2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 1

Staroruskie relacje o pielgrzymkach do Ziemi Świętej

Wiara czystsza i żarliwsza • Źródła wiedzy mieszkaoców Rusi Kijowskiej o Ziemi

Świętej (Ewangelie, wybrane fragmenty ST, apokryfy, ustne opowieści przybyłych na Ruś Greków etc. )

• Obraz świętego miasta Jerozolimy z Grobem Paoskim, świątynią „święte świętych”, Golgotą, górą Oliwną (Eleooską) i Palestyny, gdzie rozgrywały się opisywane w ST i NT wydarzenia zaczął funkcjonowad w świadomości i piśmiennictwie oryginalnym dawnej Rusi.

• Utrwalaniu obrazów-symboli służyła też Ikonografia (mozaiki, freski, ikony przedstawiające sceny biblijne, narodziny i śmierd Chrystusa, Matkę Boską itd.)

• Wszystko to rodziło chęd zobaczenia na własne oczy, dotknięcia, ucałowania relikwii, zanurzenia się w wodach Jordanu…

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 2

Cele staroruskich pielgrzymek

• Athos – Carogród – Palestyna (później również rodzime ośrodki, szczególnie Kijów i Siergijew Posad)

• Pierwsza połowa XI w. - pielgrzymka Antoniego Pieczerskiego na górę Athos, PML, 6559 (1051)

• Pielgrzymka ihumena Pieczerskiego Warłaama do Ziemi Świętej i Konstantynopola (świadectwo: Pateryk Kijowsko-Pieczerski, Powieśd lat minionych)

• Wiedzę o peregrynatach czerpiemy nie tylko ze sporządzonych przez nich opisów, ale również z innych źródeł (latopisów, żywotów świętych, legend itp.)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 3

Święta Góra Athos

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 4

Marzenie niezrealizowane (Teodozy Pieczerski) i zrealizowane (Joan Nowogrodzki)

• W. N. Toporow pisze, że w zamyśle hagiografa (Nestora) czyny matki świętego mają ponadzmysłową przyczynę: matka Teodozego zabrania synowi porzucid świat z podszeptu diabła; jednocześnie jednak, nie pozwoliwszy synowi udad się z pątnikami do Ziemi Świętej, uczestniczy w wypełnieniu się woli Bożej (Opatrzności), która przewidziała dla niego inną rolę - pozostanie na ruskiej ziemi .

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 5

Marzenie zrealizowane – śmierd w Ziemi Świętej

• Eufrozyna z Połocka (1101-1173 ), zmarła w Jerozolimie, w 1187 jej ciało przewieziono do Kijowa i pochowano ją w klasztorze Kijowsko-Pieczerskim. W XIX w. – przeniesiono jej relikwie do Połocka

• W pielgrzymce do Jerozolimy towarzyszyła jej siostra Eufrozyna (wcześniej odwiedziły też świątynie w Konstantynopolu).

• Hagiograf pisze, że św. chciała "доити святаго града Иерусалима и поклонитися гробу Господню и всемъ святымъ местомъ, видети и целовати, и тамо живот свои скончати„.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 6

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 7

Znani i nie znani z imienia pątnicy

• Nic lub prawie nic nie wiemy o osobach towarzyszących Danielowi, Dobryni Jadrejkowiczowi, Stefanowi Nowogrodzianinowi i in. autorom, chod każdy z nich wspomina o jakichś osobach towarzyszących, a także o spotkanych w Ziemi Świętej rodakach.

• Ich liczba jest trudna do oszacowania.

• Do grona odwiedzających Z. Ś. należałoby zaliczyd i tych, których wysyłano po relikwie (np. Eufrozyna z Połocka), a także bezimiennych pielgrzymów opiewanych przez byliny (pieśni epickie)( Sorok kalik so kalikoju, Idoliszcze Poganoje), którzy decydowali się

• „Iśd aż do miasta Jerozolimy,

• Jako Panu tam Bogu pokłonid się,

• W rzece Jordanie tam wykąpad się

• W gaju cyprysowym osuszyd się,

• I Grób Paoski ucałowad. (tł. K. Pietkiewicza),

•

• Pielgrzym – człowiek szczególny, jeśli zachowa się godnie, to nic mu nie zagraża, Bóg się nim opiekuje.

• W bylinie – epicka samoregulacja: kto łamie zasady – zostaje uśmiercony przez współtowarzyszy.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 8

Najważniejsze (najciekawsze) opisy peregrynacji (XII-XV w. )

• Wędrówka ihumena ziemi ruskiej Daniela (1106-1108)

• Księga pątnicza. Opowieśd o miejscach świętych w Carogrodzie Dobryni Jadriejkowicza (z Nowogrodu W.) – ok. 1200 r.

