Stanisław Rabiej, Czesław Wachnicki · Poradnik. Ochrona środowiska w gospodarce gminy 8 takim,...

Warszawa 2007 r.

Stanisław Rabiej, Czesław Wachnicki

Kierownik projektuMichał Grodzki

Redakcja techniczna i opracowanie graficzneJolanta Słowińska

KorektaMonika Mucha

Wszelkie prawa zastrzeżone© Copyright by Dom Wydawniczy MEDIUM© Copyright by Stanisław Rabiej, Czesław Wachnicki

ISBN 978-83-919132-4-6

Wydawca i rozpowszechnianieDom Wydawniczy MEDIUM Bogusława Wiewiórowska-Paradowska04-051 Warszawa, ul. Poligonowa 3tel. 022 810 21 24faks 022 810 27 42www.medium.media.pl

Skład i łamanie Agencja Reklamowa MEDIUMwww.agencjamedium.pl

Druk i oprawaInvest Druk

Warszawa 2007, Wydanie I

Książka wydana pod patronatem miesięcznika Rynek Instalacyjny

3

Spis treści WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Rozdział ICHARAKTERYSTYKA ANTROPOGENICZNYCH ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ EKOLOGICZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2. Definicje i pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 3. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 4. Źródła i rodzaje zagrożenia środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

4.1. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164.2. Zagrożenia globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

4.2.1. Efekt cieplarniany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184.2.2. Kwaśny opad atmosferyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214.2.3. Zanikanie ozonu stratosferycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4.3. Zagrożenie strefowe (regionalne, lokalne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4.3.1. Kurczenie się powierzchni lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4.3.2. Grunty zagrożone erozją oraz zanieczyszczenie gleb . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 4.3.3. Wyeksploatowane pastwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 4.3.4. Przetrzebione łowiska morskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 4.3.5. Wymieranie niektórych gatunków fauny i flory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 4.3.6. Zanieczyszczenie wód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 4.3.7. Miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4.3.8. Hałas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4.3.9. Promieniowanie jonizujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264.3.10. Promieniowanie elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

5. Kierunki proekologicznej przebudowy gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 6. Narzędzia przebudowy gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 7. Piśmiennictwo do rozdziału I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Rozdział II ZASTOSOWANIE PROEKOLOGICZNYCH TECHNOLOGII W INFRASTRUKTURZE KOMUNALNEJ 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2. Definicje i pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 3. Charakterystyka budynków oraz instalacji i sieci wykonanych w tradycyjnych

technologiach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 4. Proekologiczne przedsięwzięcia w infrastrukturze komunalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

4.1. Budynki mieszkalne i użyteczności publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444.1.1. Certyfikat efektywności energetycznej budynków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Poradnik. Ochrona środowiska w gospodarce gminy

4

4.1.2. Audyting energetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454.1.3. Termorenowacja budynków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

4.2. Proekologiczne technologie i rozwiązania dla wewnętrznych instalacji sanitarnych i grzewczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454.2.1. Materiały i wyroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

a) Tworzywa sztuczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 b) Rodzaje wyrobów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Rury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Złączki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Uchwyty i mocowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4.2.2. Rodzaje połączeń elementów instalacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 4.2.3. Izolacja przewodów instalacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4.2.4. Instalacje grzewcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

a) Zakres modernizacji instalacji centralnego ogrzewania grzejnikowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Przewody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Uszczelnienie i hermetyzacja instalacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Automatyka regulacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Grzejniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Źródło ciepła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Instalacje odprowadzania spalin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Instalacje dostarczające paliwo do kotłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Montaż instalacji centralnego ogrzewania grzejnikowego . . . . . . . . . . 72 Odbiór instalacji centralnego ogrzewania grzejnikowego. . . . . . . . . . . 75 b) Ogrzewanie płaszczyznowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Ogrzewanie podłogowe wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Grzejnikowo-podłogowy system ogrzewania pomieszczeń . . . . . . . . . 83

4.2.5. Instalacje wodociągowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 4.2.6. Opomiarowanie instalacji wodociągowych i grzewczych . . . . . . . . . . . . . . 85 4.2.7. Rozliczanie zużycia energii cieplnej i wody w lokalach mieszkalnych . . . 91 4.2.8. Ekonomia przedsięwzięć termomodernizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 4.2.9. Instalacje kanalizacji sanitarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

a) Instalacje o grawitacyjnym oraz podciśnieniowym spływie ścieków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

b) Przydomowe oczyszczalnie ścieków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 c) System Dubbletten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

4.2.10. Kanalizacja deszczowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984.2.11. Instalacje wentylacyjne i klimatyzacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 994.2.12. Instalacje gazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

4.3. Proekologiczne technologie dla sieci wodociągowych, ciepłowniczych, kanalizacyjnych i gazowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1044.3.1. Prace przygotowawcze związane z układaniem rurociągów . . . . . . . . . . 1054.3.2. Sieci wodociągowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064.3.3. Sieci ciepłownicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.3.4. Sieci kanalizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094.3.5. Sieci gazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

5. Doświadczenia montażowe i eksploatacyjne instalacji oraz sieci. . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 6. System oceny jakości proekologicznych technologii dla komunalnej

infrastruktury technicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

5

7. Lokalne systemy zagospodarowania odpadów komunalnych i poeksploatacyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

8. Piśmiennictwo do rozdziału II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Rozdział III ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 2. Energia cieplna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

2.1. Ciepło słoneczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1232.1.1. Kolektory słoneczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242.1.2. Magazynowanie energii cieplnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1252.1.3. Inne przykłady wykorzystania kolektorów słonecznych . . . . . . . . . . . . . . 1262.1.4. Ogniwa słoneczne (fotowoltaiczne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

2.2. Energia geotermiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 3. Energia mechaniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

