ZACHODNIOPOMORSKA SZKOŁA BIZNESU

W SZCZECINIE

STUDIA PODYPLOMOWE

BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY

PRACA DYPLOMOWA

DARIUSZ KORDA

„STRESORY W ŚRODOWISKU PRACY – ZE

SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM PRACY

NAUCZYCIELA”

Praca napisana pod kierunkiem:

mgr Kszysztofa Krasuskiego

ŚWINOUJŚCIE 2007

WSTĘP..........................................................................................................................2

1.Cel i zakres pracy.......................................................................................................2

2.Uzasadnienie wyboru tematu.....................................................................................2

3.Podstawowa terminologia..........................................................................................3

ROZDZIAŁ I

STRES I W ŚWIETLE LITERATURY.. ...................................................................5

1.Stres jego przyczyny, rodzaje i następstwa............................................................... 5

2.Charakterystyka źródeł stresu – rodzaje stresorów....................................................9

2.1.Fizyczne czynniki stresu.........................................................................................9

2.2.Chronobiologiczne czynniki stresu.......................................................................13

2.3.Psychologiczne czynniki stresu............................................................................15

2.4.Socjologiczne czynniki stresu...............................................................................17

3.Stres zawodowy w pracy nauczyciela......................................................................18

ROZDZIAŁ II

PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ......................................................... 23

1.Problemy, hipotezy, techniki i wskaźniki badawcze............................................... 23

2.Opis środowiska badawczego..................................................................................25

ROZDZIAŁ III

SPRAWOZDANIE Z ODBYTYCH BADAŃ.......................................................... 26

1..Wyniki przeprowadzenia ankiety „Pomiar stresu w środowisku pracy nauczyciela“

oraz porównanie wyników badań prowadzonych w roku 2001 w Szczecinie i 2007 w

Świnoujściu.................................................................................................................26

2.Wnioski teoretyczne i wskazania praktyczne..........................................................29

BIBLIOGRAFIA........................................................................................................31

ANEKS.......................................................................................................................33

1

WSTĘP

Już od wieków towarzyszy człowiekowi konieczność podejmowania pracy,

umożliwia mu ona zdobycie środków do życia, a także zajmowanie określonej

pozycji społecznej. To właśnie poprzez pracę kształtuje się osobowość, charakter

oraz psychika ludzi. Postęp cywilizacyjny, czy też techniczny przynosi w tej

dziedzinie wiele zmian, które mają wymiar zarówno pozytywny jak i negatywny.

Nieodłącznym składnikiem procesu pracy jest stres, a czynniki wywołujące stres

mogą mieć różny charakter i w różny sposób wpływać na wykonywaną pracę.

Poszanowanie godności i innych dóbr osobistych pracownika oraz zapewnienie mu

bezpiecznych i higienicznych warunków pracy są podstawowym obowiązkiem

pracodawcy. Problem ochrony pracownika w procesie pracy ma nie tylko aspekt

humanitarny, ale również ekonomiczny. Człowiek w trakcie wykonywania pracy

narażony jest na zagrożenia wynikające nie tylko z samej pracy, ale również z

oddziaływania warunków środowiska, w którym pracuje. Wskutek tego odczuwanie

przez niego uciążliwości pracy będzie tym niższe, a efektywność wyższa , im

bardziej sprzyjające będą warunki , w których ona przebiega.

1.Cel i zakres pracy.

Celem tej pracy jest zaprezentowanie małego wycinka wiedzy dotyczącej

czynników stresujących, ich wpływu na proces pracy, oraz omówienie tej

problematyki ze szczególnym uwzględnieniem miejsca i roli stresorów w pracy

nauczyciela.

Innym aspektem pracy będzie porównanie wyników badań

przeprowadzonych przez autora w jego miejscu pracy , z badaniami prowadzonymi

w terminie wcześniejszym przez innego autora w innych placówkach oświatowych.

2.Uzasadnienie wyboru tematu.

Od wielu lat rządy państw, organizacje pozarządowe, związki zawodowe i

pracodawcy zajmują się problematyką ochrony pracy. Jednym z aspektów tego

procesu jest zapobieganie wypadkom przy pracy. Aby zapobiegać wypadkom, należy

rozpoznać i opisać różnego rodzaju czynniki niebezpieczne i szkodliwe występujące

2

w procesie pracy, bądź jego otoczeniu. Zdecydowaną większość powyższych

czynników dokładnie rozpoznano i wielokrotnie opisano, są wśród nich oczywiście

różnego rodzaju stresory.

Problematyka ta nie jest jednak szerzej znana w środowisku pracodawców i

pracowników.

Wybór powyższego tematu jest próbą, możliwie przystępnego, przybliżenia tych

zagadnień.

Szczególne potraktowanie zawodu nauczyciela wiąże się z profesją autora

oraz jego zainteresowaniami.

Zawód nauczyciela jest szczególnie związany ze stresem, a stresorów występujących

w jego pracy jest co niemiara. Wszystkie one mogą zaburzać proces dydaktyczny i

wychowawczy, niweczyć wysiłki uczniów i pedagoga, mogą powodować, iż nasze

dzieci „oddane” pod opiekę szkoły nieprawidłowo ukształtują swoją wiedzę i

osobowość. Jest to problem poszczególnych rodzin, jak również całego

społeczeństwa.

Oddziaływanie czynników stresujących oraz nie umiejętność radzenia sobie z ich

wpływem, może także powodować „wypalenie” zawodowe nauczycieli. Może

również negatywnie oddziaływać na ich zdrowie tak fizyczne jak i psychiczne.

.

3.Podstawowa terminologia.

Dla lepszego zrozumienia rozpatrywanego problemu konieczne jest

zdefiniowanie niektórych ważniejszych terminów związanych z tematem.

Pierwszym z definiowanych pojęć jest stres który w tej pracy rozumiany będzie jako

„nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie1“.Jako „ złożone

zjawisko, obejmujące zmiany psychologiczne i fizjologiczne pojawiające się w

odpowiedzi na rozmaite bodźce lub sytuacje nieobojętne dla jednostki2“.

Kolejnym terminem wymagającym sprecyzowania jest stresor - „ przez stresor

rozumieć będziemy taki element bodźca lub sytuacji, który narusza względną

równowagę pomiędzy podmiotem a środowiskiem i uruchamia mechanizmy

adaptacyjne (regulacji psychicznej) zachowania człowieka 3”. Dla prostych i łatwo

rozpoznawalnych stresorów należą zewnętrzne niekorzystne warunki środowiska

1 H. Selye, Stres okiełznany, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s.25.2 W. Oniszczenko, Stres to brzmi groźnie, W SiP, Warszawa 1993 , s.31. 3 J.F. Terelak, Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz 1995, s. 68

3

pracy – hałas, wysoka lub niska temperatura, duża wilgotność powietrza, brak

właściwego oświetlenia, nadmierny wysiłek fizyczny itp.

„Bardziej złożone i podstępnie działające są stresory o charakterze społecznym:

• obciążenie pracownika zadaniami przekraczającymi jego zdolność umysłową, pojawiają się zaburzenia uwagi, pamięci, toku myślenia,

• obciążenie zadaniami, które są niejasne, nieokreślone, nazbyt złożone, prowadzące do konfliktów, ryzykowne itp.,

• monotonia czyli wykonywanie tych samych, powtarzających się w krótkim odstępie czasu, na ogół prostych czynności,

• presja czasu czyli odgórny nacisk na jak najszybsze tempo wykonania przy zachowanej jakości,

• konieczność szybkiego podejmowania decyzji przy niepełnej informacji i dużej odpowiedzialności,

• stałe poczucie zagrożenia związanego z obawą o utratę pracy jako źródła

utrzymania,

• odrzucenie społeczne przez środowisko współpracowników,

• uporczywe doznawanie upokorzeń i niesprawiedliwego traktowania ze strony przełożonego,

• brak nawet małych osiągnięć, poczucie bezsensu i beznadziejności,

bezradność w istniejącej sytuacji, brak poczucia, że można na kogoś lub na coś liczyć.”4

Jak widać różnorodność stresorów jest bardzo duża – stresorem może być zarówno

bardzo złożone, silnie pobudzające zadanie, jak i odwrotnie, monotonia i wielokrotne

powtarzanie tych samych czynności.

Ważnym pojęciem z punktu widzenia tego opracowania jest pojęcie:

środowisko pracy – należy je rozumieć jako system, na który składa się zarówno

bezpieczeństwo techniczne, jak i organizacja pracy, jej efektywność i wydajność oraz

stosunki międzyludzkie w zakładzie pracy. Środowisko pracy tworzy pięć

składników :

1. Powiązanie człowieka z maszyną (rodzajem wykonywanych czynności)

2. Dopasowanie maszyny (rodzaju pracy) do cech psychofizycznych człowieka

3. Organizacja stanowiska pracy oraz jej powiązania z wyższymi strukturami zakładu

pracy

4. Materialne czynniki środowiska pracy (mikroklimat, oświetlenie, zagrożenia

mechaniczne, pyły i toksyczne opary związków chemicznych, hałas i ultradźwięki,

zanieczyszczenia biologiczne, promieniowanie elektromagnetyczne wibracje) 4 M. Popielarska, Stres w pracy, „Personel”, 18/1997, s. 36.

4

5. Relacje interpersonalne w zakładzie pracy5.

W kształtowaniu środowiska pracy muszą uczestniczyć zarówno pracodawca

jak i pracownik. Potrzebna jest świadomość i dyscyplina pracownika, ale przede

wszystkim aktywna postawa pracodawcy promująca zagadnienia bhp. Pracodawca

musi odpowiedzieć sobie co zrobić aby: unikać bądź minimalizować ryzyko w

środowisku pracy, likwidować źródła zagrożeń, dostosować środowisko pracy do

psychofizycznych właściwości pracownika. Bezpieczne środowisko pracy to takie w

którym pracownik pracuje wydajnie i bezpiecznie, praca daje mu nie tylko

utrzymanie, ale także satysfakcję.

ROZDZIAŁ I

STRES I STRESORY W ŚWIETLE LITERATURY.

1. Stres jego przyczyny, rodzaje i następstwa

W okresie, kiedy w psychologii nie operowano jeszcze pojęciem stresu, ważne

miejsce zajmowało pojęcie frustracji. Termin ten, podobnie jak stres jest pojęciem

nieprecyzyjnym i wieloznacznym. Generalnie można powiedzieć,że frustracja

zachodzi wtedy, gdy przerwany zostaje ciąg zachowań ukierunkowanych na

osiągnięcie jakiegoś celu. Celem może być zaspokojenie określonych potrzeb.

Podstawowymi warunkami pojawienia się frustracji jest zarówno „brak” jak i

„udaremnienie”.6 .

Kiedy w 1926 roku Hans Seyle – student drugiego roku medycyny – po raz

pierwszy wprowadził do medycyny pojęcie stresu, nikt zapewne nie przypuszczał, że

pojęcie to zrobi tak oszałamiającą karierę. Seyle określa stres jako stan, „...który

przejawia się swoistym zespołem składającym się ze wszystkich nie swoistych zmian

w układzie biologicznym. Jego składnikami są widoczne zmiany wywołane przezeń,

niezależnie od przyczyny. Zmiany te są sumą wszystkich rozmaitych procesów

przystosowawczych, zachodzących w jakimkolwiek czasie w ustroju.”. Zmiany te

autor określa jako GAS, czyli General Adaption Syndrom, na który składają się

pewne charakterystyczne przebiegi w organizmie, występujące w trzech stadiach:

5 P. Murawski, W.Rybarczyk, Rozmowy o kształtowaniu środowiska pracy, w: Przyjaciel przy Pracy“, 1/1996, s.23. 6. J. F.Terelak, Stres...., op.cit. s. 36-38

5

stadium alarmowym, stadium odporności, stadium wyczerpania.7

Alarm pojawia się w momencie zagrożenia. Organizm musi w ciągu

krótkiego czasu przystosować się do odparcia zagrożenia, bądź jego uniknięcia.

