Historia staroytna (do 476 n

r e d n i o w i e c z e (476-1453)

**********************************************************************

Italia (476-774)

Po zdetronizowaniu w 476 r. ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Augusta Romulusa przez wodza germaskiego Odoakra, Cesarstwo Zachodniorzymskie nigdy si ju nie odrodzio. Odoaker mianowa si krlem Italii, lecz utrzyma dotychczasowe lokalne wadze rzymskie. Przydziela ziemie swym germaskim onierzom, ktrzy podlegali mu gwnie jako wodzowi. Zabezpieczy pnocne granice Italii przed germaskimi plemionami Rugiw, a na poudniu w drodze pokojowych ukadw, uzyska Sycyli od Wandalw.

Pod koniec V w. caa Italia, z inspiracji Bizancjum, podbita zostaa przez germaskich Ostrogotw, ktrzy wraz z rodzinami przenieli si z Pwyspu Bakaskiego. Gdy Odoaker zgin w czasie walk w Rawennie, wadc Italii zosta krl Ostrogotw Teodoryk Wielki (493-526). W swych rzdach opar si na istniejcych rzymskich strukturach spoecznych (senat, wadze municypalne, sdy) i na prawie rzymskim oraz otoczy si doradcami i uczonymi rzymskimi, ktrych utrzymywa na swym dworze. W ten sposb monarchia ostrogocka uzyskaa przychylno arystokratycznych elit rzymskich, rozwijay si handel i kultura, miasta odbudowyway si po zniszczeniach wojennych.

Po mierci Teodoryka Wielkiego, tron obj jego niepenoletni syn Atalaryk (526-534), rzdy regencyjne sprawowaa jego matka Amalasunta. Za w 535 r. wadz nad Krlestwem Italii przej cesarz bizantyjski Justynian I Wielki, ktry po podbiciu Wandalw w Afryce, wysa do Italii swe wojska, pod wodz Belizariusza. Ostrogoci byli zaskoczeni i nieprzygotowani do obrony. Jednak po odejciu Belizariusza do Persji, wojna z Cesarstwem zostaa wznowiona, trwaa kilkanacie lat do 553 r., przy czym Ostrogoci zostali prawie zupenie wypdzeni z Italii, ktra pozostaa ostatecznie pod panowaniem cesarzy bizantyjskich. Krlestwo zostao zniszczone, miasta wyludniy si, upado rolnictwo.

Rwnie Cesarstwo Bizantyjskie byo osabione, zwaszcza wojnami z Persj, i nie byo w stanie obroni Italii przed kolejnym najazdem germaskich plemion Longobardw w 568 r.. Przybyli oni znad rodkowego Dunaju, skd wyparli ich koczowniczy Awarowie. Lecz Longobardowie opanowali tylko pnocne i poudniowe obszary Pwyspu Apeninskiego, tworzc ksistwa, potem krlestwa, z wasnymi germaskimi strukturami wadzy. Wraz z Longobardami przybyy i osiedliy si w Italii grupy germaskich Geopidw, Swebw, take Bugarw, Sowian, pniej Frankw. Wszyscy oni asymilowali si, przyjmujc jzyk i obyczaje italskie i dajc pocztek narodowoci woskiej

rodkowa cz Italii pozostaa bizantyjsko-rzymska, obejmujc Rzym, Wenecj, Genu, Rawenn, jako stolic, i Sycyli. Bezporednie rzdy w tych enklawach sprawowali biskupi katoliccy. Jednym z pierwszych by papie Grzegorz I (590-604). Longobardowie byli arianami, zwalczali Koci katolicki, lecz po 600 r. sami przeszli na katolicyzm. W 697 r. na terytoriach Rzymu i Rawenny utworzone zostao, przy pomocy Frankw, Pastwo Kocielne. W trakcie sporu w Cesarstwie Bizantyjskim o kult witych obrazw, opowiedziao si ono po stronie ikonoklastw, a przeciw cesarzowi bizantyjskiemu. Wykorzystujc to Longobardowie opanowali terytoria Pastwa Kocielnego, a papie Stefan II zwrci si wtedy o pomoc przeciw nim do Frankw. W 774 r. Frankowie podbili pastwo Longobardw, przy czym krl Frankw, Karol Wielki, koronowa si take na krla Longobardw. Uwolnione tereny rodkowej Italii przekaza potem bezporednio papieowi, a nie cesarzowi Bizancjum.

Krlestwo Frankw, Merowingowie (481-751)

W okresie rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego tereny pnocnej Galii zamieszkane byy gwnie przez plemiona frankoskie. Zjednoczyy si one i utworzyy w 481 r. pastwo, ktrego krlem zosta Chlodwig (ok.481-511) syn Childeryka, rzymskiego naczelnika, z rodu Merowingw. Szybko rozszerzy on granice swego maego kraju, obejmujcego tylko Flandri i Brabancj na poudnie od ujcia Renu, w dorzeczu Skaldy. Chlodwig podbi m.in. pastwo Alemanw (Alzacja), a w 507 r. pastwo Wizygotw (Akwitania), po wyzwaniu i zabiciu krla wizygockiego Alaryka II. W cigu 30 lat opanowa prawie ca Gali i cz Germanii. By to okres burzliwego rozwoju chrzecijastwa, wic by zapewni sobie poparcie Kocioa, przyj chrzest ok. 497 r. z rk biskupa w Reims, nawracajc si, wraz ze swymi poddanymi, na wiar chrzecijask w obrzdku rzymskokatolickim, co znaczco przyczynio si do uznania zwierzchnictwa Frankw przez ludy galoromaskie. Inne plemiona germaHYPERLINK "/wiki/Germanie"nskie wyznaway arianizm.HYPERLINK "/wiki/Arianie" Ukoronowaniem wadzy krlewskiej Chlodwiga byo przyjcie od posa Bizancjum insygnii konsula rzymskiego, zotego diademu i purpury. Pastwo Frankw stao si monarchi dziedziczn.

Chlodwig osiad w Paryu, czynic go stolic krlestwa. Byo to ju wtedy znaczce miasto Lutecja, rozbudowane przez Rzymian z osady rybackiej, znajdujcej si na wyspie Cite na Sekwanie. Nazwa miasta nadana zostaa przez Frankw ze wzgldu na zamieszkiwanie regionu przez celtyckie plemi Paryzjw. Gdy Chlodwig umar w 511 r. pastwo Frankw rozcigao si od Renu po Pireneje i stanowio stosunkowo najbardziej stabilny i zwarty kraj na gruzach pozostaych po Cesarstwie Zachodniorzymskim.

Chlodwig mia czterech synw i zgodnie z prawem frankoskich wszyscy oni byli jego rwnoprawnymi dziedzicami. Kraj podzielony zosta wic na 4 czci ze stolicami w Orleanie, Paryu, Soissons i Reims. W cigu VI w. pastwa Frankw powikszyy znacznie swe terytorium, przyczajc Turyngi, lec nad grn ab i grn Wezer (531), Burgundi (532-34), Prowansj (536). Rwnie Ksistwo Bawarw (pniejsza Bawaria) podporzdkowane zostao Frankom, przy czym tamtejszy rd ksicy pozostawiono u wadzy, ale jako frankoskich urzdnikw.

Wszystkie pastwa frankoskie byy wasnoci swych wadcw. Rzdzili oni przy pomocy wasnych krlewskich dworw, na czele ktrych stali majordomowie. W prowincjach krla reprezentowali hrabiowie, do ktrych naleao cigania podatkw, rekrutacja do wojska i jego dowodzenie w czasie wojen. W najwikszym swym zasigu krlestwa Frankw dochodziy do aby i rodkowego Dunaju na wschodzie. W okresach zjednoczenia byo to najwiksze i najpotniejsze pastwo w zachodniej Europie.

Zjednoczenie nastpio jednake dopiero w 558 r. pod rzdami Chlotara I, ktry zgadzi innych spadkobiercw dynastycznych do korony, i ponownie na duszy okres czasu w 634 r. za panowania Dagoberta I (629-639), ktry uwaa si za zoty okres krlestwa. Dagobert umocni sw wadz, opierajc si o Koci, stumi powstania Baskw w Gaskonii, Bretonw na pnocy, a take bunty arystokracji frankoskiej. Kolejni monarchowie z dynastii Merowingw, panujcy w pastwie Frankw po zmarym w 639 r. Dagobercie I, nie przejawiali wikszej aktywnoci i historia zapisaa ich jako krli gnunych. Zarzdzali tylko resztkami dbr krlewskich, jakie w wikszoci rozdane zostay urzdnikom i wasalnym panom. Za realn wadz sprawowali lokalni monowadcy, ktrzy wzajemnie zwalczali si i konkurowali o wpywy, ziemi i pienidze.

W drugiej poowie VII i na pocztku VIII stulecia nastpowao stae uboenie pastw frankoskich, upadek gospodarki i kultury rzymskiej. Nastpia degradacja miast wskutek upadku handlu, a take rzemiosa, ograniczonego do metalurgii i obrbki elaza, gwnie na bro. Handel krajowy, bdcy w rkach ydw i Syryjczykw rwnie zanika, wobec rozbojw na drogach i licznych wojen domowych. Zanikay podatki, ogranicza- ne do opat targowych, myt drogowych i mostowych. Monety zote w obiegu zastpi bilon srebrny i brzowy. Rolnicy, koloni przywizani zostali do pracy na ziemi. Ziemia te stawaa si jedynym bogactwem. Przyznawana bya przez wadcw za wiern sub i zasugi wojenne. Tworzya si w ten sposb oligarchia dworska wielkich wacicieli ziemskich. Rs te majtek duchowiestwa dziki nadaniom ziemi i dotacjom, przekazywanych przez monowadcw dla odkupienia ich grzechw. Rosy take posiadoci, tworzonych licznie, zakonw mskich i eskich.

Ruin gospodarcz Merowingw przyspieszya eks- pansja arabskich Muzumanw w Basenie Morza rdziemnego i pastwach Europy Poudniowej. Zarysowa si te wtedy podstawowy podzia Krlestwa Frankw na dzielnice: Neustria (pn.-zachodnia cz pastwa), Austrazja (poudn.-wschodnia) i Burgundia (centrum). Rzdzone przez rne dynastie arystokratyczne walczyy one ze sob o wadz przez prawie sto lat.

W Austrazji ok. 680 r. wadz przej hrabia Pepin II (Modszy), ktry wskrzesi jedno Krlestwa Frankw. Krlem zosta Teodoryk III. Za jego panowania, na pocztku VIII w., zabysn majordom Karol Mot. Z racji swego stanowiska zarzdza on paacem oraz majtkiem krla i dowodzi jego wojskami. Peni t funkcj niejako dziedzicznie, gdy i ojciec Pepin Starszy i dziad Arnulf byli majordomami na dworze krlewskim.

Walczc z ssiednimi Turyngami, Bawarami i Fryzami, Karol rozszerzy wydatnie Krlestwo Frankw. Zreorganizowa te frankosk armi, wprowadzajc cikozbrojn kawaleri. Dziki niej pokona wojska muzumaskie w 733 r. w wielkiej bitwie pod Poitiers, uzyskujc przydomek Mota. Zaamana zostaa w ten sposb inwazja Arabw i Berberw hiszpaskich na ziemie frankoskie. Faktyczn wadz w krlestwie sprawowa wtedy Karol Mot, a nie krl. Z braku odpowiednich dochodw skarbowych na od dla onierzy, a take ziemi, ktr wczeniej szczodrze rozdysponowali Merowingowie, Pepin II przeprowadzi rekwizycj dbr kocielnych, jakie rozdziela swym arystokratycznym wasalom, ktrzy organizowali oddziay kawalerii.

Gdy w 737 r. umar Teodoryk III, wtedy nie syn monarchy, Childeryk III, lecz majordom Karol Mot (737-41) przej peni wadzy w pastwie. Po jego mierci Krlestwo Frankw zostao znw podzielone midzy jego dwch synw Karlomana i Pepina. Przywrcili oni tron Childerykowi III, lecz po udaniu si Karlomana do klasztoru na Monte Casino, Pepin May (Krtki) zdetronizowa Childeryka III, ostrzyono go na yso (Merowingowie nosili dugie wosy, w ktrych, wedug wierze frankoskich, krya si magiczna moc) i wysano do klasztoru. Pepin May sam, w porozumieniu i z bogosawiestwem papiea Stefana II, ogosi si w 751 r. krlem pastwa frankoskiego. W ten sposb zapocztkowana zostaa dynastia krlewska Karolingw.

Cesarstwo Wschodniorzymskie (476 -1054)

W V-VI w. Cesarstwo Wschodniorzymskie, to jest Bizancjum, trwao i rozwijao si nieustannie, mimo najazdw Hunw, Wizygotw i Ostrogotw, pustoszcych Pwysep Bakaski. Do najbogatszych prowincji cesarstwa naleay Egipt, Syria i Palestyna, a najwikszymi orodkami handlu, nauki i kultury byy miasta Aleksandria w Egipcie i Antiochia, stolica prowincji Syrii. Ta ostatnia ulega zniszczeniu w 526 r. wskutek trzsienia ziemi, w ktrym zgino 250 tys. ludzi.

Szczeglny rozkwit pastwa przypad na okres rzdw cesarza Justyniana I Wielkiego (527-565). Ugruntowa on macedosk dynasti cesarzy po rozbiciu w 532 r. ludowego powstania Nika (zwyciaj), wznieconego na hipodromie w Konstantynopolu przeciwko cesarzowi. Za po zawarciu pokoju z Persj, i umocnieniu w ten sposb swego panowania we wschodnich prowincjach imperium, Justynian I rozpocz realizacj wielkiego planu odzyskania terytoriw rzymskich na Zachodzie, opanowanych przez barbarzycw germaskich. Armia bizantyjska, dowodzona przez Belizariusza, w kilku wieloletnich kampaniach wojennych (533-550) wypara Wandalw z Afryki Pnocnej oraz Ostrogotw z Sycylii i caej Italii, a nastpnie zaja take poudnie Pwyspu Iberyjskiego, wykorzystujc trwajc tam wojn domow wrd Gotw. W ten sposb Morze rdziemne w poowie VI w. znw stao si wewntrznym morzem imperium.

