135

Maria Urban

Socjalizacja politycznaw okresie polskiej transformacji ustrojowej

Słowa kluczowe: demokracja, indywidualizm, kolektywizm, rodzina, socjalizacja poli-tyczna, szkoła, transformacja ustrojowa.

Socjalizacja polityczna ma na celu przygotowanie jednostek do pełnienia ról społecznych i politycznych. W państwie demokratycznym, gdzie czło-wiek ma możliwość znacznego i różnorodnego, aktywnego uczestnictwa w polityce, kształtowanie dojrzałości politycznej jednostki i społeczeń-stwa jest szczególnie ważne dla podtrzymywania i rozwoju tego systemu. Zdobywanie wiedzy o świecie polityki, kształtowanie opinii, przekonań i postaw w stosunku do polityki, a także kształtowanie określonych wzorów zachowań politycznych zachodzi w procesie bezpośredniego i pośredniego komunikowania między jednostkami i grupami społecznymi a władzą. Obszar kształcenia i wychowania politycznego analizować można na kilku poziomach: na poziomie makro (państwa), mezo (instytucji), mikro (jedno-stek i małych grup).

1. Prawidłowości procesu socjalizacji w stabilnych systemach politycznych

Interesująca nas mikropłaszczyzna, na której prowadzone są działania w strukturach rodziny i szkoły przygotowujące jednostki do partycypacji w polityce oraz pełnienia ról obywatelskich, pełni podstawową rolę w procesie pierwotnej socjalizacji politycznej. Pierwotna socjalizacja polityczna stanowi przedmiot rozważań jednej z trzech teorii socjalizacji, w ramach których analizowane są problemy stałości i zmienności przekonań i zachowań politycznych podczas życia człowieka.

Jedna z teorii socjalizacji mówi, iż przekonania i postawy polityczne są efektem czasów, w jakich ludzie żyją i doświadczeń życiowych, jakich są uczestnikami. Kolejna teoria zakłada, iż przekonania polityczne kształtują się w ciągu całego życia i zmieniają się w różnych fazach rozwoju. Trzecia

136

teoria formułuje twierdzenia świadczące o tym, iż przekonania i postawy polityczne kształtowane są w dzieciństwie i mają charakter trwały1.

Prowadzone w latach 60. w Ameryce badania nad socjalizacją polityczną podkreślały znaczenie wczesnych doświadczeń w kształtowaniu tożsamości etnicznej i rasowej, postaw wobec cudzoziemców, identyfikacji z określoną partią, czy poparcia dla systemu politycznego2. Stwierdzono, że dziecięce rozumienie własnej rasy – identyfikacja z nią lub próby utożsamienia się z rasą dominującą – jest pochodną sposobu, w jaki myśli na te tematy rodzina dziecka i środowisko, w którym ono się wychowuje w pierwszych latach życia. Również badania prowadzone w latach 90. w społeczeństwach wielokulturowych potwierdzają znaczenie wytworzonej w dzieciństwie iden-tyfikacji etnicznej dla zachowań politycznych w dorosłym życiu. Wcześnie wytworzona identyfikacja etniczna określa grupy, z którymi jednostka czuje się związana, jakie partie i których polityków popiera. Stwierdzono, iż najbardziej stabilnym elementem orientacji politycznej jednostki jest identyfikacja partyjna i w jej obrębie najsilniejsze podobieństwo między rodzicami a dziećmi.

W społeczeństwach o ugruntowanych systemach politycznych zachodzi międzypokoleniowa transmisja wartości i postaw politycznych, której wyrazistość uwarunkowana jest wieloma czynnikami psychologicznymi, zdolnościami rodziców do komunikowania dzieciom własnych postaw poli-tycznych, czy relacjami panującymi w rodzinie. Rodzice bardziej zaanga-żowani, aktywni politycznie, częściej rozmawiający o polityce między sobą i dziećmi, stabilni w identyfikacji politycznej, bardziej skutecznie przekazują dzieciom swoje przekonania i postawy polityczne. Stwierdzono również większe podobieństwo politycznych orientacji rodziców i dzieci, gdy dzieci kochały i szanowały swoich rodziców, a ci nie stosowali wobec nich zbyt kontrolujących i represyjnych strategii wychowawczych. Praktyczna wiedza o demokracji w tych społeczeństwach obecna jest w tradycji, kulturze, obyczajowości. Postawy akceptujące demokrację przyswajane są automa-tycznie, ponieważ demokracja uważana jest za korzystny, stały, naturalny element rzeczywistości.