Informacja oceniana jako zagrożenie powoduje wzmożone wydzielanie adrenaliny i

noradrenaliny do krwi przez korę nadnerczy. Konsekwentnym efektem tego wpływu

hormonów jest podniesienie sprawności poszczególnych narządów. Zachodzące

zmiany w organizmie określane są jako biochemiczny mechanizm alarmowy.

Stadium przystosowania jest właściwą fazą pokonywania trudności.

Mechanizm alarmowy przygotowuje organizm bądź do walki z zagrożeniem, bądź

do wycofania się. Jedno i drugie wymaga dużej sprawności organizmu.

Stadium wyczerpania czy też rezygnacji, ma miejsce wówczas, gdy

wyczerpują się naturalne możliwości obronne organizmu.

Wiele badań dowiodło, że stan stresu pojawia się nie tylko pod wpływem

bezpośredniego zadziałania na organizm bodźców szkodliwych, ale również wtedy,

gdy jednostka oczekuje wystąpienia sytuacji zagrażającej, na przykład przed

zabiegiem dentystycznym, skokiem na spadochronie. Levi wykazał w sposób

eksperymentalny, że już oglądanie filmów, wywołujących silne emocje pozytywne i

negatywne wyzwala reakcje będące wskaźnikami wystąpienia stresu. Tak więc

zakres sytuacji mogących wywołać stres jest bardzo szeroki i obejmuje bodźce

fizyczne, chemiczne, biologiczne i psychologiczne.8

Pojęcie stresu występuje w nauce w dwóch różnych znaczeniach o jako stres

fizjologiczny i stres psychologiczny.

Stres fizjologiczny - to zespół ogólnych zmian przystosowawczych ustroju,

jako reakcja na nowy czynnik pojawiający się w organizmie lub jego otoczeniu.

Zespół ten obejmuje m.in. wzmożenie procesów przemiany materii, wzrost ciśnienia

krwi i tętna, wzrost poziomu cukru we krwi, wzrost ciepłoty ciała, wydzielenie ciał

odpornościowych, podniesienie krzepliwości krwi.

Stres psychologiczny jest zmianą występującą w psychologicznych

mechanizmach regulacyjnych i czynnościach pod wpływem różnego rodzaju sytuacji

trudnych9. Stresorem może się stać każdy bodziec czy sytuacja stanowiąca

przeszkodę, lub zakłócenie celowo wykonywanej czynności, każda strata, szkoda lub

7 M. Cenin, Stres a psychospołeczne wymagania roli menadżera, Prace psychologiczne XLVI, Wrocław, s. 1668 B. Dudek, Psychiczne obciążenie pracą, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1992, s.199 A. Frączak, M. Kofta, Frustracja i stres psychologiczny, w: ‚Psychologia“ pod red. T. Tomaszewskiego, Warszawa 1976, PWN, s. 651.

6

dolegliwość, a nawet sam sygnał o zagrożeniu10.

W skład zespołu stresu psychologicznego wchodzą :

1. procesy mobilizacji organizmu (takie jak w pierwszym stadium stresu

fizjologicznego)

2. wzrost poziomu aktywacji, czyli ogólny wzrost pobudzenia centralnego układu

nerwowego; objawia się to przyspieszeniem procesów odbioru i przetwarzania

informacji oraz wzmożona skłonnością do reagowania, czego psychicznym

odpowiednikiem jest stan czujności lub podniecenia.

Sytuacjom stresu towarzyszy silne pobudzenie emocjonalne. Człowiek

przeżywa wtedy napięcie, poczucie zagrożenia, lęk, strach, żal, smutek, złość. Można

wtedy mówić o dystresie, czyli złym stresie, spowodowanym zbyt silną stymulacją

lub niedostatecznym pobudzeniem. Stan równowagi pomiędzy psychiką a somatyką

został bowiem zachwiany. „Niekiedy reakcja fizjologiczna organizmu na

powtarzające się, intensywne wzbudzenia stresowe jest nieprzystosowawcza i

szkodliwa. Pogorszenie funkcjonowania organizmu mające charakter psychogenny

określa się jako zaburzenia psychosomatyczne. Termin ten stosuje się w odniesieniu

do objawów związanych z uporczywą reakcją stresową, takich jak szybkie tętno i

wysokie ciśnienie krwi, a także do rzeczywistych uszkodzeń tkanki, żołądka. Ocenia

się, że mniej więcej połowa wszystkich pacjentów, którzy zgłaszają się do lekarzy,

ma objawy schorzeń wywodzących się przede wszystkim z zaburzeń emocjonalnych.

Co więcej, niektórzy badacze są przekonani, że wszystkie choroby i zaburzenia mają

jakieś podłoże emocjonalne. Wykazano, że czynniki emocjonalne odgrywają istotna

rolę w rozwoju niektórych przypadków choroby wrzodowej, wysokiego ciśnienia

krwi, nieżytu jelit, bólów krzyża, zapalenia skóry, otyłości, astmy i wielu innych

schorzeń.”11

Mówiąc o reakcjach stresowych, „należy wprowadzić rozróżnienie między

stresorami incydentalnymi a bardziej trwałymi stresorami przewlekłymi.

Podstawową cechą stresora incydentalnego jest jego nieciągłość, która dotyczy

zarówno czasu trwania, jak i rozpoczęcia i zakończenia oddziaływania stresora.

Istnieje jednak jeszcze jeden, całkowicie odmienny rodzaj stresu, który (a) nie musi

wcale rozpoczynać od konkretnego wydarzenia, ale często narasta powoli i

10 T. Kocowski, Stres, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“, pod red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 742-744. 11 P.G. Zimbardo, F.L. Rucha, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996, s. 362

7

niepostrzeżenie jako trwały problem związany z naszym otoczeniem społecznym lub

rolą, oraz (b) zwykle trwa dłużej niż pojedyncze wydarzenie, od momentu

rozpoczęcia do rozwiązania. Ten rodzaj stresorów można określić mianem stresorów

przewlekłych, czyli problemów i spraw, które bądź pojawiają się regularnie w trakcie

odgrywania codziennych ról i wykonywania powszechnych czynności, bądź

wynikają z natury owych ról i czynności, tak że jednostka spostrzega je jako stałe.”12

Analizując literaturę przedmiotu spotkać się można także z terminem

istotnym z punktu widzenia wpływu stresu na proces pracy, jest to pojęcie stres

zawodowy, które „definiowali będziemy jako doświadczaną przez jednostkę

niezgodność między wymaganiami środowiskowymi (związanymi z wykonywaną

pracą) a osobowymi/sytuacyjnymi zasobami jednostki, której towarzyszą rozmaite

symptomy psychiczne, fizyczne i behawioralne.”13

Reasumując można powiedzieć, że dzisiejsze czasy, w każdej dziedzinie

życia (również zawodowego) przynoszą powody do frustracji. Istnieją dwa sposoby

nastawienia i reakcji na frustrację :

• zadaniowy, kiedy przeszkoda stanowi dla człowieka problem do rozwiązania,

mobilizuje do uruchomienia pełni własnych możliwości ; niekiedy w miejsce

emocji negatywnych mogą pojawić się zainteresowanie, ciekawość

poznawcza, ambicje twórcze ;

• obronny, gdy frustracji towarzyszą negatywnie zabarwione, silne emocje, a

pierwotny kierunek działania ulega zmianie; jednostka obiera sobie nowy cel,

aby zredukować przykre napięcie ; dzieje się tak przeważnie wtedy, gdy

człowiek czuje, że zagrożone jest jego ‚ja“ o kiedy na przykład odbiera

krytykę nie jako uwagę do podejmowanych przez niego działań, ale jako

zamach na jego osobę.

Frustracja może doprowadzić do stresu wraz ze wszystkimi jego

konsekwencjami. Na frustrację jednostek duży wpływ wywiera poziom frustracji

społecznej. Wiele ludzkich dążeń niweczonych jest przez kryzysy polityczne i

społeczne, bezrobocie, ubóstwo, złą organizację życia. Sprzyjając frustracji zdarzenia

te przyczyniają się do rozwoju patologii społecznej. Prowadzą też do wzrostu liczby

rozwodów, nerwic, samobójstw, chorób psychicznych14.

12 Psychologia pracy i organizacji, red. N. Chmiel, GWP, Gdańsk 2003, s. 175-176 13 Psychologia pracy....op. cit., s. 17514 I. Obuchowska, Frustracja, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“ pod red. W.Pomykało, Warszawa 1993, Fundacja Innowacja, s.205-206.

8

2.Charakterystyka źródeł stresu – rodzaje stresorów

W sytuacji braku dogodnego kryterium podziału źródeł stresu, aby

usystematyzować to zagadnienia, wydaje się być przydatna natura czynnika

stresowego (stresora). Ze względu na naturę stresora można przyjąć klasyfikację na

stresory fizyczne, biologiczne i psychologiczne (społeczne).

2.1.Fizyczne czynniki stresu

Czynniki fizyczne stresu charakteryzują się dwiema cechami. Po pierwsze -

nadają się do opisu zewnętrznego środowiska człowieka. Po drugie - dają się łatwo

ująć w kategorie ilościowe.

Czynniki klimatyczne (wilgotność i temperatura) – stresowy charakter

tych czynników ujawnia się dopiero przy zmianie warunków geograficznych lub pór

roku, które uruchamiają procesy adaptacyjne zwane klimatyzacją.

Znane są objawy „choroby meteotropowej”, które są związane między innymi z

nagłymi wahaniami ciśnienia atmosferycznego. Choroba ta wiąże się z objawami

ucisku, dzwonienia lub szumu w uszach, bólami lub zawrotami głowy, uczuciem

senności, osłabieniem, skłonnościami do omdleń. Wprawdzie wszystkie te

dolegliwości są odwracalne lecz zawsze odczuwane jako dyskomfortowe.

Hałas – jeśli bodźce dźwiękowe, wywołujące w narządzie słuchu dźwięk, nie

są pożądane, to określa się je jako hałas. Zwykle hałas można opisać za pomocą

dwóch parametrów fizycznych: częstotliwości i natężenia. Częstotliwość określa

liczbę całkowitych fal akustycznych, docierających do uch w jednostce czasu i

oznaczana jest w okresach na sekundę lub hercach. Natężenie, będące strumieniem

energii przypadającej na jednostkę powierzchni, określa się w umownej jednostce

logarytmicznej, tzn. decybelach(dB). W praktyce mierzy się poziom ciśnienia

akustycznego (A).

Odróżnienie hałasów nieszkodliwych i szkodliwych (stresowych) jest trudne, gdyż

stresogenność hałasu zależy nie tylko od natężenia dźwięku, ale także od

charakterystyki częstotliwości jak również czasu jego trwania.

Hałas ma charakter stresowy z kilku względów. Może z jednej strony uszkadzać

narząd słuchu, a z drugiej wpływa na zmęczenie układu nerwowego oraz powoduje

ogólny dyskomfort, utrudniając komunikację werbalną. Stwierdzoną, że różna jest

9

odporność na hałas u różnych ludzi oraz u tych samych ludzi w różnych godzinach

pracy. Zależy to od zarówno od samej charakterystyki fizycznej hałasu, jak również

od stanu narządu słuchu, zdrowia , zmęczenia, samopoczucia człowieka a także od

skojarzonego działania hałasu z innymi czynnikami stresowymi otoczenia (wibracja,

niska i wysoka temperatura).

