Społeczności!lokalne!wsi!i!małych!miast!orazich...

Em aniu

Raport desk research przygotowany w ramach projektu

TECHNOLOGIE DLA TRZECIEGO SEKTORA I SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH

Materiał przygotowany dla Polsko-‐Amerykańskiej Fundacji Wolności

Warszawa, 2010

Społeczności lokalne wsi i małych miast oraz ich instytucje.

Przegląd danych statystycznych

2

Analiza przygotowana przez Łukasza Ostrowskiego.

Raport jest częścią projektu badawczego „Technologie dla trzeciego sektora i społeczności lokalnych” realizowanego przez Pracownię Badań i Innowacji Społecznych Stocznia dla Polsko-‐Amerykańskiej Fundacji Wolności. Więcej informacji na stronie: http://stocznia.org.pl/www/dzialania-‐stoczni/nowe-‐technologie

Zespół Stoczni zajmujący się projektem: § Hubert Borowski (koordynator projektu) § Maria Wiśnicka (wsparcie merytoryczne) § Kuba Wygnański (wsparcie merytoryczne)

Zespół Polsko-‐Amerykańskiej Fundacji Wolności zajmujący się projektem:

§ Radosław Jasiński § Mirosław Czyżewski

-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐

Pracownia Badań i Innowacji Społecznych Stocznia jest fundacją powstałą w lutym 2009 roku, której fundatorami założycielami są Fundacja Inicjatyw Społeczno-‐Ekonomicznych, Polsko-‐Amerykańska Fundacja Wolności oraz Stowarzyszenie Klon/Jawor. Stocznia powstała w celu krytycznego i rzetelnego opisywania wyzwań dotyczących życia społecznego w Polsce oraz poszukiwania i upowszechniania skutecznych, innowacyjnych i opartych na partycypacji obywatelskiej metod reagowania na nie. Stawia sobie za cel także formację i rozwój intelektualny osób z różnych środowisk, gotowych do wykraczającego poza indywidualne interesy angażowania się w sprawy publiczne. Szczególnie ważne w działaniach Stoczni jest wzmacnianie współpracy między dwoma środowiskami: badaczami-‐akademikami oraz aktywistami społecznymi, działającymi także w organizacjach pozarządowych. Działania podejmowane przez Stocznię koncentrują się wokół trzech kluczowych zagadnień: rozwoju wspólnot lokalnych, innowacji społecznych oraz partycypacji obywatelskiej. Więcej informacji: www.stocznia.org.pl

-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐

Polsko-‐Amerykańska Fundacja Wolności, obchodząca w 2010 roku dziesięciolecie działalności programowej, została założona w USA przez Polsko-‐Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości. Fundacja, kierowana przez niezależną Radę Dyrektorów, rozpoczęła swoją działalność w 2000 roku z podwójną misją: umacniania efektów polskiej transformacji oraz dzielenia się doświadczeniami Polski z innymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce programy Fundacji koncentrują się na obszarach wiejskich i w małych miastach. Dominują w nich dwa motywy: wyrównywanie szans edukacyjnych, połączone z modernizacją oświaty, a także wyzwalanie i wspieranie energii obywatelskiej w lokalnych społecznościach. W ciągu dziesięciu lat istnienia Fundacja przeznaczyła na swoją działalność blisko 90 mln USD, a jej fundusz wieczysty przekroczył 250 mln USD. W tym czasie zrealizowano 30 programów, w ramach których sfinansowano ponad 18 000 stypendiów, 6 000 projektów lokalnych z udziałem setek tysięcy osób, szkolenia dla 17 000 liderów i pracowników organizacji pozarządowych, kursy dla 34 000 nauczycieli, a także wizyty studyjne do Polski, w których wzięło udział ponad 3 000 osób z Ukrainy, Białorusi, Rosji, Gruzji, Mołdowy oraz innych krajów. W ostatnich dwóch latach PAFW podjęła partnerską współpracę z największą pozarządową instytucją grantodawczą na świecie – Fundacją Billa i Melindy Gatesów, co zaowocowało uruchomieniem w Polsce Programu Rozwoju Bibliotek, w wyniku którego ponad 3 000 bibliotek w małych miejscowościach zostanie przekształconych w nowoczesne centra informacji, edukacji, kultury i aktywności obywatelskiej. Więcej informacji o Fundacji na stronie www.pafw.pl

4

1 | WPROWADZENIE Niniejsze opracowanie stanowi przegląd dostępnych danych statystycznych sporządzony na użytek projektu badawczo-‐analitycznego „Technologie dla trzeciego sektora i społeczności lokalnych”. Projekt ten jest realizowany we współpracy z Polsko-‐Amerykańską Fundacją Wolności. Dla Fundacji ważna jest rola nowoczesnych technologii (ICT) w zarządzaniu lokalnymi organizacjami pozarządowymi i innego rodzaju podmiotami, a także w realizacji celów statutowych takich instytucji. Polsko-‐Amerykańska Fundacja Wolności inicjuje i wspiera analizy i diagnozy, które mogą być podstawą do planowania i podejmowania działań na rzecz społeczności lokalnych.

Opracowanie przedstawia w liczbach ogólny obraz społeczności lokalnych wsi i małych miast liczących do 20 tys. mieszkańców, gdyż do tego rodzaju społeczności Fundacja Wolności kieruje większość swoich przedsięwzięć. Obraz obejmuje mieszkańców oraz najważniejsze instytucje: urzędy gmin, szkoły podstawowe i gimnazja, biblioteki gminne, domy kultury i – najbardziej szczegółowo – organizacje pozarządowe.

Ze względu na brak dostępnych danych w obrazie brakuje ważnych postaci, m.in. ochotniczych straży pożarnych, ośrodków pomocy społecznej, parafii i wspólnot parafialnych itd.

Ponieważ obszar projektu „Technologie dla trzeciego sektora i społeczności lokalnych” został zakreślony bardzo ogólnie, opracowanie ma formę uporządkowanego zbioru potencjalnie użytecznych danych. Przyjęto, że najważniejsze elementy charakterystyki instytucji w społecznościach lokalnych to:

• ilościowa charakterystyka instytucji działających w społecznościach lokalnych, • korzystanie z technologii IT – głównie z komputerów i internetu, • relacje między instytucjami oraz relacje instytucji ze społecznością.

Ostatni punkt wymaga kilku zdań wyjaśnienia. Relacje między instytucjami mają znaczenie o tyle, że są one naturalnym partnerem wielu działań. Ich zdolność i skłonność do współpracy z innymi instytucjami jest często istotnym czynnikiem sukcesu lub porażki przedsięwzięcia. Prócz tego – określenie stopnia przyswojenia technologii przez instytucje wymaga stwierdzenia, na ile technologie te są używane we wzajemnych kontaktach pomiędzy różnymi placówkami oraz w codziennej pracy z „klientami”. Nie dla wszystkich instytucji istnieją dane pozwalające nakreślić obraz obejmujący wszystkie trzy wymiary. Raporty źródłowe, na których opiera się opracowanie, różnią się też jakością, stopniem szczegółowości i rzetelnością. Zdarzają się również pomiędzy nimi niezgodności. Te trudności odbijają się oczywiście niekorzystnie na kompozycji i kompletności opracowania. Niektóre braki w danych statystycznych zostały uzupełnione na podstawie wyników wybranych badań jakościowych.

5

2 | ZAKRES TERYTORIALNY ANALIZY Przedmiotem zainteresowania tego opracowania są społeczności lokalne na wsiach i w małych miastach (do 20 tys. mieszkańców).

Według prowadzonego przez GUS rejestru TERYT w 2008 roku w Polsce było 2478 gmin, w tym 306 gmin miejskich, 1586 gmin wiejskich i 586 gmin miejsko-‐wiejskich, składających się z miasta oraz otaczającego je obszaru wiejskiego. Pośród gmin miejskich 120 liczy mniej niż 20 tys. mieszkańców. Pośród miejsko-‐wiejskich 552 obejmują miasto do 20 tys.

Tabela 1. Zakres terytorialny analizy

Typ gminy Liczba Ludność (w tys.) Ludność w %

Wiejska 1586 10 791 28%

obszar miejski 3 553 9%obszar w iejski 3 651 10%obszar miejski 921 2%obszar w iejski 406 1%

Miejska do 20 tys. 120 1 364 4%

Miejska pow 20 tys. 186 17 450 46%

Razem 2478 38 136 100%

Wiejsko-miejska z miastem pow 20 tys. 34

Wiejsko-miejska z miastem do 20 tys. 552

Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2008.

Korzystając ze stosowanej przez GUS klasyfikacji jednostek terytorialnych można precyzyjnie określić zakres terytorialny analizy. Obejmuje on wszystkie gminy wiejskie, gminy miejskie do 20 tys. mieszkańców, gminy wiejsko-‐miejskie z miastem do 20 tys. mieszkańców oraz obszary wiejskie gmin miejsko-‐wiejskich z miastem powyżej 20 tys. mieszkańców. W tak określonym obszarze żyje 19 765 tys. osób, co stanowi 52% populacji Polski. Znajduje się w nim 54 807 miejscowości, w tym 54 135 wsi i 672 miasta.

Niniejsze opracowanie dotyczy w ten sposób zdefiniowanego obszaru i populacji. Jeśli nie zaznaczono inaczej, przedstawiane niżej dane dotyczą ludności i instytucji na tym terytorium.

6

3 | ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA – URZĘDY GMINNE

Źródła

§ Stan informatyzacji urzędów administracji publicznej w Polsce w 2008 roku. MSWiA 2009. http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/256/7621/Wyniki_badania_stanu_informatyzacji_urzedow_administracji_publicznej_w_2008_r.html

Podsumowanie

§ Wszystkie urzędy gmin korzystają z komputerów. § W typowym urzędzie gminy większość zatrudnionych pracuje przy komputerze. § Wszystkie urzędy gmin mają dostęp do internetu. W większości o przepustowości powyżej 2 Mb/s. § Blisko połowa urzędów gminnych posiada komórkę organizacyjną odpowiedzialną za informatyzację

urzędu. § Wszystkie urzędy gminy posiadają stronę BIP, a zdecydowana większość (93%) również własną

stronę www. § Strony www urzędów gminy w małym stopniu informują o usługach publicznych oferowanych przez

urząd i inne instytucje samorządowe. § Urzędy gmin są dobrze wyposażone w sprzęt IT, jednak nie wykorzystują wielu możliwości

technologii informacyjnych.

Uwagi o danych

Wszystkie przedstawione dane na temat urzędów gmin pochodzą z raportu „Stan informatyzacji urzędów administracji publicznej w Polsce w 2008 roku”, wydanego przez MSWiA w roku 2009.

Dane zgromadzone przez MSWiA prezentowane są w podziale na urzędy centralne, urzędy wojewódzkie oraz urzędy marszałkowskie, starostwa powiatowe, urzędy miast na prawach powiatu oraz urzędy gminne (urzędy gmin miejskich, gmin miejsko-‐wiejskich i gmin wiejskich). Nie jest możliwe wydzielenie urzędów gminnych gmin wiejskich, wiejsko-‐miejskich z miastem do 20 tys. mieszkańców i miejskich do 20 tys. mieszkańców. Przedstawione poniżej dane dotyczą więc wszystkich urzędów gminnych. Jednak ze względu na niewielką liczbę gmin wiejsko-‐miejskich z miastem powyżej 20 tys. mieszkańców oraz miast powyżej 20 tys. mieszkańców można je traktować jako przybliżone dane dla interesującego nas obszaru.

ADMINISTRACJA GMINNA I IT

Dlaczego warto zwrócić uwagę na problem informatyzacji urzędów gminy? Urząd gminy jest zazwyczaj centralną instytucją społeczności lokalnej, której pomyślność w dużej mierze zależy od sprawności i

7

inicjatywy samorządu, dla którego urząd gminy jest jednostką wykonawczą. Informatyzacja urzędu przynosi społeczności bezpośrednio i pośrednio wiele korzyści:

§ usprawnia urząd i poprawia przejrzystość obsługi interesantów (np. przez wprowadzenie elektronicznego obieg dokumentów),

§ poprawia kontakt z mieszkańcami (internet to dobry kanał komunikacji z mieszkańcami, obywatel nie musi osobiście odwiedzić urzędu, aby rozpocząć sprawę urzędową, ułatwia zwłaszcza dostęp mieszkańców małych miejscowości do urzędów powiatowych, wojewódzkich i centralnych),

§ poprawia dostęp do informacji publicznej, dzięki czemu urząd staje się bardziej przejrzysty, co ułatwia nie tylko załatwianie spraw, ale również obywatelskie zaangażowanie,

§ poprawia dostęp do innych usług publicznych (nie tylko usług urzędu).

Informatyzacja urzędu gminy jest istotna również dlatego, że możliwość załatwienia spraw przez internet tworzy u mieszkańców realną potrzebę korzystania z sieci. Warto też pamiętać, że urzędy mają istotny wpływ na informatyzację gminy, np. przez pozyskiwanie środków finansowych na projekty infrastrukturalne.

W jakim stopniu urzędy gmin wykorzystują możliwości technologii informacyjnych? Czy są do tego technicznie i merytorycznie przygotowane? Analizując dane raportu MSWiA można odnieść wrażenie, że urzędy gmin są dobrze wyposażone w sprzęt IT, jednak nie wykorzystują wielu możliwości technologii informacyjnych. Brakuje zwłaszcza wdrożenia pomysłów, które realnie poprawiłyby jakość kontaktów mieszkańców z administracją.

W 2008 roku we wszystkich urzędach gminy korzystano z komputerów.

Na jeden urząd gminy przypadało 37 komputerów. Średnio na jednego pracownika przypada od 0,84 komputera w województwie świętokrzyskim do 0,96 komputera w opolskim (brak danych dla urzędów gminy ogółem). Średnia liczba osób wykorzystujących w pracy komputer waha się od 24 w województwie podlaskim do 50 w opolskim, natomiast średnia liczba pracowników urzędu ogółem mieści się w przedziale od 28 w podlaskim do 55 w opolskim (brak danych o średniej liczbie pracowników ogółem). Można więc szacować, że w typowym urzędzie gminy większość zatrudnionych pracuje przy komputerze.

W prawie wszystkich urzędach (95%) komputery połączone są siecią LAN, czasem dodatkowo funkcjonuje bezprzewodowa sieć LAN (30%), intranet (wewnętrzna sieć komputerowa korzystająca z protokołu internetowego TCP/IP) – 47%, i extranet (połączenie kilku intranetów) – 7%.

Wszystkie urzędy gmin mają już dostęp do internetu. Większość łączy się z nim za pomocą łącza szerokopasmowego DSL o przepustowości powyżej 2 Mb/s (72%). Wolniejsze łącza DSL są używane rzadziej (26%). Inne połączenia występują jeszcze rzadziej: połączenia bezprzewodowe (17%), modem (15%), modem cyfrowy ISDN (9%).

Blisko połowa (45%) urzędów gminnych posiada komórkę organizacyjną odpowiedzialną za informatyzację urzędu. Przeważnie w komórce tej pracuje jedna (78%) lub dwie (14%) osoby. W większości urzędów gminnych (73%) obsługa informatyczna lub jej część zlecana jest na zewnątrz (outsourcing). Na informatyzację przeznacza się przeciętnie 1,1% budżetu gminy.

W jednej czwartej urzędów gminnych przeprowadzono w 2008 roku szkolenia dla pracowników z zakresu IT. Nie wiadomo jednak, jaka część pracowników jest zazwyczaj objęta takim szkoleniem.

8

Niektóre urzędy starają się wprowadzać w zarządzaniu innowacje z dziedziny E-‐Government. 17% urzędów posiada system informatyczny do obsługi zamówień publicznych (oprogramowanie pozwalające na prowadzenie planu zamówień, tworzenie raportów, prowadzenie bazy wykonawców, licytację elektroniczną). 37% korzysta z elektronicznego obiegu dokumentów (system do zarządzania obiegiem zadań oraz dokumentów). W 9% urzędów gminy system elektronicznego obiegu dokumentów umożliwia przekazywanie dokumentów spraw drogą elektroniczną do systemów innych urzędów w przypadku, gdy załatwienie sprawy wymagało takiej wymiany.

Wszystkie urzędy gminy posiadają stronę BIP, a zdecydowana większość (93%) również własną stronę www. W 78% urzędów możliwe jest pobieranie ze strony wzorów formularzy. Znacznie rzadziej urzędy pozwalają na odsyłanie wypełnionych formularzy przez internet (21%). Sporadycznie zdarzają się urzędy, które pozwalają na załatwianie w całości spraw urzędowych wyłącznie drogą elektroniczną (7%) i składanie tą drogą ofert dotyczących zamówień publicznych (6%).

Urząd gminy może potencjalnie pełnić funkcję centrum informacji o usługach publicznych na terenie gminy. Internet i strona www urzędu niezwykle ułatwia administracji wypełnianie tej funkcji. Informacja i wiedza o usługach publicznych umożliwia obywatelowi korzystanie z nich, ułatwia też ich ocenę, poprawia transparentność ich działania, a więc pośrednio wspiera zainteresowanie sprawami gminy i ułatwia obywatelskie zaangażowanie. Dlatego ciekawe jest, w jakim stopniu urzędy gmin korzystają z możliwości, jakie w tym względzie daje internet. Raport MSWiA dostarcza na ten temat pewnych podstawowych danych. Wynika z nich, że strony www urzędów gminy w małym stopniu informują o usługach publicznych oferowanych przez urząd i inne instytucje samorządowe (OPS, biblioteka, USC, służba zdrowia). Z listy 20 usług, o które pytano w badaniu, żadna nie jest opisana na stronie częściej niż w jednej trzeciej przypadków.

9

Tabela 2. Funkcjonalności stron WWW urzędów gminy Usługa

Inform

acja

Form

ularz

do pob

rania

Zamówienia publiczne (standardowa procedura, której celem jest zawarcie umowy pomiedzy Zamawiajacym a Wykonawca , który został wyłoniony w toku postepowania przetargowego)

33% 24%

Dokumenty tożsamosci (procedura, której celem jest uzyskanie dokumentu tożsamosci – dowodu osobistego, paszportu, prawa jazdy)

30% 38%

Zameldowanie, informacja o zmianie miejsca pobytu (procedura, której celem jest zgłoszenie zmiany miejsca pobytu / zamieszkania osoby prywatnej)

30% 30%

Akty stanu cywilnego (procedura, której celem jest uzyskanie: odpisu aktu urodzenia, odpisu aktu zawarcia zwiazku małżenskiego, odpisu aktu zgonu).

28% 26%

Swiadczenia społeczne (procedura, której celem jest uzyskanie swiadczenia społecznego – zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku rodzinnego, ubezpieczenia chorobowego lub stypendium)

27% 17%

Rejestracja przedsiebiorstw (procedura, której celem jest zarejestrowanie działalnosci gospodarczej)

25% 37%

Podatek od osób fizycznych (procedura, której celem jest złożeniedeklaracji podatkowej przez osoby fizyczne w urzedzie skarbowym)

23% 40%

Posrednictwo pracy (procedura, której celem jest uzyskanie ofert w urzedzie pracy)

19% 3%

Podatek od osób prawnych (procedura, której celem jest uregulowanie podatku od osób i/lub składanie deklaracji podatkowych)

19% 26%

Zezwolenia i certyfikaty (procedura, której celem jest uzyskanie zezwolenia lub certyfikatu na korzystanie ze srodowiska)

16% 13%

Pozwolenia na budowe (procedura, której celem jest uzyskanie pozwolenia na budowe / renowacje budynku)

15% 14%

Biblioteki publiczne (procedura, której celem jest przeszukiwanie katalogu bibliotek publicznych, miedzybibliotecznego wypożyczania ksiażek itp.)

10% 1%

Prezentacja danych statystycznych (procedura, której celem jest gromadzenie oraz udostepnianie -‐ płatne lub bezpłatne -‐ danych statystycznych przez urzedu statystyczne)

9% 1%

Służba zdrowia (procedura, której celem jest możliwosc umówienia sie na wizyte do lekarza / szpitala i uzyskania porady lekarskiej)

5% 0%

Policja – obsługa zgłoszen (procedura, której celem jest zgłoszenie na posterunku policji zdarzenia losowego, np. kradzieży lub włamania

4% 0%

VAT (procedura, której celem jest rozliczenie podatku od wartosci towarów i usług)

4% 3%

Rejestracja pojazdów (procedura, której celem jest rejestracja pojazdów) 3% 1%Obowiazkowe ubezpieczenia społeczne (ZUS) (procedura, której celem jest przekazanie kwoty pienieżnej należnej ubezpieczycielowi z tytułu udzielonej przez niego ochrony ubezpieczeniowej)

3% 0%

Rejestracja kandydatów na wyższe uczelnie (procedura, której celem jest rejestracja na wyższa uczelnie)

2% 0%

Deklaracje celne (procedura, której celem jest rejestracja i pobór należnosci celnych)

2% 0%

Źródło: Stan informatyzacji urzędów…, MSWIA 2009. Pytanie: Proszę zaznaczyć, które z poniżej wymienionych rodzajów usług dla obywateli oraz dla instytucji były dostępne w grudniu 2008 r. na stronach internetowych Państwa Urzędu. Proszę również wskazać, w jakiej formie usługi te były dostępne na stronach internetowych. Podstawa: Urzędy gminy posiadające stronę www lub BIP.

10

Co administracja samorządowa robi dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego w gminach? Pewną miarą aktywności urzędów na rzecz informatyzacji gmin jest pozyskiwanie przez nie na ten cel środków unijnych.

Zgodnie z Narodowym Planem Rozwoju na lata 2004-‐2006 urzędy gminy mogły pozyskiwać środki na „infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego” w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. W 2008 13% UG opracowało projekty informatyzacyjne w ramach ZPORR. Odsetek urzędów składających projekty wyraźnie spada z roku na rok: w 2006 projekt złożyło 25% UG, a w 2007 16%. Wiąże się to ze stopniowym wygasaniem programu. Rok 2008 był ostatnim, w którym można było starać się o środki ze ZPORR. UG, które składały wnioski w 2008 roku, uzyskały ze ZPORR w latach 2004-‐2008 średnio 1 052 025 zł.