W powojennej Polsce brak jest tradycji demokratycznych, demokracja w życiu codziennym nie była praktykowana, dla znacznej części społeczeń-stwa nie jest czymś oczywistym.

Prowadzone w Polsce badania w okresie kryzysu politycznego i po roku 1989, nie pozwalają na sformułowanie spójnych twierdzeń dotyczących

1 Szerzej: K Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005, s. 126.

2 Tamże, s. 127-130.

137

międzypokoleniowej transmisji przekonań politycznych. Badania zreali-zowane przez Barbarę Frątczak-Rudnicką w listopadzie 1981 r., stanowią bogaty materiał empiryczny na temat podobieństwa i odmienności prze-konań politycznych dzieci i ich rodziców. Czas, w jakim prowadzono badania, jest czynnikiem skłaniającym do ostrożności w interpretacji badań. Uzyskane wyniki pochodzą od 365 piętnastolatków, uczniów klas ósmych warszawskich i podwarszawskich szkół oraz ich rodziców. W wyniku badania stwierdzono różnicę w ocenie ówczesnego systemu społecznego przez dzieci i rodziców. Bardziej krytyczne w stosunku do ustroju okazały się dzieci niż rodzice, one też częściej deklarowały chęć jego zmiany. Podobieństwo dziecięcej i rodzicielskiej oceny ustroju oraz rządu było większe, gdy rodzice akceptowali panujący ustrój. Dzieci częściej niż ich rodzice dostrzegały podziały polityczne w polskim społeczeństwie. Negatywne oceny socjalizmu dokonywane przez młode pokolenie, można wyjaśnić czynnikami o charak-terze rozwojowym. Młodzież w okresie dojrzewania charakteryzuje większy krytycyzm poznawczy, tendencja do konstatacji otaczającej rzeczywistości, brak lęku przed ujawnieniem własnych przekonań3.

2. Zmiana społeczna a transmisja pokoleniowa postaw politycznych

Interesującym jest zatem, czy radykalna zmiana społeczna, polegająca na jednoczesnej transformacji politycznej i gospodarczej, ma wpływ na przebieg procesu socjalizacji politycznej, czy głębokie przemiany w Polsce po roku 1989 współokreślają wpływy socjalizacyjne rodziny? Czy, w znacznej mierze, zdezaktualizowane doświadczenia pokolenia rodziców przekazywane są dzieciom, czy też następuje jednoczesne uczenie się nowej rzeczywistości przez obydwa pokolenia? Zainteresowanie budzi również problem, w jaki sposób, w zmienionej sytuacji politycznej, zadania socjalizacyjne w postaci przekazywania wiedzy o demokracji i kształtowania postaw obywatelskich, pełni szkoła. Czy szkoła przygotowuje do pełnienia ról politycznych i spo-łecznych w nowych historycznych warunkach?

W artykule, na podstawie wyników badań empirycznych prowadzonych w okresie polskiej transformacji, podjęto próbę odpowiedzi na postawione pytania.

Zasób wiedzy o demokracji i ustosunkowań wobec systemu demokra-tycznego stanowi przedmiot międzynarodowych badań porównawczych