W pierwszym rzędzie hałas, jako bodziec stresowy, obniża wydajność pracy, Wiąże

się to przede wszystkim z utrudnioną komunikacją werbalną i rozproszeniem uwagi.

Pogorszona słyszalność utrudnia percepcję dźwiękowych sygnałów ostrzegawczych,

o czym świadczy m.in. wzrost wypadków przy pracy. W przeciwieństwie do wielu

innych wpływów otoczenia nie rozwija się adaptacja fizjologiczna do hałasu.

Wibracje – człowiek narażony jest na różnego rodzaju drgania mechaniczne

przenoszone na organizm człowieka z różnych urządzeń. Drgania te o częstotliwości

1-1000 Hz są szkodliwe dla człowieka gdyż wywołują tzw. zjawisko rezonansu, jaki

zachodzi przy bardzo niskich częstotliwościach oraz absorbują w tkankach energię

mechaniczną drgań. Wpływ wibracji zarówno lokalny (ręce) jak i ogólny, wywołuje

w organizmie człowieka bardzo rozległe skutki. Obejmują one zarówno negatywny

wpływ na układ kostno-stawowy jak na układ wegetatywny (zmiany niedokrwienne,

lęk - choroba Reynauda). Stwierdzono także wpływ wibracji, zwłaszcza pionowych,

na percepcję wzrokową (tzw. zamazane widzenie), precyzję ruchów w płaszczyźnie

występowania drgań (tzw. tremor rąk i nóg). Ponadto wibracje wywołują

subiektywnie odczuwane objawy ogólnego dyskomfortu przejawiającego się

znużeniem, zmęczeniem.

Efekt działań drgań pozostaje również w zależności od przemieszczania się

względem siebie tkanek lub narządów.

Oświetlenie – zła widoczność zależy z jednej strony od stanu narządu

wzroku, a z drugiej od oświetlenia. Złe oświetlenie traktuje się jako czynnik

stresowy, gdyż w tych warunkach ludzie są zmuszeni do wypracowania i nauczenia

się indywidualnych strategii pokonywania trudności w odbiorze informacji.

Przeszkody te powodują powstawanie błędów w pracy oraz wydłużenie się czasu

wykonywania poszczególnych czynności.

Ludzkie oko reaguje jedynie na bardzo ograniczony zakres częstotliwości

promieniowania elektromagnetycznego o długości fali około 76 do około 38

stutysięcznych części milimetra. Ta część widma nazywa się promieniowaniem

widzialnym czyli światłem.

10

O jakości oświetlenia warunkującego dobre widzenie decydują jego charakterystyki

fizyczne:

• strumień świetlny – jest to wielkość określająca zdolność mocy promienistej

do wywołania wrażenia światła (jednostka – lumen – 1 lm)

• natężenie światła – jest to powierzchniowa gęstość strumienia świetlnego

padającego na dany element powierzchni (luks – 1lx)

• światłość źródła światła – jest to kątowa gęstość strumienia świetlnego,

wysyłana przez to światło w danym kierunku (kandela – 1 cd)

• luminacja – jest to stosunek światłości danego elementu powierzchni

świecącej w danym kierunku do pola rzutu tego elementu na płaszczyznę

prostopadłą do danego kierunku ( „jaskrawość, jasność” - jed. kandela na

metr kwadratowy – cd/m2)

Stanem, który wywołuje dyskomfort widzenia, drastycznie obniżający zdolność

widzenia jest olśnienie. Jest ono wynikiem niesprzyjającego rozkładu luminacji lub

jej szerokiego zakresu bądź też nadmiernego w przestrzeni lub/i czasie. Podobnie ma

się rzecz ze stresowym charakterem światła. Wiele urządzeń technicznych generuje

migotanie, które subiektywnie odczuwane jest jako dyskomfort.

Promieniowanie jonizujące – cząsteczki lub fale elektromagnetyczne, które

posiadają zdolność jonizowania materii, gdyż obdarzone są energią emitowaną z

jądra atomowego lub przyspieszoną w polu elektromagnetycznym. Przez wiele

wieków człowiek nie zdawał sobie sprawy ze stresowego charakteru promieniowania

jonizującego, którego źródłami naturalnymi są: promieniowanie kosmiczne, izotopy

występujące w przyrodzie, zaś źródłami sztucznymi są reaktory, akceleratory, aparaty

rentgenowskie oraz izotopy promieniotwórcze otrzymywane sztucznie.

Najlepiej poznanymi rodzajami promieniowania jonizującego jest promieniowanie:

alfa, beta, gamma, X.

Mimo, iż promieniowanie jonizujące coraz częściej znajduje zastosowanie w

przemyśle, medycynie, rolnictwie itp., to jednak od czasu pierwszego wybuchu

jądrowego i powtarzających się współcześnie awarii elektrowni atomowych wiedza

na temat stresowych skutków promieniowania jonizującego jest nie tylko

powszechna, ale także jest źródłem lęków egzystencjalnych całych społeczeństw.

Promieniowanie mikrofalowe – mimo powszechnego kontaktu ze źródłami

zagrożenia pól elektromagnetycznych wszelkiej częstotliwości, wykorzystywanych

np. do celów łączności radiowej i telewizyjnej, radiolokacji itp., biologiczne a

11

zwłaszcza psychologiczne skutki nie są jeszcze zbadane. Wiadomo, że biologiczne

skutki działania mikrofal zależą zarówno od częstotliwości, natężenia jak i czasu

ekspozycji. Stosunkowo dobrze poznany jest tzw. efekt termiczny wynikający z

przetworzenia energii wytworzonej przez pole elektromagnetyczne w energię

termiczną. Pociąga to za sobą m.in. degenerację w komórkach organów

miąższowych i mięśnia sercowego, procesy dystroficzne w synapsach i w komórkach

różnych odcinków centralnego układu nerwowego.

Hipoksja – jednym z ważnych czynników fizykochemicznych i

biologicznych prawidłowego funkcjonowania organizmu jest tlen wchodzący w

skład powietrza atmosferycznego, a ściślej mówiąc utrzymanie optymalnego

ciśnienia parcjalnego tlenu, wynoszącego na poziomie morza 159 mmHg.

Stan, w którym zaopatrzenia w tlen jest niewystarczające określamy terminem

hipoksja. Biorąc pod uwagę stopień i czas działania niedoboru tlenu możemy

rozróżnić ostrą i przewlekłą postać hipoksji. Hipoksja ostra jest charakterystyczna

dla pobytu na dużych wysokościach w warunkach obniżonego ciśnienia

atmosferycznego (np. u alpinistów). Jej objawy to: zwiększenia częstości akcji serca,

bóle głowy, nudności, wymioty, osłabienie mięśni, zaburzenia widzenia i słuchu oraz

zaburzenia czynności umysłowych. Hipoksja chroniczna jest związana z

długotrwałym działaniem niedoboru tlenu. Objawy mają charakter psychoasteniczny:

szybkie męczenie się fizyczne, poczucie zmęczenia psychicznego (piloci).

Przyspieszenia – są konsekwencją nagłej zmiany prędkości i kierunku lotu,

wywołują zaburzenia czynności ustroju spowodowane działaniem siły bezwładności.

Przypomnijmy, że przyspieszenie to zmiana prędkości w czasie, występuje gdy

zmienia się prędkość lub kierunek ruchu ciała.

Granicę fizjologicznej tolerancji przyspieszeń stanowi ta ich wielkość po

przekroczeniu której występują zakłócenia funkcji ustroju prowadzące do

upośledzenia sprawności psychofizycznej człowieka przy zachowaniu jednakże

pełnej sprawności organizmu i braku zmian patologicznych. Granica tolerancji

biologicznej jest zarazem granicą życia i śmierci.

Nieważkość – doświadczenia z nieważkością są dla gatunku ludzkiego

najnowsze w całym rozwoju filogenetycznym, gdyż wiążą się z możliwością

pokonania bariery przyciągania ziemskiego. Praca w warunkach nieważkości wiąże

się z takimi czynnikami jak;

• brak rejestracji bodźców przez odpowiednie receptory grawitacji

12

zlokalizowane w uchu wewnętrznym,

• brak obciążeń statycznych i dynamicznych układu mięśniowo-szkieletowego,

• eliminacja ciśnienia hydrostatycznego krwi i płynów tkankowych.

Ponieważ stan nieważkości nie jest doświadczany w normalnych warunkach życia na

Ziemi, stąd wiedza na temat biologicznych następstw dłuższego narażania organizmu

na pozostawanie w stanie nieważkości jest na razie skromna.15

2.2.Chronobiologiczne czynniki stresu

U wszystkich organizmów żywych obserwuje się rytmiczne zmiany prawie

wszystkich czynności życiowych. Analizą i opisem cyklicznych powtarzających się

zjawisk życiowych interesuje się odrębna dyscyplina tzn. chronobiologia.

Z punktu widzenia czasu trwania biorytmów wyróżnia się rytmy:

• ultradialne – tj. krótsze niż 20 godzin (np. rytmy perystaltyczne, tętno,

oddech, elektroencefalograficzne, itp.);

• cirkadialne – czyli okołodobowe, trwające od 20 do 28 godzin (np. sen -

czuwanie, procesy metaboliczne, itp.);

• infraidalne – tzn. trwające ponad 28 godzin (np. kilkudniowe, miesięczne,

sezonowe, roczne, kilkuletnie, np. cykl menstruacyjny, cykle hormonalne).

Rytmy mogą być zdeterminowane:

• endogennie, gdy uwarunkowane są oscylacjami biologicznymi wewnątrz

organizmu (mp. rytmiczna aktywność komórek nerwowych, narządów,

procesów fizjologicznych, itp.) i odzwierciedlają naturalną częstotliwość

spontanicznie działających biooscylatorów,

• egzogennie, gdy uwarunkowane są zmiennością zjawisk zewnętrznych nie

ujawniających się w warunkach stałych środowiska.

Rytm okołodobowy – rytm ten ma charakter sinusoidalny, wykazuje

maksimum w godzinach popołudniowych i minimum w porze nocnej, z dość dużymi

odchyleniami osobniczymi. Chronobiolodzy ostatecznie odrzucili koncepcję

egzogennego charakteru rytmu okołodobowego (badania prowadzone w jaskiniach,

pokazały, że wyeliminowanie światła nie przerwało odliczania czasu przez organizm

człowieka). Jednakże na endogenny rytm czynności nakładają się różne czynniki

regulujące (pora przyjmowania posiłków, czynniki socjalne, cywilizacyjne,

15 J. F.Terelak, Stres...., op.cit., s. 69 - 99

13

psychologiczne).

Za rozwój całego szeregu chorób spowodowanych nadmiernymi lub

nieadekwatnymi reakcjami na stres częściowo winę ponosi szybki postęp

cywilizacyjny. Człowiek bowiem nie zdążył wypracować genetycznych

mechanizmów obronnych adekwatnych do nowych stresorów i zagrożeń z którymi

obecnie się styka. Badacze, którzy interesują się zagadnieniami pracy zaobserwowali

u najlepszych pracowników następujący rytm pracy: po fazie wdrożenia, która trwała

od 30 do 60 minut, następował dalszy wzrost wydajności pracy aż do osiągnięcia

maksimum, które przypadało między godzinami 900 a 1100 , a następnie stopniowy

spadek aż do minimum, pojawiającego się około południa. Po południu następował

ponowny wzrost aż do maksimum i dalej spadek aż do końca pracy. Badając pracę w

godzinach nocnych zaobserwowano, że opadanie krzywej od popołudniowego

maksimum trwa nadal do godzin wieczornych i nocnych, i osiąga wyraźne minimum

około 200 – 300 rano. Jest to tzw. „fizjologiczna krzywa pracy”.

