ACT AUNI VERS I T AT I SLODZ I ENS I SFOLIA HISTORICA 91, 2013 PRZEMYSAW STPIE (UNIWERSYTET DZKI) Julia Brystygierowa wobec tworzenia komunistycznych organizacji polskich w ZSRR (Polski Komitet Narodowy i Centralne Biuro Komunistw Polski) Naprzeomielat 1943 i1944 sytuacja na okupowanychterenach II Rzeczy-pospolitejulegaaswoistejpolaryzacji.Jeszczewiosn1943r.KrajowaRepre-zentacja Polityczna (KRP Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, Stronnic-two Ludowe i Polska Partia Socjalistyczna Wolno Rwno Niepodlego), skupiajcanajwaniejszestronnictwapolskie,jakiDelegaturaRzdunaKraj, odrzuciy dania przedstawicieli Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Nie zgodziy sinaposzerzenieskaduKomendyGwnejArmii Krajowej (AK)o czonkw PPR-owskiejbojwkiGwardiiLudowej,aninadokooptowaniekomunistycz-nych dziaaczy do skadu KRP. Co wicej, z kocem tego roku przybraa na sile tzw.akcjascaleniowa,majcanacelupoczeniegwnychsizbrojnychpol-skiegopodziemia.Otobowiemnaprzeomiegrudnia1943r.istycznia1944r. zostay wznowione rozmowy pomidzy dowdcami Komendy Gwnej AK i Ko-mendy Gwnej Narodowych Si Zbrojnych, stanowicych trzeci co do wielko-cikonspiracyjn organizacj bojow1. Wobec takiej sytuacji kierownictwo PPR prbowaonawizawsppraczsocjalistamiiludowcami,obliczonna wzmocnieniepolitycznegoznaczeniawasnejpartiiwokupowanymkraju.Jed-nak dziaania te nie spotkay si z szerszym odzewem. Tylko dziaacze Robotni-czejPartiiPolskichSocjalistwbylizainteresowanitakwspprac.Dodatko-wo, caemu przedsiwziciu nie sprzyjay kopoty organizacyjne PPR. Z pewno-cinaniepowodzeniepodejmowanychdziaawpywmiaoaresztowanie14 listopada Magorzaty Fornalskiej i Pawa Findera przywdcw partii2. Wydzia Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Polski i wiata po 1945 r. 1 E. Duraczyski, Polska 19391945. Dzieje polityczne, Warszawa 1999, s. 429; M. Malinowski, Geneza Polski Ludowej. Wybrane problemy, Warszawa 1982, s. 112; W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 19391945, Warszawa 2011, s. 167169. 2 Wiadomoci o nowym skadzie Sekretariatu Komitetu Centralnego PPR dotary do dziaaczy Zwizku Patriotw Polskich w ZSRR dopiero na pocztku stycznia 1944 r. Por. Z. Kumo, Zwizek PatriotwPolskich.Zaoeniaprogramowo-ideowe,Warszawa1983,s.131;M. Malinowski,op. 32 PRZEMYSAW STPIE Wtejsytuacji,wobecbliskiejperspektywy wkroczenia Armii Czerwonejna terytorium Polski i braku cznoci zczonkami PPR w kraju, w rodowiskuko-munistwpolskichwZSRRzrodziasiideapowoaniaorodkakierujcego ogemichdziaa, zmierzajcychdo przejcia wadzyna wyzwalanych tere-nach.StanowigomiaPolskiKomitetNarodowy(PKN)3.Chow literaturze przedmiotu za pocztek jego tworzenia uznaje si dzie 24 grudnia 1943 r., kiedy toJzefStalingocinaKremlugrupdziaaczyZwizkuPatriotwPolskich (ZPP)zWandWasilewskiAndrzejemWitosemnaczele,topracenadjego ksztatemtrwayjuodkilkumiesicy.Gwnymiarchitektamitegoprzedsi-wzicia byli z polskiej strony Alfred Lampe i wspomniana ju W. Wasilewska4. Jakmonasdzi,Stalinniebypocztkowozainteresowanytworzeniem polskiego quasi-rzdu, przynajmniej nie w przededniu konferencji wielkiej trj-ki w Teheranie. Brak pewnoci co do dalszych ustale z antyhitlerowskimi koa-licjantamiwsprawiewschodniejgranicyPolski,powstrzymywagoprzedpo-dejmowaniem jakichkolwiek decyzji dotyczcych przyszego skadu politycznego jej wadz. Tote list, jaki otrzyma od Wasilewskiej 9 listopada 1943 r. w sprawie utworzenia PKN,wraz z proponowanym jego skademosobowym, pozosta po-cztkowobezodpowiedzi5.Dopierowtedy,kiedywwynikurozmwzWinsto-nemChurchillemiFranklinemDelanoRooseveltemwiadomobyo,egranica cit., s. 20; J. Ptasiski,Pierwszy z trzech zwrotw, czyli rzecz o Wadysawie Gomuce, Warszawa 1983, s. 52. 3 L. Pitkowski, Z dziejw lewicy polskiej w ZSRR (Polski Komitet Narodowy i Centralne Biu-ro Komunistw Polskich), [w:] Losy Polakw pord swoich i obcych, red. T. Radzik, Lublin 2005, s.247;T.Toraska,Oni,Warszawa2004,s.317;E.Syzdek,DziaalnoWandyWasilewskiejwlatachdrugiejwojnywiatowej,Warszawa1981,s.223;Z.Kumo,op.cit.,s.129;A.Sobr- -widerska,JakubBerman.Biografia komunisty,Warszawa 2009,s. 97.Por.Aneksdoprotokou PKN z 28 XII 1943. Projekt dra Drobnera, [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, Warszawa 1984, s. 5661. 4Cz.Grzelak,H.Staczyk,S.Zwoliski,ArmiaBerlingaiymierskiego,Warszawa2009,s. 3941; F. Zbiniewicz, Armia Polska w ZSRR. Studia nad problematyk pracy politycznej, War-szawa1963,s.171;A. Sobr-widerska,op.cit.,s.93.A.Noskowa,Nadrodzedostworzenia PKWNrolaMoskwy,Pamii Sprawiedliwo2005,nr2,s.35.Por.teProjektdeklaracji PolskiegoKomitetuNarodowego,opracowanyprzezAlfredaLampegozuwzgldnieniemuwag grona dziaaczy ZPP, [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, Warszawa 1984, s. 3946. 5WproponowanymprzezW.WasilewskskadzieosobowymPKNzabrako,oprczJulii Brystygierowej, take Jakuba Bermana. Natomiast znaleli si w nim (oprcz niej): Zygmunt Ber-ling,Karolwierczewski,WodzimierzSokorski,MichaMietkowski,AndrzejWitos,Bolesaw Drobner,WodzimierzStahl,EmilSommerstein,LeonChwistek,JakubParnas,ks.Franciszek Kubsz,JanGrubecki,MieczysawSkotnicki,StefanJdrychowski.ListW.WasilewskiejdoJ. Stalina z propozycj skadu personalnego Narodowego Komitetu Wolnej Polski (9 XI 1943), [w:] Zarchiwwsowieckich,t.III(Konfliktypolsko-sowieckie19421944),Warszawa1993,s.65;E. Duraczyski, op. cit., s. 247. Por. te A. Noskowa, op. cit., s. 39; S. Jaczyski, Zygmunt Berling. Midzy saw a potpieniem, Warszawa 1993, s. 203.Julia Brystygierowa wobec tworzenia33 polsko-radzieckaprzebiegabdziewzdutzw.liniiCurzona,Stalinpowrci dopodsuwanejmuwczeniejprzezLampegokoncepcjiutworzeniaPKN6.Dla Stanisawa Mikoajczyka, premiera rzdu polskiego na uchodstwie, koncepcja ta byaniedoprzyjcia.Douznaniagranicywtymksztaciemiagoprzekona Churchill. Dla Stalina za niemale pewne byo odrzucenie przez wadze polskie takiegorozwizania,codaomuzielonewiatodoprborganizowaniarzduw powojennej Polsce. Eleonora Syzdek, autorka opracowania o dziaalnoci Wasilewskiej w latach drugiejwojnywiatowej,powoujcsinaProtokdoUkaduoprzyjani, pomocywzajemnejmidzyRepublikCzechosowackaZwizkiemSocjali-stycznychRepublikRadzieckich(z12XII1943r.),sugerujejakobywizyta Edwarda Beneszaw Moskwie w dniach 1123 grudnia 1943 r. dodatkowo przy-spieszya decyzj Stalina o utworzeniu PKN. Z treci dokumentu, zawierajcego tzw.klauzulpolsk,mwicomoliwocidoczeniaPolskidoUkadu, poza czyst deklaracj, nie wynika nic istotnego7. Std te, zdaniem autora, duo wiksze znaczeniedla