Wydawca:Agencja Fotograficzna Studio-FŁukasz Olszewskiul. Najświętszej Marii Panny 2A/333-100 Tarnówtel: +48 507-373-133fax: +48 14 69-26-900e-mail: biuro@studio-f.plwww.studio-f.pl

Teksty: Katarzyna SikoraTekst obrzędowość, kuchnia spiska: Elżbieta Łukuś

Fotografie: Łukasz Olszewski, www.olszewskiphoto.pl

Fotografia (strona 36): Elżbieta ŁukuśFotografie (strona 103, 104): Antoni PacygaMapki: Agencja Fotograficzna Studio-FRysunki: Monika StecTłumaczenia: Agencja Fotograficzna Studio-FProjekt, skład: Agencja Fotograficzna Studio-F

Copyright by Urząd Gminy Łapsze Niżne

Urząd Gminy Łapsze Niżneul. Jana Pawła II 2034-442 Łapsze Niżnetel: +48 18 26-59-319www.lapszenizne.pl

ISBN 978-83-926277-8-4

SpiS treści

Od autorówWstępSpiskie kalendariumObrzędowośćStrój SpiskiMuzyka i tańceGwaraKuchnia Spiska RękodzielnictwoArchitektura

FrydmanFalsztynJurgówKacwin KrempachyŁapsze NiżneŁapsze WyżneNiedzicaNowa Biała Trybsz

KieżmarkLendakLewocza Osturna Spiska Stara Wieś Spiskie Hanusowce Spiskie Podgrodzie Wielka Frankowa Ździar

Ważne adresyImprezy kulturalneMapyBaza turystyczna

Spisz - kraina wielu kultur

Polski Spisz

Słowacki Spisz

Informator

7101832496068767983

899296

100106110114118124128

131138142148154158162172176

180181182186

SpiSz - Kraina wielu Kultur Wstęp10 11

Zamek Dunajec w Niedzicy

wStępSpisz to kraina o  burzliwych dziejach i  zmieniających się w  ciągu wieków granicach, rozciągającą się na terenie dwóch krajów: Słowacji i Polski. Od północy i zachodu Spisz sąsiaduje z Podhalem, na wschodzie z Szaryszem, na połu-dniu z  Abowem i  Gemerem, na południowym zachodzie z  Liptowem. Spisz dzieli się na następujące części: Spisz południowy (ze Spiską Nową Wsią), Spisz środkowy (z  Le-woczą i  Kieżmarkiem), Spisz północno-wschodni (ze Starą Lubowlą i  przyległymi miejscowościami) oraz Zamagurze Spiskie, które jak sama nazwa wskazuje, leży na północ od Magury Spiskiej. Przeważająca część Spisza, który zajmuje

ok. 22 tys. km2, rozciąga się w granicach Słowacji, ale ok. 195 km2 należy do Polski. Polski Spisz, a  ściśle mówiąc część Zamagurza Spiskiego położony jest w południowej części Małopolski, w widłach rzeki Białki i  Dunajca. Od wschodu otaczają go Pieni-ny, od północy Niżne Pod-hale z  Gorcami, od zachodu Skalne Podhale z  Kotliną nowotarską, od południa hi-storyczne Zamagurze Spiskie przecina granica państwowa. Polski Spisz obejmuje swym zasięgiem 14 miejscowo-ści spiskich. Są to: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszan-ka, Łapsze Niżne, Łapsze Wy-żne, Niedzica, Trybsz (gmina Łapsze Niżne); Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów (gmina Bukowina Tatrzańska); Dursz-tyn, Krempachy, Nowa Biała (gmina Nowy Targ).

Przypuszcza się, że do XI wieku cały teren Spisza należał do Polski. W  1108 roku Spisz przeszedł w  ręce węgierskie, a  władcy węgierscy sprowadzili pierwszą falę osadnictwa z  Niemiec, jednak te pierwsze osady zostały zniszczone w  1241 roku przez najazdy tatarskie. Wkrótce ruszyła ko-

lejna akcja kolonizacyjna, kiedy to król Bela IV sprowadził osadników z  Saksonii. Utworzyli oni osobną prowincję ze stolicą w  Lewoczy, na której czele stał komes podległy żu-panowi spiskiemu. Z  początkiem XIV wieku Zamagurze wchodziło w  skład feudalnego tzw. klucza dunajeckiego, nadanego przez króla węgierskiego rodowi Berzeviczych, którzy około 1330 roku zbudowali najbardziej dziś znaną budowlę polskiego Spisza, tj. niedzicki zamek. W 1412 roku król Władysław Jagiełło pożyczył królowi Węgier Zygmunto-wi Luksemburczykowi 37 tysięcy kop groszy praskich, za co przejął w zastaw 13 miast spiskich. Utworzono w nich staro-stwo spiskie. Pozostawały pod polską administracją do 1769 roku, czyli przez ponad 350 lat. Strona polska uważała te tereny za przynależne do Rzeczpospolitej, strona węgierska – za odwiecznie węgierskie. W 1490 roku sąd rozjemczy we Wrocławiu, uznał sprawę za przedawnioną, przyzna-jąc tym samym sporny teren Polsce. Podczas konfederacji barskiej Austria zagarnęła starostwo spiskie, potem czorsztyńskie, nowotarskie i  sądeckie, tworząc na ich miejscu prowincję 16 spi-skich miast z  ograniczoną autonomią. Po I  rozbiorze Polski Austria włączyła sta-rostwo spiskie do Węgier, a  pozostałe do Galicji. Za-magurze Spiskie pomimo tego, że zasiedlone było przeważnie ludnością pol-ską do Starostwa Spiskiego nie należało. Zróżnicowa-ne etnicznie osadnictwo na Spiszu i  jego zmienna przynależność do różnych organizmów państwowych sprawiły, że skład narodo-wościowy ludności Spisza przed rokiem 1918 był zło-żony. Większość ludności, zwłaszcza wiejskiej, stanowili Sło-wacy, na północy mieszkało sporo ludności etnicznie pol-skiej, w miastach zamieszkali liczni Niemcy, na południu zaś Węgrzy. Na przełomie XIX i XX wieku w dobie intensywnej madziaryzacji istotne stały się problemy narodowościowe

Łapszanka - Kaplica p.w. Matki Bożej

SpiSz - Kraina wielu Kultur Wstęp12 13

i językowe, zwłaszcza gdy w 1907 roku weszła w życie usta-wa, która nakazywała przymusowe nauczanie języka wę-gierskiego w szkołach spiskich. Na Spiszu zaczął się rozwijać narodowy ruch słowacki, a nieco później polski. Głównymi ośrodkami działalności polskiej przed I  wojną światową były Łapsze Niżne (zwane „Małą Warszawą”), Lendak i  Jur-gów. W  latach 1918-1920 trwał konflikt pomiędzy Polską i Czechosłowacją o przebieg granicy państwowej na Spiszu. Decyzją mocarstw zachodnich w 1920 roku Polsce przydzie-lono 14 wsi spiskich, a reszta Spisza pozostała w granicach Czechosłowacji. We wrześniu 1939 roku oddziały słowackie u boku Wermachtu uczestniczyły w agresji na Polskę. Mie-siąc później Niemcy zajęty polski Spisz przekazali Republice Słowackiej, a granica między Generalnym Gubernatorstwem a Słowacją przebiegała tak jak w 1918 roku. Ten stan trwał do

końca wojny w 1945 roku. Po okupacji przywrócono granicę państwową z 1920 roku, w ramach której polska część Spisza (14 wsi) jest integralną częścią państwa polskiego.