Problem dobowych wahań sprawności psychicznej najostrzej rysuje się w kontekście

światowych statystyk katastrof lotniczych i wypadków w lotnictwie

komunikacyjnym.

Stres nagłej zmiany strefy czasu – wiąże się ze swobodnym poruszaniem

się w różnych strefach czasowych czyli problemem zmiany czasu w lotnictwie

komunikacyjnym. Co 15o długości geograficznej występuje godzinna różnica w

czasie astronomicznym. Skutki dotyczą tzw. desynchronizacji zewnętrznej na

poziomie objawów fizjologicznych i występują od zmiany dwóch stref czasowych

(30o). Brak zgodności pomiędzy czasem biologicznym a czasem astronomicznym

powoduje tzw. zespół pilota odrzutowego, charakteryzujący się takimi objawami jak:

bezsenność, senność w ciągu dnia, wzmożona pobudliwość nerwowa, różny stopień

zaburzeń przewodu pokarmowego, niemożność wykonywania pracy umysłowej

wymagającej koncentracji uwagi, itp. Stan ten można nazwać „stanem długu

czasowego”.16

2.3.Psychologiczne czynniki stresu

Psychologiczne czynniki stresu są charakteryzowane najczęściej w relacji do

psychologicznych skutków wiążących się z nadmiernym obciążeniem psychicznym,

16 J. F.Terelak, Stres...., op.cit., 99 - 119

14

czy też napięciem emocjonalnym.

Zakłócenia - są to sytuacje, w których działają jakieś okoliczności

szczegółowe, zmuszające człowieka do zwiększonego wysiłku. Mogą to być np.

braki przedmiotowe związane z niedoskonałością narzędzi pracy, które obniżają jej

jakość, bądź braki przedmiotowe wynikające z ograniczeń zmysłów lub umysłu

człowieka, które są nieadekwatne do stawianych wymagań.

Czynniki stresowe o charakterze zakłócenia można podzielić na cztery klasy:

• sytuacja konfliktowa – zadanie polegające na wyborze jednej z dwóch

przeciwstawnych, jednakowo możliwych i ważnych decyzji,

• nieoczekiwany rezultat działania – wybierając kierunek działania oczekujemy

określonego wyniku, a spotykamy się z efektem przeciwnym,

• sytuacja deficytu czasu i informacji – brakuje nam informacji, ale musimy

podjąć jednoznaczną prawidłową decyzję, gdyż jesteśmy limitowani czasem,

• sytuacja nieokreśloności – powstaje przy nieprawidłowej ocenie

przeciwstawnych sygnałów awaryjnych i zastosowaniu tej oceny w swoich

działaniach.

Zagrożenia – to sytuacje, w których występuje zwiększone

prawdopodobieństwo wypadku, uszkodzenia ciała, strat materialnych lub

moralnych. Są to sytuacje, w których następuje naruszenie określonej wartości

cenionej przez człowieka. Mogą to być zagrożenia zarówno fizyczne (groźba utraty

życia, kalectwa, choroby) jak i społeczne (odpowiedzialność za życie innych,

kompromitacja przed kolegami).

Stres zagrożenia jest zjawiskiem na tyle złożonym, że nie musi odzwierciedlać

stanów rzeczywistego zagrożenia lecz antycypowanego, przewidywanego. Ten

subiektywny wymiar zagrożenia komplikuje znacznie profilaktykę tego rodzaju

stresu. Dużą rolę odgrywa tu także odpowiednia struktura osobowości, o czym

przekonują nas osoby preferujące sytuacje stresowe (np. alpiniści, kaskaderzy,

polarnicy, piloci, itp.).

Obok zagrożenia tzw. fizycznego (życia i zdrowia) dużą rolę w stresie

psychologicznym odgrywa zagrożenie społeczne wynikające z pełnienia ról

społecznych, od roli ucznia począwszy a na ważnych funkcjach państwowych

skończywszy. Konieczność rywalizacji, poddawanie się permanentnej ocenie za

strony innych (egzaminy, opinie) jest źródłem wielu stresów, wywołujących

15

zagrożenie nie tylko własnego „ja” ale także naruszenia wartości osób nam bliskich.

Z wielu badań psychologicznych wynika, że zagrożenie, zwłaszcza chroniczne,

wielu wartości lub systemów wartości wywołuje u człowieka choroby

psychosomatyczne, psychonerwice, a nawet psychozy.

Przeciążenie – jest sytuacją trudną wynikającą z wykonywania określonych

czynności na granicy swoich możliwości fizycznych lub psychicznych. Przy czym

ten rodzaj sytuacji stresowej odróżnia się od „obciążenia”. Przez obciążenie rozumie

się takie natężenie stresu, które nie prowadzi jeszcze do zaburzeń organizacji

czynności człowieka. Zaś przeciążenie (lub obciążenie nadmierne) odnosi się do

takiego natężenia stresu, które wywołuje wyraźnie negatywne zmiany w celowym

działaniu człowieka (spadek sprawności psychomotorycznej, umysłowej).

O ile krótkotrwałe sytuacje przeciążenia prowadza do zmęczenia czy wyczerpania, o

tyle przeciążenie długotrwałe (stres chroniczny) prowadzi do wielu zaburzeń

psychosomatycznych. Najłagodniejszą formą przeciążenia jest dyskomfort.

Deprywacja – obok przeciążenia (stymulacyjnego, informacyjnego,

fizycznego), związanego z maksymalizacją wymagań, na przeciwnym krańcu

kontinuum można wyodrębnić deprywację (sensoryczną, monotonię, nudę),

związaną z minimalizacją odciążeń.

Deprywacje można podzielić na cztery grupy:

• deprywacja sensoryczna – maksymalne ograniczenia bodźców,

• deprywacja percepcyjna – ograniczenia w strukturalizacji i organizacji

bodźców,

• izolacja socjalna – separacja od środowiska,

• uwięzienie – stres ma charakter kary, dolegliwości.

Wspólną cechą sytuacji deprywacji sensorycznej, i izolacji społecznej jest względne

ograniczenie stymulacji zewnętrznej, obejmujące zarówno jej aspekt formalny (siła,

intensywność bodźców) jak i treściowy (struktura bodźców, przyzwyczajenia,

potrzeby), co równocześnie jest podstawą do zakwalifikowania ich do sytuacji

trudnych, stresowych.

Praktycznie ze stresem deprywacji sensorycznej, izolacji społecznej i uwięzienia

możemy się spotkać w takich sytuacjach życiowych, jak przebywanie w: okrętach

podwodnych, ekspedycjach polarnych, statkach dalekomorskich, schronach

przeciwatomowych, bunkrach radarowych, obozach jenieckich, zespołach

sportowych startujących poza terenem kraju, szpitalach psychiatrycznych, więzieniu,

16

izolowanych grupach zawodowych, katastrofach morskich, górniczych, domach

starców, domach dziecka.17

2.4.Socjologiczne czynniki stresu

Fakt, że „człowiek jest istotą społeczną”18 - nie podlega dyskusji. Przyjmując

założenie, że człowiek jest częścią systemu społecznego, należy określić zasięg tego

systemu z punktu widzenia stawianych jego członkom wymagań i celów grupowych.

Konsekwencją tego są przecież określone działania i interakcje członków systemu.

Struktura grupy – Jednostkowego człowieka można usytuować w obrębie

wielkich struktur społecznych, nazywanych przez socjologów: państwem, narodem,

organizacją polityczną, itp., bądź w obrębie małych zbiorowości społecznych, takich

jak rodzina, załoga, towarzystwo, itp. Człowiek pozostaje w określonych

interakcjach z wielkimi i małymi strukturami społecznymi. Kluczowym więc

problemem jest komunikacja międzyludzka. Komunikacja międzyludzka w grupie

jest definiowana jako przekazywanie informacji między ludźmi i jej zrozumienie.

Grupę konsoliduje posiadanie określonego celu, norm grupowych oraz istnienie

określonych pozycji, które zajmują jej członkowie.

• Cel grupowy – sprawia, że grupa ma wyraźnie charakter zadaniowy. Z wielu

badań wynika, że zupełny brak celu lub brak jego sprecyzowania powoduje,

że efektywność pracy grupy jest minimalna. Cel grupowy musi mieć dla

grupy wartość.

• Normy grupowe – są to przepisy (spisane lub zwyczajowe) obowiązujące bez

wyjątków członków grupy. Nieznajomość lub brak akceptacji norm

grupowych zmniejsza efektywność pracy grupy i może być przyczyną

niezrealizowania celów grupowych.

• Struktura grupy – wiąże się z zajmowaniem przez jej członków określonych

pozycji, które tworzą różnorodne układy. Właśnie układ tych pozycji tworzy

strukturę grupy, której natura może mieć charakter formalny i nieformalny.

Stres organizacyjny - kierownik (lider) to taki członek grupy, który w jej

strukturze formalnej (nieformalnej) zajmuje najwyższą pozycję w hierarchii władzy

(uznania). Dzięki tej pozycji upoważniony jest do kontrolowania zachowania

17 J. F. Terelak, Stres...., op.cit., 119 - 14218 E. Aronson, Człowiek – istota społeczna, PWN, Warszawa 1978, s. 27

17

pozostałych członków grupy, stojących w hierarchii niżej. Spełnia on w stosunku do

grupy takie zadania, jak np. koordynuje jej działalnością, planuje sposoby i środki

osiągania celu grupowego, reprezentuje całość grupy na zewnątrz, itp.

Analizując „filozofię” liderów grupy można wyróżnić trzy typy kierowania:

• styl autokratyczny – wiąże się z autorytarną osobowością kierownika,.

Kierownik autokratyczny podejmuje decyzje za grupę, jako całość i

poszczególnych jej członków. Stosuje dużo kar bez wyjaśniania motywów

ich stosowania. Sam nie bierze udziału w pracach grupy.

• Styl demokratyczny – kierownik decyduje najczęściej grupowo, licząc się z

sugestiami członków grupy. Bierze udział w w wykonywaniu zadań wraz z

członkami grupy. Stosuje duży repertuar środków dyscyplinarnych preferuje

nagrody. Zwykle, posiada również autorytet nieformalny.

• Styl liberalny – zakłada zupełną bierność kierownika w stosunku do

poczynań grupy, a więc jest zaprzeczaniem kierownictwa w ogóle. Poza

komentowaniem zachowań swoich podwładnych nie korzysta ani z nagród,

ani z kar.

Najkorzystniej z punktu widzenia produktywności grupy przedstawia się styl

demokratyczny. Jednakże zależności powyższe mnie są bezwyjątkowe. I tak

stwierdzono np., że podczas zagrożenia grupy z zewnątrz najlepsze wyniki w

zakresie produktywności osiągnęły grupy kierowane autokratycznie.19

3.Stres zawodowy w pracy nauczyciela

Stres zawodowy związany z pracą nauczyciela jest istotnym problemem

badawczym. Przeprowadzone badania dowodzą, iż większość badanych nauczycieli

ocenia swoją pracę jako stresującą lub wyjątkowo stresującą. Stres zawodowy jest

szczególnym rodzajem stresu, związanym z sytuacją, warunkami i wymaganiami

środowiska pracy. Jest on w większości przypadków wewnętrzną reakcją na

zewnętrzne bodźce środowiskowe.