• Pielgrzymka do Carogrodu Stefana Nowogrodzianina (1348-1349)

• Ksenos, czyli Pielgrzymka. O podróży mojej i zwiedzaniu moim – mnicha monasteru Troickiego Zosimy (1419-1422)

• Pielgrzymka mnicha połockiego Warsonofiego do Jerozolimy (1456 i 1461-62)

• Legenda o podróży arcybiskupa nowogrodzkiego Joana (zm.1186) na biesie do Jerozolimy (z żywotu Joana pióra Pachomiusza Logofeta, XV w.)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 9

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 10

Najnowsze wydania Ihumena Daniela z ziemi ruskiej pielgrzymka do Ziemi Świętej /

«Хожение» игумена Даниил (relacja z początku XI wieku (tak na stronie tytułowej) , przeł. K. Pietkiewicz, do druku przygotowali

J. Grzembowska i K. Pietkiewicz, Wydawnictwo Poznaoskie, Poznao 2003

“Хожение” игумена Даниила в Святую Землю в начале XII века, отв. ред. Г.М. Прохоров, Санкт-Петербург 2007..

•

Droga Daniela do Ziemi Świętej

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 11

Szlak pielgrzymki Daniela po Ziemi Świętej (wg K. Pietkiewicza)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 12

Duchowy wymiar pielgrzymki

• Autor, intencja autorska i adresat

• R. Łużny zwrócił uwagę na duchowy wymiar pielgrzymowania Daniela.

• Rzeczywistośd materialna jako symbol (znak) rzeczywistości pozazmysłowej

• Teleologicznośd opowieści

• Oś kompozycyjna – droga, spotkania z miejscami świętymi i ludźmi

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 13

Nowatorstwo Daniela

• Greckie itineraria

• Anonimowa, bezosobowa narracja

• Daniel

• Narracja autorska bardzo osobista, «игумен Русской земли» (w późniejszych redakcjach «паломник Даниил». )

• Osobista relacja – w redakcjach późniejszych zniwelowana, bardziej bezosobowa

• Zob. Prochorow

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 14

O pieczarze i o dębie w Mamre

Gościna u Abrahama (Rawenna) Rublow, Trójca, GTT

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 15

Relacja o tym, jak światło z nieba schodzi do Grobu Paoskiego Stosunek do katolików

• Opis mszy (prawosławni śpiewają nieszpory, łacinnicy „naczasza wierieszczati”) / por. PML – wybór wiary,

• Zapaliły się tylko lampki prawosławnych (greckie) i lampka postawiona przez D. „od całej ziemi ruskiej” – łacioskie zaś – nie.

• Ihumen Daniel przed Grobem Paoskim

• Картина худ. И.Г. Мошкова

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 16

http://www.ria.ru/photolents/20120414/626186951.html

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 17

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 18

Góra Tabor ... как “стог в поле”, по выражению игумена Даниила

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 19

Miejsca pielgrzymki Daniela w Jerozolimie

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 20

Świątynia Grobu Paoskiego – główny cel pielgrzymki

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 21

Zmiany redakcyjne (2 red.)

• «игумен Русской земли» vs «Паломник Даниил».

• «Ныне там живут фряги» vs там живут фряги

• Zmiany etnonimów, toponimów, eliminacja wielu detali

• Druga redakcja (ilustrowana) weszła w skład Wielkich Minej-Lekcyjnych (XVI w.) . Liczba odpisów ogromna

• „Я увидел этого редактора, русского редактора, который сам в землю не ходил, который переделывает это для русского читателя, который сам в Землю Святую не пойдет. Он убирает все конкретные вещи. Остается просто общее”.

• (G. Prochorow)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 22

Grób Paoski. Miniatura XVII w. z iluminowanego odpisu Żywotu i pielgrzymowania ihumena Daniela (ГИМ. Хлуд. № 249)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 23

Błogosławieni, którzy nie widzieli, a uwierzyli...

• Arcybiskup nowogrodzki Nifont w połowie w. XII nawoływał wiernych, aby nie fascynowali się nadto pielgrzymkami do Ziemi Świętej, radząc "не ногами искать спасения у Бога„.

• Ihumen Daniel kooczy swoją opowieśd słowami: „Niech na wszystkich, którzy będą czytad opisanie nasze z wiarą i miłością, spłynie błogosławieostwo od Boga i od Grobu Paoskiego oraz od wszystkich tych miejsc świętych; otrzymają oni nagrodę od Pana równą tej, jak jest udziałem pielgrzymów miejsca owe odwiedzających. Błogosławieni są bowiem ci, co uwierzyli bo widzieli, ale po trzykrod błogosławieni są ci, co nie widząc uwierzyli. Przecież dzięki zawierzeniu doszedł Abraham do Ziemi Obiecanej; zaprawdę wiara nie mniejsza jest niż dobre czyny.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 24

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 25

• Przeto, na Boga, bracia i zwierzchnicy moi, nie miejcie mi za złe nieuczonośd i prostotę moją! Niech nie spotka się z waszą przyganą to moje pisanie nie przez wzgląd na mnie, ale przede wszystkim ze względu na Grób Paoski i wszystkie miejsca święte. Kto przeczyta to z miłością, niech otrzyma nagrodę Zbawiciela Naszego Jezusa Chrystusa obfitą. I pokój Bozy niech będzie z wami wszystkimi na wieki. Amen. (przełożył R. Łużny)