sprawy powoania PKN mia fakt, e w rozmowach Stali-nazBeneszemuczestniczyarwnieWasilewska8.Najprawdopodobniejto wwczaszapadywstpnedecyzjecodo utworzeniaorganizacji,majcej stano-wizalekprzyszegorzdupolskiego.ZkoleiAlbinaNoskowa,historykRo-syjskiej Akademii Nauk, uwaa, i ksztat zawartego porozumienia, co do powo-jennegomodelustosunkwmidzyZSRRaCzechosowacj,byoptymalnym rozwizaniemdla Stalina. Dlatego te, kiedymiaon ju gwarancjnormaliza-cjistosunkwzjednymzprzyszychssiadw,mgpozwolisobienaruchw stron kreowania powojennego rzdu u drugiego z ssiadw9. Na wspomniane wyej spotkaniena Kremlu zaproszeni zostali, wedug rela-cjiAndrzejaWitosa,czonkaZGZPP,oprczniegotakem.in.nastpujcy dziaacze Zwizku: Wanda Wasilewska, Bolesaw Drobner,Wodzimierz Sokor-ski,HilaryMinc,StanisawSkrzeszewski,JakubBerman,StefanJdrychowski, Edmund Pszczkowski i Julia Brystygierowa10. Wedug Fryderyka Zbiniewicza, 6 Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 40; Z. Kumo, op. cit., s. 129; L. Pitkow-ski, op. cit., s. 247. 7Sprawapolskawczasiedrugiejwojnywiatowejnaareniemidzynarodowej.Zbirdoku-mentw,Warszawa1965, s. 434.Por. tewypowiedE.Benesza popodpisaniuUkadu:Wolna Polska,24XII1943,s.1,3;R.urawskivel.Grajewski,Brytyjsko-czechosowackiestosunki dyplomatyczne (padziernik 1983 r. maj 1945 r.), Warszawa 2008, s. 439440; H. Bartoszewicz, PolitykaZwizku SowieckiegowobecpastwEuropyrodkowo-Wschodniejwlatach19441948, Warszawa 1999, s. 2830. 8 Relacja Jakuba Bermana o okolicznociach prac nad powoaniem Polskiego Komitetu Naro-dowego (kwiecie 1973), [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, s. 89. 9 A. Noskowa, op. cit., s. 39. 10 Relacja AndrzejaWitosa o Polskim Komitecie Narodowym (25 stycznia 1965), [w:] Archi-wum Ruchu Robotniczego, t. IX, s. 84.34 PRZEMYSAW STPIE historyka,ogemzaproszonoa17osb11.Dobrgociniebyprzypadkowy, stanowilioni bowiemwznakomitejwikszoci Zarzd Gwny ZPP.Jak wspo-minaJ.Berman,wwczaspracownik Radiostacjiim.TadeuszaKociuszkii se-kretarzWydziauKrajowegoZPP:Stalinkierowasiprzywyborachdwoma kryteriami.PierwszymbystosunekdoZwizkuRadzieckiegoidoideologii komunistycznej. [] Drugiekryteriumwynikao z oceny czowieka, czy potrafi cozrobi, e nie bdzie pustymmiejscem, e ma jak sugestywn sioddzia-ywania na innych12. Zabrako zmarego 10 grudnia 1943 r. gwnego pomyso-dawcyutworzeniaPKN,A. Lampego.WzebraniubraudziatakeZygmunt Berling,ktregoWasilewskanieujawewczeniejszymprojekcieobsady PKN13.NajprawdopodobniejbytocelowyzabiegzestronyStalina,aBerling miastanowiswegorodzajuprzeciwwagdlaWasilewskiej,bowiemkonflikt midzytymidziaaczamiZPPbywidocznyoddawna14.Niestety,wczesny dowdca 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kociuszki skrztnie pomin w swo-ich wspomnieniach tamt wizyt na Kremlu15. Obecno Brystygierowej na spotkaniu u Stalina 24 grudnia 1943 r. potwier-dza A. Witos. Patrzc na jej wczeniejsze zaangaowanie na rzecz ruchu robotni-czego, wydaje si, e nie mogo jej tam zabrakn. Jeszcze w szeregach Komuni-stycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU) daa si pozna jako energiczna dzia-aczka,ideowozwizanazruchemkomunistycznym.Potwierdzeniemjejza- 11Oprczwymienionychpodajeontake:LeonaChwistka,WadysawKrasnowieckiego, WodzimierzaStahlaiKazimierzaWitaszewskiego.Niestety,wtekciebrakjestodwoaniado rdatychinformacji.Por.F. Zbiniewicz,OgenezieArmiiPolskiejwZSRRwwietlenowych przekazw rdowych, Wojskowy Przegld Historyczny 1972, nr 1, s. 537. 12 T. Toraska, op. cit., s. 317. Por. te A. Gowacki, Polityka zagraniczna RP po drugiej woj-nie wiatowej w programie i publicystyce lewicy polskiej w ZSRR (19391944), [w:] Polska midzy WschodemaZachodem.MateriayzkonferencjinaukowejzorganizowanejprzezInstytutHistoriiiStosunkwMidzynarodowychUSi SzczeciskiOddziaPolskiegoTowarzystwaHistorycznegow Pobierowie 56 padziernika 2007 r., red. A. Szczepaska, H. Walczak, A. Wtor, t. I (W krgu myli politycznej), Toru 2008, s. 135. 13 Relacja Andrzeja Witosa, s. 84; B. Drobner, Bezustanna walka. Wspomnienia 19361944, t. III, Warszawa 1967, s. 187; S. Jaczyski, op. cit., s. 204. 14 Podzia na grupy w onie ZPP wywoay tzw. tezy nr 1 i nr 2, odnoszce si do ksztatu po-wojennej Polski. Za autora Tez nr 1 uwaa si W. Sokorskiego, choopracowa je mjr Jakub Pra-win.Wedugnich,nowyustrjpastwapowinienopierasinademokracjizorganizowanej, gdziewojskoposiadaobyprzewaajcywpywnapodejmowaniedecyzji.Niebyotammowyo przewodniej roli partii, co napotkao na ostry sprzeciw aktywistw z ZPP i z 1. Dywizji. Autora-miTeznr2byliH.Minci R. Zambrowski.Wedugnich,wiodcrolwksztatowaniuustroju powojennejPolskiodegramiaapartiai podbudowaideologiczna.Por.A.Gowacki,op.cit.,s. 130133; A. Noskowa,op. cit., s. 3639; T. Toraska, op. cit., s. 315316; M. Malinowski,op. cit.,s.6373;orazW.Sokorski,Adieu,burdelczylinotatnikintymny,ChicagoWarszawa1992,s. 1820. 15 Z. Berling, Wspomnienia. Wolno na przetarg, Warszawa 1991, s. 294. Julia Brystygierowa wobec tworzenia35 sugzpewnocibyfaktzaproszeniajejdoMoskwywczerwcu1943r.na ZjazdZPP. RwnieBerlingwspomina, e bya ona zaangaowanawprzedsi-wzicie, dotyczce utworzenia PKN16. SpotkanienaKremlu,jakrelacjonowaliA.WitosiB.Drobner,przebiegao wniemalerodzinnejatmosferze.RozpoczjeWiaczesawMootow,ludowy komisarz spraw zagranicznychZSRR, wyjaniajc zebranym, ew zwizku z ry-chymwkroczeniemwojsk radzieckich na terytoriumPolski, konieczne jest roz-waenie utworzenia tam rzdu tymczasowego17. Potwierdzaoby to tez o tym, e Stalin planowa takie rozwizanie ju wczeniej, ale z jego realizacj wyczekiwa dozakoczeniakonferencjiwTeheranie.Zdostpnegoautorowimateriaur-dowego trudno jest dokadnie odtworzy przebieg spotkania na Kremlu. Z cyto-wanejwyej relacjiwynika, e Stalinograniczy sido roligospodarza, witajc zgromadzonych.Niezabieragosuwdyskusji,acaociprzewodniczyMoo-tow.ProjektPKNzreferowaS.Skrzeszewski,aStalinpoczynidoniegotylko pewne uwagi18. Niestety, z wigilijnego spotkania na Kremlu, jak przypuszcza autor, nie za-chowasi aden protok. Wzwizkuz tymzmuszonyon byoprze si tylko na relacjach osb biorcych w nim udzia. Na tej podstawie stwierdzi, e w gro-niezaproszonychznalazasirwnieBrystygierowa.Majcnauwadzewcze-niejszejejzasugi,monabypomyle,ejejobecnonawspomnianym spotkaniu bya niejako naturalna. Czy rzeczywicie tak byo? JunazajutrzpowizycieczonkwZGZPPnaKremlu,czyli25grudnia 1943r.,Wasilewska zorganizowaazebranie,w trakcie ktregowybrano Komi-sj Organizacyjn PKN. Wrd zgromadzonych, oprcz przewodniczcej, obecni bylimidzyinnymi:Z. Berling,W.Sokorski,S.Skrzeszewski,J.Berman,S.Jdrychowski,A.Witos,B.DrobneriJ.Brystygierowa19.Prawdopodobnie, skad osobowy zebrania by identyczny jak na spotkaniu dzie wczeniej. Zanim wyonionoKomisjOrganizacyjn,odbyasiburzliwadyskusja,wktrejto Berling ostro skrytykowa prowadzon przez Wasilewsk polityk ZPP. Mia jej za ze, e nie konsultowaa z nim decyzji, jakie podejmowao Prezydium Zarzdu Gwnego Zwizku. W jej obronie stanliA. Witosi B. Drobner20. Niestety, nie wiadomo, czy Brystygierowa braa udzia w tejdyskusji. Zdaniem autora, raczej dystansowaasiodwszelakichsporwnaturyosobistej,unikajcopowiadania 16 Ibidem, s. 319. 