulto-wych (Katowice), Festiwal Polskich Filmow Fa-bularnych (zob. Gdansk Gdynia - festiwalfilmowy), Krakowski Festiwal Filmow Krotko-metrazowych (zob. film krotkometrazowy), Lu-buskie Lato Filmowe (Lagow), Mi?dzynarodowyFestiwal Sztuki Autorow Zdjec Filmowych (zob.Camerimage), Mi?dzynarodowy Festiwal F i l -mowy w Cannes (zob. Cannes), Mi?dzynarodo-wy Festiwal Filmowy w Berlinie (Berlinale) (zob.Berlin Micdzynarodowy Festiwal Filmowy),Mi?dzynarodowy Festiwal Szkol Filmowych i Te-

lewizyjnych w Lodzi, Mi?dzynarodowy FestiwalFihnowy ,,F,tiuda" w Krakowic, Mi?dzynarodo-wy Festiwal Filmowy w Wenecji (zob. Wenecja- Miedzynarodovvy Festiwal Filmowy), Mi?dzy-narodowy Festiwal Filmowy w Moskwie, Mi?dzy-narodowy Festiwal Filmow dla Dzieci i Mtodzie-zy (Poznaii), Ogolnopolski Festiwal Sztuki Fil-mowej ,,Prowincjonalia" (Wrzesnia), WarszawskiMi?dzynarodowy Festiwal Filmowy, Miedzynaro-dowy Festiwal Filmowy Era Nowe Horyzonty weWrociawiu oraz festiwale w Awinionie, Edynbur-gu, Karlowych Warach, San Sebastian, Locarno,Londynic.

feuddlizm (lac. feudum - prawo do rzeczy cu-dzej) - ustroj spoleczno-gospodarczy w srednio-wiecznej Europie (zob. sredniowieczc), w ktorymziemia nalezata do wlascicieli ziemskich - feuda-low, podlegaja_cych panuja.cemu seniorowi, a jejuzytkownicy - chtopi, pozostawali w zaleznoscipanszczyznianej wobec swoich panow i nie mie-li prawa do opuszczania ich ziemi.

Feuerbach Ludwig (wym. fojerbach) (1804--1872 <~ romantyzm) - nie-miecki filozof, ostatni z wiel-kich klasykow, materialista(zob. materializm), glosicielpogla_du o przynaleznosci re-ligii do sfery fantazji. Bogautozsamial z wytworem ludz-kiej wyobrazni, twierdza^c, zeto czlowiek stworzyl Boga

na swqj wzor i podobieiistwo. Wsrod dziel m.in.H'ykiady o islocie ckrzescijansfwa, Wyklady o islo-cie religii.Znane powiedzenia:• Czlowiek jest tym. co zje.* Bogowie to spelnione pragnienia ludzkie.

Fichte Johann Gottlieb (wym. fichte jo-han gotlib) (1762-1814 *-oswiecenie) - niemiecki fi-lozof, jeden z najwybitniej-szych reprezentantow ideali-zmu (zob. idealizm), tworcanacjonalizmu (zob. nacjona-lizm). Glosilpogla.d, iz czlo-wiek odpowiada za swqj losi powinien sain go kreovvac,

133