W latach 2007-‐2013 Narodowa Strategia Spójności przewiduje środki na rozwój społeczeństwa informacyjnego w ramach tworzonych przez samorządy województw Regionalnych Programów Operacyjnych. W 2008 26% UG opracowało projekt dotyczący społeczeństwa informacyjnego i ubiegało się o środki z Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-‐2013. W 2007 roku projekt opracowało 28% gmin. UG, które w roku 2008 otrzymały dofinansowanie, uzyskały przeciętnie 3 051 356 zł.

Raport MSWiA przynosi intrygujące dane na temat dokonanej przez urzędy gmin oceny liczby publicznych punktów dostępu do internetu w gminie.

Wykres 1. Liczba PIAP-‐ów działających w gminie według urzędu

Źródło: Stan informatyzacji urzędów…, MSWIA 2009. Pytanie: Proszę podać liczbę PIAP-‐ów działających w Państwa gminie w grudniu 2008 r. Podstawa: Urzędy gminne.

Czy dane te są wiarygodne? W zestawieniu z danymi na temat odsetka bibliotek publicznych wyposażonych w komputery z dostępem do internetu stwierdzenie, że w ponad połowie gmin (56%) nie ma publicznego punktu dostępu do internetu, wydaje się przesadzone. Może to świadczyć, że urzędy gmin mają małą wiedzę o podlegających im instytucjach, takich jak biblioteki, lub nie postrzegają ich jako PIAP.

11

4 | BIBLIOTEKI Źródła

§ KULTURA W 2007 R. GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY. http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1753_PLK_HTML.htm

§ Broszura inauguracyjna „Program Rozwoju Bibliotek”, Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. 2009. http://www.biblioteki.org/pl/publikacje

§ Raport z badań terenowych w 20 gminach. Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. http://www.biblioteki.org/pl/publikacje/raporty_badawcze

§ Biblioteki w Polsce. Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. 2008. http://www.biblioteki.org/pl/publikacje/raporty_badawcze

§ Biblioteki publiczne: opinie, korzystanie, potrzeby. Badanie mieszkańców terenów wiejskich i małych miast do 20 tys. mieszkańców. Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. 2008. http://www.biblioteki.org/pl/publikacje/raporty_badawcze

Podsumowanie

§ W każdej gminie jest biblioteka. § Biblioteki gminne to gęsta sieć instytucji. Na gminę wiejską przypada 2,6 placówki bibliotecznej,

na miasto do 20 tys. 1,4 placówki. § Jedna trzecia placówek to biblioteki główne, reszta to filie. Filie są mniejsze i gorzej wyposażone. § Biblioteki zwykle dzielą budynek z innymi instytucjami. Biblioteki główne najczęściej z GOK-‐iem,

filie ze szkołą. § Partnerem biblioteki jest przede wszystkim szkoła. Ważne są również GOK-‐i i przedszkola. Prawie

jedna piąta bibliotek jest formalnie połączona z GOK-‐iem. § Samorządy często nie dostrzegają znaczenia i wartości bibliotek dla społeczności lokalnej i gminy. § Niektóre biblioteki pełnią funkcję ośrodków aktywności lokalnej: organizują wystawy, konkursy,

zajęcia. § Wypełnianie tej roli utrudnia bibliotekom to, że większość z nich pracuje w godzinach urzędowych

i jedynie w dni robocze. Znaczna część pracuje tylko w niektóre dni robocze lub jest otwarta mniej niż 8 godzin dziennie.

§ Biblioteki znacznie częściej odwiedzają dzieci i młodzież niż osoby dorosłe i seniorzy. § Przeszkodą dla aktywności społecznej bibliotek jest ich wizerunek „wypożyczalni książek”. § Dwie trzecie placówek jest wyposażonych w komputery z dostępem do internetu. Internet mają

prawie wszystkie biblioteki główne, ale mniej niż połowa filii. Przeważają łącza o niskiej przepustowości (do 1 Mb/s).

§ Biblioteka główna ma zwykle 3-‐5 komputerów, filia 1-‐2. § Komputery w bibliotekach są stosunkowo nowe. § Biblioteki podlegają obecnie wielowymiarowym zmianom związanym z Programem Rozwoju

Bibliotek realizowanym przez Fundcację Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego z grantu pozyskanego przez Polsko-‐Amerykańską Fundację Wolności od Fundacji Bill i Melindy Gatesów. W

12

ramach tego programu zmieni się prawdopodobnie obraz komputeryzacji bibliotek oraz ich rola w społecznościach lokalnych.

Ilościowa charakterystyka bibliotek

„W Polsce działa 8489 bibliotek publicznych. 6650 z nich ulokowanych jest na wsi i w małych miastach. Wśród nich 2291 to placówki główne, a 4359 to ich filie (dane GUS). Prowadzenie bibliotek jest zadaniem własnym gmin i jednocześnie ich obowiązkiem nałożonym przez ustawę o bibliotekach. Dzięki temu sieć bibliotek publicznych charakteryzuje się dużą stabilnością. Działalność bibliotek finansowana jest przez gminy. W 2007 roku średnie wydatki na ten cel w jednej gminie wynosiły (...) 114 tys. zł.”1

Powyższe statystyki warto uzupełnić o kilka liczb. Na wsi (w gminach wiejskich i wiejsko-‐miejskich) funkcjonuje 1666 bibliotek i 3952 filie biblioteczne (razem 5618 placówek bibliotecznych). Oznacza to, że na gminę wiejską (w tym obszary wiejskie gmin miejsko-‐wiejskich) przypada 2,6 placówki bibliotecznej. Z kolei – jeśli przyrównać liczbę bibliotek wiejskich do liczby miejscowości na wsi, okaże się, że na 10 wsi przypada około jedna placówka biblioteczna. W miastach do 20 tys. mieszkańców (gminy miejskie i obszary miejskie w gminach miejsko-‐wiejskich) działa 937 bibliotek i filii bibliotecznych. Na jedno miasto do 20 tys. mieszkańców przypada więc 1,4 placówki bibliotecznej. Poza powyższymi wskaźnikami ważne jest również to, że utrzymywanie biblioteki jest obowiązkiem samorządu, w związku z czym bibliotekę można znaleźć w każdej gminie.

Jedna trzecia wszystkich placówek bibliotecznych to biblioteki główne. Dwie trzecie to filie. W gminach wiejskich i miejsko-‐wiejskich odsetek filii jest wyższy (65%, 70%) niż w małych miastach (49%). To ważne, ponieważ filie są zazwyczaj mniejsze i gorzej wyposażone.

Tylko 12% bibliotek ulokowanych jest w samodzielnym budynku. Biblioteki główne najczęściej dzielą budynek z GOK-‐iem (30%) lub UG (16%). Filie ze szkołą (21%), mieszkaniami prywatnymi (16%), remizą (12%) lub świetlicą wiejską (12%). Placówka prawie zawsze zlokalizowana jest w centrum miejscowości.

Badania prowadzone przez FRSI wskazują na liczne deficyty placówek bibliotecznych:

„Złe warunki lokalowe są dużą barierą dla funkcjonowania bibliotek. 23% z nich [dyrektorów bibliotek] uznaje powierzchnię biblioteki za zdecydowanie za małą. Trzeba też podkreślić wyraźnie gorszą sytuację filii bibliotecznych w tym względzie. Są one zdecydowanie mniejsze – średnio 52 m2 powierzchni w porównaniu z 100 m² w przypadku placówek głównych. Aż 30% filii nie posiada toalety (...). Biblioteki bardzo potrzebują inwestycji: w lokale, nową estetykę, narzędzia teleinformatyczne; potrzebują też wydłużenia i uelastycznienia godzin otwarcia. Mogłyby wówczas stać się atrakcyjnym miejscem aktywności, spotkań i integracji mieszkańców.”2

Biblioteki i IT

Należy pamiętać, że prezentowane poniżej dane zebrane zostały przed rozpoczęciem dużego programu modernizacji bibliotek, który w czerwcu 2009 roku objął 1800 placówek (bibliotek gminnych wraz z filiami) z

1 Wykorzystano fragment broszury inauguracyjnej „Program Rozwoju Bibliotek”, wydanej przez Fundację Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w 2009 roku. 2 Broszura inauguracyjna „Program Rozwoju Bibliotek”, Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. 2009.

13

około 600 gmin. Docelowo, do 2013 roku, program ma objąć blisko 3500 placówek z 1100 gmin. Obejmuje pomoc sprzętową oraz szkolenia dla bibliotekarzy i istotnie zmieni sytuację gminnych bibliotek publicznych.

Prawie dwie trzecie placówek jest wyposażonych w komputery z dostępem do internetu (64%). Internet mają prawie wszystkie biblioteki główne (98%), ale tylko 44% filii.

W bibliotekach głównych najczęściej spotkać można od 3 do 5 komputerów (66%), czasem jest ich więcej (23%), rzadko mniej (9%). Przeciętnie w bibliotece głównej stoi 4,7 komputerów. Filie najczęściej pozbawione są komputerów (49%), a jeżeli je mają, to zwykle jeden lub dwa (29%), rzadko więcej (22%). Ogółem komputera nie ma 31% placówek.

Z reguły komputery i internet są udostępniane użytkownikom, chociaż są wyjątki. Ogółem z komputerów z dostępem do sieci użytkownicy mogą korzystać w 40% placówek: w 93% bibliotek głównych i 41% filii.

Filie są częstsze na wsi, są sposobem na dotarcie biblioteki do mniejszych i bardziej odległych miejscowości. Niski odsetek wyposażonych w sprzęt i podłączonych do sieci filii oznacza, że w te miejsca publiczny internet i publiczny dostęp do komputerów często jeszcze nie dotarły.

Komputery w bibliotekach mają przeciętnie trzy i pół roku, zwykle są nieco starsze w filiach niż w bibliotekach głównych. Są to w większości komputery o parametrach (procesor, pamięć operacyjna, dysk twardy) pozwalających przeciętnemu użytkownikowi na wygodną pracę. Większość komputerów pochodzi z programu Ikonk@ (61%), czasem funduje je UG (10%), czasem kupowane są z własnych środków (13%). Komputerami opiekuje się najczęściej informatyk z UG (45% główne, 41% filie) lub wynajęty informatyk (22%, 16%), rzadziej informatyk zatrudniony w bibliotece (6%, 14%) lub ktoś z personelu biblioteki (8%, 8%).

Biblioteki najczęściej połączone są z siecią za pomocą łącza ADSL (39%, 53%) lub DSL (35%, 14%), rzadziej jest to połączenie radiowe (20%, 20%), najrzadziej korzysta się z archaicznego już modemu (7%, 11%). Dostawcą najczęściej jest TP SA (70%) lub dostawca lokalny. Przeważają łącza o niskiej przepustowości – tylko 18% łącz w bibliotekach głównych i 11% łącz w filiach przekracza 1 mB/s. Ciekawe, że nie ma praktycznie placówek, które fizycznie nie mają możliwości podłączenia (2%).

Biblioteki dysponują również różnego rodzaju urządzeniami peryferyjnymi. 83% ma drukarkę (63% udostępnia ją użytkownikom), 42% skaner (30% udostępnia), 43% nagrywarkę CD (30% udostępnia), 36% nagrywarkę DVD (24% udostępnia). Większość komputerów wyposażona jest w programy biurowe (edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny itd.)

Wydaje się, że większość bibliotekarzy potrafi się przynajmniej w podstawowym zakresie posługiwać komputerem. Świadczą o tym ich konkretne umiejętności i doświadczenia: 90% przeglądało strony www, 89% korzystało z wyszukiwarki, 88% drukowało, 78% korzystało z edytora tekstu, 75% wysłało e-‐mail, 71% odtwarzało płytę DVD. Do rzadszych umiejętności należą używanie antywirusa 54%, korzystanie z arkusza kalkulacyjnego 49%, używanie komunikatora 44%, granie w gry 39%, tworzenie strony www 14%. Bibliotekarze są regularnymi użytkownikami sieci – 71% korzysta z niej codziennie, a tylko 4% nie korzysta z niej wcale.

Ten optymistyczny obraz bibliotekarzy z pewnością jednak nie dotyczy wszystkich, ponieważ – jak czytamy w raporcie z badań jakościowych – „Umiejętności bibliotekarzy z zakresu obsługi komputera i korzystania z internetu są raczej niskie (ci lepsi potrafią napisać dokument w Wordzie, wydrukować coś, napisać maila, wyszukać informacje w sieci). Wielu z nich patrzy na komputer i internet jako na zagrożenie.”

14

Relacje z instytucjami społeczności lokalnej

Odpowiadając na pytanie o współpracę z instytucjami lokalnymi dyrektorzy bibliotek na pierwszym miejscu wymieniają szkołę (83%). To zdecydowanie najważniejszy partner biblioteki. Oferta biblioteki jest w dużej mierze komplementarna ze szkołą (lektury, czas wolny), co w naturalny sposób stwarza warunki do współpracy. Jednocześnie jednak relacja biblioteki ze szkołą może nie być łatwa, jakościowe wywiady z bibliotekarzami sugerują, że czasem „obie grupy nie widzą komplementarności swoich misji, a dystans potęguje przekonanie, że w jakimś stopniu są dla siebie zagrożeniem.”

Drugim najczęściej wymienianym partnerem bibliotek jest GOK (39%). Tu również decydująca wydaje się komplementarność zadań. Obie instytucje mają status instytucji kultury. Można wymienić wiele elementów oferty, które z powodzeniem mogą być organizowane tak przez bibliotekę, jak i przez DK (np. wystawy, kursy, zajęcia pozalekcyjne). Z jednej strony bliskość obszarów działania może stwarzać okazje do współpracy, z drugiej może powodować nakładanie się kompetencji, konkurencję i konflikt.

Kolejni partnerzy – według częstości występowania – to: przedszkola (35%), lokalne stowarzyszenia (24%), koła gospodyń wiejskich (11%), OSP (8%), kluby seniora (6%), domy opieki społecznej (6%), UG (5%), parafie (4%), muzea (4%), świetlice (3%).

Zwraca tu uwagę niska pozycja samorządu wśród partnerów współpracy. Samorząd jest przeważnie głównym, jeśli nie wyłącznym, źródłem przychodów gminnej biblioteki publicznej. Fakt, że mimo to nie jest on postrzegany jako partner współpracy, może świadczyć o tym, że samorządy nie dostrzegają znaczenia i wartości bibliotek dla społeczności lokalnej i gminy. Wywiady jakościowe z bibliotekarzami sugerują, że samorząd często traktuje obszar kultury, w tym biblioteki, z lekceważeniem, jako potrzebę drugiego rzędu, która może ustąpić pierwszeństwa bardziej naglącym wydatkom, i nie postrzega biblioteki jako instytucji potencjalnie ważnej dla rozwoju gminy.

Biblioteka bywa formalnie połączona z innymi gminnymi instytucjami. Jest tak w co piątym przypadku (22%). W takiej sytuacji biblioteka najczęściej łączona jest z GOK-‐iem (80%), UG (16%) lub szkołą (8%).

Relacje ze społecznością lokalną

Działalność biblioteki rzadko ogranicza się wyłącznie do wypożyczania książek. W mniejszym lub większym zakresie biblioteki gminne pełnią funkcję ośrodków lokalnej aktywności. Część z nich stara się świadomie wypełniać tę funkcję. Ponad połowa bibliotek organizuje wystawy (54%), prawie połowa konkursy dla młodzieży (46%), 37% placówek prowadzi zajęcia dla dzieci i młodzieży w ramach zajęć szkolnych, 33% poza zajęciami szkolnymi, 17% organizuje naukę korzystania z komputerów, 11% spotkania z autorami, 7% zajęcia dla dorosłych, 6% wypożyczalnię kaset video, DVD lub CD. Średnio placówkę biblioteczną odwiedzają 33 osoby dziennie.

Lokalna aktywność wymaga wolnego czasu. Dlatego ważne jest, czy biblioteka – ośrodek aktywności lokalnej – jest otwarta po południu, wieczorami i w weekendy. Niestety większość bibliotek pracuje w godzinach urzędowych i tylko w dni robocze. Z pewnością hamuje to rozwój relacji biblioteki ze społecznością. Tylko 40% bibliotek głównych jest otwartych w sobotę. W filiach odsetek ten jest jeszcze niższy: 16% w filiach z dostępem do internetu i tylko 8% w filiach bez dostępu. Praktycznie nie istnieją biblioteki, które byłyby otwarte w niedzielę. Placówki biblioteczne często pracują tylko w niektóre dni robocze lub są otwarte

15

mniej niż 8 godzin dziennie. Biblioteki główne pracują w tygodniu średnio 41 godzin, filie z dostępem do internetu 29, a filie bez dostępu tylko 24. Ponad połowa placówek bibliotecznych jest zamknięta w sezonie urlopowym pracowników.

Biblioteka nie jest instytucją równie ważną dla wszystkich mieszkańców społeczności. Biblioteki publiczne odwiedza częściej młodzież (ponad 50% tej grupy) niż osoby w wieku średnim (ok. 30%) czy starszym (10-‐20%). Nieco częściej biblioteki odwiedzają kobiety niż mężczyźni (32% do 27%). Podstawową grupą użytkowników biblioteki są dzieci, im najłatwiej jest też zorganizować ciekawe zajęcia. Młodzi trafiają do biblioteki często z konieczności – by wypożyczyć lekturę lub po materiały potrzebne do nauki. Z biegiem czasu z biblioteki się wyrasta – widać to wyraźnie w statystykach odwiedzin.

Na relacjach z biblioteką ciąży jej wizerunek jako „wypożyczalni książek”. Biblioteka zredukowana do tej roli staje się szczególnego rodzaju punktem usługowym – traci swoje społeczne znaczenie. Skojarzenia biblioteki z różnymi innymi formami aktywności społecznej i kulturalnej są raczej rzadkie.

16

5 | DOMY KULTURY

Źródła

§ Aktywne domy kultury. MKDiN 2009. http://www.aktywnedomykultury.pl/download.php § KULTURA W 2007 R. GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY.

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_3430_PLK_HTML.htm § Funkcje domów kultury w wymiarze społecznym i kulturowym. Departament sztuki, ministerstwo

kultury i dziedzictwa narodowego. 2008. § Zoom na domy kultury. Diagnoza domów kultury w województwie mazowieckim. 2009. Red.

naukowa Maria Theiss. Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”. http://www.zoomnadomykultury.pl/raport

§ Laboratorium zmiany. 2010. Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”. http://www.zoomnadomykultury.pl/laboratorium

Podsumowanie

§ Dom lub ośrodek kultury znajduje się w co drugiej gminie wiejskiej (wliczając obszary wiejskie gmin miejsko-‐wiejskich), jeden dom kultury przypada na 46 wsi.

§ Najczęściej partnerami DK są samorząd i szkoła. § Jako swoją konkurencję DK wskazują duże miasta, biblioteki, samorząd. § Domy kultury pracują przede wszystkim z dziećmi, rzadziej z młodzieżą, jeszcze rzadziej z seniorami. § Osoby w wieku produkcyjnym nie są ważną grupę klientów DK. § W ofercie DK najważniejsze są imprezy, drugie w kolejności – zespoły artystyczne, trzecie – kluby i

koła zainteresowań. § DK rozpoznają potrzeby społeczności poprzez osobiste kontakty, własne doświadczenie

pracowników, opinie uczestników zajęć i imprez oraz analizę frekwencji. § Rozpoznanie potrzeb za pomocą zbierania opinii lub analizy frekwencji stosuje 61% domów kultury. § Wszystkie DK mają dostęp do internetu. § Jedna piąta łączy się za pomocą modemu, aż 40% dysponuje wolnymi łączami poniżej 512Kb/s. § Dwie trzecie domów kultury udostępnia publicznie komputery z dostępem do internetu.

Ilościowa charakterystyka domów kultury

W 2007 roku GUS zarejestrował działalność 854 domów kultury, 1521 ośrodków kultury, 370 klubów i 1424 świetlic3. Na wsi zarejestrowano 294 domy kultury, 877 ośrodków kultury, 71 klubów i 1306 świetlic. W miastach 560 domów kultury, 644 ośrodków kultury, 299 klubów i 118 świetlic.4.

3 GUS posługuje się następującymi definicjami: Domy kultury – prowadzą wielokierunkową działalność społeczno-‐kulturalną. Mieszczą się w odrębnym, specjalnie wzniesionym lub adaptowanym budynku z salą widowiskowo-‐kinową, z odpowiednio przystosowanymi pomieszczeniami i urządzeniami do prowadzenia specjalistycznej działalności kulturalnej. Spośród nich, głównie ze względu na zasięg oddziaływania, można wyróżnić: wojewódzkie domy kultury, miejskie, spółdzielcze, osiedlowe, dzielnicowe,

17

Na gminę wiejską (wliczając obszary wiejskie gmin miejsko-‐wiejskich) przypada 0,54 domu kultury. Ponieważ gminy wiejskie raczej nie mogą sobie pozwolić na luksus finansowania dwóch domów kultury, można oczekiwać, że dom lub ośrodek kultury znajduje się w co drugiej gminie wiejskiej (wliczając obszary wiejskie gmin miejsko-‐wiejskich). Na miejscowość wiejską (54 033 miejscowości) przypada 0,022 domu kultury. Innymi słowy – jeden dom kultury przypada na 46 wsi.

Ze względu na sposób prezentacji danych przez GUS podobny rachunek nie jest możliwy dla miast do 20 tys. mieszkańców.

Zaprezentowane niżej wyniki badań dotyczą wyłącznie domów i ośrodków kultury. Kluby i świetlice nie doczekały się dotychczas pogłębionego opracowania.

Relacje z instytucjami społeczności lokalnej

Domy kultury w społecznościach lokalnych pełnią przeważnie rolę głównego podmiotu odpowiedzialnego za kulturę. Wśród wszystkich samorządowych instytucji kultury to domy kultury otrzymują przeciętnie największą pulę środków na działalność, większą niż biblioteki, teatry i muzea.