17 B. Drobner, Bezustanna walka. Wspomnienia 19361944, t. III, Warszawa 1967, s. 186; Re-lacja Andrzeja Witosa, s. 84; F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej, s. 537. 18 Wanda Wasilewska we wspomnieniach, oprac. E. Syzdek, Warszawa 1982, s. 177; B. Drob-ner, op. cit., s. 187; F. Zbiniewicz, O genezie Armii Polskiej, s. 537. 19 Relacja Andrzeja Witosa, s. 86. 20 Ibidem. 36 PRZEMYSAW STPIE si poktrejkolwiek ze stron konfliktu. Znana bya bardziej z doskonaych zdol-noci organizacyjnych ni pomiennych przemwie. WskadKomisjiOrganizacyjnejPKNweszli:W.Wasilewska,A.Witos,Z.Berling,W. Sokorski,B.Drobner,J.Berman,S.Skrzeszewski,J.Grubecki, W. Stahl, H. Minc i M. Popiel. Tu po ukonstytuowaniu si Komisji, wybrano jej prezydium. Naturalne byo, ejakokontynuatorka myliA. Lampego, przewod-niczczostaaW.Wasilewska.Zastpcwybrano,nalecegodotzw.grupy Wasilewskiej, Witosa, a sekretarzem Bermana21. Natymsamymposiedzeniuzajtosisprawideologicznejpodbudowy PKN,ustalenialiczebnocijegoczonkwipropozycjamiobsadyorazpodziau resortw.Ustalono,i wskadnowotworzonegociaamiaowejsiedmiudo dziewiciu przedstawicieli rodowiska polskiego w ZSRR, piciu przedstawicieli zkraju.Podwa miejscazarezerwowanodla rodowiska Polakww Londyniei Polonii amerykaskiej, a jedno dla rodakw z Bliskiego Wschodu22. Dointeresujcoprzedstawiajsizaproponowanekandydaturynaczon-kwKomitetuspordprzedstawicieliPolakwwZSRR.Ot,skoroKomisja OrganizacyjnaPKNliczyadziewiciuczonkw,zupenienaturalnewydawao si,ewejdoniwskadPKN,obsadzajcwszystkiezarezerwowanedlaich rodowiskamiejsca. Tymczasem zgoszono dwieosoby spoza Komisji: E. Som-mersteinaiks.F.W.Kubsza23.W proponowanymjeszczewlistopadzie1943r. przezWasilewskskadziePKNniebyoBermana.Znajdowalisinatomiast dwajwyejwymienieni.Naleypostawipytanie,czyniestanowilioniprze-ciwwagidla,opozycyjnychwobecprzewodniczcejKomisji,BerlingaiBerma-na?Nakolejnychposiedzeniach,nawniosekWasilewskiej,skadzostaposze-rzony o S. Jdrychowskiego, E. Szyra i S. Wierbowskiego24. Podobnie jak w wy-ejopisanymprzypadku,pierwszyzwymienionych zosta uwzgldniony w pro-jekcie obsady PKN. RwnieintrygujcyjestbrakBrystygierowejzarwnowskadzieKomisji, jakiwgronieosbbranychpoduwagjakoczonkowiePKNreprezentanci 21ProtokposiedzeniaKomisjidla sprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego(25 XII 1943), Archiwum Akt Nowych, Zarzd Gwny Zwizku Patriotw Polskich [dalej: AAN, ZG ZPP], sygn. 216/13, k. 1; Relacja Wandy Wasilewskiej (22 I 1964), [w:] Archiwum Ruchu Robotni-czego, t. VII, Warszawa 1982, s. 400. Por. te Relacja Jakuba Bermana, s. 89. 22ProtokposiedzeniaKomisjidla sprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego(25 XII1943),AAN,ZGZPP,sygn.216/13,k.2.Z.KumowcytowanejpracyZwizekPatriotw Polskich.Zaoeniaprogramowo-ideowebdniepodaje,eliczbmiejscwPKN,przeznaczon dlarodowiskapolskiegowZSRR,okrelononasiedemdodziesiciuosb.Por.Z.Kumo,op. cit., s. 130. 23ProtokposiedzeniaKomisjidla sprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego(25 XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 2. 24ProtokposiedzeniaKomisjidlasprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego (27 XII 1943), ibidem, k. 4; E. Syzdek, op. cit., s. 226. Por. Z. Berling, op. cit., s. 310. Julia Brystygierowa wobec tworzenia37 PolakwwZSRR,czyprzyobsadzieresortwKomitetu.Tenostatnibowiem przedstawia si nastpujco: przewodniczcy A. Witos, wiceprzewodniczcy W.Wasilewska, Wydzia SprawWojskowychZ. Berling, Wydzia Spraw Za-granicznychOskarLange,WydziaOdbudowyKrajuB.Drobner,Wydzia OwiatyS.Skrzeszewski,WydziaOpiekiSpoecznejJ.Grubecki,Wydzia SkarbuE. Sommerstein,WydziaRolnictwaA. Witos,Wydzia PropagandyiInformacjiL.Chwistek,BiuroPlanowaniaH.Minc,KomisjaPrawnaS.Jdrychowski.Wakujcepozostawaystanowiskadrugiegowiceprezesa,sze-fwwydziaw:SprawWewntrznych,GospodarkiNarodowejiZarzduPoli-tycznego Armii25. DlaczegozatemBrystygierowa,ktrazpewnocisprawdziasijakokie-rownikWydziauPersonalno-OrganizacyjnegoZPP,awczeniejSekretariatu OglnegoZGZPP,niezostaazaproszonadogronaorganizatorwPKN?Czy byo to wynikiem braku wyranego poparcia, a czasem nawet krytyki, dla poczy-naWasilewskiej,jako przewodniczcej ZPP, czy brakiemopowiedzenia siza ni w konflikcie z Berlingiem? Mona zaryzykowa twierdzenie, e Wasilewska nigdyniedarzyaszczeglnsympatiBrystygierowej(i z wzajemnoci),cho ichdrogiprzecinaysinieraz.Obiemiaysposobnopoznaniasichociaby naKongresiePracownikwKulturyweLwowiewmaju1936r.,gdzieBrysty-gierowa bya jednym z czonkw komitetu organizacyjnego, a Wasilewska uzna-njuwtedypisark26.Jednakewewspomnieniachtejdrugiejnigdynieprze-wino si nazwisko aktywistki spod znaku KPZU. ZkoleiBerlingrwniemiasporezastrzeenia,codoBrystygierowej. Gwnym byoodejcie odliniipolitycznej wyznaczonejprzez Deklaracj ideo-wZPP.Wjegoprzekonaniu,byoonotakdaleceposunite,eprosinawet S. Jdrychowskiego (na pocztku stycznia 1944 r.) o postawienie wniosku w spra-wie usuniciajej ze skadu Zarzdu Gwnego Zwizku27. Niemia do niej zau-faniainiekryswejniechci,nazywajcjszczeglniejadowitszowinistk ydowskinajbliszwsppracownicWasilewskiej28.Wobecpowyszego,ro-dzi si pytanie, czy Brystygierowa bya osob konfliktow, z ktr nie za bardzo chcieli wsppracowa pozostali czonkowie ZPP? 25ProtokposiedzeniaKomisjidlasprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego (25 XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 3; Protok posiedzenia Komisji dla spraw Organi-zacji Polskiego Komitetu Narodowego (27 XII 1943), ibidem, k. 7. 26RelacjaJerzegoSiedleckiegoodziaalnociKPZU19351938,AAN,ZbirRelacjidot. Ruchu Robotniczego [dalej: ZRdRR], sygn. R-219, k. 9293; yciorys Bristigier Julii, 27 IV 1944, ibidem,BiuroSprawKadrowychKomitetuCentralnegoPolskiejZjednoczonejPartiiRobotniczej [dalej: BSK KC PZPR], sygn. 237/XXIII-771, k. 10; E. Syzdek, op. cit., s. 48. 