Stres w pracy nauczycielskiej ma ścisły związek ze zmianami społecznymi, które

zachodzą w środowisku pracy. Nauczyciele utożsamiają stres z naciskami

wywieranymi przez czynniki zewnętrzne. Dla większości z nich stres kojarzy się

głównie z porażką, nieudolnością lub słabością. Z tego też powodu dążą do

19 J. F. Terelak, Stres...., op.cit., s. 142 - 152

18

przezwyciężenia negatywnych napięć, które prowadzą do rozwoju emocjonalnych,

wychowawczych i psychologicznych reakcji, pozwalających napięcie zredukować.20

Stres zawodowy analizowano posługując się modelem opisującym związki

między warunkami pracy a zdrowiem i dobrostanem pracownika. Przyjęto, że

podstawowymi wymiarami pracy ważnymi dla funkcjonowania nauczyciela są:

• wymagania: presja czasu, niejednoznaczność roli, relacje z uczniami, wysiłek

fizyczny;

• dostępna kontrola: autonomia w podejmowaniu decyzji, zróżnicowanie

zadań, możliwość dokształcania się;

• wsparcie społeczne: jakość i ilość osobistych relacji ze współpracownikami i

przełożonymi.

Najbardziej niekorzystne warunki pracy występują wówczas, gdy wymagania są

wysokie, a dostępna kontrola i otrzymywane wsparcie - niskie. Wysokie wymagania

wiązały się z większym nasileniem skarg somatycznych, niższą satysfakcją z pracy i

silniejszym wypaleniem zawodowym, przeciwne relacje zaobserwowano dla

kontroli. Rola wsparcia społecznego okazała się mniej jednoznaczna. Sprzyjało ono

satysfakcji w pracy oraz zapobiegało wyczerpaniu emocjonalnemu jednak wiązało

się z obniżeniem poczucia osobistych dokonań. 21

Badania wykazały, że choroby będące następstwem stresu psychologicznego

występują szczególnie wyraźnie tam, gdzie obserwuje się złe fizyczne warunki pracy.

Niepokój wywołuje także sama świadomość, że człowiek pracuje w warunkach

szkodliwych dla zdrowia. Najbardziej stresogenną sytuacją w pracy jest taka, gdy

mamy do czynienia z wysokimi wymaganiami wobec pracownika i jednocześnie z

małym zakresem kontroli. Kontrola jest rozumiana jako możliwość swobodnego

planowania i wykonywania czynności pracy oraz wpływania na jej warunki22.

Kontrole przeprowadzane w szkołach wykazują liczne nieprawidłowości w

zakresie fizycznych warunków pracy nauczycieli. Poważne mankamenty w

tworzeniu odpowiedniego środowiska pracy są głównie rezultatem nieznajomości

zasad i przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez dyrektorów szkół oraz braku

fachowej kadry zajmującej się zagadnieniami bhp w tych placówkach. Bardzo

20 S. Tucholska, Stres zawodowy nauczycieli, Psychologia Wychowawcza, 5/199621 E. Gruszczyńska, Stres w pracy nauczyciela, Psychologia w Szkole, 1/2005, s. 133 - 13422 M. Widerszal-Bazyl, A. Łuczak, w: ‚Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ocena ryzyka zawodowego. Materiały szkoleniowe“, CiOP, Kazimierz Dolny 2000, s.3-7.

19

często zagrożenia powodują ciągi komunikacyjne z uszkodzoną nawierzchnią,

uszkodzona, stwarzająca zagrożenie stolarka okienna i drzwiowa, balustrady bez

zabezpieczeń , brak poręczy, brak siatek zabezpieczających na klatkach schodowych,

zdewastowane sanitariaty (odpadła glazura, niesprawna armatura, brak pisuarów).W

wielu szkołach brakuje całkowitego ogrodzenia i zewnętrznego oświetlenia,

uszkodzone są nawierzchnie placów przed szkołami oraz boisk szkolnych. Drogi ,

ewakuacyjne są nieoznakowane, liczba wyjść i ich szerokość jest zbyt mała w

stosunku do liczby uczniów, brak „Planów ewakuacji”, nie prowadzi się próbnych

alarmów ewakuacyjnych, . Niebezpieczeństwo stanowią także wadliwe urządzenia

elektroenergetyczne i instalacje elektryczne (niezabezpieczone skrzynki rozdzielcze,

uszkodzone gniazda wtykowe i włączniki, używanie uszkodzonych urządzeń

elektrycznych), nieoznakowana instalacja o zwłaszcza główny wyłącznik prądu, brak

pomiarów instalacji elektrycznej w zakresie skuteczności zabezpieczeń przed

porażeniem prądem, brak pomiarów instalacji odgromowej. Poważnym problemem

jest także niefunkcjonowanie w szkołach służb bhp, czego skutkiem jest m.in.

dopuszczanie do wykonywania pracy osób bez wstępnego przeszkolenia w zakresie

bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeżeli zaś kursy z zakresu bhp są prowadzone, to

ocenia się je jako niecelowe i nudne. Ich mankamentem jest także brak dostosowania

problematyki kursu do specyfiki placówek oświatowych i występujących tu

zagrożeń. Wykonywanie zawodu nauczyciela wiąże się z narażeniem na różne

niebezpieczeństwa : przeciążenie narządu głosu (niedowład więzadeł głosowych,

guzki śpiewacze) oraz (co jest często tematem tabu) zaburzenia sfery psychicznej

(psychologicznej). W 1996 roku odnotowano 3142 przypadki chorób zawodowych

narządu głosu. Ponad 90% tej liczby stanowią nauczyciele. Choroby te są skutkiem

pracy w kurzu, pyle kredowym, w źle wentylowanych pomieszczeniach, zbyt

licznych klasach, a wreszcie braku okresowych badań lekarskich (w szczególności

laryngologicznych i foniatrycznych, a jeśli zachodzi taka potrzeba o

psychiatrycznych lub psychologicznych).

Gdy napięcia stresowe doświadczane w pracy pojawiają się jednocześnie z

kilku źródeł i łatwo się kumulują o pracę można zaliczyć do szczególnie

stresujących. Człowiek ma wówczas do czynienia z nadmiarem zadań do wykonania,

pracuje pod ciągłą presją uciekającego czasu, ma wzmożone poczucie

odpowiedzialności, doświadcza ze strony współpracowników złej woli, braku

dyscypliny, niekompetencji. Pracownik może zetknąć się także z problemami

20

obiektywnymi : brakiem pieniędzy, konkurencją na rynku, złą sytuacją społeczno -

polityczną. Jeśli człowiek będzie odczuwał dodatkowo poczucie bezradności - mamy

pełen obraz zestresowanego pracownika.

Najbardziej narażeni na stres są ludzie, którzy lubią walczyć i rywalizować,

wszystko odnoszą do siebie, łatwo popadają w konflikty z otoczeniem i samym sobą.

Bezustannie myślą o swojej pracy o sądzą, iż wciąż pracują za mało. Niektórzy

wyznają zasadę, że to, co nie jest pracą - jest stratą czasu. Takich ludzi znaleźć

można w każdej grupie zawodowej a także wśród nauczycieli. Ale zawód

nauczyciela jest szczególny.

Zawód to nie tylko wykonywanie określonych, powtarzających się czynności.

To także system sprawności intelektualnych i umiejętności zdobytych w trakcie

nauki, a także kultura ogólna i zawodowa, fachowość, odpowiedzialność, poziom

moralny. Czynności zawodowe nauczyciela są bardzo różnorodne. Zmierzają one

głównie do wywierania wpływu na innych ludzi poprzez przybliżanie wiedzy o

świecie, wyrabiania sprawności w jej stosowaniu, rozwijania zdolności i

zainteresowań, kształtowania przekonań, postaw, woli i charakteru. Praca

nauczyciela-wychowawcy nie ogranicza się jednak tylko do przekazywania

informacji i opieki nad uczniem. Obejmuje również czynności organizatorskie,

inspiratorskie i koordynacyjne dotyczące działalności dzieci. W literaturze spotkać

można opisy funkcji, które powinien spełniać nauczyciel. Wymienia się m.in. funkcję

kształcącą, wychowawczą, opiekuńczą, środowiskową, życiowego ukierunkowania23.

Zawód nauczycielski jest złożony, trudny, odpowiedzialny, uciążliwy.

Obfituje w sytuacje trudne, ponieważ praca nauczyciela nie może być ściśle

normowana i wykonywana według schematów. Ponieważ pracuje się z ludźmi ,a to

wymaga ciągłej modyfikacji czynności i plastyczności umysłu. Na podstawie badań

przeprowadzonych wśród nauczycieli niemieckich stwierdzono, że narasta wśród

nich przemęczenie pracą. Mają oni również świadomość, że ogrom oczekiwań

społecznych i stawianych pedagogom wymagań zaczyna przekraczać ich fizyczną i

psychiczną wydolność. Wydatek energetyczny przy pracy pedagogicznej wynosi

792-962 Kcal. Spowodowane jest to nieustannym dopływem nowych informacji,

które wymagają wysokiej koncentracji uwagi, wysokiej jej podzielności oraz dużej

sprawności intelektualnej. O rozmiarach napięć psychicznych jakie towarzyszą

23 J.Nowak, Bieg nauczycielskiego życia, w: ‚Przemiany zawodu nauczycielskiego“ pod red.J.Nowaka, Ossolineum, Wrocław 1991, s.80.

21

wykonywaniu zawodu nauczycielskiego mogą świadczyć pomiary częstotliwości

tętna. Wśród badanych wynosiła ona 102-114 uderzeń na minutę. Około 50 %

nauczycieli w wieku do 30 lat wykazywało podwyższone wartości ciśnienia

tętniczego (150/90). Nauczycielom oprócz wymienianych już chorób

psychosomatycznych, chorób strun głosowych i układu oddechowego, grozi także

zmniejszona odporność na infekcje. Stan ciągłego napięcia może spowodować

rozregulowanie systemu odbioru i przetwarzania informacji, obniża sprawność uwagi

i pamięci24.

W badaniach prowadzonych w różnych częściach Europy zaobserwowano

ciekawe różnice między nauczycielami. Okazało się, że warunki pracy nauczycieli z

Europy Wschodniej są najbardziej komfortowe (zdecydowanie niekorzystne wyniki

otrzymali jedynie w zakresie wysiłku fizycznego). Pracują oni ponadto najniższą

liczbę godzin w tygodniu. Wymagania stojące przed uczącymi z Europy Zachodniej

są zdecydowanie wyższe,oni też poświęcają pracy najwięcej czasu. Natomiast

przedstawiciele Europy Południowej cechują się najniższym poziomem kontroli i

wsparcia społecznego, a ich klasy liczą najwięcej uczniów. Biorąc pod uwagę te

zależności, należałoby więc oczekiwać, że to funkcjonowanie nauczycieli z Europy

Wschodniej osiągnie poziom najwyższy, Rzecz przedstawia się jednak inaczej. W

grupie tej obserwuje się najsilniejsze wyczerpanie emocjonalne oraz największa ilość

skarg somatycznych . Rzadkie jest za to doświadczanie depersonalizacji, a osobiste

zaangażowanie i satysfakcja z pracy utrzymują się na wysokim poziomie. Z kolei

wśród nauczycieli z Europy Południowej poziom wyczerpania emocjonalnego osiąga

wartość najniższą, satysfakcja z pracy – najwyższą. Najgorzej w tym zestawieniu

wypadają przedstawiciele Europy Zachodniej z niekorzystnymi wynikami na skali

depersonalizacji, osobistego zaangażowania i satysfakcji z pracy.