Dyrektorzy placówek często podkreślają swoją otwartość i gotowość do współpracy. Pola tej współpracy skupiają się naturalnie wokół różnego rodzaju działań kulturalnych. Jakiego rodzaju mogą to być relacje? Raport „Aktywne domy kultury” wymienia kilka przykładów. Domy kultury m.in. wypożyczają sprzęt sceniczny oraz lokale zainteresowanym podmiotom (np. NGO, innym DK), są partnerami w projektach lokalnych NGO (czasem inicjują powstanie lokalnych NGO w celu pozyskiwania środków), w porozumieniu z samorządem organizują ważne imprezy plenerowe.

Zapytani o najważniejszych partnerów dyrektorzy placówek wymieniają przede wszystkim samorząd (66%), szkołę (70%), przedszkole (14%), inne placówki edukacyjne (10%), NGO (9%), bibliotekę (7%), inne DK (6%).5

miejsko-‐gminne, gminne lub wiejskie domy kultury. O przynależności do jednego z ww. rodzajów decyduje statut lub akt erekcyjny instytucji. Ośrodki kultury (miejskie, dzielnicowe, miejsko-‐gminne, gminne) są wielofunkcyjnymi instytucjami społeczno-‐kulturalnymi integrującymi, wokół wspólnego programu, działalność istniejących w danej miejscowości (gminie) autonomicznych instytucji kultury i innych podmiotów prowadzących działalność kulturalną, jak również urządzeń rekreacyjno-‐sportowych i zakładu usług gastronomicznych. Centra kultury i sztuki mogą być traktowane jako domy kultury lub ośrodki kultury w zależności od statutowego określenia rodzaju jednostki. W ostatnim okresie ośrodki kultury skupiły się przede wszystkim na prowadzeniu własnej działalności, rezygnując z programowych działań koordynacyjnych. Kluby są instytucjami prowadzącymi działalność kulturalną w środowisku lokalnym we współpracy z instytucjami, organizacjami i stowarzyszeniami: kulturalnymi, społecznymi i politycznymi. Posiadają jedno lub więcej pomieszczeń, odpowiednie wyposażenie (sprzęt audiowizualny, telewizor, magnetowid, prasę itd.). Kluby są otwarte codziennie, jako miejsca organizowania kulturalnego wypoczynku i aktywności społeczności lokalnej. Działalność w klubach jest zazwyczaj prowadzona przez społeczny personel przy pomocy kierownika placówki. Formy pracy klubowej szczególnie rozwinęły się w spółdzielczych osiedlach mieszkaniowych w wielkich miastach. Świetlice – to placówki kulturalne posiadające z reguły jedno pomieszczenie, niezbędny sprzęt i obejmujące swoim zasięgiem działania małe grupy środowiska lokalnego. Działalność w nich jest prowadzona zasadniczo przez działaczy społecznych przy pomocy kierownika świetlicy. Nie uważa się za świetlice jednostek, zwyczajowo określanych "świetlicami", które nie prowadzą działalności kulturalnej, a których pomieszczenia służą do innych celów, np. do organizowania narad i konferencji, kursów zawodowych itp. 4 Dane dotyczą wszystkich miast. Ze względu na sposób prezentacji danych przez GUS nie jest możliwe określenie liczby instytucji w miastach do 20 tys. mieszkańców. 5 Sondaż w badaniu „Aktywne domy kultury” został zrealizowany techniką CATI na reprezentatywnej próbie n=247 DK losowanej według schematu warstwowego (warstwy ze względu na województwo i typ gminy). W próbie znalazły się 63 DK z gmin miejskich, 111 DK z gmin wiejskich i 72 DK z gmin miejsko-‐wiejskich. Ze względu na sposób prezentacji danych nie jest możliwe przedstawienie danych dla miejscowości do 20 tys. mieszkańców.

18

Relacje z samorządem wynikają przede wszystkim z faktu, że jest on organizatorem DK oraz zapewnia przeważnie większość lub całe jego finansowanie. Samorząd może też pomagać w pozyskiwaniu partnerów i pieniędzy. DK jest również zobowiązany do sprawozdawczości finansowej i merytorycznej. Samorządy czasem starają się wpływać na decyzje programowe, jednak brakuje danych statystycznych, które pozwoliłyby rzetelnie ocenić autonomię domów kultury.

Relacje ze szkołami obejmować mogą wspólną organizację imprez, rekrutację klientów i udostępnianie zasobów (sprzęt, lokal). Biblioteka rzadko wymieniana jest jako najważniejszy partner, jednak większość DK współpracuje z bibliotekami, przede wszystkim przy organizacji wspólnych wydarzeń kulturalnych. Współpracę z bibliotekami (jakkolwiek nie wartościowaną jako pierwszoplanowa) podejmuje 64% DK.

W badaniu „Aktywne domy kultury” dyrektorów DK zapytano, co ich zdaniem stanowi konkurencję dla DK. Wśród odpowiedzi znalazły się: duże miasto (24%), biblioteka (16%), lokalna JST (16%). Warto zwrócić uwagę na ambiwalentne stosunki DK z biblioteką i samorządem: konkurencja o mieszkańców może rodzić konflikty z tymi instytucjami. Zwraca również uwagę asymetria relacji DK z biblioteką. Biblioteki znacznie częściej uważają DK za partnera (39% odpowiedzi) niż vice versa.

Relacje ze społecznością lokalną

Domy kultury w myśl ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej służą przede wszystkim edukacji kulturalnej, rozpoznawaniu, rozbudzaniu i zaspokajaniu potrzeb oraz zainteresowań kulturalnych, tworzeniu warunków dla rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego, w tym jego prezentacji i promocji. Cele ustawy są powielane w statutach DK, identyfikują się z nimi dyrektorzy. Tak postawione cele definiują w dużej mierze relacje DK ze społecznością.

Domy kultury, choć z pewnością mają ambicję rozbudzania i zaspokajania potrzeb kulturalnych społeczności, w istocie mają kontakt niemal wyłącznie z dziećmi i młodzieżą oraz w mniejszym stopniu z seniorami. Wśród klientów DK istnieje luka osób w wieku produkcyjnym. Dyrektorzy DK jako swoich najważniejszych klientów najczęściej wymieniają dzieci (75% na pierwszym miejscu stawia tę grupę). Drugą co do ważności grupę stanowi młodzież (70% wskazuje ją na drugim miejscu), a trzecią – seniorzy (81% stawia ją na trzecim miejscu).

Oprócz ograniczeń demograficznych pewną barierą dla tworzenia związków DK ze społecznością lokalną może być wąskie rozumienie pojęcia kultura oraz potrzeb kulturalnych. Wielu pracowników domów kultury koncentruje się na organizacji imprez masowych w rodzaju koncertów czy kabaretów oraz zajęć edukacji artystycznej, takich jak lekcje tańca, rysunku czy gry na keyboardzie. Formy te nie sprzyjają rozwijaniu szerokich kontaktów ze społecznością: imprezy to wydarzenia przyciągające wiele osób, ale mało angażujące publiczność, z kolei skupienie na edukacji artystycznej prowadzi do pewnego rodzaju elitaryzmu – ograniczenia grupy klientów DK do osób mniej lub bardziej uzdolnionych artystycznie.

Mimo tych ograniczeń DK pełnią lub mogą pełnić w społecznościach ważną rolę nie tylko jako instytucje powołane do opieki nad potrzebami kulturalnymi, ale również jako miejsca powstawania kapitału społecznego. Większość elementów oferty DK w mniejszym lub większym stopniu ma ten kapitałotwórczy charakter. W badaniu „Aktywne domy kultury” dyrektorzy DK jako najważniejszy element oferty DK wskazali „imprezy (seanse filmowe, wystawy, występy zespołów amatorskich, występy artystów i zespołów zawodowych, dyskoteki, prelekcje, spotkania, wykłady lub imprezy turystyczne i sportowo-‐rekreacyjne)” (najważniejsze dla 65% dyrektorów), na drugim miejscu najczęściej „wskazywano na zespoły artystyczne – teatralne, muzyczne, instrumentalne, wokalne i chóry, folklorystyczne (ludowe – pieśni i tańca, kapele) lub

19

taneczno-‐rekreacyjne” (drugie w kolejności dla 46% dyrektorów), na trzecim miejscu wskazywano na „kluby i koła (fotograficzne i filmowe, turystyczne i sportowo-‐rekreacyjne, dyskusyjne kluby filmowe, a także koła seniora i terapeutyczne)” – trzecie w kolejności dla 55% dyrektorów.

Dyrektorzy DK chętnie deklarują otwartość instytucji na oddolne inicjatywy. W oparciu o dostępne dane trudno jest zweryfikować te deklaracje oraz ocenić, jaka część oferty DK powstaje z inicjatywy mieszkańców. Dostępne, skąpe dane jakościowe sugerują jednak, że przypadki współtworzenia oferty DK przez mieszkańców są raczej wyjątkiem niż regułą.

Formą wpływu społeczności na kształt programu DK jest uczestnictwo w jego zajęciach. Mieszkańcy mogą „głosować nogami” dając w ten sposób do zrozumienia pracownikom DK, czy akceptują kierunek ich działalności. Niestety jest to w zasadzie podstawowa forma komunikacji mieszkańców z domami kultury, ponieważ DK nie prowadzą badań społeczności i mają niewielkie możliwości szerszego poznania jej potrzeb. Rozpoznawanie potrzeb społeczności i jej ocena programu DK opiera się głównie na osobistych kontaktach, własnym doświadczeniu, opinii uczestników zajęć i imprez oraz analizie frekwencji. Rozpoznanie potrzeb za pomocą systemu zbierania opinii lub analizy frekwencji stosuje 61% domów kultury.

Tabela 3. Sposoby rozpoznawania potrzeb społeczności przez domy kultury

Źródło: Aktywne domy kultury, MKiDN 2009. Podstawa: Wszystkie domy kultury objęte badaniem.

Domy kultury i IT

Informacje o domach kultury w kontekście nowych technologii są niestety bardzo skąpe.

Niemal wszystkie DK mają dostęp do internetu, jednak aż w jednej piątej przypadków jest to archaiczny już dostęp za pośrednictwem modemu. Wśród łączy stałych przeważają przepustowości od 512 Kb do 5 Mb (blisko 55%), 5% DK posiada dostęp o przepustowości większej niż 5 Mb, a aż 40% dysponuje wolnymi łączami poniżej 512 Kb.

20

Wykres 2. Dostęp do internetu w domach kultury


Nie zawsze dostęp do internetu w DK sprawia, że pełni on funkcję publicznego punktu dostępu do sieci. Ogółem 68% domów kultury udostępnia publicznie komputery z dostępem do internetu. Statystyka ta jest lepsza na wsi (79%) niż w gminach miejskich (58%) i wiejsko-‐miejskich (60%).

Tabela 4. Udostępnianie komputrów przez domy kultury


21

6 | SZKOŁY

Źródła

§ Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/2009. GUS. Warszawa 2009. http://www.stat.gov.pl/gus/5840_3430_PLK_HTML.htm

§ Bank Danych Regionalnych GUS. http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks

Posumowanie

§ W mieście do 20 tys. znajduje się zwykle jedna lub dwie szkoły podstawowe. W gminie czy obszarze wiejskim przeciętnie cztery szkoły podstawowe. Na wsi na szkołę przypada sześć wsi.

§ Szkoła podstawowa w małym mieście liczy ponad trzystu uczniów, a wiejska około stu.

§ W małych miastach najczęściej jest jedno gimnazjum, podobnie na wsi. Na wsi przypada 16 wsi na jedno gimnazjum.

§ Gimnazjum w małym mieście liczy około 300 uczniów. Wiejskie jest dwa razy mniejsze i liczy 150 uczniów.

§ W małych miastach klasa liczy średnio 24 uczniów, a na wsi 22.

§ 91% szkół podstawowych jest wyposażonych w komputery z dostępem do internetu przeznaczone do użytku uczniów.

§ Na wsi na komputer przypada 8 uczniów (8,1) a w małych miastach aż 17 uczniów (16,6).

§ Na szkołę podstawową przypada średnio jedna pracownia. Na jedną pracownię przypada średnio 13 komputerów z dostępem do internetu.

§ Połowa komputerów dla uczniów ma szerokopasmowy internet.

§ 83% gimnazjów jest wyposażonych w komputery z dostępem do internetu przeznaczone do użytku uczniów.

§ W miejskich gimnazjach na komputer przypada 15 uczniów, a na wsi 11 uczniów.

§ Pracownia komputerowa w gimnazjum w małym mieście liczy średnio 16 komputerów, a na wsi 15.

Charakterystyka ilościowa

Na wsi i w małych miastach znajduje się 10 366 szkół podstawowych (dla dzieci i młodzieży, bez szkół specjalnych), 1096 w miastach i 9270 na wsi. W mieście do 20 tys. znajduje się zwykle jedna (59%) lub dwie (25%), rzadko trzy szkoły (12%), przeciętnie 1,6 szkoły. W gminie czy obszarze wiejskim znajduje się zwykle

22

od 2 do 6 szkół podstawowych (77%), przeciętnie 4,3 szkoły. Na obszarze wiejskim przypada średnio sześć wsi na szkołę (5,8)6.

W szkołach podstawowych uczy się 1271 tys. uczniów – 358 tys. w miastach i 913 tys. na wsi. Przeciętna szkoła w małym mieście liczy więc ponad trzystu uczniów (326), a wiejska około stu (98).

Na wsi i w małych miastach znajduje się 4261 gimnazjów (dla dzieci i młodzieży, bez szkół specjalnych), 941 w miastach i 3320 na wsi. W małych miastach znajduje się zwykle jedno gimnazjum (70%), rzadziej dwa (21%) lub trzy (7%), przeciętnie jest to 1,4 szkoły. W gminie czy obszarze wiejskim znajduje się zwykle jedno (50%) lub dwa (20%) gimnazja. W około 14% gmin czy obszarów wiejskich nie ma gimnazjum (znajduje się ono w części miejskiej gminy). Na obszarze wiejskim przypada średnio około szesnastu wsi na gimnazjum (16,2)7.

W gimnazjach uczy się 762 tys. uczniów – 278 tys. w małych miastach i 484 tys. na wsi. Przeciętne gimnazjum w małym mieście liczy więc około trzystu uczniów (296), a wiejskie jest dwa razy mniejsze i liczy średnio około stu pięćdziesięciu uczniów (146). Klasy na wsi i w małych miastach są podobnych rozmiarów: w miasteczkach klasa liczy średnio 24 uczniów, a na wsiach średnio 22.

Pracownie komputerowe i internet w szkołach podstawowych

Na wsiach i w małych miastach 91% szkół podstawowych (dla dzieci i młodzieży, bez szkół specjalnych) jest wyposażonych w komputery z dostępem do internetu przeznaczone do użytku uczniów. W małych miastach znajduje się 1057 takich szkół, co stanowi 96% szkół podstawowych w miastach do 20 tys. Na wsi jest 8390 takich szkół, czyli 91%.

Na jeden komputer z dostępem do internetu przypada średnio 9 uczniów (9,5). Ciekawe, że na wsi współczynnik ten jest dużo lepszy niż w małych miastach. Na wsi na komputer przypada 8 uczniów (8,1), a w małych miastach aż 17 uczniów (16,6). Może to oznaczać, że komputery szkolne na wsiach są w mniejszym stopniu zajęte przez zajęcia lekcyjne i mogą być wykorzystane do innych, pozalekcyjnych aktywności.

W szkołach podstawowych, które zapewniają uczniom dostęp do komputerów z internetem, działa 10 365 pracowni komputerowych. Na szkołę przypada więc przeciętnie nieco ponad jedną pracownię (1,1). W małych miastach działa 1425 pracowni (1,35 pracowni na szkołę), a na wsiach 8940 pracowni (1,07 pracowni na szkołę). Na jedną pracownię przypada średnio 13 komputerów z dostępem do internetu (12,9). W miastach pracownie są nieco większe niż na wsi – liczą średnio 15 komputerów (15,1) w porównaniu z 13 na wsi (12,6).

W danych GUS brakuje informacji o szybkości łącza internetowego w szkole. Rozróżnia się jedynie dostęp do Iiternetu oraz dostęp szerokopasmowy8. Jeśli przyjąć, że dopiero dostęp szerokopasmowy umożliwia wygodne korzystanie z sieci, można zapytać, jak często szkoła podstawowa oferuje uczniom pełny dostęp do

6 Dane na temat liczby miejscowości pochodzą z roku 2008. 7 Dane na temat liczby miejscowości pochodzą z roku 2008. 8 Wg definicji GUS łącza szerokopasmowe to rodzaj połączeń internetowych charakteryzujących się dużą szybkością przepływu informacji mierzoną w Kb/s (kilobitach na sekundę) lub w Mb/s (megabitach na sekundę). Dostęp szerokopasmowy umożliwiają technologie z rodziny DSL (ADSL, SDSL itp.) oraz inne, np. łącza w sieciach telewizji kablowych, łącza satelitarne, stałe połączenia bezprzewodowe (sieć radiowa) oraz łącza mobilne w sieciach telefonii komórkowej trzeciej generacji (3G). Połączenia szerokopasmowe umożliwiają przekazywanie wysokiej jakości obrazów, filmów, oglądanie telewizji internetowej, telefonowanie przez internet z możliwością oglądania rozmówcy oraz pozwalają na korzystanie z różnorodnych zaawansowanych usług internetowych.

23

zasobów internetu. W szkołach podstawowych na wsi i w małych miastach stoi 134 tys. komputerów z dostępem do sieci, które służą uczniom. Połowa z nich (52%) korzysta z łącza szerokopasmowego. W małych miastach komputery częściej podłączone są łączem szerokopasmowym niż na wsi (69% komputerów w mieście w porównaniu z 48% na wsi).

Pracownie komputerowe i internet w gimnazjach

Na wsi i w małych miastach jest 3550 gimnazjów, w których uczniowie mogą korzystać z komputerów z dostępem do internetu – stanowi to 83% wszystkich gimnazjów. Skomputeryzowane gimnazja częstsze są w małych miastach (89%) niż na wsi (82%). W gimnazjach dostęp uczniów do IT jest więc gorszy niż na pierwszym stopniu nauczania. Złą wiadomością jest, że prawie w jednej piątej gimnazjów na wsi uczniowie w ogóle nie mają dostępu do komputerów z internetem.

W gimnazjach na jeden komputer z dostępem do internetu przypada 12 uczniów (11,7). W małych miastach przypada więcej uczniów na komputer niż na wsiach, jednak różnica jest tu mniejsza niż w szkołach podstawowych. W miastach na komputer przypada 15 uczniów (14,5) a na wsi 11 uczniów (10,5).

Pracownie w gimnazjach są podobnej wielkości jak w szkołach podstawowych. Średnio w pracowni w gimnazjum znajduje się 16 komputerów w małych miastach i 15 na wsi. Średnia liczba pracowni w gimnazjach jest większa w małych miastach (1,4) niż na wsiach (1,1).

Gimnazja są nieco lepiej niż szkoły podstawowe wyposażone w internet szerokopasmowy. Ogółem 61% komputerów dla uczniów ma w gimnazjach łącze szerokopasmowe: w małych miastach jest to 70%, a na wsi 57%.

Perspektywy informatyzacji szkół

Sytuacja polskich szkół pod względem wyposażenia w sprzęt komputerowy wyraźnie poprawiała się na przestrzeni ostatnich lat. Stale rósł odsetek szkół podstawowych wyposażonych w komputery, od 3 lat obserwuje się też wzrost odsetka wyposażonych w komputery gimnazjów.

Wykres 3. Odsetek szkół wyposażonych w komputery do użytku uczniów

Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/2009. GUS. Warszawa 2009.

24

Zmianę widać zwłaszcza pod względem proporcji liczby uczniów do liczby komputerów. Na przestrzeni 8 lat liczba uczniów przypadających na jeden komputer w gimnazjach i szkołach podstawowych spadła blisko trzykrotnie.

Wykres 4. Liczba uczniów przypadających na 1 komputer w szkole

Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/2009. GUS. Warszawa 2009.

Nauczyciele

Ważnym elementem, który należy brać pod uwagę, są także nauczyciele, a w szczególności ich kompetencje związane z informatyką oraz posługiwaniem się komputerem.

Nauczyciele szkół podstawowych i ponadpodstawowych mieszkający na wsiach i w małych miastach9 to w przede wszystkim kobiety (79%), przeciętnie w wieku 42 lat. 30% z nich ma do 34 lat, 28% ma od 35 do 44 lat, a 42% powyżej 45 lat. Przeciętnie pracują w swojej szkole od 13 lat. I co najważniejsze – aż 93% zadeklarowało, że korzysta z internetu!

Nauczyciele, jak pokazują dane Diagnozy Społecznej, korzystając z internetu wykonują pewne czynności dość często: używają maila (szczególnie w celach zawodowych), zbierają materiały do nauki lub pracy (dlatego też często korzystają że stron różnego rodzaju instytucji), wreszcie przeglądają www.

Jest szereg czynności, funkcji czy technologii internetowych, które są nauczycielom relatywnie obce: przede wszystkim są to inne niż poczta elektroniczna sposoby komunikacji: komunikatory, portale społecznościowe, fora i czaty oraz wideokonferencje. Również takie sposoby, które wiążą się z tworzeniem własnych treści i umieszczaniem ich w internecie: redagowanie własnej strony www lub prowadzenie bloga.

Nauczyciele z małych miejscowości (ale nie tylko – te same prawidłowości widać w danych dla całej populacji) korzystają więc raczej z podstawowych możliwości, jakie daje internet, unikając bardziej zaawansowanych – ale też dających większe możliwości i bliższych młodzieży.

9 Ze względu na źródło danych – Diagnozę Społeczną 2009 – nie jest możliwe określenie miejsca pracy, a jedynie miejsca zamieszkania respondentów. Dla uproszczenia uznano, że analizowane będą osoby zamieszkałe obszarze bedącym przedmiotem analiz.