3 Szerzej: B. Frątczak-Rudnicka, Socjalizacja polityczna w rodzinie w warunkach kryzysu, Warszawa 1990.

138

prowadzonych od początku lat dziewięćdziesiątych przez IEA4. Projekty, do których realizacji włączyła się Polska w latach 1995-1998, obejmowały również obszar różnorodnych czynników mających znaczenie dla socjali-zacji politycznej. Przypuszczano, że przede wszystkim rodzina i szkoła, jako instytucje edukacyjne i wychowujące, będą miały wpływ na efekty socjalizacji politycznej młodzieży. W Polsce grupę badawczą stanowiła ucząca się młodzież w wieku 14 i 17 lat. Badania miały charakter kwestio-nariuszowy, zawierały test wiedzy i umiejętności interpretacji przekazu politycznego, w grupie starszej – także test wiedzy ekonomicznej oraz zbiór pytań do rozpoznawania postaw. Polskie czternastolatki, spośród młodzieży 28 krajów świata, uzyskały najwyższe wyniki w teście wiedzy obywatelskiej oraz relatywnie dość dobre wyniki w zadaniach weryfikujących rozumienie przekazów społeczno-politycznych. Ponad 90% młodych Polaków potrafiło określić rolę obywatela w krajach demokratycznych i wskazać główny cel Deklaracji Praw Człowieka. Więcej niż 80% wiedziało, jaka jest funkcja związków zawodowych oraz dlaczego w krajach demokratycznych ważny jest pluralizm polityczny. Trudnym pytaniem okazało się wskazanie celu regu-larnych wyborów w krajach demokratycznych. Nieporównanie trudniejsze, niż wykazanie się wiedzą teoretyczną, było rozumienie i interpretowanie przekazów o treściach społeczno-politycznych. Zdaniem badaczy, stwier-dzona dysproporcja, między poziomem wiedzy a umiejętnościami jej rozu-mienia, wynika nie tylko z niezrealizowania takich zagadnień w programach nauczania czy kompetencji nauczycieli, ale również z poziomu demokraty-zacji polskich szkół. Wysoką pozycję polskich czternastolatków w skalach testu wiedzy o demokracji, przypisuje się szkolnym wymaganiom, zwią-zanym z pamięciowym opanowaniem wiedzy podręcznikowej. Znaczenie dla sukcesu młodzieży może mieć również sam proces transformacji ustro-jowej, zmuszający społeczeństwo do zainteresowania demokratycznymi ideami i regułami, powodującymi wiele zmian, również w codziennym życiu Polaków. W porównaniu z grupą czternastolatków, młodzież siedemnasto-letnia wypadła znacznie gorzej w teście wiedzy o demokracji. Polacy uzyskali wynik zbliżony do średniej międzynarodowej, zaś wyniki testu wiedzy ekonomicznej wskazują na jej bardzo niski poziom w stosunku do młodzieży innych narodowości. Polskie siedemnastolatki również relatywnie słabo radzą sobie z zagadnieniami rozumienia i interpretacji przekazów politycznych. Wśród predyktorów wiedzy obywatelskiej czternastolatków kluczową rolę odgrywa wykształcenie matki, zaś w grupie starszej – wykształcenie ojca, oraz w obydwu grupach – status edukacyjny rodziny mierzony liczbą książek w domowej bibliotece. Liczba książek skorelowana jest z poziomem

4 IEA – The International Association for Evaluation of Educational Achievement.

139

wykształcenia członków rodziny, zainteresowaniami kulturowymi i aspira-cjami edukacyjnymi rodziców wobec dzieci. Ważne znaczenie mają również potrzeby poznawcze samych dzieci. Najwyższe wyniki w teście uzyskała młodzież mieszkająca w mieście, która często dyskutuje z rodzicami na tematy polityczne, natomiast polityczne dyskusje z nauczycielami nie rozwi-jają wiedzy politycznej. Stwierdzono również, że kompetencje obywatelskie łatwiej nabywane są w dużych szkołach miejskich, niż małych. Na wsiach większy zasób wiedzy przekazują szkoły małe5.

Wyniki badań reprezentatywnej grupy młodzieży – uczniów szkół ponad-podstawowych, prowadzonych przez pracowników Zakładu Metodologii Badań Socjologicznych Instytutu Socjologii UW, również w 1995, wskazują na poziom wykształcenia ojca oraz poziom osiągnięć szkolnych ucznia jako czynniki mające największe znaczenie w procesie przekazywania wiedzy obywatelskiej. Ponadto autorzy badań stwierdzają, iż wiedza obywatelska odgrywa samodzielną rolę w formułowaniu nastawienia i postaw wobec demokracji. Jednakże prowadzone analizy wskazują, że zainteresowanie młodzieży polityką jest nikłe. Młodzież nie ceni sobie demokracji jako swoistej meta instytucji, zaś konkretne instytucje cieszą się umiarkowanym zaufaniem. Poziom różnorodnej partycypacji jest niewysoki6.

