1

ŻYĆ W RODZINIE I PRZETRWAĆ

Robin Skynner i John Cleese

JACEK SANTORSKI & CO

AGENCJA WYDAWNICZA

WARSZAWA 1992

Tytuł oryginału: Families and How to Surwiwe Them

Przekład: Anna Dodziuk

Posłowie: Elżbieta KrólikowskaAwis

Redakcja: Joanna Nowicka

Korekta: Lucyna Zbucka

Projekt okładki: Zbigniew Tomaszczyk

Opracowanie graficzne: Zbigniew Tomaszczyk i Ryszard Piwowar

Współpraca edytorska: Ryszard Grażyoski

Zgodnie z życzeniem wydawcy brytyjskiego w projekcie okładki oraz: w opracowaniu graficznym

wykorzystano oryginalne rysunki autorstwa Methuena Londona

© Copyright by Robin Skynner & John Cleese, 1983 © Copyright for illustrations by Methuen London,

1983 Right for the Polish edition by Jacek Santorski, 1992

Fotoskład: Paweł Cieślak SOFT

^^f design

Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza 03930 Warszawa, ul. Nobla 25 tel/fax 178936

ISBN 8385386106

2

Spis treści

Od Tłumacza

Wstęp. Dlaczego napisaliśmy tę książkę 13

1. dlaczego musiałem ożenid się właśnie z Tobą? 20

Sygnały 26 Etapy rozwoju 30 Ukrywanie pominiętych etapów 35 Nieszczelna kurtyna 42

Wzajemne zauroczenie 49 Typy małżeostw 53 Kto się boi Virginii Woolf? 54 „Dom lalki" i mąż

pantoflarz 61 Najzdrowsze małżeostwa 73 Jak z tego wyjśd/poukładad to sobie 75 2. Zmiany

bywają dobre i złe 82 Rodzice w pogotowiu 88 Niemowlę i miłośd macierzyoska 96 Dziecko

zaczyna tworzyd własną mapę 99 Kiedy matka nie potrafi zareagowad 104 Granice zaznaczają się

coraz wyraźniej 111 Albo zostają niewyraźne 112 Wszyscy mamy paranoję 120 Rozpoznawanie

mamy 135 Troska o „wewnętrzne dziecko" 144 Źródła wsparcia 152 Poważne deficyty 155

Szersze powiązania 158 Dygresja: Paranoja i Polityka 161

3. Zdumiewający pluszowy miś 177

Rozstanie z Mamą 177 Pozwalam ci urosnąd 179 Właściwy tor 188 Smutno i jeszcze gorzej 194

Przestawid się na inny tor 202 Ciężka depresja 206 Nikt nie jest doskonały 213

4. Kto tu rządzi? 220

Mam byd aniołkiem, mamusiu? 220 Stanowczośd 227 Ojciec pojawia się na scenie 235 Pan

Cudowny 248 Outsider 255 Rodzina outsidera 260 Nerwice natręctw 270 Rodzice w konflikcie

273 Dygresja: O wiele zdrowsi 282

5. Co tam robicie we dwoje? 290

Sprawa życia i śmierci 290 Dlaczego dwie płcie? 296 Kamienie milowe rozwoju psychicznego 298

Maluch uczy się swojej płci 302 Męskie „ja" 308 Wiele różnych możliwości 313 Polityka a różnice

płci 318 Kompleks Edypa 327 Faza utajenia okres przejściowy 335 Kryzys dojrzewania 336

Młodzież a sprawa granic 341 Marzenia 346 Leczenie problemów seksualnych 349 Nasz

największy wróg 362

Posłowie

3

Od tłumacza

Zawsze, kiedy tłumaczę książkę, daję kilku znajomym próbki do czytania, żeby zobaczyd, czy

przekład nie jest zbyt mocno skażony angielską frazą, brzmiącą po polsku nienaturalnie. Tym razem

moi „konsultanci" wywiązali się z zadania kiepsko wszyscy mówili, że po paru stronach wciągało ich

bez reszty sprawdzanie, czy tezy książki pasują do ich życia, do najbliższej rodziny, krewnych i

przyjaciół, więc nie są w stanie nic powiedzied o tłumaczeniu. Czytali z wypiekami! Lepszego

komplementu dla publikacji bądź co bądź z dziedziny psychologii chyba byd nie może. Z drugiej strony

również dla mnie samej a zajmuję się psychoterapią i pomocą psychologiczną dla małżeostw od

kilkunastu lat znalazło się w tej pracy wiele prawdziwych rewelacji. A więc Robin Skynner i John

Cleese stworzyli dziełko odkrywcze i porządkujące doświadczenia zarówno tzw. człowieka z ulicy, jak i

terapeuty ze sporym stażem. Pamiętam, jak przeczytałam kiedyś broszurkę psychiatryczną z 1934

roku późniejszego profesora Kazimierza Dąbrowskiego, w której udowadniał, że kiedy pacjent ma

postawioną diagnozę inaczej mówiąc dowiaduje się, co mu jest zwykle zaczyna czud się lepiej.

Zwyczajnie mniej go wówczas niepokoi własny stan. Tak samo działa na czytelnika ta książka kiedy

okazuje się, że różne przykre i niewytłumaczalne rzeczy, które zachodzą w jego życiu, stają się

zrozumiałe i naturalne, wtedy człowiek uspokaja się, przestaje mied poczucie winy i bezsilności oraz

przeświadczenie, że do niczego się nie nadaje. Ale to nie wszystko. Jest tu mnóstwo cennych

wskazówek, co robid, żeby w rodzinie pomiędzy małżonkami, pomiędzy rodzicami a dziedmi,

dzieciom w przyszłości żyło się lepiej. Nie banalnych recept jak z książki kucharskiej, ale

przekonywających wyników głębokiej psychologicznej analizy. Wszystko to z premią specjalną

żartów w tekście i dowcipów rysunkowych jest tu co niemiara. Dzięki temu zamiast przyciężkiego,

nużącego w czytaniu psychologizowanie mamy wesoły, potoczysty dialog, którego treśd sama

wchodzi do głowy.

Radzę zwrócid szczególną uwagę na fragmenty, których rozumienie będzie Wam przychodziło

z trudem. Pewnie w tym miejscu tkwi jakiś Wasz głębszy problem osobisty. Warto zamiast złościd się

na Autorów, że nie piszą dośd jasno dopuścid możliwośd, że takie zaciemnienie czy pogmatwanie jest

odbiciem Waszego wewnętrznego galimatiasu. Kto nie wierzy, niech sprawdzi! Jeśli okaże się, że

innym (byle spoza rodziny) źle się czytało nie w tych samych miejscach, będziecie mieli jasnośd, po

czyjej stronie leży kłopot.

Chciałabym bardzo podziękowad wszystkim, których zanudzałam swoimi wątpliwościami i

rozterkami tłumacza, a zwłaszcza moim domownikom oraz Mai Lawergne bez jej znajomości języka i

obyczajów w ogóle nie umiałabym dad sobie rady z wieloma subtelnościami przekładu. Zwłaszcza

charakterystyczne angielskie poczucie humoru Johna Cleesa często nie bardzo dawało się spolszczyd;

trzeba było wybierad między wdziękiem i finezją a czytelnością dla polskiego odbiorcy. Rasowy komik

i w tej książce jak zwykle gra nie dajcie się zwieźd jego pozie naiwnego i przygłupiego prostaczka.

Zrobił to dla Was, drodzy Czytelnicy, żeby uzyskad lepsze wyjaśnienie, wymusid bardziej

przekonywające dowody, rozproszyd wątpliwości. Nie oznacza to bynajmniej, że lekka i nie do kooca

serio konwencja książki została wprowadzona kosztem spłycenia treści. Przeciwnie, w warstwie

teoretycznej obcujemy ze spójną i sprawdzoną w praktyce koncepcją, która integruje najważniejsze

dokonania psychologii i psychiatrii ostatnich kilkudziesięciu lat. Ktoś mógłby mied wątpliwości, czy do

naszej sytuacji będą pasowały diagnozy i rozwiązania, wymyślone w zasobnym i stabilnym politycznie

społeczeostwie zachodnim. Otóż musimy nauczyd się, jak „", wszędzie tam, gdzie człowiek rodzi się

bezbronny i w pełni zależny od innych, a potem stopniowo osiągając coraz większą samodzielnośd

4

dorasta wśród ludzi, którzy czują i myślą. Czy gdziekolwiek na świecie jest inaczej? Uważam to za

jedną z głównych zalet tej książki, że uczy myślenia w kategoriach „rodziny człowieczej", każe widzied

różnice między warstwami czy środowiskami społecznymi, między kulturami czy systemami

politycznymi jako drugorzędne w zestawieniu z podobieostwem potrzeb, sposobu przeżywania i

zwyczajnej ludzkiej bezradności. Szczególnej uwadze czytelników wyczulonych na kwestię polskiej

specyfiki, przekonanych o wyjątkowym charakterze naszego doświadczenia narodowego, chciałabym

polecid rozdział „paranoja i polityka". Mam nadzieję, że podobnie jak ja będą zdumieni, jak bardzo

może im pomóc w zrozumieniu aktualnej sytuacji politycznej w naszym kraju.

Komu więc może przydad się ta książka? Właściwie każdemu. Młodzieży, dorosłym i osobom

starszym, młodym małżonkom, świeżo upieczonym rodzicom. Wszyscy mamy rodziny i większośd z

nas bądźmy szczerzy nie najlepiej sobie w nich radzi. W największym stopniu jest to oczywiście

książka dla tych, którym się nie układa. Im mniejsze problemy, tym większa szansa, że sama lektura

może przyczynid się do ich rozwiązania. W większych i bardziej zastarzałych kłopotach może byd

potrzebna pomoc specjalisty, do korzystania z której Autorzy bardzo zachęcają. Niestety,

poradnictwo i terapia rodzinna wciąż jeszcze są w Polsce trudno dostępnym luksusem. Dobrze, że

chociaż będzie można sięgnąd do „żyd w rodzinie i przetrwad".

Anna Dodziuk

Wszystkie teksty biblijne są cytowane według „Biblii Tysiąclecia", wydanej przez Pallotinum,

Warszawa Poznao 1971.

Większośd ludzi przeżywa uczucia, z którymi sobie nie radzi i dlatego „odcina się" od nich

ukrywając je przed innymi, a nawet przed sobą. Często wybierają partnerów z takimi samymi

zahamowaniami, które następnie przekazują swoim dzieciom... i tak dzieje się z pokolenia na

pokolenie. Wykorzystując najnowocześniejsze zdobycze rodzinnej terapii, książka ta pokazuje, jak

zrozumienie może prowadzid do poprawy sytuacji, jak można obalad tabu i jak mogą kształtowad się

zdrowe relacje i rozwijad zdrowe rodziny.

Jest to temat żywotnie ważny dla nas wszystkich, zaś Autorzy ujmują go w sposób błyskotliwy

i cięty, z lekkością, której znakomicie służą rysunki Buda Handelsmana. ROBIN SKYNNER odegrał

pionierską rolę we wprowadzaniu w Wielkiej Brytanii technik grupowej i rodzinnej terapii. Był jednym

z założycieli Instytutu Analizy Grupowej, jak również Instytutu Rodzinnej Terapii, gdzie nadal wykłada.

Jest autorem książek „Jedno ciało oddzielne osoby" (One Flesh: Separate Persons), „Zasady rodzinnej

i małżeoskiej psychoterapii" (Principles of Family and Marital Psychotherapy), „Poszukiwania

wspólnie z rodzinami" (Explorations with Families) oraz „Instytuty i jak w nich przetrwad" (Institutes

and How to Surwiwe Them). JOHN CLEESE jest najbardziej znany jako komik. Urodził się w

WestonsuperMare w 1939 roku, zrobił maturę z przedmiotów ścisłych w koledżu Clifton Akademii

Sportu, wykładał przez dwa lata, a później studiował prawo w Cambridge, gdzie wstąpił do zespołu

pieśni i taoca „Footlights".

5

Podziękowania

Chcielibyśmy podziękowad następującym przyjaciołom i współpracownikom za to, że poświęcili czas

na przeczytanie i podzielenie się uwagami do różnych części tekstu, jak również za informacje i rady z

tym że oczywiście odpowiedzialnośd za przedstawione tu poglądy oraz wszystkie błędy i pominięcia

obarcza wyłącznie nas. Są to:

Jane Abercrombie, Susan Barrows, Ruth Berkowitz, Dennis Brown, Arnon Bentowim, John Bowlby,

John ByngHall, Douglas Connor, Chris Dare, Chirley Dare, Ronald Eyre, Lionel Kreeger, Mariannę

Kreeger, Malcolm Pines, Denis Robinson, Margaret Robinson, Meg Sharpe, Dawid Skynner, Prue

Skynner, Katrin Stroh i Barbara Trentham.

Pragniemy wyrazid szczególną wdzięcznośd za wyjątkowy wkład w prace redakcyjne Christoferowi

Falkusowi i Ann Mansbridge, a także złożyd podziękowania Daphne Day, Dee Edwards, Joan

PakenhamWalsh, Briar Silich i Joan Snęli za sumienne przepisywanie licznych wersji maszynopisu.

PRUE I BARBARZE

6

Wstęp. Dlaczego napisaliśmy tę książkę?

JOHN: Dziesięd lat temu zacząłem grupową terapię. Zrobiłem to z dwóch powodów. Po pierwsze, co

najmniej od dwóch lat miałem objawy bezgorączkowej grypy, której mój doktor nie potrafił wyleczyd.

W koocu po trzykrotnych wszechstronnych badaniach powiedział mi, że przyczyna jest

najprawdopodobniej psychosomatyczna i poradził, żebym z moimi kłopotami udał się do psychologa,

bo może to okaże się skuteczne. Z grubsza w tym samym czasie nasiliły się problemy związane z

moim pierwszym małżeostwem i doszedłem do wniosku, że jestem zdezorientowany i nie potrafię

uporządkowad ich bez pomocy z zewnątrz właściwie, jak pamiętam, myślałem wówczas, że brakuje

mi narzędzi intelektualnych, żeby zrozumied, co się dzieje. Teraz zdaję sobie sprawę, że brakowało mi

również pewnych doświadczeo emocjonalnych, które musiałem zdobyd w grupie, żeby móc rozwiązad

nękające mnie problemy.

Oczywiście wkraczałem w Cudowny Świat Terapii bez wielkiego entuzjazmu. Przeciwnie, z normalną

brytyjską rezerwą podchodziłem do wszystkiego, co się kojarzy z całym tym Psychiatrycznym

Interesem. Niemniej, mimo że traktowałem rzecz sceptycznie mógłbym nawet powiedzied z

nieufnością zacząłem chodzid na spotkania grupy terapeutycznej. Prowadziło ją dwoje terapeutów,

Robin Skynner i jego żona Prue. W grupie było jeszcze siedem innych osób, w tym parę małżeostw. I

tak co tydzieo późnym czwartkowym popołudniem w dziesięd osób półtorej godziny siedzieliśmy w

kręgu i po prostu rozmawialiśmy przez następne trzy i pół roku! Naturalnie ludzie w grupie przez ten

czas się zmieniali; gdy jedni czuli, że już mogą odejśd, na ich miejsce przychodzili nowi chętni.

Mniej więcej po roku zrozumiałem, że przeżywam najciekawsze doświadczenie w całym swoim

dorosłym życiu. Najpierw, kiedy zmniejszyły się trochę nasze zahamowania, miałem okazję

obserwowad zachowanie moich współtowarzyszy z grupy, znacznie bardziej swobodne i otwarte od

tego, jakie kiedykolwiek można obserwowad w normalnych układach towarzyskich, może z wyjątkiem

kontaktów z dwoma trzema najbliższymi przyjaciółmi. Wcale nie mam zamiaru traktowad szablonowo

tego, co działo się w grupie, ale pamiętam, jak myślałem, że w porównaniu z tym większośd

filmowych czy telewizyjnych dramatów wydaje się blada, sztuczna i nieprzekonywająca. Lecz taka

myśl może nasuwad przypuszczenie, że próbowałem zachowywad dystans wobec poczynao grupy.

Bynajmniej. Byłem głęboko zaangażowany, w tym sensie, że w miarę jak mijały miesiące,

przeżywałem bardzo szeroką gamę nastrojów i emocji, po części całkiem nowych i trudnych do

zaakceptowania. Jednakże niezależnie od tych przeżyd, jak również pewnych odkryd na własny temat

które w ogóle nie pasowały do mojego ówczesnego wyobrażenia o sobie największą niespodzianką

było stwierdzenie, że oto po raz pierwszy pod znakiem zapytania stanęła częśd moich najmocniej

ugruntowanych postaw, zwłaszcza niektóre podstawowe założenia dotyczące relacji między

mężczyzną a kobietą. Zacząłem przyglądad się im z całkiem innej strony i w konsekwencji zastanawiad

się, czy przekonania, z jakimi wyrosłem w Westonsuper Mare, rzeczywiście wychodzą mi na dobre.

Dzisiaj, gdy upłynęło ponad pięd lat od zakooczenia terapii, mogę powiedzied bez żadnych zastrzeżeo,

że to, czego nauczyłem się w grupie, ogromnie mi pomogło. Od tego czasu jestem znacznie bardziej

zadowolony z życia. Doświadczenia grupowe uwolniły mnie oczywiście od wszelkich dolegliwości

fizycznych, jakie mi doskwierały, a także wydatnie zmniejszyły napięcie psychiczne. Myślę, że dzięki

7

grupie potrafię lepiej niż przedtem wczuwad się w innych ludzi i czasami chyba nawet skuteczniej niż

dawniej pomagad przyjaciołom. Terapia dała mi dużo również w sprawach zawodowych,

umożliwiając lepszy wgląd w postaci kreowane przeze mnie na scenie. Dzięki niej mój umysł stał się

znacznie bardziej otwarty i zacząłem całkiem inaczej patrzed na zachowania ludzi w sferze społecznej

i politycznej, co jak mi się wydaje nadało sens sprawom, których poprzednio w ogóle nie mogłem

zrozumied. Lecz za największą korzyśd, najważniejszą rzecz, dzięki której odzyskałem radośd życia,

uważam to, że wszystkie problemy przeżywam teraz znacznie łagodniej i łatwiej sobie z nimi radzę.

Jest nieomalże tak, jakby to był jedynie nikły ślad ich poprzedników, bowiem metody, jakich

nauczyłem się w grupie, pozwalają mi skoro już jakiś problem powstanie rozwiązad go o wiele

prościej i skuteczniej.

Wszystko to sprawia, że mam pokaźny dług wdzięczności, naturalnie nie tylko wobec Robina i Prue

Skynnerów, lecz również wobec wszystkich idei, założeo i metod nowoczesnej grupowej i rodzinnej

terapii, jakie w ostatnich latach rozwinęły się w ramach dyscyplin zajmujących się zdrowiem

psychicznym.

Co więcej, sądzę, że ten nowy sposób myślenia może okazad się fascynujący dla wielu ludzi. Jednak

większośd z nich nie będzie oczywiście miała ani potrzeby, ani czasu, ani chęci do zawracania sobie

głowy terapią. A nie widziałem dotąd, żeby to podejście zostało zadowalająco przedstawione w

książce przeznaczonej dla laików. Dlatego parę lat temu zaproponowałem Robinowi, żebyśmy

spróbowali udostępnid je szerokiemu ogółowi.

I oto dzisiaj, kiedy właśnie skooczyliśmy tę książkę, nagle zacząłem zastanawiad się, na ile nowy i

odkrywczy jest prezentowany tutaj przez nas sposób myślenia! I naprawdę nie wiem. Na przykład

teraz uważam za zupełnie oczywiste, że większośd naszych cech i postaw wywodzi się z doświadczeo i

relacji zachodzących w rodzinie, w której się wychowywaliśmy. Wiem jednak, że niektórzy ludzie są

tym bardzo zaskoczeni, nawet zdumieni. Podobnie dzisiaj sądzę, że wiele naszych problemów da się

sprowadzid do trudności z okresu dzieciostwa, których wtedy nie udało się rozwiązad i które w

konsekwencji towarzyszą nam w dorosłym życiu. Ale czy dla Was jest to oczywistośd czy objawienie?

Byd może powinna mnie pocieszad myśl, że nawet bardzo stary dowcip jest nowy dla kogoś, kto

słucha go po raz pierwszy. Niech więc będzie mi wolno powiedzied: jeśli te treści okażą się dla Was

chodby w jednej setnej tak intrygujące jak dla mnie, to i tak wyjdę na swoje.

ROBIN: Jeżeli chodzi o mnie, to myśl o książce takiej jak ta przyszła mi po raz pierwszy do głowy w

1976 roku, podczas rozmowy z wujem Fredem. Właśnie się ukazała moja praca „Jedno ciało,

oddzielne osoby", przeznaczona dla fachowego czytelnika, i egzemplarze okazowe zostały rozesłane

do wszystkich moich krewnych. Spodziewałem się, że jak to bywa rodzina postawi je na półkach i

będą się tam kurzyd, więc byłem mile zaskoczony, kiedy wuj Fred (facet, który specjalnie nie

interesował się tą problematyką i nie miał żadnego wykształcenia w tym kierunku, a przez większośd

swego życia prowadził małe przedsiębiorstwo w wiosce rybackiej w Kornwalii, gdzie razem z moją

matką się wychowywali) powiedział mi, że nie tylko przeczytał moją książkę, ale że okazała się

ciekawa oraz pomogła mu zrozumied trudne przeżycia, jakie spotkały go w życiu rodzinnym w

dzieciostwie, i pogodzid się z nimi. Dodał, iż ma nadzieję, że mnie nie zdenerwuje to, co ma zamiar

powiedzied, i swoim śpiewnym kornwalijskim akcentem ciągnął dalej: „Nie bierze się tego do siebie,

dopóki nie widzi się czarno na białym przed oczami, jak w tej Twojej książce. Ale kiedy człowiek już

raz to zobaczy napisane jak tutaj, to wie, że to wszystko jest takie zgodne ze zdrowym rozsądkiem)".

8

I chociaż książka miała bardzo przychylne recenzje, żadna inna opinia nie sprawiła mi takiej

przyjemności, jak ta. Kiedy wuj Fred mówił, uświadomiłem sobie, że pod wpływem tego, co zrozumiał

z zawartych w tekście myśli, zmienił się na korzyśd jego sposób widzenia własnego życia. Bolesne

doświadczenia, za które do pewnego stopnia winił sam siebie, albo które uważał za niezasłużoną

przykrośd ze strony innych ludzi czy przypadkowy kopniak losu, zaczął w większym stopniu traktowad

jako bezpośrednią konsekwencję historii rodziny, nad którą nikt nie panuje. Wydaje się, że dzięki

temu nie tylko chociaż trochę przestał poczuwad się do odpowiedzialności i winy tam, gdzie nie

powinien, ale zarazem łatwiej przyszło mu zaakceptowad odpowiedzialnośd za inną relację rodzinną,

gdzie wzajemne obwinianie przeszkadzało w pojednaniu, którego bardzo pragnął. Dowiedziałem się

później, że przed śmiercią podjął pewne kroki, żeby to naprawid.

Latami uczyłem studentów, że chociaż fachowa wiedza i umiejętności mogą służyd do pomagania

innym, nie powinniśmy liczyd na to, że pomożemy własnym rodzinom w rozwiązywaniu problemów

psychologicznych, gdyż zbyt mocne osobiste zaangażowanie nie pozwala na bezstronne i obiektywne

podejście. Skoro jednak nawet specjalistyczna publikacja zawierająca takie treści mogła pomóc mojej

rodzinie, to wobec tego pamiętam, jak zastanawiałem się nad tym podczas rozmowy z wujem ile

mogłaby zdziaład książka napisana specjalnie dla szerokiej publiczności? Dlaczego jednak napisałem

tę poprzednią książkę? A przede wszystkim dlaczego wybrałem taki zawód i skąd wzięło się moje

zainteresowanie rodzinami? Podczas tamtego pobytu w Kornwalii chciałem dowiedzied się więcej o

historii swojej rodziny. Niewielka grupka kolegów z Londynu, których zebrałem, żeby uczyd tej

problematyki (później rozrosło się to wszystko tak, że powstał Instytut Terapii Rodzin), zajmowała się

wówczas jak wszyscy rodzinni terapeuci na całym świecie analizą historii własnych rodzin i

dzieleniem się tymi doświadczeniami, co miało pomóc nam lepiej zrozumied rodziny zgłaszające się

do nas po fachową pomoc. Wuj Fred był uważany za historyka rodziny, znał o każdym mnóstwo

zabawnych anegdot z przeszłości. Tego niezwykłego wieczoru powiedział jeszcze jedną rzecz, coś, co

moja matka mówiła o mnie, kiedy byłem dzieckiem: „Naprawdę nie wiem, co wyjdzie z Robina. Albo

zostanie geniuszem, albo skooczy w Bodmin Asylum" (miejscowym szpitalu psychiatrycznym). Mam

spóźniony refleks, ale zdałem sobie sprawę, że ponieważ byłem za mało utalentowany, żeby

zrealizowad pierwszą z wskazanych przez nią możliwości, więc poświęciłem większośd swego życia na

unikanie drugiej, by wreszcie zostad przy kompromisowym rozwiązaniu: trafiałem do różnych szpitali

psychiatrycznych wejściem dla personelu. Ale dlaczego w ogóle było mi to potrzebne? I dlaczego

mnie, a nie żadnemu z moich czterech braci? Patrząc wstecz, dysponując wiedzą o swojej rodzinie

uzyskaną od wuja Freda i innych oraz ogólną wiedzą o rodzinach nabytą w trakcie zdobywania

kwalifikacji zawodowych, zobaczyłem, że w rodzinie znajdowałem się w punkcie przecięcia

potężnych, krzyżujących się prądów emocjonalnych, które narażały mnie w dzieciostwie na tyle

wstrząsów i chaosu, że większośd swego dorosłego życia spędziłem usiłując uniknąd konsekwencji tej

sytuacji. Moi rodzice byli przyzwoitymi, miłymi ludźmi, mieli dobre intencje, szanowano ich i lubiano

w okolicy, postępowali najlepiej jak umieli. Nie mogli więc zrozumied, jak to się stało, że wychowali

dziecko pełne lęków, które nie potrafiło sprostad rzeczywistości, uciekało w marzenia i zachowywało

się jak odludek.

Teraz zdaję sobie sprawę, że byli zdezorientowani tak samo, jak ja. Natomiast wtedy wiedziałem

tylko, że ukrywam swoje problemy, nie chcąc sprawiad im zawodu. Pamiętam też, jak tęskniłem za

czymś w rodzaju mapy czy wykresu albo kompasu, który mógłby mi pomóc zrozumied siebie lepiej i

jakoś wszystko to rozwiązad.

9

Nie znajdując żadnych wytycznych w rodzinie, zacząłem szukad na zewnątrz, jednak bez powodzenia.

Wreszcie podczas drugiej wojny światowej, służąc w RAFie jako pilot, postanowiłem zająd się

medycyną i psychiatrią. Później zrozumiałem, że w równym stopniu chciałem pomóc samemu sobie,

jak byd przydatnym dla innych. I że usiłowałem znaleźd „drogę wyjścia" czyli doszukad się, co znaczy

byd „normalnym" albo „zdrowym", i dowiedzied, jak samemu zmierzad w tym kierunku. Ale kiedy po

uzyskaniu dyplomu lekarza trafiłem w koocu do Instytutu Psychiatrii, gdzie miałem szkolid się w

zakresie psychologii medycznej, i w bogato zaopatrzonej bibliotece zacząłem szukad publikacji na

temat normalności, znalazłem tylko trzy krótkie artykuły. Dwa z nich były bezużyteczne, a trzeci

interesujący, lecz przyczynkowy.

Kiedy się okazało, że nawet tutaj, tak samo jak w rodzinie, muszę sam znaleźd rozwiązanie, zająłem

się psychoterapią indywidualną, grupową i rodzinną. Jednocześnie przeszedłem własną

psychoterapię grupową, polegającą na analizowaniu swoich spraw osobistych w celu znalezienia

odpowiedzi na dwa pytania: co naprawdę oznacza zdrowie psychiczne i jak kształtuje się ono w

rodzinie?

Ponad dwadzieścia lat później umieściłem to, czego się dowiedziałem, w książce, którą wujek Fred,

kiedy „zobaczył to wszystko napisane", uznał za „zgodną ze zdrowym rozsądkiem". W owym czasie

zaczęły wreszcie wychodzid prace poświęcone zdrowym rodzinom, a pierwsze studium na temat

doskonałego zdrowia psychicznego „optymalnego" zdrowia ukazało się w tym samym miesiącu, u

tego samego wydawcy co amerykaoska edycja mojej pracy. Obydwie publikacje przysłano mi

jednocześnie i czytając o tamtych badaniach, przeprowadzonych w ramach Fundacji Timberlawn w

Dallas w Teksasie, byłem podekscytowany odkryciem, jak podobne są te wyniki do moich wniosków

opartych na doświadczeniu klinicznym. Zanim skooczyłem ich książkę, dostałem list od kierownika

zespołu badawczego z Dallas (nie znaliśmy się, a on właśnie czytał moją książkę), też poświęcony

analogiom w uzyskanych przez nas wynikach. Wydawało się zatem, że wreszcie udało mi się

stwierdzid pewne rzeczy, jak również ująd je w sposób zrozumiały dla zwykłych ludzi, chociaż w

publikacji przeznaczonej dla fachowców.

Toteż kiedy John Cleese zaproponował mi, że moglibyśmy wspólnie pokusid się o popularne

przedstawienie tego dorobku, zgodziłem się z entuzjazmem, po krótkich wahaniach związanych z

wielkością zadania: jak streścid i klarownie ująd tyle wiedzy. Jeżeli w naszej książce udało się chodby

częściowo przekazad szerokiemu ogółowi, jak ciekawe, podniecające i użyteczne są ostatnie odkrycia

dotyczące mechanizmów życia rodzinnego i w jaki sposób mogą pomóc w lepszym funkcjonowaniu

jest to w równym stopniu zasługą żywego, oryginalnego umysłu i jasności myśli Johna, co fachowej

wiedzy stanowiącej mój wkład. Mam nadzieję, że rozmowy, których ekstrakt znajduje się tutaj, okażą

się przydatne dla innych tak, jak dla nas obu i dla naszych rodzin, a częśd wielkiej radości, jaką

przeżywałem pracując z Johnem, udzieli się i Wam.

10

rozdział pierwszy

dlaczego musiałem ożenid się właśnie z tobą ?

JOHN: Zacznijmy od czegoś łatwego... Dlaczego ludzie decydują się na małżeostwo?

ROBIN: Bo są w sobie zakochani. JOHN: Ależ daj spokój. ROBIN: Nie, mówię serio.

JOHN: Dobrze, może, ale ten typowy sposób zakochiwania się jest jakiś bardzo dziwny. Weźmy

zupełnie normalnych, rozsądnych ludzi, na przykład programistów komputerowych czy

dyplomowanych księgowych szczęśliwie pracują sobie na komputerach albo księgują i nagle, widząc

kogoś na drugim koocu zatłoczonej sali, myślą: „O, to jest człowiek stworzony dla mnie, więc najlepiej

będzie, jeśli spędzę z nim resztę życia". Wygląda to na zjawisko niemal nadprzyrodzone. ROBIN: Może

Tobie bardziej przypadłyby do gustu zwyczaje sprzed trzystu lat, kiedy młodych kojarzyli rodzice

mając na względzie sprawy praktyczne, takie jak ziemia, pieniądze albo awans społeczny. Uważali oni,

że „zakochanie" jest najgorszym z możliwych fundamentów małżeostwa receptą na nieszczęście.

JOHN: Tak, jak powiedział Samuel Johnson, wszystkie małżeostwa powinny byd kojarzone przez Lorda

Kanclerza bez uwzględniania życzeo zainteresowanych stron.

ROBIN: Chciałem tylko zaznaczyd, że dzisiaj mamy pełną swobodę możemy poślubid tego, kogo

kochamy, z kim rzeczywiście mamy szansę żyd szczęśliwie.

JOHN: I bez wątpienia mamy najwyższy wskaźnik rozwodów w historii.

ROBIN: Ponieważ obaj i Ty, i ja przyczyniliśmy się do tych statystyk, byłoby przyzwoiciej się tak nie

czepiad.

JOHN: Przepraszam, jeśli tak to wyszło. Myślę, że faktycznie nie ceni się rozwodów, jak na to

zasługują. A przecież dzięki nim można się przyjrzed pewnym powiedzmy sobie bardziej podstępnym

aspektom małżeostwa, bardziej subtelnym niuansom, o jakich w ogóle nie mają pojęcia pary, które

przeżyły ze sobą szczęśliwie trzydzieści lat. Niemniej już tacy jesteśmy, kolejne miliony ludzi, po

rozwodzie czy nie, wszyscy radośnie dobieramy się w pary myśląc: „To jest ktoś dla mnie". Więc co się

takiego dzieje, panie doktorze?

ROBIN: Jak Ci się zdaje, na czym polega zakochanie?

JOHN: Niewątpliwie jest to coś znacznie więcej niż tylko pociąg seksualny. A ktoś, w kim człowiek jest

na serio zakochany, to więcej niż przyjaciel, który w dodatku się podoba. Ale co to za dodatkowy

element nie mam pojęcia. Nigdy nie słyszałem żadnych wyjaśnieo na ten temat. Ludzie uśmiechają

się tajemniczo, mówią, że to „ślepa siła" i zmieniają temat. Więc co to jest?

ROBIN: Otóż myślę, że na bardzo głębokim poziomie przyczynę naszej atrakcyjności dla drugiej osoby

stanowi to, że jest do nas podobna w jakiejś podstawowej sprawie podobna w sensie

psychologicznym.

JOHN: Przecież przysłowie mówi o przyciąganiu się przeciwieostw.

11

ROBIN: Jednak tak nie jest. Albo też przyciągają się dlatego, że tylko wyglądają na przeciwieostwa.

Naprawdę ciągnie ludzi do siebie to, że są podobni, a najważniejsza jest tu zwłaszcza jedna cecha

podobieostwo środowiska rodzinnego.

JOHN: Chodzi Ci o to, że wszyscy ludzie, którzy pobrali się i nadal się żenią, żeby wydostad się z

własnej rodziny, w jakimś sensie zabierają ją ze sobą, ujmując rzecz psychologicznie.

ROBIN: No właśnie.

JOHN: Zaczekaj. Przecież z moją pierwszą żoną zakochaliśmy się w sobie, chociaż nawet dużo później

niewiele wiedziałem o jej rodzinie.

ROBIN: Czy opowiadałeś jej o swojej ? JOHN: Nie sądzę, nie.

ROBIN: Więc może to jest właśnie coś, co było Waszą wspólną cechą.

JOHN: Nie rozumiem.

ROBIN: Może niewiele rozmawialiście o swoich rodzinach, bo Wasi rodzice, obydwie pary, niezbyt

często mówili o swoich. Inaczej mówiąc, może właśnie to w Waszej sytuacji rodzinnej było podobne.

JOHN: To jest zbyt mądre, żeby mogło mnie przekonad. W każdym razie dostaje się „sygnał" od

kogoś, jeszcze zanim w ogóle zacznie się między sobą wymieniad informacje o rodzinie.

ROBIN: To prawda.

JOHN: Zgadzasz się?

ROBIN: Pozwól mi to wyjaśnid. Muszę powiedzied, że ten pomysł był chyba najbardziej zaskakującym

odkryciem w całej mojej wieloletniej pracy z rodzinami i długo trwało, zanim pogodziłem się z jego

prawdziwością. Decydującym argumentem, który mnie przekonał, było tak zwane „dwiczenie

układów rodzinnych". Pierwszy raz zetknąłem się z nim w 1973 roku, kiedy przyjechał pewien

amerykaoski terapeuta rodzinny i zademonstrował nam ten eksperyment. Teraz włączyliśmy go do

naszych metod szkolenia w Instytucie Terapii Rodzin.

JOHN: O co chodzi w tym dwiczeniu?

ROBIN: O pokazanie, co kryje się za tym, że ludzie dobierają się w pary wyławiając partnera z

drugiego kooca zatłoczonej sali! Mnie pozwoliło ono wyraźniej niż kiedykolwiek zaobserwowad, jak

działa nieświadome przyciąganie i na czym polega.

JOHN: To znaczy, że udało się zobaczyd, jak dobieramy się, nie wiedząc nic o sobie nawzajem?

ROBIN: Tak. Uczestnicy szkolenia robią to dwiczenie na samym początku w warunkach naprawdę

idealnych, kiedy jeszcze zupełnie się nie znają. Po znalezieniu się razem w grupie mają wybrad innego

członka grupy, który bądź przypomina im kogoś z rodziny, bądź przeciwnie, stwarza wrażenie, że

mógłby wypełnid „lukę" w ich rodzinie. I co jest tutaj najciekawsze, w ogóle nie wolno im rozmawiad

podczas wybierania. Po prostu wstają i krążą po sali przyglądając się pozostałym. Kiedy już każdy

kogoś wybrał, czyli wszyscy dobrali się w pary, mówimy im, żeby trochę porozmawiali i zobaczyli, czy

mogą stwierdzid, co skłoniło ich do takiego wyboru. Zachęcamy do porównywania swoich środowisk

12

rodzinnych. Następnie każda para powinna wybrad inną parę, żeby powstały czwórki. A później każda

czwórka ma stworzyd z siebie jakąś rodzinę, zgodnie ustalając, jakie role wezmą na siebie

poszczególne osoby. Potem rozmawiają ze sobą o tym, jakie cechy ich sytuacji rodzinnej

doprowadziły do takiej decyzji. I wreszcie relacjonują całej grupie swoje odkrycia.

JOHN: Czyli co?

ROBIN: Że jakoś tak się stało, iż każdy z nich wybrał trzy osoby pochodzące z rodzin, które

funkcjonowały bardzo podobnie do jego własnej.

JOHN: Co u Ciebie znaczy „funkcjonowad bardzo podobnie"?

ROBIN: Na przykład cała czwórka stwierdza, że pochodzi z rodziny, w której były trudności z

okazywaniem uczud; albo na przykład z wyrażaniem złości czy zazdrości; albo, gdzie było dużo relacji

zbliżonych do kazirodczych; albo oczekiwano od każdego, że stale będzie wesoły i pełen optymizmu.

Może się też okazad, że wszyscy czworo mieli ojców przebywających poza domem w okresie, kiedy

bardzo im na nich zależało.

ROBIN: Nie, takie wyjaśnienie naprawdę niewiele tłumaczy, zważywszy że zawsze odnajdywali bardzo

dużo powiązanych ze sobą podobieostw. Wiem, że to brzmi może niezbyt przekonywająco dla kogoś,

kto sam nie spróbował, ale kiedy doświadcza się tego na sobie, przeżycie jest zupełnie niesamowite.

JOHN: A ci wszyscy, co „podpierają ściany"? Jakie masz wyjaśnienie dla takich, których nikt nie

wybrał?

ROBIN: Tak, to zabawne, ale właśnie „podpierający ściany" stali się dla mnie rozstrzygającym

argumentem definitywnie przekonali mnie, że dzieje się coś niezwykłego. Gdy prowadziłem to

dwiczenie pierwszy raz dla około dwudziestu szkolących się terapeutów rodzinnych, nagle zacząłem

się martwid, że osoby, które znalazły się razem jako ostatnie, będą miały poczucie, że są „z odrzutu".

Dlatego prosząc grupy, żeby opowiedziały o swoich doświadczeniach o rodzinnych podobieostwach,

jakie odkryli grupę „podpierających ściany" zapytałem na samym koocu, obawiając się trochę ich

reakcji. Ale byli zafascynowani tak samo, jak reszta uczestników. Odkryli, że wszyscy wychowywali się

w rodzinach zastępczych lub domach dziecka, albo byli adoptowani. Wszyscy czuli się odrzuceni we

wczesnym dzieciostwie i jakoś tak się stało, że w tym dwiczeniu dobrali się bezbłędnie! JOHN: Więc

wynik tego dwiczenia jest zawsze taki, że uczestnicy dobierają się ze względu na niezwykle dużą liczbę

podobnych cech swojego środowiska rodzinnego historii rodziny albo dominujących w niej postaw.

ROBIN: Słusznie.

JOHN: Ale jak mają się do siebie przyczyny, które skłaniają ich do wybierania się nawzajem, i

przyczyny, które powodują^ że my jesteśmy w sobie zakochani?

ROBIN: Zasadniczo. Widzisz, jest mnóstwo powodów bycia ze sobą, przy czym większośd z nich łatwo

zrozumied. W latach pięddziesiątych jeden z pionierów małżeoskiej terapii, Henry Dicks sprowadził je

do trzech głównych kategorii.

Pierwsza z nich to naciski społeczne, takie jak pozycja społeczna, religia czy pieniądze; druga to

świadome powody osobiste, jak korzystny wygląd zewnętrzny, wspólne zainteresowania, cechy, o

13

których wie się, że są powodem wyboru; i trzecia ten nieświadomy pociąg, który wszyscy nazywają

„ślepą siłą".

JOHN: A więc dwiczenie pokazuje tę trzecią kategorię, czyli nieuświadomioną atrakcyjnośd. I mówi

nam, że ludzie nieświadomie dobierają się w pary, bo ich rodziny funkcjonowały w podobny sposób?

ROBIN: Słusznie. Pamiętaj, że uczestnicy naszego szkolenia szukali właśnie kogoś, kto przywodziłby im

na myśl osobę z własnej rodziny albo mógłby wypełnid w niej ważną lukę. Tylko że byli sobie zupełnie

obcy, nie było tam żadnego wrodzonego podobieostwa w wyglądzie czy osobowości. I rzecz

zadziwiająca, mimo to jedynie patrząc wybrali ludzi, którzy mieli zaskakująco podobne przeżycia w

dzieciostwie i specyficzne problemy rodzinne.

JOHN: Inaczej mówiąc, nosimy rodzinę ze sobą, gdzieś w środku, i nadajemy jakieś sygnały, dzięki

którym ludzie o podobnej historii mogą nas rozpoznad?

ROBIN: I dobierając się z takimi osobami w pary, w jakimś sensie znów odtwarzamy własną rodzinę.

Jest to dośd szokujące, prawda?

JOHN: ...Tak, myślę, że spokojnie można tak powiedzied. Wiem, Ty jako psychiatra jesteś

przyzwyczajony do myślenia, że nieświadome siły wpływają na zachowanie człowieka, ale laik taki jak

ja może byd z lekka zaszokowany, kiedy sobie uprzytomni, i to nagle, ile rzeczy robimy powodowani

przyczynami, o których nawet nie mamy pojęcia. Weźmy chodby ogromną ilośd informacji

przekazywanych sobie nawzajem przez cały czas, zupełnie nieświadomie.

ROBIN: To rzeczywiście niezwykłe, jak wiele dostajemy od innych ludzi sygnałów świadczących o ich

charakterze, więc również o ich rodzinach.

JOHN: Czy mógłbyś trochę szerzej wyjaśnid sprawę tych sygnałów?

Sygnały

ROBIN: Każdy z nas bez przerwy nadaje informacje o tym, jakiego typu jest człowiekiem. Przekazuje je

poprzez wyraz twarzy i sposób, w jaki posługuje się ciałem na tym polega ten cały „język ciała", o

którym tyle się mówi ostatnio.

JOHN: Postawa, ubranie, sposób poruszania się, gestykulacja...

ROBIN: Nie tylko to, jakie ruchy wykonujemy, ale też w jaki sposób, jak często itd.

JOHN: No dobrze, tylko nie rozumiem, jak te sygnały mogą świadczyd o „zapleczu rodzinnym" danej

osoby.

ROBIN: Wszyscy umiemy zgadywad, jak czują się ludzie w danym momencie, prawda? Potrafimy

powiedzied, czy są nastawieni przyjaźnie czy wrogo, czy są pogodni czy przygnębieni itd. Jednak

oprócz wszystkich tych zmieniających się ciągle stanów emocjonalnych, jakie przeżywamy przez cały

czas każdy ma skłonnośd do posiadania określonych nawykowych emocji czy nastawieo.

JOHN: Które wynikają z podstawowych cech osobowości?

14

Chodzi o to, że ludzie są zwykle ponurakami lub tchórzami, albo mają w sobie coś z ofiary itd.?

ROBIN: No właśnie. Te nawykowe emocje ujawniają się w postawie ciała, mimice i typowym dla

danego człowieka sposobie poruszania się. Weźmy osobę depresyjną. Jest skłonna do załamywania

się i marazmu, porusza się apatycznie. A przez to, że od lat ma na twarzy wyraz przygnębienia,

ukształtowały się charakterystyczne rysy, które rozpoznajemy natychmiast. To samo dotyczy

pogodnego faceta, który się często uśmiecha robią mu się „zmarszczki śmiechu", zwykle też chodzi

wyprostowany, rusza się w sposób bardziej zdecydowany i żywy. Ktoś z lekka maniakalny porusza się

zamaszyście, wygląda na spiętego i często ma błyszczące oczy.

JOHN: Tak, ten wygląd jest mi znany aż za dobrze. Dokładnie to samo dzieje się ze mną, kiedy jestem

pod jakąś presją. Bardzo często świadomie używam takiej mimiki na scenie trochę wytrzeszczone

oczy i lekko napięte mięśnie wokół skroni, czoła i szczęk.

ROBIN: Czy zauważyłeś, że moje oczy też często tak wyglądają?

JOHN: Absolutnie nie. Wiesz, zupełnie sobie z tego nie zdawałem sprawy.

ROBIN: Zabawna rzecz, kiedy robiłem „dwiczenie układów rodzinnych", stworzyliśmy z kimś parę,

potem wybraliśmy drugą... zanim ktokolwiek z nas uprzytomnił sobie, że wszyscy czworo mamy

właśnie takie oczy!

JOHN: Myślisz, że my we dwóch tak dobrze się dogadujemy, ponieważ nasze wytrzeszczone oczy

świadczą o podobnym zapleczu rodzinnym?

ROBIN: Bardzo możliwe. Idąc dalej będziemy uważnie śledzid podobieostwa.

JOHN: Zacząłem o tym myśled i nagle przypomniałem sobie, jak parę lat temu zauważyłem, że często

podobają mi się dziewczyny z takimi oczami. Chociaż dziwna rzecz, gdy już na to wpadłem,

przyciąganie przestało działad tak mocno. Na pewno jedna osoba u mnie w rodzinie miała takie oczy.

I tu doszedłem do następnego punktu, którego nie rozumiem. Twierdzisz, że osobowośd danego

człowieka czy też jak to ująłeś jego nawykowe emocje świadczą o tym, jaka była jego rodzina.

Dlaczego? Co łączy te dwie rzeczy?

ROBIN: Widzisz, każda rodzina ma swój specyficzny sposób traktowania emocji. Wszyscy jej

członkowie uważają niektóre uczucia za „dobre", zaś inne za „złe". Otwarcie wyrażają więc te „dobre"

i bardzo ostrożnie obchodzą się ze „złymi". Mogą też wcale nie poddawad się emocjom lub

przeciwnie, wykazywad ogromną podatnośd. W efekcie w każdej rodzinie kształtuje się

charakterystyczna kombinacja nastawieo emocjonalnych bądź też podziela się w sferze uczud te same

nawyki.

JOHN: Wszyscy zatem będą mied tendencję do nadawania sygnałów tego samego typu i do pewnych

podobieostw w wyglądzie zewnętrznym?

ROBIN: Tak, to nie tylko dziedzicznośd sprawia, że członkowie rodziny są do siebie podobni. Nawet

adoptowane dzieci dorastając upodobniają się pod pewnymi względami do pozostałych osób z

rodziny.

JOHN: Czy to dlatego psy często wyglądają podobnie do swoich właścicieli?

15

ROBIN: Tak, jest w tym dużo prawdy. Psy i inne domowe stworzenia są traktowane zgodnie z

panującymi w rodzinie nastawieniami. A więc rodziny, które wierzą w dyscyplinę, będą miały

posłuszne psy, a te, które myślą inaczej i mają dosyd rozpuszczone dzieci, będą pobudzad swoje psy

do podobnego sposobu zachowania.

JOHN: Czyli w sumie... swoim wyrazem twarzy, postawą ciała i sposobem poruszania się

sygnalizujemy pewne nawykowe nastawienia emocjonalne, które podzielają inni członkowie rodziny.

A ludzie z podobnych rodzin zauważają je i żywo na nie reagują.

ROBIN: No właśnie. Tę prawidłowośd pokazuje „dwiczenie układów rodzinnych".

JOHN: Dobrze, jednak wciąż jeszcze jest w tym coś, czego nie rozumiem. Powiedziałeś, że ludzie,

którzy dobrali się ze sobą w tym dwiczeniu, często stwierdzają, że przeżyli w podobnym wieku

podobnego rodzaju zdarzenia podałeś jako przykład nieobecnośd ojca albo śmierd w rodzinie. Jak to

się ma do tego, o czym mówisz?

ROBIN: No cóż, spróbuję sformułowad inaczej to, czego dowiadujemy się z „dwiczenia układów

rodzinnych". Można powiedzied, że osoba, która miała trudności w radzeniu sobie z określoną fazą

swego rozwoju, będzie przyciągad tych, którzy też mieli kłopoty w tej fazie.

JOHN: To nie wygląda na inny sposób ujmowania tego samego zjawiska, ale na zupełnie nową i nie

związaną z tamtą koncepcję.

ROBIN: Nie, to się ściśle wiąże z tym, co powiedziałem. Zaufaj mi, a za parę minut pokażę Ci, w jaki

sposób.

JOHN: Co powiedziałeś o „trudnościach na określonym etapie rozwoju"?

ROBIN: Jeżeli kogoś ominęły doświadczenia specyficzne dla jakiejś fazy rozwoju, to osoba, do której

będzie go ciągnąd z podobną historią rodziny zapewne również opuściła ten sam etap.

JOHN: Staram się nie wpadad w panikę... chyba mógłbyś zacząd od wyjaśnienia, co rozumiesz przez

„etapy rozwoju". Może wtedy udałoby mi się zrozumied, jak można sobie z nim nie poradzid.

Etapy rozwoju

ROBIN: Możesz patrzed na życie jak na szereg etapów, które musimy przejśd. Na każdym z nich

przyswajamy sobie określone lekcje. Co więcej, lekcje z poprzedniego etapu mogą okazad się

potrzebne, żeby we właściwy sposób przejśd do następnego. JOHN: Podaj mi przykłady jakichś

wczesnych etapów.

ROBIN: Dobrze. W dzieciostwie wszystkim nam potrzebna jest stała, niezawodna miłośd i opieka.

Zwykle matka odgrywa tu największą rolę, oczywiście, kiedy jesteśmy jeszcze bardzo mali.

JOHN: I czego nas to uczy?

ROBIN: Jeśli na przykład matka nie była w stanie dobrze się nami opiekowad, to z kolei my nie

nauczymy się dbad o innych.

16

JOHN: Naprawdę?

ROBIN: Tak, jeśli nikt nas nie napełnił dobrymi, ciepłymi uczuciami, to niewiele ich będziemy mied do

przekazania innym.

JOHN: Rozumiem. Ale chyba używasz słowa „uczyd się" w jakimś dziwnym znaczeniu.

ROBIN: Bardzo wielu rzeczy uczymy się nieświadomie, rozumiesz. Zwłaszcza w dzieciostwie, kiedy

większośd nauki to naśladowanie, wzorowanie się na innych ludziach, oczywiście głównie na

rodzicach. Jeżeli oni nie dostarczą człowiekowi określonych doświadczeo, później będzie mu trudniej

przekazywad je innym i oceniad, czy robi daną rzecz dobrze.

JOHN: Jaki jest następny etap?

ROBIN: Kiedy zaczyna się rozwijad pewna niezależnośd i siła woli, potrzebujemy od rodziców

określonej dawki stanowczości i dyscypliny, połączonych z miłością. Na tym etapie szczególnie ważny

staje się udział ojca.

JOHN: Wtedy uczymy się...?

ROBIN: Samoopanowania. Bez niego nigdy nie uda się ułożyd sobie dobrych stosunków z

autorytetami. Trudno nam będzie je zaakceptowad, z niechęcią będziemy się odnosid do nich, a

nawet do samej potrzeby ich posiadania. A jeśli kiedykolwiek okaże się, że musimy zabiegad o własny

autorytet, będzie to dla nas trudne. Będziemy oscylowad między zbytnią słabością i

niezdecydowaniem a nagłym podejmowaniem arbitralnych działao i przesadną sztywnością, żeby

pokazad, że jesteśmy naprawdę silni.

JOHN: Chodzi Ci o to, że polityk, który przez całe życie był w opozycji, mógłby po dojściu do władzy

okazad się zbyt miękki?

ROBIN: Albo byłoby tak, jak mówisz, albo mógłby zacząd rządzid bardzo autorytarnie, ale udawad, że

wszystkie decyzje podejmuje naprawdę demokratycznie, na przykład w imieniu milczącej większości

lub proletariatu.

JOHN: Natomiast jeśli rodzice egzekwowali swój autorytet z miłością, ale stanowczo...?

ROBIN: Wtedy w dorosłym życiu takie osoby będą potrafiły zasięgad wyczerpujących opinii wszystkich

zainteresowanych stron, a potem podejmowad decyzje i obstawad przy nich. Ale również będą umiały

zmienid zdanie, kiedy okaże się, że popełniły błąd.

JOHN: Znosi nas na boczny tor. Opowiedz mi o następnym etapie rozwoju.

ROBIN: Dalej potrzebujemy braci i sióstr lub towarzyszy zabaw, żeby nauczyd się też dzielid i radzid

sobie z tym, że w życiu nie wszystko idzie gładko: ktoś dokucza, czasem nas pomijają, trzeba

upomnied się o swoje itd. Jedynakom albo najstarszym dzieciom, które przez kilka lat nie miały żadnej

konkurencji, często nie udaje się przyswoid tej lekcji i dlatego później są narażone na kłopoty.

JOHN: Tak, byłem jedynakiem i na pewno przepuściłem ten etap, ponieważ miałem mało kolegów

rówieśników. Toteż kiedy w wieku ośmiu lat poszedłem do szkoły, nie umiałem się bid i inni często

znęcali się nade mną. Jednak w pewnym momencie się to skooczyło.

17

ROBIN: Więc nauczyłeś się tej lekcji, chociaż dosyd późno. Dalej mamy etap zdobywania wiedzy o

przeciwnej płci. Dzieci bez takich doświadczeo chłopcy, którzy spędzili cały okres dojrzewania w

męskim internacie albo dziewczynki wychowujące się bez ojca czy braci później nie będą pewne, jak

mają traktowad osoby odmiennej płci.

JOHN: To zaczyna wyglądad na moją autobiografię. Skooczyłem angielską prywatną szkołę i w wieku

18 lat odkryłem, że dziewczyny to istoty z innej planety. Przezwyciężenie tej bolesnej szkolnej

nieporadności zajęło mi kilka lat wiesz, siedzę przy obiedzie, próbuję zrobid na nich wrażenie

opowiadaniem o graniu na giełdzie, a jednocześnie ciągle pakuję łokied do maselniczki.

ROBIN: Tak, brak kontaktów z odmienną płcią w okresie dojrzewania nie tylko powoduje strach i

nieporadnośd, lecz jest też źródłem nierealistycznych oczekiwao i w konsekwencji licznych

rozczarowao w późniejszych związkach. Następny etap to uniezależnianie się od rodziców, a tego

trudno się nauczyd, jeśli się wcześniej nie pobędzie w gromadzie rówieśników nastolatków. Osoby,

które nigdy nie miały takiej szansy, będą skłonne do kurczowego trzymania się rodziców.

Albo jeżeli nawet się ożenią, spróbują zmienid swoje żony czy mężów w rodziców i ich z kolei

kurczowo się trzymad, zamiast mied krąg przyjaciół tej samej płci i stamtąd również czerpad wsparcie.

JOHN: No dobrze. Mam wrażenie, że już rozumiem, o co Ci chodzi z tymi „etapami rozwoju". I widzę,

że są lekcje, których trzeba się nauczyd na każdym z nich. Więc co się dzieje, kiedy opuści się jakiś

etap? Człowiek do kooca życia w pewnych sytuacjach będzie miał problemy?

ROBIN: Niekoniecznie. Jeżeli nie „zaliczył" jakiegoś etapu, zawsze może zrobid to później i wtedy

nauczyd się danej lekcji. Jak Ty, powiedzmy, nauczyłeś się lepiej bid i bronid swego, kiedy poszedłeś do

nowej szkoły. Podobnie osoba, której w dzieciostwie umarł ojciec, będzie się starała poszukad kogoś

w zamian wujka, nauczyciela, trenera w klubie sportowym, szefa w kim wzbudzi osobiste

zainteresowanie i uzyska coś z brakujących doświadczeo z ojcem. Albo młody człowiek, którego

rodzice trzymali blisko siebie i zniechęcali do kontaktów z innymi dziedmi, uważając je za

nieodpowiednie towarzystwo, może to nadrobid, kiedy pójdzie do pracy czy na studia.

JOHN: Na tym późniejszym etapie wsparcie grupy rówieśniczej umożliwi mu większą samodzielnośd.

ROBIN: Tak. Widzisz więc, że jeżeli nawet pominiemy jakiś etap, zawsze możemy uzupełnid braki

później, poszukad przeżyd zastępczych.

JOHN: Ale przecież nikt nie zajmuje się celowo „szukaniem" takich zastępczych doświadczeo,

prawda?

ROBIN: Zgadzam się z Tobą, że zwykle nie robi tego w sposób przemyślany i zaplanowany, zwłaszcza

w dzieciostwie. Jednak ma duże szanse, że coś takiego się zdarzy, ponieważ ciągnie go do tego czuje

taką potrzebę, podobnie jak ciągnie go do jedzenia, kiedy jest głodny. Więc gdy pojawia się

możliwośd uczestniczenia w zastępczym doświadczeniu, takie osoby wykorzystują ją lepiej niż inni.

Ale pamiętam bardzo dobrze, że kiedy miałem jedenaście lat, zrobiłem autentyczny, świadomy

wysiłek, żeby w nowej szkole mied lepsze układy z kolegami, ponieważ nie postarałem się o to w

poprzedniej.

JOHN: Jak sądzisz, czego jeszcze nie zaliczyłeś?

18

ROBIN: Brakowało mi na przykład tego, że mój ojciec nigdy nie postępował ze mną dośd stanowczo,

ponieważ jego ojciec nie zachowywał się tak wobec niego, kiedy on był chłopcem. Przez to miałem

problemy z autorytetami, jednak później bardzo pomogła mi w tej sprawie dyscyplina panująca w

RAFie podczas wojny.

JOHN: Mój ojciec też był dla mnie za łagodny, toteż w dzieciostwie nie miałem takich doświadczeo,

żeby ktoś traktował mnie naprawdę twardo albo złościł się na mnie. I kiedy mi się to zdarzało później,

byłem dośd wystraszony.

ROBIN: Myślisz, że udało Ci się nadrobid tę lekcję?

JOHN: Tylko w bardzo niewielkim stopniu. To zabawne, ale sądzę, że robienie widowisk telewizyjnych

zmusza do pewnej dyscypliny, bo jeżeli nie skooczy się na czas, ekran będzie pusty. Moja postawa

bardzo się zmieniła również pod wpływem filmów szkoleniowych dla kadry kierowniczej na przykład

z powodu pewnego filmu o podejmowaniu decyzji musiałem zrewidowad wszystkie swoje

zapatrywania na sprawę autorytetu. Jednak są to tylko sentymentalne namiastki rzeczywistych

doświadczeo. Ale czegoś się chyba nauczyłem, ponieważ udaje mi się czasami z rozmysłu postępowad

twardo z moją córką albo złościd się na nią, żeby nie musiała bad się tego tak, jak ja kiedyś. W efekcie

nauczyła się radzid sobie w takich sytuacjach nie wpada wtedy w panikę. Myślę, że dlatego zrobiła się

o wiele twardsza niż ja w jej wieku.

ROBIN: Żałujesz, że ominęła Cię służba w wojsku?

JOHN: Właściwie tak, ale mogę sobie na to pozwolid, bo teraz jestem bezpieczny. Przypuszczam, że

zalecałbyś mi parę tygodni w jednostkach specjalnych, prawda?

ROBIN: Nigdy nie jest za późno na doświadczenia zastępcze, mój chłopcze.

JOHN: Cóż, skoro tak, odpowiedz mi na jedno pytanie. Jeżeli ciągnie nas do doświadczeo zastępczych,

które pozwalają nadrobid braki i nauczyd się opuszczonych lekcji, to dlaczego ludzie w ogóle mają

jakieś problemy?

Ukrywanie pominiętych etapów

ROBIN: Jeśli ominie się pewien etap, potrzebne lekcje można nadrobid za pomocą doświadczeo

zastępczych, tak?

JOHN: Tak.

ROBIN: Otóż jest coś, co może nas powstrzymad przed próbą odzyskania straconych pozycji.

Mianowicie udawanie, że nie przepuściliśmy tego etapu ukrywanie faktu, że w jakimś sensie nie

udało się nam dorosnąd.

JOHN: Ponieważ się tego wstydzimy?

ROBIN: Tak. Dorastając zaczynamy się wstydzid, że mamy braki z wcześniejszych etapów. A im starsi

jesteśmy, tym oczywiście trudniej przyznad się, że nie poradziliśmy sobie z czymś tak elementarnym

gdyby się to wydało, czulibyśmy się głupio i dziecinnie.

19

JOHN: Dlatego staramy się ukryd te braki przed innymi ludźmi.

ROBIN: Zaczynamy od ukrywania przed innymi, ale po pewnym czasie ów nawyk utrwala się na tyle,

że kooczy się na ukrywaniu przed samym sobą.

JOHN: Przed sobą? Chcesz powiedzied, iż nawet nie zdajemy sobie sprawy, że mamy z tym jakiś

problem?

ROBIN: Tak. A kiedy już przed samym sobą człowiek zaprzecza, że brakuje mu pewnych

podstawowych doświadczeo, to przestaje szukad zastępczych. Chociaż to właśnie one są mu

potrzebne do rozwiązania problemu.

JOHN: No dobrze, nie rozumiem tylko, dlaczego ukrywanie problemu przed innymi ludźmi ma

prowadzid do tego, że w koocu sami przestajemy zdawad sobie z niego sprawę. ROBIN: Wstydzimy się

tego uczucia, tak? JOHN: Tak.

ROBIN: I lepiej, żeby go nie było. W świecie zewnętrznym możemy na coś zwracad uwagę albo

ignorowad, jeżeli tak wolimy. Taki sam zabieg można przeprowadzid we własnej głowie z myślami lub

uczuciami. Można unikad pewnego typu myśli czy uczud i nauczyd się szybko odwracad uwagę, kiedy

migną w przelocie. Jeżeli robi się to dostatecznie często, nawyk niedostrzegania pewnego typu emocji

staje się tak ugruntowany, tak instynktowny, że już prawie nie wiemy, co robimy. Ten proces

amerykaoski psychiatra Harry Stack Sulliwan nazwał „selektywną nieuwagą".

JOHN: Więc jeżeli już nawet nie wiemy, że unikamy dostrzegania określonych uczud...

ROBIN: W następnym kroku udaje się zapomnied, że one w ogóle tam są. To jest tak, jakbyśmy we

własnej głowie zaciągnęli kurtynę, żeby odgrodzid się od uczucia, na które nie chcemy patrzed tego, o

którym sądzimy, że powinniśmy je ukrywad. JOHN: Bo jest wstydliwe jest w tym jakaś słabośd.

ROBIN: Tak, i jeszcze dlatego, że przeżywając je człowiek czuje się zły.

JOHN: W jakim sensie zły? Moralnie?

ROBIN: W koocu dochodzi i do tego. Jednak co jest o wiele ważniejsze zaczyna mied bardzo przykre,

bolesne i trudne do zniesienia poczucie, że nie jest wart akceptacji i miłości.

JOHN: Ukrywana emocja sprawia, że czujemy się „źli", nawet kiedy odsłania się tylko przed nami.

Toteż odcinamy się od niej.

ROBIN: Słusznie.

JOHN: Możesz wziąd jakieś jedno uczucie powiedzmy złośd i pokazad, jak dziecko uczy się umieszczad

je za kurtyną?