25

Wykres 5. Sposoby używania internetu wśród nauczycieli i ogółu internautów. Wsie i miasta do 20 tys, mieszkańców

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: Nauczyciele mieszkający na wsiach i miastach do 20 tys. mieszkańców.

26

7 | ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W SPOŁECZNOŚCIACH LOKALNYCH

Źródła

§ „Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2008”. Stowarzyszenie Klon/Jawor.

§ Dane z badania: „Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008” § Bank Danych Regionalnych GUS http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks § www.ngo.pl

Podsumowanie

§ Liczbę organizacji działających na wsi można szacować na 11 tys., a w małych miastach na 7 tys. § Na obszarach wiejskich przypada około 5 organizacji pozarządowych na gminę. Jedna organizacja

przypada przeciętnie na 5 wsi (miejscowości). Na jedno miasto do 20 tys. mieszkańców przypada około 10 organizacji pozarządowych.

§ Na wsi działają niemal wyłącznie stowarzyszenia. Fundacje są bardzo rzadkie. § Organizacje wiejskie i z małych miast działają głównie na rzecz gminy, powiatu. § Na wsi dla dwóch trzecich organizacji najważniejsze obszary działania to sport, turystka, hobby i

rekreacja. § W małych miastach również najwięcej jest organizacji zajmujących się sportem, turystyką, rekreacją i

hobby, jednak większość organizacji lokuje swoją najważniejszą działalność w innych obszarach (m.in. pomoc społeczna, edukacja i wychowanie, kultura i sztuka).

§ Organizacje na wsi częściej pracują bezpośrednio z beneficjentami – ponad trzy czwarte prowadzi swoją działalność w ten sposób.

§ Organizacje ze wsi i małych miast dużo rzadziej pracują poprzez prowadzenie serwisów internetowych i portali.

§ Organizacje na wsi i w małych mają przeciętnie podobną liczbę członków jak organizacje w miastach do pół miliona mieszkańców. Rzadko można tu jedna spotkać duże organizacje zrzeszające wielu członków.

§ Na wsi i w małych miastach organizacje rzadziej korzystają z wolontariatu. § Co czwarta organizacja na wsi obywa się bez środków finansowych. Poza tym jednak organizacje na

wsi i w małych miastach nie są wyraźnie uboższe od organizacji z miast do stu tys. mieszkańców. Na wsi jest dużo organizacji o budżecie 10-‐50 tys. W małych miastach o budżecie 1-‐10 tys.

§ Na wsi organizacje częściej opierają swoje finansowanie na źródłach samorządowych i darowiznach od instytucji i firm.

27

§ Partnerami organizacji pozarządowych najczęściej są społeczności lokalne, samorządy i ich agendy oraz instytucje użyteczności publicznej (szkoła, muzeum). Na współpracy z nimi skupiają się zwłaszcza organizacje z miejscowości do stu tysięcy mieszkańców. Wsie i małe miasta wyróżnia przede wszystkim nacisk na współpracę ze społecznością.

§ Dwie trzecie organizacji na wsi korzysta z komputerów. W małych miastach komputery są rzadsze. Nieco ponad połowa organizacji korzysta tu z komputera.

§ Organizacje pozarządowe na wsi i w małych miastach nie są gorzej wyposażone w sprzęt komputerowy niż organizacje z większych miast, do 100 tys. mieszkańców (dysponują przeciętnie podobną liczbą komputerów).

§ Organizacje ze wsi i małych miast nie ustępują również organizacjom z miejscowości średniej wielkości pod względem poziomu internetyzacji.

§ Wiele stowarzyszeń i fundacji ze wsi i małych miast chętnie kupiłoby więcej sprzętu oraz oprogramowania. Jest to jedna z ich najczęściej wymienianych potrzeb, jednak nie różnią się pod tym względem od NGO w większych miejscowościach.

§ W większości przypadków, jeśli NGO nie używa komputera, to go również nie potrzebuje. § Nieco ponad jedna trzecia organizacji na wsi i w małych miastach ma stronę www. Chociaż odsetek

ten jest niższy niż w skali całego kraju, to jednak trzeba zauważyć, że linia demarkacyjna przebiega tu nie pomiędzy miastami i wsią, ale między metropoliami i resztą Polski.

§ Na wsi i w małych miastach organizacje rzadko korzystają z internetu kilka razy w ciągu dnia. Tak intensywne korzystanie jest częste w miastach powyżej 100 tys.

§ Organizacje ze wsi i małych miast korzystają ze skromniejszego zestawu i mniej zaawansowanych usług internetowych.

§ Rzadziej używają sieci do poszukiwania i koordynacji działań pracowników i wolontariuszy, zdobywania darowizn, prowadzenia szkoleń. Na wsi rzadziej stosuje się internet do promocji organizacji.

Charakterystyka ilościowa

Zacznijmy od próby szacunkowego określenia liczby organizacji pozarządowych działających w społecznościach wiejskich i małomiasteczkowych. Jak wiele jest takich organizacji?

Próba takiego oszacowania jest trudna i obarczona dużym błędem. Podstawowa trudność wiąże się z niejasnością pojęcia społeczności lokalnej. Na użytek oszacowań społeczność lokalna może być utożsamiana z mieszkańcami jednej miejscowości (wiejskiej lub miasta do 20 tys. mieszkańców) lub z mieszkańcami jednej gminy wiejskiej.

Przypomnijmy kilka podstawowych faktów o organizacjach pozarządowych w Polsce. W rejestrze REGON zarejestrowanych jest: 64,5 tys. stowarzyszeń i 10,1 tys. fundacji czyli razem 74,6 tys. podmiotów. Trzeba przy tym szacunku pamiętać, że organizacje pozarządowe są tu rozumiane wąsko – nie bierze się pod uwagę OSP; organizacji społecznych takich jak komitety rodzicielskie, koła łowieckie oraz komitety społeczne; związków zawodowych, jednostek Kościoła katolickiego i innych kościołów, organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego oraz partii politycznych.

28

Na podstawie badań prowadzonych przez GUS odsetek organizacji aktywnych szacować można na ok. 75% wszystkich zarejestrowanych. Daje to zatem szacunkową wielkość 56 tys. aktywnych stowarzyszeń i fundacji.10

Tylko część z tych 56 tys. działa na wsi i w małych miastach. Zrealizowane przez stowarzyszenie Klon/Jawor badanie kondycji sektora organizacji pozarządowych w Polsce w 2008 roku pokazało, że na wsi i w miasteczkach do 20 tys. mieszkańców siedzibę ma tylko co trzecia działająca organizacja (32,2%).

Wykres 6. Lokalizacja aktywnych stowarzyszeń i fundacji

Źródło: Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych, Raport 2008.

Na tej podstawie można szacować liczbę organizacji działających na wsi na 11 tys. a w małych miastach na 7 tys. – w sumie 18 tys. organizacji, które leżą w interesującym nas obszarze.

Wieś nie sprzyja powstawaniu i działaniu organizacji pozarządowych. Jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę ludności, nieproporcjonalnie dużo organizacji pozarządowych powstaje w dużych miastach. Niemal połowa wszystkich organizacji ma siedzibę w miejscowości powyżej 100 tys. mieszkańców. Spostrzeżenie to potwierdza wskaźnik średniej liczby organizacji na 10 tys. mieszkańców. Na wykresie 6 widać, że pod tym względem wyróżniają się dwie klasy wielkości miejscowości: wieś i największe miasta. Na wsiach zagęszczenie organizacji pozarządowych jest wyraźnie niższe niż w całej Polsce. W metropoliach jest z kolei zdecydowanie wyższe. Warto tu zauważyć, że sytuacja w małych miastach do 20 tys. jest podobna jak w większych miastach od 20 do 500 tys. mieszkańców.

10 „Podstawowe fakty …”, s. 12.

29

Wykres 7. Średnia liczba organizacji na 10 tys. mieszkańców a wielkość miejscowości

Źródło: Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych, Raport 2008.

Jak często zatem można w społeczności lokalnej spotkać organizację pozarządową? Według danych Banku Danych Regionalnych GUS w Polsce jest 54 033 miejscowości wiejskich. Oznacza to, że nawet przy najbardziej równomiernym rozproszeniu organizacji między miejscowości organizację pozarządową można by spotkać w co piątej wsi. Z tego samego źródła wiemy, że w Polsce są 672 miasta o liczbie mieszkańców mniejszej niż 20 tys. Oznacza to, że na jedno miasto do 20 tys. mieszkańców przypada około 10 organizacji pozarządowych.

Jeśli z kolei próbować utożsamiać społeczność lokalną ze społecznością mieszkańców gminy, szacunek zagęszczenia organizacji pozarządowych będzie wyglądać inaczej. W Polsce jest 1576 gmin wiejskich oraz 597 gmin wiejsko-‐miejskich, co daje razem 2173 gmin obejmujących tereny wiejskie. Jeśli przyjąć tę liczbę jako mianownik, okaże się, że przeciętnie na obszarach wiejskich przypada około 5 organizacji pozarządowych na gminę.

Status prawny

Przed przedstawieniem danych o IT w organizacjach pozarządowych ze wsi i małych miast konieczne jest poznanie specyfiki ich działalności oraz ich ogólnej charakterystyki.

Zacznijmy od formy prawnej. Organizacje na wsi i w małych miastach to niemal wyłącznie stowarzyszenia. Chociaż w całym trzecim sektorze w Polsce stowarzyszenia (82%) przeważają liczebnie nad fundacjami (13%) to jednak na wsi i w małych miastach przewaga ta jest szczególnie wyraźna. Fundacje stanowią tu tylko odpowiednio 4% i 6% organizacji. Może to mieć dwojakie konsekwencje dla kształtu aktywności społecznej na wsiach i w małych miastach. Z jednej strony jest to korzystne z punktu widzenia budowania kapitału społecznego – stowarzyszenie ma co najmniej 15 członków, ludzie mają być głównym kapitałem stowarzyszenia, a więc teoretycznie powinno ono być bliższe życia społeczności. Z drugiej strony, stowarzyszenia nie muszą stawiać sobie społecznie użytecznych celów, mogą zostać założone bez środków na funkcjonowanie i opierać się wyłącznie na składkach członków.11

11„Jakie są różnice między stowarzyszeniem i fundacją?”, za stroną internetową: http://www.poradnik.ngo.pl/x/340825

30

Tabela 5. Status prawny organizacji pozarządowych według wielkości miejscowości

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Fundacja 4 6 9 3 13 29Stowarzyszenie zarejestrowane 92 85 90 92 84 60Związek Stowarzyszeń 6 6 1 8

Organizacja powstała na mocy umowy Państwo - Kościół 1Przedstawicielstwo organizacji zagranicznej Inny, jaki 3 1 4

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Podstawa: Wszystkie organizacje.

Organizacje wiejskie i z małych miast działają głównie na rzecz gminy, powiatu (wieś 65%, miasto 73%), rzadziej na rzecz sąsiedztwa (25%, 31%) lub województwa (20%, 21%). Rzadko obszar ich działania obejmuje cały kraj (13%, 22%) lub sięga za granicę (3%, 2%). Różnią się pod tym względem przede wszystkim od organizacji z największych miast.

Tabela 6. Teren działania organizacji

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.Najbliższego sąsiedztwa (osiedla, dzielnicy) 25 31 22 25 33 18Gminy / powiatu 65 73 66 61 41 22Województwa, regionu 20 21 28 22 56 36Całego kraju 13 22 27 27 38 57Innych krajów 3 2 3 2 9 16

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Na jakim terenie prowadzone są działania organizacji? Podstawa: Wszystkie organizacje. Liczby oznaczają % w kolumnie. Możliwe wiele odpowiedzi, procenty nie sumują się do 100.

Obszar i formy działania

Na wsi zdecydowana większość organizacji jako najważniejszy obszar działania wskazuje sport, turystkę, hobby i rekreację (65%). Taka struktura działalności odróżnia bardzo wieś od miast, gdzie działalność organizacji jest bardziej zróżnicowana. Na wsi wszystkie rodzaje działalności poza działalnością sportową występują proporcjonalnie rzadziej niż w całej Polsce. Małe miasta strukturą obszarów bardziej przypominają miasta do 100 tys. mieszkańców niż wieś. Tu również, jak w całej Polsce, najwięcej jest organizacji zajmujących się sportem, turystyką, rekreacją i hobby, jednak większość organizacji lokuje swoją najważniejszą działalność w innych obszarach. Częstością wyróżniają się: pomoc społeczna (14%), edukacja i wychowanie (13%) oraz kultura i sztuka (11%).

31

Tabela 7. Obszary działalności organizacji pozarządowych (najważniejszy obszar)

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Sport, turystyka, rekreacja, hobby 65 43 36 48 27 21 38Edukacja i wychowanie 8 13 11 10 14 17 13Kultura i sztuka 5 11 18 12 17 14 13Usługi socjalne, pomoc spoleczna 6 14 11 11 11 14 11Ochrona zdrowia 4 8 9 9 9 9 8rozwój lokalny w wymiarze materialnym i lokalnym 8 4 5 3 2 2 4rynek pracy, zatrudnienie, aktywizacja zawodowa 2 1 1 1 3 5 3Wsparcie dla instytucji, organizacji poz., inicjatyw obywatelskich 0 2 2 2 4 3 2Ochrona środowiska 1 2 3 1 4 2 2Działalność międzynarodowa 0 1 1 1 2 4 2Prawo i jego ochrona, prawa człowieka, działalność polityczna 0 1 1 1 3 3 2Badania naukowe 0 1 1 0 2 2 1Pozostała działalność 0 0 1 0 1 2 1Sprawy pracownicze, zawodowe, branżowe 0 0 1 1 1 1 0Religia 0 0 1 0 1 1 0

100 100 100 100 100 100 100 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Na kartach opisane zostały różne pola działalności statutowej organizacji pozarządowych (…) prosimy zacząć od wybrania spośród nich głównych obszarów działań Państwa organizacji (…) następnie proszę wskazać jedno najważniejsze z głównych pół działań, podając jego numer; Podstawa: wszystkie organizacje.

Jeśli pozwolić organizacjom szerzej zdefiniować obszar działalności (przez wskazanie kilku obszarów), okaże się, że również na wsi znaczna część organizacji zajmuje się edukacją, kulturą i sztuką oraz pomocą społeczną. Nadal jednak dominującą kategorią pozostaje sport, rekreacja i hobby. Zwraca również uwagę, że w szerzej zakreślonym obszarze działalności na wsi wybija się także znaczenie rozwoju lokalnego. Co szósta organizacja wiejska wskazywała ją jako element swojej działalności.

32

Tabela 8. Obszary działalności organizacji pozarządowych (wszystkie obszary)

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Sport, turystyka, rekreacja, hobby 73 60 49 59 40 32 50Edukacja i wychowanie 32 30 36 21 41 47 37Kultura i sztuka 12 29 29 18 29 27 24Usługi socjalne, pomoc spoleczna 13 22 23 18 27 27 22Ochrona zdrowia 13 14 19 17 24 22 19rozwój lokalny w wymiarze materialnym i lokalnym 17 12 11 8 11 9 11rynek pracy, zatrudnienie, aktywizacja zawodowa 7 9 5 8 18 13 11Wsparcie dla instytucji, organizacji poz., inicjatyw obywatelskich 8 7 8 6 12 16 10Ochrona środowiska 12 9 10 5 11 11 10Działalność międzynarodowa 5 2 6 4 12 19 9Prawo i jego ochrona, prawa człowieka, działalność polityczna 2 5 5 7 10 13 8Badania naukowe 1 1 4 4 11 10 6Pozostała działalność 3 2 4 2 9 7 5Sprawy pracownicze, zawodowe, branżowe 3 1 2 1 4 4 3Religia 5 2 2 1 3 3 3 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Na kartach opisane zostały różne pola działalności statutowej organizacji pozarządowych (…) prosimy zacząć od wybrania spośród nich głównych obszarów działań Państwa organizacji. Podstawa: wszystkie organizacje.

Pewną specyfikę organizacji wiejskich widać również na poziomie form prowadzonej działalności. Organizacje na wsi częściej pracują bezpośrednio z beneficjentami – ponad trzy czwarte prowadzi swoją działalność w ten sposób (77%). Natomiast rzadziej niż organizacje w dużych miastach organizują debaty i konferencje (19%), prowadzą działalność wydawniczą (10%) i naukowo-‐badawczą (1%).

Pod względem popularności różnych form działalności organizacjom w małych miastach bliżej jest do miast stutysięcznych niż do wsi. W porównaniu z wsią mniej organizacji polega tu na bezpośrednim kontakcie z beneficjentami, a więcej zajmuje się promowaniem uznanych za istotne tematów przez debaty, kampanie społeczne i działalność wydawniczą.

Warto zauważyć, że organizacje ze wsi i małych miast dużo rzadziej pracują poprzez prowadzenie serwisów internetowych i portali. W skali kraju działa w ten sposób co czwarta organizacja (23%), podczas gdy na wsi odsetek ten wynosi 14%, a w małych miastach tylko 11%.

33

Tabela 9. Formy działalności organizacji pozarządowych wg wielkości miejscowości

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

ogół

em

Bezpośrednie świadczenie us ług członkom, podopiecznym lub klientom organizacji 77 58 57 71 65 62 65Organizowanie debat, seminariów i konferencji, na tematy ważne dla organizacji 19 29 25 32 41 52 35Reprezentowanie i rzecznictwo interesów członków, podopiecznych / klientów organizacji 26 28 21 32 36 35 31Mobilizowanie i edukowanie opinii publicznej dla poparcia działań organizacji, prowadzenie kampanii społecznych itp 26 35 32 31 30 32 31Animowanie współpracy między organizacjami / instytucjami w Polsce (inicjowanie wspólnych akcji, spotkań, wymiana doświadczeń itp.) 23 25 30 35 28 35 29Finansowe lub rzeczowe wspieranie osób indywidualnych 26 31 26 18 30 34 29Prowadzenie portali lub serwisów internetowych 14 11 14 24 27 37 23Wydawanie czasopism, biuletynów, raportów itp. na tematy związane z misją organizacji 10 24 16 18 24 36 23Uczestniczenie w debatach (względnie sporach) z administracją publiczną różnych szczebli np. uczestniczenie lub organizowanie konsultacji społecznych, kampanii, protestów, petycji itp. 17 16 25 15 23 31 22Wspieranie innych organizacji pozarządowych i inicjatyw obywatelskich poprzez dostarczenie im informacji, poradnictwa, konsultacji, szkoleń lubi innych form wsparcia 12 14 21 19 21 28 20Organizowanie wzajemnego wsparcia członków organizacji, grup samopomocowych (w tym np. us ługi wzajemnościowe,) 9 20 14 34 18 17 17Finansowe wspieranie innych organizacji lub instytucji albo realizowanych przez nie projektów 11 17 13 11 14 19 15Organizowanie targów, wydarzeń s łużących promocji us ług lub produktów organizacji 17 10 8 26 14 13 14Animowanie współpracy międzynarodowej między instytucjami i organizacjami o podobnych celach 9 11 8 10 15 21 13Badania naukowe, analizy, zbieranie i przetwarzanie danych 1 2 6 6 15 21 10Rzecznictwo, działania lobbyingowe, wpływanie na zmiany o charakterze systemowym, np. prace na rzecz zmiany prawa 1 5 4 4 9 17 8 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Które z wymienionych działań prowadzili Państwo w ciągu ostatnich 2 lat?; Podstawa: wszystkie organizacje. Liczby oznaczają % w kolumnie. Możliwe wiele odpowiedzi, procenty nie sumują się do 100.

Wybierane przez organizację formy działania oczywiście wynikają w dużej mierze z obszaru działania. Przykładowo organizacje zajmujące się sportem częściej pracują bezpośrednio z beneficjentami, a rzadziej organizują debaty, konferencje i seminaria. To, że na wsi organizacje częściej pracują z beneficjentami, a rzadziej zajmują się badaniami czy debatami, w znacznym stopniu bierze się z profilu ich działalności.

Członkowie i wolontariusze

Znaczenie organizacji pozarządowych wynika między innymi z faktu, że dysponują one zinstytucjonalizowaną siecią kontaktów, które mogą przekładać się na wiedzę o społeczności i zdolność jej mobilizacji do działania dla wspólnego dobra. Z tego punktu widzenia ważne jest, jak gęste są te sieci kontaktów oraz jakie zasoby ludzkie organizacja może za ich pośrednictwem uruchomić. Pewnym wskaźnikiem wielkości tej sieci jest liczba członków formalnie należących do organizacji (należy tu pamiętać, że dotyczy to tylko stowarzyszeń, ponieważ fundacje nie mają członków).

Jeśli posłużymy się medianą, przeciętna liczba członków stowarzyszenia na wsi i w małym mieście okaże się podobna (dla wsi 38, dla małych miast 36). Pod tym względem organizacje z tych terenów nie różnią się

34

mocno od organizacji z większych miast, za wyjątkiem metropolii, gdzie mediana liczby członków wynosi 73. Jeśli natomiast użyjemy średniej, okaże się, że przeciętna liczba członków stowarzyszeń na wsi i w małych miastach jest mniejsza niż w większych miejscowościach. Oznacza to, że – inaczej niż w dużych miastach – na wsi i w małych miastach rzadko można spotkać duże organizacje zrzeszające wielu członków.

Tabela 10. Czy organizacja ma członków?

Śre

dnia

Med

iana

Odc

h. s

tand

.

wieś 67 38 111m. do 20 tys. 57 36 91m. 20-49 tys. 79 30 223m. 50-99 tys. 75 46 121

m. 100-499 tys. 226 39 973m. pow 500 tys. 1436 73 5922

ogółem 380 40 2755 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Ilu członków (osób lub instytucji) należy obecnie do organizacji? Podstawa: Organizacje posiadające członków.

Innym wskaźnikiem sieci powiązań ze społecznością lokalną jest fakt współpracy organizacji z wolontariuszami. Współpraca z wolontariuszami jest dowodem otwartości na osoby z zewnątrz, świadczy o umiejętności mobilizacji do wspólnego działania oraz oznacza, że organizacja podejmuje aktywności, w które może włączać osoby z zewnątrz.