3.1. Energia wód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1293.2. Energia wiatru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1303.3. Energia fal i prądów morskich (oceanicznych). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

3.3.1. Energia pływów (przypływów i odpływów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 3.3.2. Energia fal morskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 3.3.3. Energia prądów morskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1333.3.4. Energia cieplna mórz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1333.3.5. Energia powstająca w wyniku zasolenia wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

4. Energia biomasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1334.1. Drewno odpadowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344.2. Słoma odpadowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1354.3. Osady ściekowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364.4. Biogaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 4.5. Biopaliwa płynne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

5. Plusy i minusy wykorzystania odnawialnych źródeł energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 6. Krajowe możliwości i perspektywy rozwoju wykorzystania odnawialnych

źródeł energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 7. Piśmiennictwo do rozdziału III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Rozdział IVOCHRONA ŚRODOWISKA W POLITYCE MIĘDZYNARODOWEJ 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 2. Działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

2.1. Raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta pt. „Człowiek i jego środowisko” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

2.2. I Szczyt Ziemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1492.3. II Szczyt Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

3. Ochrona środowiska w polityce Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.1. Synteza historii Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563.2. Instytucje (organy) Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

3.2.1. Rada Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 3.2.2. Parlament Europejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 3.2.3. Rada Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 3.2.4. Komisja Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 3.2.5. Trybunał Sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160


6

3.2.6. Trybunał Obrachunkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 3.2.7. Komitet Regionów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 3.2.8. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 3.2.9. Europejski Bank Centralny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1623.2.10. Europejski Bank Inwestycyjny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1633.2.11. Europejski Fundusz Inwestycyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1633.2.12. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1633.2.13. Agencje Wspólnot Europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Agencje ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa . . . . . . . . . 164 Agencje ds. Współpracy Policyjnej i Sądowej

w Sprawach Kryminalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Biuro Wydawnictw Oficjalnych Wspólnot Europejskich . . . . . . . . . . . . . . 164 Europejskie Biuro ds. Selekcji Kadr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Rejestry dokumentów Parlamentu Europejskiego,

Rady Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1643.2.14. Rzecznik Praw Obywatelskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

3.3. Strategia Zrównoważonego Rozwoju (ekorozwoju) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1653.4. Formy organizacyjno-prawne i źródła finansowania ochrony środowiska

w przedsięwzięciach gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1663.4.1. Przepisy prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1663.4.2. Działania administracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

a) Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 b) System Koordynacji Informacji o Środowisku CORINE . . . . . . . . . . . 167 c) Europejski System Zarządzania i Ekoaudytów EMAS. . . . . . . . . . . . . 167

3.4.3. Działania Ekonomiczno-finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 a) Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 b) Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej . . . . . . . . . . . . . . . . 168 c) Program Inteligentna Energia dla Europy IEE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

3.5. Charakterystyka VI Programu działań Unii Europejskiej w zakresie środowiska naturalnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

3.6. Zadania międzynarodowych organizacji ekologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.7. Obowiązki państw, zadania kół gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1723.8. Międzynarodowe bezpieczeństwo ekologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

4. Piśmiennictwo do rozdziału IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Rozdział V PODSTAWY PRAWNE PROEKOLOGICZNEJ DZIAŁALNOŚCI GMINY 1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 2. Charakterystyka ogólna dokumentu pt. „Polska 2025 – Długookresowa

strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 3. Synteza ustaw w zakresie dotyczącym gmin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 4. Piśmiennictwo do rozdziału V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Literatura cytowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Skorowidz rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Notka biograficzna o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

DodatekMateriały Ministerstwa Gospodarki dotyczące obowiązków gminy związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

7

Wstęp

Niniejsza książka – poradnik jest przeznaczona dla osób zatrudnionych w sa-morządach szczebla podstawowego, którym ustawowo przypisane są, wymagają-ce odpowiednio przygotowanej kadry, obowiązki w zakresie ochrony środowiska naturalnego.

W szczególności znowelizowana w ubiegłym roku ustawa „Prawo ochrony środo-wiska” (Dz.U. z dnia 20 czerwca 2001 r. Nr 62, poz. 627 z późn. zm.) zobowiązuje sa-morządy m.in. do samodzielnego wydawania „decyzji o środowiskowych uwarunko-waniach zgody na realizację przedsięwzięcia inwestycyjnego”, która ma poprzedzać inne rodzaje zezwoleń, niezbędnych do rozpoczęcia inwestycji, w tym finalnego po-zwolenia na budowę. Większość tego rodzaju decyzji mają wydawać wójtowie, bur-mistrzowie lub prezydenci miast.

Według opinii często wyrażanych przez samych zainteresowanych, a także ich przełożonych, wiele gmin, w szczególności mniejszych, nie posiadających najczęściej specjalistów z zakresu ochrony środowiska, nie jest właściwie przygotowana do re-alizacji takich zadań.

Książka ma służyć uzupełnieniu wiedzy pracowników samorządów tego szczebla w zakresie ochrony środowiska naturalnego, przydatnej m.in. w opracowaniu takich decyzji.

Autorom chodziło o zgromadzenie w niej informacji z dziedziny ekologii i ochrony środowiska, także proekologicznych technologii, służących modernizacji istniejących lub budowie nowych instalacji, sieci i urządzeń funkcjonujących w komunalnej infra-strukturze technicznej na szczeblu gminy.

Ten pierwszy temat potraktowano wyłącznie informacyjnie, wykorzystując w tym celu wiedzę zawartą w najbardziej zdaniem autorów istotnych dla charakteru książ-ki publikacjach.

Drugi temat w większości obejmuje wiedzę zgromadzoną w publikacjach wła-snych autorów książki oraz częściowo kompilację informacji innych specjalistów z dziedziny proekologicznych technologii.