Justynian I zreorganizowa system podatkowy, sdownictwo (kodeks Justyniana) i administracj prowincji, podporzdkowujc je swoim urzdnikom. Za jego rzdw rozwijao si intensywnie budownictwo drg, mostw, akweduktw, paacw dla arystokracji i wielkich posiadaczy ziemskich oraz kociow i klasztorw. Jako namiestnik Boy na ziemi przeladowa wyznawcw religii pogaskiej i zlikwidowa akademi platosk w Atenach.

W Konstantynopolu wzniesiono najwiksz wczenie wityni chrzecijask Hagia Sophia, powicon Mdroci Boej. Bya ona siedzib patriarchy, kocioem koronacyjnym, a bogactwo jej wntrz miao by wiadectwem boskiego posannictwa wadzy cesarskiej. Podkreleniem absolutystycznej formy rzdw cesarzy by te bazylikowo-centralny ukad budowli, zwieczonej wielk kopu o rednicy 32 m. Koci Hagia Sophia sta si wzorem budownictwa i sztuki bizantyjskiej, jaka uksztatowaa si w V w. na chrzecijaskim wschodzie. Charakteryzoway je przepych i bogactwo dekoracji, wyraajce si we freskach, mozaikach, malarstwie ikon i inkrustacjach ciennych. Konstantynopol, odbudowany z rozmachem po poarze w czasie powstania Nika, sta si te wtedy gwnym orodkiem kultury bizantyjskiej, cho jego znaczenie i pozycja w Cesarstwie znacznie umniejszona zostaa przez epidemi dumy, jaka w 542 r. zabia ok. poowy pmilionowej populacji miasta.

Cesarstwo Wschodniorzymskie nie potrafio jednak utrzyma odzyskanych terytoriw na Zachodzie. Ju w latach szedziesitych VI w. utracio pnocn cz Pwyspu Apeniskiego na rzecz Longobardw, ktrzy utworzyli w Italii swe wasne pastwo ze stolic w Pawii; w 590 r. w Rzymie faktyczn wadz przej papie Grzegorz I Wielki, a w pocztkach VII w. terytoria na Pwyspie Iberyjskim na rzecz Wizygotw.

Zmienia si te sytuacja na Bakanach. Na jego zachodnich terenach w latach 550-630 osiedlili si Sowianie: Serbowie i Chorwaci, przybyli z nad aby. Zostali oni wwczas uzalenieni od przybyych z Azji tureckich plemion Awarw, ktrzy osiedlili si wczeniej w Panonii, nad rodkowym Dunajem. Wsplnie przedsibrali zbrojne najazdy w zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego, docierajc nawet do Grecji i gr Peloponezu. Wojska bizantyjskie, zaangaowane wwczas w wojnach z Wandalami w Afryce, Wizygotami w Hiszpanii, Ostrogotami w Italii, pniej take z Persami w Syrii, nie potrafiy przeciwstawi si ruchliwej piechocie sowiaskiej, uzbrojonej w uki i zatrute strzay. Z kolei najedcom nie udao si zdoby Konstantynopola i ostatecznie Serbowie i Chorwaci porozumieli si z cesarzem bizantyjskim Herakliuszem, otrzymujc z jego nadania ziemie w zachodniej czci Bakan w zamian za przeciwstawienie si Awarom. Natomiast wschodni cz pwyspu zajy wojownicze plemiona Bugarw, przybye z Azji rodkowej. Bugarzy w 680 r. zaoyli pierwsze swe pastwo, ktre obejmowao tereny dzisiejszej Bugarii, Macedonii oraz Serbii w dorzeczu Driny. Zamieszkujc w mniejszoci wrd ludnoci sowiaskiej, ulegli potem szybkiej slawizacji.

Za panowania Herakliusza (610-641) Cesarstwo Bizantyjskie zaatakowane zostao przez Persw. Sasanidzi perscy zajli Syri, Palestyn i Egipt, z ktrych po cikich, kilkuletnich walkach wojskom bizantyjskim udao si ich wyprze. Pokj zawarty zosta w 628 r., po czym Persja pogrya si w wojnie domowej. Z kolei prowincje te stay si upem Arabw, ktrzy natchnieni now wiar islamsk, rozpoczli w 632 r. wielki pochd na zdobycie wiata. Znaczna cz ludnoci krajw zajtych przez Arabw przyja islam i opowiedziaa si po stronie nowych wadcw mahometaskich. Wikszy opr wojska bizantyjskie i ludno stawiy w krajach pnocnej Afryki, ktrych podbicie przez Arabw przecigno si do koca VII w.

Arabowie prbowali te bezskutecznie zdoby Konstantynopol w latach 674-78. Po ponownym rocznym obleniu miasta w 717-718 r. utracili jednake najwidoczniej nadziej na jego zdobycie, ograniczajc si do koca X w. jedynie do organizowania lokalnych wypraw wojennych na bizantyjskie terytoria Azji Mniejszej. Zreszt wojska bizantyjskie odwzajemniay si tym samym, niszczc miasta muzumaskie i uprowadzajc ich ludno w niewol. W najdalszym swym zasigu Bizantyjczycy podbili wysp Cypr, Syri, Fenicj i pnocn Mezopotami.

Zagroone ze wschodu przez Persw, potem przez Arabw, Cesarstwo Bizantyjskie starao si utrzyma pokojowe stosunki ze sowiaskimi mieszkacami Pwyspu Bakaskiego, ktrzy handlowali ochoczo i przyswajali kultur greck. Szczeglnie groni byli Bugarzy, ktrzy posiadali prn organizacj i wadz centraln i byli dzielnymi wojownikami. W 811 r., po zwyciskiej bitwie z wojskami bizantyjskimi, oblegli Konstantynopol. Mimo wielkich strat nie udao im si jednake zdoby warownego miasta. Doszo wtedy do sojuszu midzy walczcymi stronami, a nawet pokojowego wcielenia Bugarii na kilkadziesit lat do Cesarstwa Bizantyjskiego. Za panowania cara Borysa I Bugarzy, jako pierwsi Sowianie, przyjli w 865 r. wiar chrzecijask obrzdku bizantyjskiego. Bugaria bya wwczas u szczytu swej potgi. Rozwijaa si rwnie kultura bugarska, ktrej oparciem by alfabet, utworzony z maych liter greckich, zwany cyrylic, od imienia i na cze w. Cyrylego.

Trwajca przez cae X stulecie rywalizacja pomidzy Bugarami i Bizancjum o hegemoni w regionie, przeradzaa si w gorce wojny, toczone ze zmiennym szczciem. Wreszcie ostateczny cios Bugarom zada w 1014 r. cesarz bizantyjski Bazyli II (976-1025). Po zwyciskiej bitwie nad rzek Strum kaza olepi wszystkich 15 tys. jecw bugarskich i odda ich carowi bugarskiemu. Nieszczsny car na ich widok zmar, a wojska bizantyjskie opanoway ca Bugari, ktra bez szans na obron, poddaa si cesarzowi Bugarobjcy. Zreszt zacity nard bugarski bynajmniej nie zrezygnowa ze swej niepodlegoci i wielokrotnie w XI w. wszczyna powstania wyzwolecze przeciwko panowaniu cesarzy bizantyjskich.

W X w. Bizancjum utracio terytoria poudniowej Italii na rzecz Normanw, przybyych z Francji, ktrzy utworzyli potem w regionie potne Krlestwo Sycylijskie. Najduej wpywy bizantyjskie w Italii utrzymay si w Wenecji.

Niezalenie od zewntrznych zagroe i klsk, rozwijay si w kraju spory religijne. Dotyczyy rnych teologicznych interpretacji natury Chrystusa i negowania Matki Boskiej. Najwaniejsze z nich to nestorianizm, monofizytyzm i monoteletyzm, ktre goszone byy wewntrz arianizmu i potpione zostay na synodach wraz z ich twrcami i ordownikami. Jednym z najduej trwajcych by spr o przedmioty wiary chrzecijaskiej i ich kult, tzw. ikonoklazm. Mianowicie od V w. szerzy si w Bizancjum bawochwalczy kult obrazw Chrystusa i witych, praktykowany zwaszcza przez mnichw i chopw w azjatyckich prowincjach. Zosta w 730 r. zakazany edyktem cesarza Leona III, co spowodowao bunty, przeladowania, likwidacj czci klasztorw itp. Spr trwa, z przerwami, ponad 100 lat i ostatecznie zakoczy go w 843 r. patriarcha Konstantynopola przez oficjalne uznanie cesarza jako zwierzchnika religijnego, z rwnoczesnym przywrcenie kultu ikon. Po wyganiciu sporw ikonoklastycznych nastpi duy rozwj sztuki kocielnej, zwany renesansem macedoskim, od dynastii macedoskiej, jaka panowaa w latach 867-1056 w Cesarstwie.

Przez setki lat rozwija si te spr pomidzy kocioami rzymsko-katolickim, dominujcym w zachodniej Europie i prawosawnym na Wschodzie. Spr dotyczy ustroju Kocioa, gdy greko-katolicy nie uznawali prymatu rzymskiego papiea oraz dogmatu o pochodzeniu Ducha w., take liturgii i obyczajw. Zakoczy si w 1054 r. ostatecznym oddzieleniem si kociow wschodnich. Znaczn w tym rol odegra take wzrost gospodarczego i politycznego znaczenia Cesarstwa Bizantyjskiego, ktre w X w. przeyo swj zoty wiek.

Pastwo zarzdzane byo przez wielki aparat biurokratyczny, podporzdkowany absolutystycznemu cesarzowi, noszcemu te, zwyczajem perskim, tytu bazileusa. Jego dwr otoczony by przepychem i bogactwem, doradcy i wysi urzdnicy byli ludmi o wysokiej kulturze, majcy elitarne wychowanie i wysze wyksztacenie. Wszelkie procesy produkcyjne w Cesarstwie i handel z zagranic byy cile kontrolowane i opodatkowane, lecz pastwo opiekowao si take szkoami przykocielnymi, organizowao uniwersytety, akademie. Rozwijay si te sztuka i budownictwo wg wasnego architektonicznego stylu bizantyjskiego. Cesarstwo dysponowao wielk armi i flot wojenn, najwiksz na Morzu rdziemnym. Natomiast w XI w., dziao si w nim coraz gorzej. Wzrastajcy na znaczeniu wielcy waciciele ziemscy uchylali si od pacenia podatkw i starali uniezaleni si od wadzy monarszej. Pastwo osabione zostao rwnie przez wojny z Bugarami, toczone na pnocnych rubieach.

Dynastia Karolingw (751-987)

Pepin May (751-768) ostatecznie zjednoczy pod swym berem ca rzymsk Gali, przeprowadzi reform pienin i jako boy namiestnik mianowa biskupw, wydawa ustawy dla kleru i wprowadzi dziesicin, jako danin od ludnoci wsi na rzecz Kocioa. W dwch wyprawach wojennych zmusi krla Longobardw do opuszczenia Ksistwa Rzymu i Rawenny, na ktrych utworzone zostao Pastwo Kocielne pod rzdami papiea. Nastpnie skierowa swe wojska przeciwko Arabom i wypar ich ostatecznie z terenw frankoskich za Pireneje. Kolejnym monarch by syn Pepina Maego, Karol, ktry obj wadz w 768 r.

Karol I Wielki (768-814) by gorcym wyznawc katolicyzmu i mia poczucie misji ewangelizacji terytoriw przylegych do pastwa frankoskiego. Organizowa wic co roku wyprawy wojenne przeciwko ociennym krajom. Przede wszystkim ju w 774 r. podbi pastwo Longobardw w pnocnej Italii i zaj tereny Pwyspu Apeniskiego po Rzym wcznie, wczy te tereny do Krlestwa Frankw i sam ogosi si krlem Longobardw. Nastpnie w wyniku wieloletnich wojen podporzdkowa sobie germask Saksoni oraz sowiaskie uyce, a nastpnie take Panoni, pastwo azjatyckich Awarw w dolinie rodkowego Dunaju i Sawy, ktrzy osiedli tam w VI wieku. Zaoy tam marchie wojskowe: Nadabsk, Turysk, Czesk, Karynti i Friuli. Wszdzie tubylcza ludno przymuszona zostaa do przyjcia wiary chrzecijaskiej. Nie uday si natomiast Karolowi I prby podbicia Pwyspu Iberyjskiego i wyrzucenia stamtd Arabw. Zaj jedynie terytoria pomidzy Pirenejami i rzek Ebro, tworzc na nich sw Marchi Hiszpask.

Kraj podzielony zosta na hrabstwa lub wiksze ksistwa i przygraniczne marchie. Zarwno hrabiw, jak i ksit, mianowa krl, podlegay im pospolite ruszenie, administracja i sdownictwo na zarzdzanych terytoriach. Stanowili oni pniej kast panw lennych feudalnego systemu spoecznego, jaki uksztatowa si w X-XI w. w Europie. Stolic pastwa stao si miasto Akwizgran (Aachen), bdce wczeniej rzymskim obozem warownym.

Za obron Pastwa Kocielnego przed najazdem Longobardw, papie Leon III w 800 r. koronowa w bazylice lateraskiej w Rzymie. Karola I na cesarza, przeksztacajc Krlestwo Frankw w wite Cesarstwo Rzymskie. W ten sposb wiat chrzecijaski otrzyma dwch rwnorzdnych zwierzchnikw cesarskich: wschodniego (greckiego) w Bizancjum i zachodniego (katolickiego) w Rzymie.

Karol I Wielki dba o budownictwo drg, szk przyklasztornych (cho sam nigdy nie nauczy si czytania i pisania) oraz skryptoriw, gdzie rcznie przepisywano cenne dziea antycznych filozofw i pisarzy, wprowadzi w klasztorach nauczanie medycyny, dy te do ustanowienia profesjonalnego sdownictwa. Dwr monarszy skupia pisarzy i uczonych, promowa rkodzielnictwo artystyczne, rozwijaa si znajomo klasycznej aciny, przeprowadzona zostaa reforma pisma, ktre zostao uproszczone. Nastpio odrodzenie literatury, poezji, dyskusji filozoficznych, w Akwizgranie utworzona zostaa akademia, majca na celu studia nad staroytnoci klasyczn. Ten rozwj kultury, nauki przyjto nazywa Renesansem Karolingw.