Kontynuację badań postaw politycznych młodzieży stanowi projekt badawczy realizowany w 2001 r., obejmujący młodzież polską i niemiecką w wieku od 14 do 24 lat. Analizowano takie problemy, jak: stosunek młodzieży do własnego kraju oraz postrzeganie i ocena stosunków społecz-nych, stosunek do demokracji, stosunek do polityki, stosunek do instytucji politycznych, publicznych i prywatnych, działania i gotowość do działania w istniejącym systemie demokratycznym. Prowadzone analizy wskazują, iż młodzież polska w znacznie większym stopniu identyfikuje się z narodem, niż młodzież niemiecka. Polacy żywią silne uczucia narodowe i patriotyczne, jednocześnie częściej niż Niemcy, wybierają tożsamość wyższego i niższego rzędu – Europejczyka, mieszkańca miejscowości. Młodzież zachodnionie-miecka charakteryzuje się najwyższym, w stosunku do młodzieży wschod-nioniemieckiej i polskiej, poparciem dla demokracji jako najlepszej formy rządu, co świadczyć może o tym, jak bardzo komunistyczna przeszłość obciąża młodzież wschodnioniemiecką i polską. Młodzież wschodnionie-miecka jest mniej, niż polska młodzież, krytyczna wobec przeszłości, ale

5 Por. A. Wiłkomirska, Zakres, poziom i uwarunkowania wiedzy obywatelskiej polskich nastolatków [w:] R. Dolata, K. Koseła, A. Wiłkomirska, A. Zielińska (red.), Młodzi obywatele. Wyniki międzynarodowych badań młodzieży, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2004.

6 Szerzej: M. Grafowska, 1999 Poza polityką i demokracji [w:] K. Koseła (red.), Młodzież szkolna o rynku i demokracji, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999.

140

nieco lepiej nastawiona do demokracji. Polacy odrzucają komunizm, ale mniej akceptują demokrację. Młodzi z obydwu krajów nie interesują się polityką, nie są aktywni politycznie. Większość badanych nie należy do partii politycznych i wyklucza możliwość przynależności do partii w przyszłości. Młodzież nie ufa instytucjom politycznym. Brak zaufania przeważa także wobec parlamentu, rządu, administracji państwowej.

W końcu lat 90. autorka artykułu przeprowadziła badania na temat podobieństwa przekonań społeczno-politycznych młodzieży i jej rodziców7. W pierwszym badaniu wzięło udział 283 uczniów warszawskich szkół podstawowych i ponadpodstawowych oraz 111 ojców i 111 matek badanej młodzieży. Przekonania społeczno-polityczne badano przy użyciu kwestio-nariusza składającego się z osiemnastu twierdzeń, opinii dotyczących państwa i społeczeństwa. Twierdzenia wyrażały przekonania na temat ustroju politycznego typu demokratycznego vs autorytarnego i przekonania na temat ustroju gospodarczego liberalnego vs socjalnego. Odnosiły się one do form stanowienia ustroju państwa, warunków sprawnego funkcjono-wania społeczeństwa, problemów socjalnych, takich jak sposób korzystania z opieki zdrowotnej i oświaty, zagwarantowania pracy i mieszkania oraz praw jednostki, tj. wolności słowa, stowarzyszeń, religii. Uzyskane wyniki pozwalają na stwierdzenie, iż zarówno młodzież, jak i rodzice skłaniają się bardziej w kierunku akceptacji państwa opiekuńczego, zapewniającego pracę, mieszkanie, bezpłatną ochronę zdrowia niż państwa liberalnego. W sferze poglądów, związanych z ustrojem politycznym, obydwa poko-lenia deklarują większe poparcie dla wolności słowa, religii, pluralizmu politycznego, demokratycznego sposobu rządzenia państwem niż państwa autorytarnego. Porównanie przekonań młodzieży i jej rodziców wskazuje na brak różnic pokoleniowych w zakresie akceptacji państwa demokratycznego o kapitalistycznym systemie gospodarczym. Młodzież zaś, znacznie silniej niż rodzice, wyraża poparcie dla autorytarnego państwa socjalnego. Sposób funkcjonowania demokracji w Polsce (konflikty na szczytach władzy szeroko nagłaśniane przez media), utrudnia młodzieży rozumienie i pełną akcep-tację systemu. Młodzież, która jest w swych poglądach bardziej radykalna niż dorośli skłonna jest dać poparcie systemowi narzucającemu porządek, gwarantującemu bezpieczeństwo socjalne.

Analizy uwarunkowań nastawienia do demokracji wskazują na rolę historii i systemu politycznego danego kraju. Życie w ustabilizowanej demo-kracji sprzyja prodemokratycznym postawom. Wyniki potwierdziły rolę rodziny, która wpływa na nastawienia do demokracji. Rodziny wykształcone,

7 Szerzej: M. Urban, Przekonania społeczno-polityczne młodzieży i jej rodziców, [w:] „Rocznik Nauk Politycznych”, Pułtusk 2001, s. 191-202.