Z uwagi na raczej zróżnicowane wykształcenie pracowników samorządów, książ-ka prezentuje wiedzę na poziomie popularno-technicznym, oczywiście w zakresie


8

takim, jak na to pozwalała złożona problematyka. Może ona służyć jako poradnik w bieżącej pracy, także jako pomoc dydaktyczna na kursach doskonalenia kwalifika-cji zawodowych, fachowych warsztatach itp., organizowanych dla pracowników me-rytorycznych gmin.

W rozdziale I omówione zostały definicje i pojęcia w zakresie niezbędnym dla przyswojenia sobie prezentowanej wiedzy fachowej, a także stan skażenia środowi-ska naturalnego w skali globalnej oraz programy zapobiegania jego dalszej dewastacji. W jego opracowaniu oparto się na piśmiennictwie wymienionym na końcu rozdziału, a w szczególności na pozycjach [1, 6] tego wykazu.

W rozdziale II omówiono proekologiczne technologie dla instalacji i sieci funkcjo-nujących w komunalnej infrastrukturze technicznej.

W rozdziale III scharakteryzowano odnawialne źródła energii oraz przedstawiono możliwości rozwoju ich zastosowań w Polsce.

Rozdział IV jest poświęcony działaniom Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska. Szczególnie te ostatnie uzna-wane są za najbardziej skuteczne jeśli chodzi o ich skalę, angażowane środki finan-sowe i efekty.

W rozdziale V scharakteryzowano zadania samorządów szczebla podstawowego w zakresie ochrony środowiska, wynikające z obowiązujących regulacji prawnych na dzień 30 czerwca 2006 r.

Na końcu zamieszczono opracowane w Ministerstwie Gospodarki materiały doty-czące obowiązków gminy związanych z usuwaniem wyrobów zawierających azbest.

Załącznikiem do książki – poradnika jest płyta CD z nagranymi pełnymi tekstami ustaw, także niektórych uregulowań niższego rzędu, dotyczących omówionej w roz-dziale piątym problematyki prawnej.

9

CHARAKTERYSTYKA ANTROPOGENICZNYCH ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ EKOLOGICZNYCHI

1. Wprowadzenie [4, 5]Omawiane w rozdziale zagrożenie ekologiczne dla materialnych podstaw egzy-

stencji populacji ludzkiej stwarza całkowicie nowe wyzwanie dla świata. Społeczno-ekonomiczna konieczność zapewnienia funkcjonalnej dyspozycyjności komponentom środowiska naturalnego (przede wszystkim wodzie, powietrzu i glebie), jako niezbęd-nym źródłom produkcji i konsumpcji, nadaje im cechy kategorii ekonomicznej (takie jak ceny, opłaty, podatki itp.). Skoro ochrona zasobów przyrody wymaga obecnie po-noszenia odpowiednich nakładów kapitałowych, to istnieje konieczność podporząd-kowania elementów środowiska przyrodniczego takim samym ekonomicznym reżi-mom, jak wszystkie inne czynniki produkcji.

Próg w ekologii, oznaczający zrównoważoną wydajność ekosystemów, stanowi punkt, którego przekroczenie może spowodować szybkie zmiany tendencji rozwo-jowych.

Wraz z internacjolizacją problemu ochrony środowiska pojawiło się pojęcie mię-dzynarodowego bezpieczeństwa ekologicznego. Gwałtowne pogorszenie się sytu-acji ekologicznej na Ziemi jest specyficznym czynnikiem scalającym wspólnotę świa-tową. Jednak działania zapobiegawcze nie są proste, gdyż ludzkość znajduje się na różnych etapach rozwoju gospodarczego i społecznego. Wskutek dyktatu tendencji rynkowych rozwiązanie problemów ekologicznych w skali globalnej jest zagrożone lub wręcz torpedowane. Ostra konkurencja w produkcji dóbr, a także świadczeniu usług są orientowane na stałą obniżkę wszelkich kosztów, w tym również ochrony środowiska.

2. Definicje i pojęcia [6]W niniejszym rozdziale korzystano głównie z definicji (lub kompilacji informacji)

zamieszczonych w pozycji [6] piśmiennictwa. Definicje te, o charakterze ogólnym, czasem trochę się różnią od podanych w omawianych w rozdziale piątym ustawach,

10


które mają charakter aplikacyjny, jednak dla ogólnego zrozumienia omawianej pro-blematyki są w pełni użyteczne. Oczywiście przy sto sowaniu przepisów prawa należy korzystać z definicji przywołanych w konkretnym akcie prawnym.

Aktywność ciała promieniotwórczego – parametr, który określa liczbę przemian lub liczbę rozpadów zachodzących w danej ilości substancji promieniotwórczej; jed-nostką aktywności jest bekerel (Bq).

Atmosfera ziemska – „fizyczna mieszanina gazów, zwana powietrzem. Jej stan określają: ciśnienie, temperatura, gęstość, wilgotność, kierunek i prędkość przemiesz-czania.” [6] Procentowy skład powietrza, w przeliczeniu na powietrze suche, jest na-stępujący: azot 78,06% (objętościowych), tlen 20,98%, argon 0,93%, inne 0,03%. Jest to średni skład powietrza czystego, stanowiącego wzorzec do oceny stopnia zanieczysz-czenia powietrza atmosferycznego. W składzie powietrza atmosferycznego jest rów-nież para wodna; jej udział zależy od temperatury.

Stan czystości powietrza atmosferycznego ocenia się przez oznaczenie poziomu zawartości jego głównych zanieczyszczeń. Są to: pyły, tlenek węgla CO, tlenki azotu NOx, węglowodory CnHm, tlenki siarki SOx oraz ozon O3.

Bekerel – jednostka aktywności oznaczająca jedną przemianę lub jeden rozpad na sekundę (symbol Bq).