ROBIN: W zdrowej, normalnej rodzinie każdy czasami się złości i nie uważa się tego za gardłową

obrazę. Od dziecka oczekuje się, żeby utrzymywało złośd w rozsądnych granicach, ale rodzice nie

robią z tego za każdym razem kryminalnej afery. Dziecko widzi, że to normalne uczucie, że można je

wyrażad, że nie jest destrukcyjne i nie stanowi śmiertelnego zagrożenia. Jeśli rodzice traktują złośd

bez napięcia, ono też może bezpiecznie przeżywad własną złośd. A dzięki temu, że próbując sobie z

nią poradzid uzyskuje pomoc i wsparcie, może nauczyd się normalnego trzymania jej w ryzach, co jest

20

pożądane społecznie. JOHN: Więc dlaczego to wszystko zaczyna się psud? ROBIN: Może do tego dojśd

z dwóch powodów. Zacznijmy od klasycznego wyjaśnienia, z jakim pierwotnie wystąpili Freud i

pierwsi psychoanalitycy. Twierdzili oni, że człowiek odcina się od danego uczucia tłumi je z powodu

„urazu". JOHN: Pojedynczego, ale bardzo bolesnego przeżycia. ROBIN: No właśnie. Weźmy przykład

małego chłopca, który zaczął nadmiernie bad się złości. Takim pojedynczym negatywnym

doświadczeniem mogło tu byd zniknięcie matki, która musiała iśd do szpitala właśnie wtedy, kiedy on

bardzo często miewał ataki wściekłości. Był za mały, żeby zrozumied prawdziwy powód pójścia matki

do szpitala, więc mógł pomyśled, że zostawiła go, bo tak się wściekał był taki „niedobry". Dlatego

zamiast wyrosnąd z tych napadów, nauczyd się opanowywad swoją złośd i nadal czud, że jest

bezpieczny i kochany, nawet gdy zachowuje się nieznośnie, teraz zacznie się bardzo bad, ilekrod

poczuje złośd. Ponadto każde podobne traumatyczne doświadczenie, jakie spotka go później, wywoła

przesadny skutek i jeszcze większe nasilenie lęku. Nasz chłopiec może na przykład wdad się w bójkę z

innym, który mocno się skaleczy zupełnie przypadkowo, on jednak będzie myślał, że to znowu

wszystko przez niego, więc własna złośd zacznie w nim wzbudzad jeszcze większe przerażenie. W

koocu zacznie uważad to uczucie za tak „niedobre", iż spróbuje udawad, że go wcale nie przeżywa

odetnie się od niego.

JOHN: Takie jest wyjaśnienie Freuda. Ale słyszałem też, jak mówiłeś, że to historia jak w sam raz do

Hollywood.

ROBIN: No tak, byłaby z tego wcale niezła sztuka! Ale dzisiaj już wiemy, że ów proces odcinania się od

uczud może mied znacznie mniej dramatyczny przebieg i nie za bardzo rzucad się w oczy. Może toczyd

się w znacznie wolniejszym tempie, jeśli wynika z lęku lub nieporadności rodziny dziecka wobec tego

konkretnego uczucia. A więc nasz maluch stopniowo nabierze przekonania, że złośd jest „niedobra",

ponieważ pozostała częśd jego rodziny czuje się w obliczu złości bardzo nieswojo, niezręcznie i bardzo

się jej wstydzi.

JOHN: Cała rodzina?

ROBIN: Tak. Taki komunikat dociera do dziecka raz po raz. Widzi ono również, jak bardzo jego złośd

smuci rodziców, jak wcale nie potrafią sobie z nią poradzid i jak ignorują je albo odsuwają się od

niego, czy nawet atakują, ilekrod ono samo próbuje ją okazad. Nie trzeba wiele czasu, żeby dziecko

też zaczęło przeżywad złośd jako coś niedobrego. Widzi przecież, że nie może byd kochane, kiedy się

wścieka, a ponieważ wszystkie dzieci chcą byd kochane przez rodziców, chcą ich kochad i

uszczęśliwiad stara się ukryd przed nimi wszelkie przejawy własnej złości.

JOHN: Czyli kojarzy sobie złośd z lękiem przed odrzuceniem przez rodziców, a to dla dziecka musi byd

zagrożenie najgorsze z możliwych.

ROBIN: Tak, o to mi chodziło, kiedy powiedziałem, że człowiek czuje się z tym bardzo niedobrze. W

dodatku dziecko oczywiście ma jeszcze poczucie, że oszukuje, ponieważ nie może byd naprawdę

sobą. Czuje się w jakimś stopniu odcięte od rodziców, bo nie jest akceptowane w pełni musi udawad,

że nie przeżywa złości. Ale oszukiwanie nie jest aż tak złe jak groźba kompletnego odrzucenia, więc

zapewne wybierze raczej to, by byd fałszywym i kochanym niż autentycznie sobą, ale odrzuconym.

JOHN: Czyli odtąd, kiedy wydarzy się coś, co rozzłościłoby normalnego malucha, to dziecko pohamuje

swoją złośd.

21

ROBIN: Ażeby ukryd ją przed rodzicami. A następnie nauczy się ukrywad ją przed sobą samym, gdyż

tylko w ten sposób zdoła zachowad poczucie, że jest warte miłości. Złośd jest czymś aż tak

„niedobrym", że w ogóle nie może przyznad się do jej przeżywania, nawet przed sobą. Dlatego

przyzwyczai się do niezauważenia złości nauczy się odcinad od niej i w koocu nabierze przekonania,

że jej tam wcale nie ma.

JOHN: Dobrze, już widzę, jak dziecko uczy się to robid, ale wciąż budzi we mnie sprzeciw pomysł, że

cała rodzina odcina się od tych samych rzeczy.

ROBIN: Tak, taką ma tendencję. Okazuje się, że w każdej rodzinie niektóre uczucia są uważane za

„dobre", a niektóre za „złe". Złe umieszcza się za kurtyną i cała rodzina ma rodzaj cichej, ale bardzo

wiążącej umowy, że emocje ulokowane za kurtyną muszą pozostad niezauważone. Wszyscy udają, że

ich tam nie ma. Więc też każde kolejne dziecko uczy się usuwad te same rzeczy z pola widzenia.

Zwyczaj odcinania się od nich jest przekazywany jak odra ani celowo, ani świadomie, toteż nikt nie

wie, że się to dzieje.

JOHN: Nietrudno mi zrozumied, w jaki sposób dzieci dostosowują się do wzorca rodzinnego.

Natomiast nie rozumiem, jak w ogóle dochodzi do ukształtowania się określonego wzorca. Dlaczego

rodzice mieliby odcinad się od tych samych emocji? Poza wszystkim, oni nie pochodzą przecież z tej

samej rodziny.

ROBIN: Słusznie. Ale pamiętasz, jak mówiłem, że ludzi ciągnie do siebie to, iż nie udało im się

„zaliczyd" tego samego etapu rozwoju?

JOHN: Tak. Właściwie mam wrażenie, że jak dotąd całe nasze gadanie służyło wyjaśnieniu niektórych

przyczyn tego zjawiska.

ROBIN: Masz rację. Chodzi o to, dlaczego mąż i żona mają skłonnośd do odcinania się od takich

samych uczud. Ale jeszcze nie mogę Ci tego wytłumaczyd, bo w tej układance brakuje paru kawałków

i za chwilę zamierzam Ci je dostarczyd. Na razie uwierz mi po prostu na słowo i zamknij dziób.

JOHN: ...Nie uszłoby Ci to na sucho, gdyby tu był sir Robin Day1.

ROBIN: To prawda. Na szczęście jednak był zbyt zajęty.

JOHN: No dobrze... jeśli rodzice rzeczywiście mają skłonnośd do odcinania się od jednakowych

emocji, to rozumiem, dlaczego dzieci też się tego uczą. I w rezultacie cała rodzina odgradza się od

tego samego uczucia. Wszyscy mają to samo „martwe pole".

ROBIN: Albo kilka martwych pól. Można usuwad z pola widzenia więcej niż jedno uczucie.

JOHN: Dobrze. I różne rodziny mają różne martwe pola?

ROBIN: Tak. Każda odcina się od innych emocji albo od innej ich kombinacji.

JOHN: Skąd terapeuta może wiedzied, od jakich uczud odgradza się rodzina? Jak rozpoznajesz, co

znalazło się w martwym polu?

1 Prowadzi on program telewizyjny, do którego zaprasza znane osobistości, lubi stawiad im ambarasujące

pytania i przypierad do muru przyp.tłum

22

ROBIN: Najłatwiej tajemnica może się wydad, kiedy wszyscy zaprzeczają, jakoby posiadali uczucie, od

którego się odcinają. Jeżeli mówią: „O nie, w naszej rodzinie nikt nigdy nie bywa zazdrosny", to

wiadomo, że problemem w tej rodzinie jest zazdrośd że dla nich zazdrośd jest tematem tabu.

JOHN: To takie proste?

ROBIN: Z pojedynczych wskazówek ta jest najlepsza. Ale jest też wiele innych. Terapeuta dośd szybko

zaczyna się orientowad, w jaki sposób rodzina omija martwe pole, przeskakuje przez nie, zmienia

temat po prostu go nie zauważa. Fascynującą cechą takiego martwego pola, rodzinnego tematu tabu

jest to, że przekazuje się go z pokolenia na pokolenie.

JOHN: I nikt o tym nie wie?

ROBIN: Nie, bo gdyby ktokolwiek wiedział o tym cokolwiek by to było, owo uczucie usunięte z pola

widzenia to wtedy już by się znalazło w polu widzenia, prawda?

JOHN: Skąd wiesz o tym przekazywaniu?

ROBIN: My, terapeuci od spraw rodzinnych, ciągle na nie natrafiamy, kiedy zagłębiamy się w

przeszłośd pacjentów, żeby zrozumied, jakie były ich rodziny. Albo kiedy przychodzą do nas razem

przedstawiciele kilku pokoleo z tej samej rodziny, lub też jeśli uważniej przyjrzymy się własnym

rodzinom. Są również badania, które to potwierdzają. JOHN: W porządku. Sprawdźmy, czy jak na

razie łapię, o co chodzi. Dorastając przechodzimy przez różne etapy rozwoju i na każdym etapie

przyswajamy sobie różne lekcje. Lekcje zasadniczo dotyczą traktowania uczud. Na przykład uczymy

się, jak postępowad z emocjami wywołanymi przez autorytety; albo dowiadujemy się, jak stawiad

czoła emocjom, których źródłem są osoby przeciwnej płci; albo nabywamy umiejętności radzenia

sobie z uczuciami związanymi z usamodzielnianiem się i oddzielaniem od rodziców. Może się zdarzyd,

że ominiemy jakiś etap. Ale jeżeli tak się stanie, wciąż jeszcze możemy nadrobid tę lekcję później,

znajdując doświadczenie zastępcze. To nam pozwala wrócid do normalnego rytmu.

Jednak coś może się nie udad. Jeśli nie „zaliczymy" jakiegoś etapu i nie przejdziemy przez

doświadczenia zastępcze, będziemy czud się bardzo nieporadnie wobec emocji, którymi nie

nauczyliśmy się kierowad. I najprawdopodobniej będziemy próbowali ukryd je przed innymi ludźmi,

co musi skooczyd się ukrywaniem ich również przed sobą samym. „Odgrodzimy się" od nich i wtedy

nawet nie będziemy zdawad sobie sprawy, że zdarza się nam je przeżywad.

Dalej: zasadniczo z dwóch powodów nie udaje się nam nauczyd, jak radzid sobie z danym uczuciem, i

jesteśmy zmuszeni trzymad je za kurtyną. Pierwszy jest taki, że ucierpieliśmy wskutek jakiegoś

nagłego urazu pojedynczego dramatycznego, bardzo bolesnego zdarzenia. Drugi powód,

występujący częściej, polega na tym, że stopniowo uczymy się umieszczad daną emocję za kurtyną,

bo w naszej rodzinie jest to temat tabu.

Każda rodzina uważa określone uczucia za „złe" i odcina się od nich. Dziecko uczy się tego idąc w

ślady pozostałych, ponieważ jeśli okazuje emocje stanowiące tabu, naraża się na odrzucenie przez

rodziców. Dlatego czuje się z nimi „źle". W ten sposób ów wzorzec jest przekazywany innym

członkom rodziny.

23

ROBIN: Jak również z pokolenia na pokolenie, nie zapominaj o tym. Ponieważ jeśli dzieci nie nauczą

się, jak radzid sobie z danym uczuciem, nie będą w stanie pomóc w tym również swoim dzieciom.

JOHN: Dobrze. Ale co złego jest w tej całej sprawie z tematami tabu?

ROBIN: ...O co ci chodzi?

JOHN: No, jeśli człowiek ma jakieś paskudne uczucie, którym nie nauczył się kierowad i z którym czuje

się źle, dlaczego nie miałby umieścid go bezpiecznie za kurtyną i pozbyd się w ten sposób?

ROBIN: Aha! Otóż kurtyna niezbyt dobrze działa i często dochodzi do tego, że więcej problemów

powoduje niż rozwiązuje.

Nieszczelna kurtyna

JOHN: Co to znaczy, że kurtyna działa źle?

ROBIN: Jest parę możliwości. Po pierwsze od czasu do czasu trochę się rozsuwa i na chwilę

wypuszcza zakazane uczucia. Po drugie wysiłek związany z trzymaniem szczelnie zasłoniętej kurtyny

pochłania mnóstwo energii. A po trzecie nie można ot tak po prostu odciąd fragmentu własnej

osobowości bez naruszenia równowagi całego systemu, całej jednostki.

JOHN: Bardzo zręcznie, panie doktorze. Może będziemy przyglądad się każdej z tych rzeczy po kolei,

dobrze? Kurtyna może się rozsuwad ?

ROBIN: Tak, zwłaszcza kiedy człowiek jest zmęczony, chory albo trochę za dużo wypił. Wtedy jakieś

uczucie może się wydostad. A ponieważ nie mamy z nim kontaktu, zaskakuje nas i niełatwo o ile w

ogóle daje się opanowad. Można więc nagle powiedzied albo zrobid coś bardzo paskudnego, co

wygląda na „niepodobne do mnie".

JOHN: Tak, nigdy nie zapomnę, co mi się kiedyś zdarzyło w grupie, którą prowadziłeś. Było tak, jakby

te słowa powiedział kto inny, ktoś w ogóle bez związku ze mną. Dla mnie to był szok, gdy zdałem

sobie sprawę, że ja sam je powiedziałem. Dobrze pamiętam, jak mi było wstyd, bo podważało to

moje mniemanie o sobie przekonanie, że nie jestem fałszywy.

ROBIN: Właśnie to miałem na myśli. Ponieważ normalnie to coś jest za kurtyną, więc czujesz, jakby

nie było „tobą". Ale czasami znienacka wybucha jak wulkan z powodu jakiejś drobnostki narasta za

kurtyną od pewnego czasu i nagle się wylewa. A że przyczyna jest błaha, wybuch wydaje się śmieszny,

toteż jesteśmy zawstydzeni i zażenowani i mamy jeszcze lepszy powód do wtłoczenia tego uczucia z

powrotem za kurtynę. Może też ono wydostawad się w postaci znacznie bardziej zawoalowanej. Jeśli

żywimy do kogoś niechęd, lecz odcinamy się od niej, to możemy zapomnied, jak ma na imię, kiedy ma

urodziny albo „przypadkiem" upuścid cegłę. Lub też mogą się pojawiad destrukcyjne fantazje na jego

temat. A nawet możemy je ukrywad pod pozorem zaniepokojenia o niego.

JOHN: Zaniepokojenia?

ROBIN: Ależ tak. Kiedy żona ma za złe mężowi, że spóźnia się na obiad i nie dzwoni, żeby ją o tym

uprzedzid, to może sobie wyobrażad, że po drodze miał wypadek jest to sposób ujawniania jej

naturalnej, zamaskowanej złości na niego. A gdy zarazem wyobrazi sobie karetkę na sygnale

docierającą tam na czas, będzie to wyraz przeżywanych jednocześnie uczud. Przy czym stłumione

24

emocje mogą się przejawiad we wszystkich wymienionych formach, skoro nie mamy z nimi kontaktu.

Działają więc trochę po partyzancku.

JOHN dalej powiedziałeś, że wysiłek związany z utrzymaniem względnie zasłoniętej kurtyny pochłania

dużo energii?

ROBIN: Tak, wówczas jakoś wyczuwamy, co nam grozi: że utrzymane za kurtyną złośd, zazdrośd, lęk

może sie stamtąd wymknąd, jeśli osłabimy czujnośd. Właściwie nawet nie wiadomo dlaczego, ale

nigdy nie możemy zupełnie się rozluźnid, no czuje napięcie, zmęczenie. Zakazane uczucia zawsze są

zaczajone za kurtyną. Wysiłek związany z utrzymaniem poza zasięgiem wzroku, poza świadomością

sprzyja dolegliwościom psychosomatycznym: bólom brzucha, niestrawności, wysokiemu ciśnieniu,

bólom głowy chorobom o podłożu reumatycznym itd.

JOHN: tak, gdy pierwszy raz zdecydowałem się na terapię, lekarz nie mógł znaleźd absolutnie żadnej

fizycznej przyczyny która wyjaśniałaby, czemu tak często dokuczają mi objawy bezgorączkowej grypy.

Ale również dlatego, że nie mogłem zrozumied, z jakiego powodu stale żyję w takim napięciu.

ROBIN: Czy pamiętasz, co było dalej?

JOHN: Objawy grypy zniknęły bardzo szybko i nigdy już nie powróciły. Poziom napięcia obniżał się

stale, chociaż bardzo powoli. Potrzebowałem chyba blisko trzech lat na zejście do mniej więcej

normalnego poziomu. Ale i tak zawsze jestem zaskoczony, kiedy w rozmowach z fizjoterapeutami i

masażystami okazuje się, jak strasznie napięte mięśnie uważa się powszechnie za stan „normalny".

ROBIN: A przecież znaczna większośd rodzin, jak mówiłem, ma za kurtyną mnóstwo różnych uczud.

JOHN: No dobrze, co z trzecim z wymienionych przez Ciebie powodów? Mówiłeś, że kurtyna działa

źle, bowiem „narusza równowagę osobowości".

ROBIN: Ponieważ każde nasze uczucie pełni jakąś pożyteczną funkcję.

JOHN: Każde!

ROBIN: Tak, nawet te, które czasami uważamy za negatywne pod warunkiem, że w jakimś stopniu

nad nimi panujemy. Tak więc u zdrowej osoby wszystkie te uczucia równoważą się. Natomiast jeśli

odetniemy się od jakiejś emocji, to nasza ogólna równowaga ulega zachwianiu. Inaczej mówiąc,

przestajemy mied dostęp do tego uczucia, kiedy jest nam potrzebne.

JOHN: Cóż, jakoś to rozumiem, ale trudno mi sobie wyobrazid, że złośd, zazdrośd, okrucieostwo i

podobne uczucia mogą byd pożyteczne.

ROBIN: Jeśli odcięliśmy się od nich, to nie mogą. Wtedy tracimy z nimi kontakt i tak czy owak nigdy

nie nauczymy się ich kontrolowad. Więc kiedy dojdzie do wybuchu, będą nieopanowane i

destrukcyjne. Natomiast jeśli się od nich nie odcinamy, uświadamiamy je sobie i traktujemy

względnie spokojnie, to możemy jakoś na nie wpływad.

JOHN: Mogę zrozumied, że wtedy nie są aż tak destrukcyjne, ale do czego mogą byd przydatne ?

Weźmy złośd.

25

ROBIN: Używamy jej, żeby bronid swego, jeżeli ktoś próbuje nami poniewierad albo wykorzystywad.

Bez niej nie można się obronid, kiedy trzeba. A więc ktoś, kto umieścił za kurtyną całą swoją złośd,

będzie się nam wydawał bierny i nieśmiały. Inni będą nim dyrygowad, bo nie umie uruchomid

swojego gniewu. Nie potrafi dochodzid własnych praw. JOHN: Będzie zbyt miły, żeby mu to mogło

wyjśd na dobre? ROBIN: I jeszcze „zbyt dobry, żeby to było prawdziwe". Ludzie po prostu nie będą w

to wierzyd, gdyż będą wyczuwad również przyczajoną złośd. Ponieważ ona faktycznie gdzieś tam jest

ukryta za kurtyną.

JOHN: Dobrze. Ale do czego może byd potrzebna zazdrośd? ROBIN: Zazdrośd jest w porządku, jeśli

jesteśmy jej świadomi i dzięki temu panujemy nad nią, a inne uczucia ją równoważą. Może wówczas

odgrywad pozytywną rolę, służąc rywalizacji w pracy albo w grze. Pozwala też współzawodniczyd z

kimś, kogo podziwiamy. JOHN: ...No tak, wygląda na to, że to prawda, co? Zazdroszczę Tomowi

Stoppardowi jego dzieł, i Michelowi Fraynowi, i Alanowi Ayckbournowi2, ale w tym sensie, że

chciałbym kiedyś zrobid coś równie dobrego. Tylko że zazdrośd łatwo może stad się wstrętna,

prawda? Wtedy człowiek po prostu siedzi i ma wszystkim za złe ich sukcesy.

ROBIN: Zazdrośd staje się wstrętna tylko wtedy, kiedy się czegoś bardzo chce, ale rozpiętośd między

własnymi osiągnięciami a sukcesami tego, komu zazdrościmy, jest tak duża, że nie widad żadnej

nadziei na jej zmniejszenie i w perspektywie na dokonanie tego, czego się pragnie.

JOHN: Właśnie dlatego nie cierpię Matki Teresy. Każdemu człowiekowi znacznie bardziej świętemu

od nas wszystkich trzeba by utrzed nosa. Chciałbym, żeby zajęli się nią dziennikarze z brukowej prasy.

ROBIN: Byłaby to czysta strata czasu.

JOHN: O, to by ich nie powstrzymało. W ten sposób dotarliśmy do kwestii okrucieostwa. Czy ono też

może do czegoś służyd?

ROBIN: Tak, bo czasami trzeba kogoś zranid dla jego dobra. Bywa to konieczne nawet wobec osób,

które najmocniej kochamy. Czy może zwłaszcza wobec nich. Na przykład rodzice muszą pomóc

swemu dziecku w stopniowym usamodzielnianiu się. Jednak ono z tego powodu będzie się zawsze

czuło trochę nieszczęśliwe, gdyż pierwszym krokom ku niezależności zwykle towarzyszą obawy i lęk.

Jeśli rodzice to rozumieją, to za każdym razem będą dopuszczad do trochę większego dyskomfortu,

żeby dziecko krok po kroku mogło nauczyd się spotykad ze swoim lękiem i przezwyciężad go,

zdobywad coraz większą pewnośd siebie.

JOHN: Inaczej mówiąc, „muszą byd okrutni, żeby byd dobrzy".

ROBIN: Ale jeśli odcięli się od okrucieostwa, to nie mogą tak postępowad i dziecko nigdy nie osiągnie

autentycznej niezależności. A co z chirurgiem, który musi rozcinad ludzkie ciało? Nie mógłby tego

robid, gdyby był zbyt wrażliwy. Ja też jako psychiatra muszę czasem zaaplikowad pacjentowi bardzo

bolesne doświadczenie, żeby mógł skonfrontowad się ze swoimi problemami i przezwyciężyd je a ja

nie mam do dyspozycji żadnych środków znieczulających. Dawniej szło mi to znacznie gorzej niż teraz,

bo nie chciałem byd uważany za okrutnego i sam też nie lubiłem myśled o sobie w ten sposób.

2 Są to współcześni dramaturdzy brytyjscy przyp.tłum.

26

JOHN: Chcesz powiedzied, że do pewnego stopnia odcinałeś się od własnego okrucieostwa, a odkąd

sobie go uświadomiłeś, stałeś się lepszym terapeutą?

ROBIN: Myślę, że masz rację. Kiedy pacjent naprawdę potrzebuje zmierzyd się z jakimś bolesnym

problemem, to teraz prawdopodobieostwo, że cofnę się przed doprowadzeniem do takiej

konfrontacji, jest mniejsze. Ale, oczywiście, jeśli przez okrucieostwo rozumied czystą chęd celowego

zadawania bólu, to nigdy nie może byd w tym nic dobrego.

JOHN: Jak jest z lękiem?

ROBIN: On decyduje o życiu i śmierci.

JOHN: W jaki sposób?

ROBIN: Poczekaj, aż się znajdziesz w samochodzie prowadzonym przez kogoś, kto wcale się nie boi,

wtedy zobaczysz!

JOHN: Tak, dobrze. A więc wszystkie nasze uczucia są pożyteczne, jeśli je sobie uświadamiamy i

traktujemy względnie spokojnie, bo wtedy potrafimy nad nimi zapanowad. Natomiast jeśli odcinamy

się od nich, to po pierwsze nie mamy do nich dostępu, kiedy są nam potrzebne. A po drugie kiedy

kurtyna rozsuwa się i one się wydostają, mogą poczynid duże szkody, gdyż wymykają się spod

kontroli.

ROBIN: Właśnie o to chodzi.

JOHN: Dalej powiedziałeś, że wszyscy mamy w sobie te uczucia.

ROBIN: Tak. Myślę, że natura ludzka jest wszędzie bardzo podobna. W tym sensie, że podobnie jak

nasze ciała składają się z takiego samego zestawu substancji chemicznych, tak psychika każdego

człowieka zawiera taką samą gamę uczud. Każdy z nas jest zdolny do miłości, zazdrości, odwagi,

smutku, uporu, radości, tchórzostwa, dobroci, okrucieostwa, odczud seksualnych, niepewności itd.

itp.

JOHN: I wszyscy odcinamy się od części z nich. Każdy z nas.

ROBIN: W pewnym stopniu, oczywiście. Różne osoby odcinają się od różnych kombinacji uczud.

JOHN: Czy to znaczy, że Twoim zdaniem każdy z nas ma określoną osobowośd, ponieważ uczył się

odcinad od swoich emocji w taki, a nie inny sposób?

ROBIN: No właśnie. A więc ktoś, kto wyzbył się ciepłych uczud, wygląda nieprzyjaźnie. Ktoś, kto odciął

się od złości, jest zbyt dobry, żeby mógł byd prawdziwy; utrata odwagi powoduje nieśmiałośd; brak

zazdrości oznacza niezdolnośd do podejmowania współzawodnictwa; zanik uczud seksualnych

wywołuje sztywnośd; przez odcięcie się od smutku stajemy się lekko maniakalni; zaś w wyniku

stłumienia lęku człowiek może byd okropnie niebezpieczny!

JOHN: Jeszcze jedno, ostatnie pytanie. Czy odcięcie się od określonych uczud oznacza to samo, co

Freud nazywał „wyparciem", i czy treści znajdujące się za kurtyną to „podświadomośd"?

ROBIN: Mniej więcej. To są te same tezy w innym ujęciu. JOHN: Dlaczego w innym?

27

ROBIN: Próbuję łączyd koncepcje nie tylko Freuda, ale i innych psychoanalityków i psychologów z

mnóstwem nowych idei wywodzących się z terapii rodzin i terapii behawioralnej. Te wizje są jeszcze

bardzo niedopracowane, ale jak sądzę przekazują główną myśl: że utrzymywanie części własnej

psychiki poza świadomością jest bardzo aktywnym procesem; że zwykle zaczyna się od celowego

ukrywania jakiegoś uczucia przed rodziną; że dopiero później sami tracimy je z pola widzenia; a mimo

to owo uczucie zawsze w nas jest i stwarza zagrożenie, że w każdej chwili może się znów ujawnid.

JOHN: I że kurtyna wyparcie działa źle.

Wzajemne zauroczenie

ROBIN: Sądzę, że mamy już dośd dużo materiału myślowego, żeby wrócid do pytania z początku:

dlaczego dobierają się w pary ludzie z podobnych środowisk rodzinnych z reguły tacy, którzy mają

braki pochodzące z tego samego etapu rozwoju?

JOHN: No cóż, jeżeli obydwoje przepuścili coś ważnego w tej samej fazie, to jedno i drugie będzie

mied problemy z tymi samymi uczuciami, tak? Z uczuciami, które na pominiętym etapie powinni byli

nauczyd się kontrolowad, ale do tego nie doszło.

ROBIN: Słusznie. A skoro obydwoje mają kłopoty z tymi samymi uczuciami...

JOHN: ...to będą to samo usuwad za kurtynę?

ROBIN: Eureka. Właśnie dlatego są atrakcyjni dla siebie nawzajem. Ponieważ te same emocje mają za

kurtyną i te same na wierzchu.

JOHN: Dlaczego te same na wierzchu? Masz na myśli ludzką naturę minus to, co zostało odcięte?

ROBIN: Masz rację. Więc patrzą na siebie i ...co za świetna partia! Są dla siebie stworzeni!

Zadziwiające, jak dużo mają

ze sobą wspólnego. I faktycznie mają. Zostali podzieleni i teraz tak ślicznie do siebie pasują. Partnerzy

doskonali! JOHN: Zatrzyma] się na chwilę. Przecież nie pociąga ich to, co jest za kurtyną, prawda? To

by ich raczej odrzucało bo to jest ten kawałek, który podlega tabu.

ROBIN: Masz rację. Atrakcyjne jest dla nich to, co jest na wierzchu okna wystawowe. Ale na wierzchu

jest to, co jest, ponieważ te, a nie inne rzeczy są ukryte.

JOHN: Rozumiem. Atrakcyjne jest dla nich to, co wolno im zobaczyd, bo znajduje się przed kurtyną.

ROBIN: Tak, ponieważ widzą tam wszystkie cechy, nastawienia emocjonalne, jakie w procesie

wychowania nauczono ich pochwalad i podziwiad. Co więcej, partner najwyraźniej nie ma takich

uczud, które są usuwane z pola widzenia u nich w rodzinie i w ich własnej psychice. Ale najlepsze jest

to, że tak samo jak oni z pełnym przekonaniem potępia te uczucia!

JOHN: Natomiast jeśli przyjrzed się odciętym fragmentom... no cóż, nauczyli się w swoich rodzinach

nie zauważad ich! Dlatego nie potrafią dostrzec wad u siebie nawzajem.

ROBIN: Dokładnie tak to funkcjonuje. Ale dzieje się coś jeszcze. Wiesz, zwykle ludzie są zafascynowani

jest to mieszanina ciekawości i przerażenia tymi uczuciami, które powędrowały za kurtynę. Jeżeli jest

28

to okrucieostwo, mogą mied pokusę, żeby przeczytad jeszcze raz w gazecie historię o torturach,

chociaż będą się z tym czuli źle i ukrywali przed partnerem, że ciągnie ich do takich opowieści. Jeżeli

za kurtyną pozostają silne emocje seksualne, mogą czytad od deski do deski „News of the World"3 i

potakiwad sobie nawzajem, jakie to niesmaczne, że gazeta drukuje takie obrzydliwe rzeczy. Nie

spodziewaj się, że zrozumiesz to na logikę nie chodzi o myślenie, tylko o emocje, a uczucia zawsze

mogą byd sprzeczne.

JOHN: Więc chcesz powiedzied, że jeśli tylko przez chwilę poczują, co partner ma za kurtyną, może to

zwiększad fascynację?

ROBIN: Pod warunkiem, że będzie to tylko aluzja do ukrytego tam uczucia. To może byd fascynujące,

taka szczypta „środka podniecającego". Ale gdyby tego było odrobinę za dużo, musiałoby już

wzbudzad odrazę. Tak jak lekki powiew brzydkiego zapachu daje inny efekt niż potężna porcja.

Niemniej naprawdę trudno zrozumied, co się tu dzieje, bo mamy do czynienia z „dwójmyśleniem" z

usiłowaniem, żeby lewica nie wiedziała, co czyni prawica.

JOHN: Ale... dlaczego muśnięcie tabu miałoby byd aż tak kuszące?

ROBIN: Cóż... chociaż wszyscy chcemy, żeby rodzina nas kochała i nie okazujemy uczud, które ją

denerwują, mamy też dojmujące pragnienie bycia pełną osobą, całością. Kiedy wyczuwamy u

partnera emocje zanegowane i usunięte za kurtynę i jesteśmy tym zauroczeni, to tak naprawdę w

głębi ducha mamy nadzieję na odzyskanie brakujących fragmentów własnej psychiki.

JOHN: W Twojej osobie psychiatria zyskała to, co straciła poezja, Robin. Mamy więc młodą parę

zakochaną w sobie, w żarliwym podziwie dla dóbr eksponowanych przez każde z nich w swoim oknie

wystawowym, dzielnie odwracającą niewidzące oko od ukrytych wad i trochę podnieconą lekkim

zapaszkiem tego, co zakazane. No to dlaczego ta sielanka nie trwa wiecznie?

ROBIN: Ponieważ nie udaje się utrzymad aż tak szczelnie zasuniętej kurtyny. Każdy z nas potrafi nie

dad jej ruszyd się przez jeden wieczór albo weekend, ale kiedy zaczyna się wspólne życie, zasłonięte

fragmenty muszą wystawad na zewnątrz. Stopniowo partner staje się coraz mniej podobny do tego,

kogo poślubiliśmy.

JOHN: A więc, panie doktorze... czy to dobrze, że zakochujemy się w osobach, które są odcięte od

tych samych uczud co my? Czy też powinniśmy cofnąd się o trzysta lat i niech rodzice wybierają nam

małżonków?

ROBIN: Dobre jest to, że obydwoje mamy podobne słabości, nie zawinione przez nas i dlatego

możemy byd dla siebie bardziej wyrozumiali.

JOHN: Czy dlatego ktoś, w kim jesteśmy zakochani, ma jakby „klucz" do naszej psychiki i wyczuwamy,

że bardzo łatwo mógłby nas zranid, a jednak mu ufamy?

3 Bardzo popularne w Anglii pismo goniące za sensacją, w którym uprawia się wysoce skandalizujacą formę

przekazu informacji przyp. tłum.

29

ROBIN: Tak, wydaje się, że nas rozumie, zdaje sobie sprawę z naszych słabości, a mimo to nas

akceptuje. Nie atakuje nas, chod obawiamy się, że mógłby to zrobid, jeżeli odsłonimy nasze

najbardziej intymne uczucia. I wyczuwamy chociaż nie mamy najmniejszego pojęcia dlaczego że to

jest właśnie osoba, która instynktownie potrafi nas zrozumied, pomóc, a może też przywrócid nam

pełnię.

JOHN: Tak się to wszystko pięknie składa. Ale jest pewien zgrzyt... jak możemy pomóc sobie

nawzajem, skoro mamy te same „martwe pola"?

ROBIN: W tym cała bieda! Ten niezwykły paradoks polega na tym, że twój partner jest dokładnie tą

osobą, z którą najlepiej mógłbyś się rozwijad... ale również osobą, która najłatwiej może cię

zatrzymad w rozwoju. I którą w koocu nawet możesz znienawidzid najmocniej na świecie. JOHN: A

teraz pytanie za 64 tysiące dolarów, o najmądrzejszy z mądrych. Co sprawia, że rzecz przybiera taki

albo inny obrót?

ROBIN: Wszystko zależy od tego, na ile para jest gotowa przyznad się czy też przyjrzed, co jest ukryte

za kurtyną u każdego z nich. Im bardziej ludzie są do tego gotowi oraz . im więcej mają odwagi, żeby

pogodzid się z dyskomfortem odkrycia, że różnią się od własnego mniemania o sobie, tym większa

jest szansa danej pary na pozytywne rozwiązanie, jeśli pojawią się jakieś problemy.

JOHN: ...Czemu zrobiłeś takie zastrzeżenie: „jeśli pojawią się jakieś problemy"?

ROBIN: Ponieważ jest mnóstwo przeciętnych małżeostw, które są dosyd trwałe, nawet jeśli ich

wspólne życie nie jest zbyt pasjonujące. Układa im się stosunkowo dobrze i żadne z nich nie ma

potrzeby zaglądania za swoją kurtynę.

Typy małżeostw

JOHN: Możemy pójśd krok dalej i przyjrzed się różnym rodzajom małżeostw? Czy szczęście lub

powodzenie w małżeostwie wiąże się jakoś z wielkością tego, co obie strony mają za kurtyną?

ROBIN: Tak, lecz nie tylko z tym. Bardzo ważny jest również ich stosunek do treści ukrytych za

kurtyną. Chodzi nie tylko o to, ile tam tego jest.

JOHN: Więc jak scharakteryzowałbyś najszczęśliwsze małżeostwa? ROBIN: Obydwoje z większą niż w

innych parach wyrozumiałością traktują to, co się znalazło za kurtyną i własną, i partnera. Są lepiej

przygotowani do tego, żeby co jakiś czas zajrzed za nią i przebrnąd przez chwilowe przykrości, jakie to

za sobą pociąga. W efekcie są swobodniejsi, mają w życiu mniej ograniczeo, lepiej się bawią, unikają

rutyny, a więc mają większe szansę rozwoju.

JOHN: A na drugim biegunie?

ROBIN: Na najmniej szczęśliwym kraocu skali partnerzy mają za kurtyną bardzo dużo różnych uczud i

obydwoje absolutnie odmawiają przyznania, że coś jest z nimi nie tak. Są ogromnie wrażliwi na

najlżejszą krytykę, najbardziej delikatną wzmiankę o swoich wadach.

30

JOHN: Więc często bywają w konflikcie? ROBIN: Ciągle ze sobą walczą. Jak pies z kotem. JOHN: A

między tymi dwoma biegunami?

ROBIN: W przeciętnych małżeostwach partnerzy pozostają we względnie szczęśliwym i trwałym

związku. Ale nie zależy im zbytnio na zaglądaniu za kurtynę. Toteż raczej pomagają sobie nawzajem w

utrzymywaniu całego tego materiału w ukryciu. Czyli są to układy dośd bezpieczne, jednakże

małżonkowie ponoszą pewne koszta, mianowicie popadają w rutynę. Mają dośd ograniczone

możliwości wyboru. Właściwie można by powiedzied, że za bardzo bronią się nawzajem przed

krytyką, która mogłaby im pomóc wydostad się z kolein, w jakie muszą wpaśd.

JOHN: Chciałbym dowiedzied się dokładniej, jak funkcjonują niektóre z tych związków.

ROBIN: Dobrze, przyjrzyjmy się typowym parom z każdej części skali. Co wolisz, złe wiadomości czy

dobre nowiny?

JOHN: Weźmy na pierwszy ogieo złe.

Kto się boi Virginii Woolf?

ROBIN: Żebyś mógł wczud się w sytuację jednego z tych najmniej udanych małżeostw, polecam Ci

lekturę fragmentu sztuki Edwarda Albee „Kto się boi Virginii Woolf?". George i Marta to małżeostwo

w średnim wieku, niemal bez przerwy beznadziejnie uwikłane w gorzkie, ziejące nienawiścią utarczki

słowne.

Marta: Rzygad mi się chce na twój widok.

George: Co?

Marta: Rzygad mi się chce.

George: To nie bardzo ładnie mówid takie rzeczy, Marto.

Marta: Co nie bardzo?

George: ...ładnie mówid takie rzeczy.

Marta: Podobasz mi się, jak się gniewasz. Chyba to mi się w tobie najwięcej podoba... jak się gniewasz. Bo ty

jesteś taki... taki... poczciwina. Ty w ogóle nie masz... no. czego?

George: Ikry?...

Marta: Dowcipniś! Hej, daj no mi więcej lodu do szklanki. Nigdy nie dodajesz mi lodu. Ciekawam czemu?

George: Zawsze ci daję lód. Ale ty go zaraz zjadasz... Taki masz zwyczaj... żujesz te kawałki lodu... całkiem jak

cocker spaniel. Połamiesz sobie na nim zęby.

Marta: To moje zęby.

George: Niektóre... owszem, twoje. Marta: Mam więcej zębów niż ty. George: Dwa więcej.

31

Marta: No, dwa więcej to dużo więcej.

George: ...Pewno dużo. To i tak zadziwiające, zważywszy, ile masz lat.

Marta: Zostaw to. Ty też nie jesteś taki młodziutki.

George: Ale jestem o sześd lat młodszy od ciebie... zawsze byłem i zawsze będę. Marta: Ale... za to łysiejesz.

George: I ty także. (Oboje śmieją się). No co, złotko?

Marta: No co? Chodź no tu do mnie i czule pocałuj swoją mamę, ale czule.

George: No wiesz... Marta: Pocałuj mnie! Ale czule.

George: Nie mam zamiaru cię całowad. Gdzie oni są? Gdzie są ci ludzie, których zaprosiłaś?

Marta: Zostali, żeby porozmawiad z tatusiem. Zaraz przyjdą... zostali tylko, żeby porozmawiad z tatusiem.

Dlaczego nie chcesz mnie pocałowad?

George: Cóż, kochanie, gdybym cię pocałował, podnieciłoby mnie to szalenie... nie mógłbym się opanowad,

wziąłbym cię siłą, zaraz tu na dywanie, i powiedzmy, że w tej samej chwili twoi goście wchodzą... no i... pomyśl,

co by o tym powiedział twój ojciec.

Marta: Prosię!

George: Kwi, kwi.

Marta: Cha, cha, cha, cha. Zrób mi jeszcze jednego drinka... Mój ty kochanku.

George: Boże wielki, ty masz niezły spust.

Marta: (udając małe dziecko) Pid mi się chcie.

George: O Boże.

Marta: Słuchaj, kochanie, mogę się założyd, że z nas dwojga ty prędzej będziesz pod stołem... pod każdym

stołem... więc odwal się od mojego picia!

George: Już dawno przyznałem ci pierwszą nagrodę. Nie ma takiej nagrody za obrzydliwości, której byś już nie

zdobyła...

Marta: Przysięgam, że rozeszłabym się z tobą, gdybyś tylko istniał naprawdę...

George: Staraj się chociaż jakoś utrzymad na nogach... Przecież ci ludzie to goście, więc...

Marta: Zupełnie ciebie nie widzę... od lat już ciebie w ogóle nie dostrzegam...

George: ...więc jeżeli stracisz przytomnośd albo zaczniesz wymiotowad, albo...

Marta: Nie ma cię, jesteś zero...

George: ...i nie rozbieraj się, o ile to możliwe. Bo już chyba najobrzydliwszy ze wszystkiego jest twój widok,

kiedy po kilku kieliszkach z kiecką nad głową...

Marta: ...po prostu zero...

32

George: ...czy raczej nad głowami...4

JOHN: Cóż, w tym małżeostwie prawie nie bywa okresów zawieszenie broni, chwil czułości albo

wspólnego śmiechu. Za to przez cały czas próbują się nawzajem zniszczyd, prawda?

ROBIN: Tak. To nie tylko doskonała sztuka, dla nas jest to praktycznie przykład jak z podręcznika.

JOHN: Często masz do czynienia z małżeostwami równie destrukcyjnymi jak to?

ROBIN: No oczywiście. Czasami jest nawet o wiele gorzej, bo uczucia bywają lepiej ukryte, a ciosy

wymierzane zza węgła, chociaż zadawane z nie mniejszą złością.

JOHN: Więc co naprawdę, Twoim zdaniem, dzieje się między nimi?

ROBIN: I George'a, i Martę niezwykle łatwo zranid. W każdym z nich tkwi niemal dziecięce pragnienie

miłości. Ale odcięli się od niego, całkowicie je negują. Teraz są właściwie nieświadomi jego istnienia,

przykryli je wymyślną fasadą.

JOHN: Która jest bardzo krucha. Może dlatego, że ich dziecięca częśd nigdy nie doznała miłości, której

tak pragną?

ROBIN: No właśnie. I dlatego ta ich częśd, która jest „dzieckiem", jest zawsze sfrustrowana,

rozgniewana i zawzięta. Ta złośd narasta, dopóki nie osiągnie punktu, gdy „rozwścieczone dziecko"

eksploduje zza kurtyny. Toteż muszą spędzad połowę życia na dziecinnej wściekłości na siebie

nawzajem.

JOHN: Bo nigdy nie zdołają uświadomid sobie przyczyn tej wściekłości tego, że nie dostają miłości,

której tak rozpaczliwie potrzebują?

ROBIN: Słusznie. A nie dostają jej dlatego, że absolutnie zaprzeczają tej swojej potrzebie, więc nigdy

nie mogą poprosid o miłośd w prosty, bezpośredni sposób.

JOHN: Marta musi powiedzied: „Pocałuj swoją mamę". Gdyby powiedziała: „Pocałuj mnie" zbyt łatwo

byłoby ją zranid?

ROBIN: Tak.

JOHN: Więc co ich głównie pociągało?

ROBIN: Podobieostwo tego, co było przed kurtyną towary w oknie wystawowym. W tym drugim

każde z nich widziało osobę wyrafinowaną, inteligentną, dowcipną, całkiem dorosłą, obytą, światową.

I oczywiście wyczuwali też intuicyjnie, co się znajduje u partnera za kurtyną, dostrzegali tam jakby

przebłysk zrozpaczonego, narwanego dziecka przerażający, ale dziwnie kuszący i podniecający, i

znajomy.

JOHN: Znajomy w tym sensie, że przeżywali podobne emocje w swojej rodzinie.

4 Edward F.Albee: Kto się boi Wirginii Woolf? Przełożyła Krystyna JuraszDąmbska. W: Współczesny dramat

amerykaoski, t3. PIW Warszwa 1967

33

ROBIN: No właśnie. Dlatego, tak jak ich uczono w rodzinnym domu, natychmiast odwrócili wzrok od

tej przerażającej mglistej postaci która musiała im się wydad czymś w rodzaju diabła. Nie zauważyli

go. Ale później, kiedy zaczęli wspólne życie, ich diabły musiały wyłaniad się coraz częściej i nie dały się

dłużej ignorowad. Toteż ilekrod taki diabeł się pojawiał, partner wpadał w przerażenie i zaczynał

wściekle go atakowad.

JOHN: Poczekaj chwilkę, mówimy o diable. A przecież to nie diabeł? To zrozpaczone, nieszczęśliwe

dziecko w ataku furii.

ROBIN: Oczywiście, ale druga strona uważa, że to diabeł. Obydwojgu ta zjawa wydaje się tak

przeraźliwa, a jednocześnie tak znajoma, ponieważ taka sama musiała tkwid przyczajona w psychice

ich rodziców, którzy właśnie z tego powodu nie mogli zapewnid George'owi ani Marcie potrzebnej

porcji niezawodnej miłości. Dlatego każde z nich ma w sobie rozwścieczone dziecko.

JOHN: A zatem ich rodzice musieli zaprzeczad, że w nich jest również takie dziecko. W ten oto sposób

„martwe pole" zostało przekazane George'owi i Marcie.

ROBIN: Więc kiedy jedno z nich widzi diabła u tego drugiego, atakuje go wypuszczając swego

własnego diabła! Dlatego wywiązuje się straszliwa walka. JOHN: Ale przecież prawie wszyscy robimy

takie awantury na jakimś etapie swego życia? Inaczej mówiąc, jeśli u wszystkich kurtyna coś zasłania,

to czy takie sceny z „Virginii Woolf" nie zdarzają się w każdym małżeostwie? ROBIN: W jakimś stopniu

tak, nawet jeżeli mają łagodniejszy przebieg albo bardziej zamaskowaną formę. Jednak w

małżeostwach tego typu za kurtyną kryje się tak dużo uczud, a lęk przed nimi jest tak ogromny, że o

kompromisie nie może byd mowy. Oni nie mają dla siebie nawzajem ani krzty tolerancji i dlatego

uruchamia się błędne koło narastającej po obu stronach nienawiści i goryczy. Często dochodzi

również do przemocy fizycznej. Ale w większości przypadków jej eskalacja nie prowadzi do

morderstwa, bo nie starcza im energii. Są literalnie wyczerpani. Jednak po pewnym czasie presja

wzrasta i wszystko zaczyna się od nowa. JOHN: Skoro mają tyle konfliktów, to dlaczego się nie

rozwiodą?

ROBIN: Może ciężko to zrozumied, ale okazuje się, że parom tego typu bardzo trudno się rozwieśd.

Osobom z zewnątrz ich układ wydaje się okropny, ale mimo całego tego piekła małżonkowie pod

pewnymi względami razem funkcjonują lepiej, niż gdyby byli osobno.

JOHN: Czy dlatego, że dopóki zwalczają diabła u partnera, zaprząta ich to aż tak mocno, że nie

dostrzegają diabła w sobie?

ROBIN: Właśnie dlatego. To pozwala im lepiej myśled o sobie samych czud się bardziej „anielsko",

jeśli wolisz. Ale tego typu małżeostwo daje jeszcze jedną korzyśd. Pod pretekstem okropnego,

diabelskiego zachowania tego drugiego zakazana częśd własnej psychiki może się wydostawad i

ujawniad bez poczucia winy. Każde z nich może powiedzied, że to była wina partnera, bo „to on

zaczął". JOHN: „Ja powiedziałem tylko..."

ROBIN: „Jestem cierpliwy, ale są jakieś granice...". Dlatego każde z nich może trwad w przekonaniu, że

„ja naprawdę nie jestem taki czy taka". Może wierzyd, że własny diabeł stanowi tylko reakcję na

zachowanie partnera, ale w gruncie rzeczy go nie ma, i że z kimś innym wszystko byłoby inaczej.

34

JOHN: I oczywiście skoro ciągle czują się skrzywdzeni przez to drugie, to mogą tym usprawiedliwiad

fakt, że nie darzą partnera miłością i czułością.

ROBIN: Słusznie, mogą więc zostad tam, gdzie są, i żadne z nich nie musi przyznawad się do tego, co

ma za kurtyną.

JOHN: A co się stanie, jeśli jednak się rozstaną? Albo gdy jedno z nich umrze?

ROBIN: No cóż, to bywa niebezpieczne, bo wtedy tracą możliwośd zrzucania na partnera winy za

swoje złe uczucia, za swego diabła. Dlatego w takiej sytuacji często się załamują, czasami nawet

popełniają samobójstwo.

JOHN: Znam jedno stare małżeostwo, które jak przypuszczano nie rozmawiało ze sobą od dziesięciu

lat. Oboje mieszkali w jednym domu, ale go podzielili i nawet zrobili przepierzenie w drzwiach

wejściowych. W koocu stara kobieta zabiła się. Po czterech dniach mąż zrobił to samo.

ROBIN: Dlatego takie małżeostwa są bardzo trwałe. Mogą co jakiś czas rozpadad się na krótko, lecz

wtedy obydwoje zaczynają czud się jeszcze gorzej i muszą zejśd się z powrotem.

JOHN: Poczekaj chwilę. Przecież na przykład George i Marta podczas przerw w walce mieli momenty

bardzo sentymentalnego zachowania i dziecięcej paplaniny.

ROBIN: To, o czym nie mówiłem, to zmiany nastrojów. Niekiedy zrozpaczone, wściekłe dziecko jest

bardziej sfrustrowane i łatwiej mu wyskoczyd zza kurtyny; w innym nastroju może byd spokojniejsze,

łatwiejsze do ukrycia. Więc czasami jeden „diabeł" wypada zza kurtyny, a drugi naskakuje na niego i

chcą się bid. W innych momentach obydwa „anioły" te sprzed kurtyny biorą górę. Kiedy się to zdarza

jednocześnie, obydwoje czują się i wydają innym nawet bliżsi i bardziej zajęci sobą nawzajem niż

normalne pary, którym życie układa się całkiem dobrze. W takim okresie starają się wynagrodzid

drugiej stronie wszystkie krzywdy, mówią, że nie zrobią tego nigdy więcej i naprawdę w to wierzą.

Wczorajsza ostra walka wydaje się złym snem. Nie potrafią zrozumied, dlaczego do niej doszło i

naprawdę są przekonani, że nic takiego już się nie powtórzy.

JOHN: Ponieważ problem znowu znalazł się za kurtyną. Znowu został ukryty i dlatego oni naprawdę

nie mogą uwierzyd, że jednak tam jest, skoro czują się lepiej. Toteż oboje nie mają wpływu na

małżeostwo, bo tak dalece są pozbawieni kontaktu z rzeczywistością...

ROBIN: Tak. Chyba o takich związkach da się powiedzied tylko jedną jedyną pozytywną rzecz: że jak

mówiono o pisarzu Carlyle'u i jego żonie skoro byli w związku małżeoskim ze sobą, to przynajmniej

nie zdołali unieszczęśliwid dwojga innych ludzi. Ale powinniśmy pamiętad, że pary tego typu stanowią

tylko drobny ułamek wszystkich małżeostw, ten na najgorszym kraocu skali.

JOHN: Nawet jeśli tak jest, mogę sobie przypomnied awantury, stanowiące wyraz podobnego

konfliktu.

ROBIN: Mało jest takich, co nie mogą! Skoro jednak potrafisz dostrzec jakieś podobieostwo, to

znaczy, że u Ciebie ten problem nie został ukryty za kurtyną. Gdyby był, nie rozpoznałbyś niczego z

siebie w tym małżeostwie! A zatem wszyscy, którzy potrafią zauważyd, że brali udział w scenie takiej

jak ta, od razu są o wiele, wiele mil do przodu. A skoro ich problemy nie zostały umieszczone za

kurtyną, znajdzie się droga do ich rozwiązania, jeżeli jeszcze nie udało się tego zrobid.

35

JOHN: W porządku. Wobec tego z jaką sytuacją mamy do czynienia w bardziej normalnych związkach

w przeciętnych małżeostwach?

„Dom lalki" i mąż pantoflarz

ROBIN: Typów przeciętnych małżeostw jest więcej niż gatunków drzew, musimy więc wybrad sobie

jeden lub dwa przykłady. Bardzo rozpowszechniony jest typ zwany „domem lalki" jak w tytule sztuki

Ibsena. Partnerzy wypełniają tu wysoce stereotypowe role męską i kobiecą. On prezentuje się jako

wielki, silny mężczyzna, dojrzały i ojcowski; ona zaś jest biedną, bezradną kobietką, bardzo dziecinną i

zależną.

JOHN: Przypomnij mi tę historię. Mąż zachorował i żona uratowała mu życie, wywożąc go za granicę...

ROBIN: Wykazała duże poświecenie, żeby zdobyd pieniądze na podróż. Ale i to jest najważniejsze w

tej historii musiała utrzymad swoje poświęcenie w tajemnicy przed mężem, ponieważ była

przekonana, że inaczej byłby załamany. To znaczy jego męska duma doznałaby zbyt wielkiego

uszczerbku, gdyby kiedyś odkrył, ile jej zawdzięcza. Innymi słowy, gdyby zobaczył, jak bardzo w

gruncie rzeczy on jest zależny od niej.

JOHN: Czyli w małżeostwie typu „dom lalki" jest oczywiste, że żona pozostaje w zależności

emocjonalnej od męża. Przy czym on też jest od niej zależny, ale o tym nie wie. I obydwoje zachowują

się tak, jakby nie był.

ROBIN: Słusznie. Nauczono go, że mężczyźni mają byd silni i niezależni, nigdy nie płaczą i nie

potrzebują opieki. Tyle że stał się dorosły za szybko. Dlatego musiał stłumid swoje dziecięce potrzeby

doznawania troski i opieki, a nie mógł wyrosnąd z nich. Gdzieś w środku, w ukryciu pozostał zatem

niezaspokojonym dzieckiem chod nie aż tak spragnionym uczucia, żeby musiało byd zrozpaczone i

wściekłe jak w małżeostwach typu „Kto się boi Virginii Woolf?".

JOHN: A więc i on ukrywa za kurtyną dziecko potrzebujące miłości i uwagi. Jednak nie może się do

tego przyznad i poprosid o nie.

ROBIN: Natomiast udaje mu się zdobyd takie wsparcie emocjonalne pod różnymi innymi pretekstami.

Najczęstszy sposób to zacząd chorowad, ponieważ w chorobie nawet „wielki, silny mężczyzna" musi

zdad się na czyjąś opiekę i nadskakiwanie.

JOHN: Uzyskuje się pewien rodzaj dobrego traktowania, miłości i uwagi bez przyznawania się, że o nie

w gruncie rzeczy chodzi?

ROBIN: Tak. A jeśli potrzebuje się jeszcze większej, pełnej opieki, to można „załamad się psychicznie".

Idzie o to, że w każdej z tych sytuacji o „wielkiego, silnego mężczyznę" ktoś się troszczy, gdy on

tymczasem może sobie myśled, że ta troska dotyczy nie jego samego, tylko jego choroby.

JOHN: Może wierzyd, że ot tak przypadkiem dopadła go fizyczna dolegliwośd, a nie psychologiczna

potrzeba którą uważałby za słabośd.

36

ROBIN: Zupełnie słusznie.

JOHN: A co się dzieje z żoną w małżeostwie typu „dom lalki"?

ROBIN: Cóż, ją uczono, że dziewczynki to słodkie i urocze stworzenia. Wolno jej byd uczuciową,

spontaniczną i wrażliwą albo płakad, a w postępowaniu jak najbardziej wypada kierowad się raczej

uczuciami niż logicznym myśleniem. Ale taka żona nauczyła się też, że nigdy nie powinna byd

stanowcza ani energiczna i że nie wolno jej bo to już byłoby najgorsze wywoład u mężczyzny

poczucia, że jest do niczego, skoro ona go przewyższa.

JOHN: Czyli kurczowo trzyma się dziecinnego sposobu zachowania. Zamiast chowad za kurtyną

dziecko, trzyma tam swoją częśd... bardziej dorosłą?

ROBIN: Tak, odcina się od swojej silnej, dorosłej, sprawnej części.

JOHN: Zwłaszcza, jak sądzę od wszystkich uczud agresywnych.

ROBIN: O tak, szczególnie od nich, kiedy jednak okazuje stanowczośd, siłę czy aktywnośd musi to

robid w sposób zamaskowany. Gdyby udało się jej coś osiągnąd, będzie musiała udawad, że naprawdę

nie wie, jak potrafiła dad sobie z tym radę. Albo jeżeli czuje złośd w stosunku do męża, może ujawniad

to uczucie w postaci destrukcyjnych fantazji.

JOHN: W rodzaju zamartwia się że miał wypadek.

ROBIN: Tak, że leży rozjechany w poprzek szosy. Albo może zacząd zupełnie niepotrzebnie

odkurzaczem czyścid mu podłogę tuż pod nogami, kiedy siadł sobie poczytad niedzielną gazetę.

JOHN: Albo recytowad litanię skarg na sprzedawczynie w sklepie, na matkę, na pogodę, na dzieci, na

to, że ziemia jest okrągła tak długo, aż wreszcie mąż zacznie poczuwad się do tego, że to wszystko

jego wina.

ROBIN: To już co innego. Albo idzie o to, iż ona nie zdaje sobie sprawy, że czuje złośd; albo że potrafi

byd silna i wziąd sprawy w swoje ręce. Wszystko to jest odcięte.

JOHN: Dobrze, więc co im się przydarzyło na początku, kiedy się spotkali?

ROBIN: Odkryli, że doskonale pasują do siebie jak układanka. Na świadomym poziomie jest dla

drugiego świetną partią, bo ona jest kobietą tego typu, jaki rodzina nauczyła go podziwiad, on zaś jest

takim mężczyzną, jakich z kolei pochwala jej rodzina a zarazem są równie dobrze dopasowani na

poziomie nieświadomym, gdzie też odbywa się rodzaj transakcji. Ona godzi się zaakceptowad jego

„małe dziecko", on ze swej strony jest gotów znosid jej twardszą, bardziej dorosłą częśd.

JOHN: Co masz na myśli mówiąc, że »ona akceptuje jego małe dziecko"?

ROBIN: Bo przecież każde z nich gra niedojrzałą, dziecinną częśd. Tylko że ona może udawad, że na nią

przypada cała ta częśd jest dziecinna za nich obydwoje. On tymczasem udaje, że dźwiga wszystkie ich

dorosłe cechy całą zdolnośd podejmowania decyzji, kompetencje, stanowczośd. I funkcjonują razem

całkiem dobrze wobec niewielkiego zagrożenia, że fragmenty ukryte za kurtyną będą sprawiad

kłopoty, ujawniając się w zamaskowanej postaci. W pewnym sensie w małżeostwie radzą sobie lepiej

niż każde z osobna.

37

JOHN: „W pewnym sensie". To w czym jest problem?

ROBIN: Że teraz ona stała się jakby dziecinna w dwójnasób, jego zaś z kolei obciąża cała

odpowiedzialnośd, więc łatwo mogą okazad się zamknięci w układzie „Ja Tarzan, ty Jane", i to coraz

szczelniej. W koocu jemu będzie coraz trudniej zdobyd się na spontanicznośd, bawid się, rozluźnid i

cieszyd. I w związku z tym na jakimś poziomie może czud urazę, chociaż nie będzie sobie zdawał

sprawy z przyczyn. JOHN: Tymczasem ona będzie coraz więcej siedziała w domu i coraz bardziej

obawiała się robid cokolwiek na zewnątrz?

ROBIN: Tak, będzie spędzad cały czas na smażeniu konfitur i lepieniu bałwana z dziedmi. Jakaś jej

częśd chce robid rzeczy bardziej dorosłe, ale ma coraz mniej pewności siebie, żeby przynajmniej

spróbowad.

JOHN: Jednak taki układ w jakiejś mierze się sprawdza, mimo że obydwoje są zamknięci w dośd

ciasnych ramach. ROBIN: Jak najbardziej. Poza wszystkim jest to system, który podbił Zachód i

zbudował Imperium Brytyjskie. I nadal, jak się zdaje, sprawdza się w „Dallas"! JOHN: To co w takim

układzie może się stad naprawdę złego?

ROBIN: Jeżeli któreś z nich nie zadowala bycie „Tarzanem" albo „Jane" a takie niezadowolenie może

byd w dużej mierze nieświadome to w momencie, gdy jedno spróbuje naruszyd tę równowagę,

drugie zacznie się temu ostro przeciwstawiad. A ponieważ jednej stronie jest okropnie trudno

przełamad ten stereotyp, układ pomiędzy Jane i Tarzanem zwykle wraca do początkowej równowagi.

JOHN: Ale konkretnie co się dzieje, kiedy jedno z nich próbuje się zmienid?

ROBIN: Weźmy najpierw wielkiego, silnego mężulka Tarzana. Załóżmy, że w pracy ma więcej napięd,

niż może wytrzymad. Jego małe dziecko za kurtyną staje się rozdrażnione i potrzebuje ukojenia; częśd

poczucia bezradności, dziecinnych uczud, zwykle ukrytych, zaczyna wydobywad się na zewnątrz i

sprawiad mu kłopoty. Teraz może popaśd w depresję, zrobid się mniej odpowiedzialny i zacząd szukad

wsparcia u żony. Tylko że taka sytuacja nie mieści się w scenariuszu „Ja Tarzan, ty Jane", więc ona się

tego boi. ROBIN: Bo jeśli zareaguje, będzie musiała wziąd na siebie częśd odpowiedzialności z czym

wiąże się z kolei koniecznośd ujawnienia fragmentów tego, co kryje się za jej kurtyną.

ROBIN: Tak, a to zmienia całą transakcję, jaką zawarli, gdy na początku wybrali siebie nawzajem. I

obydwoje są tym przerażeni. On czuje się źle ujawniając swoje potrzeby, będąc „słabym", ona boi się

większego udziału w kierowaniu. Dlatego żona stara się przywrócid równowagę przeciwstawiając się

zmianom. Może popaśd w depresję, nawet głębszą niż on, albo ciężej zachorowad. Bardzo często

najpierw ona idzie do lekarza, mimo że mąż był w sytuacji stresowej i pierwszy się załamał. A lekarz

oczywiście dziwi się, że jego tabletki nie pomagają.

JOHN: A co się dzieje z mężem?

ROBIN: Ona wymusza na nim powrót do roli wielkiego, silnego mężczyzny, stając się jeszcze bardziej

bezbronną. Teraz to on musi się martwid o nią. Tą metodą żona delikatnie, nawet bez świadomości

tego, co robi, podtrzymuje jego stary sposób funkcjonowania. On musi byd na tyle „silny", żeby stad

na własnych nogach i troszczyd się o nią! Jak słaniający się z wyczerpania żołnierz, który niesie

rannego kolegę usiłuje wytrwad, chociaż poddałby się, gdyby miał troszczyd się tylko o siebie albo

gdyby znalazł się ktoś, kto mógłby ponieśd jego.

38

JOHN: Tak, ale co dzieje się z jego depresją czy chorobą? Dlaczego nie trwa wiecznie?

ROBIN: Och, albo stres się kooczy, albo on jakoś zaczyna sobie z nim radzid, albo zmienia pracę, albo

coś jeszcze. I prędzej czy później jego „małe dziecko" znowu cicho przycupnie za kurtyną i przestanie

byd zagrożeniem dla całego ich układu.

JOHN: Czy wtedy jej stan może się poprawid?

ROBIN: Tak, ponieważ cel choroby został osiągnięty. A wówczas doktor, który ją leczy, zapewne

poczuje ulgę, że inne tabletki pomogły!

JOHN: Czyli w małżeostwie typu „dom lalki", mimo że każde z nich czasami bywa niezadowolone,

drugie zawsze będzie się przeciwstawiad zmianie a taki sprzeciw może ułatwid fakt, że osoba, która

próbuje coś zmienid, pewnie i tak nie czuje się z tymi swoimi próbami zbyt dobrze ani pewnie.

ROBIN: Tak, jest to dosyd trwały układ, tyle że trochę trudno w nim oddychad.

JOHN: Dobrze, załóżmy, że jedno z nich twardo postanowiło doprowadzid do zmiany. Żona

przyłączyła się do ruchu wyzwolenia kobiet bądź mąż odmówił dalszej pogoni za sukcesem i

pieniędzmi?

ROBIN: No cóż, to musi wywoład w ich związku taki rodzaj napięd, który z dużym

prawdopodobieostwem doprowadzi do rozpadu.

JOHN: i nie ma szans, żeby zdołali rozwiązad ten problem? ROBIN: Nie, dopóki temu z partnerów,

który nie chce się zmienid, nie uda się uzyskad jakiejś pomocy z zewnątrz i nauczyd się, jak ma to

zrobid.