Karol I mia trzech synw: Pepina, Ludwika i Karola. Zgodnie ze zwyczajowym prawem Frankw w swym testamencie z 806 r. podzieli pastwo na 3 czci, lecz jeszcze przed mierci Karola umaro dwu synw. Zosta jedynie Ludwik i on potem przej koron, jako jedynowadca. Dodatkowo w 816 r. przyj take koron cesarsk z rk papiea Stefana IV, stajc si w pastwie Frankw najwyszym zwierzchnikiem cywilnym i duchowym rwnoczenie.

Ludwik I Pobony (814-840), kontynuowa polityk ojca, skupi si na obronie granic zewntrznych, wspiera dziaalno misyjn w krajach skandynawskich, std przydomek Pobony. Napotyka wszak na coraz wiksze trudnoci w utrzymaniu spoistoci pastwa, wobec narastajcych de i ambicji separatystycznych wadcw poszczeglnych hrabstw, na jakie pastwo podzielone zostao w 750 r.

Ludwik te mia trzech synw: Lotara, Ludwika i Karola. Kierujc si zasad majoratu jeszcze za ycia ustanowi najstarszego syna Lotara cesarzem, obaj pozostali mieli by tylko krlami. Jednak gdy umar, oni sami, po dugich targach, dokonali ostatecznego podziau Krlestwa i wadzy, zawierajc w 843 r. tzw. Traktat z Verdun. By on proklamacj zgody trzech braci i mia gwarantowa ich wspprac i wzajemn pomoc. Faktycznie traktat sta si zaczynem trwaego podziau jednolitego pastwa Frankw Karola I Wielkiego na przysze pastwa narodowe. Dodatkowo traktat zakoczy te krtki ywot frankoskiego witego Cesarstwa Rzymskiego.

Z cesarstwa Karolingw wyoniy si trzy krlestwa: zachodnich Frankw, ktre obj Karol II ysy (843-877), wschodnich Frankw, przejte przez Ludwika Niemieckiego i rodkowe, rozcigajce si wskim pasem od Morza Pnocnego po Rzym w Italii. To rodkowe krlestwo przydzielone zostao Lotarowi I, ktry otrzyma godno cesarza. Ale po jego mierci w 855 r. zostao dodatkowo podzielone na trzy czci midzy jego synw. Tak wic w miejsce jednego duego, zwartego i silnego cesarstwa Karola Wielkiego w 40 lat po jego mierci istniao na jego terytorium pi krlestw. Byy to jakby zalki pniejszych terytoriw Francji, Niemiec oraz Niderlandw, Szwajcarii i Woch.

W pastwie zachodnio-frankoskim od pocztku panowania Karola II ysego, nie byo wewntrznej zwartoci. Poszczeglne hrabstwa buntoway si i dyy do jak najwikszej niezalenoci od krla, za celtycka Bretania na pnocy i wizygocka Akwitania na poudniu w ogle stay si oddzielnymi ksistwami. Karol ysy mozolnie budowa swj dwr krlewski, otacza si ludmi kultury, filozofami, pisarzami, poetami, sam wyksztacony okrelany by jako krl-filozof.

W wyniku dynastycznych ruchw Italia przypada Karolowi i zosta on, przy wsparciu papiea Jana VIII, cesarzem rzymskim. W ten sposb zarysowaa si jakby moliwo ponownego scalenia wszystkich krlestw frankoskich w jedn cao. Nie byli tym jednake zainteresowani monowadcy, rzdzcy w poszczeglnych hrabstwach. Wszak najwiksz przeszkod stay si wyniszczajce najazdy Wikingw (Normanw) na pnocne i zachodnie wybrzea zachodniej Frankonii, Saracenw (Arabw) na Itali i Madziarw (Wgrw) od wschodu, z obszarw Panonii nad Dunajem.

Najwiksze zagroenie stanowili Wikingowie (Normanowie), ktrzy od 830 r. prawie co roku przybywali na swych dugich paskodennych odziach nad ujcia rzek Francji. Posuwajc si nastpnie wzdu nich, upili nadbrzene miasta, osady i klasztory, by jesieni wrci z upami przez morze do swych krain.

Po mierci Karola ysego panowali krtko i nieudolnie jego syn Ludwik II Jkaa (877-79) oraz wnukowie Ludwik III i Karloman (879-84). Role i moliwoci wadzy krlewskiej w kraju w tym czasie nieustannie malay, wzrastaa natomiast odrbno prowincji oraz rosa potga wielkich feudaw. Oni te nie dopucili do rzdw kolejnego wnuka Karola (Prostaka) i uczynili krlem Karola Grubego (884-88) z dynastii niemieckich Karolingw, bdcego od 881 r. cesarzem rzymskim. Z kolei w 888 r. zdecydowali o wyborze krla z rodu Robertynw, Odona (888-98), hrabiego Parya, zasuonego w obronie przed najazdami Normanw, ktrzy w latach 885-86 r. przez 11 miesicy oblegali Pary. Jednak Karolingowie francuscy znw doszli do wadzy. Gdy Karol Prostak (892-923) przej koron, przez 6 lat krlestwem rzdzio dwch krlw, potem, mniej wicej na zmian, ich potomkowie, z linii Karolingw francuskich: Ludwik IV Zamorski (936-54), Lotar (954-86) i Ludwik V Gnuny (986-87). Gdy Ludwik V zmar bezpotomnie, wielcy panowie wybrali znw krla z rodu Robertynw, Hugona Kapeta, posiadajcego dziesi hrabstw z kilkoma opactwami i noszcego zaszczytny tytu ksicia Francuzw. Da on pocztek nowej dynastii Kapetyngw, panujcej we Francji do 1328r.

W IX-X w. umniejszy si autorytet Kocioa katolickiego. Spowodowane to byo tym, e dostojnicy kocielni dziaali w ramach systemu feudalnego na identycznych zasadach jak wieccy wasale. Mieli obowizek suby wojskowej, cigali podatki, biskupstwa byy dziedziczne, biskupw i opatw mianowali hrabiowie, czsto za opat. Biskupi domagali si hodw lennych od opatw i kanonikw. Szerzy si wrd nich upadek moralny, zanika dziaalno kulturalna klasztorw, kt- r zastpi jedynie kult relikwii i pielgrzymki ptnikw. Odnow dziaalnoci Kocioa rozpocz we Francji Zakon Benedyktynw. Wzorem byo opactwo w Cluny, ufundowane w 910 r., niezalene od lokalnych wadz, a podlege wprost papieowi. Benedyktyni zajmowali si dziaalnoci gospodarcz, zwaszcza ogrodnictwem i lenictwem, produkcj win i miodw pitnych, uprawiali zioa lecznicze, leczyli chorych, zakadali schroniska dla bezdomnych, w skryptoriach przepisywali teksty wite i ksiki antyczne. Ta dziaalno rozpowszechniaa si stopniowo na ca Francj i wszystkie zakony. Koci opactwa w Cluny, zbudowany w 1088 r., by najwiksz wityni w Europie do czasu zbudowania w XVI w. Bazyliki w. Piotra w Rzymie.

Anglia i Skandynawia (do X wieku)

Po wycofaniu si w 407 r. legionw rzymskich z Brytanii, wyspa zostaa podbita i zasiedlona przez germaskie plemiona Anglw, Sasw i Jutw, przybyych gwnie z Danii i Skandynawii. Tylko na terytoriach pnocnej Szkocji oraz zachodnich Walii i Kornwalii utrzymay si plemiona celtyckie. Wszystkie one utworzyy kilkanacie drobnych krlestw, ale w wieku VII byo ich ju tylko siedem. W tym 3 krlestwa Sasw na poudniu wyspy, 3 krlestwa Anglw w centrum oraz krlestwo Jutw u ujcia rzeki Tamizy. Do poowy VII stulecia zostay schrystianizowane, w czym znaczc rol odegray klasztory irlandzkie. Poszczeglne pastewka walczyy ze sob o hegemoni, przeksztacay si i czyy, ostatecznie ok. 827 r. krl Wessexu, Ekbert dokona zjednoczenia wszystkich w jedno krlestwo anglosaskie, Angli.

Krl Alfred Wielki (871-900) prowadzi liczne wojny z duskimi Wikingami. Zajli oni wschodnia cz Brytanii, gdzie osiedlali si wraz z rodzinami. Ostatecznie cakowitego podbicia Anglii dokona krl duski Kanut Wielki (1014-25), ktry stworzy wielkie pastwo, obejmujce Dani, Norwegi i Angli.

W poowie tysiclecia Skandynawi w czci poudniowej zamieszkiway rne plemiona germaskie (najwiksze Normanw i Sasw), za na pnocy plemiona Lapoczykw. W VIII w. na pwyspie powstay pierwsze struktury pastw, z ktrych uksztatoway si dwa wiksze krlestwa Norwegii i Szwecji. Pozostaway one w duej zalenoci od siebie, a take od niedalekiej Danii na kontynencie. Ze wzgldu na surowe warunki bytowe Skandynawii (gry, dugie zimy, mao ziem uprawnych) jej mieszkacy tworzyli zwizki wojskowe, trudnice si najazdami i upiestwem zachodnich krajw Europy. Zwano ich Wikingami. Czsto na podbite terytoria (Brytania, Normandia) Wikingowie przesiedlali si na stae caymi rodami plemiennymi.

Pierwszymi, lepiej znanymi krlami, w Szwecji by Olof Sktnonung (960-1020), a w Norwegii Olav Tryggvason (ok. 1000). Obaj dyli do zjednoczenia i centralizacji pastw oraz zwikszenia wadzy krlw, w tym celu wprowadzili chrzecijastwo w swych krlestwach.

Krlestwo Niemieckie (911-1000)

W Zachodnio-frankoskim Krlestwie dynastia Karolingw panowaa do 987 r., we Wschodnim wygasa ju w 911 r. i tron tego pastwa sta si elekcyjny. Krlem wybrany zosta Konrad I (911-918), jeden z ksit. Po jego mierci tron przej Henryk I Ptasznik (919-936), z dynastii saskiej, ktry w latach 928-930 dokona podboju i zaboru ziem Sowian poabskich. Przywrci on jedno pastwa, zmuszajc innych ksit (Bawaria, Szwabia, Lotaryngia) do uznania jego zwierzchnictwa, przez zoenie hodu i przysigi wasalnej. W 921 r. zawar ukad z krlem Francji o rozcznoci ich krlestw, mimo wsplnego frankoskiego pochodzenia. Obaj te znieli tradycyjn frankoska zasad podzielnoci krlestw midzy wszystkich synw. Po mierci Henryka I tron odziedziczy wic tylko jeden syn, Otton I Wielki (936-973). Jego koronacja odbya si Paacu Karola Wielkiego w Akwizgranie, ktry sta si staym miejscem koronacji monarchw niemieckich.

Otton I kontynuowa ekspansj Krlestwa Niemieckiego w kierunku wschodnim, podporzdkowujc sobie w 950 r. Ksistwo Czech, za w 955 r. jego wojska pokonay koalicj zachodniosowiaskich plemion Obodrzycw i Wieletw, osiadych na Pomorzu Zachodnim nad Batykiem. Na zdobytych sowiaskich terytoriach wschodnich uyc, Mini i Pomorza Zachodniego utworzone zostay wwczas marchie graniczne i rozpoczte zostao w nich, oraz w nowopowstaej Marchii Wschodniej (Austria), osadnictwo niemieckie. Wczeniej w 935 r. Ottonowi I podporzdkoway si Ksistwa Burgundii i Italii, przy czym polubi on wdow po krlu Italii Lotarze II, Adelajd i ogosi si, bez wyboru i koronacji, krlem Longobardw.

W 955 r. Otton I Wielki w zwyciskiej bitwie na Lechowym Polu, nad rzek Lech koo Augsburga, pozby si te zagroenia wgierskiego. W 962 r. zosta koronowany w Rzymie przez papiea Jana XII na cesarza. W ten sposb jakby zostao reaktywowane wite Cesarstwo Rzymskie Karola Wielkiego, cho w zmniejszonej konfiguracji. Odtd, a do 1806 r. jego krlowie nosili tytu cesarzy rzymskich, a pastwo okrelano te witym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego, w skrcie Cesarstwem Rzymsko-Niemieckim, a pniej take I Rzesz Niemieck. Byo ono przez ponad 200 lat najsilniejszym, prnie rozwijajcym si, pastwem w Europie oraz ostoj chrystianizmu na kontynencie.

Otton I Wielki, jako wadca chrzecijaski, akceptowa chrzest ksicia polskiego Mieszka I, przyjty z rk duchownych czeskich w 966 r., a take przyczyni si do ewangelizacji Wgrw.

Nastpca Ottona I, jego syn Otton II (973-983) prbowa zaj poudnie Woch z Neapolem, lecz ponis dotkliwa klsk. Kolejny wadca Otton III (983-1002), po przejciu bezporedniej wadzy po 13-letniej regencji jego matki, zmierza do utworzenia, pod swoim i papiea zwierzchnictwem, pastwa jednoczcego wszystkich chrzecijan i przenis w zwizku z tym sw stolic do Rzymu. W 1000 r. cesarz wzi udzia, na zaproszenie ksicia Polan, Chrobrego, w synodzie (zjedzie) w Gnienie, zorganizowanym z okazji utworzenia pierwszego arcybiskupstwa rzymsko-katolickiego w Polsce.

rodkowa Europa (Vi-X w.)

Morawy. W IV-V w., pod naporem azjatyckich Hunw, germaskie plemiona, zaludniajce rodkow Europ przemieciy si na zachd i poudnie, na terytoria Cesarstwa Zachodniorzymskiego i na Pwysep Bakaski. W ich miejsce pojawiy si plemiona wczesnosowiaskie Wenedw i Antw. Pierwszym znanym pastwem, utworzonym na progu redniowiecza, przez Sowian, byo Pastwo Samona, powstae ok. 623 r. z wyniku powstania przeciwko Awarom, kierowanego przez kupca frankijskiego, o imieniu Samo. Obejmowao tereny Serbii uyckiej, Kotliny Czeskiej i Moraw, a rozpado si prawdopodobnie ju po mierci zaoyciela (658). Na jego podstawie powstao potem Pastwo Wielkomorawskie, obejmujce w pocztkach IX w. Morawy, Czechy, lsk i Panoni (pniejsze Wgry). Pozostawao ono pod wpywami monarchii wschodnio-frankoskiej. Uniezalenio si dopiero po chrystianizacji kraju, dokonanej przez misjonarzy, braci Cyryla i Metodego, przybyych z Bizancjum. Obaj dziaali pocztkowo przy aprobacie Rzymu, jednak w 885 r. papie potpi zastosowanie przez nich w liturgii jzyka sowiaskiego (Metody przeoy Bibli z jzyka greckiego na sowiaski) i duchownych obrzdku grecko-katolickiego wypdzono z Moraw. Pastwo Wielkomorawskie na przeomie IX i X w. upado, gwnie na skutek najazdw Madziarw-Wgrw. Dominujcymi pastwami w regionie stay si Krlestwa Czech i Wgier.