Biocenoza – zespół istot żywych, zamieszkujących jednolity wycinek biosfe-ry, w którym liczba gatunków i osobników odpowiada przeciętnej możliwości ży-ciowej. W każdej biocenozie wyróżnia się jej dwie podstawowe składowe: roślinną i zwierzęcą.

Biomasa – stanowią ją produkty organiczne fotosyntezy, przetworzone w mniej-szym stopniu niż ropa naftowa i gaz ziemny. Jest to drewno (odpady drzewne), sło-ma, odpady powstające w przemyśle i rolnictwie przy przetwórstwie surowców ro-ślinnych, odchody zwierzęce, osady ściekowe, komunalne odpady stałe oraz rośliny z upraw energetycznych.

Biosfera – strefa zamieszkana przez organizmy żywe (obejmuje troposferę, hy-drosferę i litosferę).

Ciśnienie osmotyczne – siła, z jaką cząsteczki rozpuszczone w roztworze przycią-gają cząsteczki rozpuszczalnika, znajdujące się po drugiej stronie selektywnie prze-puszczalnej błony.

Dawka ekspozycyjna – jednostką dawki ekspozycyjnej jest kulomb na kilogram (C/kg). Jest to ilość promieniowania, która wytwarza w 1 kg powietrza 1 C ładun-ku jednego znaku. Jednostką mocy dawki ekspozycyjnej jest amper na kilogram (A/kg).

Dawka pochłonięta – ilość energii promieniowania jonizującego pochłonięta w jednostce masy (w tkance lub w narządzie) określana w grejach (1 Gy = 1 dżul na kilogram). Jako równoważnika dawki pochłoniętej używa się też pojęcia Sievert (Sv). Jeden Sv równa się jednemu dżulowi pochłoniętej energii promieniowania jonizują-cego w jednym kg napromieniowanej materii.

11

Rozdział I

Ekosystem – układ ekologiczny, w którym wzajemnie oddziałują na siebie organi-zmy żywe i nieożywione części środowiska (np. jezioro).

Elektronowolt (eV) – ilość energii jaką uzyskuje cząstka o ładunku e (1,6×10–19 C), gdy przesuwa się między punktami o potencjale różniącym się o 1 V.

Emisja – wprowadzanie bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności czło-wieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi:

substancji,energii, takiej jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne.

Gazy cieplarniane – składniki atmosfery zarówno naturalne, jak i antropogenicz-ne, które pochłaniają i reemitują promieniowanie podczerwone. W Protokóle z Kio-to do gazów cieplarnianych zaliczono: dwutlenek węgla (CO2), metan (CH4), podtle-nek azotu (N2O), fluorowęglowodory (HFC), perfluokarbony (PFC), sześciofluorek siarki (SF6).

Hydrosfera – nieciągła powłoka wodna Ziemi (wody oceaniczne, morskie i śródlądowe).

Kompensacja przyrodnicza – zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworze-nie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównanie szkód dokonanych w środowisku przez realizację przed-sięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych.

Kwaśny opad atmosferyczny – „opad atmosferyczny (deszcz, śnieg), w którym wartość pH jest poniżej 5,6 (kwaśny deszcz).” [6]

Litosfera – sztywna i krucha zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej, sięgająca do głę-bokości 80–150 km.

Mokry opad atmosferyczny – usuwanie z atmosfery zanieczyszczeń (produktów kondensacji lub krystalizacji pary wodnej) w postaci deszczu lub śniegu.

Ochrona środowiska – wykonywanie działań umożliwiających zachowanie lub przywrócenie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta polega w szczególności na:

racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowi-ska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom,przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

Opad atmosferyczny – „produkty kondensacji i krystalizacji pary wodnej, wypa-dające z atmosfery ziemskiej na powierzchnię ziemi w postaci np. śniegu, deszczu, kryształków lodu.” [6]

Odpady stałe – „przedmioty lub substancje powstałe w wyniku bytowania lub działalności gospodarczej człowieka (komunalne, przemysłowe), nieprzydatne i uciążliwe dla środowiska.” [6]

Ozonosfera – „warstwa atmosfery ziemskiej występująca w stratosferze na wy-sokości 20–40 km, w której zawartość ozonu wykazuje znacznie wyższy poziom niż w pozostałych warstwach atmosfery.” [6]

––

–

––

12


Pogoda – „zespół zjawisk występujących w dolnej części troposfery w określonej chwili. Są to: prędkość i kierunek wiatrów, zachmurzenie, opady, temperatura, ciśnie-nie atmosferyczne, nasłonecznienie i inne.” [6]

Pole elektromagnetyczne (PEM) – szczególny stan materii, charakteryzujący wszelkie równoczesne oddziaływanie pomiędzy ładunkami elektrycznymi i dipola-mi magnetycznymi za pośrednictwem pola elektrycznego i pola magnetycznego. Jed-nostką określającą stan energetyczny pola jest gęstość mocy pola wyrażana w watach na metr kwadratowy (W/m2).

Pole elektryczne – składowa elektryczna PEM, określająca stan energetyczny prze-strzeni wokół ładunków elektrycznych. Natężenie pola elektrycznego jest jednym z podstawowych kryteriów oceny oddziaływania PEM na środowisko. Jednostką na-tężenia pola elektrycznego jest wolt na metr (V/m).

Pole magnetyczne – składowa magnetyczna PEM, określająca stan energetyczny przestrzeni wokół poruszających się ładunków elektrycznych, tj. przepływającego prądu elektrycznego. Jednostką natężenia pola magnetycznego jest tesla (T) lub am-per na metr (A/m).