Stwierdzono również, że nie ma jednoznacznego związku między standardem życia

w danym regionie a warunkami pracy i funkcjonowania zawodowego: niski standard

nie przekłada się na gorsze warunki, a wysoki standard nie gwarantuje

automatycznie satysfakcji z pracy i dobrej kondycji psychicznej. Wnioski te są

oczywiście ograniczone i nie dają się bezpośrednio odnieść do realiów polskich.

Trzeba jednak przyznać, iż do pewnego stopnia pozostają w sprzeczności z

potocznymi poglądami na ten temat. Wbrew nadziejom nie wydaje się, by ogólna

24 J.Kordaszewski, Trudność pracy nauczyciela, w : ‚Nauczyciel i młodzież. Tradycje o sytuacje o perspektywy“, pod red.B.Suchodolskiego, Warszawa 1986, s.339, za : ‚Przemiany zawodu nauczycielskiego“, pod red.J.Nowaka, Ossolineum , Wrocław 1991, s.81-82.

22

poprawa sytuacji społeczno-ekonomicznej (niższe bezrobocie, wyższe dochody)

zniwelowała obciążenia w pracy nauczyciela. Zmianie ulegnie co najwyżej ich treść.

Niestety, bardziej uzasadnione jest oczekiwanie dalszego wzrostu wymagań.25

Mimo wielu czynników stresujących występujących w pracy nauczyciela,

nauczyciele są odporni na stres, cechują się realistycznymi (a nie idealistycznymi)

przekonaniami zawodowymi, częściej postrzegają trudności w kategoriach wyzwania

niż zagrożenia, czerpią prawdziwą radość z kontaktu z uczniami, lubią swój

przedmiot i nie dążą do spektakularnych osiągnięć dydaktycznych. Co ciekawe,

wyróżnia ich także stosunkowo długi czas pracy. Intensywne zaangażowanie w

obowiązki nauczycielskie nie musi prowadzić do wypalenia, o ile towarzyszy mu

poczucie sensu i umiejętność zarządzania własnymi zasobami, gwarantująca ich

ochronę, pomnażanie i wzbogacanie. Stres staje się wówczas sprzymierzeńcem na

drodze rozwoju, także zawodowego.26

ROZDZIAŁ II

PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ.

W związku z faktem, iż niniejsza praca ma charakter porównawczy i jest

próbą porównania wyników badań prowadzonych w Szczecinie w roku 200127 z

badaniami prowadzonymi w Świnoujściu w roku 2007, część metodologiczną pracy

oparto na założeniach badań z roku 2001. Zabieg ten służyć ma bardziej

precyzyjnemu porównaniu wyników opartych na zbliżonych założeniach. Z

cytowanej pracy zapożyczono także narzędzie badawcze.

1.Problemy, hipotezy, techniki i wskaźniki badawcze.

Problem badawczy tej pracy został sformułowany w następujący sposób :

‚Jakie jest natężenie poziomu stresu, który przeżywają nauczyciele podczas

wykonywania swojej pracy ?“. Na tak postawione pytanie można odpowiedzieć

hipotetycznym założeniem, że w swoim środowisku pracy nauczyciele przeżywają

stres o dość znacznym natężeniu.

25 E. Gruszczyńska, Stres w pracy nauczyciela, Psychologia w Szkole, 1/2005, s. 13526 H. Sęk, Potoczna wiedza o stresie a naukowa koncepcja stresu i radzenia sobie, w: Teoretyczne i

kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem, red. I. Heszen-Niejodek, TiA, Poznań 2002, s. 64 27 M. Barzyk, Stres w środowisku pracy na przykładzie pracy nauczyciela, WSHTWP, Szczecin

2001, s.15 - 19

23

Na podstawie wiedzy zawartej w literaturze przedmiotu podjęto decyzję o

zastosowaniu ankiety, jako techniki najbardziej adekwatnej do zbadania poziomu

stresu przeżywanego przez nauczycieli w ich pracy. Ankieta różni się od wywiadu

sposobem kontaktu z respondentami. W przypadku ankiety kontakt ten jest pośredni,

wywiad natomiast wymaga bezpośredniego spotkania się z badaną grupą. 28 Ankieta

umożliwia zadanie ludziom pytań dotyczących takich informacji, które nie są

zarejestrowane w dokumentach, aktach. Z racji swej anonimowości ankieta daje

większe szanse na uzyskanie szczerych wypowiedzi29.

Według Józefa Pietera ankieta jest zbiorem pytań ‚stawianym pisemnie i pośrednio

celem uzyskania odpowiedzi, mających służyć do rozwiązania jakiegoś problemu

naukowego bądź praktycznego [...]30“.Uzyskane tą drogą odpowiedzi badacz

opracowuje statystycznie, a wyniki tego opracowania interpretuje. Przed

przystąpieniem do badania ankietowego konieczne jest zebranie możliwie jak

największej ilości wiadomości z zakresu problematyki, której dotyczyć mają

badania. Źródłem wstępnej informacji może być zarówno literatura przedmiotu, jak i

obserwacja bezpośrednia danego wycinka rzeczywistości oraz analiza dokumentów.

Kwestionariusz jest narzędziem, za pomocą którego przeprowadzana jest ankieta.

Jest to drukowana lista pytań skierowanych do wybranych osób w celu zdobycia

określonych informacji31. Wnioski wyciągane przez badacza na podstawie badań

umożliwiają stwierdzenie nie tyle tego, co badani naprawdę myślą, odczuwają i

robią, ale raczej tego, co one mówią nam na temat tego, o czym myślą, co czują i

robią32.

Podczas konstruowania kwestionariusza ankiety wzięte zostały pod uwagę

następujące wskaźniki :

• wykonywanie złożonych operacji umysłowych (rozwiązywanie problemów)

• możliwość przewidywania rodzaju zadań stawianych przez przełożonego

• ścisłe przestrzeganie czasu rozpoczęcia i zakończenia pracy

• rywalizacja

• konieczność współpracy z innymi ludźmi

28 J.Turowski, Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki badań, Lublin 1992, Norbertinum, s.65-74. 29 R.Kowalczuk, T.Sieczyński, Psychologia i socjologia pracy, Warszawa 1982, WSiP, s.27-30. 30 J.Pieter, Metody badań pedagogicznych i psychologicznych w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“ pod red.W.Pomykało, Warszawa 1993, Fundacja Innowacja, s.351-352. 31 W.Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, PZWS, s.153.32 M.Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, PWN, s.283.

24

• konieczność dokonywania wyborów (sytuacje konfliktu wewnętrznego)

• konieczność przenoszenia zadań z pracy do domu oraz myślenie o pracy w

domu

• przebywanie w złych fizycznych warunkach pracy (hałas, nieodpowiednia

temperatura, złe oświetlenie, ciasnota)

• zbyt duża ilość zadań do wykonania

• niesprawiedliwe traktowanie przez zwierzchników

Wskaźniki te zostały ujęte w formę 26 (a właściwie 29) pytań.

2.Opis środowiska badawczego.

Badania przeprowadzone w Szczecinie w 2001 roku.

Przebadanych zostało 35 nauczycieli (12 mężczyzn i 23 kobiety) województwa

zachodniopomorskiego. Są oni zatrudnieni w następujących typach placówek

oświatowych : szkole podstawowej - 18 osób (51%), szkole podstawowej połączonej

z gimnazjum - 3 osoby (8%), szkołach średnich różnego typu - 6 osób (17%),

zasadniczej szkole zawodowej - 1 osoba (2%), szkole MSWiA straży granicznej - 6

osób (17%), wyższej szkole technicznej - 1 osoba (2%).

Najmłodszy przebadany nauczyciel ma 26 lat, najstarszy - 62 lata.

Najliczniejsza grupa badanych znalazła się w przedziale wiekowym 26 - 35 lat

(37%). Wszyscy przebadani nauczyciele mają wyższe wykształcenie. Zdecydowana

większość (82%) to osoby zamężne lub żonate.

Jeżeli chodzi o staż pracy na obecnie zajmowanym stanowisku, to najwięcej

osób znalazło się w kategorii 0 do 10 lat -18 - 51%, następnie 11 do 20 lat - 34%, 21

do 30 lat - 8%, 31 i więcej lat - 5%.

Ogólny staż pracy badanych nauczycieli przedstawia się w sposób następujący : 0 do

10 lat - 37%, 11 do 20 lat - 28%, 21 do 30 lat o również 28%, powyżej 31 lat - 5%.

Badania przeprowadzone w 2007 roku w Świnoujściu

Przebadano 31 nauczycieli (4 mężczyzn i 27 kobiet) będących pracownikami

Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Świnoujściu. Placówka ta

zajmuje się dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu lekkim oraz

umiarkowanym i mieści w sobie: Szkołę Podstawowa Specjalną, Gimnazjum

Specjalne, Zasadniczą Szkołę Zawodową Specjalną i internat dla uczniów spoza

25

terenu miasta. Wszyscy badani posiadają wyższe wykształcenie oraz kwalifikacje

pedagogiczne do pracy z dziećmi „specjalnej troski”.

Najliczniejszą grupą badanych była grupa w przedziale wiekowym 35 – 50

lat (58%). Zdecydowana większość (71%) to osoby zamężne lub żonate.

Jeżeli chodzi o staż pracy na obecnie zajmowanym stanowisku, to najwięcej

osób znalazło się w kategorii 0 do 10 lat - 49%, następnie 11 do 20 lat - 41%, 21 do

30 lat - 6%, 31 i więcej lat - 3%.

Ogólny staż pracy badanych nauczycieli to : 0 do 10 lat - 16%, 11 do 20 lat - 46%,

21 do 30 lat 32%, powyżej 31 lat - 6%

ROZDZIAŁ III

SPRAWOZDANIE Z ODBYTYCH BADAŃ.

1.Wyniki przeprowadzenia ankiety „Pomiar stresu w środowisku pracy

nauczyciela“ oraz porównanie wyników badań prowadzonych w roku 2001 w

Szczecinie i 2007 w Świnoujściu .

Oceniając zamieszczone w ankiecie stwierdzenia nauczyciele mieli do

dyspozycji pięciostopniową skalę, której kolejne wielkości przedstawiały się w

następujący sposób:

1 - cecha nie występuje, nie dotyczy badanego

2 - cecha występuje, ale nie przeszkadza, nie denerwuje badanego

3 - cecha czasami irytuje badanego i przeszkadza mu

4 - cecha dość często irytuje i przeszkadza

5 - cecha nie tylko irytuje nauczyciela w pracy, ale także denerwuje go w domu

Mimo, iż badania prowadzone w Świnoujściu przeprowadzono w

specyficznej placówce i w znacznie późniejszym terminie, okazało się , że ich

wyniki są bardzo zbieżne i różnią się w kilku tylko kategoriach. Wyniki są tak

podobne, iż różnią się w sposób prawie niezauważalny. Może to sugerować, iż opinia

nauczycieli nie zmieniła się mimo upływu czasu i nie wiąże się ze specyfiką

placówki oświatowej. Omawiając wyniki badań, wyniki uzyskane w badaniach

świnoujskich podawane będą w nawiasie bądź jako drugie w kolejności (zostaną

zaznaczone pogrubioną czcionką).