JOHN: Dobrze. A co z małżeostwem typu „dom lalki", kiedy role są odwrócone kiedy kobieta gra

silną, dorosłą osobę? „Ja John, ty Tarzanna".

ROBON: No cóż, najbardziej znany przykład takiego układu to „mąż przez kurę dziobany" stary

dowcip rysunkowy z pocztówki znad morza. Tak samo jak żona z „domu lalki", on nie chce podjąd

odpowiedzialności, wziąd własnych spraw w swoje ręce i należycie troszczyd się o żonę. Istotnie

zachowuje się zupełnie jak dziecko. A że ktoś w rodzinie musi byd dorosły i myśled o tym, żeby

wszystko było załatwione, więc w koocu żona zaczyna to robid. Właściwie zostaje jego matką. Ale

jakaś jej częśd ma mu to za złe i z tego powodu „dziobie" go i nęka pretensjami.

JOHN: Jej przypada cała stanowczośd i przedsiębiorczośd za obydwoje, bo on nie chce podjąd się

swojej części. A skoro teraz ona dźwiga podwójny ciężar, to coś z tego odbija się i na nim? ROBIN:

Tak.

JOHN: Hm, podobną prawidłowośd zauważyłem w swoich układach z kobietami. Kiedy zaczynam byd

zbyt bierny, to mam wrażenie, że przez to kobieta staje się bardziej energiczna. Jeżeli wtedy celowo

decyduję się na większą aktywnośd, ona traci energię jakby została przywrócona naturalna

równowaga.

ROBIN: Obserwowałem ten rodzaj huśtawki u wszystkich par, które zgłaszały się do mnie po pomoc, i

oczywiście przeżyłem coś podobnego we własnym małżeostwie. Myślę, że to zjawisko uniwersalne

39

jeżeli jedna strona rezygnuje z przypadającej na nią części stanowczości i aktywności, to druga jest

zmuszona włączyd się w większym stopniu.

JOHN: Dlaczego w małżeostwach tego typu kobieta zaczyna byd Tarzanem?

ROBIN: Najprawdopodobniej we własnej rodzinie spotkało ją coś takiego, że zaczęła bad się swojej

wrażliwości i zależności. Tak więc jej bardziej dziecięca, potrzebująca częśd znalazła się w ukryciu. W

takich małżeostwach może powstad układ tego typu, ponieważ wybrała mężczyznę, który wszystko to

zamiast niej weźmie na siebie.

JOHN: A więc z kolei on jest odcięty od swojej dorosłej części. Boi się byd stanowczy i przejąd

kierownictwo, a ona robi to za niego.

ROBIN: Jest to zupełne przeciwieostwo „domu lalki". Małżeostwo jest dośd trwałe, ale czasem bywa

im trochę duszno,

bo są zamknięci w swoich rolach. I znów każdemu z nich bardzo trudno się zmienid.

JOHN: No cóż, załóżmy, że pewnego pięknego wiosennego poranka mężczyzna budzi się z poczuciem,

że jest trochę bardziej stanowczy i dorosły. Co się stanie?

ROBIN: Hm, żona co prawda zawsze zarzucała mu, że nie można na nim polegad, ale jak tylko jego

bardziej odpowiedzialna częśd naprawdę zacznie się ujawniad, ona natychmiast wyczuje, że to może

wyzwolid w niej większą wrażliwośd i zależnośd od niego. Dlatego postara się zaciągnąd swoją kurtynę

jeszcze szczelniej.

JOHN: Będzie nawet mocniej niż zwykle zaprzeczad, że potrzebuje jakiegoś wsparcia czy uczucia.

ROBIN: I próbując jeszcze skuteczniej bronid roli, do której jest przyzwyczajona, będzie ściągad go w

dół w momentach, gdy tylko on poczuje się bardziej dorosły: będzie mu mówid, że jest do niczego, że

nie potrafi się o nią zatroszczyd i że nawet kiedy się stara, i tak nic mu z tego nie wychodzi. JOHN: Ona

ma poczucie, że już to wszystko przerabiali i spójrzmy prawdzie w oczy on jest beznadziejny.

ROBIN: A ponieważ pewnośd siebie biednego Iksioskiego i tak jest marnej próby, więc szybko

zrezygnuje, też zaciągnie kurtynę i wciśnie swoją dorosłą częśd z powrotem tam, gdzie może byd

bezpieczna. To jeden scenariusz. W innej sytuacji ona może nagle ujawnid troszeczkę swojej

wrażliwości otworzy się przed nim i da znad, że naprawdę go potrzebuje, chce trochę uczucia i

wsparcia... a on będzie tym przerażony. Będzie miał poczucie, że nie jest w stanie sprostad takiemu

wyzwaniu.

JOHN: Więc zaciągnie kurtynę jeszcze szczelniej i stanie się bardziej nieudolny?

ROBIN: Teraz on zacznie ją „dołowad", mówiąc: „O co ci właściwie chodzi? No tak, ty to masz prawo

mied humory, tak?". A ponieważ jej zdolnośd do otwierania się jest bardzo ograniczona, więc

zrezygnuje i pomyśli sobie: „Jaki to ma sens? Wiedziałam, że nic dobrego z tego nie wyniknie".

JOHN: I wrócą na dawne bezpieczne pozycje. Nawet jeżeli nie daje im to jakiejś szczególnej

satysfakcji, przynajmniej czują się tam jak u siebie w domu.

40

ROBIN: No właśnie. Ponieważ tak było w ich domu rodzinnym, pamiętasz? Przecież głównie z tego

powodu się pobrali.

JOHN: W tym wszystkim jest jakaś nienormalna, osaczająca, obłąkana logika, prawda? Ale popatrz,

jest jedna rzecz, która mnie absorbuje, ponieważ nie zgadza się z resztą. W złych małżeostwach, jak w

„Virginii Woolf", oboje mają na wystawie te same rzeczy swoje anioły i to samo trzymają na zapleczu

swoje diabły. Natomiast w „domu lalki" i u „męża pantoflarza" jedno z nich trzyma swoje

wewnętrzne dziecko za kurtyną, a drugie ma je na wierzchu. Kurtyna jest w tym samym miejscu, są w

podobny sposób podzieleni, ale nie są identyczni, tylko się uzupełniają. Więc czy to nie oznacza, że

niektóre pary są dla siebie atrakcyjne, ponieważ mają rodzinne doświadczenia tego samego typu, a

inne bo u nich było inaczej?

ROBIN: Coś w tym jest. Zwróciłeś mi uwagę na to, że dotychczasowe wyjaśnienia były trochę zbyt

proste. Muszę teraz wprowadzid drobną komplikację: mianowicie pierwotne odcięcie się od części

swojej osobowości może później doprowadzid do problemów z innymi uczuciami, które w

konsekwencji też trzeba będzie odciąd. Weźmy za przykład człowieka, który zaczął ukrywad złośd,

żeby zadowolid rodzinę, i teraz już nie potrafi należycie bronid swoich interesów. Dlatego stracił

pewnośd siebie i boi się konfrontacji, więc rodzina może mu zarzucad, że jest ofermą. W

konsekwencji może dojśd do tego, że ktoś taki swój naturalny lęk i potrzebę wsparcia zacznie ukrywad

przed ludźmi, a następnie przed samym sobą. Czyli teraz również i te uczucia znajdą się za kurtyną.

Terapeuta może czasami pomóc pacjentowi odsłonid więcej niż jedną kurtynę, po kolei, ażeby cofnąd

się do najbardziej podstawowego rodzinnego tabu.

JOHN: Więc jeśli ktoś schowa uczucie X, a następnie ukryje swój lęk przed nim, to z zewnątrz może to

wyglądad, jak gdyby z tym uczuciem czuł się dobrze. Tylko jak dopasowad to do tego, co powiedziałeś

o dobieraniu się małżeostw?

ROBIN: Wyjaśnia to, dlaczego w powiedzeniu o „przyciąganiu się przeciwieostw" jest sporo prawdy,

chod pozornie jest ono sprzeczne ze stwierdzeniem, że pary wybierając się nawzajem kierują się

podobieostwami w sposobie traktowania uczud w rodzinach, z których pochodzą. Żeby dad Ci jakiś

przykład: typowe stadło z gatunku „dom lalki" zostało skierowane na terapię z powodu nie

kooczących się skarg żony na złe samopoczucie. Ona była nieśmiała i lękliwa, podczas gdy mąż był

pewny siebie i na pozór bardzo silny. Lecz wkrótce okazało się, że obydwoje mają za sobą podobne

cierpienie: i jej, i jemu umarł ojciec, kiedy mieli po sześd lat. Na głębszym poziomie byli podobni, u

obydwojga smutek został usunięty za kurtynę. Teraz ona radzi sobie ze smutnymi zdarzeniami

popadając w chorobę, podczas gdy on robi to w inny sposób, jest „silny" i koncentruje się na trosce o

nią.

JOHN: Czyli powierzchowne różnice pomiędzy partnerami w takich małżeostwach są możliwe,

ponieważ obydwoje mogą przybierad różne role, żeby poradzid sobie z podobnymi ukrytymi

problemami. Czy pod tym względem związki naprawdę destrukcyjne i przeciętne też się istotnie

różnią?

ROBIN: Jeżeli za kurtyną kryje się potężna ilośd materiału, a presja, która wypycha go na zewnątrz jest

duża, co z łatwością może się zdarzyd w bardziej zaburzonych małżeostwach, to wzrasta

prawdopodobieostwo że partnerzy popadną w konflikt i spróbują ze sobą rywalizowad. Jest na to

mniejsza szansa tam, gdzie się uzupełniają i grają przeciwstawne role. Taki układ pozwala im podzielid

41

teren zgodnie ze swoją odmiennością i dzięki temu funkcjonowad lepiej. Lecz oczywiście wszystko to

kwestia stopnia.

JOHN: Zatem bardzo dużo przeciętnych, zwykłych, normalnych małżeostw będzie wykazywało cechy

„domu lalki”, albo „męża pantoflarza”, prawda?

ROBIN: Tak. Zwykle będą ich mieli sporo, tylko że w dośd łagodnej postaci.

JOHN: Jestem zadowolony, że to normalne, bo kilka takich cech rozpoznaję u siebie.

ROBIN: Np. jakie?

JOHN: Hm. Kiedy pierwszy raz przyszedłem na spotkanie twojej grupy, byłem bardzo przywiązany do

roli Tarzana. Sądziłem, że jestem silny, że w gruncie rzeczy nie potrzebuję wsparcia, ani uczucia.

Uważałem, że mogę się bez tego obejśd, słowo honoru. Pamiętam jak delikatnie zwracałeś mi uwagę,

że w gruncie rzeczy mam takie potrzeby. Jak trudno, jak bardzo trudno było mi to uznad. Ale kiedy

pokażą je człowiekowi parę tysięcy razy, cóż, najpierw jest gotów przyznad, że to jest możliwe, a

potem zaczyna widzied je sam. A kiedy już zobaczył, zaczyna też rozumied jak usuwał je z pola

widzenia.

ROBIN: Na początku taka sugestia jest dużym zaskoczeniem, prawda? Ale też coraz mocniej intryguje.

JOHN: Tak. Człowiek zaczyna się łapad na tym, że coś takiego robi. A potem po troszeczku zaczyna się

zmieniad. Czy tylko dlatego, że widzi to wyraźniej?

ROBIN: Tak. Jeśli już raz naprawdę zauważy się kawałek, który dotychczas był ukryty, można wyciągad

ten wątek na wierzch. I dzięki temu osiągad lepszą równowagę całej osobowości.

JOHN: Pamiętam jeszcze coś. Że dokonując tych odkryd czułem się bardzo nieswojo. Przyznad się

przed sobą, że potrzebuję miłości lub co gorsza poprosid o nią otwarcie, bez maskowania się to było

coś wstydliwego, rodzaj dowodu, że jestem słaby albo do niczego.

ROBIN: Pewnie dlatego, że kojarzyłeś sobie prośbę o uczucie z tymi „niedobrymi" emocjami, z

powodu których potrzeba miłości została usunięta za kurtynę. A skoro już się pojawiła, musiałeś też

dopuścid do świadomości skojarzony z nią pierwotnie wstyd i przeżywad go przez jakiś czas. Oto

dlaczego terapia wymaga czasu trzeba poczud się źle, żeby osiągnąd poprawę!

JOHN: I kiedy człowiek wreszcie zaczyna się zmieniad, to też jest dziwne uczucie, prawda? Nagle

czuje, że nigdy nie był tu, gdzie teraz jest; czuje się bardzo nieswojo, jest taki jakiś zdezorientowany i

narażony na coś.

ROBIN: Właśnie dlatego szczęście wymaga długiego treningu! JOHN: Tak czy owak, przyjrzeliśmy się

dwóm przykładom przeciętnych małżeostw. A co z tymi na najzdrowszym biegunie?

Najzdrowsze małżeostwa

ROBIN: Jedną z ciekawszych kwestii dotyczących naprawdę zdrowych małżeostw jest to, że specjaliści

od zdrowia psychicznego nie poświęcają im prawie wcale uwagi. Teraz, kiedy nareszcie mamy trochę

badao, ich wyniki nadal są ignorowane. To bardzo dziwne.

42

JOHN: Tak, pytałem rozmaitych psychiatrów o takie badania, ale nigdy o żadnych nie słyszeli. Może

próbują je zatuszowad, bo narażają na szwank ich poczucie bezpieczeostwa. Zresztą nie o to chodzi

jakie są najważniejsze wyniki? ROBIN: Chcąc sprowadzid je do jednego zdania, mógłbym powiedzied,

że im mniej emocji mąż i żona mają za kurtyną i im bardziej są gotowi tam zaglądad, jeśli jedno

drugiemu zwróci na coś uwagę, tym lepiej mogą rozwijad swoją indywidualnośd i tym bogatszy staje

się ich związek. JOHN: Nie ogranicza ich koniecznośd przytrzymywania szczelnie zaciągniętej kurtyny,

to masz na myśli. I nie muszą się przejmowad potrzebą zachowania w swoim związku takiej

równowagi, jaka w nim zawsze była. ROBIN: Stąd każde dysponuje większą przestrzenią do

swobodnego rozwoju, do badania różnych możliwości i osiągania większej satysfakcji. Dlatego

oczywiście mogą tez więcej dad sobie nawzajem. I są ciekawsi jako ludzie, więc mogą bardziej się

sobą cieszyd. Są na wznoszącej się spirali. JOHN: Czy znamy jakieś ich kluczowe cechy? ROBIN:

Zdecydowanie najważniejszym wynikiem badao jest to, że bardzo łatwo im zaakceptowad zmiany.

TOHN Znów przypuszczalnie dlatego, że nie przeraża ich myśl, iż za kurtyną kryją się rzeczy, które

mogą się ujawnid, jeżeli coś się zmieni?

ROBIN: To naturalnie jedna z przyczyn. Właściwie oni w gruncie rzeczy pomagają sobie nawzajem w

otwartym okazywaniu uczud. Inaczej mówiąc, obydwoje akceptują potrzebę przyjmowania od siebie

krytyki, tym bardziej że ta krytyka jest zwykle formułowana w sposób konstruktywny, wspierający i

we właściwym czasie.

JOHN: Nie sądzisz, że każda krytyka trochę boli, jeżeli jest w niej jakiś element prawdy?

ROBIN: Tylko kiedy dotyka czegoś, co jest za kurtyną. JOHN: Naprawdę?

ROBIN: Ponieważ wtedy godzi w nasze mniemanie o sobie. Właśnie to jest bolesne.

JOHN: Chcesz powiedzied, że jeśli zdajemy sobie sprawę z jakiejś wady, to nie zaboli, kiedy ktoś ją

wytknie. ROBIN: Nie, jeśli jesteśmy świadomi wszystkich jej aspektów. Przynajmniej ze mną się tak

dzieje.

JOHN: Więc te „najzdrowsze" małżeostwa są takie zdrowe, ponieważ od początku niewiele chowali za

kurtyną, czy też dlatego, że obydwoje mieli wielką ochotę obejrzed, co tam się kryje?

ROBIN: Pewnie i jedno, i drugie. Niektórzy ludzie są bardziej „scaleni" od samego początku, ponieważ

wychowali się w naprawdę szczęśliwych rodzinach to jest najlepsze zrządzenie losu, jakie się może

zdarzyd. Inni nie mają tak doskonałego startu, więc zaczynają bardziej podzieleni wewnętrznie. Ale

udało się im przynajmniej znaleźd partnera, który ośmielił ich na tyle, że mniej się boją tego, co mają

za kurtyną. I dostają tak dużo wsparcia i tyle miłości, ile potrzeba, żeby znieśd dyskomfort związany z

kontaktowaniem się z ukrytymi fragmentami własnego ja i z wydobywaniem ich na światło dzienne.

Dzięki temu mogą się zmieniad i przybliżad do najzdrowszego kraoca skali.

Jak z tego wyjśd, poukładad to sobie?

JOHN: Czy sugerujesz, że idealnym rozwiązaniem byłoby, gdyby każdy z nas spróbował wyciągnąd zza

kurtyny wszystko, co tam ma?

43

ROBIN: Cóż, jest to moim zdaniem stan idealny gwiazda, wskazująca drogę żeglarzom ale nie

wyobrażam sobie, żeby ktokolwiek mógł go osiągnąd. I z pewnością nie jest to konieczne.

JOHN: Wszystkim nam jednak udaje się coś uzyskad. ROBIN: Naturalnie. Myślę, że u wielu ludzi

świadomośd samych siebie wzrasta nawet bez jakichś szczególnych zabiegów. Inni zaczynają się tym

interesowad i wkładają pewien wysiłek, a dzięki temu robią szybsze postępy niż gdyby byli bezczynni.

JOHN: Czy mogłoby się coś takiego zdarzyd z małżeostwem typu „Virginia Woolf", Georgem i Martą?

ROBIN: Naprawdę destrukcyjne związki tego typu zwykle się nie zmieniają. Tak dużo kryje się w nich

za kurtyną i jest to tak przerażające, że zazwyczaj obydwoje próbują utrzymad ją zasłoniętą tak

szczelnie, jak tylko się da. Czują się bezpieczniej, trzymając się starego sposobu funkcjonowania i po

prostu nadal walcząc ze sobą. JOHN: Czy u nich zmiana w ogóle jest możliwa? ROBIN: Tylko jeżeli

uzyskają pomoc z zewnątrz. Nie są w stanie na własną rękę przekroczyd różnych tabu i pokonad

lęków.

JOHN: Masz na myśli wizytę u specjalisty od prania mózgu? A wtedy?

ROBIN: No, jeżeli pójdą... są pewne granice tego, co można zrobid dla związku tak złego jak ten.

Można im trochę pomóc w przetrwaniu kryzysu, ale najczęściej czuje się, że dla nich właściwym

rozwiązaniem jest zasłonięta kurtyna.

JOHN: Co by się stało, gdybyś próbował ją trochę podnieśd?

ROBIN: Byłoby to dla nich zwyczajnie zbyt bolesne, właściwie nie do zniesienia. Wszelkie próby

nacisku doprowadziłyby tylko do tego, że zaczęliby się bronid tworząc wspólny front przeciwko

terapeucie i nie przyszliby więcej na następne spotkania. Zostaliby zmuszeni do wielu przykrych

przejśd właściwie bez żadnej korzyści. Terapeuta nie miałby już następnej szansy, żeby im pomóc, a

oni byliby mniej skłonni zaufad komuś innemu, gdyby zwrócili się po poradę w przyszłości. Więc byłby

to błąd w sztuce próbowad wywierad na nich presję.

JOHN: W porządku, przejdźmy teraz do przeciętnych małżeostw. Tutaj partnerzy mogą się zmieniad,

mogą wydobywad swój materiał zza kurtyny i przesuwad się w kierunku zdrowego kooca skali?

ROBIN: Tak, mogą. Wszystko zależy od tego, jaki mają stosunek do samej kurtyny. Byd może woleliby

nie budzid starego niedźwiedzia i uniknąd przykrych uczud, jakie zawsze wywołuje zaglądanie za

kurtynę. Pamiętaj, że takie związki mogą byd bardzo trwałe, nawet gdy małżonkowie niekiedy czują

się przez nie trochę ograniczeni.

JOHN: Załóżmy, że zaczęli mied problemy i przyszli do specjalisty od grzebania się w psychice?

ROBIN: Przeciętne małżeostwa mogą robid postępy, możemy im pomóc zajrzed za kurtynę, jeżeli

chcą!

JOHN: Więc co się stanie, jeśli małżeostwo typu „dom lalki" zwróci się o pomoc?

ROBIN: Wyobraźmy sobie, że przyszli, gdyż mąż znalazł się pod wpływem silniejszego niż zwykle

stresu i naprawdę potrzebuje wsparcia, ale ponieważ jego bardziej dziecinna częśd znajduje się w

bezpiecznej kryjówce za kurtyną, nie może o nie poprosid. W efekcie ta jego częśd staje się coraz

44

bardziej krnąbrna i burzy się coraz głośniej, a jej fragmenty zaczynają przedostawad się przez kurtynę

i ujawniad w zawoalowanej formie.

JOHN: Wtedy żona, odizolowana od swojej bardziej dorosłej części, zaczyna się bad, że będzie musiała

podjąd większą odpowiedzialnośd. I reaguje jeśli dobrze pamiętam, co powiedziałeś jeszcze głębszą

depresją i rozdrażnieniem niż on.

ROBIN: Racja. Teraz... jeżeli terapeuta zorientuje się, że się tak dzieje, może upewnid pacjenta, że jest

rzeczą naturalną, normalną i tak naprawdę świadczy o doskonałym zdrowiu, jeśli czasami pozwala się

na ujawnienie tej bardziej potrzebującej, dziecięcej części. Że właściwie powinno dziwid, a nawet

trochę niepokoid, kiedy nie uzewnętrznia się jej w większym stopniu. Te wyjaśnienia powinny

zmniejszyd lęk męża, tak że krok po kroku będzie mógł pozwolid sobie na uświadomienie tych potrzeb

i zgodzid się, by żona czasem jemu też udzielała wsparcia. Jednocześnie żonie pokazuje się, że na

dłuższą metę najlepszą pomocą dla niego jest raczej akceptacja uczud, jakie ma za kurtyną, niż

ochranianie go przed konfrontacją z tymi emocjami. I że ona też może ujawnid trochę swojej ukrytej

dotąd stanowczości tego kawałka siebie, który jest przedsiębiorczy i zdolny do kierowania.

JOHN: Czyli w zasadzie komunikując, że uczucia schowane za kurtyną są w porządku, terapeuta może

zachęcid ich do tego, by zaczęli wspomagad rozwój drugiej strony zamiast paraliżowad się nawzajem.

ROBIN: Tak, a najwspanialsze jest to, że od pewnego punktu mogą to już kontynuowad na własną

rękę.

JOHN: Czyli stosując tę samą zasadę wobec małżeostwa typu „mążpantoflarz", terapeuta powinien

umożliwid żonie zobaczenie, jak bardzo boi się nabrad zaufania do męża i uwierzyd, że może byd

odpowiedzialny.

ROBIN: A pomagając to zobaczyd, musi jej dad wystarczająco dużo wsparcia emocjonalnego, ażeby

mogła przebrnąd przez nieprzyjemne uczucia, jakie będzie musiała przeżyd uświadamiając sobie, jak

bardzo boi się, że on mógłby nad nią górowad. Jeżeli jednocześnie uda się nam pokazad mężowi, że

on z kolei boi się podjęcia odpowiedzialności i zarazem potrafimy pomóc mu zobaczyd bezbronną

małą dziewczynkę schowaną za kurtyną, a także uprzytomnid sobie, że apodyktyczna matka ujawnia

się tylko dlatego, że on nie opiekuje się tą biedną małą dziewczynką... można doprowadzid do tego,

że ich układ zacznie się zmieniad we właściwym kierunku.

JOHN: Kiedy postępujesz w ten sposób, to w gruncie rzeczy wyjaśniasz im, jak są uwikłani w ten cały

system pomagania sobie nawzajem w ukrywaniu prawdy, tak?

ROBIN: Tak. Najskuteczniejsze jednak jest po prostu wskazywanie na pozytywny aspekt ich sytuacji

jakie to poświęcenie ze strony Jane, że pozostaje bezbronna, żeby Tarzan nadal mógł byd silny. Albo

jak mąż pantoflarz, pozwalając żonie przejąd całą odpowiedzialnośd, ochrania ją przed przeżywaniem

własnej słabości i wrażliwości. Skoro już raz zobaczą chociaż kawałek tego schematu i zaczną mu się

razem przyglądad, nie będą mogli powstrzymad się od zobaczenia całości i od chęci, żeby to wszystko

zmienid.

JOHN: A więc na jednym biegunie małżeoskiej skali mamy George'a i Martę z determinacją

przytrzymujących każde swoją kurtynę, ponieważ ukrywają za nimi aż taki natłok uczud. Na drugim

45

kraocu mamy pary, które ciągle podnoszą kurtyny, niewiele za nimi mają i stale zmniejszają tę ilośd. A

w środku my, wszyscy pozostali.

ROBIN: Tak, tylko pamiętaj, że te dwie skrajności to statystycznie bardzo mała częśd całej populacji.

Większośd z nas mieści się wśród przeciętnych par. Zupełnie tak samo, jak w większości mamy raczej

średni wzrost, a nie metr dziewięddziesiąt czy metr pięddziesiąt.

JOHN: No, ja niewątpliwie mieszczę się w przeciętnej, a na najzdrowszym koocu jesteście oczywiście

wy wszyscy, specjaliści od duszy.

ROBIN: Jeżeli chcesz się ze mną droczyd, to wybierz sobie jakiś inny temat, John!

JOHN: No cóż, rozumiesz wszyscy wiedzą, że psychiatrzy to wariaci. Słyszałem w życiu więcej

dowcipów o obłąkanych psychiatrach niż zjadłem kotletów na obiad. Ale Ty w to nie wierzysz, co?

ROBIN: Nie sądzę, żebyśmy byli wariatami. Ale myślę, że większośd z nas lokuje się w pobliżu średniej.

JOHN: Naprawdę? Jak wobec tego możecie pomagad ludziom?

ROBIN: Hm, spójrz na to w ten sposób. Jeżeli człowiek nigdy nie miał żadnych poważnych problemów,

nigdy nie musiał boleśnie przeżywad wydobywania różnych rzeczy zza kurtyny, to nie sądzę, by mógł

naprawdę dobrze pomagad innym ludziom robid coś podobnego. Nie miałby w ogóle pojęcia, jak

naprawdę wygląda takie doświadczenie. Byłoby mu bardzo trudno posługiwad się intuicją,

wykazywad zrozumienie dla przeżyd, których kompletnie nie zna. Byłbym też bardzo zdziwiony, gdyby

zupełnie zdrowa osoba była zainteresowana pracą tego typu. Idzie mi o to, że tacy ludzie mogą byd

życzliwi i bardzo pomocni, ale chyba nie mieliby ochoty na wybór takiej drogi zawodowej.

JOHN: To dośd niespodziewana konkluzja.

ROBIN: Dobrze, spróbujmy inaczej. Jeżeli człowiek zamierza udad się w góry na wspinaczkę,

najlepszym przewodnikiem będzie ten, kto jest tuż przed nim i może wskazad, jaki ma byd następny

krok. Facet, który jest trzysta metrów wyżej, nie na wiele się przyda.

JOHN: Pamiętam, że kiedyś pomyślałem coś takiego, słuchając Krisznamurtiego5. Wiesz, nagle

uprzytomniłem sobie, że zazdroszczę ludziom, którzy są blisko najzdrowszego bieguna nawet gdyby

jako terapeuci byli beznadziejni.

ROBIN: Oczywiście. Ja też.

JOHN: Tak... Nie mogę przestad się zastanawiad, czy te badania dowodzące, że bywają ludzie

naprawdę szczęśliwi, zostały zignorowane przez psychiatrów, ponieważ oni też zazdroszczą tym

zupełnie zdrowym osobom i woleliby nie przyjmowad do wiadomości ich istnienia. Bo to jest przytyk:

przypomina im i innym specjalistom od zdrowia psychicznego, że większośd z nas lokuje się w

okolicach przeciętnej i może nie tak wiele nas od siebie dzieli.

ROBIN: Może. A skoro już jesteśmy przeciętni, to niewątpliwie będziemy mieli zwykłe przeciętne

wady, takie jak zazdrośd, zupełnie jak inni ludzie, prawda? Dlaczego mielibyśmy czymś się różnid?

5 Hinduski filozof i nauczyciel duchowy, pisał i nauczał jeżdżąc po całym świecie przyp. tłum.

46

JOHN: Ale popatrz... jeżeli zdrowsze funkcjonowanie to tylko sprawa wydobycia zza kurtyny uczud,

jakie się tam kryją, dlaczego wszyscy nie staramy się o to bardziej?

ROBIN: To boli, pamiętasz? Odsłanianie ukrytych uczud jest bolesne. I co gorsza, człowiek czuje, że

robi coś złego. Powiedziałem przedtem, że odcinamy się od pewnych rzeczy, ponieważ w naszej

rodzinie obowiązywał taki schemat, przekazywany dalej. Bo jeśli ktoś z rodziny zacząłby ujawniad

zakazane emocje, naruszad tabu... to reszta czułaby się zagrożona.

JOHN: I zaatakowałaby go.

ROBIN: Albo, co bywa równie trudne do zniesienia, zaczęłaby go ignorowad. Odcinad się od niego.

Odrzucad go. A takie odrzucenie przez rodzinę jest głębokim i strasznym przeżyciem, zwłaszcza dla

małego dziecka.

JOHN: Czyli przywracanie tych uczud, wydobywanie ich zza kurtyny ożywia wszystkie te stare lęki?

ROBIN: Tak. Mamy wrażenie, jakbyśmy kierowali przeciwko sobie dezaprobatę całej rodziny,

jakbyśmy mieli stracid całą jej miłośd i wsparcie. I dlatego potrzebujemy kogoś do pomocy.

JOHN: Specjalistę od duszy, to masz na myśli. ROBIN: W poważniejszych przypadkach chyba tak.

Zresztą z pomocą fachowca zawsze łatwiej zaczynad, nawet jeżeli nie ma poważnych problemów. Ale

na dłuższą metę idealną osobą jest ktoś pochodzący z rodziny różniącej się od naszej żeby nie miał

dokładnie takich samych „martwych pól" ale też z takiej, która ma wiele cech bardzo podobnych,

żeby był w stanie nas zrozumied.

JOHN: Słyszę, jak Mantowani daje znak orkiestrze. Chyba za chwilę powiesz, że współmałżonek może

byd dla nas najlepszym terapeutą.

ROBIN: Byd może. Ale kiedy mówię o terapeucie, to mam na myśli terapeutę.

JOHN: Co to znaczy?

ROBIN: Nawet jeżeli chcemy usłyszed prawdę, to ta prawda boli i sprawia, że czujemy się jakby

mniejsi. Ale w gruncie rzeczy zmniejszają się wtedy tylko nasze spuchnięte głowy. Pamiętasz, że

terapeuci są od usuwania niepotrzebnych rzeczy z głowy, prawda?

JOHN: O, to mi się podoba.

ROBIN: A kiedy nasze spuchnięte głowy robią się mniejsze... zaczynamy rosnąd jako ludzie.

2. Jestem Bogiem i niech już tak zostanie

Zmiany bywają dobre i złe

JOHN: Chciałbym dowiedzied się czegoś więcej o tych „zupełnie zdrowych rodzinach", które zostały

zbadane. Co właściwie różni je od innych?

ROBIN: Parę rzeczy. Jednak najistotniejsze jest to, że bardzo dobrze radzą sobie ze zmianami.

47

JOHN: Przykrymi zmianami?

ROBIN: Nie, zmianami wszelkiego typu.

JOHN: Co jest takiego niezwykłego w radzeniu sobie z przyjemnymi zmianami?

ROBIN: Może Cię to zaskoczy, ale wyniki badao naukowych świadczą o tym, że zmiany dowolnego

typu są źródłem stresu. Spójrz na to zestawienie.

Zdarzenie Siła stresu

Śmierć współmałżonka 100

Rozwód 73

Separacja 65

Pobyt w wiezieniu 63

śmierć członka bliskiej rodziny 63

Kontuzja albo choroba 53

Zawarcie małżeostwa 50

Wyrzucenie z pracy 47

Pojednanie ze współmałżonkiem 45

Przejście na emeryturę 45

Zmiana stanu zdrowia członka rodziny 40

Ciąża 39

Kłopoty seksualne 39

Pojawienie się nowego członka rodziny 39

Nowy rodzaj interesów 39 Według skali przystosowania społecznego Tliomasa H.HoJmesa i Richatda H,RahL'a, „Journal of Psychosomatic

RescaKh"

Jak widad, śmierd współmałżonka jest oceniana jako największy stres 100 punktów. Im więcej takich

punktów człowiek będzie musiał znieśd w danym okresie, tym większe prawdopodobieostwo, że

zapadnie na jakąś chorobę.

JOHN: No dobrze, możesz przewidywad, że zajście w ciążę albo przyjście na świat dziecka będzie pod

pewnymi względami stresujące, a pod pewnymi miłe, ale przecież to jest nienormalne, żeby

pogodzenie się ze współmałżonkiem po jakimś czasie separacji kosztowało aż 45 punktów. Jestem też

zdumiony, że zmniejszenie częstotliwości awantur, jakie normalnie miewa się z żoną, może dołożyd

człowiekowi aż 35 punktów. Przypuszczam, że gdyby moje życie nagle stało się cudowne, załamałbym

się psychicznie. Jak tak może byd, panie doktorze?

ROBIN: Kiedy zmieniają się okoliczności zewnętrzne, na korzyśd albo na niekorzyśd, musimy się do

tego przystosowad.

JOHN: Tak, ale co się z nami tak naprawdę dzieje, kiedy się „przystosowujemy"? Co się dzieje w nas,

w naszych głowach?

ROBIN: Żeby to wyjaśnid, muszę wprowadzid do naszego rozumowania pewne nowe elementy.

JOHN: To zrób to.

48

ROBIN: Będziemy do tego wracad przy różnych okazjach. Każdy z nas ma w głowie zapis albo obraz

swojego świata takiego, jaki zna, rodzaj psychicznej mapy zgodnej z okolicznościami zewnętrznymi

tak jak mapa Anglii jest narysowana zgodnie z tym, jaka w rzeczywistości jest Anglia. Wykorzystujemy

taką mapę do kierowania własnym zachowaniem.

JOHN: Wszystko, co dotyczy naszego życia, znajduje się na tej mapie? Partner, dzieci, rodzice,

znajomi, dom, sąsiedzi, biuro...

ROBIN: Wszystko, co dotyczy naszego funkcjonowania, jest na nią naniesione, żebyśmy mogli

kierowad się tym idąc przez życie.

JOHN: Patrzymy tylko na jedną częśd naraz, ale mamy dostęp do całej mapy.

ROBIN: Słusznie. Więc jeśli umrze współmałżonek, to trzeba rozstad się z psychiczną mapą, na której

jego postad jest naprawdę bardzo duża, właściwie największa ze wszystkiego na rzecz mapy, na

której już go wcale nie ma. Taki właśnie proces zamiany jednej mapy na drugą mam na myśli, kiedy

mówię o „przystosowaniu".

JOHN: Coś w rodzaju wymiany instalacji elektrycznej, tyle że we własnej psychice.

ROBIN: Tak. I co najważniejsze w tym wszystkim przystosowanie, łącznie z narysowaniem od nowa

swojej mapy... wymaga dużej ilości energii.

JOHN: Nawet jeżeli zmiana jest „przyjemna". Dobrze. Ale przecież nasze życie zmienia się przez cały

czas. U nas w WestonsuperMare powiada się: „Jakaś odmiana dobrze Ci zrobi, kochanie".

ROBIN: Tak, świat ciągle się zmienia. Właściwie potrzebujemy określonego nasilenia zmian czy

natężenia bodźców. Jeżeli mamy ich za mało, czujemy się znudzeni i jakby przygaszeni. Zmiany

szkodzą nam tylko wtedy, gdy przekraczają możliwości radzenia sobie z nimi jak wówczas, gdy

wydarzy się jakaś wielka gwałtowna zmiana albo za dużo mniejszych po kolei i nie mamy dośd czasu

na odzyskanie równowagi wewnętrznej.

JOHN: Jak w domu, gdzie bałagan robi się szybciej niż zdąży się posprzątad. Więc jeśli zbyt dużo

zmienia się w danym odcinku czasu, to jest to dla nas stresujące. Co w takim razie pomaga się

pozbierad?

ROBIN: Po pierwsze, potrzebne jest jakieś odciążenie od normalnego wydatkowania energii, żeby

można ją było skierowad na radzenie sobie ze zmianami.

JOHN: Lekarze nazywają to „odpoczynkiem", jak mniemam.

ROBIN: Tak, chociaż muszę Ci powiedzied, że kiedy lekarz nic nie robi, nazywa się to „mistrzowską

bezczynnością". Odpoczynek zwykle oznacza, że ktoś osłania nas przed większością wymagao, którym

normalnie musimy sprostad. Ponieważ z reguły trochę się obawiamy zmian, to każda informacja, że

można liczyd na taką ochronę, upewnia nas, że damy sobie z nimi radę. Bardzo pomaga też

pokazanie, jak sobie radzid.

JOHN: Energię, którą łatwo zmarnowad na zamartwianie się, można przeznaczyd na ustawienie się

wobec danej zmiany.

49

ROBIN: Tak.

JOHN: Ale jest coś jeszcze, prawda? Czasami pomaga po prostu to, że możemy pobyd z kimś, kogo

lubimy i darzymy zaufaniem to jakiś inny rodzaj pomocy niż kiedy ktoś postara się, żebyśmy mogli

odpocząd albo nas uspokoi.

ROBIN: Myślę, że masz rację. Łatwo pamiętad o tym, żeby osobie w trudnej sytuacji zrobid zakupy,

przynieśd coś do zjedzenia czy podzielid się własnym doświadczeniem. Ale czasami zapominamy, jak

bardzo pomaga, gdy zwyczajnie zostanie się w pobliżu, „pobędzie" z kimś takim. Nawet z poczuciem,

że niewiele jest do zrobienia.

JOHN: Ale co właściwie się wtedy robi?

ROBIN: Kiedy po prostu jesteśmy z kimś takim? Bardzo trudno to powiedzied, nieprawdaż, chociaż

wszyscy doskonale wiemy z doświadczenia, jakie to ważne. Na ten moment nazwijmy to sobie

„wsparciem emocjonalnym".

JOHN: Podsumowując, żeby dobrze znosid zmiany, potrzebujemy: po pierwsze ochrony przed

bieżącymi wymaganiami, żebyśmy mogli odpocząd; po drugie informacji, żeby uspokoid nasze lęki i

pomóc w znalezieniu się w nowej sytuacji; po trzecie „wsparcia emocjonalnego".

ROBIN: Słusznie.

JOHN: Teraz porozmawiajmy o tym, jak się to wszystko ma do rodziny. Omówiliśmy już kwestię,

dlaczego partnerzy wybierają siebie nawzajem. Teraz pobrali się. Wszystko to kosztowało ich 50

punktów, gdyż musieli na nowo narysowad swoje mapy, żeby włączyd to drugie na stałe. Jeszcze trwa

miodowy miesiąc i nadal podziwiają towary pięknie poukładane u każdego z nich na wystawie, jeśli

można się tak wyrazid. Później, kiedy już zamieszkają razem, stopniowo będzie się odsłaniad częśd

tego, co jest za kurtyną. ROBIN: Teraz ich związek zaczyna byd bardziej autentyczny. Zachodzi więcej

zmian.

JOHN: Trzeba coś narysowad inaczej, a potem jeszcze raz na nowo, i jeszcze raz.

ROBIN: Jest im o tyle łatwiej, że prawie przez cały czas dają sobie mnóstwo miłości i wsparcia tak

dużo chyba nie dostawali jeszcze nigdy w życiu. JOHN: Więc jaka jest następna duża zmiana?

ROBIN: Moment, w którym zostają prawdziwą rodziną przyjście na świat pierwszego dziecka.

JOHN: I 39 punktów z głowy, chłopaki.

ROBIN: Patrz, tylko o 11 punktów lepiej niż sam ślub.

JOHN: Na pewno z tego względu ludzie uważają, że powinno się oddzielad te dwa wydarzenia od

siebie.

ROBIN: Zwłaszcza w okolicy Bożego Narodzenia.

JOHN: ...My tu sobie stroimy żarty, a tymczasem cała ta sytuacja nagle zaczęła wyglądad strasznie

negatywnie.

50

ROBIN: Jest niekorzystna tylko w tym sensie, że partnerzy muszą się zdobyd na olbrzymie

przystosowanie, wielki skok do przodu ku większej odpowiedzialności, większej dorosłości. Przez jakiś

czas będzie to dla nich niewątpliwie duży stres. Lecz gdy już tego dokonają, kiedy sforsują tę barierę,

dziecko zaczyna im dostarczad mnóstwo radości i szczęścia. JOHN: Ale w tym momencie tracą coś

więcej niż tylko wolnośd.

ROBIN: Tak, nowo narodzone dziecko potrzebuje tak dużo uwagi i miłości, że obydwoje zaczynają

mied znacznie mniej o wiele, wiele mniej do dania sobie nawzajem. A to potrafi byd bolesne dla

obojga.

JOHN: Czyli że pierwsze dziecko można zaliczyd do Wydarzeo Względnie Szczęśliwych.

ROBIN: Tak, trudno oprzed się wrażeniu, że istnieje swego rodzaju społeczna zmowa, żeby

przedstawiad to wydarzenie jako bardzo romantyczne. Jest to na pewno wspaniała chwila i wspaniałe

doświadczenie, ale nie trzeba zapominad, jak trudne często bywa na początku. Zwłaszcza jeżeli para

nie bardzo wie, co ją czeka. Warto też pamiętad, że stres i zmiany związane z przejściem od „żadnego

dziecka" do „jednego dziecka" są z reguły o wiele większe niż przy przechodzeniu od „jednego" do

„dwóch" lub więcej.

Rodzice w pogotowiu

JOHN: Dobrze. Dziecko się urodziło. Czego powinni się spodziewad małżonkowie?

ROBIN: No cóż, zobaczmy, jak dramatycznej zmianie ulega równowaga w rodzinie. Przed przyjściem

na świat dziecka każde z małżonków swobodnie mogło przeznaczyd dla partnera całą posiadaną przez

siebie zdolnośd do świadczenia wsparcia emocjonalnego. Ale teraz niemowlę zaczyna potrzebowad

od matki miłości i opieki w ogromnych ilościach. To zaś narzuca jej określone wymagania i oznacza, że

z kolei potrzebuje, żeby mąż kochał ją i wspierał nawet bardziej niż zwykle. Jednak tak dużo daje

dziecku, że często nie jest w stanie mu się odwzajemnid dla niego pozostają tylko znikome resztki. A

zatem on jest pozbawiony swojego normalnego wsparcia emocjonalnego w sytuacji, gdy żona

potrzebuje od niego w tym względzie więcej niż kiedykolwiek przedtem.

ROBIN: Więc kiedy on nie umie obejśd się bez normalnej porcji wsparcia, do jakiej jest

przyzwyczajony, to u niej może wytworzyd się poczucie, że jest naprawdę bardzo osamotniona i dużo

straciła.

JOHN: I jeśli takie poczucie wkrótce zacznie zastępowad euforię związaną z niedawnym porodem, to

dla niej może to byd bardzo przykry wstrząs.

ROBIN: Tak. Bo dotąd świeżo upieczona matka była głównym ośrodkiem zainteresowania. To na niej

skupiała się cała troska i miłośd, ją traktowano tak dobrze, jak może nigdy przedtem. I nagle zjawia się

to malutkie, niewiarygodnie kruche niemowlę, za które czuje się w pełni odpowiedzialna przez 24

godziny na dobę.

JOHN: Noworodki są tak bezbronne, że wydaje się, jak gdyby w każdej chwili coś mogło zdmuchnąd je

jak świeczkę, prawda?

51

ROBIN: Pamiętam, jak nie mogłem uwierzyd, że nasze potrafią bez pomocy poradzid sobie z

oddychaniem. A przecież odprawiałem swoje na oddziale położniczym! Dlatego nie dziwi mnie, że

świeżo upieczonej matce taka odpowiedzialnośd wydaje się przerażająca. Moja żona Prue prowadzi

grupę wsparcia dla normalnych matek po pierwszym porodzie i prawie wszystkie skarżą się, że nikt

nie przygotował ich do tak olbrzymiej zmiany.

JOHN: Taka matka czuje się odpowiedzialna za utrzymanie dzieci' przy życiu, chod przecież nigdy

przedtem tego nie robiła.

ROBIN: A jeszcze prawie cały czas jest przemęczona, więc nieraz, ma wrażenie, że nie da sobie rady. Z

tego powodu może czud się winna, uważając, że nie jest „dobrą mamą". Dlatego musi ukrywad swoje

poczucie niekompetencji przed ludźmi:, co jest źródłem dodatkowych napięd. Poważny problem

stwarza oczywiście i to, że w dzisiejszych czasach bez dużej ^ wielopokoleniowej rodziny często

rzeczywiście musi radzid sobie mając bardzo mało wsparcia. Czasami to jest nawet nie przez pierwsze

parę tygodni: może sprowadzid się jej albo jego matka i na ogół mąż na tydzieo bierze urlop. Ale gdy

to się kooczy, taka świeża mama często czuje się okropnie niedoświadczona i opuszczona.

JOHN: Tak, oczywiście brakuje jej całego tego wsparcia, jakie otrzymywała od przyjaciół i znajomych.

Ale jest tam przecież mąż, który jej chociaż trochę pomaga, prawda?

ROBIN: Na początku tak, ale często po pewnym czasie z kolei on zaczyna czud się jakby odstawiony na

boczny tor.

JOHN: Tak, pamiętam to uczucie: że nie mam nic wspólnego z tym co się dzieje!

ROBIN: No cóż, to bardzo częsta sytuacja. Prue mówi, że czasem i trochę jej szkoda ojców, bo matka

ma przynajmniej olbrzymią satysfakcję z bliskiego kontaktu z niemowlęciem. To jej dostarcza nowych,

głębokich, cudownych przeżyd, nawet jeżeli jest bardzo męczące. Natomiast od tatusia oczekuje się,

że będzie dużo bardziej troszczył się o żonę.

Atmosfera może się zrobid dośd napięta.

ROBIN: No tak, wraca zmęczony do domu pewnie już poszedł do pracy zmęczony z powodu kolejnej

zarwanej nocy żona przez cały dzieo zajmowała się tylko dzieckiem, maleostwo może mied kolkę i

właśnie w tym momencie zaczyna się strasznie drzed. Ojciec siedzi sam w poczuciu, że nikogo nie

obchodzi i że chciałby dostad obiad, matka też czuje się okropnie. „Przecież się nie rozdwoję" tak one

mówią o tej sytuacji.

JOHN: Przestao! To okropne. Wygląda na kawałek ze Strindberga. Albo z Billy'ego Connoly.

ROBIN: No cóż, pamiętaj, że przy pierwszym dziecku zdarzają się naprawdę fatalne momenty. Ale z

czasem zaczyna byd lepiej.

JOHN: Co może pomóc?

ROBIN: Po prostu upływ czasu. Stopniowo wszystko zaczyna się wydawad mniej rozpaczliwe. Matka

czuje się pewniej, mniej się boi.

JOHN: Przystosowuje się do wszystkich tych zmian.

52

ROBIN: Słusznie. I może więcej odpoczywad odstępy między karmieniami są coraz dłuższe. Później

zaczyna systematycznie bywad w przychodni pediatrycznej i rozmawiad z innymi matkami, a to jest

fantastyczne źródło wsparcia. Z czasem zyskuje coraz większą pewnośd siebie w sprawach opieki nad

niemowlęciem.

JOHN: Kiedy tak Ciebie słucham, przypomina mi się pewien amerykaoski psycholog nazwiskiem

Guttman, który nazwał pojawienie się dziecka okresem „pogotowia rodzicielskiego".

ROBIN: Tak, on uważa, że różnice psychologiczne między mężczyzną a kobietą są głównie wynikiem

borykania się z wychowywaniem małych dzieci. Jego zdaniem po porodzie podejmujemy się pełnienia

męskiej i kobiecej roli trochę tak, jak żołnierz obejmuje swój posterunek. Oczywiście społeczeostwo

wdraża nas do tego od samego początku, ale zanim pojawi się dziecko, jesteśmy jakby „w rezerwie" i

wciąż możemy bawid się elementami obydwu ról, jeśli mamy ochotę...

JOHN: Kiedy rodzi się dziecko, dostajemy „powołanie do służby".

ROBIN: I stwierdzamy, że wytworzył się ostry podział na ciepłe, opiekuocze mamusie i twardych,

odpowiedzialnych tatusiów. Bo tak jesteśmy zaprogramowani.

JOHN: A czy jakieś badania wskazują na to, że kiedy dzieci dorastają i opuszczają dom, matki i ojcowie

znowu stają się po prostu ludźmi?

ROBIN: Co ciekawe, są dowody, że wtedy ludzie starają się to sobie w jakiś sposób powetowad:

mężczyźni stają się mięksi, rezygnują z gorączkowej aktywności, zaczynają gustowad w odpoczynku i

korzystaniu z życia, podczas gdy kobietom często przybywa energii i stanowczości, biorą się do

organizowania różnych rzeczy i w ogóle próbują odrobid stracony czas. Sądzę, że w gruncie rzeczy

dopiero po odejściu dzieci jesteśmy w stanie zrozumied, o co chodziło w tej całej „walce".

JOHN: Co sądzisz na temat różnych ról, jakie pełnimy, dopóki dzieci są jeszcze z nami?

ROBIN: Cóż, coraz więcej ludzi twierdzi, że obowiązki matki może pełnid każde z rodziców. Ojcowie na

pewno mogą im sprostad, częśd z nich nawet lepiej niż niektóre matki. Jestem pewien, że to dobrze

dla dzieci, kiedy rodzice jakoś dzielą się obowiązkami. Niemniej jeżeli ciało mężczyzny i kobiety

zostało ukształtowane inaczej, by mogło powstad dziecko, to wydaje mi się zupełnie

nieprawdopodobne, żeby nie było pewnych wrodzonych różnic psychologicznych sprawiających, że

kobiety lepiej nadają się do robienia niektórych rzeczy potrzebnych dzieciom, a mężczyźni do innych.

To ogólnie. Ale do jakich konkretnie jeszcze nie zostało ustalone.

JOHN: Tak czy inaczej kwestia, czy różnice biorą się z genów czy z wychowania, dla świeżo

upieczonych rodziców jest dośd jałowa, prawda? Nawet jeżeli to nie geny odpowiadają za określony

podział ról, i tak odbywa się specyficzny trening społeczny.

ROBIN: Nie, nie zgadzam się z tym. W tej chwili zachodzą bardzo głębokie zmiany układu ról i jestem

pewien, że ten proces będzie trwał nadal. Ani mężczyźni, ani kobiety nie muszą się już tak „zamykad"

w starych stereotypach, ich życie jest znacznie bogatsze i bardziej zależy im na większej swobodzie i

wzajemnym zrozumieniu, wynikającym z tych przemian. Dotyczy to na pewno też mnie osobiście i

czuję żywą wdzięcznośd, że przyszło mi żyd w tak ciekawych czasach.

53

JOHN: Czy znasz chioskie błogosławieostwo „obyś żył w nieciekawych czasach"? Oznacza ono „obyś

miał spokojne życie". Tak czy inaczej, usłyszeliśmy już dośd dużo o problemach, jakie rodzice mają z

„pogotowiem". A jak wygląda to z punktu widzenia dziecka? Urodzid się to jest dopiero radykalna

zmiana sposobu życia, nie?

ROBIN: To musi byd potężny wstrząs. Do tego momentu matka robiła za dziecko wiele rzeczy, takich

jak oddychanie czy trawienie pożywienia. Teraz niemowlę musi wszystko to robid samodzielnie. We

wnętrzu ciała matki miało zapewnione stuprocentowe bezpieczeostwo, pełną ochronę, było tam

ciepło, ciemno, spokojnie teraz nagle zostało wystawione na wszystkie negatywne wpływy

zewnętrzne, bez żadnej ochrony. Dosłownie każdy element otoczenia jest nowy i obcy. A wszystko co

nowe i dziwne budzi lęk. W dodatku tempo, w jakim rośnie, jest kolosalne w stosunku do jego

wielkości.

JOHN: Wracając do naszej tabeli stresu, stwierdzam, że narodziny nie znalazły się na tej liście.

ROBIN: Zapewne uplasowałyby się tam na samej górze, gdyby dało się je zmierzyd.

JOHN: Miałyby wartośd około 16 pojednao plus wypadek samochodowy, jak mi się zdaje. Dlatego

dziecko potrzebuje aż tyle troski i uczucia. To znaczy odpoczynku, ochrony przed całym

niepotrzebnym dodatkowym stresem, miłości czy wsparcia emocjonalnego i... aha, bo oczywiście nie

może uzyskad tej jeszcze jednej rzeczy uspokajających informacji.

ROBIN: Na tym właśnie polega jeden z głównych kłopotów z noworodkami. Jeśli taki maluszek czuje

się z czymś źle, to nie ma pojęcia, że później znowu będzie mu lepiej. To wyjaśnia, jak strasznie

zrozpaczony musi się poczud w takiej sytuacji.

JOHN: Czyli zanim zacznie rozumied, że to, co mu dolega, prędzej czy później minie, będzie

potrzebował o wiele więcej wsparcia emocjonalnego i odpoczynku.

ROBIN: Tak, rodzice muszą niemal całkowicie osłonid noworodka przed zakłóceniami z zewnątrz,

zapewnid mu ciepło i wygodę, uważad, żeby zanadto nie zgłodniał, chronid przed zbyt dużym hałasem

i zdenerwowaniem. Będą mu oczywiście aplikowad zmiany w małych dawkach, ale bardzo uważając,

żeby były łatwe i miały łagodny przebieg; żeby wystarczająco pobudzały dziecko, ale też spokojnie

dały się przez nie opanowad. Noworodek jest w pełni zależny, na szczęście jednak z natury my i

wszystkie inne zwierzęta też jesteśmy zaprogramowani tak, że matka i dziecko instynktownie

trzymają się razem i szukają się nawzajem, jeśli zostaną rozdzielone.

JOHN: Czy takie zachowanie nazywa się „okazywaniem przywiązania"?

ROBIN: Tak. Oznacza to po prostu, że na przykład źrebak mimo że potrafi utrzymad się na nogach już

parę minut po urodzeniu instynktownie będzie się trzymad blisko matki przez parę lat. Pamiętam, jak

próbowałem wejśd między źrebaka i jego matkę na naszym polu w Walii i jak nerwowo zachowywało

się wtedy jedno i drugie. Właściwie nigdy mi się ten manewr nie udał. To przywiązanie niewątpliwie

jest korzystnym czynnikiem w procesie ewolucji, ponieważ zapewnia młodym ochronę, kiedy są

najbardziej narażone na atak drapieżnika. Wszyscy widzieliśmy na filmach przyrodniczych, że

drapieżniki atakują właśnie pojedyncze młode zwierzęta.

54

JOHN: Doceniam znaczenie tego aspektu, ale czy nie chodzi tu o coś więcej niż tylko o ochronę? A co

z potrzebą miłości?

ROBIN: Bardzo wielu specjalistów kłóciłoby się z takim podejściem jak Twoje, chociaż ja osobiście nie

jestem pewien, czy te dwie rzeczy, o których mówimy, w gruncie rzeczy aż tak bardzo różnią się od

siebie. Ja mówię o korzyściach, jakie patrząc z zewnątrz wydają się wynikad z okazywania

przywiązania dla jednostek i gatunków. Ty mówisz o tym, co się przeżywa wewnątrz takiego układu.

JOHN: Od środka. Chciałbym o tym porozmawiad dłużej. O wsparciu emocjonalnym, jak to nazwałeś.

Chodzi mi o to, że kiedy rozmawialiśmy o matce, która kocha swoje malutkie dziecko, nagle zacząłem

się zastanawiad, co to jest to, co dziecko faktycznie otrzymuje ?

Niemowlę i miłośd macierzyoska

JOHN: Więc co to jest, panie doktorze, ta miłośd matki, tak jak ją odbiera ze swego punktu widzenia

niemowlę?

ROBIN: Chciałbym Ci opowiedzied o pewnym fascynującym badaniu, przeprowadzonym przez

psychologa o nazwisku Harlow. Wychowywał on małe małpki na kilka różnych sposobów: jedne

normalnie, z własnymi matkami; inne w pustych klatkach, oddzielone od matek; trzecią grupę w

podobnych klatkach, w których umieszczono druciane stelaże w kształcie matki, wyposażone w małe

smoczki w miejscach, gdzie matka normalnie ma sutki, i przez te smoczki małpie niemowlaki

dostawały pożywienie; czwartą grupę z podobnymi drucianymi atrapami w kształcie matki, które

jednak były obciągnięte futrzanym materiałem.

JOHN: Była jedna grupa „normalna", jedna „sierot", jedna z „matkami z drutu" i jedna z „futrzanymi

matkami".

ROBIN: Dobrze. „Normalne" małe małpki na przemian poznawały najbliższe otoczenie, potem

wracały, żeby przytulid się do matki, znowu szły badad teren i tak dalej. Natomiast małpki

wychowywane z dala od matek w pustych klatkach były jak stwierdził Harlow bardzo wycofane i

zahamowane. Nie bawiły się i nie badały otoczenia, tylko tkwiły skulone w kącie i wyglądały na

przerażone. A gdy dorosły, okazały się niezdolne do radzenia sobie z sytuacjami społecznymi: zwykle

nie miały partnera, a jeśli już udało im się mied małe, nie interesowały się ich wychowaniem.

JOHN: A te z „drucianymi matkami"?

ROBIN: Były bardzo podobne do grupy „sierot". Natomiast te, które miały „futrzane matki", były w

smacznie lepszym stanie, o wiele zdrowsze.

JOHN: A zatem posiadanie „futrzanej matki" powodowało zmniejszenie szkód wynikających z

nieobecności prawdziwej matki.

ROBIN: Tak! Małe małpki spędzały mnóstwo czasu tuląc się do niej tak, jak normalnie tulą się do ciała

matki i dzięki temu jakoś były w stanie poznawad otoczenie i bawid się, na przemian z przytulaniem. A

kiedy już były dorosłe, potrafiły też trochę lepiej obcowad z innymi.

55

JOHN: Czyli fizyczny kontakt, nawet z „futrzaną matką", coś daje dziecku. Ale co ?

ROBIN: Harlow nazywa to „odwagą". Ja osobiście wolę określenie „wiara w siebie", które ma

podobną treśd, ale dosłownie oznacza, że się działa z wiarą spodziewając się, że wszystko pójdzie

dobrze. Może otucha, jaką daje „futrzana matka", wystarcza, żeby uspokoid dziecko, złagodzid

niepokój, kiedy ono oddala się poznawad otoczenie i przeżywa zmiany tak duże, że nie potrafi dad

sobie z nimi rady.

JOHN: Dzięki temu dziecko ma jakieś okresy stabilności, oazę spokoju, która pomogą mu wrócid do

równowagi?

ROBIN: Na to wygląda. Naukowcy nazwaliby to może „negentropią", zmniejszeniem stopnia

nieuporządkowania. Jasne, że mała futrzana atrapa nie zmienia sytuacji radykalnie, ale pomaga.

JOHN: I uważasz, że to jest właśnie „miłośd matki"?

ROBIN: Powiedziałem tylko, że to ma określone skutki dla dziecka. Darzyd miłością oznacza móc

spowodowad u kogoś właśnie takie skutki, kiedy to jest potrzebne.

JOHN: Czy bez takiej miłości dziecko będzie zbyt wystraszone i nie ośmieli się ryzykowad?

ROBIN: Tak. Może rozwijad się co prawie z definicji oznacza większą samodzielnośd tylko wtedy, jeśli

uwierzy w siebie, a to wynika właśnie z niezachwianego poczucia komfortu i bezpieczeostwa.

JOHN: Malec w piaskownicy potrafi całkiem zapomnied o mamusi... dopóki nie upadnie! Taki szok

każe mu wrócid do niej po następny zastrzyk miłości i wiary w siebie.

ROBIN: Możesz to sformułowad w ten sposób, jeśli chcesz, ale jak powiedziałem chodzi raczej o to,

że dzieci mają możliwośd odzyskania równowagi po zbyt gwałtownej zmianie. To nie jest tak, że

matka coś im przekazuje, że odbywa się jakby tankowanie paliwa.

JOHN: Rozumiem. Takie przywiązanie w miarę dorastania staje się oczywiście coraz słabsze.

ROBIN: Słusznie. Zyskując wiarę w siebie i coraz większą wiedzę o świecie i o tym, jak z nim

postępowad, zaczynamy radzid sobie z coraz silniejszym stresem bez konieczności wracania po nową

porcję wsparcia. Niemniej utajona potrzeba tego typu towarzyszy nam przez całe życie. Kiedy stres

przekracza pewien pułap, każdy z nas zaczyna potrzebowad opieki. A ta opieka jest bardzo podobna

do tej, jaką otacza się niemowlęta i dzieci do matkowania.

JOHN: Tak, po klęskach żywiołowych, trzęsieniach ziemi, wybuchach wulkanów, bombardowaniach i

tak dalej instynktowną reakcją tych, co przeżyli, jest poszukiwanie towarzystwa innych ludzi.

ROBIN: Ta reakcja jest odruchowa, wrodzona. Jesteśmy zaprogramowani tak, żeby szukad wsparcia u

innych, gdy go potrzebujemy, i żeby odpowiadad, kiedy ktoś z taką potrzebą zwraca się do nas.

JOHN: Wracając do niemowlęcia skąd matka wie, czego ono potrzebuje? Jak potrafi zrozumied

sygnały nadawane przez to mikroskopijne stworzenie?

ROBIN: No cóż, normalnie matka wyczuwa, co ono czuje i czego mu potrzeba, kontaktując się w

własnymi niemowlęcymi uczuciami przeżywając na nowo swoje własne niemowlęctwo i dzieciostwo.

56

JOHN: Chcesz powiedzied, że po prostu przenosi się z powrotem do tamtych czasów

wspomnieniami...

ROBIN: ...Wrażliwością i intuicją. Sprawia jej to autentyczną przyjemnośd i w ten sposób dostraja się

do dziecka, nastawia na empatyczny odbiór potrzebny do porozumiewania się z tym malutkim

stworzeniem za pomocą wyławianie sygnałów i właściwego reagowania. A gdy to robi, niemowlę

powoli nabiera wiary w siebie i dzięki temu może badad otaczający świat.

Dziecko zaczyna tworzyd własną mapę

JOHN: A zatem matka daje niemowlęciu wiarę w siebie potrzebną do tego, żeby mogło zacząd

poznawad ten wypełniony światłem i dźwiękami nowy świat, na który przyszło. Ale przecież ono jest

praktycznie całkiem bezradne, więc co może zrobid?

ROBIN: No, jedna z najważniejszych rzeczy to zacząd dowiadywad się, jaki jest świat.

JOHN: Chodzi Ci o to, że dziecko zaczyna tworzyd swoją własną psychiczną mapę świata?

ROBIN: Tak. A w skład tego świata wchodzi też oczywiście ono samo.

JOHN: Więc jak mu idzie to umieszczanie na mapie samego siebie?

ROBIN: Co musisz zrobid na początku, kiedy zabierasz się do rysowania mapy Wielkiej Brytanii?

JOHN: Kontur.

ROBIN: Bardzo słusznie. Najpierw musi byd kontur gdzie się to wszystko zaczyna i gdzie kooczy a nie

szczegóły. Niemowlę też musi zaznaczyd kontur samego siebie. Musi przekonad się, co jest wewnątrz,

a co na zewnątrz jego osoby. Inaczej mówiąc, musi określid, co jest nim, a co nie jest. I na początek z

wielu praktycznych względów to, co „nie jest nim" to jego mama.

JOHN: Jakoś dziwnie to brzmi.

ROBIN: Dobrze, popatrz na to z punktu widzenia niemowlęcia. Mózg noworodka odbiera sygnały z

otoczenia i z wnętrza ciała, ale na początku nie ma powodu, żeby dziecko miało rozróżniad, że sygnały

wewnętrzne należą do niego, a zewnętrzne nie. Z tego, co wie, wszystkie mogą go dotyczyd.

JOHN: Chcesz powiedzied, że niemowlę myśli, że jest wszystkim. Albo że wszystko jest nim.

ROBIN: No cóż, nie ma powodu, żeby sądzid inaczej. I dopóki nie stanie się coś takiego, co zmieni to

przekonanie, matka musi mu się wydawad przedłużeniem jego samego. Czymś w rodzaju niezwykle

ruchliwej kooczyny.

JOHN: Więc co sprawia, że prawda zaczyna świtad mu w głowie?

ROBIN: Bardzo powoli i stopniowo odkrywa, że nie da się światem zewnętrznym sterowad równie

łatwo, jak tym, co ma się wewnątrz.

JOHN: Ja chyba tego jeszcze nie rozumiem.