27 S. Jaczyski, op. cit., s. 216. 28 Z. Berling, op. cit., s. 340341. 38 PRZEMYSAW STPIE Wydajesi,eduowikszywpywnatakiobrtsytuacjimiaapostawa Luny,ktra,podobniejakBerman,angaowaasiwrnegorodzajuprzed-siwzicia, ale swoj rolograniczaa tylko do pomocy organizacyjnej29. Zdecy-dowaniewolaaprzybra postawobserwatoranigra tzw. pierwsze skrzypce. Znalazo to potwierdzenie w dalszych pracach Komisji Organizacyjnej PKN. Kolejne jej posiedzenia odbyway si codziennie od 27 do 30 grudnia 1943 r. Wnowymrokumiaymiejscejutylkodwaspotkania:3i4stycznia.Wtym czasiedyskutowano przedewszystkimnad projektemDeklaracji PKN. Porusza-no te midzy innymi sprawy agrarne, edukacji i owiaty, przyszego parlamentu i granic powojennej Polski30. Oprcz prac w Komisji Organizacyjnej, prowadzo-norwnoczenieobradywtzw.podkomisjach.Jaksiwydaje,najwaniejszznichbyatazajmujcasiopracowaniemDeklaracjiPKN.Jejprzewodnicz-cym zosta H. Minc31. Niestety, brak jest informacji co do pozostaych czonkw tejepodkomisji.Niemonajednoznaczniewykluczy,eniezasiadaawniej rwnie Brystygierowa. Jak wspomina Berling, grupy te nie miay staego ska-du, a ich czonkowie czsto obradowali wymiennie. W ich pracach, poza Brysty-gierow, bralirwnie udzia:Berman,Wasilewska, Stefan Wierbowski, Minc, Filkenstein oraz Georgi Dymitrow i Dymitr Manuilski32. Wypracowany przez specjalny zesp pod kierownictwem Minca projekt De-klaracjiPKNdodzistanowiprzedmiotsporumidzybadaczamihistoriitego okresu.Wliteraturzeprzedmiotuzwykoprzyjmowasi,ejestonautorstwaA. Lampego, co take zdaj si potwierdza relacje jego wsptowarzyszy z ZPP33. NatomiastwspominanajuautorkaopracowaniaoWasilewskiej,E.Syzdek,za-przecza tej tezie. Jej zdaniem, nad projektem pracowao szersze grono dziaaczy34. 29ProtokposiedzeniaKomisjidlasprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego (27 XII1943),AAN,ZGZPP,sygn.216/13,k.4;A.Sobr-widerska,op.cit.,s.97. J.Berman zrezygnowazproponowanejmufunkcjikierownikaWydziauPropagandyiInformacjijuna kolejnym posiedzeniu Komisji Organizacyjnej PKN, tj. 27 XII 1943 r., oraz wycofa w ogle swoj kandydatur do Komitetu na rzecz prof. L. Chwistka.Trudno jednoznacznie stwierdzi, czy posu-nicietowpisywaosiwlinitrzymaniasinauboczu,ktrejzwolenniczkjestA.Sobr-widerska,czytezaangaowaniemwpracenadpowoaniemCentralnegoBiuraKomunistw Polski. 30ProtokoyzposiedzeKomisjiOrganizacyjnejPolskiegoKomitetuNarodowego(27XII 1943, 28 XII 1943, 29 XII 1943, 30 XII 1943, 3 I 1944, 4 I 1944),AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13,k. 472. 31ProtokKomisjidlasprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego(25XII1943), ibidem, k. 3. 32 Z. Berling, op. cit., s. 319. 33 Por. np. A. Sobr-widerska, op. cit., s. 97; F. Zbiniewicz,Armia Polska, s. 170; H. Re-chowicz, Aleksander Zawadzki. ycie i dziaalno, KatowiceKrakw 1969, s. 107. 34 E. Syzdek, op. cit., s. 226227; eadem, Sprawa powoania Polskiego Komitetu Narodowe-go, [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. IX, s. 38. Julia Brystygierowa wobec tworzenia39 Niestety,wzachowanymprotokoleposiedzeniaKomisjiniewskazanojedno-znacznie,ktoprzygotowaopisywanydokument.Odnotowanojedynieuwag Wasilewskiej, i jest on w znacznym stopniu oparty na Deklaracji ZPP35. Oprczwyejwymienionej,powoanorwniepodkomisjgospodarczo-mieszkaniow (z W. Stahlem na czele) oraz podkomisj, ktrej celem byo opra-cowanie regulaminu i trybu pracy PKN. Jej pierwotny skad stanowili: A. Witos, S.Jdrychowski,H.MinciE.Szyr36.cilepowizanaznibya,utworzona3stycznia 1944 r.,podkomisja dospraw kadr PKN. Decyzj KomisjiOrganiza-cyjnej,wjejszeregach,oprczA.WitosaiS.Jdrychowskiego,znalelisi:S. Wierbowski, J. Grubecki i J. Brystygierowa37. Przygldajc si bliejobsadziedwch ostatnich podkomisji, nietrudno zau-waypowtarzajcesinazwiskaichczonkw.Stanowitopotwierdzeniesw Berlingaowymiennymcharakterzeichpersonalnegoskadu.WybrBrystygie-rowejdo zadanaturyorganizacyjnej i personalnejnie powinien budziwtpli-woci.Przecie,cojubyowspomniane,towanietesprawypowierzonojejw Zarzdzie Gwnym ZPP. Do jejobowizkw naleaa, midzy innymi, obsa-dawszystkichkomrekobwodowychZwizku,czyopracowywanieprojektwi instrukcji organizacyjnych. Na ostatnim posiedzeniu Komisji Organizacyjnej PKN (4 I 1944 r.) przyjto jednomylnieDeklaracjPKN.PlandziaaniaKomitetubyszerokozakrojony. Najwaniejszym zadaniem byo utworzenie tymczasowego rzdu po wyzwoleniu Polski.W jegoskadwejmieliprzedstawicielewszystkichsiwalczcychzhitlerowskimokupantem.RolPKNbyotakeodbudowanieorganwpa-stwowocipolskiejnawyzwolonychterenachkraju.Jakopriorytetpostawiono sobieprzeprowadzenieszerokiejreformyrolnej,ktrazlikwidowaabywielk wasno ziemsk38. Tymczasem okazao si, e ostatnie posiedzenie Komisji Organizacyjnej sta-o si jednoczenie ostatnim akordem prac nad PKN. W dotychczasowych opra-cowaniach upatrywano zaniechanieidei powoania Komitetu w informacji, ktra dotarawstyczniu1944r.naKreml,opowoaniuwPolsce,zinicjatywyPPR, Krajowej RadyNarodowej(KRN).Zdaniemcytowanej ju wczeniejA. Sobr-widerskiej, nie mona jednoznacznie okreli, kiedy dokadnie dowiedziano si w Moskwie o tym wydarzeniu. List z 12 stycznia 1944 r., sygnowany przez Wa- 35ProtokposiedzeniaKomisjiOrganizacyjnejPolskiegoKomitetuNarodowego(28XII 1943), AAN, ZG ZPP, sygn. 216/13, k. 21. 36ProtokposiedzeniaKomisjidlasprawOrganizacjiPolskiegoKomitetuNarodowego (27 XII 1943), ibidem, sygn. 216/13, k. 8. 37 Protok posiedzenia Komisji Organizacyjnej Polskiego Komitetu Narodowego (3I 1944), ibidem, sygn. 216/13, k. 59. 38 Z. Kumo, op. cit., s. 136. 