26

Pytanie nr 1 dotyczyło konieczności bycia gotowym do szybkiego

reagowania na ważny sygnał, który może pojawić się w każdej chwili. 65% (43%)

badanych nauczycieli uznało, że ta cecha występuje w ich pracy, ale nie przeszkadza

im, pracownicy placówki w Świnoujściu wskazywali częściej (45%), że okoliczność

ta irytuje ich i im przeszkadza. W pytaniu nr 2 dotyczącym rozwiązywania

problemów – 68% (69%) respondentów doszło do wniosku, że ten fakt im nie

przeszkadza. Duża grupa badanych osób stwierdziła, że wiele z przedstawionych w

kwestionariuszu ankiety opisów sytuacji nie występuje w środowisku pracy, nie

dotyczy nauczycieli. Za takie uznane zostały pytania : nr 3 (48%, 52%), nr 5

(31%,26%), nr 7 (51%, 45%), nr 8 (37%, 36%), nr 10 (54%, 62%), nr 11 (74%,

48%), nr 14 (57%, 66%), nr 17 (68%, 39%), nr 21 (31%, 49%), nr 23 (37%, 36%),

nr 24 (37% 55%), nr 25 (54%, 53%), nr 26 (80%, 70%). Pytania te dotyczyły

kolejno : informacji o tym, czy to, co nauczyciel robi w pracy wykonuje dobrze ;

tempa wykonywanych działań ; pośpiechu ; równoczesnej terminowej konieczności

wykonania zadania i występowania przeszkód uniemożliwiających dotrzymania

terminów ; zakłóceń w pracy instytucji spowodowanych nieobecnością ; rywalizacji ;

konfliktów ; braku wpływu na sposób wykonywanej pracy ; niewykorzystania w

pełni własnych możliwości ; dużej ilości zadań do wykonania ; trudności z

wykonaniem zadań ; niesprawiedliwego traktowania przez przełożonych ; poczucia

braku sensu wykonywanej pracy.

Pytanie nr 4 było związane z faktem zaskakiwania nauczycieli przez

przełożonych zadaniami do wykonania. Najwięcej badanych – 34% (32%) udzieliło

odpowiedzi na poziomie 3, co oznacza, że fakt ten czasami irytuje i przeszkadza

respondentom. W pytaniu nr 6 chodziło o konieczność punktualnego przychodzenia i

wychodzenia z pracy. 57% (52%) ankietowanych odpowiedziało, że cecha ta

występuje, ale nie przeszkadza i nie denerwuje. Podobnie rzecz się miała z pytaniem

nr 9, które dotyczyło zmian w warunkach i sposobie wykonywania pracy. 42%

(39%) nauczycieli stwierdziło, że fakt dokonujących się zmian nie przeszkadza im i

nie denerwuje ich. W pytaniu nr 12 aż 74% (65%) badanych odpowiedziało, że fakt

współpracy z innymi ludźmi nie stresuje ich, tak samo jak konieczność udzielania

innym pomocy (71%, 84% pytanie nr 13).

Pewne różnice występują w wynikach badań w pytaniu nr 16, które mówi o

świadomości konsekwencji za ewentualnie popełniony błąd; w badaniach z roku

27

2007 częściej udzielano odpowiedzi, że sytuacja ta „często irytuje i przeszkadza”

(13%), „irytuje cały czas, a nawet denerwuje w domu” (9%).

Jednym z czynników, który jest stresorem dla dość dużej grupy badanych

nauczycieli okazała się konieczność dokonywania wyborów, które prowadzą do

przeżywania silnych konfliktów wewnętrznych. Na pytanie nr 18 badani

odpowiedzieli, że fakt ten czasami denerwuje ich i przeszkadza im. Odpowiedzi

takiej udzieliło 37% (33%) osób. W badaniach z roku 2007 dla znacznej grupy

respondentów (16%) jest to sytuacja, która często irytuje i przeszkadza.

Jednym z nieodłącznych elementów pracy nauczyciela jest zabieranie do domu prac

uczniów, koniecznej do uzupełnienia dokumentacji itp. Badani odpowiedzieli w

pytaniu nr 19, że sytuacja taka nie przeszkadza im (42%, 16%), jednak pracownikom

placówki w Świnoujściu sytuacja ta przeszkadza częściej (36%), a nawet irytuje ich

permanentnie (26%).

Pytanie nr 20 było pytaniem złożonym z kilku elementów i dotyczyło

fizycznych warunków pracy. Nauczyciele uznali, że żaden z wymienionych

czynników,a więc: hałas nieodpowiednia temperatura, złe oświetlenie, ciasnota o nie

jest dla nich źródłem stresu. Jedynie hałas uznany został za element obecny w

środowisku pracy, ale nie przeszkadzający (31%, 16%). Pozostałe czynniki zdaniem

większości badanych w ogóle nie występują. W badaniach z roku 2007 hałas częściej

jest czynnikiem irytującym i przeszkadzającym (26%), irytują także nieodpowiednia

temperatura (19%) i ciasnota (23%).

W pytaniu nr 22 chodziło o odpowiedź, czy zdarza się respondentom myśleć

o sprawach związanych z pracą także w domu i w jakim stopniu jest to dla nich

stresujące. 45% (26%) badanych doszło do wniosku, że irytuje ich to i przeszkadza

tylko czasami. W badaniach świnoujskich aż 26% badanych traktuje ten czynnik

jako irytujący w pracy i w domu.

Jak widać końcowy odcinek skali wyboru odpowiedzi zaznaczany był dość

rzadko. Najwięcej osób (17%, 26%) wybrało odpowiedź piątą : „irytuje mnie to cały

czas w pracy, a nawet denerwuję się z tego powodu w domu“ w pytaniu nr 22. W

badaniach z roku 2007 odpowiedź tę zaznaczano również często w pytaniu nr 19

(26%).

Dla każdego z uczestników ankiety obliczono średni wynik dokonywanych

przez niego wyborów. Średnie wyniki wyborów poziomu stresu na skali

pięciostopniowej przedstawiają się w następujący sposób : wartości od 1 do 2

28

zaznaczało 40% (58%) badanych, od 2 do 3 – 54% (32%) badanych, powyżej 3 –

5% (10%) badanych.

Inną badaną zależnością był związek średnich wyborów poziomu stresu ze

stażem pracy nauczycieli na obecnie zajmowanym stanowisku. Dla pracowników

zatrudnionych do 10 lat średnia ta wynosiła 1,9 (1,9) , dla pracujących od 11 do 20

lat – 2,2 (2,3) , dla nauczycieli o stażu od 21 do 30 – 2,1 (2,0), a dla najbardziej

wytrwałych, pracujących powyżej 31 lat – 2,3 (2,3). Mimo niewielkich różnic

między podanymi wyżej średnimi wartościami można zauważyć, że wraz z ilością

przepracowanych w szkole lat wzrasta poziom przeżywanego przez nauczycieli

stresu.

2.Wnioski teoretyczne i wskazania praktyczne.

Na podstawie dokonanej analizy materiału badawczego można wysnuć

następujące wnioski :

1. Poziom przeżywanego przez nauczycieli stresu podczas wykonywania ich

pracy nie jest w rzeczywistości tak znaczny jak zakładano w hipotezie tej

pracy. Nauczyciele dokonywali najczęściej wyboru wartości z początku

proponowanej skali (1 – 35%, 39% odpowiedzi, 2 – 29%, 33% lub 3 – 20%,

19% odpowiedzi). Oznacza to, że zaprezentowane w kwestionariuszu ankiety

stwierdzenia odzwierciedlające źródła stresu mogące pojawić się w szkole,

zdaniem badanych, albo nie występują; gdy jednak występują, nie stanowią

problemu, albo irytują nauczycieli tylko czasami.

2. Zdaniem większości uczestniczących w badaniach nauczycieli w szkole nie

mają oni do czynienia z następującymi zjawiskami : brakiem informacji o

jakości wykonywanej pracy; pośpiechem; koniecznością wykonania zadania

w nieprzekraczalnych terminach i niemożnością dotrzymania tych terminów;

zakłóceniem pracy szkoły spowodowanym nieobecnością nauczyciela;

rywalizacją; konfliktami z osobami spoza szkoły; niskim prestiżem i

uznaniem społecznym dla pracy nauczyciela; popełnianiem błędów za które

grożą surowe konsekwencje; zbyt szczegółowymi instrukcjami przełożonego,

co do sposobu wykonania pracy; nieodpowiednią temperaturą i złym

29

oświetleniem; niewykorzystywaniem własnych możliwości, zdolności i

kwalifikacji; nadmierną ilością obowiązków; trudnościami z wykonaniem

niektórych zadań; niesprawiedliwym traktowaniem przez zwierzchników;

poczuciem braku sensu wykonywanej pracy.

W badaniach prowadzonych w roku 2007 respondenci różnią się nieco w

opiniach i częściej uważają że: ich praca wiąże się z niskim prestiżem i

uznaniem społecznym, bardziej obawiają się popełnić błąd i mają

świadomość grożących konsekwencji,częściej również narzekają na tzw.

stresory zewnętrzne (duży hałas, nieodpowiednia temperatura i ciasnota).

Różnice w opiniach wynikać mogą z faktu ciągłego obniżania się prestiżu

zawodu nauczyciela, generowania przez władze i społeczeństwo coraz

większych wymagań pod adresem nauczycieli, wzrostem faktycznego

egzekwowania prawnej odpowiedzialności pedagogów przez sądy i

nagłaśnianie tych przypadków przez media. Co do dolegliwości stresorów

zewnętrznych, przypuszczać można, iż spowodowana ona jest warunkami

lokalowymi placówki w Świnoujściu (brak sali gimnastycznej, stare budynki,

ciasne pomieszczenia).

3. Fakt udzielenia przez ankietowanych takich odpowiedzi może być

spowodowany na przykład dużą odpornością nauczycieli na sytuacje

stresujące. Prawdopodobne jest również, że praca nauczyciela nie jest tak

stresująca jak się powszechnie wydaje. Istnieje również możliwość, że badani

nauczyciele stosują mechanizm obronności percepcyjnej, polegającej na

oporze wobec zjawisk, wydarzeń, które mogą wywoływać nieprzyjemne,

negatywne emocje. Wydaje się, że nauczyciele, w związku z małym

prestiżem społecznym ich zawodu (spowodowanym między innymi

wieloletnim niedofinansowaniem oświaty), starają się sami siebie

dowartościować i wytworzyli obraz nauczyciela idealnego, którym wypada

być. W związku z tym nie można twierdzić, że jest się np. przepracowanym,

niedocenianym przez dyrektora, czy wchodzi się w konflikty z osobami spoza

szkoły (np. rodzicami uczniów).

4. Wydaje się, że zbyt rzadko mówi się w środowisku nauczycielskim o

problemach związanych z wykonywaniem tego zawodu. Cały wysiłek

skierowany jest na kwestie dotyczące ucznia, grupy klasowej, współpracy z

rodzicami. Brakuje zainteresowania problemami, z którymi boryka się sam

30

nauczyciel. I nie chodzi tu tylko o przykry fakt niskiego uposażenia. Nie ma

w szkole miejsca na autentyczną troskę o psychiczne i społeczne zdrowie

nauczyciela. Pomija się tak ważne w procesie nauczania-uczenia się ogniwo

jakim jest dobrze funkcjonujący nauczyciel. Od nauczycieli oczekuje się, aby

zaspakajali potrzeby uczniów, ale nikt nie pyta, czy ich własne są

zaspokojone. Rzadko wśród pedagogów mówi się i uczy o asertywności, a

jeśli już, to w kontekście tego, jak kształtować taką postawę u dzieci i

młodzieży. Wciąż jeszcze w naszym polskim społeczeństwie szukanie porady

u specjalisty o psychologa, psychoterapeuty, psychiatry o jest wstydem.