57

ROBIN: Popatrz, wiem, że to moje palce, bo mogę nimi ruszad. Stąd wiem, że to częśd mnie samego.

Ale jeśli spróbuję ruszyd Twoimi palcami, nic z tego nie wyjdzie i będę wiedział, że do mnie nie należą.

Czyli muszą byd umieszczone poza moimi granicami. W ten sposób dowiaduję się, gdzie mam granice

gdzie ja się kooczę i zaczynają się inni ludzie. Niemowlę uczy się tego w ten sam sposób.

JOHN: Ale to znaczy, że poznaje swoje granice tylko wtedy, kiedy matka nie robi tego, co ono chce.

ROBIN: Słusznie.

JOHN: Więc gdyby mogła byd matką doskonałą, której zawsze udaje się w pełni zaspokoid potrzeby

dziecka, to ono nie nauczyłoby się odróżniad siebie od niej?

ROBIN: Tak. Zostałoby z zamętem w głowie, z kompletną niejasnością, kto tu jest kim. Dlatego byłoby

mu ciężko dorosnąd i wyzwolid się.

JOHN: Czy chcesz przez to powiedzied, że frustracja jest dobra dla dziecka?

ROBIN: I tak, i nie. Przynajmniej w pierwszym roku życia a w coraz mniejszym stopniu później też

zdolnośd dziecka do radzenia sobie z silnymi uczuciami, wywołanymi zmianą i stresem, z łatwością

napina się do granic wytrzymałości. Nawet kiedy rodzice robią wszystko, co mogą, żeby zaspokoid

jego potrzeby. Nawet kiedy starają się zagwarantowad mu możliwie dużą stabilnośd i

bezpieczeostwo. Frustrujących sytuacji będzie i tak za dużo bez ich celowego stwarzania zwykła

ludzka niedoskonałośd zupełnie do tego wystarczy. Albo dlatego, że matkę nie od razu obudzi płacz

dziecka, albo zadzwoni telefon czy komuś trzeba otworzyd drzwi, w każdym razie ona nie zawsze

zjawia się natychmiast, kiedy dziecko jej potrzebuje. W ten sposób do niemowlęcia stopniowo

dociera komunikat, że jego matka jest kimś osobnym, ulokowanym poza jego granicami, bardziej

częścią „nie ja" niż „ja".

JOHN: Więc jeśli dziecku ma się udad zrobienie swojej mapy, to musi zostad zachowana właściwa

równowaga między frustracją, dzięki której przybywa nowych informacji o świecie, a wsparciem

emocjonalnym, które pozwala radzid sobie z tą frustracją?

ROBIN: Tak. Zaś wsparcia potrzeba bardzo dużo, gdyż frustracja jest ogromnie bolesna z

następującego powodu. Otóż jak widzieliśmy, na samym początku przed rozpoczęciem procesu

określania granic w wyniku niepowodzeo i frustracji niemowlę ma wszelkie powody, by sądzid, że

jest „wszystkim", jest „wszędzie" i jest „wszechmocne". Toteż za każdym razem, gdy odkrywa kolejny

fragment, który „nie jest mną", to jest to... no... kolejny cios w owo głębokie przeświadczenie o

własnej boskości.

JOHN: Chodzi Ci o to, że tak jak nikt w gruncie rzeczy nie lubi krytyki, bo zawsze trochę godzi w nasze

mniemanie o sobie, tak samo biedne kochane dziecko musi dowiedzied się nie tylko tego, że nie jest

Bogiem, ale że jest zwyczajnie malutkie i bezradne. A degradacja tych rozmiarów musi byd dośd

bolesna. Tak jakby Mussolini nagle odkrył, że jest papużką.

ROBIN: Tak. I chociaż dziecko z czasem będzie potrzebowało stałego, acz powolnego, wzrostu

niepowodzeo w kontaktach z matką, ażeby móc stopniowego przejmowad odpowiedzialności za

siebie, to jednak w tej wczesnej fazie zadania matki sprowadzają się do ograniczania frustracji do

minimum. Przypadkowe frustracje są zupełnie wystarczające.

58

JOHN: W porządku. Ale nie jest mi wcale łatwo jakoś sobie to wszystko wyobrazid.

ROBIN: Nie przejmuj się. To naturalne. Nikomu nie jest łatwo wyobrazid sobie przeżycia niemowlęcia,

jeśli spróbuje nie tylko myśled o tym obiektywnie i logicznie, ale też wczud się w jego sytuację. Mnie

zawsze jest nadzwyczaj trudno myśled o tym etapie rozwoju niezależnie od tego, jak często zdarza mi

się coś takiego robid albo jak dużo czytam na ten temat. Bowiem, jak sądzę, świat dziecka w tej fazie

jest bardzo pogmatwany mówiliśmy już tutaj o przyczynach i kiedy próbujemy z powrotem znaleźd

się w tym świecie, też zaczynamy odczuwad podobny zamęt.

JOHN: Ale to przecież jest dokładnie to, co jak mówiłeś musi zrobid matka: cofnąd się do tego, co

przeżywa niemowlę, żeby dostroid się do odczytywania jego potrzeb i zapewnid właściwe wsparcie

emocjonalne, które pomoże mu uporad się ze stresem. Więc jak ona to robi?

ROBIN: Zdrowa matka, która miała dobre doświadczenia we własnym niemowlęctwie, potrafi

współgrad z uczuciami swego dziecka naturalnie, odruchowo. Nie musi „myśled". Ona „wyczuwa", czy

zaspokaja jego potrzeby, czy też robi coś, co mu się nie podoba.

JOHN: Czyli nakarmi je, gdy będzie głodne, ale przestanie, kiedy już nie będzie. Weźmie dziecko na

ręce, jeżeli trzeba mu dostarczyd jakichś podniet albo je uspokoid, ale nie będzie go niepokoiła, kiedy

jest śpiące. Toteż frustracja, na jaką niemowlę zostanie narażone, będzie minimalna.

ROBIN: Tak, ale jest w tym coś więcej niż tylko prawidłowe zaspokajanie biologicznych potrzeb

niemowlęcia. Jest też kontakt społeczny, wzajemne oddziaływanie emocjonalne. Matkę „dostrojoną"

do swego dziecka coś takiego autentycznie cieszy. Znasz to: sposób, w jaki matka i dziecko patrzą na

siebie i to ich bawi ta jakby gra oczami, „taniec oczu". Niemowlę wpatruje się w matkę i robi minę.

Matka reaguje, też robi minę, właściwie stara się odtworzyd taki sam wyraz twarzy, skopiowad to, co

robi dziecko. A ono robi nową minę i tak dalej...

JOHN: Na ile jest to ważne dla dziecka? ROBIN: Wydaje się, że pod pewnymi względami może byd

równie ważne jak potrzeby biologiczne. Trudno opisad, jak strasznie zdenerwowane zaczyna byd

niemowlę, jeśli matka nie reaguje i nie przyłącza się do zabawy. Pewien psycholog poprosił kiedyś

grupę matek, żeby tytułem eksperymentu tylko przez trzy minuty powstrzymały się od reagowania w

ten sposób na swoje pociechy. Jednak rozpacz, jaką to wywołało u dzieci, była tak wielka, że matki nie

były w stanie dotrwad do kooca eksperymentu.

JOHN: Więc co z tego wyniknie, jeśli matka z jakichś powodów nie włączy się w ten „taniec oczu"?

Jeśli nie będzie w stanie nawiązad z dzieckiem kontaktu emocjonalnego tego typu?

Kiedy matka nie potrafi zareagowad

ROBIN: Jeżeli bliski kontakt uczuciowy pomiędzy matką a niemowlęciem nie zostanie nawiązany w

najwcześniejszym okresie jego życia, inaczej mówiąc, jeżeli będą mied naprawdę złą synchronizację a

mówię tu o bardzo poważnym rozmijaniu się reakcji, co normalnym matkom, które kierują się

instynktem, zdarza się skrajnie rzadko to w rezultacie możemy mied, jak to nazywam, „rozstrojone"

niemowlę. Problem może się zacząd po każdej stronie, zarówno matki, jak i dziecka. Trzeba pamiętad,

że jest ona w stanie posługiwad się empatią tylko wówczas, kiedy pozwoli sobie na sięganie do

własnego niemowlęctwa i dzieciostwa i przeżywanie uczud, jakie jej wtedy towarzyszyły. Załóżmy, że

sama jako niemowlę była nieszczęśliwa...

59

JOHN: Chcesz powiedzied, że wtedy sięganie w przeszłośd jest dla niej bolesne.

ROBIN: No właśnie. Jeśli jej samej było źle w niemowlęctwie i wczesnym dzieciostwie, to każda próba

przywołania tamtych uczud będzie ją ranid. Więc jeżeli przestanie odwoływad się do wspomnieo, uda

się jej uniknąd kontaktu z tamtą rozpaczą.

JOHN: Ale skoro przestanie korzystad ze wskazówek, jakich mogą jej dostarczyd własne przeżycia z

dzieciostwa, to nie będzie umiała trafnie wczuwad się w doznania niemowlęcia. Nie potrafi nawiązad

z nim bliskiej więzi emocjonalnej. ROBIN: I oczywiście na głębokim poziomie dziecko będzie to

wyczuwad.

JOHN: Będzie czuło, że nie ma pełnego porozumienia z matką, że coś ją powstrzymuje.

ROBIN: Tak. Pamiętasz eksperyment, w którym matki miały się powstrzymywad od porozumiewania z

dzieckiem przez trzy minuty i cierpienie, jakie się z tym wiązało? Więc możesz sobie wyobrazid, co to

znaczy, jeżeli matka wcale nie potrafi reagowad, i nawet nie wie, że powinna. Dla dziecka może się to

okazad tak bolesne, że odetnie się i w ogóle zrezygnuje z prób nawiązania kontaktu, co oczywiście

pogorszy sytuację, bo matka poczuje się odrzucona i z tego względu będzie jej jeszcze trudniej

otworzyd się, zachowywad spontanicznie i ułożyd wszystko, jak należy.

JOHN: Przypuszczam, że ten sam proces może się zacząd również dlatego, że coś złego dzieje się z

dzieckiem, które z tego powodu nie robi rzeczy zachęcających matkę do kontaktu, nawet jeżeli układ

jej odruchowego reagowania nie jest uszkodzony i jest gotowa odpowiedzied, tylko czeka na sygnał?

Czytałem, że normalne niemowlęta są genetycznie zaprogramowane tak, żeby uśmiechad się na

widok twarzy matki już w bardzo wczesnej fazie życia, kiedy jeszcze nie mają pojęcia, do czego się

uśmiechają. I że uśmiech dziecka pobudza uczucia matki, tak że bardziej cieszy się dzieckiem i

mocniej je kocha.

ROBIN: Słusznie. Może byd tak, że niemowlęciu odbiegającemu od normy nie uda się odpowiednio

nastawid matki i jej instynkt macierzyoski nie zostanie uruchomiony. W tej sytuacji, chcąc nie chcąc,

musi ona robid wszystko „z głowy", z książek.

JOHN: Czyli źródłem problemu mogą byd obie strony?

ROBIN: Tak. Niektórzy specjaliści uważają, że zawsze musi to byd dziecko, ale wszystko, co widziałem,

świadczy o tym, że jest możliwa cała gama sytuacji od jednej skrajności, kiedy rodzice wydają się byd

całkowicie odcięci od własnych uczud, do drugiej, kiedy bardzo trudno zrozumied, jak dają sobie radę

z takim „rozstrojonym", zaburzonym dzieckiem. I oczywiście trzeba pamiętad, że niezależnie od tego,

jak było na początku, może tu powstad błędne koło: gdy dziecko nie rozwija się prawidłowo, u matki

narasta zniechęcenie i przygnębienie, co oznacza, że zaczyna gorzej wyczuwad dziecko, reaguje z

mniejszą wrażliwością i tak dalej.

JOHN: Jeśli to błędne koło będzie się rozkręcad, dziecko zacznie dostawad coraz mniej wsparcia, więc

w jakimś sensie poczuje się sfrustrowane zbyt szybko?

ROBIN: I o wiele za mocno. Jeżeli matka nie jest w stanie dostroid się do niemowlęcia niezależnie od

powodu wtedy ono musi podjąd próbę olbrzymiego przystosowania się do niej, mimo że powinno

60

byd wręcz odwrotnie. Musi nagle i gwałtownie dorosnąd, żeby się dostosowad do dorosłych postaw

matki, zamiast rozwijad się w odpowiednim dla siebie, bardzo powolnym tempie.

JOHN: Ale przecież na pewno nie jest w stanie tego zrobid.

ROBIN: Oczywiście, że nie. Jedyne, co może, to zrezygnowad i odciąd się odwrócid plecami do świata i

uznad, że on nie istnieje. Przynajmniej ta jego częśd, która sprawia mu tyle bólu i rozpaczy. Będzie się

zachowywad tak, jak gdyby znacznej części świata w ogóle nie było.

JOHN: A wobec tego, jaką psychiczną mapę świata sobie stworzy?

ROBIN: W ogóle nie umieści na niej ludzi. I będzie się zachowywało tak, jakby w jego otoczeniu nie

było nikogo jak gdyby według jego mapy świat był bezludną wyspą.

JOHN: Chcesz powiedzied, że jeśli chodzi o innych ludzi, mapa takiego dziecka wygląda jak mapa

niemowlęcia zaraz po urodzeniu?

ROBIN: Tak, całą przestrzeo zajmuje ono samo. Jest tam jedyną osobą. Jest to coś tak obłędnego, że

nawet trudno to sensownie sformułowad.

JOHN: Bo to jest obłęd.

ROBIN: W każdym razie jedna z jego postaci. Najbardziej skrajnym przykładem „rozstrojonych" dzieci

są tak zwane dzieci autystyczne. Kanner, dziecięcy psychiatra, który po raz pierwszy je opisał,

stwierdził, że znaczna częśd ich rodziców to ludzie bardzo wykształceni, skrajnie racjonalni, żyjący

raczej „w głowie", obcujący z myślami i abstrakcyjnymi pojęciami, natomiast w małym stopniu

zainteresowani uczuciami. To znaczy ludzie, którym byłoby trudniej niż innym znosid chaos

emocjonalny powstający przy próbach wczuwania się w świat dziecka. Dzisiaj często uważa się, że to

dziecko w jakiś sposób odbiega od normy, co upośledza jego zdolnośd do reagowania na miłośd i

troskę rodziców. Wciąż jeszcze nie ma pewności, jaka jest prawda. Ale na szczęście taka sytuacja

zdarza się niezwykle rzadko. Chociaż właściwie mieliśmy kiedyś małą epidemię bardzo podobnych

przypadków była to częśd dzieci świeżych imigrantów. Maluchy, których obydwoje rodzice musieli

pracowad, zostawiano z opiekunkami, a one je karmiły, ale nie zwracały na nie uwagi.

JOHN: Jak wyglądają autystyczne dzieci? Jak się zachowują?

ROBIN: Najbardziej intrygująca jest ich absolutna niezdolnośd do włączania się w takie codzienne

kontakty międzyludzkie, o jakich rozmawiamy. Ludzie mówią o tych dzieciach, że są „bez kontaktu",

„w skorupie", „żyją w swoim własnym świecie". W ich obecności człowiek bardzo wyraźnie czuje, że

jest odstawiony na bok, nawet wymazany z ich świadomości, jakby w ogóle nie istniał.

JOHN: Ale w gruncie rzeczy one zdają sobie sprawę, że się z nimi przebywa?

ROBIN: Jak najbardziej. Będą obchodzid człowieka dookoła albo posługiwad się nim, żeby dostad coś,

czego chcą, ale robią to tak, jakby był meblem. Widad to zwłaszcza w ich sposobie unikania kontaktu

wzrokowego z drugą osobą. Zwykle rozpoznaje się je natychmiast właśnie po tym, że ich spojrzenie za

każdym razem umyka, jak tylko myślisz, że je zaraz złapiesz. Takie dzieci robią wrażenie, że przy

pełnej świadomości Twojej obecności jednocześnie wymazują Cię ze swojej mapy. To bardzo dziwne.

JOHN: Traktują człowieka jak powietrze?

61

ROBIN: Coś z tego jest, ale to poczucie jest o wiele bardziej skrajne.

JOHN: Czy tak samo zachowują się wobec swoich rodziców?

ROBIN: Tak. Nie wykazują żadnych normalnych zachowao świadczących o przywiązaniu. Nie chcą byd

dotykane ani przytulane, nie czepiają się kurczowo rodziców, kiedy ci wychodzą, i nie okazują

zadowolenia, kiedy wracają. Rodzice oczywiście są z tego powodu okropnie nieszczęśliwi.

JOHN: Czy takie dzieci mogą czerpad wsparcie z innych źródeł?

ROBIN: Zwykle są bardzo przywiązane do określonych obiektów na przykład do kamienia albo czegoś

z ubrania. A później wykazują ten sam rodzaj silnego zaangażowania wobec informacji, takich jak

rozkłady jazdy, mapy, trasy autobusów. Mają też potrzebę niezmienności, rutyny, dlatego nie znoszą

przestawiania mebli albo tego, że pewnych rzeczy nie robi się za każdym razem w tej samej

kolejności.

JOHN: Dobrze, to wszystko trzyma się kupy. Nie mogą znieśd żadnej zmiany, ponieważ system

wsparcia, jaki automatycznie zapewnia matka, został uszkodzony. Dlatego muszą utrzymywad zmiany

w otoczeniu na poziomie minimalnym, żeby zmniejszyd stres i zapewnid sobie przynajmniej tę

niewielką porcję wsparcia, którą można uzyskad przez przywiązanie do obiektów nieożywionych. Jak

mi idzie, panie doktorze?

ROBIN: Na pewno jest tak, jak sądzę ja i wielu innych, chociaż muszę Ci powiedzied, że liczni

specjaliści od autyzmu widzą to inaczej. Uważaliby to, co powiedziałeś, za rzecz zupełnie bez

znaczenia.

JOHN: Nic nie szkodzi. Mówiłeś, że prawdziwy autyzm zdarza się bardzo rzadko jak rzadko? ROBIN:

Tylko mniej więcej raz na 2000.

JOHN: To czemu robisz o to tyle hałasu?

ROBIN: Bo takie skrajne przypadki bardzo wyraźnie pokazują, co się dzieje, gdy dziecko widząc w

swoim życiu tyle stresów i zaburzeo może już tylko „rozstroid się" i zacząd żyd samotnie we własnym

świecie.

JOHN: Czy i dlatego, że dzięki nim łatwiej zrozumied przypadki bardziej typowe, o łagodniejszym

przebiegu, z którymi spotykamy się o wiele częściej?

ROBIN: To prawda. Widziałbym taki skrajny autyzm na samym koocu skali, zaczynającej się od ludzi

prawie normalnych.

JOHN: Prawie?

ROBIN: Uważanych za normalnych, ale mocno zdystansowanych, odizolowanych, wycofanych,

czujących się bardzo niezręcznie w towarzystwie, zajętych przede wszystkim swoim hobby. Takie

osoby w zasadzie „nie mogą zgrad się z innymi, żyją we własnym świecie".

JOHN: To brzmi jak początek refrenu jakiejś piosenki. Ale jeżeli między matką a dzieckiem istnieje

głębokie porozumienie, jak w 1999 przypadkach na 2000, to dziecko nie będzie miało potrzeby, żeby

się izolowad?

62

ROBIN: Tak. Przeciętna matka potrafi dostroid się do własnych uczud z okresu niemowlęctwa i

zwyczajnie robid to, co jest naturalne. Ponieważ nastawia się na tę samą długośd fali co dziecko, może

po prostu pozwolid mu wpływad na siebie. Instynktownie odczytuje jego uczucia i potrzeby. I jest to

dla niej przyjemne, cudowne przeżycie.

Granice zaznaczają się coraz wyraźniej

JOHN: Więc jeśli matka potrafi się „dostroid", to niemowlę ma zapewniony głęboki kontakt

uczuciowy, który jest mu niezbędny. Dla niego jest to życiowa koniecznośd, ponieważ pomaga mu

przetrawid szokujące, przeraźliwe odkrycie, że nie jest wszechmocne. I wspiera je, kiedy stopniowo

zaczyna dowiadywad się, że tam na zewnątrz jest coraz więcej rzeczy, nad którymi nie panuje.

ROBIN: Tak, kiedy matka reaguje tak, jak ono potrzebuje, niemowlę stopniowo zyskuje coraz lepsze

rozeznanie, gdzie się kooczy, gdzie ma granice. A później, poszerzając swoją świadomośd świata

zewnętrznego, będzie umiało prawidłowo określad również inne granice.

JOHN: Przyszła mi do głowy jedna rzecz. Kiedy matka bawi się z dzieckiem, nawiązując głęboki

kontakt emocjonalny, o jakim była mowa, to nie tylko je naśladuje, ale robi coś więcej zawsze dodaje

coś nowego. Różniącego się o jakiś nowy drobny element.

ROBIN: Masz rację. Myślę, że w tym rozkosznym, żywiołowym działaniu zwanym „zabawą"

improwizujemy, wymyślamy i zawsze dodajemy coś nowego. Więc kiedy typowa matka bawi się z

niemowlęciem, robi miny w odpowiedzi na jego miny, mówi do niego, naśladuje jego zachowanie to

w ten sposób dostarcza mu bardzo dużo wsparcia i potwierdzenia, ponieważ podąża za tym, co ono

robi. Nie dzieje się nic niespodziewanego, nic nowego i niemowlę stopniowo dowiaduje się różnych

rzeczy o sobie, jakby widziało siebie w lustrze. Ale zdrowa matka oprócz tego jeszcze bawi się z

dzieckiem. Troszkę coś zmienia, jej reakcje nie są tylko kopią jego zachowao. Dodaje małe porcje

siebie samej jako innej, odrębnej osoby. A skoro matka nie spełnia jego oczekiwao w całej

rozciągłości, dziecko uzyskuje informację, że poza nim są także inni ludzie. Co prawda nie panuje nad

wszystkim, jednak dowiaduje się o tym w atmosferze dużego wsparcia i radości, i w takim tempie,

jakie dobrze znosi.

JOHN: Niemowlę ma zapewnioną stabilnośd, jednakowośd, wsparcie, ale zarazem małe porcje czegoś

obcego, innego, osobnego.

ROBIN: Tak. Więc jeśli „dostroją się" do siebie nawzajem i matka dzięki wrażliwemu reagowaniu

zdobędzie pełne zaufanie dziecka, to bardzo, bardzo powoli obydwoje zaczną na jego mapie

psychicznej oddzielad się od siebie. Poczynając od niemal zupełnego nakładania się, do i około

piątego lub szóstego miesiąca, do kiedy niemowlęciu pierwszy raz przychodzi na myśl, że matka jest

oddzielną, inną osobą.

JOHN: Jeżeli nie brakuje wsparcia, to ów proces zachodzi mniej lub bardziej naturalnie?

ROBIN: O ile dziecko uzyska informację, że matka jest kimś innym, osobnym.

63

JOHN: Ale jak mogłoby się tego nie dowiedzied?

ROBIN: No cóż... jeżeli ona nie jest w stanie oddzielid się od niego.

JOHN: Nie rozumiem.

Albo zostają niewyraźne

ROBIN: Żeby „dostroid się" do dziecka, matka musi zrezygnowad z dorosłego sposobu myślenia i

pozwolid na pojawienie się jej własnych wspomnieo i sposobów odczuwa nią z najwcześniejszego

dzieciostwa. Otóż niektóre matki umieją dobrze się „dostroid", natomiast nie potrafią wydobyd się z

tego stanu.

JOHN: Nie mogą odzyskad swoich dorosłych granic, kiedy trzeba? Ale dlaczego?

ROBIN: Ponieważ same nie mają wyraźnych granic. Dlatego że ich matki nie miały wyraźnych granic.

JOHN: Bo ich babki nie miały wyraźnych granic?

ROBIN: I tak dalej. Po prostu tak się dzieje i nie jest to niczyja „wina", tylko stary, powtarzający się

wciąż od nowa cykl.

JOHN: Więc jeśli matka nie ma wyraźnych granic, to nie będzie w stanie oddzielid się od dziecka, kiedy

to będzie potrzebne...

ROBIN: I wtedy dziecko będzie miało na nią wpływ za duży i zbyt długotrwały. Oznacza to, że nie

uzyska potrzebnej mu informacji, nowej wiadomości, że matka jest kimś innym. I nie będzie miało

jasności co do własnych granic, będzie mu trudno odróżnid siebie od niej. Te granice pozostaną do

pewnego stopnia zamazane, nie przestaną się zlewad.

JOHN: Dziecko zachowa nieostre granice, podobnie jak matka. Tylko co z tego wyniknie dla dziecka

czy też raczej osoby, jaką ono zostanie, gdy dorośnie? Jakie problemy powstają z powodu takich

niewyraźnych granic?

ROBIN: No cóż, zależnie od stopnia nieostrości granic mamy całą gamę problemów. W odniesieniu do

jednego bieguna, najbardziej „zamazanego" kooca skali, wielu psychiatrów uważa, że brak wyraźnych

granic jest zasadniczym czynnikiem sprawczym przynajmniej w niektórych ciężkich zaburzeniach

psychicznych zwanych schizofrenią chociaż obecnie nie ma wątpliwości, że w większości przypadków

również czynniki genetyczne grają tu dużą rolę. Na drugim koocu skali mamy rodziny, które

funkcjonują całkiem dobrze, ale ich członkowie przez całe życie są niebywale pochłonięci sobą

nawzajem.

JOHN: Nie udaje im się osiągnąd normalnej, dorosłej niezależności.

ROBIN: Nie, nie mogą odseparowad się emocjonalnie albo potrafią się oddzielid tylko wtedy, jeżeli

zamieszkają bardzo daleko. Czasem dochodzi nawet do tego, że każdy członek rodziny mieszka w

innym kraju!

JOHN: A w środku skali?

64

ROBIN: Tam lokuje się mnóstwo przypadków z tak zwanego „pogranicza", gdzie w danym momencie

może nie byd żadnego załamania ani potrzeby leczenia szpitalnego, ale człowiek wydaje się innym

jakiś dziwny i niezbyt normalny. JOHN: A jak ludzie reagują na najcięższe przypadki?

ROBIN: Uważają, że to „wariaci". Wiesz, z powodu braku ostrych granic ktoś taki może mied kłopoty z

odróżnianiem, gdzie jest on, a gdzie inni ludzie, co znajduje się wewnątrz, a co na zewnątrz. Może

więc mied halucynacje niemożnośd odróżnienia snów czy marzeo od realnego świata odbieranego za

pomocą zmysłów. Może myśled, że wpływa na innych za pomocą swoich myśli czy uczud albo że inni

wpływają na niego używając zgoła nieprawdopodobnych metod. Czyli zachowanie takiej osoby

będzie się wydawało zwykłym ludziom bardzo dziwne, właściwie bezsensowne, dopóki nie rozpozna

się jej wewnętrznego pogmatwania i braku granic. JOHN: Bezsensowne, ponieważ zachowanie kogoś

takiego nie ma nic wspólnego z mapą świata psychicznego przeciętnego człowieka.

ROBIN: Nawet gorzej niż bezsensowne. Jest w nim również mnóstwo sprzeczności, bo takie osoby są

uwikłane w liczne „podwójne wiązania".

JOHN: Chwileczkę. Podwójne wiązanie powstaje, kiedy dziecko dostaje od rodziców „podwójny

komunikat", prawda? Kiedy rodzice przekazują mu dwie sprzeczne wizje tego, jak ma się

zachowywad.

ROBIN: Z grubsza tak, tylko że oczywiście nie jest to świadome ani celowe. I nawet nie jest tak, że

jedna częśd rodziny robi coś innej części, chodby przypadkowo. To układ jest taki, że tkwią w nim

wszyscy razem i każdy reaguje w pewien określony sposób, ponieważ inni reagują na niego w

określony sposób. Właściwie każdy członek takiej rodziny ma bardzo trudne życie i dotkliwie cierpi.

JOHN: Są tu dwie rzeczy, których nie rozumiem. Pierwsza: czy w tym cierpieniu jest coś więcej niż

tylko chaos wynikający z chwiejnych granic? I druga: dlaczego ludzie nadają i odbierają sprzeczne

komunikaty?

ROBIN: Chwileczkę. Pamiętasz, że matka ma bardzo mgliste granice. A jedną z pierwszych zasad, jakie

ustaliliśmy, jest to, że najprawdopodobniej wyszła za kogoś o podobnie nieostrych granicach.

JOHN: Aha! Chcesz powiedzied, że obydwoje rodzice w jakimś sensie zatrzymali się na tym samym

poziomie co dziecko!

ROBIN: Właśnie. Oczywiście, żeby to ukryd, mogli zbudowad chwiejną fasadę, dzięki której potrafią

sobie jako tako radzid i która może wprowadzid w błąd innych. Ale w głębi

ich psychiki fundamenty nie są osadzone zbyt pewnie i w wielu dziedzinach emocjonalnie funkcjonują

na poziomie niemowlęcia. A na pewno pamiętasz, co to znaczy. Niemowlę jest wszystkim i z tego co

wie, jest „wszechwładne". Pamiętasz też, że każdy krok, jaki ma zrobid w celu ustalenia własnych

ograniczeo i granic, będzie bolesny, ponieważ wiąże się ze stratą tego pierwotnego boskiego poczucia

wszechmocy.

JOHN: Ale przecież jego rodzice w jakimś stopniu wciąż jeszcze z tego nie wyrośli.

ROBIN: Słusznie! Ich własne granice pozostały nieostre, ponieważ nie byli w stanie wyodrębnid siebie

od swoich matek, swoich rodzin i wobec tego nadal są w nich takie uczucia! Zatem niechybnie

65

wszystko to skooczy się wzajemną rywalizacją i próbami uniknięcia rozstania z owym poczuciem

wszechmocy. Automatycznie, bez żadnej takiej intencji. JOHN: To jak się zachowuje taka rodzina?

ROBIN: Wyobraź sobie pudło, a w nim kilka balonów, które jakoś można nadmuchad z zewnątrz.

Balony reprezentują członków rodziny czy raczej ich nierealistyczne mapy siebie samych, zaś pudło to

świat. Otóż jeżeli każdy balon członek rodziny wierzy w swoją omnipotencję, to tak jakby próbował

wypełnid sobą całe pudło. A tego nie może zrobid bez wypychania wszystkich innych balonów z ich

życiowej przestrzeni. Czyli wszystkie balony wszyscy członkowie rodziny dążą do tego, żeby zmieśd

pozostałe z powierzchni ziemi. Dlatego bez kooca toczy się walka, niekiedy przerywana okresami

bardzo burzliwego rozejmu.

JOHN: Z tego powodu jest to aż tak bolesne. Ale dlaczego walka nie ma kooca? Dlaczego nikt nie

może wygrad!

ROBIN: Oni wszyscy zatrzymali się w tej fazie, więc zdają sobie sprawę, że sami nie mogliby dad sobie

rady. Każdy rozpaczliwie potrzebuje pozostałych. A zatem wszyscy tkwią w niemożliwym do

rozwiązania dylemacie: chcą od innych miłości, a jednocześnie cały czas czują, że grozi im uwikłanie w

straszliwą walkę z nimi.

JOHN: Jeżeli jeden z nich zacznie byd za duży, to musi zauważyd, że grozi mu niebezpieczeostwo

zlikwidowania tych, od których jest zależny.

ROBIN: A jeśli się za bardzo zmniejszy, to straci swoje żywotnie ważne poczucie wszechmocy. Wobec

tego w każdym miejscu, w jakim się znajdzie, zawsze będzie się czuł źle. Jest to okropnie niefortunna i

bolesna sytuacja dla nich wszystkich. Możesz zaobserwowad nikły ślad tego konfliktu w codziennym

życiu, kiedy ludzie zachowują się wobec siebie jak dzieci. Na przykład kochankowie, gdy pozwalają

sobie na dziecinną paplaninę, albo dorośli przemawiający do bardzo małych dzieci. „Mógłbym cię

zjeśd" mówimy i w ten sposób wyrażamy to, że kogoś kochamy i potrzebujemy. Ale w pewnym

sensie jest to też „wielkobaloniarstwo", chęd zajęcia jego przestrzeni i usunięcia go. Normalni ludzie

mówią takie rzeczy żartem, w zabawie i to ich trochę podkręca, lekki dreszczyk rozkosznego strachu

dodaje sytuacji uroku. Ale rodziny naprawdę zaburzone mają poczucie, że odległośd, jaka dzieli je od

bycia takimi, a nawet od zrobienia czegoś takiego, jest niebezpiecznie mała. Czują się tak, jak gdyby

pozostali byli tak głodni uczud, że mogliby ich połknąd, pochłonąd, jeśli nie będą zachowywad się

bardzo ostrożnie.

JOHN: Co może zrobid terapeuta, jeśli chce pomóc takim rodzinom z nieostrymi granicami?

ROBIN: Na łagodniejszym, „mniej zatartym" koocu skali bardzo dużo. Można im pomóc w wyrobieniu

sobie ostrzejszych granic, spotykając się ze wszystkimi naraz i zachowując się wobec nich w bardzo

jasny i wyraźnie określony sposób. Tę jasnośd komunikuje się własnym przykładem. Trzeba jednak nie

tylko byd stanowczym, ale zarazem dawad bardzo dużo wsparcia.

JOHN: Ponieważ w miarę powstawania wyraźniejszych granic muszą jakoś poradzid sobie z

kurczeniem się swojego dziecinnego „ja".

ROBIN: Trzeba ich wspierad w trakcie tego procesu. Niemniej jest to naprawdę zdumiewające, jak

duże efekty może dad takie postępowanie: terapeuta ustala sobie bardzo wyraźne granice poprzez

mówienie, co będzie robił, a czego nie i unikanie tego, żeby dad się wmanipulowad w zmianę tych

66

decyzji; jednocześnie bardzo życzliwie traktuje rodzinę i dodaje jej otuchy przez cały czas trwania tych

zmagao.

JOHN: A co z rodzinami na bardziej zaburzonym kraocu skali?

ROBIN: Tu bardzo trudno spowodowad jakąś zasadniczą zmianę. Jedyna rzecz, jaka jest zwykle do

zrobienia, to udzielanie wsparcia w chwilach nasilonego stresu, ponieważ takie rodziny w dłuższych

okresach dają sobie radę i u nikogo nie dochodzi do załamania. Mogą nawet wytrzymad momenty

kryzysowe pod warunkiem otrzymania jakiegoś wsparcia. Najwrażliwszemu członkowi rodziny temu

o najsłabiej zarysowanych granicach, który może się w koocu załamad i zostad „pacjentem" mogą

pomóc niektóre leki, zmniejszające przeciążenie wrażeniami przenikającymi przez nieszczelne

granice. Gdyby to nie odniosło skutku, może okazad się potrzebne umieszczenia w sytuacji ochronnej,

poza zasięgiem presji rodziny w szpitalu lub specjalnej społeczności na jakiś czas, dopóki nie odzyska

równowagi, a granice trochę się nie wzmocnią.

JOHN: Jeżeli wróci do rodziny, znów może się „rozsypad"?

ROBIN: Może, jeżeli stres w rodzinie znowu się nasili i nie da się uzyskad wsparcia. Jednak ostatnio

stwierdzono, że wystarczy zmniejszyd ilośd czasu, jaki niektóre z tych wrażliwych jednostek spędzają

kontaktując się z pozostałymi członkami rodziny. Wystarczy stworzyd im możliwośd przebywania

gdzie indziej przez pewną częśd dnia, ażeby znacznie zredukowad liczbę załamao. Również spotkania z

rodzinami i zachęcanie ich do dawania sobie nawzajem trochę większej „przestrzeni" emocjonalnej

chodzi na przykład o mniej intensywne angażowanie się, mniejszą ilośd niekonstruktywnej krytyki

dają bardzo obiecujące wyniki.

JOHN: Pozwól, że spróbuję to wszystko krótko streścid. Mając wystarczającą ilośd wsparcia

emocjonalnego dziecko może sobie pozwolid na przyjmowanie informacji o świecie... może więc

zacząd wyznaczad swoje granice. Ale jeżeli jego matka ma bardzo niewyraźne granice nie jest

dostatecznie wyodrębnioną osobą to niemowlę nie będzie w stanie tego zrobid i gdy dorośnie, może

pozostad w tej pierwotnej, niezróżnicowanej fazie, charakteryzującej się nieostrymi granicami.

ROBIN: Dopóki ktoś inny później nie uzupełni brakującego doświadczenia i nie nauczy określania

granic we wspierający i niezbyt stresujący sposób.

JOHN: Ale jeżeli ktoś zostanie na tym dziecinnym poziomie, to później w najgorszym razie można się

doczekad nawet rozpoznania schizofrenii.

ROBIN: Tak. Z powodu wrodzonej wrażliwości bądź braku ostrych granic w rodzinie albo obydwu tych

czynników. Pamiętaj, że to bardzo ogólny zarys, moje osobiste spojrzenie z lotu ptaka na obszar, w

którym istniejąca wiedza jest wciąż jeszcze skrajnie chaotyczna i pełna sprzecznych poglądów.

Niemniej co do niektórych podstawowych zasad panuje większa zgodnośd, niż się na ogół sądzi. A ja

próbuję zebrad je w całośd spójną z moim osobistym i zawodowym doświadczeniem oraz jak się

wydaje przydatną w praktyce.

JOHN: Dalej, jeżeli mama ma dobrze określone granice, niemowlę przypuszczalnie będzie mogło robid

dalsze postępy w definiowaniu samego siebie, rysując coraz lepszą mapę i ustalając granice pomiędzy

sobą a ojcem, bradmi i siostrami, zaś później w szerokim świecie poza rodziną. ROBIN: Tak to widzę.

67

Ale muszę Ci coś powiedzied... otóż jest jeszcze jedna przeszkoda, z którą trzeba się uporad, zanim

zostaną ustalone granice.

JOHN: Naiwnością byłoby sądzid, że może byd inaczej. Więc jak się nazywa ta przeszkoda?

ROBIN: „Paranoidalny" sposób traktowania stresu.

Wszyscy mamy paranoję

JOHN: Czyżbyśmy skooczyli z nieostrymi granicami, a to jest jakaś nowa faza?

ROBIN: Niezupełnie. Ten „paranoidalny" sposób funkcjonowania nie może powstad, zanim nie

ukształtują się jakieś granice, ale też jest możliwy tylko dlatego, że wciąż jeszcze są one niezbyt

dokładnie określone. Bo zobacz, dziecko ma pewien zysk z posiadania rozmytych granic. Może

wykorzystywad tę nieostrośd, niepewnośd co do tego, gdzie się kooczy, do ochraniania siebie przed

zbyt wielkim, trudnym do wytrzymania cierpieniem i stresem. Jest to coś w rodzaju wentyla

bezpieczeostwa czy rury do odprowadzania nadmiaru wody. Dzięki temu mechanizmowi dziecko

może się pozbyd bolesnych uczud, jeżeli stają się nie do zniesienia. To ważna kwestia, ponieważ

tłumaczy pewne różnice pomiędzy dziedmi a dorosłymi, jak również wyjaśnia zachowania, które w

terminologii psychiatrycznej określa się jako paranoidalne.

JOHN: Paranoidalne w tym znaczeniu, że człowiek nie chce chodzid na mecze rugby, bo napastnicy

ciągle robią młyn na środku boiska, żeby go obgadywad?

ROBIN: Owszem, mechanizm jest ten sam. W przypadkach skrajnych mamy do czynienia z kliniczną

paranoją, tym co ludzie często nazywają „manią prześladowczą". Natomiast w życiu codziennym taki

mechanizm tkwi u podłoża całej masy problemów, w których istotnym czynnikiem jest obwinianie

innych.

JOHN: Dlaczego jest to ważne dla dziecka w tym okresie?

ROBIN: Dlatego że w tej wczesnej fazie życia, kiedy nawet nie zdążył zakooczyd się proces „uzwajania"

mózgu, emocje przeżywane przez niemowlę są bardzo skrajne, gdyż jeszcze nie łączy ich pamięd, nie

są zintegrowane, jedne drugich nie równoważą.

JOHN: Wyraźnie widad te skrajności. A słuchad też się tego nie da. Mało jest dźwięków, od których

przechodzą takie ciarki po plecach, jak od płaczu niemowlaka.

ROBIN: Tak. Życie to czysta rozkosz po karmieniu, a furia i katusze nie do zniesienia, jeśli następne się

opóźnia. Otóż wydaje się, że dziecko w tej fazie kiedy ta wściekłośd i cierpienie są zbyt wielkie i nie

do wytrzymania ma możliwośd takiego przesunięcia granic, żeby przeżywad te uczucia, jakby były na

zewnątrz, a nie wewnątrz. Zamiast byd „mną" stają się „nie mną".

JOHN: Czekaj, za gładko Ci to poszło. Mówisz, że gdybym był dzieckiem, mógłbym przesuwad swoje

granice na mapie psychicznej w ten sposób, żeby te okropne uczucia stały się „nie mną" zamiast

pozostad częścią „mnie"?

68

ROBIN: No właśnie. Wyobraź sobie granicę raczej jako rząd ruchomych plastikowych pachołków

używanych przy robotach drogowych do oznaczania otwartych pasów ruchu niż jako wkopaną,

solidną barierkę wzdłuż pobocza. A więc to, co jest „szosą", a co „nieszosą" może ulegad zmianie zaś

w przypadku dziecka to, co jest przeżywane jako „ja" i jako „nie ja".

JOHN: A zatem dziecko w jakimś sensie może „udawad", że jakaś jego częśd niektóre z jego własnych

uczud w rzeczywistości jest całkiem na zewnątrz.

ROBIN: Słusznie. Jeżeli nie jest w stanie ich wytrzymad, to może się ich wyprzed. JOHN: Czy wówczas

będzie się czuło lepiej?

ROBIN: I tak, i nie. Muszę wyjaśnid, co się będzie działo dalej. Dziecko przeżywa wszystkie te okropne

uczucia i od pewnego momentu zaczyna udawad, że są nie w nim, lecz gdzieś poza nim. Jednak

oczywiście nie jest tak, że one po prostu znikają. Dziecko wyczuwa, że ciągle są w pobliżu. A skoro nie

ma ich wewnątrz...

JOHN: To muszą pochodzid z zewnątrz ?

ROBIN: No właśnie.

JOKN: Czy takie zjawisko nazywa się „projekcją"?

ROBIN: Tak, w terminologii psychologicznej. Powtórzę krótko: dzieje się tak, gdy dziecko przeżywa

okropne, przerażające uczucia i udaje, że są poza nim. „Udawanie" polega na tym, że tworzy ono coś

w rodzaju zagłębienia w swojej granicy, żeby odsunąd przykre uczucia od siebie, wystawid je na

zewnątrz.

Przykre uczucia oczywiście nie znikają, ale teraz dziecku wydaje się, że ich źródło jest poza nim.

JOHN: Zostały za pomocą projekcji rzutowane na świat zewnętrzny.

ROBIN: Słusznie. I teraz będzie mu się wydawało, że na świecie jest więcej złości i okrucieostwa, niż

rzeczywiście jest. Więc kiedy pytasz, czy czuje się lepiej... tak, ponieważ

ono samo nie czuje się aż takie złe, ale zarazem nie, ponieważ otaczający świat stał się miejscem

znacznie bardziej groźnym. A ww tej fazie rozwoju świat to oczywiście wciąż jeszcze w większym lub

mniejszym stopniu matka. Czyli dziecko, żeby nie mied poczucia, że chce rozerwad ją na sztuki i

pożred, kiedy jest głodne i wściekłe, będzie „rzutowad" te uczucia na matkę. Oto replay w

zwolnionym tempie...

ROBIN: Więc teraz matka wydaje się dziecku straszną czarownicą, która może je pożred.

JOHN: Przestała nim już miotad straszliwa furia, za to zaczęło byd śmiertelnie przerażone. ROBIN: No

rzeczywiście, z deszczu pod rynnę.

JOHN: To, jak sądzę, tłumaczy, dlaczego bajki dla dzieci są takie strasznie nieprzyjemne, dlaczego

zaludniają je tłumnie wstrętne kobiety, złe macochy, czarownice, ohydne siostry i tak dalej. Wydaje

się, że w ogóle nie ma tam żadnych normalnych matek. Ojcowie rysują się mgliście, jako nieudolne,

słabe stworzenia, które snują się gdzieś w tle. A jedyne dobre kobiety to wróżki matki chrzestne,

które są ucieleśnieniem doskonałości. Zawsze zdążą przybyd na odsiecz w najbardziej odpowiedniej

69

chwili i naprawid wszystkie szkody zapewne przy następnym karmieniu. ROBIN: Nie zapominaj, że

duże pole do popisu daje też możliwośd rzutowania złych uczud związanych z ojcem na olbrzymy i

potwory. A przecież są jeszcze królowie, książęta, czarodzieje, dzięki którym wszystko zaczyna

układad się dobrze.

JOHN: Więc te historie tak długo fascynują małe dzieci dlatego, że odpowiadają przeżywanym przez

nie fantazjom i projekcjom. ROBIN: Tak, ponieważ wszystko w nich przybiera skrajną postad miłości

albo nienawiści. Uczucia niemowlęcia muszą chyba wyglądad zupełnie tak samo, a sposób

przeżywania małego dziecka też nie odbiega zbyt daleko od tej biegunowości. Ulokowanie we

właściwym miejscu granicy pomiędzy „mną" a „nie mną" i zdolnośd do równoważenia nienawiści za

pomocą wspomnieo o przeżywanej wcześniej miłości takie zadanie nadal stoi przed dzieckiem i

właściwie nigdy nie udaje się rozwiązad go do kooca. Przez całe życie, chociaż w coraz mniejszym

stopniu, skrajne uczucia zmuszają nas do korzystania z tej metody jako wentyla bezpieczeostwa.

JOHN: Czy bajki pomagają dzieciom radzid sobie z tym wszystkim?

ROBIN: Tak. Takie historie rzeczywiście zachęcają je do rzutowania trudnych do zniesienia uczud na

czarownice i olbrzymy, więc jeśli bajki czytają im rodzice czy inni kochający dorośli, dzieci zyskują

potwierdzenie, że dorosłe osoby potrafią uporad się z takimi uczuciami.

JOHN: Jeżeli widzą, że rodzice nie obawiają się tych uczud, to nabierają przekonania, że one też nie

muszą się ich aż tak bad?

ROBIN: Słusznie. A im bezpieczniej przeżywa się określone uczucia, tym mniejsza jest potrzeba

rzutowania ich na zewnątrz. W ten sposób dzieci mogą zacząd uznawad je za swoje, mied je w sobie.

To zaś oznacza, że potrafią integrowad te emocje, które z kolei coraz lepiej równoważą się nawzajem i

dzięki temu przestają byd aż tak skrajne. Już nie wywołują takiego lęku i coraz mniejsza staje się

koniecznośd zaprzeczania i przesuwania granicy, żeby wyrzucid je na zewnątrz. Skłonnośd do paranoi

zmniejsza się.

JOHN: To interesujące. Czyli osoby przekonane, że trzeba chronid dzieci przed przemocą zawartą w

tradycyjnych bajkowych wątkach, przekazują im niewłaściwy komunikat że w tych bajkach jest coś,

czego się boją sami rodzice.

ROBIN: Tak. Spotykając się z rodziną, w której dorośli chcą osłonid potomstwo przed takimi

opowieściami, zwykle spodziewam się, że dziecko okaże się bardzo przestraszone. Bajki pomagają

maluchom uporad się z własną dziecięcą gwałtownością, pod warunkiem że rodzice są dla nich

źródłem wsparcia i miłości, jak również sami nie obawiają się gwałtownych uczud ani nienawiści ze

strony dziecka.

JOHN: Reasumując: na tym etapie rozwoju niemowlę nie potrafi połączyd ze sobą i zrównoważyd

własnych emocji, toteż niektóre z nich budzą w nim duży lęk. Dlatego rzutuje je na zewnątrz, co

sprawia, że zaczyna czud się lepiej. Lecz jednocześnie świat dookoła niego staje się bardziej

przerażający.

ROBIN: Dobrze. I oczywiście, jeśli podczas tej fazy dziecko uzyska dostatecznie dużo wsparcia i

miłości, to przeżywane przez nie ból, wściekłośd i frustracja będą słabsze. Wówczas nie będzie

70

musiało dalej udawad, że te uczucia są gdzieś poza nim, a one staną się na tyle znośne, że będzie

mogło znowu uznad je za własne i dzięki temu zacząd prawidłowo wytyczad swoje granice.

JOHN: I z powodzeniem kontynuowad tworzenie mapy świata. Dobrze. A co się stanie, jeśli otrzyma

za mało wsparcia i uczucia?

ROBIN: Wówczas zależnie od stopnia „niedoinwestowania" będzie miało mniejszą lub większą

tendencję do pozostania na tym etapie.

JOHN: Chodzi Ci o to, że nadal będzie rzutowad „złe" uczucia na zewnątrz. A propos... czy te

„niedobre" uczucia to zwykle złośd i wściekłośd?

ROBIN: Dla niemowlęcia najprawdopodobniej właśnie te są najtrudniejsze. Ale w miarę jak osoba,

która zatrzymała się na tym etapie, będzie dorastad, dowolne uczucie może okazad się zbyt bolesne i

niepokojące, żeby można było uznad je za własne odczucia seksualne, zazdrośd, zawiśd, smutek...

JOHN: Cokolwiek by to miało byd, rzutuje się taką emocję na świat zewnętrzny, który przez to staje

się wrogi, bardzo zagrażający. Ale jaki jest związek między tą sprawą a paranoją, czyli manią

prześladowczą?

ROBIN: No cóż, ktoś taki z rozpoznaniem prawdziwej, klinicznej paranoi stanowi skrajny przypadek

zatrzymania rozwoju w tej fazie. Jednak muszę chyba w tym miejscu powiedzied, że moim zdaniem

od czasu do czasu wszyscy bywamy trochę paranoidalni.

JOHN: ...No cóż, jeśli się z tym nie zgodzę, będzie wyglądało na to, że wziąłem to do siebie, a to

będzie dowodem, że jestem paranoikiem. Więc... zgadzam się.

ROBIN: Chciałem powiedzied tylko tyle, że czasami każdy z nas zachowuje się trochę paranoidalnie.

Inaczej mówiąc, niezwykle rzadko zdarzają się osoby, które zupełnie wyrosły z tej fazy. Czy na

przykład nigdy nie próbowałeś oskarżad kogo innego o coś, w czym sam w jakimś stopniu zawiniłeś?

JOHN: Ależ to jest absolutnie zdrowe. I normalne.

ROBIN: Jak również paranoidalne.

JOHN: No dobrze, co rozumiesz przez „paranoidalne"?

ROBIN: Otóż ilekrod jesteś w sytuacji, kiedy pojawia się jakaś różnica zdao czy konfrontacja, nawet w

bardzo łagodnej postaci, i przybierasz pozę osoby nieskazitelnej, „dobrej" próbując udawad, że ten

drugi ponosi całą winę, jest totalnie „zły" to takie właśnie zachowanie jest paranoidalne. To jest

znaczące, że użyłeś słowa „zdrowy", ponieważ zachowując się paranoidalnie człowiek faktycznie

zaczyna czud się lepiej.

JOHN: Lepiej pod względem moralnym l

ROBIN: Lepiej pod każdym względem. Kiedy uważasz, że masz rację, wtedy wszystko jest proste. To

wina kogoś innego i, owszem, naprawdę czujesz się lepiej zarówno pod względem moralnym, jak i

dlatego, że nie musisz radzid sobie z niewygodnymi uczuciami, jak chodby z poczuciem winy. Dziecko

robi tak samo właśnie z tego powodu, pamiętasz? Żeby się poczud lepiej.

71

JOHN: Ale dla kogoś z zewnątrz wygląda się wtedy gorzej, bo nie jest się w stanie spojrzed na sytuację

z innego punktu widzenia, przyznad się do własnych błędów czy pójśd na kompromis.

ROBIN: Masz rację.

JOHN: Zauważyłem na przykład, że kiedy prowadzę, potrafię strasznie złościd się na innych

kierowców, którzy skręcając nie włączają na czas migacza. Ale jeżeli ja tego nie zrobię i ktoś zatrąbi, z

łatwością łapię się na myśli, że jestem całkowicie usprawiedliwiony nie sygnalizując skrętu, bo nawet

dla ostatniego kretyna było zupełnie oczywiste, co mam zamiar zrobid. Czy to jest paranoidalne?

ROBIN: Tak. Co oczywiście nie oznacza, że jesteś klinicznym przypadkiem psychozy paranoidalnej. Bo

nie traktujesz tego wszystkiego zbyt serio, po pięciu minutach przestajesz myśled w ten sposób i bez

kłopotów akceptujesz realną sytuację. Ale to jest paranoidalne zachowanie.

JOHN: I jeśli rąbnę się w kolano o stolik do kawy i czuję błysk wściekłości... to zwalając winę na stolik

nie muszę się przyznawad, że popełniłem błąd?

ROBIN: To jest kolejny przykład. Jeśli chcesz ich mied więcej, pomyśl o Basilu Fawlty, który uważając

się za człowieka nienagannego moralnie oskarża wszystkich dookoła i któremu naprawdę trudno

uwierzyd, że wszyscy inni mogą byd tacy strasznie głupi i bezmyślni6.

JOHN: Przypuszczam, że jeżeli chce się zobaczyd pokaz zorganizowanej paranoi, trzeba iśd na mecz

piłki nożnej. Kiedy ich gracz kopnął naszego, to zrobił to celowo, ale jeżeli nasz kopnął jednego z nich,

zdarzyło mu się to w pogoni za piłką. Nasza drużyna jest twarda, ale gra fair, ich składa się z łajdaków,

a sędzia jest stronniczy.

ROBIN: To wszystko jest składnikiem dobrej zabawy, prawda?

JOHN: Me dlaczego to robimy? To ma chyba coś wspólnego z prostymi rozwiązaniami, nie? Tak jak w

westernach ubiera się tyci „niedobrych" w czarne kapelusze, ażeby dad nam znad, że nie musimy się

martwid, kiedy ktoś ich zastrzeli.

ROBIN: Tak, zgrabne poszufladkowanie wszystkiego na „dobre i złe" zapewnia kilka rzeczy, z których

każda poprawią samopoczucie. Po pierwsze pomaga poczud się częścią „dobrej" grupy, a to podnosi

na duchu. Po drugie pozwala nieco rozluźnid normalne standardy „prawidłowego" zachowania i

uniknąd w ten sposób trudności „szarej strefy" wyborów moralnych, z którymi zwykle musimy się

borykad. A po trzecie możemy upuścid nadmiar pary, czyli pozbyd się własnych „niedobrych" uczud,

przerzucając je na tych „złych".

JOHN: Chodzi Ci o wyrzucenie z siebie części rozmaitych frustracji, które narosły w ciągu tygodnia,

kiedy zachowywaliśmy się „jak należy"? Zwalamy je na tych „niedobrych", którzy na to zasługują

dlatego robiąc to możemy nie czud się źle.

ROBIN: No właśnie. Myślę, że z tego powodu większośd ludzi lubi gry polegające na

współzawodnictwie. Jednym z najbardziej zaskakujących rezultatów odnotowanych w pewnym

6 Basil Fawlty jest głównym bohaterem serialu telewizyjnego. Co chwila strzela straszliwe gaffy i popada w

tarapaty, o co ma pretensje do całego świata. Gra go John Cleese przyp.tłum.

72

badaniu zdrowia psychicznego było stwierdzenie, że ludzie naprawdę zdrowi lubili rywalizacyjne

dyscypliny sportu; zaś mniej zdrowi, źle przystosowani nie. Lecz oczywiście zdrowi ludzie wiedzą, że

to jest gra, i zdają sobie sprawę z tego, co robią. Mogą celowo i świadomie doprowadzid się do ostro

rywalizacyjnego stanu ducha, a potem przestawid się i wrócid do normy po zakooczeniu gry. To tylko

taki rozrywkowy kawałek. Nieźle się bawili. I nie traktują tego wszystkiego zbyt serio.

JOHN: Ale co z tymi, którzy traktują? Z kibicami, którzy wywołują burdy na stadionach, piszą listy z

pogróżkami do graczy z „wrogiego" klubu?

ROBIN: Cóż, mieszczą się gdzieś między normalnymi, zdrowymi ludźmi a przypadkami klinicznej

paranoi. Oni naprawdę mają potrzebę lokowania złych uczud w innych ludziach po to, żeby zapewnid

sobie spokój tak samo jak paranoidalne jednostki i rodziny muszą wierzyd, że świat zewnętrzny jest

zły i uwziął się na nich.

JOHN: Muszą to robid, bo gdyby uświadomili sobie, że

w gruncie rzeczy sami są „niedobrzy", mogliby się załamad?

ROBIN: Tak. Im mocniej ktoś utkwił na tym poziomie, tym bardziej do dobrego samopoczucia będzie

mu potrzebne przekonanie, że to świat zewnętrzny jest zły. A im większa potrzeba, żeby tak myśled,

tymmniejszy kontakt z rzeczywistością i tym bliżej klinicznej paranoi czy też manii prześladowczej.

JOHN: A więc jeżeli człowiek istotnie zatrzymał się na tym poziomie rozwoju, to stało się tak: dlatego

że nie wyrósł z tej fazy w dzieciostwie jak „normalni ludzie Przyczyna musi tkwid w tym, że jako

dziecko dostał od rodziców mało miłości i wsparcia przypuszczalnie? on sam bardzo bał się swoich

„złych" uczud. Inaczej mówiąc' Ci rodzice również zatrzymali się na tym poziomie.

ROBIN: Myślę, że masz rację. W każdym razie dzieci nie mogą osiągnąd poziomu rozwoju dużo

wyższego od swoich rodziców bez poważnej interwencji spoza rodziny

JOHN: Czyli ktoś bliski klinicznej Paranoi będzie najczęściej pochodził z dosyd paranoidalnego domu'

Jak funkcjonuje rodzina tego typu?

ROBIN: No cóż, trafnie odgadłeś ,że rodzina, w której wszyscy tkwią w tej dziecinnej fazie, będzie się

cały czas starała pozbyd „brzydkich uczud".

JOHN: Rzutując je na innych.

ROBIN: Tak. A ponieważ nikt ich nie chce' więc w koocu cała rodzina zaczyna grad wszystkimi złymi

uczuciami w „podaj dalej".

JOHN: Obciąża nimi każdego po kolei i ten na kogo wypadnie, musi następnie obarczyd nimi kogoś

innego.

ROBIN: Zamiast uświadomid sobie że to są Jego własne uczucia, i postarad się z nimi uporad A skoro

nikt ich nie potrafi wytrzymad, to dziecko dorastając szybko Się dowie' że nie są „bezpieczne", i

wkrótce również włączy się do gry.

JOHN: I tym sposobem „podaj dalej" może trwad w nieskooczonośd?

73

ROBIN: Może się tak stad. Ale jeżeli Przykre uczucia przeżywane przez członków rodziny będą

narastad i przekroczą pewien punkt krytyczny do czego może dojśd Jeśli wydarzy się coś bardzo

poruszającego, np. śmierd, czy inna Poważna strata wtedy czasami okazuje się, że nie da się utrzymad

owego podawania ich sobie z rąk do rąk i na jednym z członków rodziny mogą się skupid wszystkie

oskarżenia o całą dolegliwośd sytuacji. Nazywamy to szukaniem „kozła ofiarnego".

JOHN: Kozioł ofiarny skupia na sobie wszystkie złe uczucia całej rodziny?

ROBIN: No właśnie. Może to wyglądad tak, że od nowa zakreśla się granice rodziny, żeby umieścid

kozła ofiarnego na zewnątrz. Pozostali są teraz „dobrzy", a w nim skupia się wszystko co złe, on jest

„przyczyną wszystkich kłopotów", jakie doskwierają rodzinie. I oczywiście, skoro kozioł ofiarny jest

taki „niedobry", przed innymi otwiera się teraz możliwośd okazywania wszystkich swoich złych uczud

pod pretekstem, że to z powodu jego wad rodzina musi go tak źle traktowad.

JOHN: Czy kozioł ofiarny zawsze musi załamad się pod taką presją?

ROBIN: Niekoniecznie. Ale jeżeli poziom stresu w rodzinie jest wysoki i spycha się na niego coraz

więcej bolesnych uczud, to łatwo może skooczyd się tym, że on czy ona wyląduje w szpitalu.

JOHN: Lecz jeśli się tak stanie... trudno leczyd kozła ofiarnego, zanim nie uda się przekonad całej

rodziny, żeby wzięła sobie z powrotem te złe uczucia, które zwala na niego.

ROBIN: Słusznie! O to właśnie chodzi! Ale niestety wielu profesjonalistów, którzy nie wiedzą, co się

dzieje a nawet dzisiaj wielu nie wie na żądanie rodziny zgadza się wykluczyd kozła ofiarnego z

rodzinnego grona i poddad go „leczeniu". Inaczej mówiąc, oni zgadzają się z rodziną, że kozioł ofiarny

jest „pacjentem" i powinien byd zabrany do szpitala psychiatrycznego.

JOHN: Innymi słowy, traktują go, jak gdyby rzeczywiście on był wszystkiemu winien. Właściwie stają

po stronie rodziny. A zatem kozioł ofiarny został usunięty co dalej dzieje się z jego rodziną?

ROBIN: No cóż, na pewien czas może się poczud nieco lepiej. A potem oczywiście stary schemat

znowu zaczyna się powtarzad wszyscy od nowa zaczynają, przeżywad niedobre uczucia. I najgorsze

jest to, że w zasięgu ręki już nie ma kozła ofiarnego, żeby zrzucid na niego winę!

JOHN: Więc co się wtedy dzieje?

ROBIN: W tym momencie mogą próbowad sprowadzid go z powrotem.

JOHN: Żeby nadal móc zwalad na niego swoje złe uczucia? ROBIN: Tak.

JOHN: Trudno się z tym pogodzid... bądź też, jak przypuszczam, mogą próbowad zepchnąd je na

innego członka rodziny.

ROBIN: Po pewnym czasie zwykle do tego dochodzi. Widywałem to często w rodzinach, które

poradziły sobie z „trudnym dzieckiem" rzeczywiście funkcjonującym jak gąbka i wchłaniającym

problemy całej rodziny wysyłając je do internatu. Wtedy ktoś inny stawał się rodzinną gąbką.

JOHN: Jeżeli zatem można skutecznie leczyd taką rodzinę tylko w ten sposób, żeby jej członkowie

zrozumieli, jak postępują wobec kozła ofiarnego, i przestali obciążad go swoimi złymi uczuciami to

trzeba objąd terapią całą rodzinę.

74

ROBIN: A to bywa naprawdę trudne zebrad ich wszystkich razem. Rodzice często są gotowi

przychodzid, ale sprzeciwiają się przyprowadzaniu pozostałych dzieci. Zwykle chcą przyjśd tylko z

kozłem ofiarnym.

JOHN: Dlaczego?

ROBIN: Cóż, jak widzieliśmy, cały ten problem z paranoidalnym funkcjonowaniem zasadza się na

oddzielaniu „złych" uczud od „dobrych". Tak, żeby jedne nie popsuły drugich. Dlatego rodzice chcą

trzymad „dobre", szczęśliwe dziecko czy dzieci z dala od tego, które teraz jest przez nich postrzegane

jako siedlisko zła...

JOHN: Żeby od tego „zgniłego jabłka" nie popsuły się inne.

ROBIN: Tak widzą tę sytuację. Gdzieś w głębi moim zdaniem wyczuwają, że się to wszystko może

wydad. Niemniej byliby zaszokowani, gdyby zasugerowad im coś takiego, i jestem pewien, że nie są

tego świadomi. Co więcej, wszyscy są wciągnięci w tę sytuację. Bo wiesz, kozłem ofiarnym zawsze

zostaje się w pewnym stopniu na ochotnika.

JOHN: ...Chyba żartujesz!

ROBIN: Nie, z czymś takim zgodziłaby się większośd rodzinnych terapeutów. Niewątpliwie kozioł

ofiarny został zmuszony do grania tej roli przez innych; ale on czy ona zawsze wie, że w jakiś sposób

pomaga rodzinie „zbierając za innych". Kiedy człowiek jest bardzo mały, zwykle ma poczucie, że woli

mied rodziców, którzy przynajmniej są razem i mogą się o niego troszczyd, i nie są za bardzo znękani,

przygnębieni ani zrozpaczeni, ażeby móc to robid... niż rodziców, którzy mają zamiar rozerwad jedno

drugie na strzępy, a może popełnid samobójstwo albo go porzucid.

JOHN: Przecież dziecko nie może tak naprawdę zdawad sobie z tego sprawy.

ROBIN: Powiedzmy tylko, że zaczyna zauważad, iż sytuacja stabilizuje się, kiedy ono zgadza się byd

„niedobre".

JOHN: Czyli „akceptuje" tę rolę, żeby pomóc rodzinie... zgadza się zostad rodzinnym „wiadrem na

pomyje". Co, jak przypuszczam, w sposób perwersyjny załatwia mu przynajmniej to, że wszyscy

poświęcają mu bardzo dużo uwagi.

ROBIN: Masz rację. Poza tym dziecko oczywiście wyczuwa też, że spełnia w rodzinie bardzo ważną

rolę.