Spisz jest krainą, która do dziś zachowała pewną odrębność i  różni się nieco od sąsiednich: pienińskiej i  podhalańskiej. Z punktu widzenia etnografii, w kulturze materialnej miesz-kańców Spisza można odnaleźć elementy węgierskie, nie-mieckie, słowackie, polskie, wołoskie. Mimo niewielkiego obszaru jaki zajmuje, na polskim Spiszu wyodrębnia się trzy odmiany (subregiony) o charakterystycznej gwarze i  stroju ludowym: jurgowska, kacwińska i trybska. W jurgowskiej od-

mianie męskiej stroju widoczne są wspólne cechy ze strojem podhalańskim: cyfrowane portki, serdaki, kierpce. W odmia-nie kacwińskiej i trybskiej typowe są zielone kamizelki i buty z cholewami. W gwarze spiskiej zaliczanej do gwar małopol-skich występują liczne madziaryzmy i  słowakizmy, których źródłem była administracja szkolna i kościelna. Sąsiedztwo górali spiskich z  Niemcami oraz Rusnakami sprawiło, że w  słownictwie górali spiskich są także wpływy słownictwa rusińskiego i niemieckiego. Po burzliwej historii tego regio-nu, w okolicy pozostały warte zwiedzenia obiekty - niedzicki zamek z  tajemniczą historią testamentu Inków, zabytkowe kościoły, unikatowe piwnice frydmańskie, czy niespotykane gdzie indziej w Polsce kacwińskie sypańce. Warto też odwie-dzić Spisz po stronie słowackiej: Czerwony Klasztor, zamek lubowelski, Zdziar czy choćby Lendak. Bez spaceru po placu Mistrza Pawła w Lewoczy i zabytkowym centrum w Kieżmar-ku nie sposób uchwycić hybrydycznej specyfiki Spisza, który jest przecież mozaiką stylów, języków i upodobań.

Panorama Tatr

Szafran spiski

SpiSz - Kraina wielu Kultur Strój SpiSKi50 51

uszyta z  czerwonej wełenki, ozdobiona złotymi galonami u  dołu. Na szczególne uroczystości Spiszanki wyciągały ze skrzyń tkane ręcznie białe rańtuchowe spódnice. Na wierzch nakładały biały fartuch lub krótki fartuszek. Gorsety miały różne kroje, wzory i  kolorystykę. Do czerwonej spódnicy kobiety zakładały kabotek z jangliji tj. czerwony gorset z wy-ciętymi zębami, ozdobiony złotą taśmą. Na głowie kobiety zamężne nosiły czepiec i  chustkę z  drukowanej bawełny, wełenki lub śtofu. W czasie świąt zakładały białe chusty tiu-lowe. Natomiast panny miały zapleciony warkocz, związany wstążką. Nie mniej bogaty był strój męski. Odmiana jurgow-ska męskiego stroju znacznie różniła się od pozostałych ob-szarów Spisza. Portki z białego sukna zdobiono dużymi, wie-lokolorowymi parzenicami z  motywami kwiatowymi i  tzw. ślomockami. Mężczyźni nosili białe koszule z rozszerzanymi rękawami, na to skórkowe, bogato wyszywane serdaki z ko-lorowymi pomponikami zamiast guzików. Na głowę zakła-dali czarny kapelusz, taki sam jak na Podhalu. Dodatkiem był szeroki skórzany pas z mosiężnymi ćwiekami.

Kacwińska odmiana stroju spiskiegoOdmianę kacwińską nosili mieszkańcy Kacwina, Łapsz Niż-nych i Wyżnych, Łapszanki, Frydmana, Falsztyna i Niedzicy. Na codzienny strój kobiecy składały się: koszula bawełniana z  rękawami długimi lub krótkimi, spódnica zwana „kana-

i Krościenku. Na wzór i krój stroju coraz większy wpływ miała moda podhalańska. Na terenie Polskiego Spisza wykształci-ły się trzy odmiany stroju spiskiego: jurgowska, kacwińska i trybska, chociaż w każdej z czternastu wsi na Polskim Spi-szu można znaleźć cechy typowe dla każdej miejscowości.

Jurgowska odmiana stroju spiskiegoSpośród trzech wymienionych odmian, to najbardziej nie-typowy strój spiski, gdzie zarówno w  ubiorze kobiecym jak i  męskim widać szereg elementów nie spotykanych na

innych terenach Spisza. Odmiana jurgowska obejmuje Jur-gów, Czarną Górę i  Rzepiska - wsie położone u  podnóża Tatr, bezpośrednio sąsiadujące z  Podhalem. Występuje tu bardzo bogate zdobnictwo zarówno w stroju damskim, jak i męskim. Typowe odzienie kobiece składa się z  białej koszuli, której rękawy są wyszyte haftem krzyżykowym w  kolorze brązo-wym lub czarnym. Występują również koszule tzw. trelucho-we, uszyte z lnu o splocie przypominającym ryps, zdobione czerwonymi pasami na rękawach. Mankiety koszul wykoń-czone są koronką wykonaną na szydełku lub bawełnianą wstawką, nazywaną „śtykuwanie” lub „śtykieraj”, od słów sztukować lub nadstawiać. Pod spódnice mieszkanki tej części Spisza zakładały białe falbaniaste halki. Spódnica była

Strój górali spiskich z Jurgowa (odmiana jurgowska)

Strój górali spiskich z Łapsz Wyżnych (odmiana kacwińska)

rękOdzielnictWO 81

Ručná výroba.