Tabela 11. Wolontariusze w organizacji

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

ogół

em

Tak 37 40 47 42 48 48 44Nie 63 60 53 58 52 52 56

100 100 100 100 100 100 100 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Czy w pracach organizacji uczestniczą wolontariusze? Podstawa: wszystkie organizacje.

Ten wskaźnik świadczy raczej na niekorzyść organizacji ze wsi i małych miast. Na tych terenach mniejszy odsetek organizacji korzysta z pomocy wolontariuszy niż w większych miastach. Na wsi odsetek ten wynosi 37%, w małych miastach 40%, podczas gdy w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców jest to blisko połowa organizacji (48%). Może to wskazywać, że organizacje na wsi są mniej otwarte na działanie ze społecznością lokalną. Jako konkurencyjną hipotezę można wysunąć przypuszczenie, że dominujące na tych terenach działania w obszarze sportu, turystyki, rekreacji i hobby stwarzają mniej okazji do pracy, którą nazywa się wolontariatem, nawet jeśli ma ona taki charakter.

35

Finansowanie

Zakres i charakter działań prowadzonych przez organizację w dużym stopniu uwarunkowany jest przez środki finansowe, którymi dysponuje. Na wsi prawie jedna czwarta organizacji (24%) obywa się praktycznie bez środków finansowych, w miastach tego rodzaju organizacje spotyka się znacznie rzadziej. Kolejna jedna czwarta (24%) gospodaruje środkami do 10 tys. zł. rocznie. Wieś wyróżnia również duży udział organizacji dysponujących środkami w wysokości 10-‐50 tys. oraz niewielki odsetek organizacji dysponujących kwotą powyżej 100 tys. zł. W małych miastach większość organizacji dysponuje kwotą od 100 zł do 50 tys. zł. Najwięcej jest organizacji posiadających do 10 tys. zł (41%).

Tabela 12. Roczne przychody organizacji

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

ogół

em

0-100 24 6 14 9 7 6 11101-1000 5 11 11 6 10 7 8

1 tys. - 10 tys. 19 41 22 31 23 18 2410 tys. - 50 tys. 34 28 28 31 18 18 25

50 tys. - 100 tys. 9 6 11 8 14 10 10100 tys. - 500 tys. 6 4 9 10 16 20 12

500 tys. i więcej 3 4 5 4 12 20 9100 100 100 100 100 100 100

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Prosimy określić wielkość rocznych przychodów organizacji w roku 2007 ogółem. Podstawa: wszystkie organizacje.

Pewną specyfikę organizacji ze wsi i małych miast wyznaczają źródła ich przychodów. Najczęstsze źródła przychodów są wspólne dla wszystkich organizacji pozarządowych bez względu na wielkość miejscowości, są to: składki członkowskie, źródła samorządowe, darowizny od instytucji i firm, darowizny od osób fizycznych (poza wpływami z 1%) i źródła publiczne – rządowe. Wielkość miejscowości ma jednak wpływ na proporcje wykorzystania każdego z tych źródeł. Na wsi organizacje wyraźnie częściej polegają na źródłach samorządowych (75%). Z pewnością ma to konsekwencje dla ich niezależności oraz relacji z władzami samorządowymi. Wyraźnie częściej korzystają też z darowizn od instytucji i firm (55%), co wskazuje na dobre relacje z małymi przedsiębiorcami (sklepy, punkty usługowe itd.). Organizacje z małych miast z kolei w większości korzystają ze składek członkowskich (72%) oraz, choć w mniejszym stopniu niż na wsi, ze źródeł samorządowych (61%).

Należy tu zwrócić uwagę, że w powyższej analizie uwzględniono sam fakt korzystania z poszczególnych źródeł, a nie strukturę przychodów według źródeł (jak dużo środków pochodzi z każdego źródła).

36

Tabela 13. Źródła finansowania działalności organizacji w roku 2007

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Składki członkowskie 53 72 65 79 70 57 57Źródła samorządowe (środki gminy, powiatu lub samorządu wojewódzkiego) 75 61 61 60 53 44 50Darowizny od instytucji i firm 55 44 43 38 40 37 37Darowizny od osób fizycznych (poza wpływami z 1%) 41 32 43 37 40 46 36Źródła publiczne – rządowe (środki ministerstw, agencji rządowych, wojewodów) 15 17 11 21 30 38 22Odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego, lokaty, udziały i akcje 12 12 15 10 17 29 16Dochody z przekazania 1% podatku (dotyczy organizacji pożytku publicznego) 9 13 15 11 17 20 13Opłaty (zwroty kosztów) w ramach odpłatnej działalności statutowej organizacji (nie będącej działalnością gospodarczą) 3 7 9 14 15 18 10Wsparcie od innych krajowych organizacji pozarządowych (w szczególności fundacji) 8 7 6 4 9 10 7Dochody z kampanii, zbiórek publicznych, akcji charytatywnych (np. cegiełki, pocztówki) 5 13 8 8 7 9 7Dochody z działalności gospodarczej 5 5 5 9 8 10 7Źródła publiczne – środki Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej (np. poprzez SPO RZL, ZPORR, IW EQUAL itp.) i inne środki UE (np. Program Pilotażowy LEADER+) 9 6 4 4 8 10 7Źródła publiczne – zagraniczne programy pomocowe 3 5 4 5 9 10 6Inne źródła, jakie 6 4 8 7 6 7 5Wsparcie od innych zagranicznych organizacji pozarządowych (w szczególności zagranicznych fundacji) 2 1 1 1 6 10 4Dochody z majątku np. wynajmu lokali, sprzętu, praw majątkowych itp. 2 6 5 2 7 5 4Dotacja przekazana przez inny oddział / element tej samej organizacji (jeśli organizacja jest częścią większej struktury) 2 1 2 1 3 2 2 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Czy Pana/Pani organizacja korzystała w roku 2007 z następujących źródeł finansowania? Podstawa: wszystkie organizacje.

Technologie w organizacjach pozarządowych

Organizacje pozarządowe powszechnie korzystają z IT. Dwie trzecie organizacji korzysta w pracy z komputerów. Organizacje wiejskie nie odbiegają od tych statystyk. Tu również blisko dwie trzecie organizacji (64%) korzysta z komputerów. Zaskakiwać może, że gorzej pod tym względem wygląda sytuacja w małych miastach, gdzie tylko 54% organizacji jest skomputeryzowanych. Nie świadczy to jednak o szczególnie złej sytuacji małych miast. Podobny odsetek dotyczy miast liczących 50-‐99 tys. mieszkańców. Dopiero w największych miastach korzystanie z komputerów staje się wyraźnie częstsze, w zasadzie powszechne (83%). Warto tu zwrócić uwagę, że trudno na podstawie tych danych rozstrzygnąć, w jakim stopniu obserwowany poziom komputeryzacji jest wynikiem opóźnień związanych z wielkością miejscowości, a na ile wyznaczany jest raczej przez profil i formę działalności. Można np. przypuszczać, że organizacje które pracują głównie z beneficjentami, a ich głównym obszarem działalności jest sport i rekreacja, mogą faktycznie rzadziej potrzebować w pracy komputera.

37

Tabela 14. Korzystanie z komputera

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

ogół

em

Tak 64 54 60 53 71 83 67Nie 36 46 40 47 29 17 33

100 100 100 100 100 100 100 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Czy organizacja korzysta w pracy z komputerów? Podstawa: wszystkie organizacje.

Barierą w wykorzystaniu IT na rzecz społeczności lokalnych mógłby być brak sprzętu w organizacjach pozarządowych. Dane pokazują jednak, że organizacje pozarządowe na wsi i w małych miastach nie są gorzej wyposażone w sprzęt komputerowy niż organizacje z większych miast (do 100 tys. mieszkańców). Przeciętna organizacja na wsi korzysta z dwóch komputerów (dokładnie 2,2) a w małych miastach z jednego (1,3). Podobną ilość sprzętu mają organizacje w miastach liczących 20-‐49 tys. (1,5) i 50-‐99 tys. mieszkańców (1,3). Wyraźnie większą liczbą komputerów dysponują organizacje w dużych miastach, trzeba jednak pamiętać, że NGO w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców są większe – mają więcej członków.

Tabela 15. Z ilu komputerów korzysta organizacja

Średnia Mediana N Odch.stand.wieś 2 1 294 4,5

m. do 20 tys. 1 1 183 3,4m. 20-49 tys. 2 1 183 2,5m. 50-99 tys. 1 1 144 2,9

m. 100-499 tys. 3 1 318 9,5m. pow 500 tys. 6 2 353 12,7

Total 3 1 1474 8,2 Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Ile komputerów jest obecnie używanych w pracach organizacji? Podstawa: wszystkie organizacje.

Oczywiście wiele stowarzyszeń i fundacji ze wsi i małych miast chętnie kupiłoby więcej sprzętu (26% na wsi, 27% w małych miastach) oraz oprogramowania (19%, 11%). Jest to jedna z ich najczęściej wymienianych potrzeb, jednak nie różnią się pod tym względem od NGO w większych miejscowościach (por. tabela 16). Organizacje wiejskie nieco częściej narzekają na brak oprogramowania, jednak nie jest to duża różnica. Ciekawe jest również, że NGO, które nie korzystają w pracy z komputera, rzadziej zgłaszają potrzebę jego zakupu (24%) niż te, które już z komputera w pracy korzystają (30%). Wydaje się więc, że w większości przypadków jeśli NGO nie używa komputera, to go również nie potrzebuje (faktycznie lub ponieważ nie widzi jego zastosowania).

38

Tabela 16. Podstawowe potrzeby organizacji

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Zakup innego sprzętu związanego z obszarem działania organizacji

52% 44% 43% 44% 43% 31% 42%

Zakup sprzętu biurowego, komputerów itp. 26% 27% 19% 30% 28% 34% 28%Podniesienie kwalifikacji pracowników lub wolontariuszy

(szkolenia, konferencje itp)22% 22% 25% 39% 30% 23% 26%

Powiększenie lub remont lokalu 21% 31% 23% 25% 24% 24% 24%Poszerzenie serwisu świadczonych us ług/palety produktów 16% 29% 28% 14% 21% 24% 22%Zatrudnienie lub skorzystanie z us ług specjalisty (od prawa,

zarządzania, księgowości, finansów itp.)17% 16% 31% 12% 17% 18% 19%

Pozyskanie nowych członków 22% 19% 16% 29% 13% 13% 18%Zatrudnienie dodatkowych pracowników 9% 19% 13% 10% 16% 23% 16%

Zakup oprogramowania komputerowego 19% 11% 10% 6% 12% 10% 12%Rozpoczęcie lub inwestycja w już prowadzoną działalność

gospodarczą11% 7% 10% 4% 6% 8% 8%

Inwestycja w lokaty, obligacje lub akcje 1% 4% 3% 1% 4% 6% 3%Inne 7% 14% 11% 18% 12% 14% 12%

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Proszę sobie wyobrazić, że Państwa organizacja otrzymała dodatkowe pieniądze, którymi mogliby Państwo swobodnie dysponować. Na który z wymienionych celów wydaliby Państwo te pieniądze? Proszę wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi. Podstawa: wszystkie organizacje.

Organizacje ze wsi i małych miast nie ustępują również organizacjom z miejscowości średniej wielkości pod względem poziomu internetyzacji. Na wsi 64% organizacji ma w siedzibie dostęp do internetu – to więcej niż w miastach do 50 tys. mieszkańców i tyle co w miastach od 50 do 100 tys. W małych miastach internet w organizacjach jest rzadszy niż na wsi – może z niego korzystać 54% organizacji, nadal jednak jest to wielkość porównywalna w miastami do 50 tys. mieszkańców. W wyraźnie lepszej sytuacji są jedynie organizacje z metropolii – tu trzy czwarte ma w siedzibie internet. Widać więc, że chociaż dostęp do internetu na wsi bywa utrudniony ze względu na braki infrastruktury, to jednak nie stanowi to dla wiejskich organizacji pozarządowych istotnej bariery. Wyposażenie organizacji ze wsi w komputery i internet pokazuje, że nie są one opóźnione pod względem przyjmowania IT – wręcz przeciwnie, wyprzedzają pod tym względem organizacje z nieco większych miejscowości.

Tabela 17. Dostęp do internetu

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

ogół

em

Tak 64% 54% 49% 64% 69% 75% 65%

Nie 24% 38% 41% 33% 24% 19% 28%

Nie mamy własnej siedziby 12% 8% 10% 3% 7% 6% 8%

Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Czy Państwa organizacja ma w swojej siedzibie dostęp do internetu.?Podstawa: wszystkie organizacje.

39

Inną barierą wykorzystania IT na rzecz społeczności lokalnych mogłyby być braki kompetencji członków i pracowników organizacji. Można je oceniać na kilka sposobów. Jednym ze wskaźników jest prowadzenie wlasnej strony www. Świadczy ono o tym, że organizacja potrafi aktywnie korzystać z sieci oraz współpracuje z osobami o przynajmniej podstawowych umiejętnościach informatycznych. Trzeba jedna pamiętać, że brak strony www może wynikać zarówno z braku kompetencji, jak i z braku potrzeby.

Ogółem 48% wszystkich organizacji promuje swoją działalność za pomocą strony www. Widoczna jest wyraźna różnica w umiejętności zastosowania tego narzędzia między dużymi miastami powyżej 100 tys. i mniejszymi miejscowościami. W miastach liczących 100-‐500 tys. mieszkańców więcej niż połowa organizacji ma stronę www (54%), a w metropoliach może się nią pochwalić prawie trzy czwarte organizacji (73%). W miejscowościach poniżej bariery 100 tys. strony www organizacji pozarządowych są znacznie rzadsze. Ma je od 25% organizacji w miejscowościach liczących 20-‐50 tys. mieszkańców do 39% organizacji na wsi. Chociaż odsetek ten dla wsi i małych miast jest niższy niż w skali całego kraju, to jednak warto zauważyć, że linia demarkacyjna przebiega tu nie pomiędzy miastami i wsią, ale między metropoliami i resztą Polski.

Tabela 18. Strony www organizacji pozarządowych

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Tak 39% 34% 25% 35% 54% 73% 48%Strona www jest w trakcie

przygotowywania5% 7% 9% 5% 8% 6% 7%

Nie 56% 59% 66% 60% 38% 21% 46%

Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Czy organizacja ma własną stronę www? Podstawa: wszystkie organizacje.

Granica przebiegająca pomiędzy miejscowościami powyżej i poniżej 100 tys. mieszkańców widoczna jest także w częstotliwości korzystania z komputerów oraz w sposobie ich wykorzystywania. Wielkość miejscowości ma z pewnością związek z wykorzystaniem internetu w codziennej, bieżącej pracy. Tylko 14% organizacji na wsi i 17% w małych miastach korzysta z internetu co najmniej kilkakrotnie w ciągu dnia. Odsetek ten rośnie wyraźnie z wielkością miejscowości. W dużych miastach internet jest codziennością dla połowy organizacji (51%). Wiąże się to być może z profilem działalności. Tam, gdzie formą działania jest głównie bezpośredni kontakt z beneficjentami, internet nie musi być w codziennym użyciu. Można też przypuszczać, że codziennego wykorzystania internetu wymaga głównie praca biurowa, której przybywa wraz z wielkością organizacji.

40

Tabela 19. Częstotliwość korzystania z internetu w organizacjach pozarządowych

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Co najmniej kilkakrotnie w ciągu dnia 14% 17% 21% 22% 43% 51% 31%

Raz dziennie 22% 9% 18% 21% 11% 9% 14%

Kilka razy w tygodniu 24% 23% 23% 11% 19% 18% 20%

Kilka razy w miesiącu 14% 21% 12% 20% 6% 10% 13%

Rzadziej 14% 15% 11% 3% 9% 6% 10%

Nie korzystam z Internetu 12% 14% 14% 19% 10% 6% 11%

Trudno powiedzieć 1% 1% 2% 4% 2% 2% 2%

Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Jak często w codziennej pracy korzysta Pan(i) z internetu w sprawach związanych z organizacją (w siedzibie organizacji lub poza nią)? Podstawa: wszystkie organizacje.

Wraz z wielkością miejscowości zmienia się też wachlarz wykorzystywanych narzędzi i usług internetowych. Na wsi i w małych miastach rzadziej korzysta się z taniej telefonii, komunikatorów tekstowych i bankowości elektronicznej. Lista usług, o które zapytano w badaniu, jest bardzo krótka. Jednak domyślając się ukrytego za odpowiedziami wzoru można przypuszczać, że organizacje ze wsi i małych miast korzystają ze skromniejszego zestawu i mniej zaawansowanych usług internetowych.

Tabela 20. Usługi internetowe wykorzystywane w organizacjach pozarządowych

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Wyszukiwarki internetowe, strony WWW z informacjami ważnymi dla organizacji

90% 96% 89% 94% 94% 95%

Poczta elektroniczna 83% 71% 78% 80% 91% 94%Tania telefonia internetowa (komunikatory głosowe,

Skype, Gizmo, inne) 7% 11% 13% 14% 16% 17%

Komunikatory tekstowe (Gadu-Gadu, gtalk, jabber, inne)

16% 19% 17% 17% 26% 22%

Bankowość elektroniczna 16% 16% 22% 27% 44% 56%Programy specjalistyczne wymagające połączenia z

Internetem14% 9% 11% 9% 22% 31%

Inne 6% 1% 1% 0% 2% 4%Trudno powiedzieć 3% 1% 2% 2% 1% 0%

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Jakie usługi internetowe są wykorzystywane w pracach organizacji? Podstawa: wszystkie organizacje.

41

Na wsi i w małych miastach organizacje rzadziej znajdują zastosowanie internetu w swojej pracy. Na wsi dużo rzadziej wykorzystują sieć do promocji (54%). Można się domyślać, że ma to związek z mniejszą, bardziej lokalną skalą działania organizacji, gdzie często ważniejszy od promocji w mediach jest bezpośredni, osobisty kontakt. Zarówno na wsi, jak i w małych miastach organizacje rzadziej używają sieci do poszukiwania i koordynacji pracy pracowników i wolontariuszy (19% na wsi, 14% w małych miastach), zdobywania darowizn (13%, 15%), prowadzenia szkoleń (7%, 4%).

Tabela 21. Zastosowania internetu w organizacjach pozarządowych

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Promocji działań organizacji 56% 81% 71% 73% 77% 90% 76%Poszukiwania partnerów do projektów 40% 35% 29% 32% 49% 40% 40%

Kontaktów z dużymi grupami beneficjentów/klientów 31% 16% 18% 32% 35% 38% 31%

Poszukiwania lub koordynacji pracy pracowników. wolontariuszy 19% 14% 21% 20% 28% 43% 27%

Działań fundraisingowych (zdobywania darowizn od darczyńców indywidualnych)

13% 15% 26% 24% 16% 34% 22%

Prowadzenia szkoleń dla beneficjentów/klientów 7% 4% 14% 15% 14% 24% 14% Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Czy w ciągu ostatnich 2 lat w organizacji wykorzystywano internet do następujących działań? Podstawa: wszystkie organizacje.

Relacje ze społecznością i instytucjami

Bez względu na wielkość miejscowości najczęściej partnerami organizacji pozarządowych są społeczności lokalne, samorządy i ich agendy oraz instytucje użyteczności publicznej (szkoła, muzeum). Widać wyraźnie, że organizacje z miejscowości do stu tysięcy mieszkańców koncentrują się na współpracy z tymi podmiotami (współpracują z nimi częściej). W miastach powyżej granicy stu tysięcy mieszkańców organizacje pozarządowe częściej szukają partnerów gdzie indziej – zwłaszcza w środowisku akademickim, wśród innych NGO, w rządzie, urzędach wojewódzkich, instytucjach odpowiedzialnych za dystrybucję funduszy unijnych. Wsie i małe miasta wyróżnia przede wszystkim nacisk działających tam organizacji na współpracę ze społecznością lokalną – na wsi prawie trzy czwarte organizacji deklaruje współpracę ze społecznością (73%), w małych miastach również deklaruje tak zdecydowana większość organizacji (60%).

42

Tabela 22. Współpraca organizacji pozarządowych z innymi podmiotami

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-49

tys.

m. 5

0-99

tys.

m. 1

00-4

99 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Lokalna społeczność, w której działamy 73% 60% 50% 50% 49% 47% 55%Samorząd lok. i jego agendy (np. PUP, GOPS) na

szczeblu powiatu lub gminy 60% 53% 67% 61% 36% 31% 48%

Instytucje użyteczności publicznej (szkoła, muzeum itp.) 52% 57% 60% 52% 42% 36% 47%

Inne organizacje pozarządowe w Polsce 26% 18% 25% 33% 32% 38% 30%Media lokalne 18% 24% 32% 20% 26% 15% 22%

Środowisko akademickie, naukowe, eksperci 4% 9% 12% 9% 21% 33% 17%Środowisko biznesu, firmy prywatne 12% 18% 6% 8% 13% 16% 13%

Kościół, związki wyznaniowe 17% 15% 14% 4% 13% 11% 13%Samorząd regionalny (Urząd Marszałkowski) 9% 8% 14% 10% 13% 13% 12%

Czasopisma specjalistyczne, branżowe 11% 3% 5% 4% 13% 20% 11%Instytucje odpowiedzialne za dystrybucję funduszy

europejskich4% 5% 4% 4% 12% 8% 7%

Urząd Wojewódzki i jego agendy (np. WUP, ROPS)

2% 5% 4% 7% 12% 7% 7%

Zagraniczne organizacje pozarządowe z krajów Unii Europejskiej

1% 3% 1% 2% 10% 14% 6%

Media ogólnokrajowe 3% 3% 5% 4% 6% 13% 6%Rząd, instytucje państwowe na szczeblu

centralnym 0% 1% 2% 2% 7% 15% 6%

Partie i organizacje polityczne 6% 2% 2% 1% 4% 5% 4%Zagraniczne organizacje pozarządowe poza

krajami Unii Europejskiej 0% 0% 1% 2% 3% 6% 2%

Źródło: Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2008, obliczenia własne. Pytanie: Jak często Państwa organizacja kontaktuje się z wymienionymi grupami instytucji/środowiskami? Podstawa: wszystkie organizacje.