40 PRZEMYSAW STPIE dysawaGomuk,informujcyookolicznociachpowoaniaKRN,dotardo wadz radzieckich najprawdopodobniej pod koniec stycznia tego roku39. Czy rzeczywicie brak cznoci pomidzy kierownictwem PPR w kraju a gru-p polskich komunistw w Moskwie i wadzami radzieckimi spowodowa swego rodzajudwoisto w dziaaniu? Czywskutek tego powstay dwa ciaa, pretendu-jcedoobjciawadzyna wyzwalanych terenach?AresztowanieM. Fornalskieji P. Findera, o czym bya jumowa, z pewnoci utrudnio przepywinformacji. Jednakewiadomociowydarzeniachwkrajuprzecieprzekazywastalewy-wiad radziecki40. Ponadto na Lubelszczynie dziaaa od pocztku stycznia 1944 r. tzw.grupaLeonaKasmanaJankowskiego,ktrejzadaniembyonawizanie cznocizczonkamiPPR41.Istniejzateminneprzyczyny,wwynikuktrych lega koncepcja powoania PKN. UtworzenieKomitetuwtymsamymczasie,kiedyArmiaCzerwonadotara do przedwojennej granicy wschodniej II Rzeczypospolitej, ostatecznie jednak nie odpowiadao Stalinowi. W wymiarze propagandowym oznaczaoby, i uznaje on t granic, jako waciw dla powojennego adu. Z kolei Andrzej Werblan, autor biografii WadysawaGomuki,zwracauwag na fakt, idla Stalina bardzo do-godnebyopowoanieKRNprzezkrajoworganizacjPPR.Wytrcaotobo-wiem argument z rk aliantw o chci instalowania podlegego Kremlowi rzdu, utworzonego w ZSRR, a takim z pewnoci byby PKN42. Spore znacznie dla zaniechania prac nad powoaniem Komitetu, zdaniem au-tora,miaytakerozmowy,jakieprowadziJ.Bermanzprzedstawicielaminaj-wyszychwadzradzieckich.Jeszczewgrudniu1943r.,kiedytrwayobrady KomisjiOrganizacyjnejPKN,rozmawiaonzW.Mootowem.Wysunww-czas, podnoszon ju wczeniej przez A. Lampego, koncepcj utworzenia orod-kakoordynujcegodziaaniapolskichkomunistwwZSRR.Oficjalnepismo 39 A. Noskowa, op. cit., s. 42; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 99100. Wedug relacji A. Wi-tosa, o powstaniu KRN Stalin wiedzia ju 1 I 1944 r. Informacja ta zostaa przekazana tego same-go dnia W. Wasilewskiej. Na tej podstawie zaniechano dalszej dziaalnoci Komitetu Organizacyj-nego PKN. Por. Relacja Andrzeja Witosa, s. 87. 40 M. Malinowski, op. cit., s. 8789; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 99. 41 Informacja o specjalnej grupie polskiej kierowanej przez Leona Kasmana Jankowskiego, opracowanaprzezpracownikaInstytutuNaukowo-Badawczegonr100I.D.Morozowa(29II 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci. Dokumenty WKP(b) 19441949, Warszawa 1995, s. 41-43. Por. te Z. Kumo, op. cit., s. 141142; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 100; M. Malinow-ski, op. cit., s. 89. 42A.Werblan,WadysawGomuka.SekretarzGeneralnyPPR,Warszawa1988,s.186;L. Pitkowski, op. cit., s. 249. Por. Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski,op. cit., s. 41; A. Go-wacki, Slonyje puti polsko-sowietskich otnoszenij w gody wtoroj mirowoj wojny, Acta Universi-tatisLodziensis,Foliahistorica51,1994,s.170;E.Syzdek,Sprawapowoania,s.3738;S. Jaczyski, op. cit., s. 208; E. Grzdziski, Zanim ogoszono Manifest, Historia i ycie 1988, nr 14, s. 2. Julia Brystygierowa wobec tworzenia41 wtejsprawiezostaowysanedoMootowa10stycznia1944r.Sygnatariusze listu(J.Berman, S. WierbowskiiH. Minc)wyjanialiwnim szeroko potrzeb powoaniatakiegociaapodnazwCentralneBiuroKomunistwPolski (CBKP)43. Cho w dokumencie tym, jak ina pierwszym posiedzeniu Biura (2 II 1944 r.), bya mowa o kierowaniu prac dziaaczy w PKN i PPR, to ju w pimie G.DymitrowadoStalinaz 23 stycznia1944r.,dotyczcymregulaminuCBKP, nie wspomina si o Komitecie w ogle44. Najprawdopodobniejwypadkowa tychczynnikwmiaa wpywna porzuce-nie idei powoania PKN. Dla Stalina, biorc pod uwag jego stosunki z aliantami, zpewnociduowygodniejszebyo tworzenie polskiego rzduna bazie KRN, powstaejwkraju,niimportowanegozZSRRKomitetu.Oddalaotowizj ewentualnej,negatywnejreakcjikoalicjantwz wielkiej trjkinaprbinsta-lowaniaPKNnawyzwalanychterenachPolski.Niewykluczonerwnie,e trwajcewtym samymczasierozmowy przedstawicieliZSRR i Czechosowacji oraz zawarcie w ich wyniku ukadu politycznego, przyczyniy si do odroczenia powoania PKN. Pokazywao to tylko, jak bardzo instrumentalnie Stalin podcho-dzi do inicjatyw polskich dziaaczy komunistycznych. Zdaniem Pawa Wieczor-kiewicza,historykaczaswnajnowszych,zarwnoutworzenieKomitetu,jak i zaniechanie idei jego funkcjonowania, wpisywao si w realizacj tzw. polskie-go projektu, ktrego gwnym architektem by Stalin. Celem tego byo powoa-niepolskiegorzdu, kontrolowanego przez Kreml, pozornie reprezentatywnego, tak by mg uzyska on akceptacj pastw zachodnich45. Wydaje si, e prace nad PKN zakoczyy si definitywnie na etapie Komisji Organizacyjnej. Nawet jeli w pniejszych planach komunistw polskich by on uwzgldniany, todla naczelnychwadz radzieckich by to tematzamknity.Ro-dzsizatemdwa pytania: Jakiby senstworzenia takiegociaa i czy zrzeszeni 43 Notatka grupy komunistw polskich w ZSRR w sprawie utworzenia Centralnego Biura Ko-munistw Polski w ZSRR (10 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 2325. Por. te F. Zbiniewicz, Okolicznoci powstania CBKP, [w:] 40-lecie Polskiej Partii Robotniczej. Materiay z sesji 56 stycznia 1982, Warszawa 1982, s. 114; Cz. Grzelak, H. Staczyk, S. Zwoliski,op. cit., s.41;E.Syzdek,Dziaalno,s.229;Z.Kumo,op.cit.,s.144;A.Sobr-widerska,op.cit.,s. 100. 44 Protok z posiedzenia Centralnego Biura Komunistw Polski (2 II 1944), AAN, Centralne BiuroKomunistwPolski[dalej:CBKP],sygn.248/1,k.1;A. Sobr-widerska,op.cit.,s.101; Pismo kierownika Wydziau Informacji Midzynarodowej KC WKP(b) Georgi Dymitrowa do Jze-faStalinawsprawieskaduiregulaminuCentralnegoBiuraKomunistwPolskiw ZSRR(24I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 3031. 45 P. Wieczorkiewicz, Polska w planach Stalina w latach 19351945, [w:] W objciach Wiel-kiego Brata. Sowieci w Polsce 19441993, red. K. Rokicki i S. Stpie, Warszawa 2009, s. 34. Por. teA.Noskowa,Stalini ArmiaKrajowa.Drogadowypracowaniastanowiskasowieckiegokie-rownictwa, [w:] Represje sowieckie wobec narodw Europy 19441956, red. D. Rogut i A. Adam-czyk, Zelw 2005, s. 40; H. Bartoszewicz, op. cit., s. 31; F. Zbiniewicz, Armia Polska, s. 170. 42 PRZEMYSAW STPIE wZPPdziaacze saminieobaliliswojego projektu,wysuwajcniemalejedno-czeniepomysutworzeniaCBKP?Czywinzazaistniasytuacjobarczy mona szybko zmieniajc si sytuacj geopolityczn, co wymusio konieczno modyfikacji planw przez najwysze wadze ZSRR? Wydawaobysi,epraceKomisjiOrganizacyjnejPKNbyyzakrojonena szerok skal. Ju sam dobr dziaaczy komunistycznych, ktrych Stalin powoa dotworzeniaKomitetu,wiadczyojegoprzyszymznaczeniupolitycznym. Zaangaowanie,zjakimprzystpionodoorganizacji,jakidoopracowywania deklaracjiprogramowej,sugerowao,ewanietociaostaniesiprzyszym zalkiempolskiegorzdu,dajcdziaaczomspodznakuZPPpierwszestwow jego tworzeniu i obsadzie personalnej.W sprawie aktywnoci poszczeglnych uczestnikw wigilijnego spotkania uStalina,jakiczonkwKomisjiOrganizacyjnejPKNwcaymtymprocesie, istniejespororozbienoci.Jakbyowspomniane,obradujcepodkomisjenie miaystaegoskaduosobowego.Naleyprzytympamita,eniewszystkiez nich realnie zaistniay, bowiem w kilka dni po ich powoaniu powzito decyzj o zaprzestaniu organizowania PKN. Zdaniemautora,zdudozprawdopodobiestwamonaprzypuszcza,e gwnedecyzje,codoksztatuPKN,jakijegodokumentwprogramowych, zapadayniepodczasobradKomisjiOrganizacyjnejczypodkomisji,aleww-skimgronienajwierniejszychStalinowi dziaaczy. Obok J. Brystygierowejnale-eli