Etnické bohactvo Spiša vytvorilo rôznorodosť ľudowej kul-túry, remesieľ a  ručnej výroby. Už v  XIII storočí existovali tu remeslá a slávne po celej Europe stavovské organizácie. V Levoči v 2 polovici XV storočia sa vyskytovali zvláštne re-meslá, np. garbiarstvo, kožušníctvo, remenárstvo, zámočníc-tvo. V meste tvorili tiež majstri umeleckých remesiel: zlatník, rezbár, kamenár, pozlatník a medirytec. V Kežmarku fungo-valo v obdobi od polovice XIII do 2 polovice XV storočia 30 stavovských organizácií a najvyžšiu úroveň dosiahli zlatníci, stolárii a garbiari. V XV a XVI storočí sa vyvinuli zvlaštné tex-tílne remeslá: sukeníctvo, plateníctvo, farbiarstwo. Stará Ľu-bovňa je dôležitým bodom na mape slovenských remesiel kvôli modrotlači (látka o sfarbeni indigo s bielimi vytlačaný-mi vzorami). Na poľskom Spiši najznámejšim centrom suke-níctva bol Jurgov s Čiernou Horou a Repiskom. Bol to jeden z najväčšich zoskupení v celej podtatranskej oblasti. V tom čase sa predávali sukná iba v  Novom Targu, na všetkých jarmokoch v  tomto meste. V súčasností namiesto domácej výroby sa tovar kupuje. Také výrobky ako soľničky, varechy, píšťalky, tkaniny a  pod. vyrábajú len máloktori výrobcovia, väčšinou pre Cepeliu alebo ÚĽUV.

Domowa produkcja ludowa w  najodleglejszych zakątkach opisywanego terenu obecnie zanika. Zastępuje ją towar kupowany, konfekcja, produkty z  tworzyw sztucznych. Produkty takie jak czerpaki, solniczki, warzechy, piszczałki, oryginalne ręcznie robione (dłubane) skrzypce tzw. „žlobco-ky”, metalowe spinki, ciupagi, tkaniny i podobne produkują dzisiaj tylko pojedynczy producenci, w większości dla celów Cepelii i ÚĽUV – u.

80 SpiSz - Kraina wielu Kultur

< Vikartovce - obróbka lnu

Utensylia kuchenne

pOlSKi SpiSz Frydman90 91

Fridman

Fridman (poľ. Frydman) je obec, ktorá leží na úpätí Spišských Pienin na mieste, kde sa Biela voda vlieva do Czorsztynského jazera. Oficiálne založenie obce sa uskutočnilo v roku 1308, a  jej písomne potvrdená história siaha do roku 1320, keď sa názov Fridman po prvýkrát ukázal v  zmluve, na základe ktorej šľachtic Kokoš Berzevičy predal obec svojmu bratovi. Osada sa stala súčasťou nedeckého majetku, a prechádzala do rúk ďalších majiteľov: Laskyovcov, Györgyho Horvatha z Palocsy a Aladára Salamona. Jedným z najzaujímavejších obyvateľov Fridmana bol Michal Balara (1904-88), autor be-sied o zbojníkoch Spišský kotlík dukátov.

Fridman má veľmi dobre udržané, typicky spišské urbanis-tické rozmiestnenie s  vretenovým námestíčkom, štítovou orientáciou obytných domov k  ceste a  rádom stodôl na okraji. Túto sa nachádzajú veľmi cenné stredoveké architek-tonické a  umelecké pamiatky: skorogotický kostol sv. Sta-nislava – najstarší chrám poľského podtatranského regiónu a  kaštieľ Horváthovcov – renesančná dedinská rezidencia s  obrannými vlastnosťami. Neďaleko kaštieľa sa nachádza-jú slávne fridmanské pivnice – kde sa skladovalo víno, ktoré bolo privážané z Maďarska do Poľska.

Frydman

The village is situated in a place where the Białka river flows into the reservoir called Czorsztyńskie. The village was built in 1308, and the name “Fridman” first appears in 1320 in the village In the deed of sale of the village by Kokosz Berzevicz to his brother. The settlement became a part of the Nidziecke goods, passing into the hands of different owners: Łaski, Aladar Horvath and György Salamon. Frydman has a typical urban arrangement. The most valuable buildings are: early-gothic St. Stanislaus’s church – the oldest church in Polish Podtatrze, Horvath’s chateau - fortified manor house and the famous frydmańskie cellars, once used for wine storage.

Frydman

Das Dorf liegt an der Stelle, wo der Fluss Białka in den Czorsztyn-Stausee einfließt. Die Lokalisation des Dorfes fand 1308 statt, und der Name „Fridman” erschien zum ersten Mal 1320 nach dem Verkauf des Dorfes durch Kokosz Berzeviczy an seinen Bruder. Das Dorf wurde zum Teil vom Niedzica-Gut und überging in die Hände folgender Eigentümer: Familie Łaski, György Horvath und Aladar Salamon. Frydman hat ein typisches für Zips, städtebauliches System. Zu den wert-vollsten Denkmälern gehören: frühgotische Heiliger Stanis-law-Kirche – die älteste Kirche in polnischem Tatra-Vorland, Kastell von Horvath – Schutzhof und berühmte Frydman-Keller, die eins zur Weinlagerung dienten. Kościół Św. Stanisława we Frydmanie

Kaplica Świętej Trójcy

FalSzyn 93

FalSztynNiewielka wieś na północnych stokach Pienin Spiskich, od północy i zachodu otoczona wapiennymi skałami. Założona w  XV wieku prawdopodobnie przez osadników niemiec-kich. W 1535 roku Hieronim Łaski, ówczesny właściciel dóbr niedzickich, zastawił zamek „Dunajec” Janowi Horvathowi, a sam przeniósł się do Falsztyna, budując nowy zamek, któ-ry w  dokumentach zwany był „Falkenstein” - Sokola Skała. Według tradycji, wieś była niegdyś ulokowana na prawym brzegu Potoku Falsztyńskiego, na tzw. Kościelniskach. Przy-puszcza się, że w średniowieczu istniało tu opactwo, a przy klasztorze znajdowało się więzienie dla zbiegłych, zbun-towanych chłopów pańszczyźnianych, którzy pracowali karnie na polach klasztornych. W 1431 i 1433 roku klasztor został zniszczony przez husytów i  wówczas przeniesiono wioskę w  obecne miejsce. Brak jest źródeł pisanych, któ-re potwierdzałyby tę legendę. W  miejscu domniemanego opactwa, w 1962 roku zespół arche-ologów PAN dokonał jednak zaskakują-cego odkrycia: odkopano fundamenty zburzonej, średniowiecznej klasztornej budowli, odnaleziono czaszki, resztki szkieletów... Odkąd dobra klasztor-ne przeszły w  ręce prywatne, historia Falsztyna związała się ściśle z  historią dóbr zamkowych. Więzieni chłopi stali się prekursorami znanych nam zelarzy, z  których niektórzy mogli na gruncie dworskim postawić chałupę, użytkować działkę 1-3-morgową i  wypasać bydło. W zamian za to, z całą rodziną byli zobo-wiązani do odrabiania pańszczyzny we dworze. We wsi stoi dwór Jugenfeldów, którzy wraz z  rodziną Salamonów, byli właścicielami Falsztyna i  bardzo nie-chlubnie zapisali się w historii Spiszu. Wykorzystując niewie-dzę chłopstwa, utrzymali faktycznie pańszczyznę aż do 1931 roku, kiedy Sejm uchwalił ustawę znoszącą zelarstwo. Komi-sarz państwowy badał sprawę już od 1920 roku, ale hrabina Salamonowa i baron Jugenfeld jak tylko mogli utrudniali mu pracę, dlatego zbieranie dowodów trwało blisko 11 lat. Po Jungenfeldach pozostały... grobowce, a Falsztyn pozostanie w historii Spiszu jako miejsce, gdzie najdłużej w Polsce, a na-wet na kontynencie, utrzymała się pańszczyzna.