Dlatego nauczyciel, który nie może poradzić sobie z sobą samym, nie

korzysta z takiej pomocy, a efektem tego jest zaburzenie w jego stosunkach z

uczniami, kolegami i innymi osobami, które spotyka w swej pracy. 33

BIBLIOGRAFIA

- Aronson E. Człowiek – istota społeczna, PWN, Warszawa 1978.

- Barzyk M. Stres w środowisku pracy na przykładzie pracy nauczyciela, WSHTWP,

Szczecin 2001.

- Cenin M. Stres a psychospołeczne wymagania roli menadżera, Prace

psychologiczne XLVI, Wrocław.

- Dudek B. Psychiczne obciążenie pracą, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1992

- Frączak A. ,Kofta M. , Frustracja i stres psychologiczny, w: ‚Psychologia“ pod red.

T.Tomaszewskiego, Warszawa 1976, PWN.

- Gruszczyńska E. Stres w pracy nauczyciela, Psychologia w Szkole, 1/2005.

- Kocowski T. Stres, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“, pod red. W. Pomykało,

Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.

- Kordaszewski J. Trudność pracy nauczyciela, w : ‚Nauczyciel i młodzież. Tradycje

o sytuacje o

perspektywy“, pod red.B.Suchodolskiego, Warszawa 1986.

- Kowalczuk R., Sieczyński T. Psychologia i socjologia pracy, Warszawa 1982,

WSiP.

- Pieter J. Metody badań pedagogicznych i psychologicznych w: ‚Encyklopedia

pedagogiczna“ pod

33 M. Barzyk, Stres ........, op.cit., ,, s.17 - 19

31

red.W.Pomykało, Warszawa 1993, Fundacja Innowacja.

- Łobocki M. Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, PWN.

- Murawski P. RybarczykW., Rozmowy o kształtowaniu środowiska pracy, w:

Przyjaciel przy Pracy“, 1/1996

- Nowak J. Bieg nauczycielskiego życia, w: ‚Przemiany zawodu nauczycielskiego“

pod red.J.Nowaka, Ossolineum, Wrocław 1991.

- Obuchowska I. Frustracja, w: ‚Encyklopedia pedagogiczna“ pod red. W.Pomykało,

Warszawa 1993, Fundacja Innowacja.

- Oniszczenko W. , Stres to brzmi groźnie, W SiP, Warszawa 1993 .

- Popielarska M. , Stres w pracy, „Personel”, 18/1997.

- Psychologia pracy i organizacji, red. N. Chmiel, GWP, Gdańsk 2003.

- Selye H.Stres okiełznany, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.

- Sęk H. Potoczna wiedza o stresie a naukowa koncepcja stresu i radzenia sobie, w:

Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem, red. I. Heszen-Niejodek,

TiA, Poznań 2002.

- Terelak J.F. Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz

1995,

- Tucholska S. Stres zawodowy nauczycieli, Psychologia Wychowawcza, 5/1996

- Turowski J. Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki badań, Lublin 1992,

Norbertinum.

- Widerszal-Bazyl M. , Łuczak A.w: ‚Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy

oraz ocena ryzyka zawodowego. Materiały szkoleniowe“, CiOP, Kazimierz Dolny

2000.

- Zaczyński W. Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, PZWS.

- Zimbardo P.G. ,Rucha F.L. Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996.

32

ANEKS

Zestawienie wyników z badań prowadzonych w Szczecinie w 2001 roku

Nrpytania

Procentowy udział wyborów poszczególnych wartości skali1 2 3 4 5

1 2% 65% 22% 5% 2%2 11% 68% 8% 2% 5%3 48% 28% 17% - 5%4 22% 22% 34% 8% 11%5 31% 20% 31% 5% 8%6 25% 57% 5% 5% 2%7 51% 11% 25% 8% 2%8 37% 22% 28% 5% 5%9 22% 42% 20% 8% 5%10 54% 17% 17% 2% 8%11 74% 22% 2% - -12 8% 74% 11% 2% 2%13 17% 71% 8% 2% -14 57% 5% 20% 8% 8%15 42% 22% 17% 8% 2%16 40% 25% 22% 5% 5%17 68% 14% 17% - -18 22% 31% 37% 2% 5%19 5% 42% 28% 2% 11%20a 25% 31% 22% 14% 5%20b 45% 20% 22% 5% 5%20c 48% 20% 20% 8% 2%20d 34% 20% 25% 8% 11%21 31% 20% 22% 11% 14%22 5% 17% 45% 14% 17%23 37% 25% 22% 5% 8%24 37% 28% 22% 11% -25 54% 14% 14% 14% 2%26 80% 5% 2% 2% 8%

33

Zestawienie wyników z badań prowadzonych w Świnoujściu w 2007 roku

Nrpytania

Procentowy udział wyborów poszczególnych wartości skali1 2 3 4 5

1 3% 43% 45% 6% 3%2 9% 69% 19% 3% -3 52% 23% 19% 3% 3%4 13% 32% 32% 17% 6%5 26% 29% 26% 13% 6%6 42% 52% 3% - 3%7 45% 26% 26% 3% -8 36% 29% 23% 9% 3%9 36% 39% 16% 6% 3%10 62% 29% 6% 3% -11 48% 27% 13% 9% 3%12 23% 65% 9% - 3%13 13% 84% 3% - -14 66% 19% 9% 6% -15 33% 19% 36% 6% 6%16 19% 33% 26% 13% 9%17 39% 33% 13% 6% 9%18 19% 23% 33% 16% 9%19 16% 16% 36% 6% 26%20a 52% 16% 26% 6% -20b 75% 3% 19% 3% -20c 78% 13% 3% 3% 3%20d 65% 6% 23% 3% 3%21 49% 29% 19% 3% -22 13% 26% 26% 9% 26%23 36% 20% 29% 9% 6%24 55% 29% 16% - -25 53% 19% 16% 6% 6%26 71% 13% 13% - 3%

34

Ankieta

POMIAR STRESU W ŚRODOWISKU PRACY

NAUCZYCIELA

Zwracam się do Państwa z uprzejmą prośbą o pomoc w przeprowadzeniu

badań mających na celu zmierzenie stresu doświadczanego przez nauczycieli w ich

pracy.

1. Jaki jest Pani/Pana zawód (zajmowane stanowisko) ?

...................................................................................................................................

2. Jaki jest typ placówki oświatowej, w której Pani/Pan pracuje ?

...................................................................................................................................

3. Jaki jest Pani/Pana :

- wiek (ukończone lata)

...................................................................................................................................

- stan cywilny

...................................................................................................................................

- wykształcenie

...................................................................................................................................

4. Jak długo pracuje Pani/Pan na obecnym stanowisku (ukończone lata) ?

...................................................................................................................................

5. Jaki jest ogółem staż Pani/Pana pracy?

...................................................................................................................................

Poniżej znajdują się opisy wymagań i cech pracy, które mogą być mniej lub

bardziej typowe dla Pani/Pana stanowiska pracy. Proszę je przeczytać i po

zastanowieniu się odpowiedzieć, czy dany opis dotyczy Pani/Pana. Jeśli tak, proszę

ocenić, w jakim stopniu cecha ta przeszkadza w pracy, denerwuje, stanowi źródło

irytacji i stresu. Odpowiedzi proszę udzielać obrysowując kółkiem odpowiednią

cyfrę obok opisu zgodnie z przedstawionymi poniżej możliwościami :

1 - cecha nie występuje, nie dotyczy mnie ;

2 - cecha występuje, ale mi nie przeszkadza, nie denerwuje mnie ;

3 - czasami mnie to irytuje i przeszkadza ;

35

4 - dość często mnie to irytuje lub przeszkadza ;

5 - irytuje mnie to cały czas w pracy, a nawet denerwuję się z tego powodu w domu.

1. Moja praca wymaga czujności, tj. gotowości do

szybkiego reagowania na ważny sygnał, który może

pojawić się w każdym momencie. 1 2 3 4 5

2. W pracy wykonuję złożone zadania umysłowe

wymagające zbierania informacji, rozpoznawania

problemów i znajdowania sposobów ich rozwiązywania. 1 2 3 4 5

3. Pracując na moim stanowisku nie mam informacji

o tym, czy to, co robię wykonuję dobrze, czy źle. 1 2 3 4 5

4. Zdarza się, że po przyjściu do pracy jestem

zaskakiwany przez przełożonych zadaniami , jakie

mi zlecają. 1 2 3 4 5

5. Moja praca wykonywana jest w narzuconym rytmie,

niezależnym ode mnie. 1 2 3 4 5

6. Do mojej pracy muszę przychodzić i wychodzić z niej

o dokładnie określonej godzinie. 1 2 3 4 5

7. W pracy wymagany jest ode mnie pośpiech. 1 2 3 4 5

8. W mojej pracy wymaga się wykonywania zadań w

nieprzekraczalnych terminach i zarazem istnieją poważne

przeszkody uniemożliwiające dotrzymanie tych terminów. 1 2 3 4 5

9. Na moim stanowisku w ciągu ostatnich paru lat wiele

zmieniło się w warunkach i sposobie wykonywania pracy. 1 2 3 4 5

36

10. Moja nieobecność, nawet jednodniowa, powoduje

zakłócenia w pracy instytucji. 1 2 3 4 5

11. W mojej pracy otrzymuję zadania wymagające ode

mnie rywalizowania z innymi. 1 2 3 4 5

12. Charakter mojej pracy wymaga ode mnie różnych

form współpracy z innymi ludźmi. 1 2 3 4 5

13. Udzielanie pomocy innym osobom jest moim

podstawowym obowiązkiem. 1 2 3 4 5

14. W mojej pracy dochodzi do konfliktów, zadrażnień

i kłótni z ludźmi spoza mojego zakładu pracy. 1 2 3 4 5

15. Moja praca wiąże się z niskim prestiżem i uznaniem

społecznym. 1 2 3 4 5

16. Bardzo łatwo na moim stanowisku popełnić błąd,

za który grożą mi surowe konsekwencje. 1 2 3 4 5

17. To, jak mam wykonywać swoją pracę jest w szczegółach

ustalane przez mojego przełożonego. 1 2 3 4 5

18. W mojej pracy dość często dokonuję wyborów, które

prowadzą do przeżywania przeze mnie silnych konfliktów

wewnętrznych. 1 2 3 4 5

19. Zdarza się, że muszę zabierać pracę do domu z różnych

powodów. 1 2 3 4 5

37

20. Na moim stanowisku występują złe fizyczne warunki pracy :

- zbyt duży hałas 1 2 3 4 5

- nieodpowiednia temperatura 1 2 3 4 5

- złe oświetlenie 1 2 3 4 5

- ciasnota 1 2 3 4 5

21. Mam poczucie, że w swojej pracy nie wykorzystuję

swoich możliwości, zdolności i kwalifikacji. 1 2 3 4 5

22. Zdarza się, że po powrocie do domu nie mogę przestać

myśleć o sprawach związanych z pracą. 1 2 3 4 5

23. Ilość obowiązków i zadań nałożonych na mnie w

pracy jest tak duża, że ledwie sobie z nimi radzę. 1 2 3 4 5

24. Wykonanie niektórych zadań sprawia mi spore trudności. 1 2 3 4 5

25. Mam poczucie, że w pracy moi zwierzchnicy nie

traktują mnie sprawiedliwie. 1 2 3 4 5

26. Mam poczucie, że to, co robię w mojej pracy nie ma

większego sensu i tak naprawdę to nie jest potrzebne. 1 2 3 4 5

Dziękuję za pomoc i wzięcie udziału w badaniach.

38