Powierzchnia ziemi – naturalne ukształtowanie terenu, gleba oraz znajdująca się pod nią ziemia do głębokości oddziaływania człowieka, z tym że pojęcie „gleba” ozna-cza górną warstwę litosfery, złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebia.

Poziom dźwięku wyrażony w decybelach (dB) – jest funkcją logarytmiczną miary zjawiska fizycznego wytwarzającego dźwięk. Dla wyrażenia poziomów odniesionych do reakcji organizmu na hałas piszemy dB (A).

Rozprzestrzenianie zanieczyszczeń – „przenoszenie zanieczyszczeń (gazo-wych, ciekłych, stałych), zachodzące wskutek ruchu mas powietrza atmo sferycz-nego.” [6]

Skażenie – „zanieczyszczenie (środowiska lub jego elementu), prowadzące do cał-kowitego zniszczenia normalnej struktury ekosystemu, którego nie można usunąć [...] metodami kon wencjo nalnymi.” [6]

Skażenie termiczne – „używanie naturalnych wód powierzchniowych do celów chłodniczych, następnie zrzucenie ich do naturalnych zbiorników śródlądo-wych.” [6]

Suchy opad atmosferyczny – „powstaje w wyniku przeniesienia śladowych sub-stancji z atmosfery na powierzchnię Ziemi bez udziału fazy ciekłej.” [6]

Ścieki bytowo-gospodarcze – wody zużyte w gospodarstwach domowych. Zawie-rają produkty czynności fizjologicznych, odpadki pochodzenia zwierzęcego i roślin-nego, detergenty, makulaturę, tkaniny, tłuszcze itp.; także dużą ilość zawiesin oraz związków chemicznych (białka, tłuszcze, cukry) i nieorganicznych. Mogą zawierać wirusy i bakterie chorobotwórcze.

Ścieki opadowe – powstają w wyniku spływów deszczowych, topnienia śniegu, czyszczeniu ulic itp.

13

Rozdział I

Ścieki przemysłowe – powstają w zakładach produkcyjnych i usługowych pod-czas różnych procesów technologicznych. Zależą od wielkości i profilu produkcji. Mo-gą zawierać substancje chemiczne, a nawet toksyczne.

Ścieki rolnicze – zmieszane z wodami opadowymi i spłukiwane nawozy mine-ralne i środki ochrony roślin, także ścieki z intensywnej hodowli zwierząt (np. bez-ściółkowa hodowla bydła i trzody chlewnej w wielkich farmach hodowlanych).

Środowisko – „ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia Ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze, świat roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak też przekształconym w wyniku działalności człowieka.” [6]

Terroryzm ekologiczny – „zorganizowana działalność (osób, grup, państw) świa-domie skażających środowisko przyrodnicze w celu [...] zastraszenia społeczeństwa dla wymuszenia określonych żądań.” [6]

Toksyczność substancji – „zdolność substancji do wywoływania uszkodzeń ży-wych organiz mów.” [6]

Tona paliwa umownego (tpu) – równoważnik jednej tony węgla kamiennego o war-tości opałowej 7000 kcal/kg. Jest to jednostka stosowana w bilansach między-narodowych.

Transgraniczne przenoszenie zanieczyszczeń – „przenoszenie zanieczyszczeń po-nad granicami państw i ich osadzanie daleko od źródeł.” [6]

Troposfera – najniższa warstwa atmosfery ziemskiej, sięgająca od powierzchni Ziemi do wysokości 16–17 km nad równikiem, 10–12 km nad umiarkowanymi szero-kościami geograficznymi i 8–10 km nad obszarami podbiegunowymi.

Węgiel pierwiastkowy – składnik węgla kamiennego, węgla brunatnego oraz tor-fu, nadający im czarne zabarwienie. Najwięcej zawiera go węgiel kamienny (antracyt zawiera go 98%).

Woda opadowa – „tworzy się w wyniku kondensacji zawartej w atmosferze pary wodnej, która opadając na powierzchnię Ziemi pochłania z atmosfery jej składniki ga-zowe i wypłukuje zawieszone w niej substancje chemiczne (aerozole).” [6]

Wskaźnik pH – ujemny logarytm ze stężenia jonów wodoru H+; wielkość bezwy-miarowa. Określa stosunek stężenia rozpuszczonego w wodzie dwutlenku węgla po-zostającego w równowadze dynamicznej z dwutlenkiem węgla zawartym w powie-trzu atmosferycznym. Dla wodnych roztworów skala pH obejmuje zakres wartości od 0 do 14. Czysta woda, chemicznie obojętna ma wartość pH = 7, pH < 7 oznacza odczyn kwaśny, pH > 7 odczyn zasadowy.

Zanieczyszczenie – „występowanie wszelkich substancji niepożądanych (ob-cych) w dowolnym elemencie środowiska w stężeniu zmieniającym jego właści-wości i mogącym wywierać szkodliwy wpływ w oddziaływaniu na organizm ludzki.” [6]

Zanieczyszczenie antropogeniczne atmosfery – zanieczyszczenie powstające w wyniku działalności człowieka.

14


Zmiany klimatu – powodowane są pośrednio lub bezpośrednio działalnością człowieka (antropogeniczną), która zmienia skład atmosfery ziemskiej i która jest odróżniana od naturalnej zmienności klimatu obserwowanej w porównywalnych okresach.