< Kaplica Matki Boskiej Królowej Polski w Falsztynie

Konstrukcja wieńcowa domu

92 pOlSKi SpiSz

pOlSKi SpiSz jurGów98 99

Jurgów

Situated near the Białka River in the western part of Spiš. The village was built on the law of Wallachia in 1546 and sha-red the fate of the villages belonging to the Dunajecki Key. Behind the village towards the border there is a unique set of several dozen wooden shepherds’ huts, the inhabitants of Jurgów. Originally there were situated on the openings In Tatry Mountains, but when the people of Jurgów lost the right to graze on them in the late nineteenth century, the huts were moved and placed on the opening in Podokólne. In Jurgów, there is a  rare wooden church of St. Sebastian from around 1650 and so called ‘Village administrators’ Pen’ – a  cottage from the late nineteenth and early twentieth century.

Jurgów

Es liegt am Fluss Białka im westlichen Zips-Teil. Das Dorf wurde 1546 nach dem walachischem Recht gegründet und teilte das Schicksal der zum Dunajec-Schlüssel gehörenden Ortschaften. Hinter dem Dorf, in der Grenze-Richtung befin-det sich einzigartiges Komplex von zig Holzhirtenhütten, die zu den Bewohnern von Jurgów gehören. Ursprünglich be-fanden sie sich auf den Tatra-Lichtungen, aber wenn die Jur-gów-Bewohner am Ende des XIX. Jahrhunderts das Weiden-recht verloren, wurden sie übertragen und auf der Lichtung Podokólne aufgestellt. In Jurgów befindet sich die wertvol-le, Heiliger Sebastian-Holzkirche aus dem Jahr gegen 1650 und die sog. Zagroda Sołtysów /Bauernhof der Ortsvorste-her/ – Zips-Bauernhof aus der Wende von XIX. und XX. Jh.

Jurgov

Jurgov (poľ. Jurgów) je obec položená v západnej časti Spi-ša nad Bielou vodou. Názov pochádza od lokátora a prvého richtára obce – Jurka z  Frankovej. Obec bola založená na základe valašského práva v roku 1546, a podobne ako ostat-né dediny dunajského panstva postupne patrila rôznym nedeckým pánom. Hlavným zdrojom živobytia obyvateľov v minulosti bolo pastierstvo. V roku 1848, po nadobudnutí účinnosti dekrétu obdarovania pôdou, sa pastviská v  javo-rinskej časti Tatier stali majetkom obyvateľov Jurgova, ale po prehratí súdneho konania s maďarskou rodinou Salamo-novcov – majiteľmi javorinského majetku, čiastočné stratili túto pôdu. V roku 1879 vykúpil ju princ Christian Hohenlohe a jurgovčania namiesto toho získali poľany položené nižšie javorinského majetku.

Na poľane Podokolne sa dodnes zachovalo originálne pa-stierske sídlisko nazývané Jurgovské maštale alebo Jurgo-vské salaše, ktoré bolo zapísané do zoznamu pamiatok ako forma ochrany in situ (na mieste výskytu). V Jurgove pozor-nosť upúta pamiatkový drevený kostol sv. Šebastiána, posta-vený okolo roku 1650 a tzv. Gazdovstvo richtárov – spišské hospodárstvo z prelomu 19. a 20. storočia.

Procesja Bożego Ciała w Jurgowie

Zespół Regionalny „Małe Podhale”

kreMpachy 107

krempachyMalownicza, stara wieś spiska leżąca u  stóp pasma skałek pienińskich. Nazwa wsi pochodzi od niemieckiego słowa „Krummbach” – kręty potok, co odnosi się do Dursztyńskie-go Potoku, przepływającego przez wieś. Założone najpraw-dopodobniej w  XIV wieku przez Berzeviczych, Krempachy wchodziły w  skład klucza dunajeckiego i  znajdowały się w rękach Łaskich, a następnie Horvathów. Później przecho-dzą we władanie luterańskiej rodziny Stansithów ze Strażek, która zaczyna tu szerzyć protestantyzm. Od 1920 roku wieś weszła w  granice państwa polskiego. Aktualnie około 1/3 mieszkańców wsi należy do koła Towarzystwa Słowaków w Polsce. Towarzystwo to organizuje imprezę folklorystycz-ną tzw. „Fašiangy” gromadzącą słowacką ludność Polskiego Spisza na koniec karnawału, określanego przez miejscowych jako „ostatki”.

Cennymi zabytkami są dwa dzieła architektury sakralnej: kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina z 1500 roku oraz kościółek cmentarny pod wezwaniem św. Walentego, który zbudowany został w 1761 roku na miejscu drewniane-go z 1516 roku. Na cmentarzu stoi wiele starych nagrobków z węgierskimi i słowackimi napisami.

Z hurdycji wieży kościoła parafialnego roztacza się rozległy widok Spiszu i  jego okolic : od północy widnieje główny grzbiet Lubania, na zachodzie Kramnica i  Obłazowa na tle Podhala; w kierunku południowo-zachodnim Tatry; na połu-dniu pasmo Pienin Spiskich i ich najwyższy szczyt Żar, a na wschodzie – Pieniny z  Trzema Koronami. Stąd dokładnie można obejrzeć również tradycyjny tzw. owalnicowy (wrze-cionowaty) układ spiskiej wsi. Główna droga, stanowiąca oś Krempachów, rozwidla się w  jej centrum, tworząc owalni-cowy rynek, na którego końcu stoi kościół. Stare domostwa zwrócone są szczytami do drogi, a  stodoły, ze względu na z dawien dawna stosowane zabezpieczenia przeciwpożaro-we, usytuowane są w  niewielkim oddaleniu od budynków mieszkalnych i  gospodarskich, w  równych rzędach na pół-noc i na południe od wsi.