Czechy. Pastwo czeskie powstao na pocztku X w. przez poczenie kilku ksistw, rzdzonych przez czeski rd Przemylidw. Wchodziy one w skad Ksistwa Wielkomorawskiego na zasadach wewntrznej autonomii i razem z nim zosta w IX w. chrystianizowane. Po jego upadku pastwo czeskie stao si lennem ssiedniego Krlestwa Niemieckiego, gdy ksi Wacaw zoy w 929 r. hod wasalny krlowi niemieckiemu Henrykowi I. Stolic pastwa bya Praga, bdca siedzib arcybiskupstwa od 973 r.

Wgry. Pastwo wgierskie utworzyy przybye na przeomie IX i X w. z obszarw Azji i Wschodniej Europy ugrofiskie plemiona Madziarw. Osiedliy si one w dorzeczu rzek Cisy, Sawy i rodkowego Dunaju, czyli czciowo na terenach Ksistwa Wielkomorawskiego, wypierajc, lub asymilujc, zamieszkae tam plemiona Awarw. Pierwszym wadc i zaoycielem pastwa wgierskiego by legendarny ksi Arpad (896-907).

Nowi przybysze sw obecno w Europie zaznaczali przez coroczne dalekosine wyprawy upiecze na zachd i poudnie kontynentu. Po klsce na Lechowym Polu, zadanej Wgrom przez cesarza niemieckiego Ottona I w 955 r., ustatkowali si jednake i zaprzestali swych upieczych wypadw na pastwa zachodniej Europy. Stali si narodem osiadym i za panowania Stefana I witego (997-1038) przyjli w 1000 r. chrzecijastwo z Rzymu. Stolic byo miasto Ostrzyhom, w ktrym utworzone zostao arcybiskupstwo.Ksistwo Polan. W okresie wczesnego redniowiecza do koca IX w., organizacja ludw zachodniosowiaskich na obszarach od rzeki aby do Bugu i Sanu ograniczaa si jedynie do wsplnot plemiennych i rodowych. Pojawiy si grody, jako siedziby zwierzchniej wadzy, naczelnikw i ksit plemiennych. Skupiali oni obok siebie druyny wojw, dla celw obronnych, bd napastniczych i cigali daniny od swych podwadnych na budow umocnie obronnych, zakup broni i utrzymanie grodw z ich dworami. Wrd licznych zorganizowanych we wsplnoty rodowe plemion zachodniosowiaskich w IX-X w. znane s plemiona: Dziadoszan, lzan, Goleszan, Bobrzan, Opolan, Ldzian, Goplan, Mazowszan, Wolinian, Pyrzyczan, Pomorzan i najwiksze Polan i Wilan

Pierwsze pastwa plemienne Wilan i Polan zaistniay w IX wieku. Ksistwo Wilan powstao w dorzeczu grnej Wisy, na wschd od Ksistwa Wielkomorawskiego, ktremu prawdopodobnie pod koniec IX w. zostao podporzdkowane. Ksistwo Polan objo terytoria pnocno-zachodnie obecnej Polski. Pierwsze historyczne wzmianki o nim pochodz dopiero z poowy X w., zamieszkae byo przez sowiaskie plemiona Polan, Mazowszan, Pomorzan, Goplan, ludno zajmowaa si rybowstwem, owiectwem i rolnictwem, wyznawaa wielobstwo. Najwaniejszymi czczonymi bogami byli: wiatowid - bg wojny i urodzaju oraz Swaroyc - bg soca i ognia, a miejscami kultu byy wite gaje, a w nich dby, lipy i jawory.

Pierwszym znanym wadc Ksistwa Polan by Mieszko I (960-992) z dynastii Piastw. Wg kroniki Galla Anonima (XII w.) by on ju czwartym wadc pastwa Polan po Siemowicie, Lestku i Siemysawie, wywodzcych si z rodu Piasta, po obaleniu zego wadcy Popiela, ktrego myszy zjady. Mieszko I wada ziemiami Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw, Pomorza Wschodniego (Gdaskiego) i Pomorza Zachodniego, o ktrych utrzymanie i rozszerzenie prowadzi walki z najazdami niemieckich feudaw i z pomorskim szczepem Wieletw. W 972 r. jego wojowie odnieli znaczce zwycistwo nad niemieckimi wojskami margrabiego Marchii uyckiej Hodona w bitwie pod Cedyni na Pomorzu Zachodnim.

Mieszko I ugruntowa pozycj Ksistwa Polan wrd pastw rodkowej Europy przez przyjcie w 966 r. chrztu i wiary rzymsko-katolickiej, jaka dominowaa w Europie Zachodniej. Poprzedzio je zawarcie przymierza z ksiciem czeskim Bolesawem I i lub Mieszka z jego crk, Dubraw (Dbrwk). Stolic pastwa pocztkowo bya Kruszwica nad jeziorem Gopo, potem Gniezno, jeden z najwikszych orodkw gospodarczych wrd istniejcych grodw wczesnoredniowiecznych. W 990 r. do pastwa Mieszka I wczone zostay lsk i Krakw, po zwyciskiej wojnie z Czechami, dziki wsparciu Cesarstwa Niemieckiego. Po mierci Dbrwki Mieszko oeni si bowiem z Od, crk margrabiego saskiego, i zwiza przyjani z Rzesz Niemieck.

Mieszko I zmar w 992 r., tron po nim przej jego syn Bolesaw I Chrobry (992-1025).Narodziny Rusi (774-1240)

Ziemie wschodniej Europy midzy Batykiem a Morzem Czarnym zamieszkae byy w VIII w. przez rozproszone plemiona wschodniosowiaskie. Naleeli do nich Drewlanie, Dregowicze, Krywicze, Siewierzanie, Radymicze, Wiatycze, Tywiercy, Dulebowie i in. Zorganizowane byy w federacjach i ksistwach. Ludno sowiaska trudnia si rolnictwem, palc i karczujc lasy pod grunty orne, oraz hodowl byda rogatego, wi, kz i koni, a w mniejszym stopniu take owiectwem, rybowstwem i bartnictwem. Dlatego skupiaa si przede wszystkim na lesistych terenach od rodkowego Dniepru na pnoc.

Natomiast stepowe obszary, bliej Morza Czarnego i Kaspijskiego, zasiedlone byy w VI, VII w. przez koczownicze plemiona Awarw, ktrzy pniej odeszli nad rodkowy Dunaj i Bugarw, ktrzy wywdrowali na Pwysep Bakaski i nad rodkow Wog i Kam. Ich miejsce w VIII, IX w. zajy, przybye z gbi Azji, koczownicze plemiona pasterskie, pochodzenia tureckiego, Pieczyngw i Poowcw. Pieczyngowie najedali w celach upieczych ssiednie ksistwa sowiaskie, co zmusio je o zwrcenie si o pomoc wojskow do Waregw, jak nazywaa miejscowa ludno szwedzkich Wikingw. Penetrowali oni szlaki wodne rzek Dwiny, Wochow oraz Dniepru, a nawet Wogi i Donu, przepywajc na swych statkach-odziach ze Skandynawii a na Morze Czarne. Trudnili si handlem i rozbojem i byli bitnymi wojownikami. Grupy Waregw osiedlay si take na stae na terenach, zamieszkaych przez Sowian, przyjmujc od nich jzyk, wierzenia i obyczaje.

Waregowie przejli wadz w poszczeglnych ksistwach. Pierwszym ksiciem Nowogrodu Wielkiego w 862 r. zosta Ruryk, ktry da pocztek dynastii panujcych. Po mierci ksicia Ruryka, jego nastpca, Oleg Mdry (879-912) zdoby grd Kijw nad Dnieprem i utworzy Ksistwo Ru Kijowsk przez zjednoczenie ziem kijowskich z Nowogrodem w 882 r. Podporzdkowa ksistwu plemiona Siewierzan, Radymiczw, Drewlan, Tywiercw i Uliczw.

Od pocztku swego istnienia Ru Kijowska miaa oywione kontakty, gwnie handlowe, z Cesarstwem Bizantyjskim. Nastpca Olega, ksi Igor (912-945), prbowa w 941 i 944 r. podbi i zaj Konstantynopol, ale jego flota inwazyjna, zoona z duych przybrzenych odzi, zostaa zmuszona do odwrotu. Igor zgin w trakcie buntw chopskich, bdcych nastpstwem szybko wzrastajcych danin, jakie zmuszona bya paci ludno wiejska wadcy kijowskiemu. Jego syn, wiatosaw (945-972), powikszy znacznie terytorium Rusi Kijowskiej, walczc zwycisko z Bugarami nadwoaskimi, Pieczyngami nad Morzem Czarnym i Chazarami na stepach nadwoaskich.

Kolejny wadca Rusi Kijowskiej, Wodzimierz I Wielki (980-1015) polubi ksiniczk bizantyjsk Ann, siostr cesarza Bazylego II Bugarobjcy, po czym w 989 r. dokonana zostaa chrystianizacja Rusi przez greckich duchownych z Konstantynopola. Kijw sta si odtd siedzib metropolity i centrum religijnym Rusi. Oprcz wiary chrzecijaskiej Rusini przejli rwnie z Bizancjum zasady powizania religii i wadzy, natomiast zastosowali wasny, nieco odmienny, porzdek liturgiczny, wzorowany na staro-cerkiewno-sowiaskiej liturgii, rozpowszechnionej w Bugarii. Ru za Wodzimierza I powikszya swe terytorium na pnocnym-wschodzie do rde rzeki Oki, a na zachodzie do Bugu, przez zajcie grodw Przemyla, Czerwienia i in.

Syn Wodzimierza, wiatopek, utrzyma si na tronie ksicym tylko 3 lata. Wystpi przeciwko niemu ksi Nowogrodu, Jarosaw, ktrego wojska zajy Kijw. wiatopek zwrci si wwczas o pomoc do swego tecia, krla polskiego, Chrobrego. Wojska polskie w 1018 r. zdobyy Kijw, a witopek odzyska tron. Lecz po roku zgin on w bitwie z wojskami nowogrodzkimi, za wadz na Rusi przej ponownie Jarosaw Nowogrodzki.

Za panowania ksicia Jarosawa Mdrego (1019-54) jego wojska w wyprawach wojennych docieray na Mazowsze, Litw i ziemie Estw (Estoni). Ksi dba o rozwj miast, rozwijaa si bujnie kultura chrzecijaska, gwnie pimiennictwo w jzyku starocerkiewnym. W Kijowie wybudowany zosta sobr w. Zofii - Sofijski, bogato zdobiony malowidami i mozaikami, zwieczony 15 kopuami. Due znaczenie w yciu duchownym miay klasztory, najznamienitszy by w Kijowie, zwany awr Pieczarsk, ktry powsta w pieczarach nabrzenych Dniepru.

Jarosaw podzieli w testamencie pastwo midzy swych piciu synw przy zachowaniu senioratu. Oni sami i ich nastpcy prowadzili jednake wasn polityk i zwalczali si wzajemnie. Na Rusi Kijowskiej miay miejsce rozruchy spoeczne, grabienie majtkw kupieckich i bojarskich. Uspokojenie nastpio po objciu tronu przez ksicia perejasawskiego, Wodzimierza Monomacha (1113-25) i jego syna Mcisawa (1125-32). Wprowadzili oni pewne swobody dla chopw, ograniczyli spekulacj sol i lichw kupieck. Wraz z ich rzdami zakoczy si okres jednoci Rusi Kijowskiej. W poowie XII w. w wyniku rozdrobnienia feudalnego, tendencji separatystycznych wrd bojarw i nieustannych wojen domowych, na Rusi byo 15, a na pocztku XIII w. ju 50 ksistw. Najwaniejszymi byy: Halicko-Woyskie, Wodzimiersko-Suzdalskie i Nowogrodzko-Siewierskie. Za Kijw, ktry przechodzi z rk do rk, straci swe znaczenie jako stolica caej Rusi, zwaszcza po spaleniu przez Tatarw w 1240 r.

Na pocztku XIII w. w Azji rodkowej powstao wielkie imperium mongolsko-tureckie Czyngis-chana, sigajce Iranu i Chin. W celu rozpoznania moliwoci opanowania take wschodniej Europy, wysa on na Kaukaz i na stepy czarnomorskie 30-tys. armi, ktra nad Morzem Azowskim, nad rzek Kak rozgromia 31 maja 1223 r. poczone siy Poowcw i wojsk ksistw ruskich, liczcych do 70 tys. ludzi, lecz bez jednolitego dowdztwa. Straciy one w walkach i w zabitych po poddaniu si, ok. 20-25 tys. onierzy, a z pord 18 ksit ruskich zabitych zostao 10.

Najedcy, zwani w Europie Tatarami, od nazwy jednego z plemion tureckich, wchodzcych w skad imperium, po bitwie zawrcili do Azji. Lecz po kilkunastu latach, ju po mierci Czyngis-chana, ruszyli ponownie, znacznie wikszymi siami, pod wodz Batu-chana, na podbj wschodniej Europy. Przede wszystkim opanowali wtedy Bugari Nadwoask, pastwo utworzone w IX w. w dorzeczu Kamy przez plemiona Bugarw. Stao si ono nastpnie baz wypadow dla podboju ksistw ruskich, ktre Tatarzy sobie kolejno podporzdkowali. Wadza ksit ruskich zostaa utrzy-

mana, lecz musieli oni uzyskiwa coroczn zgod (jaryk) ze strony chana. Poza tym na ich dworach przebywali namiestnicy chana, bakakowie, ktrzy pilnowali poboru podatkw i rekrutw do mongolskiej armii Zotej Ordy. Konsekwencj panowania mongolskiego byy upadek gospodarczy, wyludnienie kraju, take zerwanie kontaktw prawosawnej Rusi z Bizancjum (Cesarstwem aciskim) i jej izolacja od Europy Zachodniej.