JOHN: To niesłychane. Chcesz powiedzied, że kozioł ofiarny czuje się potrzebny?

ROBIN: Słusznie. Rodzina potrzebuje go tak długo, dopóki godzi się pełnid tę funkcję „wiadra na

pomyje", a dzięki temu ma w jakiś obłędny sposób zapewnione poczucie bezpieczeostwa.

JOHN: Więc podejmując się terapii w takim układzie, trzeba sprowadzid ich wszystkich razem i unikad

stawania po stronie rodziny.

ROBIN: Albo po stronie kozła ofiarnego. Nie wolno stawad po żadnej stronie, ponieważ oznaczałoby

to przyłączenie się do obwiniania, czyli uczestniczenie w zachowaniu paranoidalnym. Właśnie dlatego

75

uważam, że sposób myślenia Lainga i Coopera wyrządził wiele szkody7. Z emocjonalnego punktu

widzenia stawanie po stronie kozła ofiarnego jest naturalne, ale terapeuta musi tego unikad, bo jest

to nieskuteczne. Wspieranie tylko tej jednej osoby powoduje, że pozostali członkowie rodziny

zaczynają czud się mniej bezpiecznie, bardziej paranoidalnie, że jeszcze zmniejsza się ich zdolnośd

do uznawania swoich niedobrych uczud za własne, a przez to stają się bardziej skłonni do zwalania ich

na kozła ofiarnego po powrocie do domu. Trzeba traktowad rodzinę jako system, bez obarczania winą

kogokolwiek. Toteż z oczywistych już teraz względów wszyscy powinni czud, że się ich wspiera, ażeby

zmniejszyd posługiwanie się obwinianiem jako wentylem bezpieczeostwa.

JOHN: W porządku. Reasumując, przed upływem szóstego miesiąca niemowlę przechodzi przez fazę

paranoidalną, co oznacza, że pozbywa się „złych" uczud, rzutując je na świat zewnętrzny. Ten sposób

nie jest zbyt dobry, bo przez to otaczający świat wydaje mu się gorszy, niż jest w rzeczywistości. Ale

jeżeli dziecko otrzyma potrzebne wsparcie^ to będzie w stanie wyraźniej określid swoje granice i

mocno trzymad się rzeczywistości ponieważ dzięki temu jego uczucia staną się nie tak okropne, a

więc łatwiejsze do zniesienia i do uznania za własne. Zatem niemowlę wyjdzie z fazy paranoidalnej,

jeśli jego rodzina nie tkwi w niej zbyt głęboko. Bo w takiej sytuacji wszyscy mogą zacząd grad w „podaj

dalej", przekazując innym własne złe uczucia, dopóki w pewnym momencie nie zwalą ich wszystkich

na jednego członka rodziny kozła ofiarnego który godzi się na to, chcąc pomóc pozostałym.

Niemniej tylko bardzo nielicznym udaje się całkowicie uwolnid od paranoidalnych skłonności. Toteż

nawet w najbardziej normalnych rodzinach jednostka narażona na szczególnie dotkliwy stres może

przez jakiś czas zachowywad się z lekka paranoidalnie mówid rzeczy w rodzaju: „to wcale nie jest

moja wina, to wszystko przez was". Podstawowa różnica polega na tym, że ktoś taki szybko odzyskuje

prawidłowe poczucie własnych granic i stwierdza, że to było tylko chwilowe odchylenie od normy.

Tymczasem kliniczny paranoik może nigdy nie opuścid swego paranoidalnego świata czy w ogóle nie

byd zdolny do prawidłowego postrzegania realnej rzeczywistości.

Rozpoznawanie mamy

JOHN: Kiedy niemowlę wychodzi z fazy paranoidalnej, jeśli dostanie potrzebną ilośd miłości i

wsparcia? W wieku sześciu miesięcy?

ROBIN: Mniej więcej. Ten proces oczywiście zachodzi stopniowo, bez jakichś gwałtownych zmian.

JOHN: A jaka jest następna lekcja, której trzeba się nauczyd? ROBIN: Otóż charakterystyczną, cechą

fazy paranoidalnej jest to, że spostrzeżenia i uczucia niemowlęcia nie są połączone ze sobą w żadną

spójną całośd, wszystkie występują osobno i dlatego jedne drugich nie równoważą. JOHN: Dziecko

wszystko przeżywa oddzielnie. ROBIN: Chodzi nie tylko o uczucia. Na przykład najprawdopodobniej

zanim nie skooczy pięciu miesięcy, matka jawi mu się jako osobno piersi, głos, oczy, ramiona, twarz i

tak dalej. JOHN: Przecież dziecko już wcześniej umie ją rozpoznawad.

ROBIN: Ależ tak. Ja tylko próbuję zrobid bardzo ogólne podsumowanie wielu informacji różnego typu.

Ale większośd ludzi zgodziłaby się, że pewien sposób reagowania na siebie nawzajem kształtuje się

7 Ronald Dawid Laing i Dawid Cooper są czołowymi postaciami brytyjskiej antypsychiatrii nurtu, który w latach

sześddziesiątych zakwestionował tradycyjne rozumienie choroby psychicznej, wiążąc jej pojawienie się z warunkami życia w rodzinie i społeczeostwie przyp. tłum.

76

między matką a dzieckiem mniej więcej w wieku jednego miesiąca, kiedy zaczyna ono rozróżniad np.

jej głos; w wieku trzech miesięcy niemowlę zaczyna reagowad na matkę silniej niż na inne osoby, a

około pięciu wyraźnie ją rozpoznawad.

JOHN: A później?

ROBIN: Przez następne pół roku kształtuje się zdolnośd do integrowania różnych fragmentów twarzy,

piersi, rąk w jedną całośd, tak że tworzy się z tego osoba!

JOHN: Skoro jednak dziecko zaczyna postrzegad matkę jako całośd, to chyba robi to samo również ze

sobą ?

ROBIN: Tak, zyskuje większe poczucie własnej ciągłości. Dlatego przestaje byd aż do tego stopnia na

łasce swoich skrajnych emocj'i. To ciągle jeszcze jest okropne byd głodnym i płakad, kiedy nikt nie

przychodzi, ale nie jest już takie przerażające, jeśli dziecko pamięta, chociaż na początku dośd

mgliście, jakie było szczęśliwe po ostatnim karmieniu, i może mied poczucie, że pewnie wkrótce znów

tak będzie.

JOHN: Uczucia zaczynają łączyd się i równoważyd, co stwarza szansę większej samokontroli.

ROBIN: Słusznie. Teraz wródmy do tego, jak do świadomości niemowlęcia dociera obraz matki. W

miarę jak fizyczne fragmenty coraz lepiej układają się w całośd, zaczyna ono zdawad sobie sprawę, że

matka, która przychodzi go karmid i daje mu tyle szczęścia... to ta sama osoba, której czasami nie ma

albo która specjalnie zostawia je, żeby sobie popłakało, sprawiając mu mnóstwo przykrości.

JOHN: Sądzisz, że przedtem w świadomości dziecka występowały dwie osobne matki? Dobra,

podobna do chrzestnej wróżki i druga, przypominająca złą czarownicę?

ROBIN: Na to wygląda. Teraz, po sześciu miesiącach te dwie absolutnie przeciwstawne postacie

zaczynają w świadomości dziecka zlewad się w jedną.

JOHN: I absolutnie przeciwstawne, skrajne uczucia, skierowane do nich, też trzeba zintegrowad w

jedną całośd. Musi to wprawiad dziecko co najmniej w duże zakłopotanie.

ROBIN: Jest też bolesne. Bardzo trudno odkrywad, że nienawidzi się osobę, którą się kocha.

JOHN: Zwłaszcza w takim okresie życia, kiedy jest się od niej w pełni zależnym.

ROBIN: Ale to wszystko ma też pewien bardzo korzystny aspekt. To jest początek nowego rodzaju

miłości gdy zaczynamy czule troszczyd się o kogoś bliskiego, przejmowad się tym, żeby mu było

dobrze.

JOHN: W przeciwieostwie do miłości „interesownej", to masz na myśli kiedy inni interesują nas tylko

ze względu na to, co możemy od nich dostad.

ROBIN: Tak. Dziecko robi pierwszy krok w kierunku uzyskania zdolności przeżywania bardziej dorosłej,

partnerskiej miłości, kiedy ludzie opiekują się sobą nawzajem, ponieważ kochają tę drugą osobę i

troszczą się o nią. Ci, którzy nigdy nie osiągnęli tego etapu, traktują innych jak pierś albo butelkę do

wyssania do ostatniej kropli. Narkomani i zaawansowani alkoholicy funkcjonują na podobnej

zasadzie. Zatrzymali się na tym samym etapie co dziecko przed ukooczeniem szóstego miesiąca życia.

77

Albo schizofrenicy, którzy traktują innych ludzi przedmiotowo jakby to były różne rzeczy, każda

osobno: głos, usta, ciało, umysł, piersi, genitalia. To przecież oczywiste, że nie można przejmowad się

piersią matki w ten sam sposób co realną, żywą, cała matką.

JOHN: Więc dziecko dysponuje teraz lepszą mapą świata i postrzega jako całośd zarówno swoją

matkę, jak i siebie. Dzięki temu pojawia się możliwośd autentycznej troski o inną ludzką istotę. Ceną,

jaką musi za to zapłacid, jest koniecznośd połączenia w swojej świadomości mnóstwa sprzecznych

emocji, które w fazie paranoidalnej były od siebie odizolowane. A to z kolei musi budzid w nim lęk,

zwłaszcza kiedy odkryje, że nienawidzi tę samą osobę, którą kocha i od której jest całkowicie zależne

swoją matkę.

ROBIN: Jeszcze większy lęk budzi inny aspekt tego, co się dzieje. Bo widzisz, kiedy dziecko zaczyna

postrzegad swoją matkę i siebie jako wyodrębnione całości, zaczyna zdawad sobie sprawę ze swego

oddzielenia od mamy. Dotychczas to się jakby pokrywało.

JOHN: Masz na myśli, że kiedy na swojej psychicznej mapie narysuje linię wokół siebie i wokół mamy,

to zaczyna pojmowad, że istnieje też linia pomiędzy nimi.

ROBIN: Tak. Wytyczenie takiej linii określa zarówno to, co jest wewnątrz, jak i to, co na zewnątrz.

Znalazło to nawet swój wyraz w języku: jeśli zostajesz „sam jeden", stajesz się „samotny"8. A więc

poczucie bezpieczeostwa kurczy się w miarę, jak dziecko zaczyna coraz lepiej uświadamiad sobie fakt

oddzielenia od matki. Gdy ich granice zachodziły na siebie, czuło się bezpieczniej. Teraz, kiedy już

zdaje sobie sprawę, że ona jest kimś osobnym, musi wyczuwad, że może ją utracid utracid to, od

czego zależy jego możliwośd przetrwania. Następna faza jest poświęcona właśnie temu:

przechodzeniu od do.

JOHN: Taka świadomośd oddzielenia od swego życiodajnego źródła a co za tym idzie, świadomośd

faktu, że można go utracid musi jeżyd włos na głowie. Ile czasu zajmuje taki proces separacji?

ROBIN: Trwa przez całe dzieciostwo i w jakimś sensie przez całe życie, konkretnie aż do momentu,

kiedy znajdziemy się na progu śmierci. Ale jeżeli chodzi o małe dziecko, najtrudniejsza częśd procesu

separacji ma miejsce od siódmego miesiąca do około trzech lat. Wtedy ono najbardziej boi się

możliwości utraty matki i najbardziej potrzebuje upewnienia, że ona nie zamierza zniknąd.

JOHN: Czy lęk, jaki u niemowlęcia budzi uświadomienie sobie, że jest kimś osobnym, pojawia się

nagle czy stopniowo?

ROBIN: Wkrótce po ukooczeniu szóstego miesiąca zaczyna do niego dośd szybko docierad, że matka

jest oddzielną osobą. Na ten okres przypada maksymalne nasilenie lęku, który później stopniowo

słabnie. Dlatego dziecko od sześciu miesięcy do trzech lat najmocniej reaguje na każdą długotrwałą

rozłąkę z matką. I dlatego, jak również z tego względu, że teraz już ją rozpoznaje, okazuje bardzo silne

przywiązanie do niej.

JOHN: Co się stanie, jeżeli w tym okresie dojdzie do dłuższego rozstania?

8 Jest to gra słów, trudna do oddania po polsku: „all one" i „alone" przyp. tłum.

78

ROBIN: Kilku brytyjskich specjalistów John Bowlby oraz James i Joyce Robertsonowie zbadali dzieci,

które zostały oddzielone od swoich rodzin i opisali trzy fazy, przez które przechodzi dziecko, jeśli

rozłąka trwa dłużej. Pierwszą nazwali „fazą protestu": jest ono zmartwione i złe, płacze, przeszukuje

otoczenie, usiłuje znaleźd matkę i odzyskad ją. Ciekawe, że jeśli w tej fazie ją odzyska, zwykle przez

jakiś czas jest dosyd trudne. Tak jakby chciało ją ukarad za odejście. Kiedy wyrzuci z siebie te uczucia,

wraca do normy. Odzyskuje ufnośd, chociaż dośd długo pozostaje bardzo wrażliwe na każde następne

rozstanie.

JOHN: Interesująca rzecz takie karanie matki, prawda? Zdarzało mi się obserwowad to od drugiej

strony. Kiedy dziecko gdzieś znika i matka je znajdzie, często dostaje od niej po powrocie solidnego

łupnia za karę, że musiała się tak o nie martwid.

ROBIN: Tak bywa. Łatwo zapomnied, że przywiązanie jest obustronne, a lęk przed rozstaniem też

działa w obie strony.

JOHN: A co stwierdzili Bowlby i Robertsonowie, kiedy rozłąka trwała dłużej ?

ROBIN: Cóż, wtedy dziecko może przejśd do tak zwanej „fazy rozpaczy". Jest bardzo spokojne,

wycofane, przygnębione i apatyczne. Przestaje się bawid wygląda, jakby niczym się nie interesowało.

Zanim zaczęto to wszystko właściwie rozumied, personel szpitalny zwykle uważał, że mały pacj'ent

przestał się awanturowad i wrócił do normy. Ale w rzeczywistości teraz zaczął się bad, że nigdy nie

odzyska matki. Po powrocie do domu usuwanie negatywnych skutków tego doświadczenia zajmuje

dziecku dużo więcej czasu. Będzie ono kurczowo trzymad się matki, mocniej niż przedtem. Będzie

wyglądało, jakby straciło ufnośd i chęd do życia, przez pewien czas może byd w depresji. Zanim nie

wydobrzeje, zwykle musi najpierw przejśd przez fazę protestu i przez okres, kiedy będzie bardzo

trudne. Może się to wydawad dziwne, ale to dobry znak.

JOHN: Tak jakby musiało odzyskad zaufanie, zanim nabierze odwagi, żeby okazywad złośd.

ROBIN: Czas na trzecią fazę „fazę zobojętnienia", która ma najpoważniejsze konsekwencje. Jeżeli

matka jest nadal nieobecna, po fazie rozpaczy dziecko zaczyna pozornie wracad do zdrowia. Ożywia

się, wygląda jakby nieszczęście miało już za sobą, zaczyna znów się bawid i reagowad na innych ludzi. I

znowu: dawniej personel medyczny myślał, że wróciło do normy. Teraz wiemy, że w istocie rzeczy

tylko wydaje się, że wyzdrowiało, i to za bardzo wysoką cenę musiało zabid w sobie miłośd do matki.

JOHN: Musiało uśmiercid swoją miłośd, żeby móc uporad się ze stratą. Utracid mamę nie jest aż tak

źle, jeśli się jej nie kocha.

ROBIN: Masz rację. Jeśli matka i dziecko połączą się po fazie zobojętnienia, bywa to dotkliwe dla całej

rodziny. Dziecko może wydawad się jakieś inne i zachowywad się sztucznie, może byd chłodne

uczuciowo. To dlatego, że miłośd do matki jest martwa czy też raczej mocno zamrożona.

Konsekwencje tej fazy są najtrudniejsze do odrobienia.

JOHN: Załóżmy jednak, że znajdzie się ktoś dobry i godny zaufania, kto może zastąpid matkę?

ROBIN: Dziecko i tak na pewien czas może wejśd w pierwszą lub drugą fazę protestu i rozpaczy, ale

zwykle udaje się uniknąd trzeciej, tej najgorszej.

JOHN: To brzmi naprawdę bardzo źle.

79

ROBIN: Kiedyś to był wielki problem. Na szczęście teraz już rozumiemy ten proces i lekarze łatwiej

zgadzają się, żeby rodzice odwiedzali mniejsze dzieci albo mieszkali z nimi w szpitalu, więc dwie

późniejsze fazy zdarzają się o wiele rzadziej.

JOHN: Dlaczego dziecko nie jest aż tak wrażliwe przed ukooczeniem sześciu miesięcy?

ROBIN: Pamiętaj, że niemowlę przed piątymszóstym miesiącem nie do kooca sobie uświadamia, że

matka stanowi całą osobę. Niektórym matkom może się to wydawad szokujące, ale takie są fakty: w

tym okresie można wprowadzid zastępczą matkę bez wielkiej szkody, ponieważ dziecko jeszcze nie w

pełni zdaje sobie sprawę z różnicy.

JOHN: To mi wyjaśnia coś, czego nigdy nie rozumiałem: dlaczego wszystkie te mamki, które

funkcjonowały w Anglii przez kilka stuleci, nie stanowiły takiej wielkiej krzywdy dla dzieci. A więc przy

koocu tej fazy, jak powiedziałeś, rozłąka już nie naraża dziecka na takie straszne szkody. Dlaczego?

ROBIN: Po ukooczeniu dwóch i pół roku albo trzech lat dziecko jest bardziej zdolne do zachowania

żywych wspomnieo o matce, właściwie potrafi utrzymad w pamięci całą rodzinę. Nawet jeśli nie może

z nią przebywad, jest w stanie zrozumied, że jego bliscy żyją i będzie mogło znowu połączyd się z nimi.

JOHN: Dobrze. Teraz wródmy do tego, o czym mówiłeś wcześniej. Pytałem, co się dzieje, jeżeli

dziecko nie będzie miało wsparcia emocjonalnego ze strony matki, a Ty opowiedziałeś mi o

badaniach Bowlby'ego i Robertsonów. Ale powiedziałeś coś jeszcze. Przynajmniej dałeś do

zrozumienia, że matka może byd obecna, a mimo to nie umied dad dziecku właściwego... czego?

ROBIN: Możesz to nazwad, jak chcesz: uczud, wsparcia, rodzicielskiej miłości.

JOHN: Poważnie? Przecież wszystkie matki chcą kochad swoje dzieci, czyż nie tak?

ROBIN: Jestem pewien, że tak.

JOHN: Więc dlaczego bywa, że... jakby to powiedzied... miłośd jednej matki nie jest tak... tak

skuteczna jak innej?

ROBIN: Bardzo ciekawe, że zawahałeś się właśnie w tym miejscu. To dlatego, że wkraczamy w bardzo

drażliwy obszar, niezwykle poruszający emocjonalnie. Z jednej strony ludzie zdają się reagowad

bardzo żywiołowo, gdy wyczuwają, że matka nie traktuje dziecka dobrze. Nazwad kobietę wyrodną

matką ta zniewaga jest jedną z najgorszych, jakie człowiek ma w swoim słowniku. Z drugiej strony

mało kto oprócz matki rozumie, jak olbrzymie wymagania nakłada na nią dziecko, gdy tymczasem

ona często musi radzid sobie z nimi bez dostatecznego wsparcia. Niemniej zdarzają się kobiety, które

nie są w stanie dad dziecku tyle miłości, w sensie kontaktu emocjonalnego, ile ono potrzebuje. Jednak

i to muszę podkreślid z całą mocą byłoby wielkim błędem obarczad za to winą takie matki.

JOHN: No tak, powiedziałeś przedtem, że dlatego nie są w stanie empatycznie reagowad na przeżycia

dziecka, ponieważ same przeżywały w niemowlęctwie bardzo przykre uczucia. To znaczy, że ich matki

nie potrafiły dostroid się do nich.

ROBIN: Tak. Harlow bardzo klarownie pokazał ten cykl powielania niedoborów emocjonalnych. Małe

małpki wychowywane z dala od matek, kiedy dorosły, same zupełnie nie sprawdzały się jako matki.

Zwykle albo nie zwracały uwagi na swoje dzieci, nie przejmowały się koniecznością ich karmienia i

80

często próbowały je odpychad, kiedy te usiłowały się przytulad; albo, w najgorszym razie, nawet

atakowały je tak, że zagrażało to życiu małych małpek i trzeba je było zabierad.

JOHN: Czy te, które dostały futrzane stelaże, okazały się trochę lepszymi matkami niż te, które miały

stelaże z drutu albo były całkiem odizolowane?

ROBIN: Z badao wynika, że tak. A jeśli matki pozbawione matek miały przynajmniej towarzyszy

zabaw, ich zdolnośd do opiekowania się swoimi dziedmi była znacznie większa.

JOHN: Dobrze, ale zatrzymaj się na chwilę, bo czuję lekki przesyt. Teraz musisz mi dad chwilę czasu,

spróbuję to wszystko krótko streścid. Mówiliśmy o zmianach: za duże zmiany w zbyt krótkim czasie

przytłaczają nas. Mówiliśmy o tym, czego potrzeba, żeby sobie poradzid ze zmianą ochrony przed

stresem, żeby można było odpocząd, uspokojenia i wsparcia emocjonalnego. Później zauważyliśmy,

jak wielki stres muszą znosid rodzice nowo narodzonego dziecka. Wreszcie przyjrzeliśmy się

szokującym rozmiarom zmian, jakie przeżywa samo dziecko właśnie dlatego trzeba je tak bardzo

osłaniad i kochad. Dobrze. Dalej: tę ochronę i miłośd niemowlęta zwykle dostają od matki, a w

przyrodzie wytworzył się w drodze ewolucji instynktowny mechanizm zachowania zwany

okazywaniem przywiązania. Dzięki niemu matka i dziecko trzymają się razem. Służy to nie tylko

biologicznemu przetrwaniu ów mechanizm sprawia, że dziecko może otrzymywad od matki miłośd,

która umożliwia mu rozwój i stopniowe nabieranie pewności siebie, uzyskiwanie coraz większej

niezależności. Co było dalej?

ROBIN: Potem zobaczyliśmy, że ludzkie dziecko zaczyna byd przywiązane tylko do jednej określonej

osoby dopiero od piątego szóstego miesiąca życia, kiedy to potrafi już dośd pewnie odróżniad i

rozpoznawad matkę.

JOHN: Natomiast u zwierząt mechanizm „okazywanie przywiązania" zaczyna działad znacznie

wcześniej?

ROBIN: Tak. Pamiętasz Konrada Lorenza i jego gęsi? Wykrył on, że u nich „wdrukowanie" albo

„okazywanie przywiązania" dotyczy pierwszej ruchomej rzeczy, jaką zobaczą.

JOHN: Pierwszą rzeczą, jaką stadko gęsi zobaczyło po opuszczenia wnętrza jaja, był sam Lorentz,

wobec tego adoptowały go jako swoją mamę.

ROBIN: A jeśli pamiętasz, spojrzenie innych padło najpierw na duży żółty balon. Więc podążały za

nim. Dopóki nie pękł, jak sądzę.

JOHN: To musi byd przerażające zobaczyd, jak eksploduje własna matka. Gdzieś w Niemczech musi

żyd parę niezwykłych, kompletnie zobojętniałych gęsi. Tak czy inaczej, od sześciu miesięcy do mniej

więcej dwóch trzech lat normalne dziecko jest bardzo, bardzo mocno przywiązane do matki. Jeżeli w

tym okresie dojdzie do rozłąki, zaś dziecko nie dostanie ogromnego wsparcia, żeby zrekompensowad

ten deficyt, najpewniej będzie mu bardzo ciężko. A jeżeli rozłąka będzie trwała naprawdę długo jak w

przypadku dłuższego pobytu w szpitalu będzie musiało przebyd trzy fazy, które Bowlby opisał jako

protest, później rozpacz, wreszcie zobojętnienie. Wspomniałeś też, że nawet kiedy matka jest z

dzieckiem przez cały czas, może pojawid się problem, jeżeli nie jest ona zdolna do uzyskania pełnego

porozumienia z nim. Czyli jeśli nie będzie w stanie nawiązad empatycznego kontaktu, sięgając wstecz

do swoich niemowlęcych i dziecięcych uczud, gdyż te wspomnienia są dla niej zbyt przykre. Dziecko

81

potrafi wyczud to i w jakiś sposób zrozumied, że jest nie w pełni kochane, niezależnie od tego, że

wszystko dostaje. Jednak byłoby to niemądre oskarżad matkę, gdyż najprawdopodobniej ona sama

miała ciężkie dzieciostwo. Nie można też obarczad winą babki, bo prababka, i tak dalej, i tak dalej.

ROBIN: Tak, zostaw oskarżenia politykom.

JOHN: Dobrze. A teraz chciałbym dowiedzied się czegoś więcej o tym, co nazywasz „deficytem".

Troska o „wewnętrzne dziecko"

ROBIN: A Ty, co Ty przeżywasz, kiedy zaczynasz mied poczucie, że Ci czegoś ważnego brakuje?

JOHN: Kiedy jestem pod wpływem jakiegoś stresu? ROBIN: Tak.

JOHN: Cóż, najpierw zauważam, że sztywnieją mi niektóre mięśnie, zwłaszcza ramion i karku.

Właściwie ramiona zaczynają podnosid się do góry, do uszu! Napinają się mięśnie w szczękach, na

skroniach i na czole.

ROBIN: A w sensie psychologicznym?

JOHN: Czuję się urażony. Jakbym dużo dawał i nie dostawał nic w zamian. Jestem rozdrażniony,

chociaż raczej się z tym kryję. Ale schowana gdzieś głębiej uraza jakoś wydostaje się na zewnątrz.

Trochę tak, jakbym się skarżył bez słów. A później zaczynam się czud lekko paranoidalnie: świat uwziął

się na mnie, a ludzie mają bezsensowne wymagania. Wiem, że to absurdalne, ale wygląda na to, że

umysł nie potrafi nakazad emocjom, żeby się wyciszyły. Wreszcie zaczynam czud się tak, jak Basil

Fawlty musiał się czud codziennie przez całe swoje życie. I nie znoszę siebie, kiedy jestem w takim

nastroju.

ROBIN: Masz ochotę krzyczed?

JOHN: ...Teraz nie, ale pięd lat temu powiedziałbym „tak". Wiesz... nagle uprzytomniłem sobie, że

takie uczucie to trochę tak, jak gdybym w sobie w środku miał wściekłe dziecko. Czy to nie brzmi

dziwacznie?

ROBIN: Nie. Myślę, że prawie wszyscy ludzie przeżywają coś podobnego, chociaż rzadko udaje się im

opisad to równie jasno. Ale najbardziej intryguje mnie, że użyłeś sformułowania „dziecko w środku w

sobie". Bo można na to patrzed również tak: że każdy z nas ma w sobie „wewnętrzne dziecko". Kiedy

wszystko się toczy normalnie, ono jest jakby uśpione. Ale pod wpływem stresu zaczyna kwilid. I jeśli

sami nie zatroszczymy się o nie, jeżeli nie dostanie od nas dużo uczucia i wsparcia, a pewnie też, jeśli

nie uda się zmobilizowad innych, żeby nam dostarczali wsparcia... możemy wylądowad w szpitalu.

Załamujemy się. Brak pokrzepiających emocj'i potrafi mied aż tak poważne skutki fizjologiczne.

JOHN: Powiedziałeś „każdy z nas". Uważasz, że wszyscy mają „wewnętrzne dziecko"?

ROBIN: Pewnie, że tak uważam. Kiedy pierwszy raz czytałem Bowlby'ego, myślałem, że ma lekkiego

bzika na punkcie ważności matczynej opieki. Ale im bogatsze są moje własne doświadczenia, tym

bardziej wierzę, że on jednak ma rację.

JOHN: Więc jedni ludzie mają duże wewnętrzne dziecko, a inni bardzo malutkie.

82

ROBIN: Powiedzmy raczej, że niektóre wewnętrzne dzieci są bardziej pourażane od innych.

JOHN: A naprawdę twardzi faceci? Czy oni w ogóle mają jakieś „dziecko"?

ROBIN: No cóż, zbierałem wywiady od ludzi najrozmaitszego typu i nigdy nie spotkałem nikogo, kto

nie miałby.

JOHN: Więc nawet jeśli wewnętrzne dziecko zachowuje się bardzo, bardzo cicho, to jednak pod

wpływem dostatecznie mocnego stresu zacznie kwilid.

ROBIN: Tak. To naprawdę daje dużo do myślenia, kiedy się bliżej przyjrzed, kogo uważa się za

„mocnych facetów". Weźmy typ „twardziela" czy „stuprocentowego mężczyzny" tacy próbują

udawad, że nie mają żadnego wewnętrznego dziecka. Dlatego nigdy nie troszczą się o nie. Z tego

powodu ci faceci nie mają nic do dania innym ludziom i naprawdę potrafią byd bardzo nieprzyjemni.

Wytrzymują stres do pewnego momentu, a potem nagle pękają. Człowiek rzeczywiście mocny

przyznaje się do swego wewnętrznego dziecka i wie, jak się nim opiekowad. Tacy ludzie potrafili

wytrzymad najgorsze prześladowania gestapo, a jeszcze wspierad swoich współtowarzyszy i

podtrzymywad ich na duchu.

JOHN: Nawiasem mówiąc, metody prowadzenia przesłuchania są chyba specjalnie pomyślane tak,

żeby ugodzid w wewnętrzne dziecko, prawda? Przez maksymalną kumulację stresu i jednocześnie

odcięcie jakiejkolwiek możliwości uzyskania wsparcia emocjonalnego.

ROBIN: Więźniom celowo pozwala się stracid rachubę czasu, a nawet zawiązuje się im oczy i zmusza

do słuchania bezsensownych hałasów, żeby całkiem stracili poczucie łączności ze światem

zewnętrznym odcina się nawet to źródło wsparcia.

JOHN: Powiedzenie „uważad na siebie" ma ukryty sens, nie sądzisz? Mocny facet to ktoś, kto potrafi

„uważad na siebie". Matka to ktoś, kto na nas uważa9. A więc to zdolnośd do matkowania samemu

sobie sprawia, że człowiek ma poczucie wewnętrznej mocy i autonomii.

ROBIN: Masz rację. Chodzi o to, żeby umied zapewnid sobie to, czego się potrzebuje. Ludzie, którzy są

w stanie robid to regularnie, na co dzieo, okazują się bardzo silni i niezależni.

JOHN: Dbają o to, żeby ich wewnętrzne dziecko przez cały czas było zaspokojone. Wródmy teraz do

matki i jej dziecka. Albo raczej dzieci: tego realnego i tego wewnętrznego. Zapewne musi troszczyd się

o jedno i o drugie ?

ROBIN: No właśnie. Na przykład jedna z rzeczy, które mogłyby Cię zaskoczyd, to fakt, że „dobra"

matka, taka, która doznała dużo miłości i troski ta ze szczęśliwszym dzieciostwem

najprawdopodobniej wcześniej odstawi dziecko od piersi i przestawi je na butelkę.

JOHN: Dlaczego?

ROBIN: Żeby móc dzielid się obowiązkami z otoczeniem. Mąż może wykonywad niektóre z nich. Ktoś

inny może czasem zająd się dzieckiem, żeby ona mogła na trochę wyjśd!

9 Po angielsku właściwie nieprzetłumaczalna gra słów, oparta na „looking after", co oznacza „troszczyd się", ale

też „pilnowad" i „śledzid wzrokiem" przyp. tłum.

83

JOHN: Nie chcesz przez to powiedzied, że zdrowa matka, która była lepiej zadbana w sensie

emocjonalnym, daje swojemu dziecku mniej ?

ROBIN: Nie, niezupełnie. Kluczową sprawą jest to, że ona wie, kiedy ma przestad. Inaczej mówiąc,

wie, kiedy potrzebuje zrobid coś dla siebie. Czasami nawet karmi piersią rok albo dłużej.

JOHN: Dlaczego?

ROBIN: Bo to jej sprawia przyjemnośd, bardzo dużo jej daje. Czyli że chodzi o to samo: ona umie dad

coś sobie samej, zadbad o siebie. I kiedy jest z dzieckiem, może jej sprawiad przyjemnośd poświęcanie

mu całej uwagi. Jeśli potrafisz kochad siebie, to jakoś udziela się innym ludziom, prawda?

JOHN: Przynajmniej tak twierdzą buddyści. Miałem przyjaciela, który chciał umied więcej dawad z

siebie innym, więc poszedł na zorganizowane przez buddystów weekendowe spotkanie pod nazwą

„Miłujące dobro". Tam cały czas był poświęcony na pokazywanie mu, jak traktowad siebie z większą

miłością i życzliwością. Dla nich to musi byd punkt wyjścia. A więc... dobrej matce może sprawiad

przyjemnośd poświęcanie całej uwagi dziecku, ponieważ troszczy się też o swoje wewnętrzne

dziecko.

ROBIN: Dobrze mówisz. Ale nie odpowiada mi sformułowanie „dobra matka". Wielki pediatra i

psychoanalityk Winnicott wolał określenie „dostatecznie dobra matka". Bo jeśli ona jest absolutnie

doskonała zawsze zjawia się dokładnie w momencie, kiedy dziecko jej potrzebuje, i zawsze daje mu

dokładnie to, czego ono chce to dziecko, jak widzieliśmy, w przyszłości będzie musiało mied

problemy.

JOHN: Utrwala się u niego brak wyraźnie zarysowanych granic.

ROBIN: Czyli że nie mówimy tutaj o absolutnie doskonałym, 24karatowym macierzyostwie ze złotym

medalem olimpijskim. Rozmawiamy o matkach, które poświęcają dziecku bardzo dużo uwagi przez

pewną częśd czasu o matkach „dostatecznie dobrych".

JOHN: Teraz opowiedz mi o takich, które nie są w stanie tego zrobid bo mają „deficyty".

ROBIN: Ponieważ same nie doznały miłości? Cóż, takim matkom bardzo trudno oddad dziecko pod

opiekę komu innemu, bo mają poczucie, że robią źle. Więc przebywają z nim prawie bez przerwy. Ale

sprawia im duży kłopot skupienie na nim całej uwagi nawet na krótko. Zawsze są skłonne do myślenia

o innych rzeczach. Trudno im dostroid się do długości fali dziecka, gdyż unikają nastawiania się na

własną wewnętrzną długośd fali. I oczywiście czują się z tym okropnie. Bo ich wewnętrzne dziecko, to

w środku, domaga się uwagi, gdyż poświęcając mnóstwo czasu niemowlęciu nie mają żadnego

pomysłu, jak zapewnid sobie to, co im samym jest potrzebne.

JOHN: I oczywiście każda z nich uważa, że jest „nie w porządku".

ROBIN: Jak najbardziej! Wyczuwa, że coś jej nie wychodzi, chociaż robi wszystko, co tylko może sobie

wyobrazid wydaje się, że nawet więcej niż „dostatecznie dobre" matki, które mają kwitnące dzieci.

Oczywiście jest przekonana, że wszyscy dookoła doskonale sobie radzą i że tylko jej jednej nic nie

wychodzi.

84

JOHN: Gdyby jednak zajrzała do swojego wnętrza...? ROBIN: Przecież w tym tkwi cały problem że

tego nie robi. JOHN: Więc co jej zdaniem układa się źle?

ROBIN: No cóż, jedyna rzecz, jaką normalnie potrafi stwierdzid, to że ma bardzo trudne dziecko. I

rzeczywiście dziecko jest trudne... nie daje spad po nocach, często ma straszne kolki, bardzo dużo

płacze.

JOHN: Zupełnie jak jej wewnętrzne dziecko.

ROBIN: Naturalnie. Wewnętrzne dziecko takiej matki płacze, ponieważ ona kompletnie je ignoruje.

To, co robi sobie samej, wygląda dokładnie tak, jakby zamykała drzwi do pokoju prawdziwego

dziecka, żeby przestało płakad, zamiast wziąd je i pocieszyd. Czyli płaczące dziecko w łóżeczku na

zewnątrz jest lustrzanym odbiciem „płaczu wewnętrznego dziecka". Jest nieszczęśliwe i spięte,

ponieważ matka jest nieszczęśliwa i spięta.

JOHN: To fascynujące, ponieważ w tym momencie wracamy do pierwszej wielkiej lekcji z samego

początku tej książki: że problemem są nie „trudne" emocje, ale zaprzeczanie, że się je posiada. Wzięło

się ono stąd, że cała rodzina źle znosiła te uczucia i pod jej presją zostały umieszczone za kurtyną.

Więc co to za emocja, o którą tutaj chodzi...? Poczucie, że czegoś mi brakuje, że jestem

nieszczęśliwy... Inaczej mówiąc: dziecko, które się drze, zostało szczelnie zasłonięte kurtyną.

Tymczasem poradzid sobie z tym problemem, zmniejszyd deficyt emocjonalny można tylko wtedy,

kiedy wystawi się je na zewnątrz, żeby je było widad, żeby można było zorientowad się w jego

potrzebach i trochę o nie zadbad.

ROBIN: A czy pamiętasz, co nas normalnie przed tym powstrzymuje?

JOHN: Poczucie, że rodzina tego nie zaakceptuje. Jeżeli jakieś emocje były dla niej nie do przyjęcia i

głównie z tego powodu zostały wypchnięte za kurtynę, to próbom ujawnienia ich, nawet po latach,

muszą towarzyszyd te same uczucia braku akceptacji, dezaprobaty.

ROBIN: I to niezwykle silne uczucia, zważywszy że było się bardzo małym i zależnym, kiedy się to

wszystko działo. Tak że wcale nie jest łatwo przejśd przez ten proces.

JOHN: Tak, sam to pamiętam. Jako typowy gośd z prywatnej szkoły10 przywykłem uważad się za

strasznie niezależnego i dośd twardego, a przede wszystkim absolutnie normalnego faceta. Na pewno

kompletnie nie były mi potrzebne żadne uczucia sentymentalne brednie i wyhodowałem sobie

wcale zdrową pogardę dla każdego, kto mógłby potrzebowad matczynej opieki. Dopiero kiedy

znalazłem się w Twojej grupie, w wieku 35 lat zacząłem sobie uświadamiad, jak bardzo potrzebuję

ciepła i uczucia, a jednocześnie jak trudno mi okazad, że mam taką potrzebę.

ROBIN: Co czułeś, kiedy próbowałeś o nie prosid?

JOHN: Wstyd. I poczucie, że jestem do niczego. Poza wszystkim wyobrażałem sobie, że jestem...

„męski", więc moją pierwszą reakcją było przekonanie, że ludzie będą mną pogardzad, jeżeli powiem

im, że potrzebuję ciepła. Odkryłem też, że nie czuję się „upoważniony", żeby o nie prosid. A potem

zrobiłem kolejne zdumiewające odkrycie: kiedy w koocu decydowałem się okazad kobiecie, że pragnę

10

Jedną z głównych zasad jej wychowania jest programowe odcinanie się od uczud; sztywna górna warga, chłód i dystans to klasyczny produkt angielskiej ekskluzywnej „public school" przyp. tłum.

85

uczucia, ona lubiła mnie za to! Zamiast co musiałem zawsze nieświadomie zakładad wykopad za

drzwi, skoro jestem takim mięczakiem! Ale minęło jeszcze dużo czasu, zanim zdołałem naprawdę w

to uwierzyd.

ROBIN: No cóż, „trening" trwał długo, więc się nie dziwię, że radykalna zmiana Twojego nastawienia

do tej sprawy też musiała zająd sporo czasu. Niemniej to właśnie tego rodzaju emocje wstyd,

poczucie, że jest się do niczego, że nie ma się prawa prosid powodują, że matkom tak trudno

zaakceptowad fakt posiadania dziecka za kurtyną, skoro już je tam wygoniły. One nie muszą martwid

się, czy są wystarczająco męskie, ale przeżywają równie silne obawy, że mogłyby

znów poczud się „jak dziecko". Dlatego nie jest łatwo zaspokoid takie potrzeby, mimo że wszyscy je

mają.

JOHN: Zaczekaj chwilę, Robin. Załóżmy, że mają rację. Nie myślę o racji w sensie udawania, że niczego

nie potrzebują. Ale załóżmy, że mają rację, kiedy myślą, że nie mogą od nikogo spodziewad się miłości

i troski. Jeżeli wokół nie ma uczucia, to byłoby lepiej, bezpieczniej trzymad się na dystans i nie

ryzykowad obudzenia przykrych emocji, skoro i tak nie ma szans uzyskania wsparcia potrzebnego do

uporania się z nimi.

ROBIN: Sądząc z moich doświadczeo w pomaganiu ludziom, którzy myśleli w ten sam sposób, nigdy w

zasięgu ręki nie brakuje wsparcia.

JOHN: Ale na pewno niektórych ludzi to nie dotyczy. ROBIN: Pozwolisz, że spróbuję Cię przekonad.

Źródła wsparcia

JOHN: Uważasz, że prawie zawsze można znaleźd troskę i uczucie, jeśli się o nie poprosi.

ROBIN: Jeżeli ludzie przestaną sami odcinad się od tej potrzeby, to tak. Ich własne nastawienie

blokuje zdolnośd do odbierania ciepłych uczud. Podobnie jak ich „dziecko", oddzielone zaciągniętą

szczelnie kurtyną, również wysyłają na zewnątrz sygnały przez wyraz twarzy, sposób poruszania się,

postawę ciała nakazujące innym ludziom trzymanie się na dystans.

JOHN: Tak jakby nadawali komunikat, że za kurtyną wcale nie ma żadnego „dziecka". Po prostu żeby

mied pewnośd, że nikt nie będzie zachowywał się tak, jakby ono tam było.

ROBIN: Z tym, że oczywiście nie zdają sobie sprawy, że to robią. Na innych ludziach ktoś taki będzie

robił wrażenie raczej odpychającego i zawziętego, tak że będą czuli się dośd głupio proponując mu

wsparcie albo ciepło.

JOHN: Przypomniała mi się dziewczyna, która przyszła do naszej grupy i przez pierwsze trzy spotkania

próbowała zaleźd wszystkim za skórę. Wyglądało na to, że dokuczanie sprawia jej prawdziwą

przyjemnośd. A kiedy ludzie odwzajemniali agresję, jej się to podobało jeszcze bardziej. Wreszcie

kiedyś, chyba na trzeciej sesji, Ty nagle zignorowałeś całą okazywaną przez nią złośd i zacząłeś mówid

do niej trwało to pewnie nie dłużej niż minutę bardzo ciepło i wspierające, z dużym uczuciem. Ku

naszemu pełnemu zaskoczeniu dziewczyna roztopiła się we łzach i płakała jakieś dziesięd minut. A za

tydzieo przyszła nieomalże promienna.

86

ROBIN: To prawda. Sytuacje konfrontacyjne, jakie lubiła stwarzad, były po prostu sposobem na

trzymanie w zamknięciu poczucia, że czegoś potrzebuje od innych.

JOHN: To jest dobry przykład również na to, jak działa terapia grupowa. Ludzie dośd często mają

tendencję do myślenia, że to przeraźliwie suchy proces intelektualnego analizowania. W

rzeczywistości czegoś takiego jest bardzo mało.

ROBIN: Tak, a terapeuta stara się doczekad chwili, gdy ktoś będzie gotowy do zmierzenia się z

trudnym uczuciem, i wtedy próbuje stopniowo dad mu je odczud, pomóc stanąd z nim twarzą w

twarz. I tak jak powiedziałeś, ma to niewiele wspólnego z roztrząsaniem słownym. Znaczna częśd

korzyści z terapii, nawet „psychoanalitycznej", wiąże się z modelowaniem. Jeśli psychoanalityk

zachowuje się naturalnie, otwarcie i akceptuje swoje uczucia, to inni ludzie w takim samym stopniu

ośmielają się robid podobne rzeczy i nawet nie muszą rozumied, na czym polega mechanizm tego

oddziaływania.

JOHN: Musimy wracad do matek i ich potrzeb. Mówisz, że ciepłe uczucia się znajdą, jeżeli one zaczną

wysyład odpowiednie sygnały. Ale kobiety o niezaspokojonych potrzebach pochodzą z rodzin z

deficytem emocjonalnym, więc ich rodzice, bracia i siostry też mają podobne problemy. Bo przecież

matka najprawdopodobniej wyszła za kogoś, kto utknął w tej samej fazie co ona. I chyba częśd

przyjaciół też będzie podobna.

ROBIN: Mimo to wciąż jeszcze zostaje wiele innych osób, sąsiadów itd., którzy mogliby udzielid

wsparcia. A nawet jeśli oni wszyscy mają zahamowania, nie zapominaj, że zostało jeszcze jedno

ważne źródło. W miarę jak rodzina się rozwija, widad coraz wyraźniej pewną bardzo interesującą

rzecz: że dzieci często dają rodzicom miłośd, której ci potrzebują.

JOHN: Dzieci ?

ROBIN: Oczywiście! Zawsze bywa dobre dla dzieci, prawda?

ROBIN: Dlaczego nie? Dopóki mogą to robid otwarcie i swobodnie. One z natury są bardzo

wspaniałomyślne i możliwośd obdarowywania rodziców cieszy je, jeśli tylko spotyka się z akceptacją.

Zatem jeśli rodzice nie są zbyt zaborczy i zazdrośni, dzieci będą dostawad miłośd z innych źródeł od

krewnych, sąsiadów, ze szkoły itd. i w jakimś sensie będą bardziej dorosłe od rodziców! Inaczej

mówiąc, będą, miały coś do ofiarowania! I będą rozdawały uczucie z przyjemnością. Co więcej, to

właśnie dzięki zabawom w zamienianie się rolami dzieci mogą wprawiad się w odgrywaniu przyszłych

ról rodzicielskich i uczyd się, jak dbad o innych.

JOHN: Więc Ty naprawdę sądzisz, że każdy może mied w zasięgu ręki wystarczające źródła wsparcia,

jeżeli tylko wysyła odpowiednie sygnały.

ROBIN: Tak. Weź dla przykładu ojca nowo narodzonego dziecka. Czuje się odstawiony na boczny tor,

prawda? Oczekuje się od niego, że będzie dawał matce mnóstwo wsparcia, dostając od niej bardzo

mało w zamian i jednocześnie niezbyt wiele czerpiąc z bliskiego kontaktu z dzieckiem. Jest mu

potrzebne podłączenie do innych źródeł rodziny, w której się wychował, kolegów z pracy, przyjaciół i

korzystanie przez pewien czas z ich wsparcia, dopóki na nim spoczywa obowiązek zabezpieczenia

wszystkich potrzeb życiowych żony i dziecka. Jeśli poprosi o jakąś pomoc, zwykle ją dostaje. Ludzie są

zaprogramowani w ten spo»sób.

87

JOHN: W po»rządku. Więc jeśli czyjeś wczesne dzieciostwo nie układało się jak powinno, on czy ona

może mied jeszcze dużo pozytywnych doświadczeo i nadrobid straty, pod warunkiem że przyzna, iż

nadal tego potrzebuje i zacznie nadawad odpowiednie sygnały. Ale trzeba byd przygotowanym na

borykanie się z pewnymi dośd trudnymi emocjami ze sporym wstydem i podejrzeniami, że każdy, kto

zobaczy, jacy naprawdę jesteśmy, odrzuci nas, bo uzna, że do niczego się nie nadajemy.

ROBIN: Nie trzeba przesadzad z tymi przykrymi uczuciami. Niektórzy ludzie mają dośd jasną

świadomośd, że co jakiś czas potrzebują dla siebie trochę miłości i uwagi i muszą tylko uprzytomnid

sobie, że chcieliby dostawad o dwadzieścia procent więcej niż dotychczas. To powinno im przyjśd dośd

łatwo. Dalej będą inni, z nieco większym fragmentem „wewnętrznego dziecka" schowanym za

kurtyną. Ale i dla nich może się to okazad nie takie znowu trudne. Na przykład Prue mówi, że w

prowadzonej przez nią grupie matek kobiety z deficytem emocjonalnym często po prostu zaczynają

zauważad, że matki, którym wszystko idzie dobrze, też mają kłopoty z dziedmi i własne potrzeby.

Tylko że tamte bez wahania przyznają się, że mają problemy, i potrafią zapewnid sobie to, czego

potrzebują. To ośmiela te bardziej lękliwe, pozwala im na większe rozluźnienie i naturalnośd. Mogą

przestad udawad, że wszystko układa się doskonale, i jeśli potrafią otwarcie poprosid, ludzie

automatycznie ruszają im na pomoc.

JOHN: No tak, to wszystko brzmi dosyd zachęcająco. A teraz chciałbym Cię zapytad o przypadki

naprawdę poważnych deficytów. Myślę o sprawach, które nas wszystkich bardzo poruszają, takich jak

maltretowanie dzieci. Co możesz powiedzied na ten temat?

Poważne deficyty

ROBIN: Przyglądając się rodzinom, gdzie są maltretowane dzieci, znów natrafiamy na cyklicznie

powtarzające się deficyty emocjonalne: rodzice zwykle byli strasznie zaniedbywani w dzieciostwie

albo grożono im okrutnymi karami bądź nawet byli maltretowani przez swoich rodziców. Ważne

wskazówki mogą tu wynikad z pewnych dodatkowych wniosków, do jakich doszedł Harlow w

badaniach nad pozbawionymi opieki małpkami. Jak wspominałem, kiedy małpki chowane bez matek

wyrastały i miały własne dzieci, potrafiły lepiej je pielęgnowad, jeżeli pozwalano im w okresie

dorastania bawid się z innymi małpkami. Chyba nawet wystarczało, gdy w niemowlęctwie miały tylko

futrzaną matkę do przytulania się.

JOHN: Wystarczało, żeby pomóc im wchodzid w związki z innymi.

ROBIN: Ale jeszcze bardziej zaskakujący jest fakt, że częśd najbardziej poszkodowanych małp, które

odrzucały i kaleczyły swoje pierwsze dzieci chyba w jednym czy dwóch przypadkach nawet je zabiły

otóż kiedy te małpy miały drugie i trzecie dziecko, często były w stanie pielęgnowad je, przynajmniej

w pewnym stopniu.

JOHN: Co je tak odmieniło?

ROBIN: No cóż, Harlow uważa, że te matki zmieniły się pod wpływem swoich pierwszych dzieci.

JOHN: Tych, które traktowały tak źle?

88

ROBIN: Tak. Bo dzieci same z siebie zawsze wkładają ogromny wysiłek, żeby przytulad się do matek i

kochad je, niezależnie od tego, jak mocno są karane i odrzucane. Toteż matki dostawały trochę

miłości od swoich pierwszych dzieci, nawet jeżeli jej nie chciały. I to im chyba wystarczyło, żeby

zacząd się zmieniad.

JOHN: Co zatem można zrobid z najtrudniejszymi przypadkami u ludzi?

ROBIN: Zaskakujący jest fakt, że rodzice z największymi deficytami są w gruncie rzeczy bardzo

wrażliwi. Ale okropnie trudno się do nich dostad, przebid się, zacząd pracę z nimi.

JOHN: Więc jak na wstępie postępujesz z ludźmi, którzy za kurtyną mają dziecko o szczególnie dużych

potrzebach? Jak możesz pomóc im zacząd to sobie uświadamiad?

ROBIN: Trzeba znaleźd taktowny sposób wyrażania takich rzeczy, żeby umożliwid im zaakceptowanie

wsparcia bez konieczności zbyt gwałtownej konfrontacji z faktem, że tak rozpaczliwie go potrzebują.

Życzliwośd i chwalenie ich za to, co starają się zrobid jako rodzice, to jeden z możliwych sposobów.

JOHN: Co? Chwalid nawet rodziców maltretujących dzieci ?

ROBIN: Tak. Nawet ich. Nawet w takich sytuacjach można powiedzied: „Widzę, jak bardzo obydwoje

staracie się dobrze wychowad swoje dziecko". Co rzeczywiście jest prawdą. Intencje zawsze są dobre,

chociaż przemoc i karanie to jedyna metoda, jaką rozumieją. Czyli zamiast krytykowania ich, co

mogłoby tylko pogorszyd sytuację, proponuje się znalezienie lepszej metody. Można też pokazad im

tę lepszą metodę przez lepsze traktowanie ich samych. W innych, mniej poważnych sytuacjach

można to robid bardziej bezpośrednio. W jednym z moich pierwszych przypadków, kiedy zajmowałem

się całą rodziną, wyglądało na to, że problemy stwarza córka. Ale ona była tylko kozłem ofiarnym. I

wkrótce stało się jasne, że jest dla całej rodziny czymś w rodzaju wiadra na pomyje. Było tak, że

sprawiała trudności rodzicom od czasu, kiedy miała dwa lata, aż do czternastu lat wtedy właśnie

przysłano ją do mnie zaś jej matka miała za sobą kilka pobytów w szpitalu psychiatrycznym i parę

prób samobójczych. Po czterech sesjach rodzinnej terapii matka stała się zdolna do rozpoznawania

swojego głębokiego pragnienia miłości i czułości. Kiedy to nastąpiło, córka przestała zachowywad się

źle i zaczęła dawad matce miłośd, której ta nigdy nie miała. A matka nie musiała już iśd do szpitala.

JOHN: Wszystko to mogło się stad dopiero wtedy, kiedy przy Twojej pomocy potrafiła zobaczyd swoje

niezaspokojone potrzeby.

ROBIN: Tak. Kiedy uprzytomniła sobie, że trzyma za kurtyną płaczące dziecko, z naszą zachętą zdobyła

się na to, żeby pozwolid reszcie rodziny zaopiekowad się nim.

JOHN: Jednak do tego potrzebny był psychiatra.

ROBIN: Tak, ale to był bardzo poważny problem, rozwijający się od ponad dwunastu lat, ujawniający

się w postaci kilku prób samobójczych matki. Natomiast ogromnej większości ludzi, jacy normalnie

zgłaszają się do nas, wystarczy powiedzied, że każdy z nich może pomóc każdemu innemu, pod

warunkiem jednak, że wszyscy będą respektowad swoje potrzeby otrzymywania uczucia i wsparcia.

Gdybyśmy mogli spowodowad, żeby każda rodzina w kraju pomyślała o tym przez jakieś dziesięd

minut, to wierzę, że w ciągu trzech tygodni pojawiłoby się wszędzie mnóstwo o wiele szczęśliwszych

rodzin!

89

JOHN: Wiesz, chciałbym zadad jeszcze jedno, ostatnie pytanie. Rozmawialiśmy o wsparciu

emocjonalnym, czułości, trosce, uwadze, używaliśmy wszystkich określeo z wyjątkiem tajemniczego

składnika X. Panie doktorze, co to jest, ta rzecz zwana „miłością"?

Szersze powiązania

ROBIN: A Ty jak myślisz, co to jest „miłośd"?

JOHN: Ładnie się wywinąłeś... cóż, w sensie wsparcia emocjonalnego niewątpliwie wiąże się to jakoś z

fizycznym aktem dotykania. Z przytulaniem, głaskaniem, obejmowaniem wszystkim, co zwykliśmy

nazywad czułością. Jeżeli człowiek jest pod wpływem stresu, wszystkie te rzeczy powodują, że

zaczyna czud się lepiej, staje się bardziej rozluźniony, odzyskuje spokój wewnętrzny. Wydaje się, że to

pomaga zyskad właściwą perspektywę. Ale chodzi o coś znacznie więcej niż tylko to. Jeżeli martwię

się czymś trochę i po prostu usiądę i porozmawiam z osobą, którą lubię i darzę zaufaniem, to jakby

sam fakt bycia z nią uspokaja mnie i poprawia samopoczucie. Nawet bez fizycznego kontaktu i nawet

kiedy ta osoba, do której mówię, w gruncie rzeczy nie może służyd mi żadną radą ani nie ma żadnych

realnych podstaw, żeby mnie uspokoid. Liczy się chyba samo bycie z kimś, kto ma taki wewnętrzny

spokój. Pamiętam, jak Koestler opowiadał o Hindusach ściągających tłumnie do jakiejś wsi, żeby

wysłuchad jednego z wielkich przywódców religijnych. Z początku był bardzo zaskoczony, bo

wyglądało na to, że nie słuchają zbyt uważnie, tylko od czasu do czasu patrzą na niego i dalej bawią

się z dziedmi, które przyprowadzili ze sobą. I nagle zdał sobie sprawę, że coś im daje po prostu sama

obecnośd guru, a nie treśd tego, co mówi.

ROBIN: Czy nie widzisz, że to jest zgodne z naszymi wnioskami na temat skutków fizycznego

ukojenia? Pamiętasz, kiedy zapytałeś, jak myślę, co to jest miłośd i co mała małpka dostaje od

„futrzanej matki"? Zgodziliśmy się, że wiąże się to z okresem dobrego samopoczucia, ciszy, spokoju,

które umożliwiają odzyskanie stabilności, równowagi wewnętrznej i zorganizowanie się na powrót po

jakiejś dawce niepokojącej zmiany. Dzięki temu mamy szansę „doprowadzid się do porządku",

„pozbierad", „poskładad się do kupy" po „kompletnym rozbiciu", „rozłożeniu na czynniki pierwsze".

Ile tego będziemy potrzebowad to już zależy od rozmiarów stresu. Można też myśled o tym w ten

sposób, że kiedy jesteśmy pod presją, potrzebujemy zmienid bieg na wyższy, żeby podłączyd się do

większego systemu. Kiedy dziecko ma taką sytuację, potrzebuje podłączyd się do matki, żeby uzyskad

wsparcie i poczucie pewności. Matka z kolei może potrzebowad podłączenia do ojca, ojciec do swojej

rodziny, miejsca pracy itd. Inaczej mówiąc, kiedy stres jest zbyt duży dla jednostki, może jej byd

potrzebne zaangażowanie jakiejś grupy, żeby poradzid sobie ze zmianą. Im większa jest ta zmiana,

tym większa grupa może byd potrzebna.

JOHN: Nasze „przywiązanie" zaczyna mied coraz szerszy zasięg.

ROBIN: Masz rację. Skaleczone kolano może wymagad plasterka i przytulenia mamy. Do czegoś

gorszego może byd potrzebny lekarz. Jeżeli rana jest zbyt groźna, żeby lekarz sam mógł sobie z nią

poradzid, może powstad koniecznośd posłania dziecka do szpitala.

90

JOHN: A mnie się zdaje, że jeśli łączymy się z największym z możliwych systemów... tak, wtedy

mówimy o uczuciach typu religijnego, o czymś związanym z Bogiem.

ROBIN: No tak, można powiedzied przynajmniej tyle, iż wówczas opieramy się na poczuciu, że jest

jakiś ład we wszechświecie, że wszystko, co się zdarza, ma swój cel i sens. I chociaż w danym

momencie mogą się dziad jakieś niedobre rzeczy, to jednak udaje się zachowad poczucie, że

wszechświat jest zasadniczo „w porządku".

JOHN: Na podobnej zasadzie ciągle mnie zaskakują dobroczynne skutki medytacji.

ROBIN: Chyba z tego samego powodu. Każdemu, kto czuje, ze jest w Pewien sposób połączony z

systemem kosmicznym posiadającym jakąś naczelną zasadę, dana jest w związku z tym większa

psychiczna równowaga i stabilnośd niezależnie od tego, czy wierzy, że w tym systemie jest miejsce

dla jakiegoś osobowego Boga, zajmującego miejsce przy pulpicie sterowniczym. Mnóstwo ludzi ma

takie dobroczynne poczucie więzi z czymś większym od nich samych, nawet jeżeli nie są religijni w

sensie systematycznego uprawiania praktyk.

JOHN: Energia naszych wielkich postaci z epoki wiktoriaoskiej zawsze wydawała mi się przytłaczająca.

Przypuszczam, że wiąże się to jakoś z głęboką wiarą wielu z tych ludzi. Wydaje się, że potrafili

przystosowad się do wszelkich klęsk i podnosili się znowu z taką cholerną łatwością.

ROBIN: Chyba już wspominałem o badaniach zdrowych rodzin prowadzonych w Timberlone. Jednym

z najbardziej intrygujących wyników było to, że najzdrowsze rodziny wyznaczały jakiś transcendentny

system wartości, istnienie czegoś ponad nimi. Jestem pewien, że fakt, iż w ten sposób były połączone

z największym z możliwych systemów pomógł im w uzyskaniu tak niezwykłej równowagi

wewnętrznej i zdolności zdrowienia. Zawsze zdumiewało mnie jak wielu pacjentów, którym terapia

szła naprawdę dobrze, zaczynało zajmowad się sensem i celem życia.

JOHN: To bardzo ładnie. Prawda? Zaczęliśmy od mówienia o całym tym stresie spowodowanym

zmianami. Dalej rozważaliśmy znaczenie więzi, tego, że dziecko czasem potrafi zupełnie zjednoczyd

się z matką, żeby poradzid sobie z olbrzymimi zmianami jakim musi sprostad. A zakooczyliśmy

odkryciem, że najzdrowsze rodziny, których najważniejszą cechą jest zdolnośd do radzenia sobie ze

zmianami, mają pewien wspólny rys, więź z jakimś transcendentnym bytem.

ROBIN: To znaczy, że już czas na zmianę tematu.

Dygresja: Paranoja i Polityka

JOHN: Wiesz, od kiedy wyjaśniłeś mi, na czym polega paranoja i jak działa mechanizm projekcji, widzę

wokół siebie coraz więcej takich przykładów.

ROBIN: Coraz więcej ludzi spiskuje przeciwko Tobie za Twoimi plecami, coś takiego się dzieje?

JOHN: Dzięki za zrozumienie, panie doktorze. Tak naprawdę to nie to. W każdym razie jeszcze nie.

Powiedziałeś przecież, iż zawsze kiedy łapiemy się na przekonaniu, że w jakichś sprawach

zachowujemy się bez zarzutu i że wyłącznie innych trzeba winid, jeśli pojawią się problemy to mamy

do czynienia z myśleniem paranoidalnym. Nie w tym sensie, że jesteśmy ciągle w stanie klinicznej

91

paranoi, ale że ten konkretny fragment naszego myślenia jest paranoidalny. ROBIN: Tak, jeśli dzielimy

swoje uczucia na „dobre" i „złe" czy na miłośd i nienawiśd, a potem rzutujemy te wstrętne na kogo

innego albo na jakąś inną grupę, to mamy do czynienia z paranoidalnym sposobem funkcjonowania.

JOHN: Jednak dopuszczenie do czegoś takiego od czasu do czasu, powiedzmy podczas meczu piłki

nożnej, nie wyrządza nam żadnej szkody?

ROBIN: Nie, raczej pozwala upuścid trochę pary, rozluźnid się i poczud częścią grupy.

JOHN: A później normalni ludzie mogą po prostu przestad przeżywad te uczucia?

ROBIN: Tak, zwyczajnie „wyłączają" je po zakooczeniu gry. To była dla nich tylko rozrywka, nic więcej.

JOHN: Ale prawdziwy paranoik nie może przestad.

ROBIN: Nie, bo ma potrzebę stałego lokowania złych uczud w innych ludziach.

JOHN: Więc jeśli przyjrzed się polityce, gdzie usprawiedliwianie siebie i obwinianie innych jest stale

uprawianą sztuką, to widad wcale nie tak mało zachowao paranoidalnych, prawda? ROBIN: Ba, myślę,

że normalne, zdrowe osoby angażują się w dyskusje polityczne w ten sam sposób, jak grają albo

kibicują na meczu. Mogą się rozzłościd, kiedy kłócą się z ludźmi o innych poglądach, ale później

potrafią odrzucid wrogośd i znów patrzed na nich jak na istoty ludzkie. Inaczej mówiąc, moim zdaniem

większośd z nas w głębi ducha zdaje sobie sprawę, że polityka to swego rodzaju gra, rozwiązywanie

konfliktów między różnymi grupami zgodnie z pewnymi uznanymi regułami.

JOHN: A zatem patrząc na główny nurt polityki brytyjskiej możemy uznad za świadectwo doskonałego

zdrowia fakt, że partie potrafią doprowadzid do wzburzenia i złości na siebie nawzajem podczas

jakiejś debaty czy wyborów, a później mogą odrzucid te uczucia i prowadzid rozmowy na stopie

przyjacielskiej.

ROBIN: Tak. Poza wszystkim polityka to sztuka wykorzystywania możliwości, prawda? Nikt nie może

mied dokładnie takich samych poglądów, więc trzeba wzajemnie szanowad siebie i swoją

odmiennośd, a jeżeli się da próbowad dojśd do rozsądnego kompromisu.

JOHN: Jednak prawdziwi ekstremiści mają z tym trudności, tak? Wydaje się, że nie są w stanie

zobaczyd w swoich przeciwnikach politycznych po prostu ludzi, którzy z jakichś powodów wyznają

inne poglądy. Wygląda na to, że rzeczywiście widzą w nich wcielenie zła.

ROBIN: Tak, bo widzisz, osoby tego typu muszą używad swoich oponentów w charakterze kubłów na

odpadki, do których mogą zwalad wszystkie niemożliwe do zaakceptowania fragmenty siebie samych.