< Stara kuźnia

106 pOlSKi SpiSz

pOlSKi SpiSz Łapsze niżne110 111

ŁapSze niżneWieś jest siedzibą gminy obejmującej nieomal cały polski Spisz. Założył ją Kokosz Berzeviczy z  początkiem XIV wie-ku. W  połowie XV wieku należała do prepozytury zakonu bożogrobców, zwanych również miechowitami z  siedzibą w Lendaku. W XV wieku podczas najazdu husytów wieś zo-staje spalona. W 1593 roku György Horvath - ówczesny wła-ściciel zamku niedzickiego - nabył wieś miechowitów, lecz pozostawił zakonowi miejscowy kościół i  dlatego właśnie Łapsze Niżne nie uległy fali reformacji. Bożogrobcy opuścili go dopiero w 1786 roku pod naciskiem władz austriackich. W  XIX wieku, mimo silnych wpływów węgierskich, miej-scowość była prawdziwą ostoją polskości na Spiszu, a znaj-dowała się wówczas w  posiadaniu niemiecko-węgierskiej rodziny Jugenfeldów. Właściciele ci niechlubnie zapisali się

w pamięci miejscowych górali, gdyż utrzymali pańszczyznę do lat międzywojennych. W 1846 roku był tu punkt zborny powstańców polskich, którzy ruszyli stąd w kierunku do No-wego Targu. Po I wojnie światowej wieś znalazła się w grani-cach państwa polskiego. W sierpniu 1930 roku odbyły się tu główne uroczystości regionalno - patriotyczne z okazji 10-le-cia zakończenia sporu polsko-czechosłowackiego i ustalenia granicy na Spiszu. W okresie okupacji słowackiej w czasie II wojny światowej zorganizowany był w Łapszach Niżnych je-den z punktów przerzutowych polskich kurierów na Węgry. Obecnie Łapsze Niżne są siedzibą gminy obejmującej nie-mal cały polski Spisz. Ciekawostką jest, że budynek urzędu

gminnego stoi na fundamentach pochodzącego z przełomu XVI i XVII wieku kasztelu Horvathów, zburzonego około 1940 roku przez władze słowackie. Zachowała się za to starsza bu-dowla – kościół św. Kwiryna z około 1300 roku ufundowany przez Kokosza Berzeviczego, który wieńczy podwójny krzyż - charakterystyczny znak bożogrobców. Konstrukcja kościoła jest typowo gotycka, natomiast wystrój wnętrza ma charak-ter późnobarokowy. Jako jedyny na Spiszu, kościół w  Łap-szach Niżnych posiada drewniany strop, na którym umiesz-czona polichromia przedstawia Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny.

Zabudowa wsi, choć znacznie zmieniona, zachowała czę-ściowo archaiczny charakter. Główna droga rozdwaja się na dwie równoległe ulice łączące się ponownie na końcu wsi. We wsi działa od 1976 roku zespół regionalny „Spiszacy” ”obsypany licznymi nagrodami na konkursach i festiwalach. Z  powodzeniem kultywuje on folklor spiski – szczególnie muzykę, taniec i tradycyjne obrzędy górali spiskich.

Rzeka Łapszanka

Wnętrze kościoła p.w. św. Kwiryna

niedzica 119

niedzicaPołożona w dolinie Niedziczanki u południowo-wschodnich podnóży Pienin Spiskich, nieopodal Jeziora Czorsztyńskie-go i Jeziora Sromowieckiego. Wieś założył na początku XIV wieku Frank z  Farkaszowiec na prawie niemieckim. Osada istniała już z pewnością w 1320 roku, z tego roku pochodzi bowiem akt, na mocy którego Kokosz Berzewiczy - ówcze-sny właściciel Zamagurza Spiskiego - sprzedał wieś swemu bratu Janowi i bratankowi Michałowi. Nazwa wsi w tym do-kumencie została zapisana w formie Nisicz.

Kiedy na początku XIV wieku północny Spisz zajęli Węgrzy podejmując kolonizację Zamagurza Spiskiego, istniejąca już Niedzica została włączona do Korony świętego Stefana (pod administracją węgierską była do czasu I wojny świato-wej). W 1326 roku patronat w stosunku do kościoła otrzymał Czerwony Klasztor, a kapituła spiska wcieliła do niego para-fię niedzicką z prawem pobierania dziesięcin. W XVI wieku wieś podobnie jak zamek znalazła się w rękach polskiej ro-dziny Łaskich. W  latach 1545-1640 niedzicki kościół pełnił rolę zboru protestanckiego po przejściu na luteranizm Jana Horvatha z Palocsy – nowego właściciela zamku - i w myśl szesnastowiecznej zasady „czyja władza tego religia” (cuius regio, eius religio) mieszkańcy Niedzicy musieli przejść na wyznanie religii pana.Ozdobą wsi jest kościół św. Bartłomieja z początku XIV wie-ku wzniesiony dzięki fundacji Kokosza Berzewiczego. Po-siada bezcenne dzieła: tryptyk z 1452 roku przedstawiający działalność misyjną św. Bartłomieja w Indiach, freski w pre-zbiterium z lat 1380 – 1420 oraz gotycko - niemiecki napis, którego tłumaczenie brzmi następująco: “ Spowiedź bez żalu, miłość bez wierności, modlitwa bez serdeczności jest daremnym działaniem”.

Zamek Dunajec (Niedzica Zamek)Wchodził w  skład systemu zamków strzegących północnej granicy Węgier, a przy okazji chronił strategiczną przeprawę przez Dunajec na trasie Drogi Królewskiej (Via Regia), wzno-sząc się 75 m nad poziomem rzeki. Zamek niedzicki w postaci niewielkiej drewnianej strażnicy stał już w końcu XIII wieku. Fundatorem był najprawdopo-dobniej właściciel całej okolicy - Kokosz Berzeviczy. Około 1330 roku kolejny właściciel, Wilhelm Drugeth, rozpoczął

< Zamek Dunajec w Niedzicy

118 pOlSKi SpiSz

pOlSKi SpiSz niedzica120 121

budowę zamku murowanego, którego fragmenty zacho-wały się do dziś (wchodzą w skład zamku górnego). Później warownię znów przejęli Berzeviczy. W  I  połowie XV wieku mimo prób podejmowanych przez wojska husytów, plądru-jących wtedy Spisz, zamek pozostał nie zdobyty. Przeszedł-szy w ręce żupana spiskiego Emeryka Zapolyi, obiekt został gruntownie przebudowany (1463-70), czego świadectwo stanowi obecny zamek średni. W XVI wieku zamek otrzymał Hieronim Łaski w prezencie od Jana Zapolyi, bratanka Eme-ryka, za poparcie udzielone mu podczas walk o władzę na

Węgrzech. Po śmierci Hieronima zamek znów trafił w  ręce cudzoziemca – György Horvatha - jak głosi napis na tablicy nad bramą wjazdową, upamiętniający go jako pana na Pław-cu, Dunajcu i Lendaku. Przebudowa przeprowadzona przez Horvatha, która zmieniła zamek w  obronną renesansową rezydencję, zakończyła się w 1601 roku. Od 1949 roku zam-kiem opiekuje się Stowarzyszenie Historyków Sztuki, które urządziło tu muzeum i dom pracy twórczej.