Rwnolegle z podbojem wschodnich i poudniowych ksistw ruskich przez Mongow, zachodnie ksistwa zostay opanowane w XIII w. przez Litwinw i wczone do Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Natomiast w Zatoce Newskiej wyldowali Szwedzi z zamiarem zajcia Rusi Nowogrodzkiej. W 1240 r. zostali jednake sromotnie pokonani w bitwie nad New przez wojska modego ksicia wodzimierskiego, Aleksandra Newskiego (1252-1263), std przydomek. Po dwch latach zwyciy on rwnie niemieckich krzyowcw z Zakonu Kawalerw Krzyowych na zamarznitym jeziorze Pejpus i wyzwoli miasto Pskw.

Najazdy Wikingw, Saracenw i Wgrw

Poczynajc od VIII w. wielkim zagroeniem dla chrzecijaskich pastw zachodniej Europy i w ogle Europy kontynentalnej byy najazdy Wikingw, Saracenw i Wgrw.

Wikingowie byli to Normanowie zamieszkali w Skandynawii i Danii, ktrzy w celach upieczych napadali na tereny przybrzene, gwnie Brytanii i zachodniej Europy. Posugiwali si maymi, paskodennymi statkami wiosowymi, wyposaonymi w prostoktne agle, na ktrych pynli wzdu wybrzey morskich i rzekami, czsto daleko w gb atakowanego terytorium.

Z biegiem lat wypady Wikingw rozrosy si do pokanych flotylli i zwikszy si ich zasig. Niektre grupy tych morskich rozbjnikw, opywajc Pwysep Iberyjski, dostaway si na Morze rdziemne i grabiy wybrzea poudniowej Galii i Itali. Inne grupy szwedzkich Wikingw, wyprawiajc si w kierunku wschodnim, penetroway szlaki i tereny wzdu rzek Dwiny i Wochow oraz Dniepru, a do Morza Czarnego, gdzie upili przybrzene miasta Cesarstwa Bizantyjskiego. Rzek Wog przepywali na Morze Kaspijskie, prowadzc intratny handel z Persami, ktrym za srebro z Taszkentu i Afganistanu dostarczali futra, ozdoby z metali szlachetnych i niewolnikw z terenw przybatyckich.

Wobec trudnych warunkw bytowych (surowy klimat i sabe grunty) na Pwyspie Skandynawskim, po fazie najazdw rabunkowych, Normanowie zaczli si osiedla na zdobytych terenach, zwaszcza na wyspach: Orkadach, Szetlandach, Islandii, take w Irlandii i Brytanii oraz na pwyspie Contentin w pnocnej Francji, gdzie zaoyli swe pastwo Ksistwo Normandii. Zmienili wtedy swj jzyk na romaski, w 919 przyjli wiar chrzecijask, do koca X w. ulegli cakowitej asymilacji. Ksistwo Normandii stao si odtd jednym z najwierniejszych wasali krlw Francji.

Drugim niebezpieczestwem dla poudniowej Europy byy najazdy Saracenw, jak w Europie zwano Arabw z afrykaskiego Maghrebu. Ju w 827 r. opanowali oni wyspy Sycyli i Sardyni, a nastpnie usadowili si w poudniowej czci Pwyspu Apeniskiego, skd dokonywali wypadw na rodkow Itali i rdziemnomorskie frankoskie wybrzea Lombardii i Prowansji.

Sytuacja pastw Karolingw ulega dalszej komplikacji w pierwszej poowie X w., gdy wschodnie i rodkowe krlestwa frankoskie zaatakowane zostay przez Wgrw (Madziarw). To bitne, wojownicze plemi ugrofiskie, pochodzce z terenw przyuralskich, w kocu IX w. osiedlio si w dolinie rodkowego Dunaju oraz nad Saw i Cis, wypierajc stamtd Awarw. W celach upieczych Madziarzy wielokro wyprawiali si a po Pary, Akwizgran i Tarent w Italii. Najazdy te skoczyy si wraz z ich wielk klsk na Lechowym Polu w Krlestwie Wschodnio-frankoskim, jak zada im Otton I, co zreszt ugruntowao przewag Niemiec w rodkowej Europie na 200 lat.

Podboje islamu. (611-809)

W VI w. wdrwki ludw omijay Pwysep Arabski, ktry zamieszkay by przez semickie plemiona arabskie, prowadzce w wikszoci koczowniczy tryb ycia na pustynnych terenach pwyspu. Od ok. II tysiclecia p.n.e., gdy rozpoczo si pustynnienie Pwyspu, miaa miejsce powolna emigracja ludnoci z jego wntrza na yzne tereny uprawne na poudnie do Jemenu, stamtd na tereny Afryki Wschodniej, oraz na pnoc do Syrii i Palestyny. Utworzyli tam m.in. pastwa Nabatea i Palmyra, podbite i wchonite potem przez Imperium Rzymskie, a nastpnie przez Bizancjum.

Arabowie zorganizowani byli w strukturach rodowych, zgrupowanych w plemiona, na ktrych czele stali wodzowie, wybierani przez rady starszych, zoone z ojcw rodw. Wyznawali wielobstwo, czsto poszczeglne plemiona miay wasnych bogw. Czczono bstwa astralne, uosabiajce soce, ksiyc, planety i gwiazdy, take bstwa losu, mioci, mierci, za i dobra. Przedmiotem kultu byy te drzewa i kamienie. Najsynniejszym czczonym kamieniem by Czarny Kamie w Mekce, prawdopodobnie bdcy meteorytem.

Jednym z gwnych miast regionu bya Mekka na skrzyowaniu szlakw karawanowych na pustyni. Miasto byo te celem pielgrzymek religijnych, ktre przybyway z caej Arabii, by zoy hod bstwom, ktrych rzeby ozdabiay ciany sanktuarium Kaaba, czworobocznej, prostopadociennej budowli z szarego kamienia. Pielgrzymki te przynosiy spore dochody miejscowym kupcom, wic poczuli si oni zagroeni, gdy w miecie zacza rozwija si nowa religia, goszca wiar w jednego boga. To te wypdzono z miasta proroka, ktry j gosi.

By nim Muhammad Ibn Abd Allah, zwany powszechnie Mahometem, urodzony w 570 r., wnuk przywdcy rodu Haszymidw, oeniony ze starsz o 15 lat Chadid, wacicielk karawan, ktrych w modoci by przewodnikiem. Ogosi si on w 611 r. prorokiem i zacz naucza o nowej wierze, jak mu w licznych objawieniach na grze Hira (w pobliu Mekki) przekaza archanio Gabriel w imieniu Boga. Sw now religi nazwa Islamem", to jest poddanie si woli Boga", ktremu przyda imi Allah, jakie mia jego ojciec. Uciekajc z Mekki Mahomet, wraz ze swymi 75 zwolennikami, schroni si w odlegej o 350 km oazie, gdzie wkrtce rozwino si miasto Medyna (miasto proroka). Zyskujc coraz wicej wyznawcw utworzy swe wasne pastewko teokratyczne. Po mierci pierwszej ony zawar 10 nowych maestw, m.in. z crkami wodzw ssiednich plemion, przez co rozszerzy swe terytoria.

W 630 r. Mahomet zdoby Mekk, gdzie nakaza zniszczy posgi bstw pogaskich i uczyni z Kaaby symbol nowej wiary muzumaskiej. Zmar w 632 r., lecz jego religia rozwijaa si nadal i zdobywaa nowych zwolennikw, jako trzecia wielka religia monoteistyczna wiata. Ma ona charakter uniwersalny, czyli jest dostpna dla wszystkich, podobnie jak chrzecijastwo, a w przeciwiestwie do hermetycznego judaizmu, dostpnego tylko dla narodu ydowskiego.

Zasady islamu spisane zostay, wkrtce po mierci proroka, w witej ksidze, zwanej Koranem, dzielcej si na 114 sur (rozdziay), ujmujcych dogmaty, w jakie muzumanie winni bezwzgldnie wierzy. Mahometanie zobowizani zostali przede wszystkim do piciu gwnych powinnoci: absolutnej wiary w Allaha, piciokrotnej modlitwy w cigu dnia, udzielania jamuny ubogim, przestrzegania cisego postu w miesicu ramadan i przynajmniej jednej pielgrzymki w yciu do Mekki.

Wan rol w islamie odgrywa szariat, stanowicy kodeks prawny, zawierajcy zbir tradycji, zasad i przepisw, wedug ktrego muzumanie powinni postpowa w yciu codziennym. M. in. szariat zakazuje mahometanom spoywania misa wieprzowego i picia napojw alkoholowych oraz okrela kary za dokonanie przestpstw.

Islam gosi midzy innymi haso dihad, to jest witej wojny z niewiernymi, obiecujc raj po mierci dla muzumanw, polegych na polu walki. To te Beduini szybko przeksztacili si w dzielnych wojownikw i ju po dwch latach od mierci Mahometa w 632 r., jego nastpcy, kalifowie, podjli wyprawy wojenne przeciwko niewiernym. Najwiksz w tym rol odegrali pierwsi czterej kalifowie: Abu-Bekr, Omar, Otman i Ali, panujcy do 661 r.

Na pnoc i wschd od Arabii istniay wczenie dwa wielkie imperia: chrzecijaskie Cesarstwo Bizantyjskie i mazdaistyczna Persja, pod panowaniem dynastii Sasanidw. Oba mocarstwa byy osabione wieloletnimi wojnami ze sob o terytoria Syrii, Palestyny i Egiptu. W pierwszej kolejnoci Arabowie, po pokonaniu wojsk bizantyjskich w bitwie nad rzek Jarmuk w Syrii, zajli Syri i Palestyn. Nastpnie po zwyciskich bitwach z Persami pod El-Kadasija w 636 r. i Nihawandem w 642 r. opanowali ca Mezopotami oraz Armeni. Z kolei do 649 r. zajli Egipt, Cyrenajk i Trypolitani w Afryce oraz Azj Mniejsz, a pniej take wszystkie terytoria staroytnej Persji, Chiw, Buchar, Afganistan i cz Indii po rzeki Indus i Syr-Dari.

Po mierci kalifa Alego wadz przej w 660 r. namiestnik syryjski, emir Moawija, ktry da pocztek dynastii Omajadw, panujcych do 750 r. Przenis on stolic z Bagdadu do Damaszku. W latach 674-678 Arabowie oblegali i prbowali zdoby Konstantynopol, stolic pastwa bizantyjskiego, co im si jednake nie udao. W 678 r. Arabowie wznowili te swj pochd na zachd wzdu rdziemnomorskich wybrzey Afryki, zajmujc cay Maghreb, jak nazwali terytoria od Tunisu do Atlantyku. Prowadzili przy tym liczne wojny z plemionami berberyjskimi. Po przejciu Berberw na islam, sprzymierzyli si z nimi i wsplnie w 711 r. dokonali inwazji na Pwysep Pirenejski. Zajli go niemal cakowicie, take poudniow cz Galii, z ktrej wycofali si jednak po przegranej bitwie z wojskami frankoskimi Karola Mota pod Poitiers w 732 r.

Wojujcy islam faktycznie by bardzo tolerancyjny dla podbitych ludw. Arabowie wymagali od tubylczej ludnoci tylko skrupulatnego pacenia umiarkowanych podatkw, a przyzwalali na kultywowanie lokalnych religii, obrzdkw i obyczajw. To te ludno podbitych terytoriw przyjmowaa ich niejednokrotnie jako wybawcw od rodzimych ciemiycieli i jako gwarantw sprawiedliwoci spoecznej. Tym jedynie mona wytumaczy fenomen szybkich podbojw arabskich i stworzenie przez nich imperium, przewyszajcego obszarem Cesarstwo Rzymskie.

Pastwo rozwijao si szybko dziki intensywnemu handlowi i rozwojowi rzemiosa. Pomocne w tym byo wprowadzenie po raz pierwszy zotych monet, a take rozprzestrzenienie si jzyka arabskiego, co uatwiao wzajemne kontakty w rozlegym imperium arabskim. Arabowie wytwarzali w duych ilociach jedwabie, wyroby baweniane, dywany, mied, srebro, doskona stal damascesk. Powstay liczne miasta, w tym Bagdad, jako polityczna i administracyjna stolica oraz centrum nauki caego imperium. Rozkwitay nauki, zwaszcza matematyka, astronomia, medycyna i geografia, take filozofia i teologia, oraz sztuka, architektura, literatura i poezja. Midzy innymi Arabowie wprowadzili do matematyki cyfry arabskie oraz pojcie zera i opracowali tablice astronomiczne. W 745 r. w Bagdadzie zaoona zostaa pierwsza publiczna biblioteka, za w Damaszku powsta pierwszy szpital w krajach arabskich.

Rzdy w Kalifacie Bagdadzkim od 750 r. sprawowaa dynastia Abbasydw, ktra dosza do wadzy w drodze krwawej wojny domowej z Omajadami. Jednym z najsynniejszych kalifw tej dynastii by Harun ar Raszid (786-809), znany potomnym gwnie z Bani z tysica i jednej nocy. Prowadzi on przewleke wojny z Cesarstwem Bizantyjskim i rywalizowa z Kalifatem Kordoby, w czym pomocne mu byo przymierze, jakie zawar z cesarzem frankoskim Karolem I Wielkim.