Pielgrzymka do Carogrodu Stefana Nowogrodzkiego

• Stefan Nowogrodzianin z 8 towarzyszami przybywa do Konstantynopola przed Wielkanocą (na Wielki Tydzieo)

• Carogród jako ikona Jerozolimy (opisując poszczególne miejsca, ciągle porównuje je z analogicznymi w Jerozolimie)

• Studnia w sposób cudowny zasilana wodą z Jordanu i legenda o ruskich pielgrzymach (kalikach). Pewnego dnia strażnicy wyjęli z niej naczynie (puchar), które rozpoznali ruscy pielgrzymi jako swoje. Mieli je zgubid podczas kąpieli w Jordanie. Na dowód prawdziwości swoich słów kazali strażnikom rozbid naczynie i odnaleźd schowane w jego dnie złoto. „Cud ten stał się z Bożego rozkazu i dlatego – pisze Stefan – studnię nazwano Jordanem”.

• Opowieśd o cudownym wizerunku Matki Boskiej z Dzieciątkiem na prosforze przygotowywanej przez św. Sawę, piekarza w monasterze Studyjskim w Konstantynopolu itd.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 26

Liturgiczna osnowa pielgrzymek

• Związek chronotopu pielgrzymki (w Ziemi Świętej) z kalendarzem liturgicznym i jerozolimską tradycją liturgiczną (a w przypadku Konstantynopola – miejscową, nawiazująca do jerozolimskiej).

• Tradycja odprawiania nabożeostw w miejscach, w których wspominane przez Kościół wydarzenia miały miejsce (Boże Narodzenie – Betlejem, Epifania – Jordan, wydarzenia paschalne - w różnych punktach Jerozolimy).

• Jerozolima i okolice = jedna wielka świątynia z mnóstwem ołtarzy, przy których po kolei odprawiano msze.

• Por. Tipikon (Ustaw) jerozolimski określający porządek nabożeostwa paschalnego z relacją ihumena Daniela (A. Archipow, О происхождении древнерусских хождений)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 27

Archipow, s. 108

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 28

(Иеротопия) Hierotopia

• hierofania [gr. hierós ‘święty’, phaínein ‘ukazywad’], termin oznaczający zjawisko przejawiania się świętości (sacrum) w świecie (M. Eliade)

• hierotopia (dzieło rozumu i rąk ludzkich, rodzaj ludzkiej działalności («иеротопия - это создание сакральных пространств, рассмотренное как особый вид творчества» )

• (Aleksiej Lidow, MGU)

• Pielgrzymi przywozili z Ziemi Świętej relikwie, dokładnie odtwarzali topografię Palestyny, tworząc mniej lub bardziej wierne odwzorowanie sakralnych obiektów i sakralnych zachowao.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 29

Legendy i apokryfy w relacjach autorów „chozdienij”

• Wiara czysta, niezmącona w przekazy biblijne i apokryficzne

• Echa apokryfów o Świętym Krzyżu, o

• Silny związek emocjonalny peregrynatów z Ziemią Ruską, podkreślanie przynależności do narodu ruskiego.

• Narracja pierwszoosobowa, ale z częstym podkreślaniem związku ze współtowarzyszami pielgrzymki lub osobami pozostającymi na Rusi (władcami Rusi)

• Akcentowanie wyższości prawosławia (bliżej Boga)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 30

Performatywne „akcje” świątynne i okołoświątynne

• Шествие на осляти (XVI-XVII w.)

• Szestwije na oslati jako hierotopiczny pomysł na odtworzenia w centrum Moskwy przestrzeni Jerozolimy (związek z ikoną Vchod Gospodien v Ierusalim)

• NB. dzisiaj w niektórych miastach Rosji, np. w Rostowie próbuje się ceremonię Wjazdu na osiołku.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 31

Ikona: Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (XV w., Ateny)

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 32

W. Szwarc , Niedziela Palmowa w Moskwie w czasach Aleksego Michajłowicza

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 33

Holenderska grafika z XVII w.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 34

Nowe Jerozolimy

• Matryca (Jerozolima) – stały obiekt – może znaleźd materialną realizację w innej przestrzeni.

• Miara Grobu Paoskiego – w postaci taśm i tkanych pasów itp.

• Konstantynopol = druga Jerozolima • Przykłady:

• Campo Santo w Pizie, dla którego w XIII w. przywieziono z

Jerozolimy (z Golgoty) na okrętach świętą ziemię, • i Nowa Jerozolima patriarchy Nikona i Aleksego

Michajłowicza pod Moskwą.

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 35

Nowa Jerozolima Metropolity Nikona

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 36

Bazylika Grobu Paoskiego w Jerozolimie / sobór Woskriesienski w Nowej Jerozolimie

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 37

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 38

Jak można odczytywad relacje z pielgrzymek?

• - jako zabytki piśmiennictwa (literatury)

• - jako dokument życia duchowego

• jako źródło historyczne dokumentujące „życie codzienne” dawnej Rusi (np. Maleto J. I.) i międzynarodowe kontakty Rusi i Moscovii

2013-02-27 Eliza Małek, Uniwersytet Łódzki 39