Drewniana zabudowa wsi

Zamek Dunajec w Niedzicy

Nedeca

Nedeca (poľ. Niedzica) je obec založená na začiatku 14. sto-ročia šoltýsom Frankom na základe magdeburského práva. V  roku 1320 Kokoš Berzeviczy predal obec svojmu bratovi Jánovi a synovcovi Michalovi. Od roku 1326 bola Nedeca zá-vislá od Červeného Kláštora, a v 16. storočí sa obec a hrad dostal do rúk poľskej rodiny Laskiovcov. V rokoch 1545-1640 nedecký kostol plnil úlohu evanjelického chrámu, odkedy sa nový majiteľ obce Ján Horváth stal luteránom. Po 1. svetovej

vojne sa Nedeca, spolu s inými 13. spišskými obcami pripad-la Poľsku. V rokoch 1939-1945 bola súčasťou Slovenska, ale po skončení vojny sa opäť vrátila do Poľska. Pozoruhodnos-ťou obce je kostol sv. Bartolomeja zo začiatku 15. storočia, ktorom sa nachádzajú cenné diela: triptych z  roku 1452, predstavujúci misionársku činnosť sv. Bartolomeja a násten-né maľby z rokov 1380-1420.

Nedecký hrad (Uhorský hrad, hrad Dunajec)

Hrad bol súčasťou línie pohraničných opevnení uhorské-ho štátu, ktorý strážil jeho severnú hranicu. Okrem toho sa tento hrad nachádzal v blízkosti strategický významnej krá-ľovskej cesty (tzv. Via Regia). Už koncom 13. storočia vznikol pôvodný hrad v  podobe drevenej strážnice. Nedecký hrad bol pravdepodobne vybudovaný Kokošom z  Brezovice na predhistorickom hradisku. Okolo roku 1330 jeho ďalší ma-jiteľ Wilhelm Drugeth začal stávat murovaný hrad. Keď sa hradné objekty dostali do rúk Imricha Zápoľského, prešli cel-kovou prestavbou v rokoch 1462-70. V 16. storočí sa novým majiteľom Nedeckého hradu stal Hieroným Laski, a po jeho smrti hrad pripadol Györgymu Horváthovi.

pOlSKi SpiSz nOWa biaŁa124 125

nOwa biaŁaMiejscowość leżąca nad rzeką Białką, ale w odróżnieniu od pozostałych wiosek Spisza – na lewym jej brzegu. W  XVIII wieku wieś usytuowana była na wschodnim brzegu rzeki, póki ta nie zmieniła biegu. Według tradycji, przez Nową Bia-łą wiodła droga królewska (Via Regia) z Polski na Spisz i dalej w głąb Węgier. Jak głoszą ludowe opowieści oraz kroniki wsi, początkowo istniała na tych terenach miejscowość o nazwie Burek, która została zmyta w czasie wielkiej powodzi. Wtedy to król węgierski Bela IV nakazał postawić 40 domów, które dały początek nowej miejscowości - od jego imienia nazwa-nej Uj Bela, czyli Nowa Biała. Pierwsze wzmianki pisemne o Nowej Białej pochodzą z roku 1455, ale parafia działała tu już z  pewnością w  XIV wieku. Dzieląc losy Zamagurza Spi-skiego, wieś stanowiła własność kolejnych panów na nie-dzickim zamku. Od 1528 roku znajdowała się we władaniu rodu Łaskich, od 1588 roku w rękach Horvathów z Palocsy, później odziedziczyła ją luterańska gałąź Horwathów - Stan-sithowie ze Strażek. Nowa Biała leżąca w  terenie przygra-nicznym odgrywała duże znaczenie handlowe - miała status miasteczka - „oppidum”. W 1699 roku cesarz Leopold I usta-nowił tu 3 jarmarki. Historia Nowej Białej bogata jest w różne nieszczęścia - pożary, epidemie; ostatnie z nich to epidemia cholery, która nawiedziła wieś w 1873 roku, a niedługo po niej w 1887 roku – tyfus. W dwudziestoleciu międzywojen-nym, Nowa Biała znalazła się na terytorium Polski. II wojna światowa przyniosła ze sobą kolejną zmianę przynależności państwowej - w 1939 roku Nowa Biała stała się częścią pań-stwa słowackiego i  znów była pograniczną miejscowością. W 1945 roku powróciły granice z 1920 roku.

Wieś była znanym ośrodkiem produkcji strojów ludowych spiskich w odmianie trybskiej. Choć ludność wsi podlegała przez wieki madziaryzacji i słowakizacji, nowobielscy Polacy pielęgnowali swój język. Dziś stosunkowo duża część miesz-kańców uważa się za Słowaków - w związku z tym funkcjo-nuje tu szkoła ze słowackim językiem nauczania, nabożeń-stwa w kościele odbywają się po polsku i słowacku.

Wieś posiada bogate dziedzictwo historyczne. Jest tu dosko-nale zachowany typowo spiski układ murowanej zabudowy gospodarczej wsi o charakterze małomiasteczkowym, dość typowy w wielu regionach Spisza. Już przy wjeździe do wsi widać charakterystyczne dla spiskiej architektury elementy: rzędy drewnianych stodół na zewnątrz wsi. Układ budynków

tworzy wrzecionowaty spiski rynek - zabudowania ciągną się wzdłuż dwóch równoległych ulic, zbiegających się na końcach. Najważniejszym zabytkiem jest barokowy kościół św. Katarzyny, wybudowany w latach 1725-48. We wnętrzu uwagę zwraca szczególnie rokokowy ołtarz z posągami św. Barbary i św. Apolonii oraz figury świętych Piotra i Pawła.

Najstarszy bumerang na świecie

Rzeka Białka w niewielkiej odległości od Nowej Białej w stro-nę południa tworzy urokliwy przełom, wijąc się między dwo-ma wapiennymi wzgórzami – Obłazową i Kramnicą. W 1959 roku utworzono tu rezerwat przyrody – Przełom Białki – w  którym chronio-na jest reliktowa roślinność naskal-na i unikatowe wa-lory krajobrazowe. Miejsce to zasłynę-ło również z odkryć archeologicznych prowadzonych na przełomie lat 80. i  90. ubiegłego wieku, o  których donosił nawet pre-stiżowy magazyn naukowy „Nature”. Wśród znalezisk w  jaskini Obłazo-wej były prymityw-ne narzędzia, frag-menty ludzkiego kciuka i  rewelacja światowej rangi – bumerang sprzed 30 tysięcy lat... Opi-nia naukowców z  Anglii i  Niemiec potwierdziła teorie polskich archeolo-gów – bumerang z  Obłazowej jest najstarszym tego typu obiektem na świecie!