To tak jak z kozłem ofiarnym w chorej rodzinie muszą nienawidzid przeciwników politycznych, żeby

zachowad własne zdrowie psychiczne. JOHN: Chodzi Ci o to, że kiedy nienawidzą, kurtyna może

pozostad szczelnie zasłonięta i udaje im się uniknąd dostrzegania swoich własnych błędów.

ROBIN: Słusznie. Intensywne zaangażowanie w sprawy polityczne to zwykle sposób na to, żeby się nie

zajmowad bolesnymi konfliktami wewnętrznymi, wyprzed się ich.

JOHN: Co by się stało, gdyby zaczęli uważniej przysłuchiwad się opiniom swoich oponentów?

ROBIN: Mogłoby to byd dla nich bardzo groźne w skutkach, ponieważ wówczas musieliby zacząd

przyznawad się do własnych błędów czy słabości. Kurtyna mogłaby unieśd się w górę, a wtedy

92

musieliby dostrzec u siebie samych te straszne rzeczy, które przypisywali drugiej stronie. Więc kiedy

tylko powstanie takie zagrożenie, szybko aranżują sytuację tak, żeby wygłosid płomienne

przemówienie oskarżające innych o to, że marzą im się rzeki krwi lub faszystowska dyktatura w kraju.

I dzięki temu mogą na trochę dłużej zażegnad niebezpieczeostwo załamania. Albo przynajmniej

zredukowad je do odpowiednio poręcznych rozmiarów, żeby mogło uchodzid za normalne w Izbie

Gmin.

JOHN: Chcesz powiedzied, że nie są w stanie znieśd błędów, jakie mogliby dostrzec u siebie?

ROBIN: Słusznie. Obwiniając innych chronią swoje wątpliwe zdrowie psychiczne.

JOHN: Może dlatego ekstremiści są tak aktywni politycznie. Przecież oni tego potrzebują l Gdyby

sobie odpuścili i spróbowali miło spędzad czas, mogliby oszaled. Walka polityczna pozwala im

utrzymad się w dobrej formie psychicznej.

ROBIN: Istotnie bardzo trudno leczyd kogoś o naprawdę bojowych poglądach politycznych inaczej niż

łagodząc objawy za pomocą leków. To jest jak paranoja i faktycznie to jest paranoja tak dobrze

dopasowana do sytuacji na arenie politycznej, żeby ludzie nie zobaczyli, co to naprawdę jest. Jednak

gdy ktoś w trakcie psychoterapii wykryje taki mechanizm u siebie, jest to ogromny krok naprzód. W

jednej z moich grup terapeutycznych miałem pacjentkę z zagranicy, która we własnym kraju była

bojową działaczką lewicy i która sprzeciwiała się wszelkim próbom analizowania tej części swego

życia. Ostatnio, gdy wróciła z wakacji, wyglądała zupełnie fantastycznie pełna energii i wiary w siebie.

Wszyscy to zauważyli i powiedzieli jej o tym. A ona opowiedziała, co się stało: w domu odkryła, że jej

przywiązanie do komunizmu było sposobem radzenia sobie z bolesnymi uczuciami do matki. Gdy

zdała sobie z tego sprawę, nagle uwolniła się od obydwu tych rzeczy.

JOHN: W jakim stopniu wpłynęło to na jej poglądy polityczne?

ROBIN: Jej orientacja polityczna nie uległa zmianie, ale teraz potrafi mówid o swoich poglądach nie

reagując poczuciem zagrożenia na każdą różnicę zdao. Jest w stanie słuchad, podczas gdy przedtem

była zamknięta i absolutnie nieustępliwa. Ciekawe też, że kiedy zapytałem ją, czy teraz będzie działad

bardziej czy mniej skutecznie w osiąganiu swoich celów politycznych, odpowiedziała bez namysłu:

bardziej. I jestem pewien, że ma rację, bo stad ją na więcej realizmu i na liczenie się z praktyką, skoro

już nie jest tak mocno zdominowana przez własne potrzeby psychologiczne. Teraz będzie mogła

wchodzid w koalicje i szukad kompromisowych rozwiązao w celu uzgodnienia strategii.

JOHN: Co jest zabawne w tych naprawdę skrajnych sektach politycznych, to ich niezdolnośd do życia

w zgodzie ze sobą nawzajem. Zawsze dochodzi do rozłamów i tworzenia się osobnych grup, w

których po pewnym czasie znów następuje rozłam. Mieliśmy z tym mnóstwo zabawy w filmie Monthy

Pythona „Życie Briana"11. Na świeżo sprawdziłem, co się dzieje na scenie politycznej i uzyskałem

następujący wykaz partii skrajnej prawicy i skrajnej lewicy. Na czerwonym koocu mamy

Komunistyczną Partię Wielkiej Brytanii (marksistowsko-leninowską), Nową Partię Komunistyczną,

Grupę Awangardy, Socjalistyczną Partię Robotniczą (trockistowską), Socjalistyczną Partię Wielkiej

Brytanii (marksistowską), Międzynarodową Grupę Marksistowską, Młodzież Rewolucyjną,

11

„Monthy Python" to seria filmowych burlesek, opartych na pure nonsensie i specyficznie angielskim poczuciu humoru. John Cleese jest jej inicjatorem, głównym pomysłodawcą i oczywiście gra w każdym z tych filmów przyp.tłum.

93

Rewolucyjną Partię Robotników (trockistowską), Rewolucyjną Partię Komunistyczną, Ligę Spartakusa

(trockistowską), Komunistyczną Organizację Robotników, Wielki Płomieo (początkowo maoistowski),

Kartystów, Rewolucyjne Dążenie Marksistowskie, Partię Robotników, Instytut Panowania

Robotniczego, Ligę Antynazistowską, Międzynarodową Ligę Komunistów, Rewolucyjną Partię

Robotników, Grupę Władzy Robotniczej (trockistowską), Walkę Robotników, Ligę Robotników,

Rewolucyjną Komunistyczną Partię Brytanii (marksistowskoleninowską, silnie proalbaoską),

Komunistyczną Partię Anglii, Komunistyczne Stowarzyszenie Robotników, Socjalistyczną Unię

Internacjonalistyczną, Ruch Komunistycznych Robotników, Ligę Młodych Komunistów Wielkiej

Brytanii, Solidarnośd na Rzecz Rewolucji Społecznej, Rewolucyjną Komunistyczną Ligę Brytanii

(maoistowską), Ludową Demokrację (marksistowskoleninowską), Rewolucję Światową, Alternatywny

Socj'alizm, Młodych Socjalistów, Walczące Dążenie, Socjalistyczną Ligę Robotników, Współczenych

Rewolucyjnych Marksistów (trockistowskich), Ligę na Rzecz Działania Socjalistycznego,

RobotnikaMarksistę (trockistowskiego), Rewolucyjne Dążenie Komunistyczne (trockistowskie), Ligę

Rewolucyjnych Socjalistów (trockistowską), Międzynarodowych Socjalistów i Niezależną Partię Pracy.

Na prawicowym koocu zapełnionym swastykami i przeróżnymi symbolami z nordyckiej mitologii

mamy Front Narodowy, Ruch Brytyjski, Brytyjską Partię Narodową, Partie. Narodowego

Przeobrażenia, Kolumnę 88, Ligę Św. Jerzego, Ligę Północną, Londyoski Komitet Odyna, Młodych

Wikingów, SS Woton 18, Brygadę Godziny Jedenastej, Grupę Komando Adolfa Hitlera, Żelazną

Gwardię, Rycerzy Żelaznego Krzyża, Brygadę Dirlwanger, Brytyjską Ligę Praw, Organizację

Samopomocy, Organizacj'ę Wyboru, Stowarzyszenie Kontroli Imigracj'i i Towarzystwo Zachowania

Rasy.

ROBIN: Niczego nie opuściłeś?

JOHN: To nie jest wykluczone. Skoro wszystkie tak szybko się dzielą, praktycznie nie ma szans

dysponowania najświeższymi wynikami. To jest trochę podobne do obserwowania ruchu komórek

pod mikroskopem. Ale ciągle jeszcze nie całkiem rozumiem, dlaczego oddzielają się od siebie tak

często ani dlaczego mocniej jak się zdaje atakują siebie nawzajem niż swoich „prawdziwych

wrogów" z drugiego kooca politycznego spektrum. O co, do diabła, w tym wszystkim chodzi?

ROBIN: Cóż, myślę, że działa tu inna zasada niż ta, o której dotąd mówiliśmy. Paranoik próbuje

utrzymad podział na dobre i złe, lokując wszystko co złe na zewnątrz; czyli zakreśla granice ciaśniej,

węziej, żeby wyłączyd uczucia, które są dla niego nie do wytrzymania. Niemniej osoba funkcjonująca

w sposób paranoidalny posiada przynajmniej jakieś granice i jest w stanie znieśd świadomośd faktu,

że na świecie są jeszcze jacyś inni ludzie. Tak więc człowiek, który w pewnym stopniu funkcjonuje na

tym poziomie, może radzid sobie całkiem dobrze, jeżeli wstąpi do partii politycznej popierającej takie

postawy i uczucia, jakie u siebie lubi pod warunkiem, że istnieje inna partia, różniąca się bardzo od

tej, do której należy, i głosząca wiele z tych rzeczy, których we własnej psychice nie mógłby znieśd,

gdyby je dostrzegał. Wówczas może popierad tych, co są po jego stronie, a nienawidzid tych drugich, i

czud się naprawdę dobrze. Taki sposób życia pasuje do niego jak ulał i chroni go przed załamaniem

nerwowym. Oczywiście nie będzie w stanie „zakopad topora wojennego", kiedy gorące debaty się

skooczą, jak to robią bardziej normalni członkowie jego partii, ponieważ nie stad go na to, żeby

przestad nienawidzid drugiej strony. Ale przynajmniej może całkiem nieźle radzid sobie we własnym

tłumie, dopóki ma na podorędziu wroga, na którego może przelad swoją nienawiśd.

JOHN: Więc mógłby znaleźd sobie miejsce w jednej z wielkich partii politycznych?

94

ROBIN: Tak. Ale kiedy potrzeba używania paranoidalnych mechanizmów obronnych jest naprawdę

silna i takiemu człowiekowi może grozid jeśli nie włoży w to ogromnej ilości czasu i pracy nawet

poważne obsunięcie się do „mglistego" etapu w rozwoju rodziny, to zacznie on postępowad

dokładnie tak samo również wobec swego własnego obozu. Jego poczucie boskiej wszechmocy

koniecznośd bycia wielkim balonem wypełniającym pudło będzie zagrożone przez sam fakt istnienia

kogoś jeszcze, jeśli poglądy tej drugiej osoby nie będą się wydawad na tyle tożsame z jego własnymi,

że w gruncie rzeczy nawet nie będzie jej postrzegał jako „odrębnej" jednostki. A ponieważ ludzie

muszą przynajmniej trochę różnid się od siebie i te różnice prędzej czy później muszą wyjśd na jaw, to

wewnątrz danej partii będą zachodzid nieustanne podziały, jako że wszyscy jej członkowie będą

starali się zachowad poczucie własnej czystości ideologicznej i nieskazitelności. Więc albo zaczną się

nawzajem wygryzad, albo odejdą, żeby założyd nową partię, która naprawdę będzie walczyd o czystą,

nieskażoną prawdę.

JOHN: No tak, tak to jest, prawda? Prawdziwi ekstremiści są bardzo dumni z czystości swoich

przekonao.

ROBIN: Tak. Nie ma oczywiście nic złego w próbach doskonalenia się, jeżeli są realistyczne. Ale gdy

człowiek usiłuje przekonad innych i nawet samego siebie, że jest czystszy niż faktycznie jest, oznacza

to, że zaczął się odcinad od fragmentów swojej osobowości, które nie dorównują jego własnym

wymaganiom.

JOHN: A skoro jakieś części samego siebie wypchnął za kurtynę, to w konsekwencji zacznie rzutowad

je na innych ludzi lub grupy.

ROBIN: I oczywiście kiedy to zrobi, zyska poczucie, że jest czystszy, bardziej doskonały na pewien

czas.

JOHN: Zupełnie jak za czasów Świętego Oficjum, kiedy inkwizytorzy uważali, że paląc ludzi żywcem na

stosach wyświadczają Jezusowi przysługę i że dostaną za to od Boga dobre stopnie.

ROBIN: Jak gdyby większośd z nich naprawdę wierzyła, że robi to dla dobra swoich ofiar. Na poziomie

świadomym inkwizytorzy mogli byd przeświadczeni, że ratują je od losu gorszego niż śmierd, a

jednocześnie chcą wybawid świat od straszliwego zła, którego wysyłani na stos są nosicielami. Ale

ukrytym motorem działania była potrzeba inkwizytorów, żeby odciąd się od takiego samego zła w

sobie; ażeby mu zaprzeczyd, przerzucid na swoje ofiary i niszcząc je uwolnid się od niego.

JOHN: Dzięki temu przez pewien czas rzeczywiście mogli się poczud lepiej.

ROBIN: Tak. Zanim znowu nie wyszło szydło z worka.

JOHN: Niewątpliwie właśnie dlatego wydobywali zeznania torturami, jeśli się tylko dało. Żeby mied

czarno na białym, że inkwizytor jest naprawdę porządnym facetem, który jedynie wykonuje swoje

obowiązki. To musiało zapewniad im dobre samopoczucie nawet na dłużej.

ROBIN: Możliwe. Bo potwierdzało ich wiarę w słusznośd tego, co robią, rozpraszając ślady wszelkich

wątpliwości. I upewniało ich po raz kolejny, że zło jest rzeczywiście na zewnątrz, w ich ofiarach, a nie

w nich samych. Przyznanie się do winy musiało bardzo podnosid ich na duchu.

95

JOHN: Przypuszczalnie to samo dotyczy polowao na czarownice w Brytanii w XVII wieku. Purytanie

uważali uczucia seksualne za coś tak okropnego, że wszyscy odcinali się od nich i rzutowali je na

innych na biedne stare „czarownice".

ROBIN: Masz rację. A wtedy, jeżeli sami mieli nieprzystojne myśli o treści seksualnej, mogli oskarżad

czarownice, że włożyły im je do głowy.

JOHN: Dlatego palili je na stosach. Tak długo, aż nie zrobiło się trochę luźniej i brzydkie myśli stały się

dopuszczalne. Później mieliśmy mnóstwo nieprzyzwoitych komedii okresu Restauracji i już nie było

potrzeby palenia czarownic.

ROBIN: Wszystko to pokazuje, jak niebezpieczne mogą się okazad próby bycia zbyt dobrym. Ktoś inny

w koocu musi zostad tym „złym".

JOHN: Ale dlaczego dzięki temu zaczynamy czud się tak dobrze, że aż musimy popaśd w ów

paranoidalny sposób myślenia i funkcjonowania? Mogę zrozumied, że ktoś czuje się lepiej, ponieważ

pozbył się wszystkich „niedobrych" uczud. Ale dzieje się coś jeszcze, prawda? Skoro już bezpiecznie

udało się przerzucid je na innych ludzi, można zacząd traktowad ich podle, bo takie zachowanie jest w

pełni usprawiedliwione tym, jak bardzo oni są „źli". A to oznacza, że można traktując ich źle ujawnid

wszystkie swoje wstrętne, okrutne, zawistne uczucia. Czyli czerpie się z tego podwójnie?

ROBIN: To prawda. Zauważ też, że w taki proces jest wmontowane jeszcze jedno psychologiczne

błędne koło, które pomaga wytłumaczyd, dlaczego ludzie potrafią byd tak fanatycznie okrutni.

Niezależnie od tego, jak dobrze prześladowca umie usprawiedliwid złe traktowanie ofiary, fakt, że ją

torturuje albo pali żywcem na stosie, stwarza zagrożenie, że mógłby zobaczyd, jaką mu to sprawia

przyjemnośd innymi słowy, zobaczyd, że sam jest „zły". Tak więc musi rzutowad na ofiarę coraz

więcej, ażeby wydawała mu się jeszcze gorsza i w ten sposób uzasadniała większe okrucieostwo, co

znowu zwiększa zagrożenie, że prześladowca mógłby zobaczyd siebie samego jaki naprawdę jest i

tak dalej. Więc bez cienia litości zaczyna robid coraz straszniejsze rzeczy, popadając w tym większą

złośd i okrucieostwo, im większe widzi cierpienia ofiary. To błędne koło okrucieostwa, winy,

rzutowania winy na ofiarę i w konsekwencji jeszcze większego okrucieostwa jest wzmocnione przez

to, że wszyscy prześladowcy zapewniają się nawzajem o słuszności swego postępowania. Bo jeśli

jeden z nich zacznie mied wątpliwości, czy okrucieostwo jest słuszne i konieczne, to tym samym

narusza spokój ducha wszystkich innych. Więc najpierw spróbują go upewnid, że robi dobrze, i

umocnid w nim takie przekonanie; ale jeżeli dalej będzie wykazywał chwiejnośd, obrócą się przeciwko

niemu i jego też wyślą na stos. Taka zasada działa również w bardziej normalnym życiu. W polityce na

przykład koncentrując się na wrogu każdy może uzyskad od grupy niezwykle komfortowe poczucie

wzajemnego wsparcia. Potrzeba zwalczania wroga tworzy wspólny cel dający przeświadczenie, że

możesz polegad na innych, a oni mogą polegad na tobie, dostarcza poczucia większej spoistości.

JOHN: Można to zobaczyd na konferencjach partyjnych, prawda? Wszyscy siedzą tam i wyglądają

dośd ponuro, a wtedy wstaje prawdziwie żarliwy mówca i powiada: „Tamci to rzeczywiście banda

kanalii, najbardziej lewacka albo ... prawicowa zgraja jaką kiedykolwiek nosiła ziemia naszego

wspaniałego kraju. I będzie to prawdziwa klęska. A jeżeli oni dorwą się do władzy, zostaną u władzy

więc my musimy objąd władzę albo utrzymad władzę ale szykuje się straszliwa walka zacięty bój i nie

możemy pozwolid sobie na osłabienie czujności i zadowolenie z siebie, nie możemy się zabawiad

musimy bid się i walczyd, walczyd i bid się, a potem na koocówce jeszcze trochę powalczyd". Potem

96

siada, a po całej sali rozlewa się rozkoszny ciepły prąd, jak gdyby wszystkim podali herbatę i pączki i

wszyscy wyglądają na odprężonych, uszczęśliwionych i pełnych otuchy. Aż bije od nich zadowolenie i

życzliwośd. Natomiast gdyby ten sam mówca powiedział im: „Musimy wszyscy fantastycznie spędzid

czas świetnie się bawid i miło się do siebie odnosid, to chyba by go zlinczowali. Więc dlaczego jest tak,

że te radosne nawoływania żeby walczyd, walczyd i jeszcze raz walczyd zawsze działają na wszystkich

tak jakoś relaksująco i powodują, że jest o wiele łatwiej dojśd do zgody?

ROBIN: Zasada jest ta sama - udaje się w ten sposób oddzielid uczucia złości i odrzucenia od ciepłych i

czułych emocji, i te złe zwrócid w całości ku przeciwnej stronie. Dzięki temu dobrzy pozostają

nieskażeni i przez to stają się jeszcze bardziej pozytywni. Oczywiście uzyskane tą drogą miłe ciepełko

nie może trwad zbyt długo, ponieważ jest niezgodne z rzeczywistością i po jakimś czasie nie da się nie

zauważyd, że ludzie z własnego obozu też mają swoje wady. Ale dzięki temu zostaje chwilowo

odroczona koniecznośd skonfrontowania się z rzeczywistością, zobaczenia, że każdy jest jednocześnie

dobry i zły, nie wyłączając nas samych. Jest to bardziej złożony - bardziej dorosły typ postawy, który

może trochę otrzeźwiad, a nawet przygnębiad. Tak więc my wszyscy zaczynamy czud się lepiej mając

wroga, którego można nienawidzid. Ci, którzy przeżyli ostatnią wojnę, pamiętają z tamtego okresu

nadzwyczaj dużo ciepła i życzliwości, i dziwią się, gdzie one się podziały w czasach pokoju.

JOHN: Słyszałem, że wtedy rzadziej zdarzała się kliniczna depresja.

ROBIN: Są pewne dane, które o tym świadczą. Zresztą ludzie często na wielką skalę uciekają się do

paranoidalnego sposobu funkcjonowania trwania w momentach, kiedy całe społeczeostwo znajduje

się pod wpływem jakichś przygnębiających zdarzeo. Pamiętasz na przykład strajk w Grunwick w 1977

roku?

JOHN: Trwało to wszystko cztery tygodnie. Strasznie dużo pikiet, potyczki i bójki przy bramach,

zdjęcia we wszystkich wydaniach dziennika telewizyjnego, każdy, kto cokolwiek znaczył, musiał

pokazywad się na demonstracjach. Rzeczywiście temat zawładnął społeczną wyobraźnią, prawda?

ROBIN: Jednak stopieo zainteresowania szerokiej publiczności nigdy nie wydawał się

usprawiedliwiony zasięgiem ani ważnością tego strajku. Nie mogłem zrozumied, dlaczego tak szerokie

kręgi społeczne do tego stopnia zaangażowały się emocjonalnie, dopóki sam nie złapałem siebie na

tym, że mam ochotę pójśd i rzucid parę cegieł. Wtedy zauważyłem, że wraz z tą myślą nagle poczułem

przypływ energii i ożywienia, chociaż chwilę wcześniej byłem raczej ospały i markotny. I dzięki temu

zrozumiałem, że sprawa strajku w Grunwick znalazła się w centrum uwagi właśnie wtedy, kiedy pod

presją faktów musieliśmy zdad sobie sprawę, w jak strasznym stanie jest brytyjska gospodarka że

odtąd wszyscy zaczniemy byd biedniejsi. Pamiętam, że często czułem się tym przygnębiony, ale kiedy

nakręcałem się na temat Grunwick i wyobrażałem sobie, że włączam się do walki, zawsze stawiało

mnie to na nogi, dawało dodatkowy zastrzyk adrenaliny.

JOHN: Aż w koocu całe zainteresowanie i podniecenie opadło, chociaż nic się nie zmieniło. Bo taki jest

ten mechanizm: nasz poziom życia się obniża, gdyż świat się zmienia, a my nie potrafimy tego

powstrzymad więc wszyscy jesteśmy przygnębieni. Ale jeżeli podzielą nas na dwie wielkie drużyny:

jedną mówiącą, że żyłoby się nam dostatnio, gdyby nie chciwi, samolubni dyrektorzy, a drugą że też

bylibyśmy zamożni, gdyby nie tępi przywódcy związkowi i leniwi robotnicy, to sytuacja zaczyna

przypominad atmosferę finałowych rozgrywek pucharowych, kiedy każdy może byd wściekły i

97

podniecony i łatwo zapomina o przygnębiających i skomplikowanych realnych problemach

gospodarczych.

ROBIN: O to chodzi. Oczywiście od tego realne problemy się nie rozwiążą. W tym celu trzeba

skonfrontowad się z rzeczywistością, niezależnie od przypływu energii. Musimy też Y/współpracowad,

żeby osiągnąd sukces.

JOHN: Czyli na krótką metę paranoidalne zachowanie rzepodnosi na duchu. Ale może też kosztowad...

ROBIN: Tak, z tym że w małych dawkach nie przynosi szkody. Pod warunkiem, że wiemy, co robimy i

możemy przestad i wrócid do normalnego zachowania, jak postępuje większośd ludzi po zawodach

sportowych albo dyskusji politycznej. Taki zabieg dostarcza dodatkowych bodźców bez żadnych

negatywnych skutków dla innych. Stanowi jedynie przykład, jak normalni ludzie mogą wrócid do

bardziej dziecinnego sposobu myślenia i zachowania, kiedy nie muszą ]( byd poważni i rozsądni, mogą

sobie odpuścid, rozluźnid się i porozrabiad. Ale potrafią natychmiast przestad i wrócid do bardziej

dorosłego sposobu myślenia, jeżeli jakieś ważne wy, darzenie wymaga starannego, zrównoważonego

osądu.

JOHN: Natomiast prawdziwi ekstremiści, jak powiedziałeś, nie są w stanie tego zrobid muszą tkwid w

paranoidalnym . stylu funkcjonowania. Więc co się stanie, jeśli dorwą się do rządzenia?

ROBIN: To zależy, jak daleko jest posunięty obłęd. Jeśli przywódca pod wieloma względami zatrzymał

się w „nieostrej" fazie funkcjonowania rodziny, ale zarazem jest mądry i umie stwarzad pozory

wiarygodności, to mamy sytuację podobną do tej, jaka się wytworzyła nie tak dawno w nazistowskich

Niemczech. Bowiem wszystkie paranoidalne sposoby funkcjonowania muszą prowadzid do skrajności

i stale robią z jakiejś mniejszości kozła ofiarnego. Tak że cała złośd i frustracja, jaka zebrała się w

społeczeostwie, zostaje odwrócona od reżimu i skierowana w stronę owych kozłów ofiarnych. W

dodatku taki przywódca nie ma jasnego rozeznania co do własnych granic. Będzie więc nadal

wyobrażał sobie siebie jako wszechmocnego, pozbawionego wszelkich ograniczeo jako Boga i będzie

musiał zapanowad nad wszystkimi i wszystkim, nad każdą dziedziną życia, usiłując wyeliminowad

nawet najdrobniejszą sprzecznośd z własnymi fantazjami. Weźmy najprostszy przykład: za każdym

razem, kiedy Hitler podnosił rękę do góry, chciał, żeby wszyscy robili to samo.

JOHN: Przypuszczalnie działa to również w odwrotną stronę. Im bardziej wszyscy zachowują się tak,

jak chce dyktator, tym bardziej mętne będzie jego poczucie własnych granic.

ROBIN: Myślę, że to jest jeden z czynników wyjaśniających, dlaczego zbyt duża władza deprawuje. Jej

posiadacz jest w coraz większym stopniu skazany na utratę kontaktu z rzeczywistością, ponieważ nie

jest narażony na frustracje potrzebne do określenia własnych granic. A im gorzej z nim będzie, tym

bardziej będzie czuł się zagrożony przez dowolnego typu indywidualnośd czy różnice, których sam nie

stworzył. Bo te różnice pokazują jego ograniczenia, ujawniają, że nie jest wszystkim, nie jest Bogiem.

Dlatego dyktatorzy lubią uniformy i uniformizację, dlatego nienawidzą zwłaszcza wszystkiego tego, co

jest odmienne, osobne, co ma własną silną tożsamośd, i chcą to zniszczyd. Żydzi mają szczególnie

silną, odrębną i wyraźną tożsamośd, są więc naturalnym celem rażenia dla każdego, kto uważa się za

Boga.

JOHN: Ludzie o innym kolorze skóry to drugi taki oczywisty cel dyktator nie może nie dostrzegad tej

różnicy.

98

ROBIN: Słusznie. Więc musi pozbyd się wszystkich, którzy różnią się od jego wyobrażenia o sobie

samym. Jednocześnie może im przypisad każdy fragment własnego wnętrza, którego nie lubi, może

rzutowad na nich tę częśd swojej psychiki, z powodu której czuje się słaby, zły, nie w pełni boski.

JOHN: Dalej, jak przypuszczam, istnienie innych, odmiennych, niezależnych narodów stwarza ten sam

problem.

ROBIN: Tak. Więc dyktator oczywiście musi je podbid i albo zrobid z nich ten sam naród wchłonąd

albo też zmieśd z powierzchni ziemi, jeśli są zbyt odmienne, żeby dad się wchłonąd. I chociaż to

okropne, wszystko odbywa się całkiem logicznie, automatycznie. A skoro ktoś już się skierował na tę

drogę, to spirala projekcji i destrukcji wciąga go tym mocniej, im więcej ma sukcesów. Realnie

dyktator i jego poplecznicy nie uwolnili się bynajmniej od żadnych złych uczud, po prostu przerzucili je

na inną grupę, która została wrogiem publicznym numer jeden. Więc ją unicestwili, ale po krótkiej

przerwie tamte uczucia znów się pojawiają i trzeba je przerzucid na inną grupę, i tak dalej.

JOHN: Pamiętasz, jak to było z naszym drogim Cromwellem? Kiedy zaczynał, miał poparcie

parlamentu, armii i szkockich purytanów, którzy pomogli jego stronnictwu pozbyd się rojalistów.

Potem rozprawił się ze Szkotami. Potem zrobił czystkę w armii. Potem czystkę w parlamencie. Potem

w ogóle pozbył się parlamentu. Przed śmiercią zdążył wyeliminowad praktycznie wszystkich, którzy na

początku popierali protektorat. Nic dziwnego, że na przywrócenie monarchii potrzeba było tylko

dwóch lat. Naziści działali na tej samej zasadzie. Hitler wyeliminował komunistów, socjalistów,

związki zawodowe, katolików, protestantów, Żydów, Cyganów i tak dalej. Zrobił też czystkę we

własnych Brunatnych Koszulach i wreszcie zabrał się do wykaoczania sztabu generalnego swojej

armii, lotnictwa, a nawet próbował dobrad się do SS, kiedy bieg zdarzeo przybrał inny obrót. A Stalin

w koocu wyniszczył właściwie do reszty wszystkie ważne postacie, które pomagały dokonad rewolucji,

oskarżając każdą kolejno o działania kontrrewolucyjne. Jeżeli ktoś jest tego typu przywódcą, to skoro

już pozbędzie się wrogów, musi przerzucid się na tych, którzy są po jego stronie.

ROBIN: Musi wykrywad coraz więcej odstępców, zdrajców i temu podobnych we własnych szeregach.

Gdyby ich kiedyś zabrakło, dyktator musiałby znaleźd się w sytuacji, w jakiej nawet on nie byłby w

stanie dłużej wierzyd w to, że wszystkie złe uczucia pochodzą z zewnątrz.

JOHN: Jego kurtyna zaczęłaby unosid się do góry.

ROBIN: A wówczas musiałby wyciągnąd logiczny wniosek, że powinien zniszczyd również siebie

samego.

JOHN: Zabawne, że o tym wspomniałeś, bo podejrzewałem zawsze, że Homeini skooczy jako ostatni

człowiek, jaki pozostał przy życiu w Iranie, siedząc i z nieprzejednaną miną sam odrąbując sobie

rękę... Dopiero teraz uderzyło mnie, że do zbiorowego samobójstwa wyznawców kultu Jima Jonesa

doszło, kiedy przenieśli się do ziemi obiecanej w Gujanie.

ROBIN: To wyjątkowo dobry przykład. W koocu zupełnie oderwali się od złych, obcych

prześladowców i już nie mieli nikogo, na kogo mogliby rzutowad swoje negatywne emocje. Coraz

trudniej im było nie widzied prawdy musieliby zabrad swoje złe uczucia z powrotem i umieścid je w

sobie, a tego po prostu nie byli w stanie znieśd. Widzisz, jak śmierd i zniszczenie na wielką skalę

stanowią ostateczną logiczną konsekwencję paranoidalnych sposobów unikania prawdy o sobie

samych, unikania krytyki. Bo przecież niewątpliwie to krytyka zarówno negatywne, jak i pozytywne

99

informacje zwrotne utrzymuje nas w zdrowiu psychicznym. Pamiętasz porównanie do mapy

psychicznej, do którego ciągle wracaliśmy. Otóż, musimy wciąż na nowo przerysowywad granice na

tej mapie, a to możemy robid tylko wtedy, gdy dostajemy od innych rzetelne informacje. Więc kiedy

człowiek sporządzając swoją psychiczną mapę nie jest zupełnie zdrowy na umyśle, a potem niszczy

każdą osobę czy grupę, która go krytykuje, to owa mapa w coraz mniejszym stopniu przypomina

rzeczywisty świat on zaś coraz głębiej pogrąża się w szaleostwie. Jest to typowe również dla

wszystkich funkcjonujących na podobnej zasadzie grup, że narzucają ścisłą kontrolę nad komunikacją,

żeby zatrzymad każdą prawdziwą informację docierającą spoza systemu. Dlatego w takich rodzinach,

o jakich opowiadałem, zwykle obowiązuje reguła, że ich członkowie nie powinni zbyt otwarcie

rozmawiad z osobami spoza rodziny.

JOHN: W „Ojcu chrzestnym" jest świetna wypowiedź, kiedy on strofuje jednego ze swoich synów po

spotkaniu z inną rodziną, też z mafii. Mówi: „Dino, czy ci się zrobiła woda z mózgu? Nigdy więcej nie

opowiadaj nikomu spoza rodziny, co myślisz".

ROBIN: No cóż, przy koocu opowieści było w tej rodzinie dośd dużo śmierci i zniszczenia, jeśli dobrze

pamiętam. Z rodziny też pozostało niewielu, którym można było cokolwiek opowiedzied. Tę samą

zasadę chore rodziny, jak również bardziej skrajne grupy kultowe i polityczne stosują wobec własnych

członków, ażeby ograniczyd przepływ informacji przez swoje granice. Żadna wiadomośd sprzeczna z

„rodzinną" mapą nie powinna przedostad się do środka w obawie, że cały system mógłby się załamad

i musiałby ulec zmianie.

JOHN: Podobnie systemy totalitarne kontrolują wiadomości w środkach masowego przekazu,

cenzurują historię i odwodzą obywateli od słuchania zagranicznych rozgłośni.

ROBIN: Zaczynasz doceniad wolnośd, jaką mamy w tym kraju, co? Na ogół uważamy ją za coś całkiem

naturalnego, podczas gdy tak naprawdę to ona decyduje o różnicy między zdrowiem psychicznym a

szaleostwem.

JOHN: Naprawdę wstrząsający jest fakt, że według danych Amnesty International w ponad 110

krajach świata człowieka można aresztowad za pokojowe głoszenie swoich poglądów. Niemniej wciąż

mi się zdaje, że jest jedna rzecz, którą można zaliczyd na plus paranoi... poprawia samopoczucie.

ROBIN: Przynajmniej na pewien czas. Właśnie dlatego jest jej tak dużo wszędzie. Niewątpliwie z tego

powodu Tobie i mnie jest tak przyjemnie, kiedy możemy sobie trochę ulżyd i pozwolid na odrobinę

paranoi, obwiniając paranoików.

JOHN: Aha, to dlatego nagle zrobiło mi się tak wesoło!

100

rozdział trzeci

zdumiewający pluszowy miś

Rozstanie z Mamą.

JOHN: Zajmowaliśmy się pierwszymi próbami, jakie podejmuje niemowlę, żeby zbudowad swoją

mapę świata i tym, że aby to zrobid potrzebuje we właściwej proporcji wsparcia emocjonalnego oraz

informacji o różnicach pomiędzy nim a mamą. Co dalej?

ROBIN: Całe dalsze myślenie wiąże się z tym, że dziecko coraz wyraźniej zaczyna sobie uświadamiad,

iż nie jest częścią mamy, ale kimś zasadniczo osobnym. Pojawią się tu takie kwestie jak: czemu

pluszowe misie są sprawą najwyższej wagi; dlaczego jednego dnia człowiek czuje się otwarty i

rozluźniony, a kiedy indziej spięty; czym się różni depresja od smutku i jak bardzo potrzebny jest

smutek; czemu Basil Fawlty łatwo się irytuje; dlaczego cała depresja jest „chemiczna" i dlaczego

matki powinny od czasu do czasu pozwalad swoim dzieciom na jakieś małe zmartwienie.

JOHN: Od czego zaczynamy?

ROBIN: Wszystko zaczyna się, gdy dziecko gdzieś około siódmego miesiąca stwierdza, że jest kimś

odrębnym od matki. Coraz wyraźniej uświadamia sobie przepaśd ziejącą między nimi, z której

istnieniem musi sobie teraz jakoś radzid.

JOHN: Powiedziałeś, że mniej więcej w tym czasie gwałtownie wzrasta ogólny poziom lęku tak jakby

teraz ta konkretna rzecz nagle dotarła do jego świadomości.

ROBIN: No właśnie. Dla dziecka zauważenie tej przestrzeni, otwierającej się pomiędzy nim a mamą,

musi byd przerażającym doświadczeniem, które trochę przypomina ów przykry moment, gdy jedną

nogą stoi się już na łódce, a drugą jeszcze na brzegu rzeki. Oczywiście przywiązanie potrzeba bycia

blisko mamy i strach przed rozstaniem z nią też wzrasta. Właśnie dlatego w tym wieku „a kuku!" jest

taką wspaniałą zabawą.

JOHN: Mama jest, a potem nagle jej nie ma! Dreszcz niepokoju... a tu ona już znowu jest. Niepokój

znika, radosne gulgotanie.

ROBIN: I śmiech, który zazwyczaj sygnalizuje ustąpienie napięcia.

JOHN: Ale u starszych dzieci poziom lęku obniża się...?

ROBIN: Ponieważ uczą się robid same to, w czym przedtem musiały polegad na matce.

JOHN: Chodzi Ci o to, że lęk przed odłączeniem od matki jest z grubsza proporcjonalny do zależności

od niej?

ROBIN: Powiedzmy po prostu, że im lepiej dziecko potrafi matkowad samo sobie, tym mniej ma

powodów do obaw.

JOHN: Kiedy mówisz „potrafi matkowad samo sobie", myślisz o matkowaniu w sensie praktycznym

czy emocjonalnym?

101

ROBIN: Jednym i drugim. Musi nauczyd się samo zapinad guziki i samo jeśd... ale też byd dla siebie

źródłem zadowolenia i wsparcia.

JOHN: Chodzi Ci o to, żeby umiało powiedzied sobie, że wszystko będzie dobrze albo że potrafi zrobid

to czy tamto, jeżeli bardzo się postara? Pomyślałem w tym momencie o tenisistach, którzy

powtarzają sobie w decydujących chwilach: „Jazda, Jim, na pewno ci się uda".

ROBIN: Tak, z czasem dziecko uczy się uspokajad siebie w ten sposób.

JOHN: Ale zanim się tego nauczy, każde rozstanie z matką wywołuje lęk?

ROBIN: Może mu sprzyjad, z tym że na szczęście dziecko ma równie naturalne pragnienie

poznawania, podejmowania ryzyka, wyruszania w świat, od matki. A więc z grubsza od dziewiątego

miesiąca zaczyna się czołgad, badad otoczenie i uważa to za bardzo przyjemne pod jednym wszakże

warunkiem: że ma miłośd i wsparcie, które dodają mu pewności siebie, i dzięki temu może na chwilę

wybrad się gdzieś na własną rękę.

JOHN: Ale matka nadal musi byd niedaleko, na wypadek, gdyby się przestraszyło.

ROBIN: Albo żeby mogło przyczołgad się z powrotem i odkryd, że ona znowu jest! I oczywiście ważne

jest, żeby matka zachęcała je do takich przygód, przekazując podstawowy komunikat: „Możesz iśd,

kiedy zechcesz, i wrócid, kiedy będę ci potrzebna".

JOHN: Poczekaj chwilę. To bardzo dobrze, jeżeli matka jest blisko, ponieważ kiedy dziecko przestraszy

się, że znikła, ona może przyjśd i je pocieszyd. Ale przecież malec musi nauczyd się większej

niezależności. Zgodziliśmy się, że jest to pożądane?

ROBIN: Słusznie.

JOHN: Więc czasem dziecko powinno umied poradzid sobie bez niej. Ale wtedy zaczyna bad się i

matka musi przyjśd, żeby podtrzymad je na duchu. Tylko że wtedy ono nie uczy się, jak ma byd

niezależne. Inaczej mówiąc, jeśli dziecko potrzebuje matki, żeby była przy nim i pomogła mu radzid

sobie bez niej... no cóż, to mamy kwadraturę koła, prawda? A zatem co ma zrobid matka, żeby pomóc

dziecku, kiedy jej nie ma?

ROBIN: Może mu dad obiekt przejściowy.

JOHN: Tak, w ten sposób wyraźnie dajesz do zrozumienia laikowi, gdzie jest jego miejsce.

ROBIN: Ten obiekt to jest coś, co my, lekarze, nazywamy pluszowym misiem.

Pozwalam d urosnąd

JOHN: Dlaczego nazywa się misia „obiektem przejściowym"?

ROBIN: Bo pomaga dziecku przejśd od stanu, w którym nie może długo wytrzymad bez wsparcia

emocjonalnego dostarczanego przez matkę, do sytuacji, kiedy może zacząd przyjmowad je od innych

ludzi.

JOHN: Ale dlaczego dzięki temu obiektowi dziecku łatwiej zapełnid tę lukę?

102

ROBIN: Ponieważ pozwala to cześd silnych uczud, które tak mocno wiązały je z matką, przenieśd z niej

na ten obiekt. Może to byd dowolna przytulna zabawka, szczególnie ważna dla dziecka coś, co nosi ze

sobą wszędzie i zasypiając trzyma w objęciach.

JOHN: Coś takiego jak kocyk bezpieczeostwa Linusa z „Fistaszków"?

ROBIN: Tak.

JOHN: Ja miałem wypchanego królika Reggie. A więc dziecko przenosi częśd emocji na ów obiekt

przejściowy.

ROBIN: Można zobaczyd to niemal w całej okazałości, kiedy dostaje od matki pluszowego misia albo

cokolwiek innego. Widad, jak po jej wyjściu częśd zachowao przedtem kierowanych do niej zaczyna

przerzucad na misia, jemu okazywad przywiązanie.

JOHN: Dlatego zabawki do przytulania nabierają takiego znaczenia w życiu dziecka. Nigdy nie mogłem

dobrze zrozumied, o co tu chodzi. Kiedy mniej więcej się to zaczyna?

ROBIN: U różnych dzieci w różnych momentach najczęściej w drugim, a nawet trzecim roku życia.

Teraz dziecko ma coś w rodzaju przenośnego „systemu wsparcia", co pomaga mu uporad się z

procesem oddzielania od matki.

JOHN: Jest to jakby namiastka matki?

ROBIN: Tak, to bardzo ważna częśd tego, co daje obiekt przejściowy. Często pierwszą rzeczą, jakiej

używa w tym celu dziecko, jest zwyczajny kawałek prześcieradła albo kocyka, który wkłada do buzi

razem z kciukiem, kojarząc to sobie z ukojeniem i karmieniem. Ta rzecz reprezentuje matkę.

JOHN: A kiedy nosi ze sobą kocyk albo misia, albo wypchanego królika, ten przedmiot przypomina mu

o możliwości odzyskania matki, jest jakby „matką w pamięci".

ROBIN: To dobre określenie, ponieważ na tym etapie pamięd dziecka jest wciąż jeszcze niepewna.

Nawet jeśli już umie połączyd różne fragmenty matki, żeby tworzyły całą osobę, jej obraz znowu z

łatwością się rozpada pod wpływem silnych przykrych emocji. Więc kiedy nie ma jej zbyt długo,

dziecko wpada w furię, a ta złośd niszczy jej obraz jak to bywa z układanką, która rozpada się z

powrotem na kawałki, jeśli zbyt mocno uderzy się w stół, zwłaszcza gdy jeszcze nie jest skooczona. W

tej sytuacji dziecko nie będzie w stanie wyczarowad obrazu nieobecnej matki, który mógłby je

pocieszyd. Pluszowy miś pomaga mu przywoład go w wyobraźni i dzięki temu nie denerwowad się aż

tak bardzo. Ułatwia dziecku pamiętanie o wsparciu dostarczanym przez matkę, mimo że w tym

momencie jej przy nim nie ma.

JOHN: Powiedziałeś, że to jest tylko częśd. Do jakich jeszcze celów służy obiekt przejściowy?

ROBIN: No cóż, poza tym dziecko dowiaduje się bardzo wielu rzeczy o sobie, kiedy samo bawi się

pluszowym misiem. Obserwując zabawę z obiektem przejściowym można zobaczyd, jak każe mu grad

siebie, podczas gdy ono gra rolę matki. Robiąc to w jakimś sensie staje się matką opiekującą się

misiem.

JOHN: „Jesteś grzecznym małym misiem..." albo „Nie rób tego, mamusia tego nie lubi".

103

ROBIN: Tak, kiedy już umie mówid, to mówi właśnie takie rzeczy. Zaczyna orientowad się we własnych

uczuciach, rzutując je na zabawkę. Raz w zabawie jest matką troskliwie opiekującą się dzieckiem, za

chwilę z zabawki robi matkę i szuka u niej wsparcia.

JOHN: Więc grając rolę raz matki, raz dziecka dowiaduje się coraz więcej o tym, jak to jest byd

matką... a rozumiejąc coraz lepiej ją, odkrywa też drugą stronę medalu, czyli zaczyna coraz lepiej

rozumied również samo siebie. Na swój sposób dalej wyjaśnia sobie, gdzie ma granice, powoli

porządkując to, co dzieje się pomiędzy nim a mamą.

ROBIN: No właśnie.

JOHN: Przyszło mi do głowy, że dziecku pomaga fakt, iż miś jest martwym przedmiotem. Nie zmienia

się, nie reaguje, nie przeżywa żadnych własnych uczud, co musi maluchowi ułatwiad zrozumienie

wielu rzeczy.

ROBIN: Mów dalej.

JOHN: Hm, weźmy emocje, do których nie mam jasnego stosunku rywalizacyjne. Czasami zdarza mi

się przebywad w czyimś towarzystwie i nagle zauważam, że ostro rywalizujemy ze sobą, ale bardzo

trudno mi zrozumied, w jakim stopniu to uczucie pochodzi ode mnie, a w jakim od tej drugiej osoby.

„Nieustanna interakcja" ciągły przypływ i odpływ tego uczucia sprawia, że trudno mi określid granice

pomiędzy moimi i cudzymi rywalizacyjnymi emocjami, nawet jeżeli mogę uporządkowad je sobie

później. Czyli analogicznie fakt, że miś jest niezmienny, musi pomagad dziecku w procesie uczenia się.

ROBIN: Tak, chyba masz rację. Nawiasem mówiąc, jest to jedna z przyczyn właściwie ja uważam ją za

główną skutecznego oddziaływania metody psychoanalitycznej. Pacjent z nieostrymi granicami

będzie w stanie zarysowad je wyraźniej i rozwikład, jakie uczucia faktycznie do niego należą, a jakie są

urojeniami czy projekcjami, ponieważ psychoanalityk „nie rusza się", nie reaguje, z wyjątkiem

sporadycznych neutralnych komentarzy.

JOHN: I przypuszczalnie za pomocą „bawienia się w mamę" niemowlę odkrywa, jak byd matką, a

dzięki temu jak sobie matkowad czy opiekowad się sobą. Co jest kluczowym czynnikiem w procesie

odłączania się od niej.

ROBIN: Tak uważam.

JOHN: Więc to jest właśnie druga korzyśd, jaką daje obiekt przejściowy. Czy jest coś jeszcze, co ten

wszechstronny miś zapewnia dziecku?

ROBIN: Tak, i to rzecz równie ważną, jak tamte dwie jak bezpieczeostwo i uczenie się poprzez

zabawę. W gruncie rzeczy może nawet ważniejszą. Mianowicie miś przekazuje dziecku pewnego typu

komunikat od matki: „pozwalam ci urosnąd".

JOHN: To brzmi jak jakaś wyrocznia.

ROBIN: Cóż, pamiętaj, że w tym wszystkim chodzi o rozwój dziecka. Wyrasta ono z fazy, gdy matka

skupia w sobie wszystko co ważne, i przechodzi do kolejnego stadium, kiedy zaczyna przenosid częśd

przywiązania na innych: ojca, braci i siostry itd. Więc jeśli matka chętnie przystaje na tę zmianę i daje

104

temu wyraz obdarowując dziecko misiem, a następnie ma do owego misia określone nastawienie to

kieruje do dziecka komunikat o kluczowym znaczeniu.

JOHN: Jest to komunikat: „Jestem szczęśliwa, że rośniesz i odrywasz się ode mnie". Myślę, że

rozumiem. Pokazując, że jest szczęśliwa, gdy dziecko bawi się misiem pod jej nieobecnośd, daje znad,

że to dobrze, gdy ono jest zadowolone z siebie, mimo że jej przy nim nie ma. Lecz jednocześnie

częściowo przy nim jest w misiu, który pociesza malca, gdy jest nieobecna. To jest rodzaj rozwiązania

kwadratury koła, prawda?

ROBIN: Myślę, że miś przekazuje jeszcze jeden komunikat, który brzmi: „Możesz oddalad się ode mnie

w takim tempie, w jakim chcesz nie musisz tego robid szybciej niż ci wygodnie. I przyjdzie taki

moment, że będę mogła znieśd twoje odejście".

JOHN: Co? Że całkiem odejdzie?

ROBIN: Tak. Mówi mu: „Chciałabym, żebyś urósł i w koocu przestał mnie w ogóle potrzebowad".

JOHN: Przepraszam, potrafię zrozumied, że miś służy do przenoszenia pozostałej części komunikatu,

ale ostatni kawałek wydaje mi się trochę zbyt fantastyczny.

ROBIN: A moim zdaniem to tylko inne sformułowanie tego samego komunikatu, co do którego już się

zgodziliśmy, doprowadzenie do jego logicznej konkluzji.

JOHN: Dobrze, ty jesteś ten uczony. Pozwól mi teraz sprawdzid, czy dobrze to wszystko rozumiem.

Mniej więcej po sześciu miesiącach dziecko powinno pomału zacząd oddzielad się od matki czyli od

pełnej zależności emocjonalnej zmierzad ku możliwości korzystania ze wsparcia również innych ludzi.

Okazuje się, że obiekt przejściowy pomaga to zrobid z kilku powodów. Po pierwsze niemowlę może

przenieśd częśd uczud, jakie ma do matki, na pluszowego misia. Więc kiedy się przestraszy, miś

posłuży mu jako przypomnienie, że mama może je pocieszyd. Po drugie bawiąc się misiem dziecko

ma możliwośd wypróbowania obydwu ról: matki i dziecka, co pomaga mu nauczyd się, jak byd matką,

inaczej mówiąc jak opiekowad się sobą... jak również dzięki lepszemu zrozumieniu własnej matki

wyraźniej zaznaczyd swoje granice. A po trzecie fakt, że matka aprobuje zabawy z misiem, stanowi

dla dziecka komunikat, że to dobrze, jeżeli się usamodzielnia. Mówiąc krótko: misie pomagają

pamiętad o mamie, wyraźniej wyznaczad granice, uczyd się „matkowania sobie", a w dodatku

stanowią pochwałę niezależności. Nic dziwnego, że tyle kosztują.

ROBIN: A więc dziecko, zaczynając pomału tracid bliskośd z matką, będzie czuło, że ma oparcie,

nauczy się też wspierad samo siebie. A dzięki temu zyska dużą swobodę. Stopniowo ukształtuje się u

niego otwarta i ufna postawa wobec wszelkich zmian, jakie napotka, gdy dorośnie i pójdzie w świat.

JOHN: Tak samo jest z dorosłymi, prawda? Jeżeli potrafimy sobie przypomnied o dostępnych źródłach

wsparcia, to łatwiej nam znosid stres i z większą otwartością podchodzid do nowych możliwości.

Przypuszczam, że ludzie noszą ze sobą zdjęcia rodziny a.lbo obrączki czy inne przedmioty o wartości

sentymentalnej, ponieważ to ich łączy z osobami, które kochają... Może nawet krzyżyki też?

ROBIN: Wszystkie takie rzeczy pomagają nam utrzymad wewnętrzne przekonanie, że poradzimy sobie

ze zmianami, jakie narzuca nam życie, i potrafimy iśd dalej.

105

JOHN: Myślenie o przejściach dziecka w tej fazie wzbogaciło mnie o dodatkowy punkt widzenia na

sprawę stresu związanego ze zmianami. Otóż zmiany są tak stresujące dlatego, że nie można przejśd

do żadnej nowej rzeczy, dopóki nie pozostawi się za sobą starej. Dziecko nie może zacząd cieszyd się

tatusiem, dopóki nie uwolni się chod trochę od mamusi. I nie może zacząd lubid szkoły, zanim nie

zrezygnuje z niektórych rozkoszy siedzenia w domu.

ROBIN: Masz rację. Nie można nawet wpaśd na kompletnie nowy pomysł, dopóki nie zarzuci się

starego.

JOHN: ...Może dlatego myślenie to ciężka praca. Tak czy inaczej, jeśli przed pójściem do przodu trzeba

z czegoś zrezygnowad, to można się obawiad dwóch rzeczy. Po pierwsze rezygnowanie oznacza jakiś

rodzaj straty, która zwykle jest dolegliwa. Po drugie zyskując coś nowego w najlepszym razie nie wie

się, na co można liczyd, a w gorszym można trafid na rzeczy mocno niepokojące. Przeraża nas raczej

spotkanie z nieznanym niż realne niebezpieczeostwo.

ROBIN: To prawda. Przy czym lęk jest najsilniejszy, kiedy się jest pośrodku: człowiek już nie opiera się

na starym, zaś nowego jeszcze nie trzyma się zbyt pewnym chwytem. Właśnie dlatego dla dziecka w

tej fazie tak ogromne znaczenie ma uzyskanie pewności, że może z różnych rzeczy zrezygnowad, i

ufności, że to co dostanie w zamian będzie dobre jeśli nie lepsze. Posiadając tę pewnośd, zyskuje też

zdolnośd do dalszego rozwoju i kierowania swoim życiem swobodnie i bez napięcia.

JOHN: Natomiast jeśli to nie nastąpi, dziecko może zatrzymad się w rozwoju? Będzie zamknięte w

sobie, spięte, będzie bało się próbowad nowych rzeczy?

ROBIN: Bardzo słusznie. Kiedy człowiek nabierze pewności siebie, może reagowad na świat otwarcie i

swobodnie. Jeżeli musi z czegoś zrezygnowad, może to zrobid, bo ma pewnośd, że uda mu się znieśd

uczucie lęku, jakie pociąga za sobą strata. Za to pozwalając sobie na przeżycie tej przykrości, przestaje

potrzebowad tego, co pozostawił za sobą. A kiedy stanie przed czymś nowym, zamiast przestraszyd

się i zamknąd, może otworzyd się i uznad, że nowe rzeczy wcale nie są niebezpieczne, przeciwnie

mogą byd źródłem pomocy i wsparcia.

JOHN: A jeśli nie udało się przejśd przez tę fazę jak należy, to nie chcemy zrezygnowad z niczego,

ponieważ nie jesteśmy pewni, czy potrafimy znieśd uczucia związane ze stratą.

ROBIN: Wtedy w nieznanej sytuacji będziemy mied tendencję do reagowania napięciem,

rozdrażnieniem, czujnością. Jest to co prawda absolutnie naturalny sposób chronienia się przed

realnym zagrożeniem, jednak nie stanowi prawidłowej reakcji na coś, co jest tylko nowe.

JOHN: To tak jak bronid twierdzy, prawda? Pełna mobilizacja i czujnośd, bramy zamknięte.

ROBIN: Właśnie. A więc dziecko, jeżeli nie otrzyma wsparcia, kiedy go potrzebuje nie ma obiektu

przejściowego, pomagającego znieśd rozstanie z matką, ani nie może pobiec do niej, kiedy się

przestraszy będzie musiało uciec się do takiego „frontowego" sposobu ochraniania siebie przed zbyt

dużymi zmianami i stresem. Bardzo prawdopodobne, że w przyszłości ktoś taki będzie żyd w ciągłym

napięciu, trzymad się sztywno, raczej nieufnie odnosid się do ludzi... będzie, jak powiedziałeś, spięty.

JOHN: W ten sposób nigdy nie da sobie szansy, żeby przekonad się, że nowe rzeczy nie są

niebezpieczne.

106

ROBIN: I że na pewno znajdzie wsparcie innego rodzaju, które stopniowo zastąpi miłośd i opiekę

matki w miarę jak będzie się otwierad na ojca, braci, siostry, przyjaciół, kolegów ze szkoły, z klubu,

zespołów czy grup. A w koocu oczywiście na kogoś, kogo pokocha.

JOHN: Czyli postawa „otwarta i swobodna" oraz „zamknięta i spięta" to dwa różne sposoby

przeżywania życia.

ROBIN: Pierwszy prowadzi do rozwoju i zmiany, drugi do trwania w bezruchu.

JOHN: Z tym że większośd ludzi z pewnością miewa obydwa te stany. Idzie mi o to, że czasami czuję

się odprężony na tyle, że nawet kiedy muszę zmierzyd się z trudną sytuacj'ą, mogę w nią wejśd z

bardzo przyjemną, niemal abstrakcyjną ciekawością, co też się wydarzy a wówczas, ponieważ jestem

bardziej otwarty na ludzi, konflikty rozwiązuje się raczej łatwo. Za to gdy jestem pod wpływem stresu

i w nastroju „frontowym", staję się mniej elastyczny, więc nic się nie układa, nie dochodzi do takiego

szczęśliwego kompromisu. Chodzi o to, że funkcjonuję na dwa sposoby, zależnie od nastroju.

ROBIN: I to jest normalne. Nawet najbardziej otwarte osoby zamykają się w sobie, jeżeli miały dużo

stresów bez możliwości podładowania akumulatora, a najbardziej nawet sztywne otwierają się, jeśli

dostaną odpowiednio dużo ciepła. Niemniej ludzie zwykle mają tendencję do funkcjonowania w

sposób zbliżony raczej do jednej z tych możliwości.

Właściwy tor

JOHN: Więc powiadasz, że można obrad sobie w życiu jeden z dwu kierunków. Pierwszy to kierunek

„otwarty, swobodny", a drugi „zamknięty, spięty". I to, na jakim torze się znajdziemy, w wielkim

stopniu zależy od tego, jak my i nasze matki poradziliśmy sobie z procesem separacji, zachodzącym

pomiędzy szóstym miesiącem a trzecim rokiem życia?

ROBIN: Tak właśnie uważam, chociaż ujmując to w ten sposób chyba obciążasz matkę zbyt dużą

odpowiedzialnością. Zobacz, przecież ona znalazła się na tym „zamkniętym, spiętym" torze dlatego,

że taka była jej rodzina. I nic nie może na to poradzid. Wcale nie byłoby jej łatwo „przestawid się" i

skierowad dziecko na „otwarty, swobodny" tor.

JOHN: Żeby to zrobid, potrzebowałaby znacznego wsparcia z zewnątrz. Na które ma niewielką szansę

ze strony męża, ponieważ prawdopodobnie wybrała kogoś znajdującego się na tym samym torze co

ona.

ROBIN: Słusznie. Niemniej koncepcja dwóch torów jest tak ważna dla uzmysłowienia sobie, na jakich

dorosłych wyrastamy, że chciałbym przyjrzed się relacji matkadziecko na każdym z nich. Weźmy

najpierw „zdrowy" tor. Oto matka normalna matka zwana przez nas „dostatecznie dobrą". Czy

pamiętasz, czym się charakteryzuje?

JOHN: Potrafi zajmowad się sobą. Zdaje sobie sprawę z własnych potrzeb i czuje się dobrze

zaspokajając je. Przekazuje więc opiekę nad dzieckiem komu innemu, kiedy jest jej potrzebna

przerwa, i umie prosid o miłośd i wsparcie, kiedy tego potrzebuje.

107

ROBIN: Słusznie. A w efekcie posiada dostatecznie dużo miłości czy wsparcia emocjonalnego, czy

luzu, czy pewności siebie, czy jak jeszcze zechcesz to nazwad. Ma to dwojaki skutek. Po pierwsze

może dostarczad dziecku niezbędnego wsparcia, skoro jej samej go nie brakuje. A po drugie nie jest

zależna od miłości i wsparcia, jakie może dostad od dziecka, bo wystarcza jej to, co ma. Może więc

pozwolid mu odejśd, kiedy będzie do tego gotowe.

JOHN: Czyli pozwoli mu mied ten śmierdzący kawałek kocyka, da mu pluszowego misia. A ono dzięki

temu będzie mogło oddzielid się od niej. Nie tylko dlatego, że kojarzy sobie te przedmioty z miłością

matki, ale również dlatego, że ona aprobuje fakt ich posiadania. To pokazuje dziecku, że ona chce,

żeby się od niej uwolniło, gdy przyjdzie na to czas.

ROBIN: Dzięki temu dziecko czuje się bezpieczniej, ma więcej odwagi i może z przyjemnością

podejmowad ryzyko. Nie potrzebuje spinad się, żeby się zamknąd przed nowymi doświadczeniami.

Dlatego wszystko staje się weselsze. Łatwiej o radośd życia. Dziecko szybciej zawiera przyjaźnie i w

razie potrzeby może uzyskad wsparcie, nawet kiedy mamy i rodziny nie ma w pobliżu, żeby mu

pomóc. Tak więc matka, a później rodzina jest mu mniej potrzebna. Co nawiasem mówiąc oznacza, że

może bardziej się nimi cieszyd.

JOHN: Dlaczego?

ROBIN: Ponieważ kiedy z nim są, nie musi cały czas się bad, że mogą zniknąd. Zmartwienia tego typu

nie będą mu psud radości. Będzie o wiele bardziej zdolne do radzenia sobie zarówno ze zmianami, jak

ze stratami i wszelkiego typu stresami. A jego życie nie tylko będzie bardziej pełne, ale wciąż będzie

stawało się coraz bogatsze i bardziej urozmaicone.

JOHN: Więc to jest zdrowy tor. Natomiast matka na tym drugim torze nie potrafi byd samolubna w

taki zdrowy sposób? Nie umie zapewnid sobie tego, co jest jej potrzebne.

ROBIN: Nie. Sama będzie miała za mało, a skoro tak, to w jaki sposób może dawad? Dlatego dziecku

od początku będzie brakowało wsparcia emocjonalnego. A z drugiej strony, jeśli matce go brakuje,

będzie zależna od dziecka, potrzebując od niego miłości i wsparcia dla siebie. Będzie się go kurczowo

trzymad, tak jak ono będzie lgnąd do niej. I nawet jeśli da mu misia albo królika, jej nastawienie do tej

sprawy będzie zupełnie inne. Będzie zaborcza w stosunku do dziecka i niezadowolona z tego, że

pluszowy miś skupia całą. jego uwagę i staje się niemal tak samo ważny, jak ona. W jej oczach będzie

czymś w rodzaju rywala!

JOHN: Czyli miś nie będzie przekazywał komunikatu: „Daję ci oparcie, żebyś mógł urosnąd i odejśd", a

dziecko nie nabierze dostatecznej pewności siebie, żeby spróbowad to zrobid. Właściwie otrzyma

wręcz odwrotny komunikat.

ROBIN: Masz rację. To jest jeden z możliwych kierunków rozwoju sytuacji na „niezdrowym" torze. Ale

bywa też inaczej, jeśli matka nauczyła się zaprzeczad, że sama potrzebuje miłości i wsparcia.

JOHN: Jeżeli umieściła te potrzeby za kurtyną.

ROBIN: Wówczas będzie nieszczęśliwa w przypadku ujawnienia jakichkolwiek potrzeb, czy to swoich,

czy dziecka. Będzie usiłowała zanegowad istnienie jednych i drugich i najczęściej będzie odpychad

malucha, kiedy spróbuje przylgnąd do niej. I naturalnie będzie się wstydziła tego, że dziecko przytula

108

się do pluszowego misia, zwłaszcza gdy trochę podrośnie, toteż będzie je zniechęcad do bawienia się

nim.

JOHN: Zatem jeżeli matka jest na „niezdrowym" torze, dziecko tak czy inaczej dostanie negatywny

komunikat na temat misia.

ROBIN: Tak, a ponieważ potrzebuje, żeby ona zaakceptowała misia czyli swobodę odejścia, którą miś

reprezentuje zanim z jego pomocą zdoła dorosnąd i odejśd od niej... cóż, wtedy ono zwyczajnie nie

będzie w stanie tego zrobid. Będzie stało w miejcu, mocno trzymając się jej spódnicy, czepiając się jej

kurczowo.

JOHN: Zostało „unieruchomione", gdyż nie może przerzucid się z matki na inne źródła wsparcia z

zewnątrz.

ROBIN: Okazuje się, że dzieci, które trafiły na „niezdrowy" tor, nie odstępują matki czy innego źródła

poczucia bezpieczeostwa, jakie udało się im znaleźd.

JOHN: I ciągle otrzymują od matki za mało. Więc nawet bycie z nią wcale nie zaspokaja ich potrzeb.

ROBIN: Nie. Te dzieci zawsze robią wrażenie, jakby czegoś chciały, na coś liczyły. I chyba rzeczywiście

dostają niewiele. Więc nie czują się zbyt pewnie i nie są zbyt otwarte na nowe doświadczenia.

JOHN: Taki biedny maluch nie wie, co robid, prawda? Mam wrażenie, że najważniejszym uczuciem,

jakie mu towarzyszy, nie jest smutek, lecz raczej zakłopotanie. A także pewne napięcie. Tak. Czuje się

zamrożony, nie wiedząc dlaczego.

ROBIN: Oczywiście, to zakłopotanie komplikuje się jeszcze dodatkowo z powodu nastawienia świata

zewnętrznego. Bo dosyd szybko inne dzieciaki przestają woład „Wyjdź się pobawid!" i zaczynają

wykrzykiwad inne rzeczy, zwłaszcza jeśli to dziecko jest chłopcem. Więc odczuwa jeszcze większe

zakłopotanie i przykrośd, bowiem teraz dostało polecenia odejścia od matki, a nie ma żadnego

pomysłu, jak to zrobid. Inni krytykują go i śmieją się z tego, że utknął w takim miejscu.