43

8 | MIESZKAŃCY WSI I MAŁYCH MIAST

Źródła

§ Czapiński J., Panek T. (red.).2009. Diagnoza społeczna 2009. http://www.diagnoza.com/ § Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych. http://www.diagnoza.com/ § Troszyński M., Bieliński J. 2010. Internet na wsi 2009. Wykorzystanie Internetu na terenach wiejskich

w Polsce. Stan na rok 2009. Fundacja Wspomagania Wsi. Warszawa 2010. http://www.ww.org.pl/data/INTERNET%20NA%20WSI%202009.pdf

§ Bank Danych Regionalnych GUS, http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/strona.indeks § Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2004-‐2008. GUS.

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4293_PLK_HTML.htm

Podsumowanie

§ Na wsi żyje 39% populacji Polski, w małych miastach 13%. § Przeciętna gmina wiejska liczy 6,8 tys. mieszkańców. Małe miasto (do 20 tys.) liczy przeciętnie 7,3

tys. mieszkańców. § Struktura wieku i płci populacji wsi i małych miast nie różni się istotnie od struktury populacji Polski.

Na wsi i w małych miastach podobnie jak w skali kraju zwraca uwagę niż demograficzny obejmujący młodzież do 14 roku życia.

§ W społecznościach wsi i małych miast mniej jest osób wykształconych. § Po ukończeniu gimnazjum młodzież na wsi i w małych miastach najczęściej wybiera szkołę średnią

ogólnokształcącą lub średnią techniczną, rzadziej szkołę zawodową. W porównaniu z młodzieżą z dużych miast młodzież z małych miejscowości rzadziej wybiera kierunek ogólnokształcący, a częściej szkoły zawodowe.

§ Z komputerów korzysta 55% Polaków, z internetu 51%. Mieszkańcy wsi i małych miast korzystają z komputerów i internetu rzadziej niż mieszkańcy większych miejscowości.

§ Większość Polaków ma w domu dostęp do komputera (69%) i internetu (60%). Na wsi i w małych miastach dostęp jest rzadszy niż w dużych miejscowościach. Do komputera dostęp ma 69% osób z małych miast i 63% osób ze wsi. Do internetu dostęp ma 60% mieszkańców małych miast i 48% mieszkańców wsi.

§ W miastach prawie wszystkie komputery podłączone są do internetu. Na wsi prawie co czwarta osoba, która ma w domu komputer nie ma internetu.

§ Polacy najczęściej łączą się z internetem przez neostradę, przez operatorów kablówki lub inne stałe łącza (np. osiedlowe, lokalni operatorzy). Na wsi częściej korzysta się z neostrady oraz dostępu mobilnego za to prawie wcale nie korzysta się z oferty dostawców telewizji kablowych.

§ Polscy internauci najczęściej korzystają z łącz o prędkości 1 Mb/s, 512 Mb/s lub 2 Mb/s. Na wsi częściej spotyka się łącza 512 Mb/s kosztem częstości łącz szybszych niż 1 Mb/s.

44

§ Istnieje duża grupa osób, które nie korzystają z IT chociaż mają w domu komputer i internet. Na wsi i w małych miastach 21% osób ma w domu komputer, ale z niego nie korzysta, a 15% ma w domu internet, z którego nie korzysta.

§ Osoby, które nie mają IT w domu, ale mimo to z niego korzystają, stanowią bardzo niewielką grupę (3-‐5%).

§ 10% Polaków nie ma komputera ze względu na stan finansowy gospodarstwa domowego. Na wsi problem ten jest częstszy i dotyka 14% mieszkańców.

§ Najczęstszym powodem braku podłączenia do sieci jest brak potrzeb – nieświadomość korzyści, które daje internet.

§ Ważnymi przeszkodami są też brak odpowiedniego sprzętu, zbyt wysokie koszty dostępu, brak odpowiednich umiejętności.

§ 7% mieszkańców wsi ma problem z dostępem do sieci ze względu na brak możliwości podłączenia. W liczbach bezwzględnych jest to grupa licząca ponad 1 mln. mieszkańców.

§ Korzystanie z internetu jest bardzo mocno uwarunkowane przez wiek, wykształcenie i status –społeczno-‐zawodowy. Na wsi wiek wpływa na korzystanie z IT nieco inaczej niż w mieście. Odsetek korzystających z internetu spada tu bardzo szybko wraz z wiekiem. Już stosunkowo młodzi ludzie (25-‐34 lata) wyraźnie rzadziej korzystają z IT niż młodzież (do 24 lat).

§ Większe wykluczenie cyfrowe nie wynika z samego faktu zamieszkania na wsi. Ważniejszy jest związek mieszkania na wsi z wykształceniem oraz statusem społeczno-‐zawodowym.

§ Młodzi ludzie korzystają z IT podobnie często na wsi i w mieście. Także uczniowie i osoby z wykształceniem wyższym nie różnią się istotnie pod tym względem, bez względu na to, w jak dużym mieście mieszkają.

§ Z wielkością miejscowości rośnie liczba godzin spędzanych przy komputerze i w internecie. Na wsi połowa użytkowników poświęca komputerowi ponad 7 godzin tygodniowo, w średniej wielkości mieście ponad 10 godzin, a w największych miastach aż ponad 20 godzin.

§ W większych miejscowościach internauci potrafią więc lepiej wykorzystywać internet, znają więcej jego zastosowań i korzystają z nich.

§ Na wsi wyraźnie rzadziej korzysta się z bankowości internetowej i poczty elektronicznej, rzadziej zbiera się w internecie materiały potrzebne do nauki lub pracy i rzadziej czyta się przez internet gazety.

Podstawowe dane o społecznościach lokalnych

Na wsi i w małych miastach do 20 tys. mieszkańców żyje 19 765 tys. osób, co stanowi 52% populacji Polski. Na wsi żyje 14 848 tys. osób (39%) a w małych miastach 4 917 tys. (13%). Przeciętna gmina wiejska (wliczając obszary wiejskie gmin miejsko-‐wiejskich) liczy 6,8 tys. mieszkańców. W miejscowości wiejskiej mieszkają średnio 274 osoby. Małe miasto (do 20 tys.) liczy przeciętnie 7,3 tys. mieszkańców.

Pod względem struktury wieku mieszkańców oraz stosunku liczby mężczyzn do liczby kobiet wieś i małe miasta nie różnią się znacząco od całego polskiego społeczeństwa. Najważniejszą jej cechą jest bardzo wyraźny, trwający od kilkunastu lat niż demograficzny. Jego konsekwencje odczuwają już z pewnością szkoły podstawowe oraz gimnazja, zaczynają się z nim zmagać licea, a wkrótce stanie się on też problemem dla szkół wyższych. Na wsiach i w małych miastach niedobór uczniów może powodować likwidowanie i koncentrowanie szkół, wyraźnie dotknie też wszystkie inne instytucje, które pracują z młodzieżą, tj. biblioteki, domy kultury czy świetlice.

45

Szukając cech szczególnych struktury demograficznej można zauważyć, że na wsi jest stosunkowo więcej dzieci i młodzieży do 19 roku życia, co w jakimś stopniu łagodzić będzie skutki niżu demograficznego. Nieco mniej natomiast jest osób młodych w wieku produkcyjnym (25-‐34 lata) oraz osób w wieku produkcyjnym, ale po pięćdziesiątce. W małych miastach rozkłady częstości wieku i płci mieszkańców bardzo przypominają rozkłady w całym polskim społeczeństwie. Wyróżnia je jedynie nieco większy odsetek kobiet między 45 a 59 rokiem życia.

Wykres 8. Struktura demograficzna wsi i małych miast Mężczyźni Kobiety

0% 2% 4% 6% 8% 10%

85+

80-‐84

75-‐79

70-‐74

65-‐69

60-‐64

55-‐59

50-‐54

45-‐49

40-‐44

35-‐39

30-‐34

24-‐29

20-‐24

15-‐19

10-‐14

5-‐9

0-‐4

POLSKA

MAŁE MIASTA

WIEŚ

0% 2% 4% 6% 8% 10%

85+

80-‐84

75-‐79

70-‐74

65-‐69

60-‐64

55-‐59

50-‐54

45-‐49

40-‐44

35-‐39

30-‐34

24-‐29

20-‐24

15-‐19

10-‐14

5-‐9

0-‐4

POLSKA

MAŁE MIASTA

WIEŚ

Źródło: Bank Danych Regionalnych, obliczenia własne.

W społecznościach wsi i małych miast mniej jest osób wykształconych. W porównaniu z większymi miejscowościami mniej osób ma wykształcenie wyższe oraz średnie techniczne lub ogólnokształcące, więcej natomiast ma wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz zakończyło naukę na szkole podstawowej.

46

Tabela 23. Wykształcenie według wielkości miejscowości

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Wyższe ze stopniem naukowym co najmniej doktora 0% 0% 0% 0% 1% 1% 0%Wyższe ze stopniem magistra lub równorzędnym 4% 8% 11% 16% 17% 23% 10%

Wyższe ze stopniem inżyniera, licencjata 2% 3% 3% 5% 4% 5% 3%Policealne 1% 3% 3% 3% 3% 5% 3%

Średnie zawodowe 13% 17% 20% 18% 19% 17% 16%Średnie ogólnokształcące 5% 9% 9% 10% 11% 12% 8%

Zasadnicze zawodowe 26% 23% 20% 17% 17% 12% 21%Gimnazjum 6% 5% 5% 5% 5% 4% 5%

Podstawowe ukończone 23% 17% 14% 12% 10% 9% 17%Bez wykształcenia/podstawowe nieukończone 3% 2% 1% 1% 2% 1% 2%

Nie dotyczy (osoba w wieku 0-12 lat) 15% 12% 13% 12% 12% 11% 13%Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Źródło: Podstawa: Wszyscy członkowie gospodarstw domowych.

Gdy nauka nie jest obowiązkowa, mieszkańcy wsi i małych miast uczą się wyraźnie rzadziej, co przypuszczalnie wynika z jednej strony z innych potrzeb i aspiracji mieszkańców, a z drugiej – z mniejszej dostępności ponadobowiązkowej edukacji. Na wsi i w małych miastach dzieci znacznie rzadziej uczęszczają do przedszkola. Wyraźnie rzadziej kontynuuje się naukę po 19 roku życia (por. tabela 24).

Tabela 24. Korzystanie z usług edukacyjnych według wieku i miejsca zamieszkania

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Dzieci w wieku 0-6 lat korzystające ze żłobka lub przedszkola 13% 23% 22% 27% 32% 32% 21%

Dzieci w wieku 7-15 lat uczące się w szkołach 90% 92% 91% 94% 89% 88% 91%

Młodzież w wieku 16-19 lat ucząca się w szkołach 94% 96% 97% 97% 95% 97% 95%

Osoby w wieku 20-24 lata korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym

48% 58% 66% 67% 73% 83% 61%

Osoby w wieku 25-29 lat korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym

11% 16% 20% 21% 26% 29% 18%

Osoby w wieku 30-39 lat korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym

4% 7% 8% 9% 11% 8% 6%

Osoby w wieku powyżej 39 lat korzystające z usług edukacyjnych świadczonych w trybie szkolnym i pozaszkolnym

1% 2% 1% 2% 2% 3% 2%

Źródło: Czapiński J., Panek T. (red.). 2009. Diagnoza społeczna 2009.

Po ukończeniu gimnazjum młodzież na wsi i w małych miastach najczęściej wybiera szkołę średnią ogólnokształcącą lub średnią techniczną, rzadziej szkołę zawodową. Jednak jeśli porównywać wybory młodzieży z małych miejscowości i dużych miast okaże się, że rzadziej wybiera ona kierunek

47

ogólnokształcący, a częściej szkoły zawodowe. Młodzi ludzie po dwudziestym roku życia zazwyczaj kończą naukę – tylko 29% młodych na wsi i 39% w małych miastach uczy się dalej na studiach wyższych.

Tabela 25. Korzystanie z usług edukacyjnych według wieku i miejsca zamieszkania Młodzież w wieku 16-‐19 lat

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

nauka w szkole podstawowej, gimnazjum 25 25 31 27 23 21 27nauka w zasadniczej szkole zawodowej, praktyki zawodowe 14 14 9 10 6 5 12nauka w szkole średniej ogólnokształcącej 29 34 39 32 49 57 38nauka w szkole średniej zawodowej 25 23 18 25 18 14 23nauka w szkole policealnej 0 0 0 0 0 0 0szkoła wyższa 0 1 0 0 0 1 1

Młodzież w wieku 20-‐24 lat

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

nauka w szkole podstawowej, gimnazjum 0 0 0 0 1 0 0nauka w zasadniczej szkole zawodowej, praktyki zawodowe 1 1 0 1 0 0 1nauka w szkole średniej ogólnokształcącej 3 4 5 6 2 3 6nauka w szkole średniej zawodowej 9 4 7 5 4 0 10nauka w szkole policealnej 2 4 3 3 5 4 6szkoła wyższa 29 39 47 47 57 71 74studia podyplomowe 1 1 0 1 1 2 1 Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: Młodzież w wieku 16-‐19, 20-‐24 lat.

Korzystanie z IT

Z komputerów korzysta 55% Polaków, z internetu 51%12. Z jednej strony jest to dość dużo, jeśli wziąć pod uwagę, że jeszcze w 2002 roku było to odpowiednio 36% i 25%. Z drugiej – prawie połowa Polaków nie używa jeszcze IT i nie może korzystać z oferowanych przez nie możliwości. W rankingu państw Unii Europejskiej Polska zajmuje pod tym względem dopiero 21 pozycję na 27 krajów członkowskich.13

Mieszkańcy wsi i małych miast korzystają z komputerów i internetu rzadziej niż mieszkańcy większych miejscowości. Na wsi z komputera korzysta 44%, z internetu 38%. W małym mieście z komputera korzysta 54%, z internetu 50%. Na wsi popularność IT jest wyraźnie mniejsza niż w małych miastach. Opóźnienie wsi wydaje się szczególnie duże zwłaszcza gdy skontrastuje się je z największymi miastami. Na wsi z komputera

12 Diagnoza społeczna 2009. Korzystanie z komputerów i internetu jest w Diagnozie Społecznej określane na podstawie pytań: Czy używa Pani komputera w pracy, w domu lub w innym miejscu, przynajmniej od czasu do czasu? (Tak, Nie); Kiedy zaczęła Pani korzystać z internetu (proszę podać rok)? (wszyscy respondenci, którzy podali rok rozpoczęcia korzystania z internetu są traktowani jako internauci). 13 Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2004-‐2008. GUS (s. 81).

48

korzysta aż o 27 pkt. proc. mniej osób niż w dużych miastach. Z internetu o 29 pkt. proc. mniej (por. wykres 8).

Wykres 9. Korzystanie z IT a miejsce zamieszkania

44

5458

64 6671

55

38

5055

6164 67

51

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Komputer

Internet

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: Polacy powyżej 16 roku życia.

Fakt, że na wsi i w małych miastach rzadziej korzysta się z IT, tłumaczony jest kilkoma czynnikami. Są to:

• fizyczna dostępność sieci (mieszkańcy wsi i małych miast mają trudności z podłączeniem) • mniejsza zamożność mieszkańców wsi (mieszkańców wsi i małych miast nie stać na IT) • brak kompetencji (mieszkańcy wsi i małych miast nie potrafią się posługiwać IT) • brak potrzeb, motywacji (mieszkańcy wsi i małych miast nie widzą potrzeby korzystania z IT)

W kolejnych podrozdziałach omówione zostanie względne znaczenie tych czynników dla korzystania z IT.

Dostępność IT

Jedną z możliwych barier korzystania z IT jest brak dostępu do komputera i internetu. Ważne jest zatem jak wiele osób na wsi i w małych miastach napotyka tę barierę.14

Dostęp może być rozumiany różnie. Dane Diagnozy Społecznej 2009 pozwalają określić, jak wiele osób ma dostęp do komputera i internetu w domu. Badani zostali zapytani, czy ich gospodarstwo domowe posiada

14 W badaniu dostępu do IT można zadać dwa pytania: jaka część gospodarstw domowych ma dostęp do IT i jaki odsetek Polaków ma dostęp do IT. W Diagnozie Społecznej i opracowaniu Fundacji Wspierania Wsi dostępność IT analizowana jest z punktu widzenia gospodarstwa domowego (analizowaną populacją są gospodarstwa domowe). Ze względu na cele tego opracowania dostępność analizowana będzie z punktu widzenia indywidualnego respondenta (analizowaną populacją są mieszkańcy wsi i małych miast). W tym celu przyjęto, że osoba ma dostęp do sprzętu, jeśli w gospodarstwie domowym znajduje się sprzęt IT. Dostępność określana jest na podstawie pytania: Czy Pana(i) gospodarstwo domowe lub ktokolwiek z członków gospodarstwa domowego posiada poniższe dobra? Nie ma znaczenia, czy są one ich własnością, czy też są wydzierżawione lub w inny sposób oddane do dyspozycji: komputer stacjonarny, komputer przenośny (laptop, notebook), dostęp do internetu w domu z komputera, laptopa lub przez telefon komórkowy.

49

komputer (stacjonarny lub przenośny) oraz dostęp do internetu. Przyjmuje się, że osoby mieszkające w gospodarstwach posiadających ten sprzęt mogą z niego korzystać. Brakuje niestety informacji o wielkości grupy osób, które mają dostęp przez PIAP (Public Internet Access Point) lub w inny sposób.

Wykres 10. Dostęp do IT w gospodarstwie domowym a miejsce zamieszkania

6369 71 72

78 79

69

48

60 63 6672 74

60

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Komputer w gosp.

Dostęp do Internetu w gosp.

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: Polacy powyżej 16 roku życia; przyjęto, że osoba ma dostęp do sprzętu, jeśli gospodarstwo domowe, w którym żyje, lub ktokolwiek z jego członków posiada sprzęt IT.

Większość Polaków ma w domu dostęp do komputera (69%) i internetu (60%). Dostępność IT zwiększa się wraz z wielkością miejscowości. Na wsi i w małych miastach dostęp jest rzadszy niż w dużych miejscowościach. Do komputera dostęp ma 69% osób z małych miast i 63% osób ze wsi. Do internetu dostęp ma 60% mieszkańców małych miast i 48% mieszkańców wsi (por. wykres 9).

Różnice w poziomie dostępu do internetu są większe niż w poziomie dostępu do komputera. Przykładowo pod względem dostępu do komputera dystans dzielący wieś od największych miast wynosi 16 pkt. proc., a pod względem dostępu do internetu wynosi aż 26 pkt. proc. Uwagę zwraca zwłaszcza duża różnica w dostępie do internetu między małymi miastami i wsią. Wiąże się z tym fakt, że z wielkością miejscowości rośnie odsetek komputerów domowych z dostępem do internetu. W największych miastach 93% osób, które mają w domu komputer ma też dostęp do internetu, w małych miastach 87%, a na wsiach już tylko 77%.

Trzeba tu zauważyć, że dostęp do IT w domu nie przekłada się automatycznie na korzystanie z nowych technologii. Nie zawsze niekorzystanie z IT można tłumaczyć problemami z dostępem. Istnieje duża grupa osób, które nie korzystają z IT, chociaż mają w domu komputer i internet. Na wsi 22% osób ma komputer, ale z niego nie korzysta, podobnie 15% nie korzysta z domowego internetu. W małych miastach odsetki te wynoszą odpowiednio 18% i 14%. W przypadku tych osób z pewnością barierą nie są utrudnienia dostępu, ale raczej bariery „miękkie”, tj. brak zainteresowania, brak potrzeb, brak motywacji , brak umiejętności itd. (por. wykres 10).

50

Wykres 11. Dostęp i korzystanie z komputera i internetu według miejsca zamieszkania Dostęp i korzystanie z komputera

4150

6152

3

3

3322

1813

17

34 28 23 28

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Wsie Małe miasta

Średnie i duże miasta

Polska (16+)

nie ma i nie korzysta

ma ale nie korzysta

nie ma ale korzysta

ma i korzysta

Dostęp i korzystanie z Internetu

3346

5746

5

4

4

415

1411

13

4736 28

36

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Wsie Małe miasta

Średnie i duże miasta

Polska (16+)

nie ma i nie korzysta

ma ale nie korzysta

nie ma ale korzysta

ma i korzysta


„Miękkie bariery” korzystania z IT wiążą się w tym przypadku wyraźnie z cechami demograficznymi tej grupy. Wśród osób, które mają dostęp, ale nie korzystają z IT, jest wyraźnie więcej osób w wieku 45-‐59 (46%, w całej próbie 27%), z wykształceniem podstawowym (22%, w całej próbie 17%) i gimnazjalnym/zawodowym (46%, w całej próbie 33%) oraz osób żyjących w gospodarstwie typu „małżeństwo z dzieckiem/dziećmi” (59%, w całej próbie 45%) lub w gospodarstwach wielorodzinnych (16%, w całej próbie 6%).

Na wsi i w małych miastach grupa osób, które posiadają w domu sprzęt IT, ale z niego nie korzystają, jest nieco większa niż w dużych miastach, jednak różnica ta nie jest tak duża, jak można by oczekiwać.