Przełom Białki - rezerwat przyrody

sŁOWacki spisz kieżMark 136 137

Kežmarok

Die Stadt liegt am Fluss Poprad, der Name stammt vom Kä-semarkt. Kežmarok erhielt die Stadtrechte 1269. Bald wurde die Stadt zum richtigen Handwerks- und Handelszentrum. In den folgenden Jahrhunderten entwickelte sich Kežmarok weiter trotz zahlreicher Kriege, Unruhen und Naturkatastro-phen. Im XV. Jahrhundert geriet die Stadt unter den Einfluss der Magnatfamilien – Zapoly (seit 1462), Łaski (seit1528) und Thököly (seit 1579).

Heutiges Kežmarok ist eine Stadt mit für historisch aner-kanntem stadtbaulichen Zentrum mit dem Marktplatz und Rathaus. Die Stadt hat auch wertvolle sakrale Denkmäler: römisch-katholische Heiliges Kreuz-Kirche aus dem XIII. Jahrhundert und zwei evangelische Kirchen.

Kežmarok - Kirche

Hölzerne, auch artikular genannt, evangelische Kirche ent-stand 1687. Das Innere verbirgt einzigartige Barockeinrich-tung. Das Gemälde an der Decke mit der Vorstellung von 12 Aposteln, 4 Evangelisten und das Bild von Dreifaltigkeit über dem Altar wurden im Laufe von vielen Jahren seit 1717 ge-schaffen. Der Autor war wahrscheinlich Gottlieb Kramer aus Levoca gemeinsam mit dem Sohn Jan. Der Hauptaltar, Werk von Jan Lerch stellt die polychromierte Frühbarockskulptur mit dem Kreuzigungsmotiv dar.

Zespół „Kesaj”

Kežmarok

The town is situated on the Poprad, whose name derives from the cheese markets (Käse markt). Kežmarok received city rights in 1269. Soon, the town became the real center of craft and trade. In the following centuries it continued to flourish in spite of numerous wars, riots and natural disas-ters. In the fifteenth century, the city is owned by the family of well-known magnates - Zapoly (since 1462 years), Łaski (since 1528) and Thököly (from 1579 year).

Today the city center is a  historic urban complex with the market and town hall. The city has got valuable religious monuments: the Roman Catholic church of St.Cross built int he thirteenth century, and two Protestant churches.

Kežmarok church

Wooden Evangelical Church was founded in 1687. Inside you can admire unique Baroque style. The painting on the ceiling depicting the 12 apostles, four evangelists, and the image of St. Trinity on the altar was created over the decades since 1717. Its authors- Gottlieb Kramer and his son John were probably from Lewocze. The main altar is the work of John Lerch. It shows early Baroque polychrome sculpture of the Crucifixion motif.

Zespół ludowy „Maguracik”

leWOcza 143

FOTO

lewOczaDawna stolica Spiszu leżąca na południowym zboczu Gór Lewockich na wys. 571 m n.p.m. Badania archeologiczne do-wodzą, że okolice miasta były zasiedlone już w XII-X w. przed Chrystusem. Dzisiejsza Lewocza rozwinęła się z dwóch osad istniejących już w  XI wieku. Jedna z  nich leżała w  miejscu, które do dziś zwie się „Stara Lewocza” i stanowiła pierwotny ośrodek miejski z kościołem i olbrzymim terenem osadnic-twa pozamiejskiego wokół niego. Druga osada mieściła się koło dzisiejszej Bramy Koszyckiej, czego śladem była romań-ska rotunda św. Ducha z XI wieku.

Lewocza jest po raz pierwszy wzmiankowana w przywileju Beli IV w 1249 roku. W 1271 roku staje się siedzibą Związku Sasów Spiskich i odtąd cieszy się przywilejami wolnego mia-sta królewskiego. Kolejny nadany przywilej tj. prawo składu (1321 r.) przyczynił się do prawdziwego rozkwitu miasta, które stało się - jak na ówczesne czasy – metropolią. Szczyt potęgi Lewocza przeżyła w XIV i XV wieku, czego wyrazem była wizyta Macieja Korwina w  1474 i  spotkanie Jagiello-nów w  1494 roku (pamiątką tego wydarzenia jest ołtarz Matki Bożej Śnieżnej w kościele św. Jakuba). W tym okresie Lewocza stała się ważnym ośrodkiem rzeźbiarstwa – około 1519 roku osiedla się tutaj Mistrz Paweł, którego doskonałe dzieła można podziwiać we wnętrzach spiskich kościołów. Kolejne stulecie przyniosło powolny upadek znaczenia miasta, zwłaszcza, odkąd linia kolejowa Koszyce - Bogumin ominęła miasto. Lewocza jednak promieniowała nadal jako istotny ośrodek kultury i oświaty na mapie Europy, zyskując zaszczytne miano „słowackiej Norymbergi”. W  XVII wieku kwitła tu działalność drukarska i  edytorska, a  w  1672 roku jezuici zakładają w mieście pierwsze gimnazjum. W połowie XIX wieku miasto stało się jednym z ośrodków narodowego odrodzenia, a to za sprawą uczniów L’udovita Štúra z Braty-sławy, którzy protestowali przeciwko zakazowi jego wykła-dów. Tu po raz pierwszy zabrzmiała pieśń ze słowami Janka Matúška Nad Tatrou sa blýska, która stała się hymnem naro-dowym Słowacji. W 1998 roku Lewocza ponownie zaistniała na politycznej mapie Europy Środkowej i Wschodniej, kiedy doszło tutaj do szczytu prezydentów państw tego regionu.

Lewocza jest przykładem niemal idealnego miasta średnio-wiecznego, dzięki całkowitemu ocaleniu systemu fortyfi-

< ul. Kosicka

sŁOWacki spisz142

sŁOWacki spisz leWOcza 146 147

Levoča

Zum ersten Mal wurde es im Privileg von Bela IV. 1249 ge-nannt. 1271 wurde es Sitz des Vereins von Zips-Sachsen und genießt die Privilegien der freien Königsstadt. Der Macht-höhepunkt erlebte Levoča im XIV. und XV. Jh., wovon der Besuch von Maciej Korwin 1474 und Treffen der Jagiellonen 1494 zeugt. Das nächste Jahrhundert brachte die Senkung der Stadtbedeutung, als die Bahnverbindung Koszyce – Bo-gumin gebaut wurde und die Linie an der Stadt vorbeiging. 1998 fand hier das Gipfeltreffen der Präsidenten der Staaten von Mittel- und Osteuropa statt.