141

zamożniejsze sprzyjają demokratycznym przekonaniom i organizacyjnemu zaangażowaniu. Znaczenie mają dobre interakcje i stosunki z rodzicami, które podnoszą zaufanie do instytucji politycznych. Również pozytywny stosunek do szkoły sprzyja demokratycznym przekonaniom, jak również typ szkoły – uczniowie liceów ogólnokształcących wyróżniają się demo-kratycznymi przekonaniami, doceniają system demokratyczny, bardziej interesują się polityką8.

Problem edukacji dla demokracji w polskich szkołach podjęła także autorka artykułu, przeprowadzając badania wśród nauczycieli przedmiotu „Wiedza o społeczeństwie”9. Celem badania, między innymi, była odpowiedź na pytanie: Jak nauczyciele rozumieją pojęcie „edukacja dla demokracji” oraz czy, i w jaki sposób prowadzą tą edukację? W badaniu wzięło udział 41 nauczycieli przedmiotów: wiedza o społeczeństwie i historia. Analiza treści wypowiedzi nauczycieli wykazała, że zdecydowana większość bada-nych (87,8%) pracując z młodzieżą podejmuje kwestię edukacji prodemo-kratycznej w formie przekazywania wiedzy o systemie demokratycznym. Natomiast wypowiedzi 12,2% osób wskazują, iż nie rozumieją one pojęć, o które zostały zapytane lub przekazują w swych wypowiedziach ubogą wiedzę na temat demokracji. Osoby te najczęściej negują wartości demo-kracji lub wyrażają osobiste lęki i obawy związane z tym systemem poli-tycznym. Najczęściej wymienianymi przez badanych elementami edukacji prodemokratycznej jest przekazywanie wiedzy o genezie, mechanizmach, podstawach prawnych demokracji, poznanie przez młodzież instytucji demokratycznych, kompetencji władzy. Wskazywanymi przez nauczycieli metodami edukacji były: praca z samorządem uczniowskim, wyjaśnianie problemów, spotkania z politykami, wycieczki do Sejmu. Nieznaczna część badanych przedstawia metody pracy, które szczególnie sprzyjają rozwojowi postaw prodemokratycznych. Ci nieliczni nauczyciele uczą dyskusji, docho-dzenia do kompromisu w kwestiach spornych, tolerancji dla odmiennych poglądów, aktywizują młodzież w kierunku współtworzenia zajęć, swobod-nego wypowiadania się, tworzą sytuacje pobudzające aktywność w zakresie kształtowania życia klasy i szkoły. Uważają również, że sposób komuniko-wania się nauczyciela z uczniami stanowi ważny element edukacji.

Analiza wypowiedzi badanych nauczycieli skłania do stwierdzenia, iż większość działań edukacyjnych szkoły nastawiona jest głównie na przekazy-wanie gotowej wiedzy, przy zastosowaniu metod niewymagających od ucznia

8 Zob. M. Grabowska, Młodzież wobec demokracji i polityki [w:] K. Koseła, B. Jondy (red.), Młodzi Polacy i młodzi Niemcy w nowej Europie, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2005.

9 Szerzej: M. Urban, Orientacje psychologiczne nauczycieli i ich opinie na temat edukacji dla demokracji, „Psychologia Wychowawcza” 1998, nr 5, s. 399-411.

142

aktywności i samodzielności w zakresie jej przetwarzania. Tylko nieliczni nauczyciele przedstawiają przemyślany model edukacji obywatelskiej, dążąc zarówno do przekazania wszechstronnej wiedzy o systemie demokratycznym i kształtując postawy proobywatelskie. Stosując różnorodne metody edukacji, mające na celu aktywizowanie samodzielnego myślenia i działania ucznia, doceniają rolę prawidłowego procesu komunikowania politycznego.