do nich: J. Berman, W. Wasilewska, S. Wierbowski i H. Minc. Ich opieku-namiideologicznymibyliD.Manuilskii W. Mootow.Wszystkierozmowyipostanowienia,jakiepodejmowali,miayzakulisowycharakter.Wypracowane wtensposbprojektyprzedstawianonaforumKomisjiOrganizacyjnejPKNipoddawanopozornejdyskusji,nacowielokrotniezwracauwagZ. Berling. Wyejwymienienitworzylitzw.szareminencjitowanieonibylifaktycz-nymi realizatorami pomysu A. Lampego o utworzeniu PKN. JeszczewtrakciepracKomisjiOrganizacyjnejPKNjasnestaosi,enie bdzieon spenia funkcji orodka kierowniczego dla polskich komunistw. Ko-mitet stanowi mia zalek przyszego rzdu polskiego, o czym wiadczya jego strukturaideklaracjaprogramowa.Zatempodnoszonyjeszczejesieni1943r. przez Lampego pomys doczeka si tylko poowicznej realizacji46. Jednake idea utworzeniawspomnianegowyejcentrumdowodzenianieumarazupenie.Jej urzeczywistnienie stao si moliwe gwnie za spraw Jakuba Bermana. Wdniu 28 grudnia 1943 r., kiedyobradowaa Komisja Organizacyjna PKN, spotkasionzMootowemiManuilskim.Najprawdopodobniej,widzckieru-nek,wktrym zmierzajprace nadKomitetem,imajc na uwadze zblianie si frontudoprzedwojennychgranicPolski,poruszysprawutworzeniaorodka 46 L. Pitkowski, op. cit., s. 247248. Julia Brystygierowa wobec tworzenia43 koordynujcego caoci dziaa komunistw polskich w Zwizku Radzieckim47. Jakmonasdzi,niebyatojednoosobowainicjatywa,aBermanbytylkojej realizatorem48.Znalazaonajednakuznaniewoczachprzedstawicieliwadzra-dzieckich, bowiem Mootow poleci Bermanowi sporzdzenie stosownego pisma w tej sprawie. JednakezanimMootowotrzymaje10stycznia1944r.,zszerokimuza-sadnieniempowoaniaorodka koordynujcego (autorstwaBermana, Wierbow-skiegoiMinca),to5styczniatrafinajegorceprojektorganizacyjnytego orodka,przekazanyprzezGeorgijaDymitrowa.Wjegoskadzieznalesi mielinastpujcydziaaczeZPP:JakubBerman, Wanda Wasilewska, Stanisaw Skrzeszewski,AleksanderZawadzkiiWacawLewikowski.Jakwskazujzapi-skiwdziennikuprowadzonymprzezG.Dymitowa,towaniewpimiejego autorstwaporazpierwszypojawiasitenazwanowegoorodkaCentralne Biuro Komunistw Polski49. CzybrakJuliiBrystygierowejwwyejwymienionymgronieoznacza,e przedstawicielewadzradzieckichniemielidoniejatakwielkiegozaufania, stawiajc ponownie (jak to byo w przypadku PKN) na sprawdzon ju W. Wasi-lewsk,czyJ.Bermana?Jaksdziautor,dokumenttenbypierwszymzwielu pismautorstwaDymitrowa,dotyczcychsprawypowoaniaCBKP,azapropo-nowany skad osobowy nie by ostateczny. Stanowi jedynie swego rodzaju suge-sti, o czym w dalszej czci pracy. Rodzi si take pytanie, czy powoanie CBKP byo tylko inicjatyw polskich komunistw?W cigupiciudni, jakieupynyod przekazania wspomnianego projektuBiuraprzezDymitrowa,dochwilizoeniapismawtejsamejsprawie przezBermana,DymitrowspotkasizMootowemprzynajmniejraz.Wich rozmowie poruszano zarwno spraw PKN, jak i CBKP50. Wydaje si, e przed-stawicielewadz radzieckichmieli juwstpnie nakrelonyksztat iplandziaa-nia Biura, zanim wystpili z takim pomysem polscy dziaacze. Zdaniem Berma-na, dokumentem decydujcym o powoaniu Biura byo pismo jego autorstwa. Jak wspomina,naszmemoria[z10stycznia1944r.przyp.P.S.][]stasi deklaracj zaoycielsk CBKP51. 47T.Toraska,op.cit.,s.322;A.Sobr-widerska,op.cit.,s.102;L.Pitkowski,op.cit.,s. 249250. 48 Z. Kumo, op. cit., s. 144; T. Toraska, op. cit., s. 323. 49 The dairy of Georgi Dimitrov 19331949, intr. and edit. by Ivo Banac, New Haven-London 2003, s. 293; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 102. Wedug wspomnie J. Bermana, nazw orodka koordynujcegodziaalnopolskichkomunistwwZwizkuRadzieckimwymyliliprzedstawi-ciele wadz radzieckich. Mona domyla si, i chodzio tutaj o Manuilskiego i Dymitrowa.Por. T. Toraska, op. cit., s. 323. 50 The dairy of Georgi, s. 295. 51 T. Toraska, op. cit., s. 324. 44 PRZEMYSAW STPIE Naleyzatemzastanowisi,czydokument,oktrymmowa,odegrarol w powoaniu CBKP. Zwaajc na jego do oglnikow, jeli chodzi o organiza-cjBiura,treorazuwzgldniajcprowadzonejuwczeniejrozmowywtej sprawie, sdzimona,istanowion jedynieow deklaracj polskichkomu-nistw, przelan na papier, nie majc wikszego wpywu na ju podjte dziaa-nia52.ZkoleidlaDymitrowaiMootowabyswegorodzajulegitymizacjpro-wadzonych ju dziaa53. Co za si tyczy samej struktury i obsady personalnej nowo tworzonego cia-a,todopowoaniajegokomisjiorganizacyjnejwadzeradzieckiezobowizay WydziaInformacjiMidzynarodowejKomitetuCentralnegoWszechzwizko-wejKomunistycznejPartii(bolszewikw)54.Wtejsprawie13stycznia1944r. Mootow prowadzi rozmowy z Manuilskim i Dymitrowem. Ten ostatni, jeszcze tegosamegodnia, spotka sizBermanem, aby przedyskutowa skad osobowy CBKP. Dzie pniej rozmawia rwnie w tej sprawie z innymi dziaaczami ZPP: WacawemLewikowskim,StanisawemSkrzeszewskim,WilhelmemBilligiemi Juli Brystygierow55. Mieli to by najlepsi z wytypowanych kandydatw. Co byo przedmiotem tych rozmw? Sdzc po treci pisma, jakie Dymitrow wysadoMootowa18stycznia1944r.,bytoprzegldkadrwrdpolskich komunistw,stanowicyzarazemswegorodzajurekrutacjnaczonkwBiura. Jakstwierdzi,gronoosb,zktrymimonabyobynawizawsppracwramachCBKP,byobardzowskie.Okazaosiprzytym,ekandydatury LewikowskiegoiSkrzeszewskiegonieotrzymaypozytywnychopiniipozosta-ych dziaaczy polskich56. Zatem Brystygierowa znalaza si w gronie najbardziej zaufanychludzidlawadzradzieckich.Cho,podobniejaktomiaomiejscew przypadku PKN, nie bya wymieniana w cisym kierownictwie Biura, nalea-o spodziewa si, e znajdzie si dla niej miejsce w strukturze nowego ciaa. W zwizku z trudnociami, jakie napotka Dymitrow podczas ustalania ska-du osobowego CBKP, pojawi si take pomys wyonienia tego na specjalnym zjedziekomunistwpolskich57.Dogrona elektorw proponowanastpujcych dziaaczy ZPP i Korpusu Polskiego w ZSRR: Wand Wasilewsk, Karola wier-czewskiego,AleksandraZawadzkiego,BronisawaSpychaja,EdwardaOchaba, 52 Por. tre dokumentu w: Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 2325. 53 The dairy of Georgi, s. 296. 54 A. Sobr-widerska, op. cit., s. 104. 55 The dairy of Georgi, s. 296; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 104. 56PismokierownikaWydziauInformacjiMidzynarodowejKCWKP(b)GeorgiDymitrowa doczonkaBiuraPolitycznegoKCWKP(b),zastpcyPrzewodniczcegoRadyKomisarzyLudo-wychZSRR,WiaczesawaMootowawsprawieskaduCentralnegoBiuraKomunistwPolskiw ZSRR (18 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 27; Kartki z PRL. Ludzie, fakty, wydarzenia, red. W. Wadyka, t. I (19441970), PoznaWarszawa 2005, s. 7. 