3. Rys historycznyAmerykański uczony L. R. Brown1) rozpoczyna swoją książkę pt. „Gospodarka

ekologiczna na miarę Ziemi” [3] od porównania obecnego ekologicznego zagrożenia i koniecznej zmiany w świadomości naszego i przyszłych pokoleń do rewolucji spo-wodowanej odkryciami wielkiego polskiego astronoma Mikołaja Kopernika:

„W 1543 r. polski astronom Mikołaj Kopernik wydał drukiem dzieło „O obrotach sfer niebieskich”, w którym podważył pogląd, że Słońce obraca się wokół Ziemi, i do-wodził, że to Ziemia obraca się wokół Słońca. [...] Przedstawiona przez niego alter-natywa w stosunku do wcześniejszego modelu ptolemejskiego2), który stawiał Ziemię w centrum wszechświata, zrewolucjonizowała myślenie, prowadząc do ukształtowa-nia nowego poglądu na świat. Dzisiaj potrzebujemy podobnego przewrotu w naszym widzeniu świata, w pojmowaniu zależności Ziemi od gospodarki. W tym przypadku pytanie dotyczy tego, [...] czy środowisko jest częścią gospodarki, czy też gospodarka jest częścią środowiska. Ekonomiści patrzą na środowisko naturalne jako na dział go-spodarki, ekologowie zaś przeciwnie – uważają gospodarkę jako część środowiska.” I dalej: „Ekonomiści wskazują z dumą na bezprecedensowy, bo aż siedmiokrotny wzrost gospodarki światowej w latach 1950–2000, co spowodowało wzrost poziomu życia. Ekologowie natomiast uważają, że wzrost ten został okupiony kosztem zuży-cia wielkich ilości paliw kopalnych3) po sztucznie zaniżonych cenach, nie uwzględ-niających kosztów ekologicznych. Sądzą też, że rozwój gospodarczy coraz wyraźniej popada w konflikt z zasilającymi go ekosystemami, bowiem szybko wyczerpują się naturalne zasoby Ziemi. Uważają, że trwała równowaga między gospodarką a eko-systemami ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania postępu ekonomicznego.”

W konkluzji Autor stwierdza: „Socjalizm upadł, ponieważ nie pozwalał cenom mówić prawdy ekonomicznej; ka-

pitalizm może upaść, ponieważ nie pozwala cenom mówić prawdy ekologicznej.”

1) W rozdziale tym będą wykorzystane obszerne informacje z tej książki, celowe jest przytoczenie notki biograficznej jej Auto-ra. [3]

Lester R. Brown jest wybitnym znawcą problemów współczesnego świata. Uznany przez Washington Post „za jednego z najbardziej wpływowych myślicieli świata”. Kieruje Instytutem Polityki na rzecz Ziemi, prowadzącym badania nad wy-pracowaniem koncepcji gospodarki ekologicznej i sposobami jej urzeczywistnienia. Autor i współautor kilkudziesięciu książek, monografii i opracowań z dziedziny ekologii, m.in. poświęconych koncepcji zrównoważonego rozwoju gospodar-czego nieniszczącego środowiska naturalnego.

2) Ptolemeusz Klaudiusz (około 100–168 roku p.n.e.) – astronom, matematyk, geograf, teoretyk muzyki, twórca teorii geocentrycznego systemu budowy świata działał w Aleksandrii; jego opis ruchu planet wokół Ziemi obowiązywał do XVI wieku.

3) Określenie to obejmuje węgiel, ropę naftową oraz gaz ziemny; w literaturze spotyka się też inne równoważne określenia, np. paliwa kopalne, nieodnawialne lub tradycyjne źródła energii.

15

Rozdział I

Sam termin „ekologia” oznacza naukę biologiczną o gospodarce przyrody w jej ekosystemach i dotyczy wzajemnych zależności między organizmami a ich żywym i martwym środowiskiem.

Pojęcie to nabrało jednak w ostatnich latach nowego znaczenia. Obecnie symbolizuje ono pożądany stan środowiska w którym żyjemy, oznacza dobry i zdrowy dla człowie-ka i przyjazny dla środowiska. Pojęcie zostało też rozszerzone na szereg innych dziedzin życia i działalności ludzkiej. Używa się następujących pojęć:

ekofilozofia (światopogląd ekologiczny) oznacza troskę o utrzymanie życia wokół siebie,świadomość ekologiczna oznacza pokierowanie zwyczajami, zdolnościami, działaniami zawodowymi tak, aby powstrzymać proces degradacji środowi-ska przyrodniczego,humanizm ekologiczny oznacza przeciwdziałanie dalszemu instrumentalne-mu podejściu człowieka do przyrody; nie można troszczyć się o ludzkie życie bez jednoczesnego roztoczenia opieki nad środowiskiem naturalnym, w któ-rym żyjemy,ekorozwój (rozwój zrównoważony) oznacza taki rozwój ekonomiczny, który nie odbywa się kosztem rozwoju społecznego lub ochrony środowiska; inna definicja mówi o sprawiedliwym zaspokojeniu potrzeb społeczeństwa z rów-noczesnym zachowaniem wydajności ekosystemów dla potrzeb przyszłych pokoleń.

Powszechne stają się też takie pojęcia jak ekologiczna żywność, ekologiczne rolnic-two oraz ekologiczny proces wytwórczy, który jest zdrowy dla człowieka i nie zagraża środowisku przyrodniczemu.

Jednym z podstawowych negatywnych skutków, zapoczątkowanej w drugiej po łowie XVIII wie ku, rewolucji przemysłowej był narastający brak zgodności mię-dzy rozwojem techniki oraz industrializacją a funkcjonowaniem biosfery. Jak poda-je Bogdanienko [1] od początku naszej ery do roku 1900 zużyto na świecie łącznie 170 mld tpu4), natomiast w ciągu następnych osiemdziesięciu lat zużyto jej dwukrot-nie więcej. Wy nika to z gwałtownego zwiększenia się liczby ludności na świecie oraz postępu technicznego, wyrażającego się ogólnie mówiąc zastępowaniem pracy ręcz-nej pracą maszyn.