Prowincje administrowane byy dwojako: przez cywilnych namiestnikw wezyra i dowdcw lokalnych oddziaw wojskowych. Dla zapewnienia ich szybkiej cznoci z odleg stolic, funkcjonowaa sprawnie poczta konna, dysponujca setkami zajazdw ze zmiennymi komi. Ludno podbitych przez Arabw terytoriw stosunkowo szybko przechodzia na wiar islamsk. Spowodowane to byo tym, e mahometanie sucy w armii, zgodnie z Koranem, byli zwolnieni od pacenia podatkw dla pastwa. Zasady islamu z biegiem lat ulegay ewolucji i w 660 r. nastpi rozam wrd mahometan na szyitw i sunnitw. Doprowadzio to do podziaw pastwa na odrbne kalifaty i powstania szeregu, zwalczajcych si wzajem, dynastii panujcych: Haszymidw, Abbasydw, Fatymidw, Omajadw, Ajjubidw, Gaznewidw i innych.

wiat Muzumaski (809-1280)

W rozlegym imperium arabskim powstaway liczne schizmy religijne i wybuchay walki pomidzy poszczeglnymi dynastiami o wadz. Prowadzio to do powstawania rnych pastw w ramach imperium. Naleay do nich, zamieszkay przez Berberw, Maghreb, gdzie panowaa dynastia Idrysydw, potem Zirydw, oraz Kalifat Kordoby na Pwyspie Iberyjskim, rzdzony przez Umajadw ze stolicy w Kordobie. Miasto to szybko si rozwijao i w zakresie rzemiosa, ogrodnictwa, architektury i sztuki stao si wnet konkurencyjne dla Bagdadu. Rwnie prowincja Egiptu w okresie lat 868-969 stanowia odrbne pastwo, rzdzone przez kilka lokalnych dynastii. W okresie panowania Fatymidw zaoone zostao w 971 r. nowe miasto Kair, przysza stolica i centrum handlowe i naukowe. Ju w 988 r. powsta tam jeden z pierwszych uniwersytetw redniowiecza i biblioteka, liczca 1600 tys. tomw.

Natomiast na wschodzie imperium w pocztkach X w. oddzieliy si wpierw prowincja Chorezm, za Syr-dari powstao pastwo dynastii Samanidw ze stolica w Bucharze, na wschodzie Iranu irasko-tureckie pastwo Gaznewidw, a nad Eufratem Sutanat Mossulski. Wreszcie na wschodzie powstao pastwo Wielkich Seldukw. Seldukowie, zwani tak od imienia swego wadcy, Selduka, byy to koczownicze plemiona tureckie, wywodzce si z pnocy Azji rodkowej, a od X w. zamieszkae w dorzeczu rzeki Syr-darii. Selducy przyjli wiar islamsk, a po zapanowaniu w regionie, ruszyli na zachd, na podbj wiata. Na terytoriach iraskich ich wojska rozdzieliy si na dwie kolumny. Jedna zaja w 1055 r. Bagdad i opanowaa ca Mezopotami oraz kraje Orientu, druga przez Azerbejdan i Armeni przesza do Azji Mniejszej. Po zwyciskiej bitwie z wojskami bizantyjskimi w 1071 r. pod Manzikertem w Anatolii, Seldukowie przyczyli take do swego imperium prawie ca Azj Mniejsz, ktra staa si baz wypadow tureckiego sutanatu Rumu. Tym bardziej usamodzielniy si wtedy kalifaty Fatymidw w Egipcie, Umajadw w Hiszpanii i Zirydw w Maghrebie. Ten ostatni, po najedzie w 1050 r. przez Nomadw, nasanych przez kalifa egipskiego, rozpad si na mniejsze ksistwa.

Okres panowania Seldukw sprzyja rozwojowi architektury i sztuki. Budowano liczne meczety, klasztory, madrasy, to jest szkoy ksztacce teologw i urzdnikw, oraz karawanseraje, zajazdy dla karawan. W architekturze wzorowano si na stylu bizantyjskim. Pastwo Turkw selduckich u schyku XI w. rozpado si na wiele czci, z ktrych najduej utrzyma si Sutanat Konijski w Azji Mniejszej. Przyczyni si on do etnicznej turcyzacji Anatolii i sta si zalkiem Turcji Osmaskiej, powstaej w 1280 r.

W 1220 r. Mongoowie dowodzeni przez Czyngis-chana, w kilkunastu latach opanowali prawie cay Bliski Wschd, rzdzony przez dynasti Turkw selduckich. Obroni si tylko Egipt i Arabia, gdzie wadz sprawowali Mamelucy. Mamelucy byli to najemni onierze tureccy, pochodzcy z dalekich wschodnich prowincji imperium i Kaukazu, sucy w gwardii kalifw dynastii Ajjubidw. Kwaterowali gwnie w Kairze, ktry na pocztku XIII w. sta si stolic Kalifatu (po Bagdadzie). Gdy podczas wyprawy Krzyowcw na Egipt w 1249 r. zmar wadca ajjubidzki, Mamelucy odparli atak rycerstwa frankoskiego i przejli rzeczywist wadz w Egipcie, Arabii, Palestynie i Syrii. Faktycznie Mamelucy, zwizani szczeglnie z Kairem, utrzymali swe panowanie w Egipcie a do podboju kraju w 1517 r. przez Turkw osmaskich. Zreformowali administracj, prawodawstwo, armi, system podatkowy, rozwijali nauk, literatur (encyklopedie mameluckie), architektur i sztuk, utrzymujc szeroki liberalizm kulturowy.

Afryka, Indie, Chiny, Japonia, Ameryka (do 1000)

Afryka. Podczas I tysiclecia n.e. w rodkowej i poudniowej Afryce odbyway si znaczne przemieszczenia ludnoci, mieszanie si kultur i powstawanie nowych pastw. Dziao si to prawie bez kontaktw z krajami rejonu Morza rdziemnego, od ktrych rodkow Afryk odcinay rozlege pustynie Sahary. Bardziej intensywne byy jedynie kontakty i wpywy arabskiego Bliskiego Wschodu, zwaszcza w pasie wybrzey Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego.

Gwnym rdem rozwoju krajw afrykaskich by handel wymienny, obejmujcy sl, ko soniow, elazo, mied, zoto oraz czarnych niewolnikw. Najbardziej zaludnione, oprcz wybrzey Morza rdziemnego, byy wybrzea Morza Czerwonego i Oceanw Spokojnego i Atlantyckiego oraz terytoria wok jeziora Wiktorii w rodkowej Afryce. Najwiksze i najbogatsze byy krlestwa Ghany i Songhaj nad Nigrem oraz Aksum. Ludno zorganizowana bya w strukturach rodowych i plemiennych, wyznawaa rne religie animistyczne. W Etiopii od IV w. rozprzestrzeniao si chrzecijastwo obrzdku koptyjskiego, za od VII w. zacz do Afryki ze Wschodu przenika islam, ktry przyj si w Sudanie i pastwach regionu saharyjskiego.

W strefie Sahary, pierwszymi plemionami, ktre przyjy islam, byli Tuaredzy. W pocztkach XI w. sforsowali gry Atlas i opanowali Maroko. Nastpnie Almorawidzi, jak zwano fanatyczne oddziay islamskich Tuaregw, rozbili, w kilkunastoletniej kampanii wojennej, pastwo Ghan w dorzeczu rzeki Niger. Ostatecznie w XII w. imperium Ghany przestao istnie, najechane przez wojska ssiedniego pastwa Susu, ktre na krtko stao si potg w regionie. Z kolei sched po nim przejo Krlestwo Mali.

Indie. Do polowy V w. na Pwyspie Indyjskim dominowao Krlestwo Guptw. Przeywao gospodarczy i kulturalny rozkwit, prowadzio oywiony handel zewntrzny, zwaszcza z Iranem i Afganistanem. Lecz krlestwo rozpado si po niszczcych najazdach Biaych Hunw (Eftalitw), ktrzy przedarli si przez pnocne granice. Najedcy zostali pokonani, dynastia Guptw si jednak ju nie odrodzia. Natomiast nowe, dynamiczne pastwa powstay w regionie paskowyu Dekanu, zajmujcego rodek pwyspu, i na nizinach wzdu wybrzey poudn.-wschodnich. Na pocztku VIII w. na zachd od Indii pojawili si Arabowie, po podbiciu pastwa perskich Sasanidw. Zajli te na kilkadziesit lat cz Indii do Indusu, skd zostali wyparci.

Z okresu VI-VIII w. cywilizacja hinduska pozostawia wiele wspaniaych kamiennych budowli sakralnych, charakteryzujcych si zwaszcza bogatymi paskorzebami, gwnie o tematyce religijnej. Sawiy one bogw Wisznu i Siwy, najwaniejszych bogw braminizmu, bdcego gwn, obok buddyzmu, religi Hindusw. Od VIII w. wkroczy do Indii rwnie islam, wraz z kupcami i najedcami arabskimi.

Chiny. W 589 r. nastpio zjednoczenie Chin w jedno pastwo, pod rzdami nowej dynastii Suej (581-618). W tym czasie wykopany zosta wielki kana irygacyjno-eglowny, czcy rzeki Jang-cy-kiang i Huang-ho. Lecz ju w 618 r. wadz cesarsk przej jeden z ksit tureckich, ktry da pocztek nowej dynastii Tang (618-907). Przede wszystkim, w wyniku zwyciskich wojen, cesarstwo powikszyo si o nowe terytoria, sigajc od Iranu po Kore na wschodzie i od Indii i Syjamu do rzeki Amur na pnocy. W kraju przeprowadzonych zostao wiele reform wewntrznych i uksztatowana sprawna centralna monarchia biurokratyczna.

Okres panowania dynastii Tang do VIII w. by bardzo pomylny dla pastwa, ktre rozwijao si szybko gospodarczo i intelektualnie. Rozpowszechnienie si buddyzmu przynioso wpywy kultury indyjskiej i przyczynio si do rozkwitu literatury i sztuki, zwaszcza malarstwa i plastyki. W ok. 800 r. wydana zostaa pierwsza ksika drukowana. Celem sprawnego zarzdzania Cesarstwem wprowadzone zostay egzaminy dla urzdnikw administracji pastwowej.

Lecz w VIII stuleciu, w wyniku zagarniania ziemi przez feudaw i lichwiarzy, nastpia znaczna pauperyzacja ludnoci chopskiej i epidemie godu w caych prowincjach. Rwnoczenie lokalni arystokraci, take generaowie, dcy do decentralizacji wadzy, buntowali si przeciwko cesarzowi. Nasta okres licznych powsta ludowych i wojen domowych o wadz. Wojska cesarskie, gwnie najemne, z trudem je zwalczay.

W 907 r. dynastia Tang upada i cesarstwo rozpado si na 10 rnych krlestw, rzdzonych przewanie przez lokalnych przywdcw wojskowych. Zaoyli oni 5 dynastii panujcych i walczyli o wadz midzy sob. Przez 50 lat trwa zamt i wojny na caym terytorium Chin, a szczeglnie w pnocnej ich czci. Nastpi regres gospodarczy, ucieczki ludnoci na poudnie kraju i wyludnienie caych okolic. Uniezaleniy si od dominacji chiskiej Tybet i Annam w Indochinach, a pnocne terytoria od Korei po Turkiestan opanowane zostay przez wojowniczych koczownikw mongolskich Kitanw, ktrzy utworzyli tam swe pastwo Liao, jakie istniao potem przez prawie 300 lat.

Dopiero w 960 r. cesarzowi jednej z Piciu Dynastii udao si zjednoczy ponownie wszystkie pastwa chiskie i przej nad nimi jednolit kontrol. Utworzy on dynasti Song, ktra panowaa w caych Chinach do 1127 r., a w Poudniowych do 1279 r.

Japonia. Od zarania swego istnienia Japonia znajdowaa si w orbicie wpyww Chin. W ogle pierwszym znanym pewnym wydarzeniem w historii Japonii jest nominacja w 57 r. n.e. wadcy Japonii na krla przez cesarza Chin. Z Chin przywdroway do Japonii konfucjanizm, buddyzm, kultura, pismo i wzory rzdzenia. W VII w. Japonia bya silnym scentralizowanym krlestwem, pniej cesarstwem. Cesarz i administracja dworska przywizywali w szczeglnoci du wag do celebrowania ceremonii, orszakw i widowisk, cechujcych si wielkim przepychem. Ju wtedy powsta i utrwali si kult cesarza, jako osoby witej i nietykalnej, ktry odegra wielka rol w caych pniejszych dziejach Japonii.

W tym te czasie uksztatowa si w Japonii system feudalny. Prawie caa ziemia uprawna staa si wasnoci wielkich rodw feudalnych i wojskowych, a take klasztorw buddyjskich. Wodzw i gowy rodw nazywano szogunami (siogunami). Dysponowali oni druynami rycerskimi, skadajcymi si z zacinych samurajw, nie posiadajcych ziemi i opacanych przez zdobycze wojenne. Rody feudalne rywalizoway o wpywy i rzdy w pastwie, prowadzc midzy sob nieustanne wojny domowe.

W wiekach IX-XI faktyczn wadz sprawowa rd Fujiwara, ktrego czonkowie zajmowali najwaniejsze stanowiska w rzdzie i byli posiadaczami najwikszych posiadoci ziemskich. Okres rzdw dynastii Fujiwara uwaany jest za zoty wiek kultury, zwaszcza literatury i architektury japoskiej.

Ameryka. Jedn ze staroytnych kultur Ameryki Poudniowej by kultura Majw. Najstarsze jej lady archeologiczne pochodz z III w. n.e.. Dotycz znalezisk na nizinach Gwatemali i Hondurasu w Ameryce rodkowej. Majowie pozostawili po sobie wiele monumentalnych budowli i miast, z ktrych najbardziej znane to: Teotihuacan, Tikal, Uaxactun, Copan. Zakadali je wedug jednakowego ukadu urbanistycznego. Pozostay po nich liczne paace i witynie budowane z kamieni. witynie wznoszono na wysokich, stromych piramidach schodkowych. Zdobili je czsto misternymi paskorzebami. Domy mieszkalne budowane byy prawdopodobnie z gliny zmieszanej z cit som. W odkrywkach archeologicznych znaleziono te wiele drobnych wyrobw ceramicznych oraz ze szlachetnych kamieni: statuetki, naszyjniki, biuteri.

Majowie trudnili si rolnictwem i hodowl zwierzt domowych. Uprawiali kukurydz, kakao, drzewo chlebowe, tyto. Osuszali bagna i wypalali lasy, przeznaczajc je na uprawy. W szczytowym okresie rozwoju posugiwali si pismem hieroglificznym, nie zostao ono jednake w peni odczytane. Wana rol w ich wierzeniach odgrywaa rachuba czasu, gdy czsto w swych dziaaniach kierowali si pooeniem cia niebieskich. Dzielili rok soneczny na 18 miesicy po 20 dni, z picioma dniami dodatkowymi. Czcili licznych bogw, z ktrych gwnymi byli: bg ognia, soca, ksiyca, deszczu i kukurydzy. Wierzyli te w ycie po mierci. W IX w. zasiedlili pwysep Jukatan, gdzie zaoyli szereg miast (Uxmal, Cabma). Utworzyli wiele autonomicznych pastewek, rzdzonych przez krlw-kapanw. Cywilizacja Majw upada na pocztku IX w., czciowo przetrwaa tylko na pwyspie Jukatan.