Der Levoča-Marktplatz gehört zu den größten mittelalterli-chen Marktplätzen in der Slowakei. In der Marktmitte befin-den sich: Rathaus, Pfarrkirche, Stadtschule, Pranger, neuere evangelische Kirche. Unschätzbaren Wert hat die Heiliger-Jakob-Kirche, die in den Jahren 1330-1370 erbaut wurde. Der Hauptaltar ist das „nationale Denkmal” und ist der höch-ste gotische Altar der Welt.

Levoča

For the first time Levoča is mentioned in the privilege of Bela IV in 1249. In 1271 it becomes the residence of the Saxon Spišské Union and it enjoys the privileges of free royal town until today. Levoča was the most powerful in the fourteenth and fifteenth centuries, when Matthias Corvinus visited the town in 1474 and when the Jagiellonian met here in 1494. Another century brought downfall of the the town since the railway line was built between Kosice –and Bohumín. The line did not cross the town. In 1998, the presidents of Central and Eastern Europe met here.

Levoča’s market is the largest medieval market in Slovakia. In the middle of the market there are: town hall, parish church, school, pillory and a new evangelical church. The precious object is the Gothic church. Of St. Jacob, built between 1330-1370. The main altar is a “national monument” and is the highest Gothic altar in the world.

Dom Turzonów

OSturnia 149

FOTO

OSturniaTo prawdopodobnie najdłuższa osada na Słowacji leżąca wzdłuż potoku w  odizolowanym zakątku Zamagurza, 10 km na południowy zachód od Spiskiej Starej Wsi. Osturnia została założona prawdopodobnie w roku 1313 i  jest świa-dectwem jednego z najciekawszych procesów osadniczych w  Karpatach - fali osadnictwa wołoskiego. Osturnia słynie jako najdalej na zachód wysunięta wieś rusińska, czyli – jak przyjęło sie w Polsce – rusnacka. Pod koniec XVI wieku wła-ściciele zamku niedzickiego podjęli starania o  osadzenie pasterzy we wsi na prawie wołoskim. Z  czasem doszły też inne zajęcia, takie jak rolnictwo oraz praca w  lesie. Prawo-sławna drewniana świątynia stanęła tu już w I połowie XVII wieku. Ufundował ja kniaź (odpowiednik sołtysa na prawie wołoskim) Kanyak i nosiła wezwanie św. Michała Archanioła. W 1787 roku spłonęła i wzniesiono nowa murowaną cerkiew pod tym samym wezwa-niem, którą przed II wojną światową rozbudowano. Ikonostas pochodzi z  XIX wieku, zaś najstarsze za-chowane elementy wystro-ju to rokokowa ambona z  przedstawieniami Ojców kościoła oraz osiemnasto-wieczne obrazy Chrystusa i Matki Bożej wykonane na drzewie.Osturnia to jedna z  zama-gurskich perełek ludowej architektury, która zaliczo-na jest jako całość do spisu zabytków ze względu na swą unikatową zabudowę. Tworzą ją gospodarstwa skupione wzdłuż potoku, rozciągnięte na długości 9 km. Podłużny teren każde-go z  domostw leży z  oby-dwu stron drogi, przy któ-rej stoi budynek główny. Przednią część typowego drewnianego podwórza

Kobieta w stroju ludowym< Konstrukcja wieńcowa domu

sŁOWacki spisz148

sŁOWacki spisz OSturnia 152 153

Osturňa

Osturňa wurde wahrscheinlich im Jahr 1313 gegründet und ist berühmt als das am weitesten westlich gelegene russi-nische Dorf. Russisch-orthodoxe Holzkirche entstand hier schon in der I. Hälfte des XVII. Jahrhunderts. Osturňa ist ein typisches Kettendorf, ein der längsten in der ganzen Slowa-kei, das von den sich an der Länge von 9 km ausbreitenden Höfen gebildet ist. Es ist eine der Volksarchitekturperlen der Magura-Gegend, das als Ganzes zu der Liste der Denkmäler wegen seiner einzigartigen Bebauung gezählt wird. Die meisten alten Gebäude sind nach dem Muster des Podhale--Baus, wie beispielweise die hölzernen Gevierhöfe geschlos-sen mit einem Tor.

Osturňa

Osturňa was probably established in the year of 1313 and is renowned as the most westerly Rusińska village. The Or-thodox wooden church stood here in the first half of the seventeenth century. Osturňa is arranged in a chain -one of the longest in the whole Slovakia. The chain is made from households and it is 9 km long. This is one of the gems of folk architecture, classified as a whole, In the register of monu-ments due to its unique architecture. The majority of old bu-ildings is modeled basing on the highlander construction, like wooden pens in the quadrangular shape with closed the door.

Drewniana zabudowa wsi

sŁOWacki spisz SpiSKie pOdGrOdzie 168 169

Spišské Podhradie and its neighborhood

Spiskie Podgrodzie was initially subjected to the jurisdiction of the castle. In 1271 the locality receives city rights. In 1412 Spišské Podhradie became a part of Poland and for 360 years was administered by the Polish. From the mid-nineteenth century to 1918 it was the county residence.

In Spišské Podhradie there is a precious i Catholic church of the Birth of the Virgin Mary from the years 1825 – 1829 with the Gothic altar of St. Barbara.

Spiš Castle

The earliest written mention of the castle dates to the year 1120. Since the beginning of the thirteenth century castle was the subject of battles taking place in the territory of Spis wars and uprisings. First it became the seat of Koloman, later, Queen Elizabeth settled here and in 1437 she entrusted the castle to John Jiskra. The next owners were the families of: Thurzon, Zapoly, Csáky. In 1993, Castle and the town Spišské Podhradie, Spiska Kapitula and the Church of the Holy Spirit

in Žehra became the part of UNESCO World Heritage.

Spiš Chapter

During the end of the twelfth century it was the seat of the provost and chapter Spiš. The jewel of the chapter is the Romanesque cthedra of St.. Martin. Its construction started in 1198 and was completed in between 1245-1975. In 1776 with the creation of the Spis bishop, the church was raised to the rank of cathedral. Inside the temple a number of price-less historical monuments survived such as: stone sculpture of the Lion (Leo Albus) from the second half of the thirteenth century, regarded as the oldest Romanesque sculpture in Slovakia and the only preserved medieval fresco.

Žehra-Church of the Holy Spirit

Žehra is one of the oldest villages in the Spiš region with its unique Church of Holy Spirit, bearing the characteristics of both Romanesque and Early Gothic styles. The value of the church besides the unique architecture, provides a medieval wall paintings.

Kapituła Spiska

inFOrmatOr Mapy / spisz pOlski182 183

MapyMapyMapsLandkarten

Polski SpiszPoľský Spiš

Polish SpiszPolnische Zips

0km 3km 6km