Po II Wojnie Światowej świat kontynuował ekstensywny rozwój gospodarki, który również odbywał się kosztem nadmiernej eksploatacji przyrody. Wskutek wzmożo-nych antropogenicznych działań gwałtownie narastało zanieczyszczenie środowiska, prowadzące do zachwiania globalnej równowagi w przyrodzie, a w konsekwencji do zagrożenia dla istnienia życia na Ziemi. Funkcjonujące w przyrodzie naturalne mecha-nizmy utrzymujące równowagę przestały być wystarczająco skuteczne.

4) ton paliwa umownego.

–

–

–

–

16


Cechą szczególną obecnej sytuacji ekologicznej jest to, że w ciągu ostatnich 2–3 de-kad zagrażające życiu problemy środowiska ujawniły się z niebywałą siłą również w krajach rozwijających się.

Dążenie do poprawy ekologii planety napotkało na opór ze strony międzynarodo-wych korporacji, eksporterów paliw kopalnych, które lokują w tych krajach „brudną produkcję”. Nie można dać się zwieść informacjom, że stan środowiska poprawia się w wyniku stosowania tzw. „czystych technologii”, ma to bowiem miejsce tylko w kra-jach bogatych. Jednocześnie skażenie środowiska narasta w krajach biednych, których nie stać na zakup takich technologii.

4. Źródła i rodzaje zagrożenia środowiska [3, 6]

4.1. Źródła Człowiek oddziałuje na przyrodę głównie przez:

eksploatację zasobów przyrody,przetwarzanie pozyskiwanych zasobów,wprowadzanie do przyrody substancji lub elementów stanowiących uboczny produkt przetwarzania zasobów przyrody.

Eksploatacja zasobów przyrody obejmuje takie działania, jak:pozyskiwanie surowców energetycznych (węgla, ropy naftowej, gazu ziem-nego, rud materiałów rozszczepialnych, rud metali, surowców chemicznych i budowlanych),uprawę roślin, hodowlę zwierząt, pozyskiwanie drewna z lasów,zaopatrzenie w wodę (pitną oraz dla potrzeb gospodarki),inne formy eksploatacji fauny i flory (lądowej, wodnej).

Przetwarzanie pozyskiwanych zasobów wiąże się z całkowitym lub częściowym zniszczeniem naturalnych elementów środowiska przyrodniczego z powodu budo-wy różnych obiektów. Niszczona jest szata roślinna, struktura gleby, stosunki wodne, a także naturalne siedliska ptaków, zwierząt itp.

W wyniku pozyskiwania zasobów przyrody oraz ich przetwarzania, do środowi-ska wprowadzane są substancje stanowiące uboczny produkt tych procesów, takie jak:

chemiczne środki ochrony roślin, odpady stałe (z tworzyw sztucznych, metali, szkła, drewna), także pierwiastki promieniotwórcze o różnym, często bardzo długim, bo wynoszącym tysiące lat, czasie rozkładu,emitowane w nadmiernych ilościach substancje już występujące w przyrodzie (CO2, SOx, NOx, metale ciężkie).

Wymienione działania występują zazwyczaj jednocześnie, a ich skutki prowadzą do długotrwałych i często nieodwracalnych zmian w przyrodzie. Są to: niszczenie naturalnych biocenoz i ekosystemów oraz lasów i roślinności, ubożenie gleb, ginięcie

–––

–

–––

–

–

17

Rozdział I

pewnych gatunków zwierząt i owadów, działanie korozyjne na budowle i urządzenia metalowe, spadek zdrowotności ludzi.

Zmniejszenie, rzadziej likwidacja, nawet części uciążliwych skutków wiąże się z kosztami takich przedsięwzięć, obejmującymi koszty inwestycji ochronnych oraz różnych działań zapobiegawczych i systemów pomiarowo-kontrolnych.

Główne źródła zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego stanowią zakłady produkujące energię elektryczną i cieplną, rafinerie, duże zakłady przemysłowe emi-tujące produkty spalania paliw i zanieczyszczenia warunkowane profilem produkcji, a także środki transportu. Są to: pyły, tlenek węgla (CO), tlenki azotu (NOx), węglowo-dory (CnHm), tlenki siarki (SOx) oraz ozon (O3). Wszystkie składniki atmosfery, poza gazami szlachetnymi, ulegają cyklicznej wymianie.

Pyły obejmują powstające przy spalaniu węgla cząstki lotne (popioły, sadzę, dym) oraz emitowane przez mechaniczne środki transportu pyły z dróg, opon, okładzin hamulcowych.

Drobny pył zawieszony dostaje się do płuc podrażniając drogi oddechowe. Ponad-to, powoduje zmętnienie atmosfery i pochłanianie światła słonecznego.

Gazy atmosferyczne dzielimy na [6]:wysokozmienne o czasie przebywania cząstek w atmosferze ziemskiej mniej-szym niż 1 rok; są to: woda H2O, tlenek węgla CO, dwutlenek azotu NO2, amo-niak NH3, dwutlenek siarki SO2, siarczek wodoru H2S,zmienne o czasie przebywania do 10 lat; są to: dwutlenek węgla CO2, metan CH4, wodór H2, podtlenek azotu N2O, ozon O3,niezmienne o czasie przebywania większym od 10³ lat (głównie gazy szla-chetne).

Tlenek węgla, zwany czadem, powstaje głównie przy niecałkowitym spalaniu pa-liw kopalnych lub związków zawierających węgiel. Jego źródłem są też pojazdy na-pędzane silnikami benzynowymi. Nie jest wyczuwalny (brak smaku, zapachu, nie-wyczuwalny przy oddychaniu, ponadto jest bezbarwny). Lżejszy od powietrza, ła-two przenika przez różne przegrody budowlane, także warstwy ziemi. Przemiana CO w CO2 nie zachodzi w dolnych warstwach atmosfery, dlatego działa on toksycznie na rośliny, zwierzęta i ludzi.