Modsz kultur bya kultura Toltekw. Plemiona Toltekw (Cziczimekw) pojawiy si w rodkowym Meksyku ok. IX w. n.e. Ich stolic byo miasto Tula, pooone ok. 80 km na pnoc od obecnego miasta Meksyku (w stanie Hidalgo). Podobnie jak w Teotihuacan, w Tule istniej kamienne piramidy schodkowe, zwieczone wityniami, a w ich rejonie otarze, suce do skadania ofiar z ludzi, co byo elementem kultu religii, wyznawanych przez indiask ludno.

Pastwo Toltekw przetrwao niespena 300 lat do czasu migracji plemion Aztekw, z zachodu i pnocy kontynentu w XII w. Nowi przybysze w szeregu wojnach podbili prawie wszystkie ocienne pastewka i ludy. W momencie odkrycia Ameryki przez Europejczykw Krlestwo Aztekw obejmowao nieomal ca Ameryk rodkow oraz Meksyk i liczyo okoo 10 milionw ludnoci.

Rwnie w Ameryce Poudniowej do 1200 r. na terytorium obecnego Peru i Chile, wzdu pasma grskiego Andw, istniao rwnoczenie kilkanacie pastewek, niejednokrotnie ograniczajcych si do jednej doliny. W latach 1200-1400 zostay one podbite i zespolone w jednym krlestwie Chimu, ktre z kolei pod koniec XV w. opanowane zostao przez plemiona Inkw. W chwili rozpoczcia podbojw przez Hiszpanw, imperium Inkw zajmowao prawie wszystkie terytoria na zachodnich wybrzeach Ameryki Poudniowej i liczyo ok. 12 mil. mieszkacw.

Europa na przeomie tysicleci

W okresie wczesnego redniowiecza, to jest do X w. nastpio w krajach zachodniej Europy umocnienie si wiary i struktur Kocioa katolickiego. Znkana najazdami i wojnami domowymi ludno szukaa pomocy w wierze, oddajc si w modlitwach Wszechmogcemu pod opiek i ochron przed wojn, ywioami, zarazami i diabami. Rozpowszechni si kult witych. Zbierane po nich relikwie umieszczane byy w bogato zdobionych relikwiarzach, a te na otarzach kocielnych, lub w kryptach kociow, do ktrych potem poday pielgrzymki ptnikw. Powstaway nowe zakony, dla ktrych monowadcy fundowali budow klasztorw, by uzyska przebaczenie za swe grzeszne uczynki i rozgrzeszenie na Sdzie Ostatecznym. Zakony i klasztory speniay w redniowieczu wielorakie funkcje. Byy miejscem modlitw i kontemplacji religijnej, ale rwnie wiele klasztorw byo orodkami nauki i sztuki, bd prowadzio dziaalno gospodarcz. W szczeglnoci mnisi przyczynili si do ulepszenia produkcji wina, miodw pitnych, zajmowali si zielarstwem i gospodark len. Niektre zakony prowadziy przytuki dla bezdomnych, szpitale, schroniska dla trdowatych itp.

Pod koniec X w. narastay wrd ludnoci katolickiego Zachodu zabobonne strachy, e w roku tysicznym Antychryst sprowadzi na ludzko wielkie nieszczcia, ywioy, choroby, a nawet, e nastpi koniec wiata i Sd Ostateczny. Tylko nieliczni mieli nadziej, e rok tysiczny przyniesie ludzkoci pomylno. Obawy wikszoci si nie sprawdziy, cho faktycznie nie brakowao na pocztku drugiego tysiclecia chorb epidemicznych, powodzi, szaraczy, a nawet godu w ich wyniku. Z drugiej strony optymistyczne wizje, w nieco duszym okresie czasu, si sprawdziy.

W XI w. nastpi szybki rozwj gospodarczy, zwaszcza rolnictwa, dziki wprowadzeniu cikich elaznych kos, bron i pugw, w miejsce dotychczasowych drewnianych soch, oraz przerobu zboa w mynach wodnych. Rozbudoway si i powstaway nowe miasta i liczne wsie, nastpi znaczny wzrost demograficzny. Towarzyszyo temu powstanie nowego feudalnego systemu spoecznego. Wiodc w nim rol odgrywa pan feudalny, zwany seniorem, do ktrego naleaa ziemia, wadza i sdownictwo. Podlegali mu przede wszystkim podwadni chopi, ktrzy zobowizani byli do pracy na roli i wiadczenia rnych usug materialnych, natomiast zwolnieni byli od suby wojskowej. Ochron i bezpieczestwo miaa zapewni nowopowstaa kasta rycerska, wiczona w sztuce wojennej. Wreszcie duchowiestwo wiadczyo usugi duchowe. W miastach rozrs si stan kupiecki, zorganizowany w gildiach i rzemielniczy, poczony w cechach.

Orodkami panowania panw feudalnych staway si zamki warowne, z ktrych pierwsze zbudowano we wschodniej Francji pod koniec X w. Nowe klasztory, kocioy i zamki wznoszono z kamienia i cegy, stosujc nad oknami i portalami pkoliste sklepienia, kolumny z antycznymi gowicami, drewniane stropy puapowe, wzgldnie murowane sklepienia kolebkowe albo krzyowe. Wntrza, zwaszcza kociow, byy coraz bogatsze, ozdabiano je kamiennymi rzebami i malowidami, przedstawiajcymi najczciej sceny z Nowego i Starego Testamentu oraz z ycia witych. W ten sposb powsta nowy styl budownictwa, zwany romaskim, jaki zapanowa we wszystkich krajach chrzecijaskiego Zachodu i trwa do XII wieku.

Reformy Kocioa rzymskiego, wielka schizma

Podstaw ustroju feudalnego bya tak zwana inwestytura. Byo ni nadawanie przez wadc, to jest suwerena (najwyszy senior), lenna, czyli ziemie lub urzdy, swym wasalom. Mogli nimi by wasale wadcy, wic hrabowie, margrabowie, wysze duchowiestwo lub wasale niszego stopnia, gwnie rycerstwo. Ci pierwsi sami byli te seniorami w granicach swych posiadoci. Wasalowie winni byli wierno oraz hod swym seniorom i mieli obowizek suby wojskowej na ich rzecz. Jako lenna traktowane byy take klasztory i stanowiska kocielne, co stawiao wieckiego seniora ponad wadz duchown i byo przyczyn dugotrwaych konfliktw, zwaszcza pomidzy wieckimi monarchami i wyszym duchowiestwem.

W pierwszej poowie XI w. dokonay si gbokie reformy w Kociele rzymskim: wprowadzony zosta celibat dla ksiy, ustalone zasady maestwa chrzecijaskiego, jako monogamicznego i nierozerwalnego, potpione zostay korupcja i witokupstwo wrd duchowiestwa itp. Cz tych zmian wpyna na dalsze pogbienie rnic, istniejcych midzy Kocioami rzymskim i greckim. Byy nimi gwnie niech patriarchw greckich do podporzdkowania si papieowi rzymskiemu i oskarenia z ich strony Kocioa katolickiego o odejcie od czystoci kultu. To te w 1054 r. doszo do schizmy wschodniej, czyli penego rozdziau katolicyzmu od prawosawia.

Wyprawy krzyowe (1071-1291)

Po pokonaniu w 1071 r. wojsk bizantyjskich przez Turkw selduckich, cesarz bizantyjski Aleksy I zwrci si o pomoc do papiea i katolickich pastw zachodniej Europy. Zainteresowany w przywrceniu papieskiej wadzy nad Kocioem wschodnim, papie Urban II zgodzi si na interwencj i na synodzie biskupw w Clermont (Francja) proklamowa wypraw krzyow do Ziemi witej. Przez kilka lat duchowni kaznodzieje, wdrujc po zachodniej Europie, namawiali do zacigu rycerstwa, by odzyska Grb wity w Jerozolimie i pomci przeladowanie chrzecijan w Palestynie, obiecujc w zamian peny odpust grzechw i wielkie zdobycze dla rycerzy krzyowych.

Zgodnie z terminem, ustalonym przez papiea, pierwsza krucjata, liczca kilkadziesit tysicy rycerzy, wyruszy miaa do Palestyny 15 sierpnia 1096 r. Poprzedzia j ludowa krucjata ochotnikw plebejskich, prowadzonych przez szalonego Piotra Pustelnika, ktrzy w maju-czerwcu wyruszyli w piciu grupach z pn. Francji i Niemiec, dopuszczajc si pogromw ludnoci ydowskiej, zwaszcza w miastach Nadrenii. Krucjata ta spotkaa si ze zbrojnym odporem krla wgierskiego i tylko dwie grupy dotary do Konstantynopola. Po przewiezieniu statkami na brzeg Azji Mniejszej, rozgromione zostay przez Turkw.

Waciwa krucjata rycerska, liczca ok. 45 tysicy ludzi, dobrze przygotowana, obja cztery zbrojne wyprawy, jakie po koncentracji w miastach Francji, Niemiec i Italii, przeszy rnymi trasami do Konstantynopola. Po przeprawieniu si przez Bosfor do Azji Mniejszej, krzyowcy opanowali Anatoli, przekazujc prowincj z powrotem pod zwierzchnictwo Cesarstwa Bizantyjskiego. Nastpnie po 8-miesicznym obleniu i zdobyciu Antiochii podbili prowincje Syrii i Palestyny, za po miesicznym obleniu zdobyli 15 lipca 1099 r. Jerozolim, gwny cel krucjaty. Wedug rde chrzecijaskich wyprawie krzyowej towarzyszyy cuda, niezwyke mstwo i zapa krzyowcw. Wedug rde tureckich dopuszczali si oni masakr, zwaszcza ludnoci ydowskiej, grabiey i podpale.

Na zdobytych ziemiach Mezopotamii utworzone zostao hrabstwo Edessy, w Syrii ksistwo Antiochii i hrabstwo Trypolisu, a w Palestynie Krlestwo Jerozolimy, z feudalnymi strukturami, zarzdzane przez arystokratw francuskich. Pastwa te byy nieustannie nkane przez wypady muzumaskie i w 1144 r. upado hrabstwo Edessy. Papie Eugeniusz III ogosi wtedy drug krucjat, ktr poprowadzili krl Francji Ludwik VII i cesarz niemiecki Konrad III. Nowi krzyowcy zostali jednake rozbici przez Turkw pod Damaszkiem w 1148 r. i nie dotarli do celu wyprawy.

W 1169 r. wezyrem Egiptu zosta Kurd Saladyn, z dynastii Ajubidw, ktremu udao si zjednoczy siy muzumanw do witej wojny przeciwko krzyowcom. Pod jego dowdztwem Arabowie, po wielkiej zwyciskiej bitwie pod Hattin nad jeziorem Genezaret, zajli wikszo pastw aciskich na Bliskim Wschodzie oraz zdobyli w 1187 r. Jerozolim. Zachd zorganizowa wwczas, z bogosawiestwem papiea Grzegorza VIII, trzeci krucjat, jak w 1189 r. poprowadzili cesarz niemiecki Fryderyk I Barbarossa oraz krlowie Francji Filip II August i Anglii Ryszard Lwie Serce.

Trasa armii niemieckiej prowadzia ldem przez Tracj, Konstantynopol i Ma Azj, gdzie Barbarossa uton przy przeprawie przez rzek w Cylicji. Dodatkowo zatargi i walki z oddziaami bizantyjskimi oraz zakane choroby spowodoway, e do Palestyny dotara tylko cz krzyowcw niemieckich. Armie francuska i angielska przeprawione zostay morzem na wysp Cypr, jako baz wypadow. Pniejsze walki na terenie Palestyny prowadzone byy ze zmiennym szczciem i zakoczyy si kompromisowym pokojem, po ktrym terytoria w gbi ldu, w tym Edessa, przypady Mahometanom, za krzyowcy uzyskali pas wybrzea Palestyny oraz Cypr, a take pozwolenie na odbywanie przez chrzecijan pielgrzymek do Jerozolimy.

Ju po mierci Saladyna zorganizowana zostaa w 1202 r. czwarta krucjata. Miaa ona wyldowa w Egipcie, a po jego podbiciu skierowa si do Palestyny. Lecz ostatecznie przerodzia si w upieczy atak na chrzecijaskie Bizancjum. Koncentracja 30 tysicy krzyowcw nastpia w Triecie, skd mieli by przewiezieni statkami, czciowo za pienidze doy weneckiego, za cz nalenoci miaa by spacona armatorom weneckim przez pomoc Wenecjanom w wojnie z Wgrami w opanowaniu portu Zadar nad Adriatykiem. Dodatkowo, po spenieniu tego zadania, krzyowcy zgodzili si jeszcze na udzia w przywrceniu do wadzy, zbiegego z Konstantynopola, syna byego cesarza bizantyjskiego. Bya to wielka intryga inspirowana przez papiea Innocentego III i utkana przez do weneckiego Enrico Dandolo, ktra zakoczya si w 1204 r. podbojem Konstantynopola, rzeziami i zupieniem bogatej stolicy Cesarstwa Bizantyjskiego.

Zrabowane zostay wtedy tysice dzie sztuki, krzyowcy spldrowali nawet Bazylik w. Zofii, wydubujc zoto i klejnoty z otarzy i kradnc wite relikwie, ktre potem sprzedawano w caej Europie. Nastpnie Wenecjanie i wodzowie krucjaty rozdzielili midzy siebie tereny cesarstwa, tworzc nowe aciskie pastwa: Cesarstwo aciskie, Krlestwo Tesaloniki, ksistwa Epiru, Aten, Achai na Peloponezie i inne. Za Wenecjanie zagarnli szereg portw i wysp, w tym Kret. Dopiero w 1261 r. Cesarstwo Bizantyjskie odbudowao si czciowo, odzyskujc sw stolic, cz ziem europejskich i kilka wysp na Morzu Egejskim.