3. Indywidualizm i kolektywizm a socjalizacja dla demokracji

Związek indywidualizmu z demokracją wykazywany był w wielu bada-niach, dlatego też autorka artykułu podjęła próbę sprawdzenia uniwersalności tego związku w warunkach polskiej transformacji systemowej. Badanie miało na celu ustalenie relacji między orientacją mentalną indywidualistyczną i ko-lektywistyczną oraz przekonaniami politycznymi młodzieży i jej rodziców, z uwzględnieniem wpływu stosowanych przez rodziców strategii socjali-zacyjnych. Rodzaj ukształtowanej orientacji, a co za tym idzie, przekonań politycznych, jest wynikiem zarówno zamierzonych, jak i przypadkowych oddziaływań rodziców. Rodzice, przez różne formy interakcji w procesie komunikowania, wpływają na ukształtowanie określonych postaw dziecka. Pożądane przez rodziców postawy dziecka są odzwierciedleniem cenionych przez nich wartości. Wartości rodzicielskie rozumiane są najczęściej jako zestawy cech, jakie rodzice chcieliby widzieć u swojego dziecka. Wartości indywidualistyczne to: wolność, samodzielność, niezależność, dążenie do osiągnięć, przedsiębiorczość i umiejętność walki o swoje sprawy. Wartości kolektywistyczne to: zgodne współżycie z ludźmi, angażowanie się w prob-lemy innych, pomaganie im, wrażliwość na odczucia i myśli innych ludzi. Świadome oddziaływanie na ukształtowanie określonych postaw to strategie socjalizacyjne.

Badanie, w którym uczestniczyło 510 osób – młodzież w wieku 15-18 lat i jej rodzice – było realizowane metodą wywiadów kwestionariuszowych. Pierwsza część kwestionariusza służyła do pomiaru przekonań politycznych typu indywidualistycznego i typu kolektywistycznego, druga część kwestio-nariusza służyła do pomiaru strategii socjalizacyjnych indywidualistycznych i kolektywistycznych. Analizy wyników badania miały na celu uzyskanie wiedzy o różnicach i podobieństwach oraz związkach międzypokolenio-wych w zakresie roli określonych strategii socjalizacyjnych stosowanych przez rodziców w kształtowaniu tych przekonań. Okazało się, iż rodzice wykazują wyższy poziom przekonań indywidualistycznych na temat ustroju politycznego niż dzieci, zaś dzieci prezentują wyższy poziom przekonań kolektywistycznych. W obrębie triady – ojciec, matka, dziecko najbardziej

143

indywidualistyczne przekonania wykazują ojcowie, natomiast najbardziej kolektywistyczne przekonania prezentują dzieci.

Porównanie przekonań politycznych dzieci, wobec których rodzice stosują strategie indywidualistyczne z przekonaniami politycznymi dzieci, wobec których rodzice stosują strategie kolektywistyczne wskazuje na brak różnic w zakresie tych przekonań. Strategie kolektywistyczne i indywiduali-styczne w niewielkim stopniu (różnica na poziomie tendencji statystycznej) różnicują przekonania społeczno-polityczne typu kolektywistycznego. Dzieci rodziców stosujących strategie kolektywistyczne w większym stopniu akcep-tują państwo oparte na kolektywistycznych zasadach stanowienia ustroju gospodarczego niż dzieci rodziców stosujących strategie indywidualistyczne. Dalsze analizy wyników, uwzględniające stopień akceptacji przez dziecko stosowanych wobec niego strategii socjalizacyjnych, wskazują na istnienie modyfikującego wpływu poziomu akceptacji stosowanych strategii na związki między przekonaniami politycznymi dzieci i rodziców. W grupie dzieci w wysokim stopniu akceptujących stosowane wobec nich strategie socjalizacyjne występuje silny związek w zakresie przekonań politycznych między dwoma pokoleniami. Mimo iż teorie socjalizacji wskazują na wagę bezpośrednich wpływów rodzicielskich na kształtowanie określonych postaw politycznych dzieci, uzyskany wynik, wskazujący na pewne różnice w poglą-dach politycznych młodzieży i jej rodziców, wyjaśnić można społeczną dezakceptacją dla polskiej demokracji powiązaną z nasilonym krytycy-zmem okresu dojrzewania. Można przypuszczać, że silniejsze u dzieci niż u rodziców przekonania polityczne typu kolektywistycznego, zwłaszcza w stosunku do roli państwa wobec obywateli, mają swe źródła również w obawach przed wejściem w dorosłe samodzielne życie. Obserwowane przez młodzież trudności na rynku pracy rodzą lęk przed wzięciem za siebie odpowiedzialności. Jak wynika z wielu badań, warunkiem skuteczności stosowanych oddziaływań socjalizujących jest ich akceptacja przez dziecko, co znalazło również potwierdzenie w zaprezentowanym badaniu10.