JOHN: Gdyby jego i jego mamę pozostawiono samym sobie, mogliby przynajmniej trzymad się siebie

kurczowo i trochę się wspierad, co jak myślę zgodnie z tradycją mogą robid dziewczynki, nie

narażając się na taką krytykę. Mówi się o nich tylko, że „lubią siedzied w domu" albo że są „spokojne".

Natomiast taki chłopiec to „ciamajda".

ROBIN: Co komplikuje jego sytuację, ponieważ teraz swoją nie zaspokojoną potrzebę trzymania się

matki musi zacząd wypychad za kurtynę z powodu całej tej dezaprobaty otoczenia.

JOHN: Więc musi zaprzeczyd nawet temu, że utknął w martwym punkcie! To co można zrobid dla

człowieka w takiej sytuacji? Jak można przestawid go na inny tor na bardziej swobodny, pewny siebie

sposób funkcjonowania, który umożliwi mu rozwój?

ROBIN: Nie jest to łatwe. Skoro rodzina już raz ustawi się czy to na zdrowym, czy na niezdrowym

torze, trudno jej będzie się przestawid. Oczywiście wspaniale jest byd na „swobodnym" torze,

natomiast ze „spiętego" prawdopodobnie nie da się przeskoczyd bez pomocy z zewnątrz.

JOHN: Członkowie jednej rodziny niewiele mogą pomóc sobie nawzajem, ponieważ wszyscy

funkcjonują w ten sam sposób?

109

ROBIN: Tak. Głównie z tego powodu rodzice dobrali się ze sobą. I oczywiście wszystkie dzieci

dorastały z tym samym nieświadomym nastawieniem. A więc cała rodzina jest skazana na pełne

napięcia i lęku podejście do życia w ten sposób funkcjonuje, taki jest system rodzinny.

JOHN: Im wszystkim trudno zdobyd się na zdrowy egoizm zapewnienie sobie tego, czego potrzebują?

ROBIN: Tak. I jeśli jedno z rodziców nie potrafi samemu sobie poświęcid dostatecznie dużo uwagi czy

miłości, wtedy wszyscy inni muszą byd w pobliżu, żeby spróbowad mu to zapewnid.

JOHN: Zatem w rodzinach znajdujących się na niezdrowym torze wszyscy będą kurczowo trzymad się

siebie nawzajem.

ROBIN: Oczywiście. Wszyscy będą jakby unieruchomieni. Jest też bardzo prawdopodobne, że z takich

rodzin będą wywodzid się osoby cierpiące na drugą co do wielkości grupę chorób o podłożu

emocjonalnym na zaburzenia depresyjne.

JOHN: Jaka wobec tego była pierwsza grupa?

ROBIN: Zaburzenia związane z problemem nieostrych granic, w najpoważniejszych przypadkach

autyzm i schizofrenia.

JOHN: W porządku. Jednak poczułem się trochę zdezorientowany. Pozwól mi spróbowad to

uporządkowad. Zobaczyliśmy, na czym polega jedyna możliwośd, żeby dziecko mogło urosnąd, stad się

bardziej samodzielne: otóż dorastając musi odłączyd się od matki. Jeśli matka jest normalna,

„dostatecznie dobra", to zaakceptuje tę koniecznośd. Da mu obiekt przejściowy do pomocy przy

próbach radzenia sobie w pojedynkę. A dzięki jej pozytywnemu nastawieniu do tego obiektu dziecko

poczuje, że dostaje wsparcie, kiedy zacznie uczyd się działania na własną rękę. To da mu pewnośd

siebie, potrzebną do rezygnowania z poprzednich przywiązao i zaczynania nowych rzeczy, co oznacza,

że dziecko znajdzie się na „zdrowym torze".

ROBIN: Jak dotąd bardzo dobrze.

JOHN: Dalej: jeżeli matka nie może zapewnid sobie tego, czego potrzebuje... No cóż, po pierwsze

dziecku zabraknie wsparcia, żeby mogło zacząd się usamodzielniad. A po drugie matce będzie

potrzebna jego miłośd, więc gdzieś w głębi ducha nie będzie się jej podobała perspektywa uzyskania

przez nie niezależności. Toteż jeżeli nawet da mu misia, nie będzie temu towarzyszył odpowiedni

komunikat. W obydwu przypadkach dziecku nie uda się nabrad pewności siebie potrzebnej, żeby się

uwolnid i pójśd do przodu. W rezultacie będzie skazane na zahamowanie rozwoju, kurczowe

trzymanie się matki i niezdolnośd do uniezależnienia się od niej. Trafiło na niezdrowy tor i ma

wszelkie szanse, żeby wyrosnąd na dorosłego dotkniętego zaburzeniami depresyjnymi.

ROBIN: Wordsworth nie mógłby tego ująd lepiej12.

JOHN: Poeta mieszkający we mnie, czasami pragnie wyrazid siebie. Ale, że zapytam, dlaczego

powiedziałeś „zaburzenia depresyjne"? A nie po prostu „depresja"?

12

Czołowy angielski poeta romantyczny przyp. tłum.

110

Smutno i jeszcze gorzej

ROBIN: Prosta depresja to tylko jeden z rodzajów zaburzeo depresyjnych. Jest wiele innych, zwanych

maskowaną depresją, co oznacza, że jest ona ukryta za jakimiś innymi objawami i wyraża się w

sposób zamaskowany.

JOHN: Na przykład jako choroba psychosomatyczna?

ROBIN: Tak. Występują, powiedzmy, bóle prawdziwe bóle — tyle że pozbawione fizjologicznej

przyczyny. Ale może przybierad też różne inne postacie: problemów z jedzeniem, alkoholizmu, wielu

rozmaitych fobii, nieuzasadnionych obaw o zdrowie... jest ich tak dużo...

JOHN: I wszystkie mogą byd zamaskowaną formą depresji.

ROBIN: Tak. Gdy przyjrzed się im bliżej, okazuje się, że są spowodowane przez określonego typu

wychowanie albo zdarzenia, po których można było się spodziewad, że staną się przyczyną zaburzeo

depresyjnych. Nawiasem mówiąc, nie da się rozpocząd właściwego leczenia ani uzyskad poprawy,

dopóki nie rozpozna się ukrytej depresji.

JOHN: Więc co to jest depresja, panie doktorze?

ROBIN: Cóż, muszę zacząd od podkreślenia podstawowej różnicy między depresją a smutkiem.

JOHN: Rozumiem. Ludzie zwykle używają tych określeo zamiennie.

ROBIN: A Ty?

JOHN: W zasadzie też. Po części dlatego, że powiedzenie „jestem dzisiaj jakiś depresyjny" brzmi mniej

dramatycznie niż „jest mi dzisiaj smutno". Wiesz, dla mnie depresja chyba oznacza poczucie, jakbym

był trochę martwy w środku, podczas gdy smutek wiąże się z pełniejszym przeżywaniem tego uczucia.

ROBIN: No dobrze, sprawdźmy to, ponieważ różnica jest kluczowa i myląc te dwa pojęcia przestajemy

dobrze rozumied, o co chodzi. Jak wspominałeś wcześniej, człowiek nie może ruszyd dalej bez

zostawienia czegoś za sobą. Inaczej mówiąc, bez odżałowania straty. Więc jak reagujemy na stratę?

Jeżeli ukochana nas porzuci albo ktoś bliski umrze, albo stracimy pracę?

JOHN: Myślę, że zawsze pojawia się krótki paroksyzm bólu. Ale później zwykle pokrywamy go złością,

urazą do ludzi, którzy są za to „odpowiedzialni" żeby zagłuszyd ból, jak podejrzewam.

ROBIN: Jednak po pewnym czasie te uczucia zamierają i łapie nas chandra. Jest nam smutno.

JOHN: Odczuwamy prawdziwy ból.

ROBIN: Który musi potrwad jakiś czas, co jest zjawiskiem naturalnym. Ale później, jeśli jesteśmy

względnie zdrowi, pozwalamy sobie na przejście przez to i zaczynamy mied się lepiej. Odzyskujemy

pogodę ducha i po pewnym czasie mamy tę sprawę już za sobą. Możemy przestad zajmowad się tym,

co straciliśmy, i zacząd interesowad się czym innym.

JOHN: Dlatego że pozwoliliśmy sobie na przeżywanie nieszczęścia?

111

ROBIN: No właśnie. Skoro przeżyliśmy żałobę po tym, co zostało utracone, możemy zostawid to za

sobą i iśd dalej. JOHN: Lecz jeśli nie do kooca przeżyliśmy ten żal, to nie sposób się od niego uwolnid.

ROBIN: Słusznie. Poczucie straty będzie trwało w nieskooczonośd i człowiek nie będzie mógł

swobodnie ruszyd naprzód.

JOHN: Powiedziałeś w którymś momencie, mówiąc o zdrowych rodzinach, że przy pierwszym

zetknięciu z badaniami na ich temat byłeś zaskoczony, jak łatwo i naturalnie ludzie zdrowi żenią się

ponownie po stracie partnera. ROBIN: To prawda. Przeżyli żałobę w sposób bardzo pełny i głęboki. A

ponieważ mogli pozwolid sobie na tak dogłębne przejście przez ten proces, potrafili po stracie wrócid

do zdrowia o wiele szybciej niż większośd z nas. I potem kontynuowad swoje życie i budowad je na

nowo.

JOHN: Czyli żałoba prawdziwe przeżywanie bólu związanego ze stratą nie tylko jest naturalna, ale też

rzeczywiście coś człowiekowi daje.

ROBIN: Tak. Musimy pozwolid, by stare więzi rozpadły się, zanim będziemy w stanie na nowo

pozbierad się i dopasowad do nowej sytuacji. Coś jak rozbiórka domu przed wybudowaniem na tym

miejscu nowego. / właśnie to oznacza dla mnie smutek.

JOHN: Tak. Odkrycie, że w gruncie rzeczy smutek jest pożyteczny, było dla mnie bodaj najważniejsze i

najbardziej zdumiewające ze wszystkiego, czego dowiedziałem się w Twojej grupie. Przedtem zawsze

uważałem, że szkoda na to czasu. Tak samo, jak na użalanie się nad sobą. Myślałem: „Dlaczego ty

jesteś taki smutny, kiedy miliony ludzi głodują w Indiach?" albo „Dlaczego nie miałbym przestad byd

smutny, wyjśd gdzieś i trochę się zabawid?". Pogrążanie się w tym uczuciu zawsze wydawało mi się

takie bezcelowe. Natomiast w Twojej grupie dowiedziałem się nie tylko, że smutek jest „w porządku",

ale też, że dzięki niemu coś się zyskuje. A taka świadomośd oczywiście pomaga przeżyd go w sposób

bardziej pełny i szybciej się od niego uwolnid.

ROBIN: To prawda, ludzie często czują ogromną ulgę dowiadując się, że przeżywanie smutku jest

absolutnie zdrową reakcją.

JOHN: Ale dlaczego mielibyśmy uważad, że nie jest? Czy dlatego, że ci, którzy tłumią własny smutek,

chowają go za kurtyną i zaprzeczają jego istnieniu, nie pochwalaliby czegoś takiego?

ROBIN: Nie rozpędzaj się tak, właśnie do tego zmierzamy. Na razie wystarczy, żebyś pamiętał, że to,

co powiedzieliśmy o wielkich stratach, dotyczy oczywiście również małych strat, z tym że złośd i

smutek są wówczas mniejsze i dlatego o wiele szybciej można się z nimi uporad.

JOHN: Więc jeśli West Ham przegra, odzyskanie dobrego samopoczucia zajmie mi godzinę, Fulham

mniej więcej trzy minuty, a Arsenał 0,0006 sekundy13.

ROBIN: Bardzo obrazowo. Teraz zastosujmy tę koncepcję do matki i dziecka. W całej tej fazie

rozwojowej chodzi o to, żeby dziecko nauczyło się przeżywad rozstanie. Za każdym razem, kiedy

odrobinę bardziej się odseparuje, będzie musiało poradzid sobie z małą stratą. Będzie musiało na

13 Angielskie drużyny futbolowe przyp.tłum.

112

chwilę poczud smutek. I to jest zdrowe i naturalne. Właśnie owe krótkie momenty smutku i strachu

pomagają dziecku w oddzielaniu się od matki.

JOHN: Jeśli nie przejdzie przez te bolesne momenty, nie będzie mogło stopniowo odchodzid od niej.

ROBIN: Słusznie. A zatem matka, widząc u dziecka trochę lęku i smutku, musi umied to wytrzymad,

gdyż jest to częśd zmiany prowadzącej do usamodzielnienia. Oczywiście za każdym razem powinna

ocenid sytuację. Kiedy dziecko jest bardzo przygnębione, wtedy naturalnie musi się włączyd, żeby

załagodzid przykrośd. Ale jeśli wyczuwa, że to jedynie „ból rozwoju", nie powinna wtrącad się, tylko

wycofad i obserwowad, czy samo potrafi dad sobie radę.

JOHN: Czyli nie powinna spieszyd się zbytnio z chęcią ulżenia w każdej sytuacji.

ROBIN: Nie wtedy, kiedy malec jest już na etapie uczenia się, jak ma byd od niej troszeczkę bardziej

niezależny. Teraz wródmy do naszych dwóch torów... zdrowa, „dostatecznie dobra" matka wyczuwa

to, więc może pozwolid dziecku trochę powalczyd z przykrościami, trochę „pocierpied", podczas gdy

ona będzie stała z boku na wypadek, gdyby nie umiało się z tym uporad. JOHN: To wymaga dośd

subtelnego osądu, prawda?

ROBIN: Wystarczy, że przez pewien czas będzie oceniad sytuację z grubsza tak jak trzeba. Nie ma

powodu do pośpiechu. Będzie się mylid, ale stopniowo zacznie poprawiad błędy. Na dłuższą metę

większośd matek potrafi wyczud różnicę między prawdziwą przykrością a mazaniem się,

„przymierzaniem", zwłaszcza gdy dziecko jest starsze. I jeśli uda się przynajmniej w części dobrze to

rozróżniad, dziecko pomału będzie stawad się coraz bardziej zaradne i pewne siebie bo matka

pomoże mu po trochu wyzwolid się z pełnej zależności od niej.

JOHN: A więc uważasz, że jeżeli nie jest w stanie tego zrobid jeżeli wtrąca się i usiłuje uwolnid dziecko

od przykrości dosłownie za każdym razem, kiedy zauważy coś niepokojącego, nawet jeżeli ono nie

jest już takie małe to nie daje mu żadnej możliwości nauczenia się, jak krok po kroku oddalad się od

niej. Powstrzymuje dziecko od przeżywania żalu po tym straconym właśnie małym kawałku bliskości.

ROBIN: To jest to! Nigdy nie dopuści, żeby do tego doszło. Więc jeśli mama nie dostaje tego, czego

sama potrzebuje, to będzie trochę wystraszona i przygnębiona, a w rezultacie może wytworzyd się u

niej pewna nadwrażliwośd na cierpienie dziecka. A zatem na niezdrowym torze matka będzie raczej

za bardzo spieszyd się, chcąc ulżyd dziecku, kiedy przeżywa ono niewielki, normalny, zdrowy smutek,

spowodowany podjęciem małego kroczku w kierunku odłączenia się od niej. W takiej sytuacji dziecko

nie może wykonad skoku. Będzie stale wracało tam, gdzie było. Matka zatrzymała proces.

JOHN: W jakimś sensie dziecko nie ma szans nauczyd się, jak znosid smutek jak pozwolid sobie na

przeżywanie tego uczucia i jak je przetrwad bez wpadania w panikę.

ROBIN: Teraz nareszcie zbliżamy się do depresji. JOHN: Świetnie!

ROBIN: Ponieważ jeśli kilka razy zdarzy się, że mama wkroczy do akcji na pierwszy sygnał doznawanej

przykrości, dziecko nauczy się nie tego, jak pozwalad sobie na przeżywanie smutku i jak przez to

przechodzid, ale czegoś wręcz odwrotnego. Nauczy się, jak przerywad odczuwanie tego dyskomfortu

za pomocą nadawania sygnału o przykrości, któremu mama nie umie się oprzed.

113

JOHN: Nauczy się więc, jak unikad zmagania się ze smutkiem i w efekcie nie będzie w stanie znieśd

żadnej straty. Czyli nie będzie mogło dorosnąd.

ROBIN: Poprawne rozumowanie. Zdrowy smutek pozwoliłby na odłączanie się od matki po

troszeczku, automatycznie, tymczasem ona, zamiast do tego dopuścid, zawsze przybywa z odsieczą. I

dziecko uczy się tak odruchowo, jak pies uczy się siadad, jeśli dostaje biszkopt za każdym razem,

kiedy to zrobi dopasowywad się do takiego zachowania. Wytwarza sobie nawyk robienia żałosnej

miny, ilekrod coś jest tylko odrobinę trudniejsze, na długo przed pojawieniem się prawdziwego

cierpienia. I zawsze może liczyd na to, że matka usunie stres, z którym powinno nauczyd się borykad

samo. A więc dopóki będzie reagowad na minę „przerwij to, mamo" próbami ratowania dziecka przed

pojawiającą się trudnością, ten schemat będzie się zakorzeniał coraz mocniej, utrwalając się jako

nawyk. I dlatego coraz trudniej będzie go zmienid.

JOHN: Czy to jest coś w rodzaju symulowania?

ROBIN: Nie. W żadnym razie. To oznaczałoby, że dziecko wie, co robi.

JOHN: Nie, miałem na myśli, że symuluje nieświadomie.

ROBIN: Ono w ogóle nie zdaje sobie sprawy z tego, co robi. Ten schemat kształtuje się tak wcześnie,

iż starsze dziecko sądzi, że to zupełnie naturalne czud się tak, jak ono się czuje. Myśli: „nic na to nie

mogę poradzid" i to jest prawda nie umie sobie wyobrazid, że w ogóle istnieje jakiś inny sposób

reagowania. Ponieważ nigdy go nie nauczono żadnego innego sposobu. Dlatego uważam, że

„symulowanie" jest absolutnie niewłaściwym określeniem.

JOHN: Sformułujmy to tak: dziecko nadaje komunikat „pomóż mi, czuję się okropnie", kiedy w

rzeczywistości wcale nie czuje się tak źle.

ROBIN: O to właśnie chodzi. Wysyła wszelkiego rodzaju sygnały, że jest biedne, smutne i skarży się,

ale nie ma żadnych szans, żeby przeżywad ten smutek dalej i pozwolid sobie naprawdę go poczud.

JOHN: Ale odczuwa coś, co mu się niezbyt podoba.

ROBIN: To prawda, jednak to uczucie jest całkiem inne niż smutek, którego stara się uniknąd.

JOHN: ...Chcesz powiedzied, że dziecko przeżywa depresję.

ROBIN: Brawo!

JOHN: Czy raczej to, co Ty nazywasz depresją, o Skarbnico Wszelkiej Mądrości.

ROBIN: Dobrze, porównajmy te doświadczenia sami. Spróbuj sobie przypomnied, jak to jest, kiedy

jesteś smutny. Ta emocja jest bogata, głęboka i sprawia, że czujesz się pełen życia, mimo że cierpisz.

Nie masz wrażenia, że jesteś odcięty od świata wręcz przeciwnie, intensywnie kontaktujesz się ze

wszystkim, co się wokół Ciebie dzieje.

JOHN: Człowiek czuje się taki jakiś „pełny" odczuwa to wręcz fizycznie i ma świadomośd zarówno

swego ciała, jak i tego, co zachodzi wokół niego. Nie wydaje się też, żeby z czymkolwiek walczył. Kiedy

ja czuję się w ten sposób, mam wrażenie, że akceptuję to, co się dzieje, toteż jestem otwarty i zdaję

sobie sprawę, że w zasięgu ręki mam bardzo dużo wsparcia. Więc chociaż boli, jakoś udaje się

wytrzymad, ponieważ czuję, że żyję pełnią życia.

114

ROBIN: Przypuszczam, że dlatego większośd z nas odczuwa przypływ energii życiowej i ma poczucie

pełni po obejrzeniu tragicznej sztuki czy filmu, który naprawdę zrobił na nas wrażenie. Z drugiej

strony, jeżeli człowiek próbuje odciąd się od tego uczucia, to pozostaje w nim martwota, pustka, brak

energii i autentycznych więzi emocjonalnych z innymi ludźmi.

JOHN: No cóż, parę lat temu tak się właśnie czułem prawie przez cały czas. Życie wydawało mi się

jakieś bez sensu. Miałem wrażenie, że jestem kompletnie odcięty od wszystkiego łącznie z własnym

ciałem. Chyba z tego powodu miałem bardzo napięte mięśnie. A że byłem odcięty również od tego,

co działo się wokół mnie, to jednocześnie towarzyszyło mi dośd duże poczucie izolacj'i. To był, jak

powiedziałeś, rodzaj martwoty. I pustki. Ale też wyglądało na to, że walczę ze smutkiem, zamiast go

akceptowad. Wobec tego zwykłe przechodzenie przez życie było walką. Stosunkowo wcześnie ofiarą

tej sytuacji padło moje poczucie humoru. Właściwie kiedy odzyskałem zdolnośd do śmiechu, zaczęło

się przejaśniad. Widad tu oczywiście jeszcze jedną rzecz mianowicie poczucie, że człowiek jest pod

jakąś presją. Przypuszczam, że stąd wzięło się słowo „depresja".

ROBIN: Tak, kiedy ktoś jest w depresji, postawa ciała robi takie wrażenie, jakby coś na nie naciskało.

JOHN: Teraz, gdy o tym rozmawiamy, jestem zaskoczony, iż nie zdawałem sobie sprawy, że nie jestem

smutny. Pamiętam przecież, jak oglądałem w telewizji program o depresji ze Spikem Milliganem i

Oliwierem Toddem i ktoś zwrócił uwagę, że oni rzeczywiście nie czuli smutku, kiedy byli w depresji, a

ja musiałem wyjśd i to przemyśled. Ale dlaczego wcześniej nie zauważyłem tej różnicy? Czy tylko z

tego powodu, że zamiennie używamy tych dwóch określeo?

ROBIN: Tak sądzę. Cała ta kwestia byłaby o wiele jaśniejsza, gdyby wszyscy posługiwali się słowem

„depresja" w węższym znaczeniu, używanym przez psychiatrów. Dzięki temu można byłoby przestad

mylid obydwa przeżycia.

JOHN: Jak uważasz, czy ludzie zgodziliby się z naszym sposobem opisu tych dwóch uczud?

ROBIN: Większośd z nich tak. Słuchałem podobnych opisów latami i zawsze odnosiłem wrażenie, że o

różnicy decyduje to, czy człowiek „czuje się martwy", czy „żywy". Nie zapominaj, że depresja służy

właśnie temu, żeby uniknąd przeżywania smutku. A przecież nie można wybrad sobie jednego uczucia

i przestad je odczuwad bez odcinania się również od wszystkich pozostałych emocji. Więc jeśli ktoś

odcina się od smutku, to musi odciąd się też od całej reszty uczud. A kiedy one zamierają, człowiek

staje się martwy. Trudno się więc dziwid, że nic mu się nie chce, kiedy jest w takim nastroju.

JOHN: Widzę tu jeszcze jedną różnicę. Jeżeli jestem smutny, mogę powiedzied innym: „jestem

smutny, ale mam się dobrze". I mogę z nimi byd i cieszyd się ich obecnością bez poczucia, że czegoś

od nich potrzebuję, może oprócz zwyczajnego kontaktu. Natomiast kiedy byłem w depresji, to chyba

w głębi duszy czekałem, żeby ktoś inny za mnie zmienił tę sytuację, i jakoś absurdalnie czułem się

dotknięty, że nikt tego nie robi!

ROBIN: Pomyśl o Basilu Fawlty. Jest cały czas w depresji, prawda? Chociaż w ogóle nie potrafi się do

tego przyznad. Spędza całe życie na wysyłaniu sygnałów do wszystkich innych, że to ich wina, bo

przez nich on ma takie ciężkie życie.

JOHN: A przecież człowiek nie obwinia innych w ten sposób, kiedy jest smutny. Czy to znaczy, że

ciągłe pretensje świadczą o depresji?

115

ROBIN: Tak, komunikaty od osób depresyjnych, nawet jeżeli są zamaskowane, zwykle mają taki oto

charakter: „nikt mnie nie kocha", „nic takiego nie miało prawa mnie spotkad", „ktoś powinien zrobid z

tym porządek".

JOHN: Cóż, jeśli człowiek został nauczony, że ma robid smutną minę, żeby matka za niego

doprowadziła wszystko do porządku, a ona tego nie robi..., to przypuszczalnie jakaś jego częśd ma

ochotę obwiniad ją o to, że go zawiodła. Dlatego żyje w aurze nieustannych pretensji, że ktoś nie

doprowadził za niego do porządku jego życia.

ROBIN: Zwłaszcza że siedzenie i czekanie, aż ktoś urządzi mu życie, działa na niego paraliżująco.

JOHN: Więc również w ten sposób można wyjaśnid, dlaczego ludzie na niezdrowym torze nie są w

stanie posuwad się do przodu. Ale co mogłoby ich ruszyd z miejsca? Co może ich przestawid na

zdrowy tor?

ROBIN: Trzeba znaleźd sposób, jak im pomóc uświadomid sobie, że wysyłają do innych sygnały, żeby

za nich zmienili sytuację. I spowodowad, żeby zamiast tego sami zabrali się do wprowadzania zmian.

JOHN: Jak mogą to zrobid?

ROBIN: Tylko przez skontaktowanie się z własnym smutkiem. A w tej sprawie będzie im potrzebna

pomoc, ponieważ nauczono ich, że właśnie tego mają nie robid.

Przestawid się na inny tor

JOHN: Rozpatrując tę sytuację w odniesieniu do matki na niezdrowym torze i jej dziecka... można

powiedzied, iż nieszczęśliwa mina i smutne zachowanie malucha przestały byd sygnałem, że boryka

się on z jakąś konieczną zmianą... a stały się sygnałem skierowanym do innych, żeby usunęli ten stres.

ROBIN: Tak, to bardzo trafne sformułowanie. Ale kiedy mówisz o sygnałach, może to sprawiad

wrażenie, że cała rzecz rozgrywa się ze znacznie większym udziałem świadomości, niż to faktycznie

ma miejsce. To nie jest tak, że matka obserwuje, zauważa reakcję i postanawia działad zgodnie z nią.

Tym bardziej dziecko nie podejmuje decyzji o wysyłaniu sygnałów. Wszystko to odbywa się właściwie

automatycznie. JOHN: Żadne z nich nie ma najmniejszego pojęcia, dlaczego to robi.

ROBIN: Ani nawet co robi. Tak jak pralka automatyczna, która po prostu wykonuje to, co zostało

zaprogramowane. I oczywiście dzieje się tak nie tylko z matką. Również z ojcem i dziedmi, z całą

rodziną, która funkcjonuje na określonej zasadzie. Ponieważ zwykle dany schemat rodzinny był

przekazywany z pokolenia na pokolenie, zanim dotarł do obojga rodziców. A więc wszyscy w rodzinie

są zablokowani w podobny sposób, nawet jeśli udają, że tak nie jest.

JOHN: A jak „udają"?

ROBIN: Cóż, matka może wydawad się zbyt pobłażliwa, a ojciec na kimś z zewnątrz może robid

wrażenie, że ma jej to za złe. Może jej czasem mówid, żeby „przestała rozpieszczad dziecko". Ale przy

bliższym przyjrzeniu się tej rodzinie, kiedy wypowiadają się razem, szybko wychodzi na jaw, że on jest

po prostu zazdrosny i chciałby byd tak samo „rozpieszczany". Czyli nie można się od niego spodziewad

realnej pomocy. Niezależnie od tego, jak zachowuje się ojciec czy również jest wyraźnie

116

potrzebujący, czy zaprzecza swoim potrzebom dziecko uczy się ratowad przed stresem, przybierając

bezradną, nieudolną, cierpiącą minę.

JOHN: Skoro to wszystko ma taki automatyczny przebieg, to cały proces jest „zepchnięty za kurtynę"?

ROBIN: Tak, w rodzinie omawianego typu ukrywają go za kurtyną wszyscy, nie tylko ta osoba, która w

danym momencie skarży się na występowanie jakichś objawów. Żeby zatem uwolnid się od takiego

schematu, potrzebny jest ktoś spoza systemu rodzinnego, kto może pomóc im zobaczyd, co się dzieje,

i zaakceptowad smutek ukryty za kurtyną.

JOHN: Może przyjaciele?

ROBIN: Może, jeżeli te skłonności występują w łagodnej postaci. Ale kiedy są bardzo silne, mocno

zakorzenione, to nie ma wielkich szans na pozytywną zmianę. Widzisz, osoba, która nauczyła się

postępowania zgodnego z rodzinnym schematem od swojej matki, będzie wybierad raczej przyjaciół

podobnych do siebie którzy nie zechcą uprzytomnid jej sensu takiego zachowania.

JOHN: Na partnera małżeoskiego również wybierze kogoś, kto we własnej rodzinie nauczył się

automatycznie podporządkowywad takim sygnałom.

ROBIN: Wobec tego prawdopodobieostwo, że przypadkiem znajdzie się ktoś, kto może zrobid to, co

konieczne, jest raczej małe.

JOHN: Dobrze, ale co jest konieczne?

ROBIN: Z takimi osobami trzeba robid parę rzeczy równolegle. Trzeba stworzyd sytuację, w której nie

będą mied korzyści ze smutnej miny, a zarazem powód nadawania sygnału typu „smutnamina"

spotka się ze zrozumieniem i nie będzie potępiany. Trzeba też zaoferowad wsparcie emocjonalne,

ażeby pomóc im zacząd przeżywad smutek.

JOHN: Poczekaj. Muszę zająd się każdą z tych rzeczy po kolei. Mają nie mied korzyści ze smutnej miny.

Co to za korzyści? ROBIN: Po prostu ktoś zjawia się natychmiast i mówi: „Nie można Cię narażad na

trudne doświadczenia, które Cię denerwują".

JOHN: Inaczej mówiąc, z grubsza można to ująd tak, że terapeuta ma powiedzied: „Musisz stanąd

twarzą w twarz z bolesnymi sprawami w życiu, mimo że robi ci się wtedy smutno".

ROBIN: Bardzo z grubsza, tak.

JOHN: Następna sprawa: powód smutnej miny spotyka się ze zrozumieniem, a nie z potępieniem?

ROBIN: Oznacza to, iż trzeba komuś takiemu przekazad, że przeżywanie smutku jest w porządku, że

przez to nie staje się „dziecinny".

JOHN: Pomaga to w wydobywaniu takich uczud zza kurtyny, a wtedy można zacząd sobie z nimi

radzid.

ROBIN: Słusznie. Można zacząd je odczuwad. To wszystko, co jest do zrobienia.

JOHN: Ale ponieważ człowiek nigdy dotąd nic podobnego nie robił, więc taka perspektywa musi w

nim budzid duży lęk. Dlatego potrzebuje wsparcia emocjonalnego.

117

ROBIN: Tak, i dostarczanie go jest równie ważne, jak dwie pozostałe rzeczy.

JOHN: Naturalnie człowiek na zdrowym torze uwalnia się od rozmaitych smutków związanych z całym

mnóstwem małych strat w ten sposób, że przeżywa je we właściwym czasie. Weźmy taki głupi

przykład: jeżeli odseparowanie się od mamy wymaga 1000 jednostek smutku, dziecko

„zdrowotorowe" może przerobid je kolejno po jednej. W ten sposób każda strata jest mała i łatwo

sobie z nią poradzid. Natomiast osoba tkwiąca na niezdrowym torze całą tę pulę smutku trzyma

upchaną gdzieś za barierą.

ROBIN: Każda następna dolegliwa strata może się tylko dokładad do tej globalnej sumy, powodując

jeszcze większe obawy przed skontaktowaniem się z ukrytymi emocjami. Oczywiście, kiedy już

zacznie się przeżywad smutne uczucia, nie jest konieczne konfrontowanie się ze wszystkimi naraz;

można pozwalad im ujawniad się pojedynczo. Ale ktoś taki na pewno wyczuwa, jak dużo się ich

nazbierało za kurtyną i często boi się, że mogłyby go przytłoczyd, gdyby przestał ich unikad. Wobec

tego, jak już mówiłem, nieustanne dostarczanie wsparcia jest równie ważne, jak niedopuszczanie do

czerpania korzyści, co w rodzinie takiej osoby stanowiło automatyczną reakcję i do czego jest

przyzwyczajona.

JOHN: Dla mnie to było naprawdę rewelacyjne odkrycie, kiedy u Ciebie w grupie zacząłem coś z tego

rozumied. Myślę, że przedtem przebywając z osobą depresyjną miałem poczucie, iż można reagowad

na jej stan tylko na dwa sposoby. Jeden to dad się wessad, popaśd w schemat „o, biedaku

nieszczęsny" bez żadnych wątpliwości, że zostanę uznany za cudownego człowieka, kochającego i

wspierającego, tylko pod tym warunkiem, że będę potakiwał jej we wszystkim, co powie

dostarczając korzyści, jak to sformułowałeś. Z drugiej strony, kiedy sam byłem w innym humorze,

pewnie w nastroju depresyjnym, stosowałem dziarską brytyjską receptę: „Nalej sobie szklaneczkę

szkockiej i weź się w garśd". Nie sądzę, żeby w ogóle mogło mi przyjśd do głowy, że można zwyczajnie

usiąśd z kimś i powiedzied: „Tak, jest Ci bardzo trudno i dręczą cię różne przykre uczucia. Więc

posiedzę sobie tutaj i pobędę z Tobą, dopóki się to nie skooczy". Przypominam sobie teraz, jak po

rozpadzie jednego z moich związków dziewczyna powiedziała mi, że kiedy była przygnębiona, nigdy

nie potrafiłem „zwyczajnie z nią pobyd". Wtedy tego nie rozumiałem, ale mam nadzieję, że teraz

rozumiem.

ROBIN: Taki depresyjny schemat w mojej rodzinie był na pewno bardzo silny i potrzebowałem dużo

czasu, żeby zrozumied, jak można pomóc w zmianie tego stereotypu. Z pewnością łatwiej jest

umożliwid ludziom przeżycie takiego doświadczenia w spokojny, wspierający, neutralny sposób, kiedy

dzieje się to w układzie czysto profesjonalnym, ponieważ wtedy nie angażuje się tak bardzo własnych

uczud. Z bliskimi osobami jest oczywiście trudniej utrzymad równowagę między wsparciem a

stanowczością.

JOHN: Przeszkadzają w tym własne potrzeby!

Ciężka depresja

JOHN: Jak to jest z naprawdę ciężką depresją? Nieraz słyszałem, że uważa się, iż jej podłoże jest

biochemiczne, a nie psychologiczne i wobec tego można pomóc tylko stosując leki.

118

ROBIN: Przecież każdy z nas składa się z substancji chemicznych. Wszystko, co się w nas dzieje, wiąże

się ze zmianami o charakterze biochemicznym, prawda? Kiedy człowiek zobaczy ładną dziewczynę

albo przechodząc na drugą stronę ulicy zauważy rozpędzony autobus, albo jeśli na kogoś się

pogniewa, wystąpią zmiany we krwi. Więc naturalnie ingerencja chemiczna w niektóre z tych reakcji

jest możliwa i pewne rodzaje depresji można łagodzid w ten sposób. Leki pomagają zwłaszcza jako

tymczasowy środek na zlikwidowanie biednego koła zmian biochemicznych występujących w ciężkiej

depresji, kiedy zdolnośd pacjenta do współpracy i jasnego myślenia słabnie w takim stopniu, że

psychoterapia nic nie daje i nawet jego życie może byd zagrożone. Ale oczywiście zażywanie leków

nie zmienia osobowości, nie zmienia podstawowych, odruchowych schematów zachowania, o

których rozmawiamy. Toteż owe schematy nadal są powielane i powodują, że organizm wytwarza te

same substancje chemiczne, którym leki mają przeciwdziaład. Jeśli natomiast uda się zmienid

odruchowe wzorce reagowania, człowiek może przestad wpadad w depresję ciągle w ten sam sposób

i często już w ogóle nie będzie potrzebował leków.

JOHN: Nawet przy najcięższej depresji? ROBIN: Trudno powiedzied, ponieważ na całym świecie

bardzo liczne przypadki, kiedyś podatne tylko na leki, teraz reagują pozytywnie na nowe metody

rodzinnej terapii. I nadal się odkrywa coraz skuteczniejsze techniki. Więc nie możemy powiedzied na

pewno, czy nawet przypadki, w których nic nie można zaradzid, nie okażą się za rok uleczalne jakoś

inaczej. Bez wątpienia jednak w tej chwili i może jeszcze przez długi czas leki, specjalistyczna opieka i

leczenie szpitalne (łącznie z elektrowstrząsami, kiedy wszystko inne zawodzi) często w najcięższych

stanach depresyjnych stanowią praktycznie jedyne remedium.

JOHN: Jak myślisz, dlaczego niektóre przypadki depresji są gorsze od innych i w konsekwencji trudniej

tu pomóc?

ROBIN: Są różne poglądy na ten temat. Moim zdaniem najbardziej sensowny i sprawdzony w

praktyce jest taki: osoby z depresją o różnym stopniu głębokości zatrzymały się w różnych

momentach fazy zaczynającej się od szóstego miesiąca życia, kiedy głównym zadaniem do wykonania

jest odłączenie się od matki. Ktoś, kto przebył tylko krótki odcinek tego procesu, zwykle bywa

dotknięty głębszą depresją i trudniej go leczyd.

JOHN: Więc jeśli dziecko zatrzyma się w momencie, kiedy dopiero zaczyna określad swoje granice,

kiedy tylko od czasu do czasu miewa przebłyski postrzegania matki jako odrębnej, całej osoby, to...

łatwiej może zostad uszkodzone?

ROBIN: Tak, jeśli granice są wciąż jeszcze niezbyt ostre i łatwo zanikają, to komuś na tym poziomie

rozwojowym nietrudno pod wpływem stresu znowu zgubid kontakt z rzeczywistością. Strata czegoś

żywotnie ważnego może to byd kochany człowiek, pewne aspiracje albo jakieś przekonanie o sobie,

gwarantujące dobre samopoczucie przyprawia taką osobę o ból, przykrośd i złośd większe, niż jest w

stanie wytrzymad. Nie osiągnęła punktu, w którym mogłaby trzymad się dobrych wspomnieo o

ukochanych ludziach i szczęśliwych chwilach, żeby zneutralizowad cierpienie i zachowad równowagę

wewnętrzną. Dlatego przeżywany w danym momencie ból wydaje się nawet bardziej dotkliwy i

czasami jedyne wyjście to zejśd znacznie niżej po drabinie rozwoju i skorzystad z wentyla używanego

we wcześniejszym etapie, kiedy bolesne uczucia były rzutowane na świat zewnętrzny i na innych

ludzi. Ktoś może nawet cofnąd się do stadium, gdy myślał, że potrafi panowad nad światem.

JOHN: Można się cofnąd aż do paranoi, a nawet schizofrenii?

119

ROBIN: Tak, można ześliznąd się do tych wcześniejszych stadiów i popaśd w taki właśnie rodzaj

„obłędu", z urojeniami, halucynacjami i całą resztą.

JOHN: A jeśli człowiek jest trochę bardziej zaawansowany w procesie separacji...

ROBIN: No cóż, wtedy potrafi zachowad wspomnienia o dobrych doświadczeniach mimo przykrości

wywołanej poważną stratą, zaś to pomaga mu utrzymad się na swojej „depresyjnej" pozycji i nie

dokonywad odwrotu. Ponadto skoro jest bardziej zaawansowany ma do dyspozycji więcej

elementów dorosłej osobowości, potrzebnych do radzenia sobie z własnymi problemami, jak również

do pracy z terapeutą, gdyby się zgłosił na leczenie.

JOHN: Czy są jakieś dowody na to, że naprawdę ciężkie zaburzenia depresyjne są przekazywane

dziedzicznie?

ROBIN: Tak. Obecnie, jak mi się wydaje, panuje zgodnośd co do tego, że przynajmniej pewien stopieo

podatności na tę chorobę jest przypuszczalnie przekazywany genetycznie i że zapewne ten wrodzony

wpływ jest różny w różnych typach depresji. Owa podatnośd może powodowad, że dane rodziny czy

pewni członkowie rodzin są bardziej wyczuleni na określone stresy, a prawdopodobieostwo

powstania u nich odruchowych wzorców reagowania różnego typu, o jakich mówiliśmy, jest większe.

JOHN: Jak do tego wszystkiego dopasowad osoby maniakalno-depresyjne, których nastrój raz

gwałtownie się podnosi, a raz obniża?

ROBIN: Wieki lekarzy sądzi, że to po prostu choroba wrodzona, ale jest też mnóstwo dowodów na

wpływ czynników środowiskowych. W tej chwili w gruncie rzeczy nie wiadomo, jak to wszystko jest ze

sobą skojarzone.

JOHN: A w którym miejscu skali się to mieści?

ROBIN: Ja umieściłbym osobowośd maniakalno-depresyjną niżej, bliżej początku skali, gdzieś koło

paranoi, jeżeli myśled w kategoriach ostrości granic i stopnia dokonanej separacji. I podobnie jak

większośd psychoanalityków uważam manię za sposób funkcjonowania nawet mniej dojrzały od

zwyczajnej depresji, właściwie za mechanizm obronny przeciwko niej.

JOHN: To lokowałoby manię między depresją a paranoją.

ROBIN: Słusznie. U jej podłoża znajdujemy niektóre właściwości tej fazy, które mogą prowadzid do

schizofrenii bądź paranoi: mniej wyraźne granice, utrata kontaktu z rzeczywistością, utrzymywanie

podziału pomiędzy złymi i dobrymi uczuciami i rzutowanie tych nieprzyjemnych na zewnątrz. Ale

odbywa się to wszystko w znacznie bardziej wyszukany sposób, bo pod pewnymi względami osoba

maniakalno-depresyjną wyrosła już z tego etapu.

JOHN: Brzmi to prawie jak awaryjny odwrót do paranoi, tyle że zatrzymany w pół drogi.

ROBIN: Tak. Zwykle czynnikiem, który uruchamia ten proces, jest strata, a taki mechanizm stanowi

środek obrony przed ciężką depresją.

JOHN: Ale mania jest jakby odwrotnością depresji, prawda? Osoby maniakalne są przesadnie, dziko

optymistyczne w przeciwieostwie do depresyjnych i przesadnie pesymistycznych.

120

ROBIN: Masz rację. Zachowanie człowieka w stanie maniakalnym jest bliższe naszemu przeżywaniu

uniesienia czy triumfu, kiedy czujemy się, jakbyśmy „bujali w obłokach". Takie osoby przestały, by tak

rzec, chodzid nogami po ziemi i dlatego stają się niebywale ekspansywne, czują się bardzo duże i

potężne, zaczynają rozkręcad różne zbyt ambitne projekty.

JOHN: I wydają mnóstwo pieniędzy, których nie mają, ale są pewne, że wkrótce zarobią.

ROBIN: To prawda. Mają nierealistyczne poczucie panowania nad różnymi rzeczami. Dlatego innym

tak trudno powściągnąd ich zapędy!

JOHN: To trochę przypomina powrót do bycia wielkim balonem, prawda?

ROBIN: Tak, ale jest pewna różnica między manią a schizofrenią. Dopóki oczywiście nie nastąpi

cofnięcie się do prawdziwej schizofrenii. Zwykle osoba maniakalno-depresyjna w fazie maniakalnej

jest o wiele bardziej racjonalna niż schizofrenik i łatwiej ją zrozumied.

JOHN: Na pewnym poziomie tacy ludzie mają lepszy kontakt z rzeczywistością?

ROBIN: Tak. Jest tak, jak gdyby schizofrenik nigdy nie został sprowadzony do właściwych rozmiarów,

więc nadal myśli, że jest wielkim balonem. Ktoś maniakalny przeciwnie, już wcześniej odkrył, że nie

jest w stanie panowad nad wszystkim. Musiał się z tym faktem skonfrontowad i nauczyd tej lekcji, ale

desperacko usiłuje udawad, że jednak jest wielkim balonem. A ponieważ w głębi ducha wie, że nie

jest, to w koocu balon pęka z hukiem... a on kurczy się znów do swoich depresyjnych rozmiarów.

JOHN: Okresy manii mogą ciągnąd się miesiącami, prawda?

ROBIN: Mogą, tak. Czasami takie zmiany mają swój rytm, ale częściej trudno w tym znaleźd

jakikolwiek stały schemat. Natomiast, jak stwierdzili badacze tego zjawiska, czynnikiem

uruchamiającym zmianę do góry albo w dół jest stres zwykle strata czegoś ważnego.

JOHN: W porządku. Wreszcie, co się dzieje z przypadkami z najmniej zaburzonego kooca skali?

Przypuszczalnie tacy ludzie cierpią na depresję w znacznie łagodniejszej postaci, za to prawie bez

przerwy.

ROBIN: Tak, mają lepiej rozwiniętą osobowośd i nie sprawiają wrażenia bardzo odbiegających od

normy. Po prostu mieli rodziców, którzy nadmiernie chronili ich przed normalnymi stresami. Dlatego

mają ukształtowany pewien nawyk: kiedy znajdą się w trudnej sytuacji, czują się pokrzywdzeni i

zranieni. Zaś rodziny tego typu mają oczywiście większą skłonnośd do kurczowego trzymania się

razem niż rodziny znajdujące się na zdrowym torze.

JOHN: Więc taka jest rozpiętośd skali depresji, tak? W najcięższych przypadkach może ona pod

wpływem silnego stresu przejśd nawet w paranoję albo schizofrenię. W każdym razie takim osobom

na pewno w życiu będzie bardzo trudno funkcjonowad normalnie. Dalej znajdą się lżejsze od nich z

lepszym kontaktem z rzeczywistością przypadki osób maniakalno-depresyjnych, które mają ataki

gwałtownych uniesieo i przesadnego optymizmu na przemian z atakami depresji. A wśród

najlżejszych zaburzeo depresyjnych, na drugim koocu skali znajdą się ci, którzy potrafią normalnie

funkcjonowad, ale zwyczajnie niezbyt ich to bawi.

ROBIN: Z grubsza tak to wygląda.

121

JOHN: A co z leczeniem? Co można zrobid z najcięższymi przypadkami?

ROBIN: No cóż, im poważniejsze zaburzenie, tym większe prawdopodobieostwo, że leki okażą się

konieczne, żeby pomóc niektórym członkom rodziny uporad się z naprawdę ostrymi rzutami choroby.

Jak również że cała rodzina będzie potrzebna do wdrożenia skutecznego leczenia. JOHN: A

łagodniejsze przypadki?

ROBIN: Tu psychoterapia daje naprawdę dobre rokowania. Jeżeli zgłoszą się na leczenie! Pamiętaj, że

ludzie tego typu mogą osiągad w życiu duże sukcesy. Potrzeba zdobywania miłości i uznania sprawia,

że są gotowi bardzo ciężko pracowad, poświęcad się dla przedsiębiorstwa czy organizacji itd. JOHN: I

dla rodziny.

ROBIN: Tak, to jest właśnie częśd ich problemu! Jak pamiętasz, nie potrafią, wziąd nic dla siebie.

Ponieważ zatrzymali się na takim a nie innym etapie rozwoju, więc są nie tylko wobec własnej

rodziny, ale i innych grup, z którymi wchodzą w kontakty lojalni, spolegliwi, sumienni czasem do tego

stopnia, że ich to rani. S| staranni. Więc mogą zajśd daleko i zasłużyd na wielkie nagrody.

JOHN: I dorobid się wrzodów. Pamiętam, że wszyscy ludzie w grupie, której byłem uczestnikiem,

znajdowali się u szczytu swoich możliwości zawodowych, łącznie z wszystkimi żonami. Tylko że nigdy

nie wyglądali na zwyczajnie zadowolonych z siebie, po części z powodu bardzo dużej zależności od

swoich partnerów. Rodziny tego typu bardzo mocno trzymają się razem, prawda?

ROBIN: Tak, nawet jeśli to maskują.

JOHN: Ale skoro żadna z tych osób nie potrafi w zdrowy sposób wziąd nic dla siebie.,, cóż, to musi

oznaczad, jak już mówiłeś tysiąc razy, że również nie ma zbyt wiele do dania. Co wobec tego

otrzymują jedni od drugich przez takie kurczowe trzymanie się siebie?

ROBIN: To, co dostają, jest wynikiem najlepszego kompromisu, jaki udało się osiągnąd. Zakładając, że

wszyscy mają te same trudności w związkach z ludźmi, że zatrzymali się na tym samym poziomie,

pasują do siebie nawzajem lepiej, niż pasowaliby w normalnej sytuacji. Nie jest im aż tak dobrze, jak

mogłoby byd, ale dają sobie nawzajem tyle, ile są w stanie. Ten cały system funkcjonuje jako tako,

dopóki nie dojdzie do poważnej straty, takiej jak śmierd albo rozstanie innego rodzaju, albo duża

zmiana. Taka rodzina pozostaje w bardziej chwiejnej równowadze niż normalna, łatwiej popada w

kryzysy prowadzące do załamania systemu. Właśnie dlatego dawna duża, wielopokoleniowa rodzina

była taka dobra, a współczesna „cieplarnia" małej, nuklearnej rodziny może byd źródłem problemów,

o jakich mówimy.

Nikt nie jest doskonały

JOHN: Wiele objawów depresyjnych z Twego opisu rozpoznaję u siebie, chociaż dzisiaj nie dolega mi

żadna długotrwała i naprawdę głęboka depresja, jaką ciągle miałem siedem czy osiem lat temu.

Jednak nadal potrafię dostrzec ślady tych objawów w swoim zachowaniu, kiedy bywam w

określonym nastroju. Na przykład jeśli ktoś powie mi coś przykrego, to zamiast rozluźnid się i na

chwilę poczud brak szacunku do samego siebie, często łapię się na tym, że napinam się, żeby tego

uniknąd. Albo kiedy mam duże spiętrzenie w pracy, nie za bardzo potrafię wziąd trochę wolnego, żeby

122

„zadbad o siebie". Mam skłonnośd do pozostawania w kieracie, co również powoduje, że czuję się

spięty oraz tracę świadomośd ciała i świata wokół mnie. A potem nieraz zaczyna mi coraz wyraźniej

towarzyszyd przeświadczenie, którego u siebie najbardziej nie lubię: niechęd do Najwyższego Bytu za

to, że specjalnie organizuje wszystko tak źle, żeby spłatad mi kosmicznego figla. I wiem, że wielu

moich znajomych podobnie „depresyjnie" reaguje na stres. Ten nie kooczący się wstęp jest po to,

żeby Ci zadad pytanie... a jak Ty?

ROBIN: No cóż, gdy zaczynałem pracowad jako psychiatra dziecięcy, często żartem mówiłem

kolegom, że jeśli się do czegoś nadaję w tej pracy, to głównie z tego powodu, że różne osoby w mojej

rodzinie miały po trochu prawie ze wszystkich zaburzeo, z jakimi mamy do czynienia więc znam to

wszystko z pierwszej ręki! Częściowo był to objaw normalny u studentów medycyny: że wyobrażają

sobie, iż cierpią na każdą chorobę, o jakiej właśnie czytają. Ale niewątpliwie było w tym również

sporo prawdy. Na początku myślałem, że jestem jakiś niezwykły pod tym względem, ale później, kiedy

w ramach dokształcania dołączyłem do grupy terapeutycznej i przyjrzałem się jej z bliska, to okazało

się, że inni uczestnicy szkolenia mają w swoich rodzinach chyba nie mniej problemów niż ja w mojej.

A gdy zacząłem trochę lepiej rozumied siebie, doszedłem do wniosku spóźniony refleks! że zająłem

się tą problematyką zawodowo w równym stopniu po to, żeby pomóc sobie, co innym. I że byd może

również, chod nikt nie zdawał sobie z tego sprawy, zostałem wydelegowany przez swoją rodzinę z

misją uratowania także pozostałych jej członków. Na szczęście jest to jedyna praca, gdzie takie

trudności można obrócid na swoją korzyśd.

JOHN: A polityka nie?

ROBIN: Może. Ale w moim zawodzie jeżeli człowiek stwierdzi, że potrzebuje pomocy, może jej trochę

dostad również dla siebie i może to i owo chociaż trochę uporządkowad.

Któregoś dnia puściłem sobie stare nagranie pierwszej dużej konferencji rodzinnej terapii, jaka odbyła

się w Wielkiej Brytanii. To było w 1973 roku i po raz pierwszy, zachęceni przez gościa,

amerykaoskiego terapeutę rodzinnego z Instytutu Ackermana w Nowym Jorku, wszyscy włączyliśmy

się do odgrywania ról. Graliśmy scenki z własnych rodzin, jak również rodzin naszych pacjentów, żeby

lepiej ich zrozumied. Ciekawe, że można dostrzec zalążki tej książki w tym, co powiedziałem podczas

koocowej sesji:

„Jedną z najbardziej wartościowych rzeczy, jakie wyniosłem z tej konferencji, jest to, że poczułem

więź z własną rodziną. Wiedziałem, że tego potrzebuję, natomiast nie wiedziałem, jak to osiągnąd.

Ale doszedłem do wniosku, że wszystkie rodziny, które widziałem tutaj podczas prezentacji, są moją

rodziną że cały czas obserwowaliśmy tę samą rodzinę. Za każdym razem widzieliśmy niepewną

matkę, pozbawioną solidnego zabezpieczenia, bez którego nie potrafi podejmowad żadnego ryzyka.

Jej przywiązanie do własnej matki nadal ma charakter ambiwalentny, więc musi szukad uczucia i

wsparcia u męża i dzieci. Jednak broni się przed uświadomieniem sobie tej potrzeby i zamiast tego

jest nastawiona na dawanie innym, nie licząc się z ich potrzebą autonomii. I naturalnie jest w

depresji, ponieważ nie udało się jej wyjśd poza ten etap. Za każdym razem też w takiej rodzinie był

ojciec, charakteryzujący się złą relacją z własnym ojcem i niezdolny do uwolnienia się od tego, że

potrzebuje swojej matki. Ojciec, który jest wściekły, bezsilny, zdystansowany i wyłączony poza

nawias.

123

Układ seksualny tej pary jest niedobry, ponieważ w swoim rozwoju emocj'onalnym żadne z nich

jeszcze nie wydoroślało i zamiast tego nadal szukają rodziców, żeby się nimi zajęli. Zanim nie dostaną

tej rodzicielskiej opieki, której niewątpiwie nie są w stanie dad jedno drugiemu w dostatecznej ilości,

nie mogą pójśd do łóżka i w pełni cieszyd się sobą nawzajem. A wszystkie dzieci naśladują ten sam

schemat. Dlatego rodzice czują się bardzo bezradni; z tego samego powodu próbują byd

wszechmocni i zbyt usilnie starają się wychowad dzieci we właściwy sposób.

Widząc taki sam schemat w scenkach przedstawiających nie tylko życie rodzinne pacjentów, ale też

moich kolegów, zastanawiam się, czy jestem jak ten człowiek, który wychodzi do ogrodu, widzi

księżyc i myśli, że ten księżyc świeci wyłącznie dla niego. Może wszyscy tutaj widzą ten sam księżyc,

tę samą rodzinę, swoją własną rodzinę. Może istnieje tylko jedna rodzina, rodzina ludzka, i tylko w

różny sposób zostaliśmy zablokowani albo zepchnięci z prawidłowego kursu".

JOHN: Więc przypuszczam, że można rozsądnie przyjąd założenie, iż wielu ludzi czytając tę książkę

będzie się utożsamiad z pewnymi zachowaniami albo przynajmniej rozpozna własną rodzinę lub

znajomych.

ROBIN: Tak, pewnie bardzo dużo z nich, nawet jeżeli zachowanie, jakie rozpoznają, będzie łagodną

wersją tego, co tu opisujemy.

JOHN: A jeśli nie rozpoznają niczego?

ROBIN: To znaczy, że są zupełnie wolni od pozostałości tej fazy, co jak sądzę udało się osiągnąd tylko

nielicznym.

JOHN: Ale oczywiście zawsze są i tacy, którzy myślą, że są wolni, a nie są.

ROBIN: No cóż, byliby w stanie rozpoznad siebie, gdyby chcieli to zrobid.

JOHN: Jak?

ROBIN: Okaże się, że podczas lektury będą jacyś dziwnie niezadowoleni z powodów, których nawet

nie potrafiliby dokładnie określid.

JOHN: Pięknie powiedziane, panie doktorze, pięknie. Ale czasami musisz przyjmowad takich

pacjentów na terapię którzy zwyczajnie zaczynają się złościd i bronid, kiedy podsuwasz im myśl, że

mogliby mied nie zaspokojone potrzeby.

ROBIN: W gruncie rzeczy znacznie trudniej jest z tymi, którzy umiejętnie prowokują ciebie, jeżeli

zbliżasz się do ich smutku, zamiast rozzłościd się sami. Pamiętam jednego gościa, któremu udawało

się nakręcid mnie za każdym razem, kiedy do mnie przychodził osobnik paranoidalny, z pogranicza

psychozy, który od dawna był w terapii, a którego zgodziłem się przyjmowad od czasu do czasu,

ponieważ jego poprzedni terapeuta umarł. Pojawiał się co parę miesięcy, wykładał mnóstwo książek

na stół „Kubusia Puchatka", „Interpretację marzeo sennych" Freuda, „Alicję w krainie czarów",

„Zazdrośd i wdzięcznośd" Melanii Klein i co tylko jeszcze i opowiadał o tym, co zrozumiał, a ja

tymczasem starałem się wyłapad, jaki komunikat ma stąd wynikad dla mnie. Zwykle czułem się

poirytowany, uważałem, że nic mu to nie daje, ale on wciąż przychodził i wydawało się, że pomału

zmienia się na lepsze. Pewnego dnia oprócz książek przyniósł olbrzymią papierową toibę, z której

ostrożnie wydobył gigantycznego białego pluszowego królika, wielkości około metra, którego umieścił

124

na stole razem z książkami. Jednak królik ciągle wywracał się do tyłu, więc zdejmowałem coraz więcej

książek z półek, żeby go podeprzed, aż wreszcie mógł siedzied prosto, chociaż ten pacjent mówił mi,

żebym się tym nie przejmował. W dalszej części wizyty udało mu się naprawdę doprowadzid mnie do

szału. Byłem tak rozdrażniony, że uznałem, iż obydwaj niepotrzebnie tracimy czas, chociaż tego nie

powiedziałem. Ku memu zaskoczeniu on wyglądał na bardzo zadowolonego, kiedy wychodził,

zbierając swoje książki i chowając wielkiego królika z powrotem do torby. „Ogromnie panu dziękuję

powiedział za to, co pan zrobił dla królika".

JOHN: Chcesz powiedzied, że nie mógł poprosid o nic dla siebie, ale kiedy jego królik dostał od Ciebie

wsparcie, to czuł się, jakby to on je dostał.

ROBIN: Tak myślę. Już bardziej nie mógł się zbliżyd do prośby o pomoc. I w pewien sposób dawał mi

wskazówki, żebym nawet nie zdając sobie z tego sprawy intuicyjnie reagował na jego potrzeby w

jedyny sposób, z jakim umiał sobie poradzid. A później uprzytomniłem sobie jeszcze, że chyba

próbował mnie naprowadzid na to, że powinienem się rozzłościd, żeby on mógł poczud się

bezpiecznie dystansując się od wszelkich przejawów zainteresowania i troski, jakie budził.

JOHN: ...Myślę o tym, jakie znaczenie ma dla dziecka obiekt przejściowy dostarczając mu wsparcia, a

jednocześnie komunikując, że matka nie ma zamiaru spieszyd się z interwencją, kiedy to nie jest

konieczne i porównuję to z Twoim zachowaniem, kiedy zajmujesz się terapią osób depresyjnych.

Otóż doszedłem do wniosku, że w kategoriach profesjonalnych Ty nie jesteś niczym więcej, jak tylko

wypchanym królikiem.

ROBIN: Ale nie masz pojęcia, jak trudno byd dobrym królikiem. JOHN: Może byłoby łatwiej, gdybyś

dał się wypchad.

rozdział czwarty

Kto tu rządzi?

Mam byd aniołkiem, mamusiu?

JOHN: O jakich sprawach będziemy teraz rozmawiad?

ROBIN: Zestaw jest dośd ciekawy. Stosunek do autorytetów; dlaczego ludzie przystosowują się albo

buntują; na ile surowi powinni byd rodzice; do jakich zadao jest niezbędny ojciec; dlaczego jedni

umieją dobrze funkcjonowad w zespole, a inni, z wybujałym „ja", nie potrafią się dopasowad;

dlaczego dzieci są nieznośne albo chorują po to, żeby rodzice byli razem; obsesje; ataki wściekłości u

maluchów; czemu rodzice powinni czasem ze sobą powalczyd; Rajski Ogród.

JOHN: Oho! Czy to już koniec? I wszystkim tym będziemy się zajmowad teraz pewnie dlatego, że to

ma coś wspólnego z następną fazą rozwoju niemowlęcia.

ROBIN: Rzecz w tym, że ono przestaje byd niemowlęciem, a staje się dzieckiem.

125

JOHN: Niemowlę było takie bezradne...

ROBIN: W większym lub mniejszym stopniu. Ale mózg powiększa się, powstają połączenia komórek

nerwowych między sobą, a także z mięśniami. I gdzieś pomiędzy pierwszym a drugim rokiem życia

nasz brzdąc zaczyna chodzid na własnych nogach i mówid pierwsze prawdziwe słowa.

JOHN: A co z „potrzebami naturalnymi", jak nazywamy je w WestonsuperMare?

ROBIN: No cóż, „przewody" łączące pęcherz i jelita z mózgiem są już ukształtowane. Tak więc dziecko

może teraz uruchamiad lub zatrzymywad te funkcje, kiedy zechce, i już nie musi się to dziad

automatycznie. W wieku mniej więcej półtora roku malec zaczyna dawad wyraźne sygnały, że potrafi

mied własne zdanie.

JOHN: Biedni rodzice! Przedtem umiał wyrażad je tylko wrzeszcząc albo odmawiając jedzenia.

ROBIN: Albo chorując. Natomiast teraz ma wprost nieograniczone możliwości wyboru. Kiedy go

zawołają, może przyjśd albo uciec! Może powiedzied „tak" i „nie". Może rzucad rzeczami i przewracad

je, chociaż mamusia jest z tego niezadowolona. Kiedy posadzą go na nocnik, może spisad się dobrze

albo uskutecznid co trzeba w najmniej dogodnym momencie. A ponieważ robi się coraz bardziej

aktywny, rodzice zaczynają pokazywad mu, co im się podoba, a co nie.

JOHN: Zaczynają od niego wymagad, bo może już wybierad, co ma zrobid.

ROBIN: No właśnie. Ma już trochę realnej niezależności i wolności, a wobec tego musi ciągle stawad

przed wyborem pomiędzy „dobrem" a „złem"!

JOHN: Zło jest teraz dostępne w wielu podniecających nowych odmianach. I dlatego w tej fazie

pojawiają się ataki wściekłości.

ROBIN: Tak. Po prostu dziecko próbuje przekonad się, ile ma siły, sprawdzając, które z tych wszystkich

nowych rzeczy wolno mu robid. A kiedy trafia na przeszkodę, atakuje i walczy, żeby ją usunąd.

Czasami tą przeszkodą są rodzice!

JOHN: Ono poniekąd tylko eksperymentuje.

ROBIN: Tak. Niekiedy w takiej sytuacji rodzice uważają, że coś robią źle, że w jakimś sensie nie dają

dziecku tego, czego potrzebuje. Tak nie jest. Ataki wściekłości są czymś zupełnie normalnym.

JOHN: Dlaczego są aż tak gwałtowne?

ROBIN: Spróbujmy spojrzed na to od strony pozytywnej. Siła tych ataków jest swego rodzaju miarą

siły charakteru, jaką dziecko kiedyś osiągnie, jeśli mu się pomoże ujarzmid tę energię. Gwałtownośd

jest wynikiem nałożenia hamulców na zacięty upór. Pomyśl o tym jak o energii stanowiącej napęd

startującej rakiety kosmicznej. Zaś o atakach wściekłości jak o tych pierwszych rakietach, które

wybuchały na wyrzutni albo eksplodowały tuż po starcie, zanim wynaleziono sposób kontrolowania

całej tej energii, żeby rakieta leciała w pożądanym kierunku.

JOHN: Nigdy dotąd nie przyszło mi do głowy, żeby łączyd ataki wściekłości z energią, a nie ze złością.

To tłumaczy, dlaczego złośd może byd takim dobrym źródłem energii, prawda? Kiedy pisząc borykam

się z jakimś problemem, zacinam się i zaczynam byd na siebie zły... mogę wykorzystad tę złośd jako

126

dodatkową porcję energii do dalszej walki z moim problemem. Często starcza mi jej na dłużej niż

mogłoby, gdybym na początku nie był aż tak sfrustrowany. ROBIN: Właśnie czegoś takiego musi

nauczyd się dziecko panowad nad wściekłością tak, żeby udało się ująd w cugle całą tę nową,

wspaniałą energię jak dobry jeździec konia, pozwalając mu galopowad, ale kontrolując kierunek. Ataki

kooczą się, gdy dziecko nauczy się sterowad swoją energią i zmuszad ją, ażeby mu służyła.