57 Ibidem. Julia Brystygierowa wobec tworzenia45 WacawaLewikowskiego,StanisawaRadkiewicza,StanisawaSkrzeszewskie-go,JakubaBermana,HilaregoMinca,MieczysawaMietkowskiego,Salomona Natansona,JzefaSzpechta,ZofiDzierysk, TadeuszaDaniszewskiego,Eu-geniuszaSzyra,RomanaZambrowskiego,JerzegoBorejsz,RomanGranas, Juliusza Hibnera, KazimierzaWitaszewskiego i JuliBrystygierow58. Jednake wwynikurozmw,jakieprzeprowadzi19i20stycznia1944r.zWasilewsk, Mincem,BermanemiZawadzkim,zrezygnowazpomysuwyanianiaskadu CBKP w drodze wyborw59. Narozwizanie takiewadzeradzieckie raczejniewydayby pozwolenia, ze wzgldunanieprzewidywalnywynik,aprzeciewBiurzemiayzasiadanaj-bardziej zaufane osoby. Poza tym miao ono pozosta organizacj niejawn. Taki przebiegsprawybyby,zdaniemautora,rwnieniekorzystnydlaBrystygiero-wej.Niecieszyasibowiemzbytwielksympatipotencjalnychelektorw,a z niektrymi, jak np. z Borejsz, bya skonfliktowana. Mao wiarygodnewyda-jsitutajwspomnieniappk.Jzefawiaty,wicedyrektoraDepartamentuX Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, jakoby w swej bogatej karierze Bry-stygierowabyawRosjiprzezduszyczasrwnoczeniekochankBermana, MincaiSzyra60.Informacj t rwnie podajew wtpliwo Sobr-widerska, autorkabiografiiBermana61.Tylkoczstkowepotwierdzenietejmiaejtezy znajdziemy wewspomnieniachBerlinga, ktry twierdzi, e ostatni z wymienio-nych bymem Brystygierowej62. Naley pamita, e ppk J. wiato dodawa sporo pikanterii do swoich wspomnie, a rewelacje, o ktrych opowiada, obli-czonebyyna wywoanienegatywnegoobrazu ludzi zajmujcychnajwaniejsze stanowiska w kraju. Ostatecznie Dymitrow wysa 24 stycznia 1944 r. pismo do Stalina, mwice opotrzebiepowoania CBKP, wrazz propozycj skaduosobowego. W uzasad-nieniu podawa, e jest ono potrzebne w celu poprawy organizacji pracy komu-nistwwZwizkuPatriotwPolskich,wjegoprasie,propagandzie,atake wsparcia [Polskiej] Partii Robotniczej i ruchu partyzanckiego w samej Polsce63. WszeregachBiuraznalesimieli:A.Zawadzkijakosekretarz, S.Radkie-wiczjako zastpca sekretarzaorazK. wierczewski,W.Wasilewska i J. Ber-man jako czonkowie. Zastrzega przy tym, e zostali oni wytypowani w wyni-ku skrupulatnego przegldu komunistw polskich, poprzedzonego konsultacjami 58 A. Sobr widerska, op. cit., s. 105. 59 The dairy of Georgi, s. 296; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 105. 60 Z. Bayski, Mwi Jzef wiato. Za kulisami bezpieki i partii 19401955, Londyn 1989, s. 65. 61 Por. A. Sobr-widerska, op. cit., s. 419. 62 Z. Berling, op. cit., s. 269. 63PismokierownikaWydziauInformacjiMidzynarodowejKCWKP(b)GeorgiDymitrowa doJzefaStalinawsprawieskadui regulaminuCentralnegoBiuraKomunistwPolskiwZSRR (24 I 1944), [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 30. 46 PRZEMYSAW STPIE znajbardziejzaufanymidziaaczami64.DziepniejDymitrowdostaodpo-wiedzwrotnodStalinazpenakceptacjzarwnosamegoprojektu,jakiproponowanegoskaduosobowego65.TymsamymCBKPzostaooficjalnie powoane do ycia. Okazao si, e rezygnacja zpomysuwyaniania czonkwBiurawdrodze wyborwwcalenieumocniapozycjiBrystygierowej.Ponowniezabrakojejw kierowniczym gronie. Dlaczego zatem Dymitrow, uznajc jej zasugi dla ruchu robotniczegoikonsultujczniobsadstanowiskwCBKP,nieuwzgldniwnimjejsamej?Zdaniemautora,maoprawdopodobnejest,byniechciaasi onaangaowawprzedsiwzicieotakimznaczeniupolitycznym.Naleytutaj upatrywa raczej budowania przez Dymitrowa pewnej rwnowagi si. Krgi woj-skowereprezentowali:A.Zawadzki,K.wierczewskiiS.Radkiewicz.ZkoleiJ.BermaniW.WasilewskareprezentowaliZPP.TaostatniamocnonaciskaawrozmowachzDymitrowem,ebyskadBiurarozszerzydosiedmiuosb. Niestety,bezskutecznie.Bymoewwczasznalazobysiwnimmiejscedla Brystygierowej. Niewykluczone,edecyzjaotakimwanieskadzieCBKPwynikaatakezwydarze,jakiepodwczasrozgrywaysiwoniecentralnychwadzZPP.W tym czasie odby si bowiem sd nad W. Sokorskim, ktrego ZG ZPP odwoa ze stanowiska zastpcy dowdcy do spraw polityczno-wychowawczych Korpusu PolskiegowZSRR.JegomiejscezajA.Zawadzki.Gwnymioskaryciela-mi byli: Wasilewska, Berman, Szyr, Borejsza i Brystygierowa66. Zdaniem cyto-wanegojuwczeniejBerlinga,odchwilikiedyWasilewskazaczacilej wsppracowa z A. Lampem nad projektem pniejszego PKN, pozostawia ZG ZPP pod nadzorem Brystygierowej, ktry to sta si mia terenem niepodziel-nejwadzytejostatniej67.Sytuacjatakaoznaczaaby,ewadzeradzieckiece-lowonieangaowayBrystygierowejdodziaazwizanychzCBKP,takby zachowa rwnowag midzy reprezentantami wojska a ZPP. Pewne rozbienoci istniay take pomidzy Regulaminem Biura, ktry sta-nowizacznikdo pisma Dymitrowa z 24 stycznia1944r., a memoriaem, zo-onymnarcetegoprzezBermana.Wpierwszymzwymienionychdokumen-twbyamowaoCBKPjakoorganizacji,ktramiaaniewszechstronnpo-moc dla PPR i ruchu partyzanckiego w Polsce68. Natomiast w pimie z 10 stycz- 64 Ibidem; Memories of Georgi Dimitrov, Sofia 1972, s. 170; The dairy of Georgi, s. 298. 65 The dairy of Georgi, s. 298. 66Z.Berling,op.cit.,s.189,353.Por.teS.Zawiliski,Wyznaniazdrajcy.WywiadrzekazWodzimierzemSokorskim,ChicagoTorontoWarszawa1991,s.4142;W.Sokorski,op.cit.,s. 17, 20. 67 Z. Berling, op. cit., s. 34, 227. 68 Regulamin Centralnego Biura Komunistw Polski [24 I 1944], [w:] PolskaZSRR. Struktu-ry podlegoci, s. 31. Julia Brystygierowa wobec tworzenia47 nia 1944 r. polscy dziaacze komunistyczni mwili o powoaniu ciaa, ktre bdzie zagranicznorganizacjPPRna terytorium ZSRR. Wsppraca zpartiwkraju miaaby nastpi niewczeniej, ni po wkroczeniu Armii Czerwonej69. W pozo-staychkwestiach,takichjaknadzrideowynadZPP,PKN(chofaktycznie prace nad jego utworzeniem zostay wstrzymane 4 stycznia 1944 r.), czy polskimi jednostkamiwojskowymi w ZSRR, oba dokumenty byy zgodne. Zauwayjed-nak mona w pimie Bermana wyran ch utrzymania kierowniczej roli CBKP. Pomimotego,Biuroniemogostanowi reprezentacji PPR wMoskwie,po-niewanie zostao powoaneprzezKomitet Centralny partii, cowicej, byo od niej niezalene. Faktycznie za stao si organem poredniczcym midzy krajo-worganizacj PPR a WKP(b).Jednakedziaacze CBKP, od samego pocztku jegofunkcjonowania,pretendowalidorzeczywistegoprzejciazwierzchnictwa nadszeregamipartiikomunistycznejwPolsce.Korzystnedlanichokazaosi przerwaniecznocipomidzywadzamiradzieckimiakierownictwemPPRw kraju w kocu 1943 r., a pniej ograniczone jej moliwoci70.PierwszeposiedzenieBiuramiaomiejsce2lutego1944r.Obecnibylina nim: A. Zawadzki, S. Radkiewicz, W. Wasilewska, K. wierczewski i J. Berman. Porzdekobradprzewidywatylkodwapunkty:1)Organizacjaipodziapracyw CBKP; 2) Omwienie sytuacji w Polsce. W Biurze sprawami ZPP miaa zaj si Wasilewska, a Korpusu Polskiego przedstawiciele wojska: Zawadzki i wier-czewski. NatomiastRadkiewiczodpowiedzialnymiaby zakadry partyzanckiei partyjne, a Berman za sprawy kraju71. ZgodniezregulaminemCBKP(autorstwaDymitrowa),oprczwyejwy-mienionych,powoanorwniepenomocnikwBiurawinstytucjachpolskichwZSRR72.Naomawianymposiedzeniuwyznaczonotylkoczteryosobynate stanowiska:Brystygierow,ktrejpowierzonoplacwkiaparatuZPP;Minca sprawy zwizane z organizacj PKN; Wierbowskiego placwki propagandowe (prasa i wydawnictwa ZPP, rozgonia radiowa im. T. Kociuszki) oraz Tadeusza Szpechta penomocnika do spraw delegacji ZPP w Teheranie. Pozostaych pe-nomocnikw,tojestdywizyjnychipukowych,mianowyznaczywpniej-szym terminie73. 