Tłumacząc proces kształtowania się postaw politycznych u dzieci, badacze traktują go jako klasyczne warunkowanie pojęć, haseł, osób i zachowań. Dziecko w procesie komunikowania z dorosłymi uczy się znaczenia politycznych pojęć i postaw przez kojarzenie ich z pozytywnymi bądź negatywnymi bodźcami afektywnymi. Proces uczenia się reakcji na określone symbole polityczne, nasycone emocjami lecz ubogie poznawczo, jest bezrefleksyjny. Dzięki silnemu afektowi, towarzyszącemu w dzieciństwie

10 Szerzej: M. Urban, Indywidualistyczne i kolektywistyczne poglądy polityczne młodzieży a przeko-nania i strategie socjalizacyjne rodziców [w:] U. Jakubowska, K. Skarżyńska (red.), Demokracja w Polsce. Doświadczanie zmian, Warszawa 2005, s. 147-158.

144

nabywaniu pojęć i postaw politycznych są one odporne na późniejsze oddziaływania. Wytworzone w dzieciństwie identyfikacje, postawy i prze-konania wzmacniane są później poparciem w dyskusjach z rodziną11.

Wskazywany w międzynarodowych badaniach porównawczych wysoki poziom wiedzy obywatelskiej polskich uczniów oraz zdecydowanie niższe kompetencje w zakresie zdolności rozumienia politycznych przekazów, znajdują uzasadnienie w sposobie kształcenia polskiej młodzieży.

4. Konkluzje

W większości współczesnych społeczeństw zmiany społeczne realizo-wane są w procesie historycznym. Tempo zmian pozwala jednostkom na tworzenie kolektywnego systemu znaczeń dotyczących zjawisk zachodzą-cych w sferze życia społecznego. W Polsce sytuacja jednoczesnej zmiany społecznej w kilku dziedzinach życia, w krótkim przedziale czasowym, zmusiła społeczeństwo do samodzielnego przystosowania się do nowych warunków, w których stare schematy funkcjonowania okazały się dysfunk-cjonalne. Tylko pewna część społeczeństwa okazała się być przystosowana mentalnie do życia w systemie liberalnej demokracji. W tych sferach społecz-nych proces socjalizacji przebiega zgodnie z naukowo wykazanymi prawid-łowościami. Rodzice przekazują dzieciom prodemokratyczne i prorynkowe postawy, szkoła dostarcza podstawowej wiedzy o demokratycznym systemie. Zdobywanie wiedzy obywatelskiej znajduje sprzyjające warunki w rodzinach wykształconych i zainteresowanych polityką. Jednakże jak wskazują badania i rodzina, i szkoła, w swej większości, w niedostatecznym stopniu pełnią funkcje socjalizacyjne w sferze wychowania obywatelskiego. W minimalnym stopniu przygotowują młodzież do uczestnictwa w demokracji. Można sadzić, że zarówno dorośli, jak i ich dzieci żyjąc w systemie demokra-tycznym dopiero uczą się demokracji. Prodemokratyczne nastawienie części młodzieży wynika z wzrastania w zmienionym środowisku, bezpośredniego poznawania i doświadczania demokratycznej rzeczywistości. Młodzi uczą się demokracji i uczą się ją akceptować, choć proces ten jest powolny i nie dotyczy wszystkich. Zdobywanie wiedzy obywatelskiej znajduje sprzyjające warunki w rodzinach wykształconych i zainteresowanych polityką, szkoła w niewielkim stopniu socjalizuje dla demokracji.

11 Szerzej: K. Skarżyńska, Człowiek..., s. 134-135.

145

Maria Urban

POLITICAL SOCIALIZATION DURINGA SYSTEM’S TRANSFORMATION IN POLAND

This article is devoted to political socialization issues in Poland during the process of transformation. In societies of established political systems a transformation of values and political attitudes has generational character. An analysis of attitudes shows a major role of history and the model of the political system in a given country. Living in countries of established democracy favours pro-democratic attitudes. Family and school have a very important role here as well. Research which has taken place in Poland shows that socialization process of Polish society is only partially proceeding in accordance with scientific regularities. Formation of pro-democratic attitudes and gaining civic knowledge is favoured in better educated families, who are also interested in politics. However neither school nor families fulfill their role in the civic education process sufficiently. Only marginally they prepare youth to participate in democracy in a basic scope. It can be said that parents as well as their children are learning democracy by living in democratic system. Young people learn democracy and learn to accept it, but this process is happening slowly and doesn`t include all citizens.