Warto też zwrócić uwagę na to, jak niewielką grupę stanowią osoby, które nie mają IT w domu, ale mimo to z niego korzystają (3-‐5% ogółu). Należą do niej osoby korzystające z IT w pracy, w szkole, u znajomych, a także poprzez PIAP. Można na tej podstawie szacować, że na wsi i w małych miastach nie więcej niż 3-‐5%

51

mieszkańców korzysta z internetu wyłącznie przez PIAP. Mały rozmiar tej grupy może wskazywać, że w istocie niewielu użytkowników IT jest zależnych od dostępu publicznego. Rodzi to pytanie, komu zatem przede wszystkim służą stawiane w małych miejscowościach PIAP-‐y i czy na pewno spełniają funkcje zgodne z zamierzeniem (zwiększanie dostępu, redukowanie wykluczenia cyfrowego). Być może bariery mentalne okazują się jednak ważniejsze od technicznych: osoby, które widzą korzyści internetu, potrafią zadbać o to, by mieć dostęp w domu, a osoby, które nie widzą takich korzyści, nie wybiorą się do PIAP-‐u. Wyniki te trzeba jednak traktować z ostrożnością. Z potocznej obserwacji wynika, że większość użytkowników PIAP-‐ów na wsi i w małych miastach to osoby poniżej 16 roku życia, które w Diagnozie Społecznej nie były pytane o korzystanie z internetu.

Dostęp nie jest równy dostępowi. Dla wygody korzystania z internetu ważna jest przepustowość połączenia, a także rodzaj używanego łącza. Słabe łącze jest również ważną barierą dostępu do internetu – niska przepustowości ogranicza m.in. efektywny dostęp do multimediów.

W skali kraju najczęściej internauci korzystają ze stałego łącza neostrady (33%). Często korzysta się z oferty dostawców telewizji kablowej (21%) oraz z łącz osiedlowych, współdzielonych, sąsiedzkich lub dostarczanych przez lokalnego dostawcę internetu (21%). Rzadsze są łącza u dużych operatorów telefonii konkurencyjnych dla TP SA (9%) oraz dostęp przez sieć komórkową (9%). Miejsce zamieszkania ma wyraźny wpływ na wybór typu połączenia. Na wsi częściej korzysta się z neostrady (45%) oraz dostępu mobilnego (13%), za to prawie wcale nie korzysta się z oferty dostawców telewizji kablowych. Wyjaśnienie leży oczywiście w kształcie dostępnej na wsi oferty – trudno tu o dostęp do telewizji kablowej, a głównym dostawcą telefonii jest TP SA. Mała liczba podmiotów sprawia, że na wsiach brakuje presji na obniżanie cen dostępu. Wybór mieszkańców wsi sprowadza się bardzo często do stosunkowo drogich łączy TP (która ma dodatkowo sztywne ceny w całym kraju, takie same dla wsi, jak i małych miast) oraz niepewnego dostępu radiowego czy mobilnego. Presja na obniżanie cen jest więc niewielka, mniejsza niż w dużych miastach

Tabela 26. Rodzaj łącza a wielkość miejscowości

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

stałe łącze u operatora telefonii stacjonarnej - neostrada 45 37 30 27 21 25 33stałe łącze poprzez dostawcę telewizji kablowej 2 13 27 33 39 40 21inne stałe łącze np.: sieć osiedlowa, łącze lokalnego dostawcy internetu, lub łącze współdzielone, sąsiedzkie

19 26 21 20 25 14 21

stałe łącze u operatora telefonii stacjonarnej (netia, dialog itp.)

8 9 12 11 7 11 9

stały dostęp przez sieć komórkową np.: BlueConnect, iPlus, Twój Internet; Business Everywhere Orange

13 8 5 6 6 10 9

dostęp do internetu przez komórkę (modem w komórce) 2 0 2 1 1 1 1dostęp wdzwaniany (nie można jednocześnie rozmawiać przez telefon i korzystać z internetu)

1 1 1 1 0 1 1

inne 9 5 3 2 2 2 5 Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: Polacy powyżej 16 roku życia.

Polscy internauci najczęściej korzystają z łącz o prędkości 1 Mb/s (31%), 512 Mb/s (29%) lub 2 Mb/s (13%). Małe miasta nie odbiegają znacząco od ogółu Polski. Natomiast na wsi częściej spotyka się łącza 512 Mb/s (37%) kosztem częstości łącz szybszych niż 1 Mb/s.

52

Tabela 27. Przepustowość łączy a wielkość miejscowości

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

128 kb/s 4 3 3 2 3 1 3256 kb/s 7 4 3 5 3 2 4320 kb/s 2 2 1 1 0 1 1512 kb/s 37 30 23 19 20 24 281 Mb/s 29 28 39 36 26 27 312 Mb/s 5 12 13 18 25 17 136 Mb/s 1 2 2 4 4 6 3> 6 Mb/s 2 2 2 3 7 7 3trudno powiedzieć 12 17 13 10 12 15 13


Przyczyny braku dostępu do IT

Dlaczego Polacy nie posiadają komputerów? Diagnoza Społeczna pozwala jedynie powiedzieć, dla jak wielu barierą są względy finansowe. Jedna trzecia osób (32%), które nie mają w gospodarstwie domowym komputera, nie ma go ze względów finansowych.15 Osoby te żyją w gospodarstwach, które nie mogą sobie pozwolić na zakup komputera (ani stacjonarnego, ani przenośnego). Znając odsetek osób, które nie mają w domu komputera, można łatwo policzyć, że problem braku komputera ze względu na stan finansowy gospodarstwa domowego dotyczy 10% Polaków.16

Czy problem ten jest częstszy na wsi i w małych miastach? Na wsi 37% osób bez komputera w domu nie ma go ze względów finansowych. Jest to odsetek nieco wyższy od odsetka dla Polski. Z kolei w małych miastach odsetek ten wynosi 29% i jest nieco niższy od przeciętnego.

15 Na podstawie pytania: Czy Pana(i) gospodarstwo domowe lub ktokolwiek z członków gospodarstwa domowego posiada poniższe dobra (komputer stacjonarny/przenośny). Nie ma znaczenia, czy są one ich własnością, czy też są wydzierżawione lub w inny sposób oddane do dyspozycji. Jeżeli gospodarstwo nie posiada danego dobra proszę wskazać, czy chciałoby je posiadać, lecz nie może sobie na to pozwolić ze względów finansowych (odp. TAK), czy też nie posiada tego z innych przyczyn niż finansowe, np. nie chce lub nie potrzebuje (odp. NIE). 16 Podobnie jak w przypadku badania dostępu kwestię przyczyn braku dostępu można analizować przyjmując za populację gospodarstwa domowe (np.: jaka część gospodarstw nie ma dostępu z przyczyn finansowych) lub przyjmując za populację osoby (np.: jaki odsetek Polaków nie ma dostępu z przyczyn finansowych). Sprzęt i usługi IT są zazwyczaj opłacane i współdzielone przez gospodarstwo (łącze internetowe jest użytkowane przez wszystkich członków gospodarstwa) dlatego w Diagnozie Społecznej pytanie o przyczyny braku dostępu skierowano do gospodarstw. W niniejszej analizie, ze względu na cele opracowania, za jednostkę obserwacji przyjęto jednak osobę, a nie gospodarstwo. W tym celu respondentom indywidualnym przypisano przyczyny zadeklarowane w ich gospodarstwach (np.: jaki odsetek Polaków żyje w gospodarstwach, które nie mają dostępu z przyczyn finansowych). Dla wygody opisu w tekście mowa jest o przyczynach braku dostępu osób (np. 32% osób nie ma dostępu do komputera z przyczyn finansowych), jednak interpretując te wyniki należy pamiętać o metodologii zbierania i opracowania danych.

53

Wykres 12. Odsetek osób, które nie mają komputera w gospodarstwie ze względów finansowych (wśród niemających komputera)

37

29 2832

29

24

32

0

5

10

15

20

25

30

35

40

wieś m. do 20 tys.

m. 20-‐100 tys.

m. 100-‐200 tys.

m. 200-‐500 tys.

m. pow 500 tys.

Ogółem

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: osoby, które nie mają komputera w gospodarstwie domowym.

Faktycznie jednak na wsi problem osób, które nie mają sprzętu ze względu na ubóstwo gospodarstwa, jest wyraźnie częstszy niż w miastach. Dotyczy 14% mieszkańców, podczas gdy w małych i średnich miastach 9%, a w największych miastach tylko 5% mieszkańców. Wynika to w dużej mierze z faktu, że na wsi więcej osób nie ma po prostu w domu dostępu do komputera.

Wykres 13. Odsetek osób, które nie mają komputera w gospodarstwie ze względów finansowych (w całej populacji)

14

98

9

75

10

0

2

4

6

8

10

12

14

16

wieś m. do 20 tys.

m. 20-‐100 tys.

m. 100-‐200 tys.

m. 200-‐500 tys.

m. pow 500 tys.

Ogółem

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: Polacy 16+.

Dlaczego Polacy nie mają w domach dostępu do internetu? Tu możemy powiedzieć nieco więcej o przyczynach. Respondenci, którzy nie mają internetu w gospodarstwie najczęściej twierdzą, że go nie potrzebują. To uzasadnienie dotyczy 44% Polaków, którzy nie mają w domu internetu. To ważna informacja, ponieważ oznacza, że najczęstszym powodem braku podłączenia do sieci nie są przeszkody techniczne lub

54

finansowe, ale przeszkoda mentalna – nieświadomość korzyści, które daje sieć.17 Kolejne ważne powody, według częstości ich występowania, to: brak odpowiedniego sprzętu (37%), zbyt wysokie koszty dostępu (37%), brak odpowiednich umiejętności (24%) oraz brak technicznej możliwości podłączenia do sieci (9%).

Tabela 28. Powody nieposiadania internetu

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

Internet nie jest nam potrzebny, 42 47 45 47 49 49 44Brak odpowiedniego sprzętu 36 38 37 36 39 45 37Koszty dostępu są zbyt duże 39 36 32 37 33 33 37Brak odpowiednich umiejętności korzystania 23 24 23 22 30 29 24Brak możliwości technicznych korzystania z łącza stałego

14 6 4 3 2 2 9

Wystarczające możliwości korzystania z Internetu gdzie indziej

5 7 6 8 5 10 6

Internet może być szkodliwy, np. może demoralizować dzieci, zabierać czas

3 3 3 1 2 3 3

Względy prywatności lub bezpieczeństwa 1 2 2 1 4 3 2Internet nie ma nic ciekawego do zaoferowania 2 2 1 2 1 1 2Inny powód 6 6 11 9 9 11 8 Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa:osoby, które nie mają w gospodarstwie dostępu do internetu; możliwość wielu odpowiedzi, liczby w kolumnie nie sumują się do 100%.

Wielkość miejscowości tylko w niewielkim stopniu wpływa na zgłaszane powody braku dostępu. Wyjątkiem jest znaczenie technicznej możliwości podłączenia do sieci. Ten powód braku dostępu do sieci jest na wsi wskazywany wyraźnie częściej niż w większych miejscowościach – dotyczy 14% osób, które nie mają dostępu w gospodarstwie. Oznacza to, że ogółem 7% mieszkańców wsi ma problem z dostępem do sieci ze względu na brak możliwości podłączenia. Procent ten może wydawać się niski, jednak w liczbach bezwzględnych jest to grupa licząca ponad 1 mln mieszkańców wsi.

Uwarunkowania korzystania z IT

Decyzja o korzystaniu lub niekorzystaniu z IT wynika z indywidualnych potrzeb, preferencji, przekonań i możliwości. Jednocześnie statystyka pokazuje, że za tym wyborem stoją pewne regularności. Preferencje i przekonania dotyczące ICT są wyraźnie związane z przynależnością osoby do grupy społecznej i demograficznej.

Dane dla Polski pokazują, że główne społeczno-‐demograficzne uwarunkowania korzystania z internetu to: wiek, wykształcenie i status społeczno-‐zawodowy.

Najważniejszym czynnikiem jest wiek. Między grupami wiekowymi widać olbrzymie kontrasty, np.: pomiędzy młodzieżą do 24 lat (w tej grupie jest 86% internautów) a seniorami po 65 roku życia (6% internautów) – por. wykres 14. Rok urodzenia w dużej mierze rozstrzyga o tym, kiedy i w jaki sposób osoba styka się z nowymi

17 Częstość odpowiedzi „Internet nie jest nam potrzebny” może być nieco zawyżona, ponieważ najłatwiej jest jej udzielić – nie wymaga tłumaczenia się ani przyznania do ubóstwa czy braku kompetencji.

55

technologiami oraz jakie miejsce zajmują one w jej życiu. Młodzi ludzie mają kontakt z IT w szkołach, na zajęciach informatyki, a także coraz częściej na innych lekcjach. IT pomagają w przygotowaniu się do lekcji, odrobieniu pracy domowej, zebraniu potrzebnych w szkole informacji. IT to dla młodych również rozrywka: gry, kontakty z rówieśnikami itd. Z kolei osoby starsze nigdy, ani w szkole, ani w pracy, nie spotkały się z potrzebą korzystania z IT.

Drugim z kolei istotnym czynnikiem jest wykształcenie. Tu również różnice mogą szokować. Np. wśród osób z wykształceniem podstawowym jest 10% internautów, a wśród osób z wykształceniem wyższym 84%. Trajektoria życia osoby wykształconej stwarza więcej okazji do korzystania z IT. Komputer stał się narzędziem nauki, zatem im więcej lat się uczymy, tym dłużej musimy się nim posługiwać. Ponadto osoby lepiej wykształcone częściej wykonują zawody wymagające obsługi komputera. Można się domyślać, że znaczenie ma też sama umiejętność uczenia się – osoby lepiej wykształcone łatwiej przyswajają wszelkiego rodzaju nowości i szybciej uczą się posługiwania nowymi technologiami.

Trzecim najważniejszym czynnikiem jest status społeczno-‐zawodowy. Najczęściej z IT korzystają uczniowie i studenci oraz prywatni przedsiębiorcy. To zrozumiałe: uczniowie znają IT ze szkoły, są im one potrzebne, by zrobić pracę domową czy przygotować się do lekcji, z kolei prywatnym przedsiębiorcom sąt potrzebne do bieżącej obsługi firmy. Wykluczeniu cyfrowemu sprzyja z kolei bycie rolnikiem, rencistą, emerytem, biernym zawodowo lub bezrobotnym. Wszystkie te grupy społeczne rzadko odczuwają potrzebę korzystania z technologii IT.

Pośród analizowanych w raportach uwarunkowań społecznych znacznie mniejsze znaczenie mają płeć i dochód.

Wymienione wyżej czynniki w podobny sposób oddziałują na wsi jak i w mieście. Korzystanie z IT na wsi i w małych miastach, tak jak w całej Polsce, determinowane jest przede wszystkim przez wiek, wykształcenie i status społeczno-‐zawodowy. Znaczenie płci i dochodów jest bez porównania mniejsze. Nie znaczy to, że nie można zauważyć pewnej specyfiki oddziaływania wymienionych głównych uwarunkowań na wsi i w mieście. Zwraca uwagę zwłaszcza specyfika oddziaływania wieku (por. wykres 13, 14).

Na wsi wiek wpływa na korzystanie z IT nieco inaczej niż w mieście. Odsetek korzystających z internetu spada tu bardzo szybko wraz z wiekiem. Już stosunkowo młodzi ludzie (25-‐34 lata) wyraźnie rzadziej korzystają z IT niż młodzież (do 24 lat). W miastach różnica ta jest bardzo niewielka. Być może jest to wynikiem tego, że w miastach już wcześniejsze pokolenie młodych ludzi zetknęło się z intensywną edukacją informatyczną, a na wsi nacisk na ten aspekt wykształcenia jest rzeczą nowszą. Wiąże się to również z faktem, że w miastach częściej oczekuje się od pracowników umiejętności IT. Wymagania te sprzyjają nadrabianiu zaległości przez starsze pokolenia. Na wsi ta presja jest dużo słabsza.

Jeśli wyłączyć wpływ zmiennych społeczno-‐demograficznych18, okazuje się, że wpływ samego miejsca zamieszkania na korzystanie z IT jest stosunkowo niewielki. Wielkość miasta nie ma praktycznie znaczenia powyżej granicy 100 tys. mieszkańców. Małe miasta są nieznacznie w tyle za dużymi. Chociaż sytuacja wsi jest gorsza, to jednak poprawiła się w ostatnich latach. Trzeba podkreślić, że większe wykluczenie cyfrowe na wsi w dużej mierze nie wynika z samego faktu zamieszkania na wsi. Ważniejszy jest tu związek mieszkania na wsi z wykształceniem (więcej osób z wykształceniem podstawowym i niższym, gimnazjalnym i zawodowym i wyraźnie mniej osób z wykształceniem średnim i wyższym) oraz statusem społeczno-‐zawodowym (więcej rolników, mniej pracowników sektora prywatnego i publicznego).

18 W diagnozie zastosowano w tym celu regresję logistyczną.

56

Można to zaobserwować szczególnie wyraźnie wśród młodzieży, uczniów oraz osób z wykształceniem średnim i wyższym. W tych grupach odsetek korzystających z IT tylko nieznacznie zmienia się z wielkością miejscowości. Młodzi ludzie korzystają z IT podobnie często na wsi i w mieście. Także uczniowie i osoby z wykształceniem wyższym nie różnią się istotnie pod tym względem, niezależnie od tego, w jak dużym mieście mieszkają.

57

Wykres 14. Społeczne uwarunkowania korzystania z komputera

40

43

93

6

18

29

76

58

71

84

64

44

9

2

10

26

52

66

86

44

40

52

97

16

20

43

79

68

76

81

65

49

15

7

19

43

66

81

90

54

57

55

96

23

28

48

87

80

86

87

68

53

17

12

33

56

81

89

94

64

47

50

95

16

23

30

83

72

81

86

66

48

12

8

24

44

68

80

90

55

0 50 100

inni bierni zawodowo

bezrobotni

uczniowie i studenci

emeryci

renciści

rolnicy

prywatni przedsiębiorcy

pracownicy sekt. prywatnego

pracownicy sekt. publicznego

wyższe i policealne

średnie

zasadnicze zawodowe/gimanzjum

podstawowe i niższe

65+ lat

60-‐64 lata

45-‐59 lat

35-‐44 lata

25-‐34 lata

16-‐24 lata

Populacja 16+

Ogółem

Miasta pow. 20 tys.

Miasta do 20 tys.

Wieś

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Liczby oznaczają % korzystających.

58

Wykres 15. Społeczne uwarunkowania korzystania z internetu

31

33

89

5

15

23

74

49

65

80

55

37

7

1

8

22

42

57

79

38

40

42

96

14

20

41

77

63

72

78

63

45

12

5

17

41

63

74

88

50

53

46

95

19

26

53

84

76

82

85

63

49

14

10

29

52

78

85

92

61

41

41

93

13

20

25

80

66

76

84

61

43

10

6

20

40

62

74

86

51

0 50 100

inni bierni zawodowo

bezrobotni

uczniowie i studenci

emeryci

renciści

rolnicy

prywatni przedsiębiorcy

pracownicy sekt. prywatnego

pracownicy sekt. publicznego

wyższe i policealne

średnie

zasadnicze zawodowe/gimanzjum

podstawowe i niższe

65+ lat

60-‐64 lata

45-‐59 lat

35-‐44 lata

25-‐34 lata

do 24 lat

Polacy 16+

Ogółem

Miasta pow. 20 tys.

Miasta do 20 tys.

Wieś

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Liczby oznaczają % korzystających.

59

Kompetencje informatyczne i sposoby korzystania z komputera i internetu

Z wielkością miejscowości rośnie liczba godzin spędzanych przy komputerze i w internecie.

Wykres 16. Liczba godzin spędzanych przy komputerze /w internecie (mediana)

7

10 10 1012

20

6 7 7 810 10

0

5

10

15

20

25

wieś miasta poniżej 20 tys.

miasta 20-‐100 tys.

miasta 100-‐200

tys.

miasta 200-‐500

tys.

miasta 500 tys. i więcej

Komputer

Internet

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Podstawa: internauci.

Wielkość miejscowości ma również związek z umiejętnością obsługi komputera (por. tabela 29). Większe miasto stwarza widać więcej okazji do korzystania z komputera oraz sieci i tworzy większe zapotrzebowanie na różnego rodzaju kompetencje informatyczne. Z czasem spędzanym przed komputerem i w sieci przychodzą umiejętności posługiwania się IT. Nie bez znaczenia są również z pewnością słabsze wykształcenie mieszkańców wsi i różnice struktury społeczno-‐zawodowej.

Tabela 29. Umiejętności użytkowników komputera a miejsce zamieszkania

wieś

m. d

o 20

tys.

m. 2

0-10

0 ty

s.

m. 1

00-2

00 ty

s.

m. 2

00-5

00 ty

s.

m. p

ow 5

00 ty

s.

Ogółe

m

kopiowanie lub przenoszenie pliku albo folderu 61 64 66 69 73 76 67używanie polecenia kopiowania, wycinania i wklejania w celu powielenia lub przemieszczenia wybranych fragmentów dokumentu

54 58 59 62 69 72 61

instalowanie nowych urządzeń (np. drukarki, modemu, skanera)

37 38 40 44 48 48 42

wykorzystanie podstawowych funkcji matematycznych w arkuszu kalkulacyjnym

30 30 33 37 41 47 35

tworzenie elektronicznej prezentacji 20 20 21 23 30 35 24pisanie programu komputerowego z użyciem języka programowania

7 8 7 6 8 9 7

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Pytanie: Czy podczas korzystania z komputera wykonywała Pani następujące czynności? Podstawa: korzystający z komputera.

60

Pięć najczęstszych zastosowania internetu to przeglądanie stron www, poczta elektroniczna, korzystanie z portali społecznościowych, komunikatorów, zbieranie materiałów do nauki lub pracy. Z tych usług każdego tygodnia korzysta choć raz ponad połowa internautów.

Internauci z większych miejscowości przeciętnie korzystają z większej liczby usług przez internet. W większych miejscowościach internauci potrafią więc lepiej wykorzystywać internet, znają więcej jego zastosowań i korzystają z nich. Różnica ta nie jest jednak bardzo duża. Przeciętny internauta ze wsi wskazał w badaniu 6 z listy 25 usług, internauta z miasta poniżej 200 tys. 7 usług, a internauta z większego miasta 8. Zasada ta nie dotyczy wszystkich usług. Wsie i małe miasta nie różnią się od większych miejscowości, jeśli chodzi o usługi takie, jak: portale społecznościowe, słuchanie muzyki lub radia przez internet, ściąganie darmowej muzyki i filmów, granie w gry sieciowe, czaty, tworzenie własnej strony lub bloga, uczestniczenie w szkoleniach przez internet.