W 1212 r. odbya si misyjna krucjata dziecica w dwu odrbnych grupach, liczcych cznie ponad 30 tys. chopcw w wieku 8-18 lat. Miay one nawrci muzumanw na wiar chrzecijask sw bezgrzesznoci. Pierwsza wyprawa chopcw niemieckich, ktrych wielu zgino podczas przej przez onieone Alpy, dotara tylko do Lombardii i Genui. Nikt ich nie chcia przewie do witej Ziemi i rozproszyli si w Italii. Druga wyprawa dzieci francuskich, zwana rwnie krucjat pastuszkw, gdy prowadzona bya przez pastuszka-proroka, 12-letniego Stefanka, skoncentrowaa si w Marsylii. Stamtd chopcy zostali przewiezieni siedmioma statkami weneckimi (dwa z nich zatony podczas burzy morskiej) do Afryki i sprzedani, przez dnych zarobkw kapitanw statkw, w niewol Saracenom, kupcom arabskim i kalifowi egipskiemu.

Pita krucjata (1217-21) do Egiptu, prowadzona pod dowdztwem ksicia austriackiego Leopolda VI i krla wgierskiego Andrzeja II, skoczya si porak krzyowcw z powodu wylania Nilu. W szstej (1228-29), ktr poprowadzi cesarz rzymski Fryderyk II, krzyowcy ponownie, w drodze ukadw, odzyskali Jerozolim, Nazaret i Betlejem. Sidma wyprawa do Egiptu (1248-54), pod przewodem krla francuskiego Ludwika IX, bya nieudana. Rycerze frankoscy zostali pobici przez egipskich mamelukw i musieli wycofa si z Egiptu, za Ludwik IX dosta si do niewoli, w ktrej przebywa przez klika lat. Pniej, by si zrehabilitowa, poprowadzi w 1270 r. sm krucjat do Tunisu, z zamiarem uderzenia na Egipt od zachodu, do czego jednak nie doszo w zwizku z jego mierci od zarazy, jaka zdziesitkowaa francuskie wojska. Dziewita krucjata (1271-72) prowadzona przez krla Anglii Edwarda I, zostaa przerwana wobec zawarcia rozejmu.

W sumie, na przestrzeni 176 lat, byo dziewi zbrojnych krucjat chrzecijaskiego Zachodu przeciwko muzumanom na Bliskim Wschodzie. Po ostatniej potrzebowali oni jeszcze 20 lat, by cakowicie wypdzi Europejczykw z Palestyny. Latyskie Krlestwo Jerozolimskie przestao istnie w 1291 r., a ostatnia twierdza krzyowcw Akkra zdobyta zostaa przez egipskich Mamelukw w 1302 r. Ostatecznie krucjaty krzyowcw nie osigny swego celu uwolnienia na stae Jerozolimy i Palestyny spod wadztwa mahometan.

Dalsz konsekwencj by rozwj woskich i francuskich portw rdziemnomorskich, spowodowany obsug krucjat i wzmoonym handlem z Bliskim Wschodem. Ponad to z ochron Ziemi witej i pielgrzymw zwizane jest powstanie zakonw rycerskich: Joannitw, Templariuszy i niemieckiego Zakonu Krzyackiego. Po upadku krucjat Zakon Joannitw przenis si na wysp Rodos, potem na Malt, przeksztacajc si w Bractwo Kawalerw Maltaskich. Natomiast niemiecki Zakon Krzyacki osiad na Wgrzech, a nastpnie w Prusach nad Batykiem.

Europa feudalna (1000-1400).

Anglia. Po podbiciu w IX w. Wysp Brytyjskich przez Danw, duskich Wikingw, stanowiy one ich bazy wypadowe na wyprawy upiecze do kontynentalnej Europy. Danowie zaoyli w Brytanii dwa krlestwa: Wschodniej Anglii i Nortumbrii. W 1013 r. krl Danii, Swen I Wiatrobrody podbi ca Angli i ogosi si jej krlem. Lecz najwiksze wpywy i wadz w Brytanii mieli Danowie w okresie panowania krla Kanuta Wielkiego (1016-35), ktry rwnoczenie by krlem Danii, Norwegii, Szkocji i czci Szwecji. Oeni si on z wdow po poprzednim krlu Anglii, przyj chrzest i podzieli kraj na szereg ksistw, przez co zniszczy jedno pastwa. Wkrtce po jego mierci, w wyniku wojny domowej, wadz w pastwie przejli z powrotem krlowie anglosascy. Krlem zosta Henryk Wyznawca, zwany tak od swej pobonoci, ktry otacza si Normanami francuskimi i obiecywa przekazanie tronu swemu kuzynowi Wilhelmowi, bdcemu ksiciem Normandii. Ale po jego mierci krlem zosta wielmoa Harold, spoza rodu krlewskiego.

Wtedy ksi Normandii Wilhelm I ze swym zacinym wojskiem przeprawi si przez Kana La Manche i po zwyciskiej bitwie 14 padziernika 1066r. pod Hastings z armi Harolda II, zaj prawie ca Angli i Szkocj. Koronowa si nastpnie na krla angielskiego i jako Wilhelm I Zdobywca utworzy nowe feudalne, silnie scentralizowane, krlestwo anglo-normandzkie, stanowice przez dziesiciolecia jedn z najwikszych potg wojskowo-politycznych w Europie.

Wilhelm utrzyma podzia krlestwa na hrabstwa. Zarzdza nimi poprzez dwie struktury: wojskow i kocieln. Struktur wojskow stanowiy kamienne zamki warowne, budowane w miastach i na wzgrzach, w strategicznych punktach. Struktur kocieln oparto na opactwach, wznoszonych we wszystkich hrabstwach. Ziemie zostay podzielone na lenna i nadane 1500 baronom normandzkim, ktrzy z kolei dzielili j midzy swoich rycerzy. Po mierci Wilhelma I Zdobywcy, tron po nim przej najmodszy z trzech jego synw, Henryk.

Za panowania Henryka I (1100-35) utworzony zosta trybuna skarbowy, wobec ktrego poszczeglne lenne hrabstwa rozliczay swe dochody, bdce podstaw naliczania podatku. Naturaln nastpczyni na tron bya jego crka Matylda, wdowa po cesarzu Henryku V, ktra wysza za m ponownie za Gotfryda Plantageneta, co dao potem pocztek dynastii Plantagenetw (1154-1399). Henryk I wyznaczy jednak na swego nastpc siostrzeca, Stefana (1135-54). Stao si to powodem sporu o tron i przyczyn kilkuletniej anarchii i wojny domowej w Anglii. Ostatecznie Stefan uzna za swego nastpc syna Matyldy, Henryka II Plantageneta (1154-89). Za jego rzdw krlestwo zostao powikszone przez podbj Irlandii oraz przez lenna w Akwitanii i Gaskonii, wniesione wianem przez maonk Eleonor Akwitask, by on krla Francji Ludwika VII. Byo to pniej powodem wieloletnich zatargw midzy Angli i Francj.

W krlestwie utwierdzi si ustrj feudalny, rwnoczenie Henryk II umocni centraln wadz przez reorganizacj administracji lokalnej i utworzenie Rady Krlewskiej oraz trybunaw finansowego i sprawiedliwoci, ktrymi zarzdzali czonkowie rodziny krlewskiej. Po wprowadzeniu podatkw od dbr kocielnych, doszo do ostrego sporu midzy monarch a prymasem Anglii, Tomaszem Becketem, ktry zamordowany zosta przez dworzan krlewskich. Krl ograniczy kompetencje sdw kocielnych i zlikwidowa tzw. sdy boe, zastpujc je awami przysigych. Powoa te sd krlewski jako odwoawczy od sdw miejscowych dla wszystkich wolnych ludzi.Po Henryku II na tronie angielskim zasiad jego syn Ryszard Lwie Serce (1189-99), po swoim tryumfalnym powrocie z trzeciej krucjaty do Ziemi witej. Panowanie rozpocz od wojny z Filipem II Augustem, krlem Francji, z ktrym kilka lat wczeniej uczestniczy w wyprawie krzyowej. Zmar w trakcie tej wojny.

Po Ryszardzie Lwie Serce koron przej jego modszy brat, Jan bez Ziemi (1199-1216). Wda si on w spory z lokalnymi baronami i rycerstwem, co wykorzysta Filip II August, przejmujc wszystkie posiadoci angielskich Plantagenetw we Francji, za wyjtkiem prowincji Gujenny. Stao si to powodem wojny, w ktrej wojska angielskie i sojuszniczej Rzeszy zostay pokonane w 1214 r. Jan bez Ziemi pamitny jest gownie tym, e w 1215 r. przyj, pod naciskiem baronw feudalnych, Wielk Kart Swobd (Magna Charta Libertatum), ograniczajc znacznie wadz monarchy i stanowic zasady ustrojowe, jakie potem stay si podwalin angielskiego parlamentaryzmu. Krl nie mg nakada podatkw bez zgody Rady Krlestwa, nikt nie mg by aresztowany lub pozbawiony mienia bez wyroku sdowego, utrzymane zostay przywileje miejskie i kocielne.

Po mierci w 1216 r. Jana I bez Ziemi nastay dugie lata panowania jego syna Henryka III Plantageneta (1227-1272), ktry formalnie zosta krlem, gdy mia 9 lat, lecz faktyczne rzdy osobiste przej w 1227 r. w wieku 20 lat. W okresie regencji znacznie osaba wadza centralna w pastwie na rzecz wpyww feudalnych baronw i Kocioa. Sytuacja ta pogbia si w dalszych latach, gwnie na skutek prowadzenia przez Henryka III dugotrwaych, kosztownych wojen z Francj (1242-1259), jakie wyczerpyway gospodark Anglii i powodoway wzrost opozycji w stosunku do krla. To z kolei stao si powodem wojny domowej, jaka rozegraa si w latach 1258-65 i zakoczya si ustanowieniem Rady Regencyjnej i zwoaniem parlamentu, ktrego skad poszerzono o przedstawicieli rycerstwa i mieszczastwa. By to jakby kolejny etap do utworzenia dwuizbowego parlamentu.

Rzeczywicie dwuizbowy parlament uksztatowa si za panowania kolejnego krla Edwarda I (1272-1307). Obj on dwie izby: wysz Izb Lordw, skadajc si z biskupw, opatw oraz baronw i Izb Gmin zoona z rycerzy i mieszczan. Za za panowania Edwarda III (1327-1377) nastpio znaczne rozszerzenie uprawnie parlamentu do wydawania ustaw, zatwierdzania podatkw, rozpatrywania przestpstw wyszych urzdnikw i in. Pastwo umocnio si po uporzdkowaniu podatkw, wpacanych przez hrabstwa i feudaw do skarbu (trybunau) krlewskiego.

Italia. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, to znaczy wraz z zakoczeniem epoki staroytnej w Europie, Italia stracia sw dotychczasow pozycj jako centrum wadzy w Europie. Zarwno dotychczasowa stolica imperium rzymskiego Rzym, jak i caa Italia byy zniszczone przez najazdy barbarzyskich plemion, gwnie germaskich i Hunw. Pwysep Apeniski, lub jego czci, na krcej lub duej, zostay opanowane przez Ostrogotw, Bizancjum, Longobardw. Od pocztkw IX w. pnocna i rodkowa Italia stay si czci Krlestwa Frankoskiego. Po podziaach imperium Frankw w traktatach w Verdun (843) i Meersen (870), znalazy si w Rzeszy Niemieckiej a do XIV w., czciowo nawet do XVI stulecia. Za Rzym ustanowiony zosta przez cesarza rzymsko-niemieckiego Ottona I (996-1002) stolic Rzeszy. W Rzymie te odbyway si koronacje cesarzy.

Natomiast cz poudniowa Pwyspu Apeniskiego w X w. znajdowaa si pod rzdami Bizancjum i Longobardw, za Sycylia we wadaniu Saracenw (Arabw). W pocztkach XI w. poudniow Itali najechali Normanowie. Pocztkowo ich wojownicze oddziay peniy funkcj najemnikw w subie Longobardw i Bizancjum. Potem wykorzystani zostali przez papiey, jako sojusznicy w walce z bezbonymi Arabami i ze schizmatycznymi Bizantyjczykami. Wojny te Normanowie wygrali i wykorzystali dla utworzenia wasnych feudalnych krlestw Neapolu (1071) i Sycylii (1091), poczonych potem w jedno Krlestwo Sycylii.

Take w XI w. zacz si, zakrojony na du miar, ruch emancypacyjny miast pnocnej Italii, ktre wyzwalay si spod wpyww biskupw katolickich, wadcw Rzeszy i miejscowej arystokracji, tworzc samodzielne miasta-pastwa republikaskie lub ksistwa. Naleay do nich Wenecja, Genua, Florencja, Mediolan, Modena, Ferrara, Siena, Piza, Cremona, Padwa, Parna, Bolonia, Sabaudia. Italia rozpada si w ten sposb na szereg oddzielnych krain, czciowo niezalenych, czciowo podlegych rnym zdobywcom. Poczyy si one w jedno pastwo dopiero w drugiej poowie XIX w. Lecz przez tych prawie ptora tysica lat, zawsze utrzymyway szczegln pozycj w kulturze i gospodarce europejskiej.

Szczegln rol odgrywao te Pastwo Kocielne, ktre utworzone zostao w rodkowej Italii w 697 r. przy pomocy Frankw. Wadz w nim sprawowa biskup Rzymu, bdcy zarazem papieem, ktremu podlega w sprawach wiary cay zachodni Koci chrzecijaski. Wadza ta utrzymaa si do dzi.

Wyprawy krzyowe w XII-XIII w. do Ziemi witej otwieray przed spoeczestwami zachodniej Europy wielki, dotd nieznany, wiat wschodnich cywilizacji. Jawiy si one jako bogate, ludne krainy, zasobne w jedwabie, owoce, przyprawy korzenne, paace kryte zotymi kopuami. Opowieci, wracajcych z krucjat, rycerzy sprzyjay podejmowaniu dalekich podry i wypraw handlowych do Konstantynopola, nad Morze Czarne i dalej na Wschd.

Znane s szeroko dwie wielkie podre Marco Polo, syna kupca weneckiego, do Chin w latach 1260-1268 i 1271-1295. Podczas pierwszej, w ktrej towarzyszy swemu ojcu i stryjowi, Marco prz