69 Notatka grupy komunistw polskich w ZSRR w sprawie utworzenia Centralnego Biura Ko-munistw Polski w ZSRR [10 I 1944], [w:] ibidem, s. 2425. 70 A. Sobr-widerska, op. cit., s. 106. 71Zprotokounr1zposiedzeniaCentralnegoBiuraKomunistwPolskizdnia2II1944, AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 1. 72 Regulamin Centralnego Biura Komunistw Polski [24 I 1944], [w:] Polska-ZSRR. Struktury podlegoci, s. 31. 73Zprotokounr1zposiedzeniaCentralnegoBiuraKomunistwPolskizdnia2II1944, AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 1; E. Syzdek,Dziaalno Wandy Wasilewskiej, s. 230; Cz. Grze-lak, H. Staczyk, S. Zwoliski, op. cit., s. 42. 48 PRZEMYSAW STPIE Powierzenie wspomnianej roli Brystygierowej wydaje si zupenie naturalne. Jako kierownik Wydziau Personalno-Organizacyjnego ZG ZPP miaa doskonae rozeznaniesytuacjiwstrukturachterenowychZwizku.Dojejzadanaleao przeciewyznaczanieizatwierdzanieobsadypersonalnejwszystkichobwodo-wychkomrekZPP,jakisprawowaniekontrolinadichprac.Zatemwybr powyszychdziaaczynie byprzypadkowy. Mona sdzi,e byli to po prostu ludzienajlepiejzorientowaniwdanymzagadnieniu.Niesposbdoszukiwasi tutajbudowaniarwnowagipomidzyprzedstawicielamiwojskaaZPP.Oile przypowoywaniuCBKPstaranosikierowatregu,otyle,zewzgldw organizacyjnych, nie miaa ona zastosowania przy wyznaczaniu penomocnikw. Jednakeistniapewienkluczdoboru.Ot,wszyscywyejwymienieni dziaaczebyliczonkamiKomunistycznejPartiiPolski,wzgldnie,jaknp.Bry-stygierowa, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (stanowia autonomiczn cztej pierwszej).WedugBermana, tylko starannie wyselekcjonowani ludzie oKPP-owskimrodowodziedawaligwarancjzachowaniapoufnejdziaalnoci Biura.ZkoleiWasilewskauwaaa,edopracywCBKPnaleyzaangaowa takeosoby,ktrezasuyysidlaruchurobotniczego,aniemajpartyjnych korzeni, rozszerzajc tym samymgrono wsppracownikw do oglnie pojtych dziaaczylewicowych.OstateczniekoncepcjaWasilewskiejzyskaawikszo wrd czonkw Biura74.PonadtonapierwszymposiedzeniuCBKPustalonotake,eZawadzkii wierczewski pozostan formalnie w wojsku i bd utrzymywa cis czno z CBKP75. Rozwizanie takiez pewnoci podyktowane byo chci utrzymania wtajemnicy faktu powoaniaBiura.Nastrczao tojednak pewne trudnoci, bo-wiempierwszyzwyejwymienionychzostadesygnowanyprzezwadzera-dzieckienaprzewodniczcegoBiura.Niemgzatemjednoczeniekierowa jegopracami na odlegoi peniwyznaczonefunkcjewojskowe,jelimiao ono dziaa sprawnie, a przy tymjako organizacja tajna o kierowniczym charak-terze. Oznaczao to, e faktycznymkierownikiem CBKP zostaniektra z pozo-staychosb.Najsilniejszpozycjspordnich,jakmonasdzi,posiada wwczasBerman.ByonnietylkorealizatoremplanupowoaniaBiura,ale iodpowiadazakontaktyorganizacyjnezWKP(b).Onte,zpomocMincai Wierbowskiego, kierowa biecymi sprawami CBKP76. W takimksztacie Biuro dziaao do pocztku lipca 1944 r., kiedy to do jego skadudoczyli Minci Marian Spychalski. Cho w zaoeniach miaoono ode- 74Zprotokounr1zposiedzeniaCentralnegoBiuraKomunistwPolskizdnia2II1944, AAN, CBKP, sygn. 248/1, k. 2; Z. Kumo, op. cit., s. 147; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 111. 75Zprotokounr1zposiedzeniaCentralnegoBiuraKomunistwPolskizdnia2II1944, AAN CBKP, sygn. 248/1, k. 2. 76 M. Malinowski, op. cit., s. 85. Julia Brystygierowa wobec tworzenia49 grarolorodkakierowniczegokomunistwpolskichwZSRRisprawowa nadzr ideologiczny nad krajow PPR, w rzeczywistoci ograniczyo si do reje-stracjiiweryfikacji ludzi zwizanych z ruchem robotniczym. Owszem, porusza-nonajegoposiedzeniachistotnedlatoczcychsiwydarzezagadnienia,takie np.jakruchpartyzanckiwkraju.Niestety,praktykatanaleaadorzadkoci.ZcapewnociCBKPspenioswojroljakocznikpomidzypolskimi komunistamiaWKP(b).DuogorzejrysujsijegokontaktyzPPRwkrajuiprbanadzorowaniajejdziaalnoci.Zcapewnocinatakistanrzeczy wpywmia tajny charakter Biura oraz to, e kierownictwo PPR dowiedziao si o istnieniu CBKP dopiero w maju 1944 r.77 Ostatnie posiedzenie Biura odbyo si 7 lipca 1944 r. Poniewa CBKP nie osigno zamierzonego celu organizacyjnego, to i rola Brystygierowej w jego szeregach nie bya zbyt doniosa. Z dostpnego autorowi materiauarchiwalnegowynika,epowierzonajejfunkcjapenomocnikado spraw terenowych placwek ZPP sprowadzia si do potwierdzania bd zaprze-czaniatzw.staupartyjnegoposzczeglnychdziaaczy.Zdecydowaniebardziej pochaniay j biece sprawy ZPP. By moe, ona sama, widzc swoist niemoc polityczn i organizacyjn Biura, nie angaowaa si w jego sprawy. PRZEMYSAW STPIE Julia Brystygierowa towards forming Polish communist organisations in USSR (The Polish National Committee and Central Bureau Communists of Poland) Julia Brystygierowa as a one of the most trusted Polish communist in USSR, was involved in two projects, which had the supervisory character in relation to other Polish communists. The first onewasThePolishNationalCommittee,thathadthenatureofprovisionalPolishgovernment. Although, she wasnt in make-up of the Organization Committee for its, she took a part in most of debates concerning with. It is pretty hard to exactly define her importance for whole the organiza-tion process, but for sure she was one of grey eminence. The second one was Central Bureau Communists of Poland. During production process of Bu-reau, Julia Brystygierowa was concerned as a member, but lastlyshe was appointed as a plenipo-tentiary for the territorial League of Polish Patriots in USSR. As Julia Brystygierowa had seen, that this project wont be able to achieve intentional meaning, she restricted her part in it, only to con-firmingidentityotherscommunists.Forsure,shewasmostlyconcentratedonhertasksinthe League of Polish Patriots, than in Bureau. 77 Ibidem; A. Sobr-widerska, op. cit., s. 114.