Z kolei największe różnice widać w przypadku korzystania z banku internetowego, korzystania z poczty elektronicznej, zbierania materiałów potrzebnych do nauki lub pracy i czytania gazet przez internet. Ciekawe, że nie wynikają one z różnic struktury wykształcenia i wieku między miastem a wsią. Przyczyna mniejszej popularności tych usług w małych miejscowościach leży gdzie indziej, być może wynika z różnic w strukturze zawodowej miast i wsi.

61

Wykres 17. Umiejętności internautów a miejsce zamieszkania

0 20 40 60 80

7

7

9

8

10

12

12

15

14

15

16

21

19

24

21

21

21

24

22

34

47

47

55

59

67

9

9

10

9

12

15

15

17

18

21

20

22

20

24

26

24

24

29

31

39

52

50

55

65

71

9

8

9

14

12

15

16

15

19

21

22

21

23

25

29

30

30

35

44

38

55

57

55

74

77

8

8

9

11

12

14

15

15

18

19

20

21

21

25

26

27

27

31

36

37

53

53

55

69

74

Ogółem

Miasta pow. 20 tys.

Miasta do 20 tys.

Wsie

przeglądanie stron www

sprawdzanie i wysyłanie poczty elektronicznej (e-mail)

odwiedzanie portali społecznościowych (np. Nasza Klasa)

zbieranie materiałów potrzebnych do nauki lub pracy

korzystanie z komunikatorów umożliwiających rozmowy ze znajomymi (takich jak ICQ, gadu-gadu itp.)

słuchanie muzyki lub radia przez internet

korzystanie z banku przez internet

czytanie gazet przez internet

pobieranie lub wypełnianie formularzy urzędowych

uzyskiwanie informacji ze stron internetowych instytucji publicznych

telefonowanie przez internet (VoIP, Skype),

ściąganie darmowej muzyki, filmów

ściąganie darmowego oprogramowania

granie w gry sieciowe przez internet

kupowanie produktów przez internet (poza aukcjami)

uczestniczenie w aukcjach internetowych

uczestniczenie w grupach lub forach dyskusyjnych

uczestniczenie w czatach

szukanie pracy, wysyłanie ofert dotyczących zatrudnienia

oglądanie telewizji przez internet

odbywanie wideokonferencji

rezerwacja biletów (np. lotniczych, do kina, do teatru)

tworzenie lub modyfikowanie własnej strony www lub bloga.

uczestniczenie w kursach lub szkoleniach przez internet

tworzenie i publikowanie własnych tekstów, grafiki, muzyki lub innej twórczości w internecie

Źródło: Rada Monitoringu Społecznego 2009. Diagnoza społeczna: baza danych, obliczenia własne. Pytanie: Czy w ostatnim tygodniu korzystając z internetu wykonywał(a) Pan(i) następujące czynności? Podstawa: korzystający z internetu.

62

Duże miasta, małe miasta i wsie stwarzają również różnego rodzaju okazje do korzystania z komputera. Na wsi i w małych miastach rzadziej używa się komputerów do pracy, a częściej do rozrywki i nauki.

W dużej mierze może to wynikać z faktu, że przeciętny internauta ze wsi jest młodszy od internauty z miasta, w związku z czym więcej czasu poświęca na naukę, a rzadziej pracuje zawodowo. Można też jednak przypuszczać, że w miastach więcej jest zawodów, w których posługiwanie się IT jest faktycznie użyteczne.

Tabela 30. Cele korzystania z komputerów a wielkość miejscowości

Źródło: Czapiński J., Panek T. (red.).2009. Diagnoza społeczna 2009. Odsetki nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli podać po dwa równorzędne cele korzystania.

63

9 | PODSUMOWANIE – SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA W LICZBACH

Przegląd danych statystycznych daje wyobrażenie o tym, ile instytucji publicznych działa w społecznościach lokalnych wsi i małych miast. Możemy na tej podstawie naszkicować pejzaż instytucjonalny typowej społeczności.

W przeciętnym małym mieście żyje 7 tysięcy mieszkańców. Znajdują się tu dwie szkoły podstawowe, jedno gimnazjum, jedna biblioteka i dziesięć organizacji pozarządowych. Prawdopodobnie działać będzie też dom kultury.

W przeciętnej gminie wiejskiej (lub obszarze wiejskim) żyje również 7 tysięcy mieszkańców. Znajdują się w niej cztery szkoły podstawowe, jedno gimnazjum, 2-‐3 placówki biblioteczne i pięć organizacji pozarządowych. Może, ale nie musi, działać dom kultury.

Tabela 31. Liczba instytucji w społecznościach lokalnych

Instytucja

Na wsi

W miastach do

20

. Tys.

Instytucji na 1

gminę wiejską

Instytucji na 1

miasto do

20 tys.

mieszkańców

Miejscowości

wiejskich na

instytucję

Dom kultury 1171 b.d. 0,5 b.d. 46,1Biblioteka 5618 937 2,6 1,4 9,6Szkoła podstawowa 9 270 1096 4,3 1,6 5,8Gimnazjum 3320 941 1,5 1,4 16,3NGO (dane szac.) 11 000 7 000 5,1 10,3 4,9

Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2008, opracowanie własne.

Uwagę zwraca fakt, że w społecznościach lokalnych działają organizacje pozarządowe. Oczywiście, gdy porównać je chociażby ze szkołami, są to niewielkie instytucje – zarówno pod względem personelu, jak i środków na działanie. Jednak z punktu widzenia możliwości dotarcia do społeczności, lokalnych III sektor wydaje się dysponować najbardziej rozbudowaną siecią powiązań .

Relatywnie najsłabiej obecne w społecznościach lokalnych są domy kultury. Oczywiście tylko pod względem liczebności, gęstości sieci, statystycznej obecności. Tam, gdzie dom kultury istnieje, może oczywiście odgrywać istotną społeczną rolę.

Zestawienie danych statystycznych z różnych źródeł pozwala ocenić możliwości skorzystania z publicznego dostępu do komputerów i internetu w społecznościach lokalnych. Mówi też wiele o wyposażeniu w IT działających w nich instytucji. Dużo mniej wiadomo o sposobach korzystania przez instytucje z technologii informacyjnych w celu odpowiadania na potrzeby społeczności. W tym miejscu dane statystyczne są bardzo wyrywkowe i zdecydowanie wymagają uzupełnienia.

64

Tabela 32. Zestawienie danych o IT w instytucjach

Urząd gminy Biblioteka Dom kultury Szkoła Gimnazjum NGO Posiadanie komputera 100% 69% b.d. -‐ -‐ 60% Posiadanie komputera z dostępem do Internetu (dost. dla użytkow.)

100% 64% (60%) 99% (68%) (91%) dla uczniów

(83%) dla uczniów

60%

Średnia liczba komputerów

37 3,6 b.d. -‐ -‐ 1,9

Średnia liczba komputerów z dostępem do Internetu (dost. dla użytkow.)

b.d. (2,8) b.d. (13) (15) b.d.

Jakość sprzętu b.d. Przeciętny wiek – 3,5 roku; pozwalają na wygodną pracę

b.d. b.d. b.d. b.d.

Łącze Większość ma łącze o przepustowości powyżej 2 Mb/s (72%).

łącza o niskiej przepustowości -‐ tylko 13% łącz w bibliotekach przekracza 1 mB/s.

Raczej słabe, aż 40% poniżej 512Kb, aż 19% korzysta z modemu

Połowa komputerów ma łącze szeroko-‐pasmowe

61% komputerów ma łącze szeroko-‐pasmowe

b.d.

Kompetencje personelu w typowym urzędzie gminy większość urzędników pracuje przy komputerze

większość bibliotekarzy przynajmniej w podst. zakresie potrafi się posługiwać komputerem

b.d. b.d. b.d. 36% NGO korzysta z Internetu codziennie, głównie wyszukiwarki i poczta

Opracowanie własne

Najbardziej zinformatyzowanymi instytucjami w społecznościach lokalnych są urzędy gmin. Są skomputeryzowane i zinternetyzowane, zwykle mają swoje strony www, ich pracownicy posługują się komputerami. Urzędy mają pod dostatkiem sprzętu i dobre łącza internetowe, ale wydaje się, że nie wykorzystują wielu możliwości technologii informacyjnych. Normą jest, że IT służą urzędowi do wypełniania jego zadań – świadczenia społeczności usług publicznych. Jednocześnie jednak urząd zazwyczaj nie jest miejscem publicznego dostępu do IT. Społeczność lokalna nie może zatem bezpośrednio korzystać ze sprzętowych i kompetencyjnych zasobów urzędu. Mała popularność elementów e-‐Urzędu wskazuje również, że społeczności rzadko kontaktują się z urzędami przez sieć. Można zatem powiedzieć, że IT w urzędach to wewnętrzne narzędzia usprawniające pracę, w małym stopniu widoczne i mało istotne dla mieszkańca, obywatela, konsumenta usług publicznych.

Najczęstszym i najbardziej otwartym miejscem publicznego dostępu do IT są biblioteki. Wynika to, po pierwsze, z gęstości sieci bibliotecznej, a po drugie z faktu, że w odróżnieniu od innych instytucji niemal wszystkie biblioteki dysponujące komputerami udostępniają je do publicznego użytku. W prawie wszystkich

65

bibliotekach głównych stoją publicznie dostępne komputery podłączone do internetu. W większości można też skorzystać z drukarki. Wyposażenie bibliotek będzie się dodatkowo poprawiać w najbliższych latach dzięki Programowi Rozwoju Bibliotek. Każda gmina utrzymuje co najmniej jedną bibliotekę publiczną, zatem w razie potrzeby zdecydowana większość mieszkańców ma potencjalnie dostęp do komputera i internetu. Dostęp może nie być łatwy ze względu na bariery związane z dojazdem i godzinami otwarcia biblioteki, jednak z pewnością jest teoretycznie możliwy dla większości mieszkańców. Jednocześnie jednak biblioteki w małym stopniu same wykorzystują IT. Tylko niektóre biblioteki gminne mają katalog elektroniczny, a zupełną rzadkością jest dostęp do katalogu przez internet. Nic nie wiadomo też o pomysłach bibliotek na zastosowania IT służące społecznościom lokalnym. Wiadomo jedynie, że niektóre biblioteki organizują kursy obsługi komputera.

Drugim w kolejności miejscem publicznego dostępu do komputerów i internetu są domy kultury. Komputery i sieć jako standardowe wyposażenie biurowe są dostępne we wszystkich domach kultury. Jako punkt dostępu funkcjonuje dwie trzecie tych instytucji. Znaczenie domów kultury jako punktu dostępu jest jednak dużo mniejsze niż bibliotek ze względu na ich znacznie mniejszą liczbę – na obszarach wiejskich dom kultury można znaleźć tylko w co drugiej gminie. Ponadto domy kultury ulokowane są zazwyczaj w centralnej miejscowości gminy. Nie istnieje instytucja filii domu kultury analogiczna do filii bibliotecznej, która fizycznie przybliża punkt dostępu mieszkańcom gminy. Domy kultury dysponują ponadto bardzo słabym łączem internetowym, wystarczającym do pracy biurowej, ale raczej nie do korzystania z multimediów. Z kolei profil działania domów kultury, obejmujący prowadzenie zajęć i kół zainteresowań, predestynuje domy kultury do roli miejsca kontaktu społeczności z twórczym zastosowaniem technologii informacyjnych. Chociaż brakuje na ten temat dokładnych danych, można jednak oceniać, że w tej chwili jest to niezrealizowany potencjał. Wiadomo jedynie, że niektóre domy kultury prowadzą informatyczne koła zainteresowań.

Dla uczniów z pewnością podstawowym punktem dostępu do komputerów i internetu poza domem jest szkoła. Zdecydowana większość szkół posiada komputery z internetem i udostępnia je uczniom (choć oczywiście niepokoi, że nie są to wszystkie szkoły). Szkoły dysponują znacznie większą ilością sprzętu niż np. biblioteki. Nie wiadomo niestety, jaka jest jakość szkolnego sprzętu. Pewnym brakiem sprzętowym, który z pewnością mógłby zostać uzupełniony, jest przepustowość łącz internetowych. Mimo tych niedostatków można stwierdzić, że chociaż szkoły nie funkcjonują jako publiczne punkty dostępu (dostęp ograniczony jest do uczniów), to jednak dla dzieci z pewnością mogą pełnić rolę takiego punktu i – sądząc po ich wyposażeniu – mogą tę rolę wypełniać lepiej niż inne punkty dostępu w gminie. Dane statystyczne nie mówią niestety nic o tym, jak bardzo otwarty jest dostęp do internetu w szkołach. Być może jest on w rzeczywistości ograniczony do lekcji informatyki i chociaż potencjalnie, ze względu na ilość sprzętu, szkoła mogłaby pełnić rolę PIAP, to w istocie uczniowie nie mogą tu swobodnie korzystać z sieci. Ta kwestia wymaga zbadania.

Brakuje niestety danych statystycznych na temat udostępniania społeczności komputerów i internetu przez organizacje pozarządowe. Można jednak przypuszczać (choć wymagałoby to ilościowego potwierdzenia), że organizacje pozarządowe podobnie jak urzędy gmin wykorzystują IT przede wszystkim jako narzędzie wspomagające pracę biurową i rzadko zajmują się prowadzeniem PIAP. W swojej pracy NGO na wsi i w małych miastach zazwyczaj korzystają z komputerów, choć raczej nie są one w codziennym użyciu. Większość organizacji nie ma potrzeby zakupu komputerów. Jednak trzeba zwrócić uwagę, że istnieje spora grupa NGO, które chciałyby mieć więcej sprzętu – im z pewnością przydałoby się wsparcie. W porównaniu ze szkołami, urzędami czy nawet bibliotekami przeciętny NGO dysponuje małą liczbą komputerów. Jednak ponieważ NGO nie prowadzą PIAP, wydaje się, że zwykle nie jest to dla niech problemem. IT jest im potrzebne do promocji swoich działań, szukania partnerów, komunikacji z pracownikami, członkami, beneficjentami. Być może dwa komputery przypadające przeciętnie na organizację wystarczają do tych celów. Dane statystyczne dotyczące

66

tego, jak NGO wykorzystują IT bezpośrednio do świadczenia społeczności jakiegoś rodzaju usług, są niestety bardzo niepełne. Wiadomo jedynie, że na wsi i w małych miastach kilkanaście procent organizacji uważa prowadzenie strony www nie tylko za formę promocji, ale jedną z form prowadzenia działalności. Nie wiadomo jednak, na czym polega ta działalność i w jaki sposób służy społeczności. Ten temat również z pewnością wymaga pogłębienia.

Na wsi i w małych miastach mieszkańcy rzadziej mają w domu komputery i internet, mniejszy odsetek mieszkańców korzysta z IT, a ci, którzy z nich korzystają, spędzają przy komputerze i w internecie mniej czasu i znają mniej ich zastosowań. Wsie i małe miasta przez kontrast z dużymi aglomeracjami mogą się więc wydawać w pewien sposób opóźnione pod względem upowszechnienia i wykorzystywania technologii. Dobrze jest jednak pamiętać, że wbrew częstym stereotypom wieś i małe miasta również przeszły już dość duży dystans na drodze modernizacji informatycznej. Większość mieszkańców wsi i małych miast ma dostęp do komputera i internetu w domu, prawie połowa korzysta z komputera, a ponad 40% z internetu. Internauci korzystają głównie z łączy szerokopasmowych i pod względem kompetencji oraz czasu spędzanego w sieci nieznacznie tylko ustępują internautom z większych miejscowości.

Upowszechnianie IT w małych miejscowościach rozpoczęło się później i przebiegało wolniej, dlatego też znajdują się one na nieco wcześniejszym etapie. Jest ono również trudniejsze niż w dużych miastach. Pojawiają się fizyczne problemy z dostępem. Barierą są też względy finansowe. Jednak najczęściej barierą upowszechniania IT jest po prostu brak potrzeb – niedostrzeganie korzyści, które mogą przynieść technologie informacyjne. Wydaje się, że ten brak potrzeb nie wynika przede wszystkim ze specyfiki życia na wsi czy w małym mieście, ale przede wszystkim z różnic struktury społecznej. Do nowych technologii najłatwiej przekonują się młodzi, lepiej wykształceni, uczniowie i studenci, przedsiębiorcy, pracownicy umysłowi. Tymczasem w małych miejscowościach mniej jest osób z wykształceniem średnim i wyższym, mniej jest uczniów i studentów. Oznacza to, że mniej liczne są grupy, które szybciej przekonują się do innowacji i mogą pełnić rolę „early adopters”. Znamienne, że młodzież z małych miejscowości korzysta z IT równie często, jak ich rówieśnicy z dużych miast. Podobnie jest w przypadku grupy uczniów i studentów oraz grupy osób z wykształceniem średnim i wyższym. Fakt, że grupy te są w małych miejscowościach mniej liczne, z pewnością zatrzymuje proces upowszechniania technologii na niższym poziomie.

67

10 | SPIS TABEL I WYKRESÓW Tabela 1. Zakres terytorialny analizy ___________________________________________________________________ 5 Tabela 2. Funkcjonalności stron www urzędów gminy _____________________________________________________ 9 Wykres 1. Liczba piap-‐ów działających w gminie według urzędu ____________________________________________ 10 Tabela 3. Sposoby rozpoznawania potrzeb społeczności przez domy kultury __________________________________ 19 Wykres 2. Dostęp do internetu w domach kultury _______________________________________________________ 20 Tabela 4. Udostępnianie komputrów przez domy kultury _________________________________________________ 20 Wykres 3. Odsetek szkół wyposażonych w komputery do użytku uczniów ____________________________________ 23 Wykres 4. Liczba uczniów przypadających na 1 komputer w szkole __________________________________________ 24 Wykres 5. Sposoby używania internetu wśród nauczycieli i ogółu internautów. Wsie i miasta do 20 tys, mieszkańców _ 25 Wykres 6. Lokalizacja aktywnych stowarzyszeń i fundacji _________________________________________________ 28 Wykres 7. Średnia liczba organizacji na 10 tys. Mieszkańców a wielkość miejscowości __________________________ 29 Tabela 5. Status prawny organizacji pozarządowych według wielkości miejscowości ____________________________ 30 Tabela 6. Teren działania organizacji __________________________________________________________________ 30 Tabela 7. Obszary działalności organizacji pozarządowych (najważniejszy obszar) ______________________________ 31 Tabela 8. Obszary działalności organizacji pozarządowych (wszystkie obszary) ________________________________ 32 Tabela 9. Formy działalności organizacji pozarządowych wg wielkości miejscowości ____________________________ 33 Tabela 10. Czy organizacja ma członków? ______________________________________________________________ 34 Tabela 11. Wolontariusze w organizacji _______________________________________________________________ 34 Tabela 12. Roczne przychody organizacji ______________________________________________________________ 35 Tabela 13. Źródła finansowania działalności organizacji w roku 2007 ________________________________________ 36 Tabela 14. Korzystanie z komputera __________________________________________________________________ 37 Tabela 15. Z ilu komputerów korzysta organizacja _______________________________________________________ 37 Tabela 16. Podstawowe potrzeby organizacji ___________________________________________________________ 38 Tabela 17. Dostęp do internetu ______________________________________________________________________ 38 Tabela 18. Strony www organizacji pozarządowych ______________________________________________________ 39 Tabela 19. Częstotliwość korzystania z internetu w organizacjach pozarządowych _____________________________ 40 Tabela 20. Usługi internetowe wykorzystywane w organizacjach pozarządowych ______________________________ 40 Tabela 21. Zastosowania internetu w organizacjach pozarządowych ________________________________________ 41 Tabela 22. Współpraca organizacji pozarządowych z innymi podmiotami _____________________________________ 42 Wykres 8. Struktura demograficzna wsi i małych miast ___________________________________________________ 45 Tabela 23. Wykształcenie według wielkości miejscowości _________________________________________________ 46 Tabela 24. Korzystanie z usług edukacyjnych według wieku i miejsca zamieszkania _____________________________ 46 Tabela 25. Korzystanie z usług edukacyjnych według wieku i miejsca zamieszkania _____________________________ 47 Wykres 9. Korzystanie z it a miejsce zamieszkania _______________________________________________________ 48 Wykres 10. Dostęp do it w gospodarstwie domowym a miejsce zamieszkania _________________________________ 49 Wykres 11. Dostęp i korzystanie z komputera i internetu według miejsca zamieszkania _________________________ 50 Tabela 26. Rodzaj łącza a wielkość miejscowości ________________________________________________________ 51 Tabela 27. Przepustowość łączy a wielkość miejscowości _________________________________________________ 52 Wykres 12. Odsetek osób, które nie mają komputera w gospodarstwie ze względów finansowych (wśród niemających komputera) _____________________________________________________________________________________ 53 Wykres 13. Odsetek osób, które nie mają komputera w gospodarstwie ze względów finansowych (w całej populacji) _ 53 Tabela 28. Powody nieposiadania internetu ____________________________________________________________ 54 Wykres 14. Społeczne uwarunkowania korzystania z komputera ___________________________________________ 57 Wykres 15. Społeczne uwarunkowania korzystania z internetu _____________________________________________ 58 Wykres 16. Liczba godzin spędzanych przy komputerze /w internecie (mediana) ______________________________ 59 Tabela 29. Umiejętności użytkowników komputera a miejsce zamieszkania ___________________________________ 59 Wykres 17. Umiejętności internautów a miejsce zamieszkania _____________________________________________ 61 Tabela 30. Cele korzystania z komputerów a wielkość miejscowości _________________________________________ 62 Tabela 31. Liczba instytucji w społecznościach lokalnych __________________________________________________ 63 Tabela 32. Zestawienie danych o it w instytucjach _______________________________________________________ 64

Społeczności!lokalne!wsi!i!małych!miast!orazich...

Documents

Transcript of Społeczności!lokalne!wsi!i!małych!miast!orazich...