Tlenki azotu powstają w procesie spalania węgla i ropy naftowej oraz przy pro-dukcji stali i nawozów azotowych. Poziom zawartości tlenków azotu w powietrzu at-mosferycznym jest szczególnie wysoki w regionach koncentracji zakładów przemy-słowych oraz dużego natężenia ruchu środków transportu. Powstaniu tlenków azotu zwykle towarzyszy tworzenie się w dolnych warstwach atmosfery cząsteczek ozonu. Dużą część związków azotu człowiek wprowadza też do gleby podczas jej nawoże-nia. Nieprzyswojone związki azotu spływają do wód oraz gromadzą się w warzywach i owocach. Tlenki azotu powodują wzrost schorzeń układu oddechowego. W połącze-niu z gazowymi węglowodorami tworzą, w określonych warunkach, zjawisko smogu. Mają też udział w powstawaniu kwaśnych deszczów.

–

–

–

18


Źródła antropogeniczne węglowodorów to procesy niecałkowitego spalania paliw kopalnych, a także przemysł chemiczny i petrochemiczny. W temperaturze pokojowej i przy normalnym ciśnieniu atmosferycznym węglowodory mają postać gazową. Po-wodują ostre i przewlekłe zatrucia organizmu.

Używane w chłodnictwie freony, a wśród nich najpopularniejszy CCl2F2 – dichlo-rodifluorometan, na skutek ich sprężania w instalacjach, mają postać cieczy. Ich emisja do atmosfery ziemskiej, np. z nieszczelnych instalacji chłodniczych, stanowi główną przyczynę zanikania warstwy ozonowej.

Tlenki siarki powstają głównie w procesie spalania zasiarczonych paliw stałych, stosowanych do wytwarzania energii oraz podczas przetwarzania ropy naftowej i w hutnictwie. W atmosferze, po utlenieniu i w reakcji z parą wodną, tworzą aerozole kwasu siarkowego i powodują powstawanie kwaśnych deszczów, które obniżają pH wody, przyczyniają się do obumierania lasów i obniżania plonów, a także nasilania chorób układu oddechowego.

Ozon powstaje w wyniku oddziaływania kwantów świetlnych na cząsteczki tlenu. Jest to gaz trujący dla ludzi, zwierząt i roślin, dobrze rozpuszczalny w wodzie. W at-mosferze spełnia funkcje filtra, pochłaniającego emitowane przez Słońce promienio-wanie ultrafioletowe. Występuje w rejonach o dużym natężeniu ruchu środków trans-portu. Przerzedzenie warstwy ozonowej nazywamy dziurą ozonową.

Niektóre tendencje w procesie degradacji środowiska wzmacniają się wzajemnie, przyspieszając ten proces, np. gdy ziemia jest pokryta lodem i śniegiem duża część promieniowania słonecznego odbija się od niej. Natomiast stopiony śnieg i lód odkry-wa znajdujący się pod spodem grunt (wodę), który pochłania dużą część energii sło-necznej, powodując wzrost temperatury. Wyższa temperatura przyspiesza topnienie i proces ten sam zaczyna się napędzać. Jest to zjawisko synergii.

Inna zależność to zwiększenie zagrożenia pożarowego lasów. Nienaruszone lasy deszczowe palą się rzadziej, natomiast lasy osłabione wyrębami są podatne na ogień. Im częściej się palą, tym łatwiej o pożary. Ten samonapędzający się proces wpływa na ocieplanie się klimatu. Wyższe temperatury prowadzą do wysychania lasów i częst-szych pożarów, wzrostu emisji dwutlenku węgla do atmosfery i przyspieszania glo-balnego ocieplenia. Procesy synergiczne są często nieodwracalne.

4.2. Zagrożenia globalne

Do problemów o zasięgu globalnym zalicza się zjawisko efektu cieplarnianego, kwaśny opad atmosferyczny oraz zanikanie ozonu stratosferycznego.

4.2.1. Efekt cieplarnianyPromieniowanie słoneczne, docierając do powierzchni Ziemi, ulega częściowemu

pochłonięciu, powodując jej ogrzanie. Większa jego część ulega jednak odbiciu od po-wierzchni Ziemi. Jest to promieniowanie cieplne (podczerwone), pochłaniane w at-

19

Rozdział I

mosferze przez gazy cieplarniane, które hamują odpływ ciepła atmosferycznego w ko-smos. Zjawisko to, podobne do koncentracji ciepła w szklarni, nosi też nazwę „efektu szklarniowego”. Do gazów cieplarnianych o największej zdolności pochłaniania pro-mieniowania podczerwonego należą: dwutlenek węgla (CO2), metan (CH4) podtlenek azotu (N2O), para wodna (H2Og), ozon (O3) oraz freon (np. CCl2F2).

Wykres 2. Wydzielanie związków węgla przy spalaniu paliw kopalnych na świecie w latach 1900–2000 Źródło [3]

Wykres 1. Zużycie paliw kopalnych na świecie w latach 1950–2000 Źródło [3]

Wykres 3. Koncentracja dwutlenku węgla w atmosferze w latach 1760–2000 Źródło [3]

Źródłem antropogenicznym tych gazów jest zużywanie coraz większej ilości pa-liw i energii.

Spalanie węgla kamiennego wyzwala więcej węgla (pierwiastkowego) na jednost-kę wyprodukowanej energii niż spalanie ropy naftowej, a ta wyzwala go więcej niż spalanie gazu. Od 1996 r. zużycie węgla na świecie zaczęło sukcesywnie maleć.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie

Stanisław Rabiej, Czesław Wachnicki · Poradnik. Ochrona środowiska w gospodarce gminy 8 takim,...

Documents

Transcript of Stanisław Rabiej, Czesław Wachnicki · Poradnik. Ochrona środowiska w gospodarce gminy 8 takim,...