JOHN: Czy jest to tylko kwestia czasu, żeby do tego doszło? ROBIN: Tak. Pod warunkiem, że rodzice

uważają takie wybuchy za absolutnie normalne. Wtedy są w stanie postępowad spokojnie i

stanowczo, zaś dziecko w naturalnym trybie uczy się panowania nad tą energią.

JOHN: Więc maluch opanował już wszystkie te nowe umiejętności ruchowe i pomału staje się zdolny

do samodzielnego myślenia... czego musi nauczyd się w tej fazie?

ROBIN: Dostosowywad się do innych, najpierw do rodziny, a później do reszty społeczeostwa.

JOHN: Bo jeśli nie... może stracid uczucia, wsparcie i pomoc innych ludzi, których na pewno będzie

potrzebował.

ROBIN: W każdym razie jego życie, jeśli nauczy się współżyd z innymi, będzie o wiele bardziej

satysfakcjonujące i ciekawe.

JOHN: Więc musi nauczyd się wybierad bycie „grzecznym". ROBIN: Nie. JOHN: Nie?!

ROBIN: Bo widzisz, nie chodzi o to, żeby był po prostu grzeczny. Jeżeli ma wyrosnąd na zdrowego,

niezależnego człowieka, który może polegad na sobie i kieruje się własnym rozumem, to musi w tej

fazie zacząd robid po swojemu różne rzeczy twórcze, oryginalne, całkiem jego własne. Takie, które

dla rodziców są nie do przewidzenia, a nawet mogłyby im byd wcale nie na rękę.

JOHN: Więc musi byd na tyle pewny siebie, żeby móc badad i eksperymentowad, a jednocześnie...

musi umied dostosowad się do innych?

ROBIN: No właśnie. Musi się nauczyd, jak nie byd ani zbyt „dobrym", ani za bardzo „niegrzecznym".

JOHN: Poczekaj chwilę. Mogę zrozumied, że trzeba umied nie byd za bardzo złym, bo skooczony

egoista, który w ogóle nie troszczy się o innych, będzie samotny i nikt go nie będzie kochał. Ale czym

grozi bycie zbyt dobrym?

ROBIN: Jeżeli nikt nie zachęca malucha do chodby skromnych prób poznawania otoczenia i

samodzielnego myślenia, jeżeli musi on za często się poddawad, to wyrośnie na strasznego

konformistę. Z pewnością nikomu nie przysporzy kłopotów, ale będzie nudny, jałowy, nieciekawy.

Każdy będzie mógł się nim wysługiwad, a on sam nie potrafi uzyskad tego, czego chce lub potrzebuje.

Na pozór będzie pozbawiony indywidualności, jak gdyby nie za dobrze wiedział, kim naprawdę jest.

JOHN: Dyplomowany księgowy, jednym słowem. Zabawne, kiedy byłem nauczycielem, zauważyłem,

że jedno czy dwoje dzieci, które nigdy nie zrobiły nic złego, nie wzbudzały mojej szczególnej sympatii.

ROBIN: Tak, na tym polega problem. Niezbyt kocha się je czy lubi. Dlatego w dalszym życiu raczej

brakuje im wsparcia, tak samo jak tym bardzo samolubnym. Czyli, jak widad rodzice w tej fazie mają

dośd trudne zadanie naprowadzenie dziecka na właściwy kurs pomiędzy tymi dwiema skrajnościami.

127

JOHN: Pozwalając mu na korzystanie z wolności i zachęcając je, żeby eksperymentowało, nabierało

zaufania do siebie i stawało się niezależne. Ale zarazem przyzwyczajając je do dyscypliny i postępując

stanowczo, żeby ukształtowad samokontrolę.

ROBIN: Tę subtelną równowagę pomiędzy konformizmem i niezależnością, o którą wszyscy musimy

walczyd przez resztę swego życia.

JOHN: Skoro zostaliśmy wypchnięci na ten niedobry świat po tym, jak szczęśliwi leżeliśmy w łóżeczku,

oczko w głowie mamusi, z 24godzinną pełną obsługą.

ROBIN: Jeżeli już jesteśmy przy jabłkach...

JOHN: Mów, proszę.

ROBIN: No cóż, niektórzy ludzie uważają, że właśnie tego dotyczy mit o Rajskim Ogrodzie.

Niemowlęctwo to nasz Rajski Ogród , gdzie dostajemy wszystko i niczego nie żąda się od nas w

zamiaru Do „upadku" dochodzi, gdy zaczynamy mied wybór, możliwośd zrobienia tego, czego chcemy

albo tego, czego życzą sobie nasi rodzice. Potem już jak z drzewa wiadomości dobrego i złego".

Przedtem „niewinni” rozróżnienie pomiędzy dobrem a złem nie miało żadnego sensu.

JOHN: Więc trzeba najpierw byd zarówno dobrym jak i złym, ażeby można było zostad w pełni sobą.

ROBIN: Musimy byd zdolni do robienia jednego mied wybór między dobrym i złym. Co da możliwośd

działania wbrew systemowi, że on nas zniszczy! Ale często o tym zapominamy i mamy nadzieję, że

uda się zachowad wolnośd i żyd w zgodzie z sobą samym bez ryzyka utraty popularności i poczucia

bezpieczeostwa.

JOHN: ...Tak, zapominamy. Czy też ja zapominam. Więc twierdzisz, że u dziecka nie może

ukształtowad się wyraźne poczucie tożsamości, jeśli nie wolno mu byd niegrzecznym. ROBIN: Przecież

każdy z nas jest indywidualnością, każdy : urodził się inny, więc małe dziecko jest jak pilot

oblatywacz testujący nowy samolot. Musi wypróbowad samo siebie, robid eksperymenty, sprawdzad,

jakie ma ograniczenia, a to oznacza, że czasami posuwa się za daleko.

JOHN: A co z listkami figowymi? Z odkryciem Adama i Ewy, że mają płed?

ROBIN: Prawdziwy rozkwit sfery seksualnej u dzieci przypada na późniejszy okres. We wczesnym

dzieciostwie pojawia się najpierw świadomośd nie płci jako takiej, ale fizycznych różnic związanych z

płcią. I oczywiście również zaciekawienie tą odmiennością. Dlatego myślę, że wczesne dzieciostwo to

etap rozwojowy poświęcony nie tylko odkrywaniu możliwości bycia dobrym lub złym, lecz także

akceptacji faktu, że ma się albo żeoską, albo męską płed... a nie obydwie naraz.

JOHN: Więc ten biblijny mit dotyczy nie seksu, tylko poczucia przynależności do określonej płci.

ROBIN: Słusznie. Adam i Ewa zaczęli zdawad sobie sprawę, że różnią się od siebie i to spowodowało,

że dostrzegli swoją osobnośd i samotnośd. I wtedy właśnie poczuli się wypędzeni z Rajskiego Ogrodu.

JOHN: Pozbawieni tej błogosławionej jedności z Panem Mamą Wszechmogącą. Więc w „upadku"

chodzi o świadomośd dobra i zła czyli o odkrycie, że istnieją prawa, których można przestrzegad lub

łamad... jak również o odejście od matki. Ale powiedziałeś wcześniej, że proces separacji przypada na

128

okres od około sześciu miesięcy do około trzech lat..., podczas gdy wczesne dzieciostwo na okres od...

ilu?... od 12 miesięcy do czterech lat?

ROBIN: Tak, mniej więcej. Według mnie zaczyna się gdzieś w wieku 15 miesięcy.

JOHN: Właśnie, chciałbym zwrócid uwagę, że fazy nakładają się na siebie.

ROBIN: Oczywiście. Często te zdarzenia lekcje, jakich musimy się nauczyd nakładają się jedne na

drugie. To tak jak z gotowaniem obiadu: pieczeo trzeba wstawid przed ziemniakami, a ziemniaki

przed groszkiem, zaś zupa musi byd gotowa wcześniej niż inne dania. Ale przez większośd czasu dzieje

się kilka rzeczy naraz.

JOHN: Czyli małe dziecko podlega bardzo skomplikowanej serii zmian. Musi nauczyd się rozstawad z

mamą, poznaje nowy, podniecający, ale też trochę przeraźliwy świat zewnętrzny, zaczyna

akceptowad swoją przynależnośd do określonej płci i jednocześnie musi nauczyd się dostosowywad do

reguł współżycia w rodzinie. Więc w szalonym pośpiechu przerysowuje swoją mapę na nowo co

dziesięd minut, prawda?

ROBIN: I jeszcze musi nanosid na nią wszystkie ograniczenia, jakie nakładają rodzice. Ograniczenia

wyznaczane przez reguły panujące w rodzinie. To teraz po raz pierwszy uczy się tworzyd mapę

funkcjonowania w społeczeostwie.

Stanowczośd

JOHN: W pobliskim domu towarowym jakieś trzy tygodnie temu widziałem scenę, która nadawałaby

się na skecz do „Monthy Pytona". Przyszła tam mama z dwójką dzieci, prawdziwych mistrzów złego

zachowania. Za każdym razem, kiedy robiły coś niestosownego czyli mniej więcej co osiem sekund

krzyczała i groziła im wymyślnymi karami i torturami, po czym dzieciaki oddalały się i znowu robiły

coś strasznego. Matka zagroziła zwiększeniem kary o pięd tysięcy batów i dodatkowo dwukrotnym

łamaniem kołem. Na co one wykonały coś naprawdę okropnego, żeby jej udowodnid, . W koocu

musiała kupid im mnóstwo słodyczy, żeby nie puściły sklepu z dymem.

ROBIN: Mogę to sobie wyobrazid. Jeśli w rodzinie co chwila robi się raban, to dlatego, że rodzice nie

stawiają jasnych wymagao, które są potrzebne dziecku. Przynajmniej zwykle tak się dzieje.

JOHN: W porządku. Teraz chciałbym przyjrzed się bliżej sprawie nakładania ograniczeo. Chodzi mi o

to, że jeżeli małe dziecko ma nauczyd się przystosowania, to dowiedzied się, gdzie są granice, może

tylko wtedy, gdy są one wyraźnie określone, prawda? I pewnie też, jeśli się egzekwuje ich

respektowanie. A wobec tego musimy zająd się jakże trudnym słowem „dyscyplina".

ROBIN: Pochodzącym od łacioskiego słowa „uczyd".

JOHN: Słuszna uwaga. Ale dzisiaj, jak tylko wspomni się o dyscyplinie, zaraz się to kojarzy z

mnóstwem klapsów albo z laniem i złym traktowaniem dzieci.

ROBIN: Rzecz w tym, że zwykle... do klapsów trzeba się uciekad tylko wtedy, kiedy ograniczenia nie są

jasne. Ojciec prawie wcale nie będzie musiał karcid dziecka, jeśli potrafi w pełni zapanowad nad

sytuacją, kiedy to jest konieczne.

129

JOHN: Hm, takie były moje doświadczenia z córką. Obawiam się, że nie umiałem na serio włączyd się

w jej wychowanie tak wcześnie, jak powinienem. Ale kiedy miała jakieś cztery lata, zaczęła byd

okropnie trudna, aż wreszcie straciłem cierpliwośd i po raz pierwszy dałem jej solidnego klapsa. Ku

swojemu pełnemu zaskoczeniu poczułem, że nasze stosunki natychmiast się poprawiły. Od czasu do

czasu trzeba było znowu dad jej klapsa, ale odstępy między nimi były coraz dłuższe. Kiedy skooczyła

sześd lat, już prawie wcale nie musiałem tego robid. A ponieważ myślę, że człowiek zawsze czuje się

troszeczkę winny, nawet kiedy uważa taką interwencję za słuszną, więc było mi miło, że nigdy nie

sprawiała wrażenia, jakby miała mi to za złe. Paradoksalnie chyba nas to zbliżyło do siebie.

ROBIN: No cóż, to jest powszechne doświadczenie. To samo zauważyłem u naszych dzieciaków, a

rodziny w trakcie terapii też zwykle dokonują tego odkrycia, jeżeli tylko są gotowe stosowad się do

naszych rad i trzymad się bardziej stanowczej linii postępowania. Dzieci zawsze nam to wybaczają a

właściwie kochają nas bardziej, ponieważ takie traktowanie świadczy o tym, jak bardzo się nimi

przejmujemy, jak ogromnie nam na nich zależy.

JOHN: To będzie niezła gratka dla Rady Miejskiej Londynu, już słyszę stamtąd szydercze parskanie. Ale

taka troska, polegająca na nakładaniu ograniczeo, może byd przepojona miłością w równym stopniu

co matczyne bezwarunkowe uczucie, chociaż tak się od niego różni.

ROBIN: Masz rację. Pod pewnymi względami jest chyba głębsza, bo naraża rodzica na ryzyko, że

dziecko na jakiś czas przestanie go lubid, a nawet znienawidzi, gdyż ojciec czy matka robią rzeczy,

które je frustrują. Mimo że to dla jego dobra. Więc w jakimś sensie trudniej zdobyd się na tego

rodzaju miłośd, ponieważ w odpowiedzi nie otrzymuje się natychmiast nic miłego. W tym momencie

spotyka nas odrzucenie. Wdzięcznośd przychodzi później!

JOHN: Rozmowy z córką podczas wakacji przypomniały mi, że dzieciaki faktycznie lekceważą

nauczycieli, którzy nie umieją utrzymad dyscypliny. I mają im to za złe. Natomiast lubią tych

surowych... a nie wymagający są w porządku pod warunkiem, że potrafią zapanowad nad nimi. Inny

typ nauczycieli, jakiego nie znoszą, to ci niekonsekwentni, którzy raz są surowi, a raz pobłażliwi.

ROBIN: Dzieci potrzebują konsekwencji. Biedne małe diabełki nie mają pojęcia, jak się zachowywad,

dopóki nie dowiedzą się, gdzie są granice co jest tolerowane, a co nie.

JOHN: Ale czemu tak źle znoszą niepewnośd? Bo wtedy zaczynają się bad? Dlaczego chcą mied

wyraźne ograniczenia?

ROBIN: Czują się bezpiecznie, kiedy wiedzą, jak daleko mogą się posunąd. Dzieci lubią mied

osiągnięcia, uczyd się, podciągad do wysoko ustawionej poprzeczki, ale też czują się pewniej, jeśli się

orientują, w jakich sytuacjach mogą się odprężyd i swobodnie pobawid. Są więc znacznie szczęśliwsze,

jeżeli mają dostatecznie dużo reguł ułatwiających wyrobienie samokontroli.

JOHN: Chyba potrafię sobie wyobrazid, jak takie dziecko się czuje. Widzę je, jak siedzi na krześle

pośrodku ciemnego, obcego pokoju. Musi mied dośd odwagi, żeby zejśd z krzesła i zacząd badad to

nieznane pomieszczenie. Ale jest ciemno i nie jest zupełnie pewne, gdzie są ściany. Więc potrzebuje

móc wstad i sprawdzid, podejśd do nich i stwierdzid, gdzie są, solidne, trwałe i wyraźne. Wtedy będzie

już mogło zbadad cały pokój z zaciekawieniem i bez lęku. Ale jeśli tam nie ma ścian, zacznie się bad.

Nie będzie pewne, jak daleko można pójśd. Bo może jeśli zajdzie za daleko, przewróci się i spadnie w

przepaśd! Albo nie będzie w stanie, kiedy zechce, wrócid do swojej bazy wypadowej, do krzesła.

130

Stawiając ściany, o które może się obijad, rodzice dają mu pewnośd siebie, niezbędną do

rozpoznawania otoczenia.

ROBIN: To dobre porównanie, ale pominąłeś jeden element. Gdy znajdzie ścianę, musi móc w nią

walnąd!

JOHN: Chodzi o złośd i frustrację, jaką odczuwa w tym momencie.

ROBIN: Czyli ściana musi byd twarda. Uderzy o nią i nic strasznego się nie stanie, sufit się nie zawali, i

już będzie wiedziało... „aha, tam jest ściana". Wiesz, żeby można było czud się ze sobą samym

naprawdę bezpiecznie, trzeba mied okazję doświadczyd swoich uczud do granic możliwości, bo wtedy

wiadomo, jak radzid sobie z najbardziej skrajnymi emocjami. Kiedy raz się tego spróbuje i wie się,

gdzie są te granice, i że udało się zostad przy życiu, a inni ludzie, których się kocha, też to przetrwali

można byd spokojnym o siebie i od tego momentu zaufad swojej złości. Bo już wiadomo, że uda się

poradzid sobie z nią. Oczywiście okazję do takiego doświadczenia możesz mied tylko w sytuacji, kiedy

inni uważają na ciebie. Z kolei oni muszą uważad na siebie, mimo że to ty jesteś w amoku albo masz

mordercze instynkty, czy coś w rym rodzaju, Muszą panowad nad sytuacją, trzymad ją w ryzach,

akceptowad twoje uczucia w całej ich gwałtowności, ale też zapobiegad wszelkim realnym szkodom.

Więc jeżeli rodzice nakładają wyraźne ograniczenia, a zarazem nie przestają dawad wsparcia

emocjonalnego, dziecko może wypróbowad całą swoją siłę j nauczyd się czud z nią bezpiecznie,

stopniowo zapanowad nad nią. Wtedy przestaje bad się swojej złości. Fascynujące. Więc... z tego

względu dzieciaki potrzebują jasnych, spójnych wymagao.

ROBIN; Tak. Czasami robią coś złego, bo próbują zmusid rodziców, żeby zrezygnowali z jakiegoś

wymagania.

JOHN: Przyszło mi nagle do głowy powiedzenie... „dziecko samo się o to prosi". Niekoniecznie o lanie,

ale o wyraźne ograniczenie.

ROBIN; Wtedy „wie, na czym stoi" i może przestad się bad. Jeśli rodzice nie stawiają wymagao, to

jedyną rzeczą, jaka zostaje dzieciom, jest nieustanne sprawdzanie, gdzie są granice. Im clłużej rodzice

pozostają niezdecydowani, bo chcą zadowolid wszystkich i martwią się, że swoim stanowczym

postępowaniem narażą się dzieciom, tym bardziej nieznośne będą musiały byd dzieci, próbując

wymóc stanowczą reakcję. I oczywiście, tym gorszy w koocu będzie wybuch.

JOHN: Kiedy rodzice wreszcie postawią jakieś ograniczenie, to mas? na myśli

ROBIN; Tak. im dłużej będą to odkładad, tym silniejszy będzie wybuch i tym więcej trzeba czasu, żeby

osiadł kurz. Bardzo wielu rodziców odsuwa konfrontację czekając, aż dziecko skooczy osiem czy

dziesięd lat albo nawet zostanie nastolatkiem. W takich przypadkach, jeśli radzę im zacząd stawiad

opór, zawsze ostrzegam, że to będzie jak nowy desant na plażach Normandii i że powinni się

spodziewad przez tydzieo absolutnego piekła. Wtedy zwykle dają sobie z tym radę. Ale niewątpliwie

lepiej jest postawid jasne ograniczenia, kiedy dziecko „prosi się o to" w fazie wczesnodziecięcej i

północ mu nauczyd się przystosowywad powoli, stopniowo, w miarę jak osiąga zdolnośd do

kształtowania samokontroli.

JOHN: Czasem dostaję szału, kiedy słyszę, jak rodzice i nauczyciele uważający się za bardzo

postępowych wymawiają się od odpowiedzialności za stawianie dzieciakom niezbędnych wymagao

131

tylko dlatego, że ktoś mógłby ich posądzad o brak miłości albo skłonności faszystowskie. To jest moim

zdaniem najbardziej godna pogardy nieodpowiedzialnośd.

ROBIN: I oczywiście należy za to winid przede wszystkim Freuda. Chociaż on akurat w tej sprawie był

w gruncie rzeczy wyjątkowo rozsądny i rzeczowy. Ale ludzie interpretują go zgodnie z własnymi

życzeniami, jak Pismo Święte. JOHN: Poczekaj. Załóżmy, że rodzice są bardzo surowi? Jakie to będzie

miało skutki?

ROBIN: No cóż, z moich doświadczeo wynika, że dopóki w takiej rodzinie jest też dużo miłości, surowe

wychowanie samo przez się nie powoduje chyba zbyt wielu problemów. W takim środowisku mogą

ukształtowad się osoby bardziej skrupulatne i bardziej skłonne do przystosowania które będą miały

poglądy raczej konserwatywne, a hierarchie i autorytety zaakceptują łatwiej niż Ty czy ja. Lecz dzięki

temu bez trudu znajdą sobie miejsce w instytucjach i zawodach, gdzie konformizm jest potrzebny, jak

w wojsku, policji, administracji paostwowej, prawie itd.

JOHN: Zapomniałeś o księgowości. Więc potrafią się podporządkowad i nie widzą w tym nic złego.

ROBIN: Co ciekawe, zauważyłem, że w gruncie rzeczy ludzie są prawie zawsze wdzięczni surowym

rodzicom. Nawet jeszcze będąc dziedmi chyba wyczuwają, że coś to rodziców kosztuje. JOHN: Pod

warunkiem, że kierują się dobrem dziecka.

ROBIN: Tak. Jeśli rodzice są surowi, bo w ten sposób wykorzystują je dla zaspokojenia własnych

potrzeb czy z jakiegoś podobnego powodu to zupełnie inna historia. Tak jak dzieci są wdzięczne

surowym, kochającym rodzicom, tak nigdy nie wybaczają zbyt pobłażliwym.

JOHN: Czy jakoś wyczuwają, że w ostatecznym rachunku to jest niedobre dla nich?

ROBIN: Jakby zdawały sobie sprawę, że zbytnia pobłażliwośd wynika albo z lenistwa, albo z infantylnej

potrzeby rodziców, żeby ich ciągle kochano i chwalono. I nawet jeśli wtedy nie rozumiały tej sytuacji,

zwykle zaczynają się w niej orientowad w dorosłym życiu.

JOHN: Więc chcesz powiedzied, że jeżeli dzieci są kochane, nawet tradycyjna wiktoriaoska surowośd

raczej nie spowoduje szkód psychologicznych.

ROBIN: Myślę, że mógłbym się z tym zgodzid, gdybyś to sformułował tak: jeśli rodzice są surowi dla

dobra dziecka i towarzyszy temu miłośd.

JOHN: Brzmi to tak, jakby w wątpliwych przypadkach miało byd lepiej, gdyby rodzice grzeszyli zbytnią

surowością.

ROBIN: Tak bym powiedział, tak. Ale na szczęście jest pewien rodzaj samoczynnego mechanizmu,

który pomaga rodzicom ustawid tę sprawę prawidłowo. Zasada jest naprawdę bardzo prosta: jeśli

dzieciaki doprowadzają Cię do szału, to dlatego, że chcą, żebyś zagroził im sankcjami. Więc jeśli jesteś

niezdecydowany, musisz ostrzec je wcześniej, zanim zaczną się zachowywad niedopuszczalnie.

Natomiast, co ciekawe, jest jeszcze jeden powód, dla którego z dwojga złego przesadna surowośd jest

lepsza: otóż efekty zbyt twardej dyscypliny mają tendencję do zanikania wraz z upływem czasu. Czyli

osoba, która przez nie ucierpiała, będzie coraz bardziej normalna. Z drugiej strony jeśli komuś w

dzieciostwie za mało pomagano w rozwijaniu samokontroli, to będzie mu o wiele trudniej poruszad

132

się w odwrotnym kierunku, kształtowad dyscyplinę wewnętrzną.

JOHN: Ale na pewno miałeś do czynienia z dziedmi, właściwie z dorosłymi, którzy skarżyli się, że ich

rodzice byli zbyt surowi.

ROBIN: Ależ tak. Kiedy jednak przyglądam się bliżej sytuacji rodzinnej ludzi, którzy obarczają winą za

swe trudności „zbyt surowych" rodziców, to zwykle okazuje się, że ci rodzice byli zbyt słabi, zbyt

łatwo było nimi manipulowad.

JOHN: Więc skąd się bierze przekonanie o zbytniej surowości?

ROBIN: Ponieważ to rodzice dręczą się tym, nękani obawami, że wtedy dzieci nie będą ich kochały. A

dzieci przejmują od nich to poczucie i biorą je za dobrą monetę. Poza wszystkim, jeśli rodzice są tak

wciągnięci w obwinianie samych siebie, to może wcale nie jest takie głupie, że dzieci interpretują

wątpliwości na swoją korzyśd i też ich oskarżają!

JOHN: Przecież jedyne normy, na jakich mogą się oprzed, to normy rodziców.

ROBIN: I skoro już odkryją, że rodzice boją się oskarżenia o zbytnią surowośd, uczą się grad na ich

poczuciu winy, żeby postawid na swoim.

JOHN: Rozumiem. Dobrze. Chciałbym się przekonad, czy uchwyciłem sens tego wszystkiego. Dzieci

potrzebują wyraźnych granic. Mając je zyskują kilka rzeczy. Po pierwsze to je uczy przystosowania;

po drugie oznacza, że nie muszą bad się, iż „nie będą wiedzied, na czym stoją"; i po trzecie to im

stwarza szansę, szczególnie we wczesnym dzieciostwie, przeżycia skrajnych emocji w

„kontrolowanych warunkach", tak że mogą się z nimi zapoznad i nauczyd się panowania nad nimi.

ROBIN: Na razie to wystarczy.

JOHN: Teraz jest jeszcze coś, czego nie zrozumiałem. Dziecko nie powinno byd zbyt grzeczne, tak?

Więc jeśli z dzieci traktowanych naprawdę surowo pod warunkiem, że również kochanych nie

wyrastają ludzie, którzy boją się własnego cienia... to skąd się oni biorą?

ROBIN: No cóż, zazwyczaj na takie zastraszone, nieśmiałe osoby rodzice wywierali ogromną presję,

żeby dostosowały się do ich oczekiwao. Ale zwykle nie posługiwali się przy tym stanowczością, tylko

poczuciem winy. Tacy rodzice nie mówią: „Nie rób tego, bo się pogniewam" albo: „Nie dostaniesz

deseru" czy: „Za karę marsz do łóżka". Oni mówią: „Nie rób tego, bo będzie mi tak strasznie smutno".

JOHN: „Przez ciebie ojciec dostanie zawału, mamusia będzie nieszczęśliwa, wszechświat się

rozpadnie".

ROBIN: „Będzie ci przykro, kiedy mnie już nie będzie". JOHN: „Gdybyś mnie kochał, nie zrobiłbyś

tego".

ROBIN: Albo... mogą zaszczepid dziecku strach, że jeśli będzie niegrzeczne, rodzice je zostawią.

JOHN: Obie te rzeczy obarczają je straszliwą odpowiedzialnością, prawda?

133

ROBIN: Pakują swoje dziecko w kaftan bezpieczeostwa albo co gorsza powodują, że ono samo go

sobie zakłada.

JOHN: Ponieważ na nie składają odpowiedzialnośd za szczęście rodziców, a nawet za ich życie! I za

trwałośd rodziny, co dla takiego malucha jest niemal równoznaczne z własnym życiem.

ROBIN: Więc oczywiście z tego powodu staje się niezdolny do badania swoich uczud w obawie przed

szkodami, jakie mógłby wyrządzid.

JOHN: Nigdy nie mógł i nadal nie może obijad się o ściany, ponieważ powiedziano mu, że jeżeli to

zrobi, cały dom się zawali.

ROBIN: I naturalnie wobec tego panicznie boi się samodzielnego myślenia.

Ojciec pojawia się na scenie

JOHN: Na samym początku powiedziałeś, że we wczesnym dzieciostwie do pewnych rzeczy ojciec jest

niezbędny. Chodzi chyba o to, że teraz ma dostarczad dziecku wsparcia i zachęty, bez których ono nie

może się obejśd, jeśli ma zacząd poznawad świat poza matką.

ROBIN: Nie tylko to, jest coś jeszcze. Powinien teraz zacząd odzyskiwad swoją żonę.

JOHN: Słucham? Co powinien?

ROBIN: Po urodzeniu dziecka życie rodzinne organizuje się zwykle tak, że tata zapewnia mamie

wszystko, co jest jej potrzebne do życia w okresie, gdy niemowlę pochłania tyle czasu i uwagi. Teraz

tata musi zacząd ściągad ją z powrotem na dawne miejsce, musi odzyskad ją dla siebie, żeby było jak

przedtem. Zęby tych dwoje jako para małżeoska mogło znów uplasowad swój związek na pierwszym

miejscu.

JOHN: Bo kiedy dziecko zaczyna oddzielad się od niej, matkę ogarnia poczucie straty straty niezwykle

bliskiej relacji. Dlatego jeśli ojciec jest pod ręką i może powetowad tę stratę przez odnowienie ich

więzi małżeoskiej, będzie jej łatwiej pozwolid dziecku się odseparowad.

ROBIN: Toteż jeżeli tata nie ruszy się, żeby odzyskad swoje miejsce jako mąż i kochanek, a nie tylko

jako ojciec, to nie pomoże matce ani dziecku uporad się z następnym krokiem, jaki oni muszą zrobid z

oddalaniem się od siebie nawzajem.

JOHN: Więc rola taty polega przede wszystkim na tym, żeby odzyskując mamę pomóc w procesie

separacji. Poza tym jako drugie po niej źródło miłości i wsparcia ojciec wyjątkowo dobrze nadaje się

do pomagania dziecku w poznawaniu świata.

ROBIN: Tak, może mu zaproponowad coś trochę innego. Relację zwykle nie tak wygodną i miłą, za to

chyba nacechowaną większą energią i wigorem, bardziej inspirującą. Toteż nie tylko dostarcza

dziecku wsparcia w trakcie jego pierwszych przygód z dala od mamy, ale też dzięki tacie odejście od

niej na trochę może byd nawet całkiem fajnym pomysłem.

134

JOHN: Czyli pełni rolę pomostu między matką a światem zewnętrznym, pomagając w wyrabianiu

pewności siebie potrzebnej do wypraw badawczych. Dzięki temu maluch może zacząd tworzyd mapę

obrazującą funkcjonowanie społeczeostwa.

ROBIN: Słusznie. Zresztą przez samo odzyskiwanie mamy, przez wchodzenie pomiędzy nią a dziecko

ojciec już mu pomaga w rysowaniu mapy. Dotychczas dziecko było usytuowane tak, a teraz okazuje

się, że ustawienie jest takie.

JOHN: Zostało zmuszone do tego, żeby się podzielid mamą. Dla kogoś, kto dotychczas był okropnie

samolubnym małym draniem, jest to olbrzymi krok w kierunku pogodzenia się z faktem, że „gdzieś

tam" są jeszcze inni ludzie, którzy też mają swoje potrzeby. Więc w jakimś sensie tata staje się

rywalem. Czy ludzie nie czują się trochę nieswojo z taką myślą? ROBIN: Tylko dlatego, że w ostatnich

latach dzieci były „w modzie", podczas gdy tatusiowie zdecydowanie zostali „wyrzuceni na aut"!

JOHN: W jakim sensie?

ROBIN: No cóż, w ciągu paru ostatnich dziesięcioleci pewne „ojcowskie" cnoty przestały byd modne,

zaczęto za to bardzo mocno koncentrowad się na cnotach „macierzyoskich". Początkowo ta zmiana

istotnie była pozytywna. Ale później większośd ludzi zaczęła uważad, że wahadło wychyliło się za

daleko, zwłaszcza gdy w łatach sześddziesiątych znalazło się w skrajnej pozycji. Myślę, że teraz

zaczyna byd lepiej i wracamy do złotego środka, kiedy zarówno ojca, jak i matkę uważa się za

ważnych, tylko z różnych względów. Powródmy jednak do sprawy rywalizacji, o której wspomniałeś.

Musisz zrozumied: chociaż to zupełnie naturalne, że ojciec jest trochę zazdrosny o niemowlę, musi też

umied kochad je i troszczyd się o nie. To jego kochająca obecnośd pomaga dziecku zmierzyd się z

problemem dzielenia się z innymi i radzenia sobie w grupach większych niż dwuosobowe. A żeby to

się mogło udad, ojciec oczywiście musi tam byd.

JOHN: Więc każdy nowy przybysz w rodzinie będzie z początku miał wyłączną, zarezerwowaną tylko

dla siebie relację z mamą. A później, kiedy tata zabierze się do odzyskiwania mamy, dziecko musi z

kolei przekonad się o tym, że trzeba wyrzec się specjalnych uprawnieo i stad się częścią zespołu

rodzinnego.

ROBIN: I jeśli wszystko pójdzie dobrze, w koocu ukształtuje się układ tego typu: obydwoje rodzice

powinni byd dla siebie nawzajem osobami Numer Jeden, mied własny, osobny przedział, oddzielnie

od dzieci.

JOHN: Czy dzieci nie potrafią odseparowad się, jeśli rodzice nie mają osobnego przedziału?

ROBIN: Na pewno będzie im o wiele trudniej. Rodzice, którzy rezerwują sobie prawo do własnej

przestrzeni, oddzielonej od dzieci, pomagają im wyodrębnid się i dorosnąd. Stanowią dla nich dobry

przykład.

JOHN: Więc tata musi odzyskad mamę dla dobra wszystkich członków rodziny. Dobrze. Teraz o

kwestii „poznawania świata poza mamą". Ojciec powinien zachęcad malca do takich prób. Czy to ta

sama sprawa, co stawianie wymagao, czy też zachodzi by tak rzec równolegle?

ROBIN: Stawiając wymagania, kiedy to konieczne nakładając ograniczenia ojciec pomaga dziecku w

nanoszeniu granic na jego wewnętrzną mapę świata.

135

JOHN: No, teraz dochodzimy do pytania za 64 tysiące dolarów. Dlaczego ojciec mężczyzna miałby

byd lepszy od matki w stawianiu wymagao? Taki jest pewnie tradycyjny pogląd, ale wobec tego co z

Goldą Meir, Indirą Ghandi, Margaret Thatcher?

ROBIN: Naprawdę nie uważam, żeby to miało coś wspólnego z wrodzonymi różnicami w psychice

kobiet i mężczyzn. Oprócz faktu, że biologiczna różnica przecież to kobieta rodzi i zwykle ona na

początku jest głównym źródłem wsparcia wpływa na sytuację też później, we wczesnym

dzieciostwie. Bo dziecko nadal często będzie miało potrzebę, żeby przybiec do niej po pocieszenie i

zastrzyk pewności siebie, kiedy świat zacznie stawiad mu zbyt twarde wymagania.

JOHN: Wszędzie tam jest dżungla.

ROBIN: Więc nasz maluch potrzebuje kochającej matki, od której mógłby dostad coś wręcz

odwrotnego: miękkośd, ciepło, przytulenie bezpieczeostwo!

JOHN: I co z tego wynika?

ROBIN: No cóż, kiedy dziecko jest jeszcze bardzo małe, nawet do kooca tej fazy, moim zdaniem,

znacznie utrudnia mu rozeznanie i zaburza obraz sytuacji układ, w którym matka za często musi grad

obydwie role raz jest wspierająca, a za chwilę wymagająca i twarda. Pamiętasz przecież, że już dośd

kłopotów sprawiają same próby złożenia układanki, żeby powstała z niej jedna cała osoba.

JOHN: Więc na razie najlepiej jest, żeby matka prezentowała dziecku jeden swój mniej więcej spójny

obraz. Taki, który najłatwiej mu zrozumied?

ROBIN: To jest jeden z powodów, dla których przynajmniej na tym etapie właśnie tata powinien

oczekiwad od niego dopasowania się do reszty rodziny. Ten proces oczywiście zachodzi stopniowo,

pomału, w miarę jak dziecko coraz lepiej potrafi kierowad swoim postępowaniem. Niemniej to tata

musi mied większe wymagania.

JOHN: Myślę, że może tu byd jeszcze jeden powód. Znam wiele kobiet, które w głębi ducha martwią

się, że nie są „dośd dobrymi mamami". Dlatego jest im o wiele trudniej postępowad z dzieckiem

stanowczo. Bo głos wewnętrzny mówi im: „Zaczekaj, czy na pewno kochasz dośd mocno? Czy

naprawdę dobra matka nie byłaby bardziej wyrozumiała?"

ROBIN: Zauważyłem, że kobiety naprawdę bardzo często się tak czują, chod jest to nieuzasadnione.

Więc jeśli ojciec przyjmuje bardziej stanowczą postawę, to pomaga matce, zwłaszcza gdy dziecko już

nie jest niemowlęciem. Oczywiście im jest ono starsze, im większe ma poczucie bezpieczeostwa i

wyraźniejszy obraz rodziców, tym mniejsze zamieszanie będzie powodował fakt, że ten sam rodzic raz

będzie je wspierał, a znów kiedy indziej będzie stanowczy. Wtedy już obydwoje mogą na zmianę i

dawad wsparcie, i stawiad wymagania. Zresztą tak się właśnie dzieje w rodzinach, całkiem naturalnie,

w miarę jak dzieci dorastają.

JOHN: Czyli z dwóch wymienionych powodów ojciec jest szczególnie ważny na tym etapie. Jakie

jeszcze ma zadania?

ROBIN: Kolejne polega na tym, że w normalnej sytuacji matka i dziecko stanowili dotychczas

towarzystwo wzajemnej adoracji. Ta bezkrytyczna, bezwarunkowa miłośd pomaga budowad wiarę w

136

siebie i ufnośd. Niemniej obydwoje mogą byd z siebie tak zadowoleni, że matka może mied duże

kłopoty z dostatecznie realistyczną oceną zalet i wad swego pupila.

JOHN: A wtedy on nie dostaje od niej rzetelnych informacji zwrotnych, niezbędnych do narysowania

swojej mapy?

ROBIN: Mapy, na której powinien znaleźd się też on sam.

JOHN: Co?... Aha, rozumiem! Musi znaleźd się na własnej mapie. Oczywiście! Musi trafnie określid

swoje rozmiary względem całej reszty, jeżeli ma uniknąd nierealistycznych wyobrażeo o własnej

ważności... bo wtedy byłby zbyt samolubny?

ROBIN: Nie tylko to. Jeżeli maluch nie określi prawidłowo własnych rozmiarów na mapie, nie rozezna

się w swoich ograniczeniach, nie dowie, jak daleko może się posunąd bez popadania w konflikt z

innymi to nie będzie miał dobrego przewodnika, jak najskuteczniej posługiwad się resztą świata, żeby

uzyskad to, czego chce. Właśnie po to trzeba nakładad ograniczenia.

JOHN: Tak, rozumiem. Jeżeli nasza mapa świata ma nam pomagad, musimy uwzględnid na niej siebie i

trafnie określid własne rozmiary.

ROBIN: Dlatego i matce, i dziecku jest potrzebny ojciec, który jest nieco bardziej obiektywny i może

pomóc im obojgu zdobyd się na trochę większą bezstronnośd w ocenie możliwości dziecka.

JOHN: ...Jeszcze jakieś zadania dla ojca?

ROBIN: Tak, myślę, że jest jeszcze przynajmniej jedno. Jak powiedzieliśmy wcześniej, z początku

niemowlę ma poczucie, że jest wszystkim. Później, kiedy odkrywa, gdzie się kooczy, zaczyna kurczyd

się i stopniowo tracid owo poczucie wszechmocy. Zadośduczynieniem za ten upadek jest bliskośd

matki, ona zaś na tym etapie musi mu się wydawad równie potężna jak Bóg. Więc teraz dziecko

powinno rozstad się z kolei z tą iluzją. Toteż kiedy po pewnym czasie zobaczy, że matka nie rządzi

światem, że musi dzielid się władzą z ojcem będzie to kolejny krok w tym kierunku.

JOHN: A dalej czeka je następne odkrycie że tata też nie jest Bogiem.

ROBIN: Oczywiście. I jeśli dobrze się wywiązuje z ojcowskiej roli, to pokaże dziecku jasno i wyraźnie,

że sam jest częścią większej całości i musi przystosowad się do niej jak wszyscy inni.

JOHN: Więc to nie byłby korzystny komunikat dla dziecka, gdyby mama rządziła tatą? Bo wtedy nie

musiałoby zrobid tego kroku, prawda? Nie musiałoby przekonad się, że mama nie jest Bogiem. Jeśli to

ona rządzi tatą, dziecko może nadal uważad ją za Boga.

ROBIN: Masz rację. Myślę, że nasz maluch musi zobaczyd, że mama nie jest Bogiem i to jest pierwszy

krok do zobaczenia, że tata nie jest Bogiem i nikt inny też nie.

JOHN: Jeszcze nigdy o niczym takim nie słyszałem.

ROBIN: Moim zdaniem ta lekcja jest niezbędna. Przypuszczalnie głównie z tego powodu rodziny

zdominowane przez matkę raczej nie są najlepszym środowiskiem dla dzieci.

JOHN: Coś takiego! Naprawdę?

137

ROBIN: Właściwie prawie we wszystkich rodzinach, z jakimi miałem do czynienia jako psychiatra

dziecięcy gdzie problemem było dziecko i dlatego je przyprowadzano dominowała matka. Albo było

tak, albo panował w nich kompletny chaos.

JOHN: To zdumiewające.

ROBIN: Tak. Kiedy to zauważyłem, moja reakcja była taka sama. Szkoliłem się w dziecięcej psychiatrii i

po przyjęciu mniej więcej dziesięciu podobnych przypadków poszedłem do starszej pracownicy

socjalnej, która je przydzielała, ze skargą, że wszystkie są jednakowe czy mógłbym dostad jakieś inne,

bardzo proszę? Powiedziała, żebym się nie przejmował: pracuje tu już dziesięd lat i wszystkie są takie!

JOHN: Mów dalej.

ROBIN: No cóż, żeby umieścid to w jakimś kontekście, muszę od razu powiedzied, że badania nad

najzdrowszymi rodzinami wykazały, iż władza w nich jest podzielona między obydwoje rodziców.

Działają wspólnie i bardzo świadomie podejmują decyzje, kto co ma robid. Lecz poza tymi

najzdrowszymi, we wszystkich pozostałych rodzinach, jeżeli jedno z nich ma zostad szefem, to

najprawdopodobniej będą funkcjonowad lepiej, jeśli będzie nim ojciec, a nie matka.

JOHN: Lepiej dla dzieci, tak?

ROBIN: Ależ tak. Trzeba to zawsze podkreślad jak najmocniej . Co będą robid bezdzietne pary, to już

naturalnie ich sprawa.

JOHN: Trudno mi się skupid, bo już słyszę, jak feministki ostrzą noże.

ROBIN: Daj spokój! Nikt lepiej ode mnie nie wie, jak bardzo to pobrzmiewa męskim szowimizmem.

Bardzo długo trwało, zanim doszedłem do takiego przekonania, aż wreszcie nie mogłem już

zaprzeczad oczywistym faktom. Ale musiałbyś spróbowad zobaczyd cały obraz sytuacji w zaburzonych

rodzinach. Na początku niewątpliwie byliśmy w błędzie, z reguły całą winą obarczając tak zwane

„kastrujące" matki. Później, kiedy zaczęliśmy systematycznie przyjmowad również ojców i lepiej

rozumied, jak funkcjonuje cała rodzina, doszliśmy do przekonania, że sytuacja jest w równym stopniu

wynikiem rezygnacji ojca z podejmowania odpowiedzialności.

JOHN: Chcesz powiedzied, że taka matka nie ma innego wyboru, tylko musi wziąd wszystko na siebie.

ROBIN: No właśnie. Nie ma innego wyboru. Zresztą dzisiaj, patrząc na całą tę sytuację jako na system,

łatwo zrozumied, że nie jest to niczyja wina. Po prostu system funkcjonuje w ten sposób.

Automatycznie. Mechanicznie.

JOHN: Jeszcze raz to wszystko wyłuszczę tylko po to, żeby wprawid Cię w zakłopotanie. W

najzdrowszych rodzinach władzę dzieli się na zasadzie umowy. W innych jedno z rodziców zazwyczaj

ma jej więcej. Zgodnie z Twoim doświadczeniem tam, gdzie matka ma przewagę, szansa wystąpienia

problemów u dzieci jest znacznie większa. I w konsekwencji masz poczucie, że jeśli ktoś tu ma byd

szefem, to lepiej, żeby to był ojciec. Chciałbym więcej dowodów, jeśli łaska.

ROBIN: No cóż, muszę powiedzied... JOHN: ...W rozpaczliwej obronie własnej...

ROBIN: Nie, w gruncie rzeczy nie. Bo wiesz, to matki przekonały mnie o tym wszystkim.

138

JOHN: I redakcja „Zbytecznego Żebra"?14.

ROBIN: Matki i dzieci. Ja broniłem się przed przyjęciem takiego poglądu.

JOHN: Jaki odważny facet.

ROBIN: Mówię serio. To był pomysł naprawdę wbrew mojej naturze. Wierzyłem w równośd, dyskusje,

wspólne decyzje.

JOHN: Cóż, oczywiście, tak funkcjonują osoby naprawdę zdrowe.

ROBIN: Przestao się mnie czepiad i posłuchaj. Kiedy rodziny przychodziły po pomoc z powodu

problemów z dziedmi, matki ciągle powtarzały, że marzą o tym, żeby ojciec przejął kierownictwo.

Nadal tak mówią. A synowie i córki prawie zawsze się z tym zgadzają i twierdzą, że ojciec powinien

byd bardziej wymagający.

JOHN: Czyli myślenie zgodne z zasadą męskiej dominacji, tak?

ROBIN: Nie, to matki zadecydowały za mnie w tym sporze. Pozwól mi opowiedzied, co powiedziała

jedna z nich: „ To jest związane z posiadaniem dzieci. Najpierw wszystko jest w porządku, a potem

pojawiają się dzieci i okazuje się, że jest tyle rzeczy, z którymi trzeba dawad sobie radę, i zaczynasz się

bad, bo musisz podoład tylu obowiązkom, i... potrzebny jest autorytet... potrzebny jest autorytet, po

prostu co pewien czas jakiś zastrzyk, który pozwalałby ci wytrwad, poradzid sobie z

odpowiedzialnością, dawałby poczucie, że masz dośd siły, żeby wytrwad".

JOHN: ...No tak... to prawda, że przecież czasem człowiek zmaga się z jakimś zadaniem i jeżeli ktoś

powie: „Przestao narzekad, weź się do roboty", to rzeczywiście dodaje sił. A niewątpliwie jeśli ojciec

ma jakiś autorytet, to bierze też na siebie częśd odpowiedzialności, prawda? co może pomagad

matce...

ROBIN: A potem ona powiedziała jeszcze coś równie ciekawego: „Nagle stajesz z tym wszystkim

twarzą w twarz i jesteś przerażona... i myślę, że po to prowokujesz faceta, żeby zachował się wobec

ciebie agresywnie... bo kiedy zaczyna grad rolę silniejszego, to również bierze na siebie

odpowiedzialnośd, a wtedy ty możesz czerpad z tego siłę, to się dzieje automatycznie".

JOHN: ...Agresywnie?

ROBIN: Wtedy ja zadałem jej pytanie: „Więc w takiej sytuacji nie uważałabyś agresji ze strony

mężczyzny za przejaw wrogości?". A ona na to: „Nie, na pewno nie".

JOHN: Hm, to brzmi, jak gdyby ona zrozumiała coś, co... nie, naprawdę nie mogę się z tym pogodzid.

ROBIN: Tak, jednak podobny komunikat słyszałem wielokrotnie i teraz też mi się to zdarza. Wygląda

na to, że taki układ jest potrzebny w tej fazie rozwojowej. Może nie sposób tego zrozumied, dopóki

człowiek nie znajdzie się w podobnej sytuacji i sam przez to nie przejdzie.

JOHN: Ta kobieta zmieniła poglądy po urodzeniu dziecka?

14 „Spare Rib" to tytuł angielskiego czasopisma feministycznego przyp.tłum.

139

ROBIN: Tak. Spytałem ją, czy zanim została matką, zgodziłaby się z tym, co teraz mówi. Roześmiała się

i powiedziała, że absolutnie nie. Odrzuciłaby to jako skrajny przejaw męskiego szowinizmu. Dlatego

kłótnie z ludźmi na ten temat nie mają sensu: albo sami do tego dojdą, albo nie. Istnieje oczywiście

taka możliwośd, że wybitnie zdrowa osoba nigdy nie będzie musiała dokonywad takiego odkrycia.

JOHN: Nagle przypomniało mi się dziecko, które musi byd agresywne, żeby zmusid rodziców do

nałożenia ograniczeo. To, o czym mówiła ta kobieta, ma pewien sens, jeżeli potrzebuje męża, żeby

pomógł wyraźniej określid jej granice, zatarte wskutek bardzo dużej bliskości z dzieckiem.

ROBIN: Tak, chyba właśnie o to chodzi. Matka musi dopuścid do zatarcia własnych granic, żeby cofnąd

się poziomu niemowlęcia żeby ich związek mógł byd aż tak bliski i mocny, jak dyktują potrzeby tak że

niemal zlewają się w jedno. Kiedy maluch przestaje byd niemowlęciem i próbuje określad swoje

granice prowokując matkę, wtedy z kolei ona może mied kłopoty z przywróceniem swoich wyraźnych

granic.

JOHN: Ale chyba może się zdarzyd też coś odwrotnego? Czasem mężczyzna traci poczucie własnych

granic i to on potrzebuje, żeby żona je określiła.

ROBIN: Ależ oczywiście. Pewnie tylko nieliczni ojcowie nie przeżyli czegoś takiego: zostali z dziedmi, a

potem okazało się, że stoją przed wściekłą żoną, która po powrocie zastała w domu potworny

rozgardiasz i wszystkie dzieciaki strasznie rozgorączkowane.

JOHN: Z tatusiem, który zachowuje się, jakby był jednym z nich. Dlatego żona musi przywoład go do

porządku, żeby znowu mógł byd dorosły.

ROBIN: Pamiętasz to?

JOHN: No jasne. To bardzo nieprzyjemne uczucie. Naprawdę wstyd.

ROBIN: Bo czujemy, że nasze zachowanie było zbyt infantylne, prawda? I wiemy, że potrzebujemy

reprymendy.

JOHN: Więc w takiej sytuacji matka na nowo zakreśla granice ojcu.

ROBIN: Czasem oczywiście ojciec będzie potrzebował, żeby zrobili to za niego jego koledzy.

JOHN: Jak? Co mieliby mu powiedzied? „No, przestao jęczed, to normalne, że czujesz się odstawiony

na boczny tor, właśnie dlatego Pan Bóg dał ci takich troskliwych przyjaciół".

ROBIN: Tak. To ma byd mieszanka, trzeba mu dodad ducha i potraktowad ostro. Utrzymad w ryzach,

ale zarazem dad wsparcie.

JOHN: Powiadasz więc, że każdemu, kto jest najbliżej dziecka, grozi lekkie zatarcie granic i z tego

względu może potrzebowad kogoś znajdującego się o oczko dalej w łaocuchu wsparcia, żeby mu

pomógł wyznaczyd je na nowo. A kiedy tamtej osobie też zaczynają się trochę zamazywad jej granice,

ona czy on może potrzebowad kogoś innego, jeszcze bardziej oddalonego od dziecka, żeby z kolei

jemu bądź jej przywrócid wyraźne granice. Ponieważ jednak jest bardziej prawdopodobne, że w tych

najwcześniejszych fazach mama będzie bliżej dziecka, to raczej tata będzie się zajmował ponownym

wyznaczaniem jej granic niż odwrotnie.

140

ROBIN: Dlatego uważam, iż nie ma nic wspólnego z męskim szowinizmem sugerowanie im, że dla

dobra dziecka w różnych okresach powinni grad różne role w zespole rodzicielskim.

JOHN: Poniekąd każdemu z nich w innej fazie przypada rola gwiazdy. Ciekawe, prawda, że

konsekwencje tracące męskim szowinizmem przestają byd takie wyraźne, jeśli funkcjonowanie

rodziców traktuje się jako działanie zespołowe. Chodzi mi tu o najważniejszą cechę zespołu: o to, że

składa się z różnych osób, o różnych możliwościach, pełniących różne role, lecz realizujących wspólny

cel. I nic dobrego z tego nie wychodzi, jeżeli każdy chce byd napastnikiem albo bramkarzem. W takim

ujęciu relacja mama tata nagle zaczyna wyglądad bardziej na układ typu Prezes Zarządu i Dyrektor

Naczelny. Jeden zajmuje się raczej tym, co dzieje się poza przedsiębiorstwem, drugi raczej tym, co

wewnątrz. I obaj są równie niezbędni.

ROBIN: Dobrze. Później zobaczysz dokładniej, że lekcje, jakich teraz uczy się dziecko, są w całości

poświęcone temu, czy potrafi byd częścią zespołu.

JOHN: Uwzględniad potrzeby innych, uczyd się przestrzegania zasad, akceptowad autorytety...

ROBIN: Słusznie. Więc jeśli człowiek przyswoił sobie te lekcje i dzięki temu rozumie, jak zespoły

powinny funkcjonowad, to zobaczy, że zespół rodzicielski doskonale może działad właśnie w ten

sposób bez żadnych ukrytych konfliktów. Ale nikt, kto tego słucha, a nie wykonał sam takiego kroku,

nie będzie czuł się dobrze jako członek zespołu i z założenia uzna, że praca zespołowa w

rzeczywistości musi byd walką o władzę. Wówczas takie poglądy będzie uważad za przejaw męskiego

szowinizmu.

JOHN: To bardzo pomysłowy argument. I myślę, że trafia okrężną drogą. Dobrze. Mam inne

zastrzeżenie. Wszystkie zadania ojca we wczesnym dzieciostwie, jakie wyliczyłeś: odzyskiwanie

mamy, określanie granic wyraźniej niż ona, pomaganie dziecku w odkrywaniu, że mama nie jest

Bogiem i dostarczanie mu bardziej rzetelnych informacji zwrotnych niż uzyskiwane od kochającej

mamusi wszystkie te zadania, z wyjątkiem pierwszego, mógłby wykonywad ktoś inny, niekoniecznie

mężczyzna. Więc co się dzieje, kiedy ojca nie ma?

ROBIN: Cóż, gdyby matka była zupełnie sama... dziecku mogłoby byd naprawdę bardzo trudno

nauczyd się niektórych z tych ważnych lekcji. Ale prawie zawsze są dziadkowie czy inni krewni,

przyjaciele, sąsiedzi, nauczyciele, ludzie, z pomocy których matka i dziecko może skorzystad przy

wykonywaniu tych zadao. I cały taki układ może funkcjonowad znakomicie, jeżeli matka zaakceptuje

fakt, że czasem będzie jej potrzebna pomoc przy ponownym określaniu granic w sposób, o jakim tutaj

rozmawialiśmy.

JOHN: Więc w gruncie rzeczy potrzebna jest po prostu druga osoba, nie tak mocno uwikłana

emocjonalnie w relację z dziedmi. Czyli równie dobrze inna kobieta.

ROBIN: Ależ tak, często bywa to babcia. I oczywiście dobra babcia jest lepsza od złego ojca. Niemniej

jednak kochający ojciec jest bez wątpienia idealną osobą do wykonywania tych zadao z powodu

innych ważnych ról, jakie odgrywa w życiu matki i dziecka.

141

Pan Cudowny

JOHN: Więc jeśli ojciec dobrze wywiązuje się ze swojej roli, rodzice będą w stanie stawiad czytelne

wymagania. Konieczne, ponieważ małe dziecko potrzebuje „zakosztowad rządów silnej ręki".

Zapomniałem dlaczego.

ROBIN: Ponieważ jeśli wolno mu obijad się o ściany ustawione przez rodziców, nasz maluch uczy się

dwóch rzeczy. Po pierwsze jeśli miał okazję uderzad w ścianę, eksperymentowad i badad, to nie

będzie bał się własnej złości. Będzie wiedział, że może ją opanowad i używad, kiedy zechce. Wtedy

potrafi upominad się o swoje i zadbad o zaspokojenie własnych potrzeb. Po drugie jeśli ściany są

twarde, dowiaduje się o istnieniu potrzeb innych ludzi, o ograniczeniach nałożonych na zachowanie w

różnych dziedzinach życia społecznego. W ten sposób uzyskuje mapę świata, która wiernie go oddaje,

jak również na której on sam jest wyraźnie zaznaczony ma prawidłowe rozmiary.

JOHN: Dobrze. A kiedy malec już to wszystko zrozumie, co wtedy?

ROBIN: Wtedy potrafi prawidłowo wyważyd, co jest korzystne dla niego, a co dla wszystkich innych. I

szczerze mówiąc, życie nie przyniesie mu zbyt wielu dużych problemów. Teraz ma nauczyd się, jak

funkcjonuje świat, znaleźd w nim swoje miejsce i trafnie określid własne rozmiary, dowiedzied się, jak

inni go widzą. Stopniowo będzie coraz bardziej niezależny, samowystarczalny, będzie miał większą

swobodę ruchu i łatwośd zdobywania tego, co jest mu potrzebne, bo będzie wiedział, co ma robid,

żeby to uzyskad. I tak już będzie dalej.

JOHN: To jest właśnie lekcja przerabiana w tej fazie.

ROBIN: Mniej więcej. Ale można na to spojrzed z innego punktu widzenia, który też jest ważny.

Pamiętaj, że wszystko zależy od tego, czy dziecko będzie w stanie przejśd od sytuacji, kiedy jest w

parze z mamą do trzyosobowego układu z tatą, stając się członkiem zespołu, zamiast na stałe

pozostad kimś „zupełnie wyjątkowym" w relacji z matką, zarezerwowanej wyłącznie dla nich dwojga.

JOHN: Więc ktoś, kto się nauczył tej lekcji, będzie dobrym członkiem zespołu.

ROBIN: Tak. Tacy ludzie potrafią przyłączyd się do grupy, jeżeli chcą i kiedy chcą, i okazuje się, że

doświadczenia zdobyte w grupie potęgują ich zasoby.

JOHN: Umacniają ich? Wiesz, trudno mi coś takiego przyjąd. Mam wrażenie, że każdą grupę z punktu

zaczynam uważad za ograniczenie. Przynajmniej w pewnym stopniu. Przypuszczam, że nie nauczyłem

się tej lekcji prawidłowo we wczesnym dzieciostwie.

ROBIN: Ja też nie. Ale pamiętaj, że zawsze można uzupełnid braki później, jeżeli tylko jest się

otwartym na taką możliwośd. Tak było ze mną w RAFie podczas wojny. Ze zdziwieniem odkryłem, że

człowiek nie czuje się słaby ani upokorzony, kiedy podoficerowie dają mu wycisk podczas musztry

inaczej niż to sobie wyobrażałem. Zamiast tego odczuwa się coraz większą dumę i pewnośd siebie, a

to jest źródłem naprawdę dobrego samopoczucia. Człowiek uczy się byd częścią bardzo

zdyscyplinowanego zespołu, a więc czuje się silniejszy. Właściwie chyba dzięki tym doświadczeniom

udało mi się później, kiedy zająłem się dziecięcą psychiatrią, zrozumied fazę, o której teraz mówimy.

142

JOHN: Chcesz powiedzied, że natrafiając na jakiś rodzaj twardego, agresywnego hamulca

działającego dla naszego dobra uzyskujemy lepszy dostęp do własnej agresywnej energii, o której

istnieniu wcześniej nie wiedzieliśmy.

ROBIN: Albo... przedtem wydawała się niewygodna bądź budziła lęk. Skutek jest taki, że mamy

poczucie lepszego wykorzystania własnych możliwości.

JOHN: Hm, zawsze unikałem rzeczy, które uważałem za trudne. Takich jak wspinaczka na Mount

Ewerest albo wstawanie rano. Ale jeśli zwyczajnie nie udało się od tego wykręcid... tak, to prawda,

kiedy coś podobnego zrobiłem, miałem dziwne poczucie sukcesu. I większą pewnośd siebie. A w

dodatku następnym razem już się to nie wydawało takie trudne. Z wyjątkiem porannego wstawania.

ROBIN: Ktoś, kto przeszedł przez tę fazę, będzie pozytywnie nastawiony do wymagao stawianych

przez zespół. Problemy są po to, żeby je rozwiązywad, a nie skarżyd się na nie. Udział w każdej dużej

grupie przysparza doświadczeo, które mogą dodawad siły, bystrości i wprawy.

JOHN: Wszystko to bardzo mnie interesuje, ponieważ wiem, że zawsze byłem wywrotowo

nastawiony do większych grup, inaczej mówiąc do autorytetów. Podejrzewam, że to z powodu mego

ojca, który był ogromnie kochający i oddany, ale traktował mnie nie dośd surowo. Pozwalał mi zbyt

łatwo wykręcad się od różnych rzeczy. Jednak w ciągu ostatnich pięciu lat pomału się to zmienia,

chyba dlatego, że naprawdę musiałem zaakceptowad pewne obowiązki, od których nie udało mi się

wymigad. Dlatego teraz chociaż zwykle moja sympatia była po stronie tych, co się buntują uważam

tamten swój wybór za głupi. To wszystko jest zbyt łatwe i daje za dużo możliwości pobłażania

samemu sobie. W gruncie rzeczy budzi się we mnie cichy szacunek dla ludzi, którzy muszą

systematycznie pracowad i wszystko mają na głowie. Niemniej sprawa stosunku do autorytetów jest

dośd skomplikowana. Wyobrażam sobie, że w idealnej sytuacji człowiek powinien byd wolny od

wewnętrznego przymusu zarówno buntowania się, jak i przystosowania, żeby móc samodzielnie

oceniad poszczególne autorytety i sposób ich sprawowania. Natomiast bardzo często ludzie reagują

na każdy autorytet automatycznym odruchem że jest albo dobry, albo zły toteż w konkretnych

przypadkach nie mają autentycznej swobody wyboru, po czyjej chcą byd stronie. Reagują odruchowo.

ROBIN: Sztywne nastawienie do autorytetów przez duże A uważałbym za postawę w gruncie rzeczy

dziecinną, niezależnie od tego, czy dana osoba jest za czy przeciw. Autorytety, hierarchia, organizacja

to po prostu sposób na wprowadzanie porządku w pewnych obszarach, żeby w ogóle dało się coś

zrobid. Wszyscy nie dadzą rady jednocześnie przejśd przez drzwi obrotowe, a stonoga, próbując

ruszyd naraz wszystkimi nogami, musi się przewrócid. Jeśli działania są dosyd skomplikowane albo

jeżeli angażują dużą liczbę ludzi, to trzeba nimi jakoś zarządzad. To tak jak umied zataoczyd z innymi

scottish reel15. Co prawda tracisz swobodę robienia po swojemu, trzeba też przebrnąd przez

trudności z nauką kroków i dopasowaniem się do całego układu, ale kiedy już to zrobisz, czeka Cię

wielka przyjemnośd całkiem innego typu. A muzyka jest tam nie tylko po to, żeby Tobą dyrygowad.

JOHN: Tylko po to. Boże, ja zawsze ich nienawidziłem. Uważałem, że chcą celowo upokarzad ludzi. Ale

przecież to oznacza, że nadal jestem małym dzieckiem. Niemniej chciałbym Ci zwrócid uwagę, że

mnóstwo ludzi jest w tej samej sytuacji ma dosyd niewyraźny i nie rozwiązany stosunek do

autorytetów. Wiesz, co mam na myśli: zobacz, jak wyjątkowo dużo miejsca mass media za każdym

15

Szkocki taniec wirowy przyp.tłum.

143

razem poświęcają kłótniom Johna McEnroe z sędzią. W zasadzie są to błahe sprawy, a mimo to

czasami zajmują drugie albo trzecie miejsce

w dzienniku telewizyjnym. Taka wiadomośd jest uważana za bardzo atrakcyjną, bo mamy tutaj do

czynienia z archetypowym sporem pomiędzy „buntownikiem" i „autorytetem". I jak się zdaje, każdy

ma na ten temat wyrobiony pogląd, opowiadając się wyraźnie po stronie McEnroe, jak Ty, albo

równie namiętnie po stronie sędziego, jak ja. Takie silne emocje zdradzają nas, prawda? Przecież

człowiek ekscytuje się tylko rzeczami, których nie jest pewien, nie?

ROBIN: Tak, ale nie zapominaj, że zdrowie oznacza zdolnośd do zachowania równowagi pomiędzy

tymi dwiema skrajnościami byciem robotem i niesfornym dzieciakiem. Mówiąc o równowadze mam

na myśli przeciętną w jakimś określonym czasie. Wielu z nas ma taką pracę czy takie życie, które

popycha mocno w jedną stronę, więc przypuszczalnie dobrze by nam zrobiło, gdybyśmy postarali się

zrównoważyd to w czasie wolnym od obowiązków. Moja praca często wymaga pełnienia roli

sędziego, dlatego sprawia mi autentyczną przyjemnośd oglądanie, jak McEnroe wykłóca się z sędzią i

za mnie wyraża buntowniczą częśd mojej natury. Ty jako komik masz podczas pracy niezliczoną liczbę

okazji do podważania autorytetów, więc McEnroe przywołuje inną Twoją częśd inspektora szkolnego.

JOHN: Ale niektórzy ludzie na pewno ujawniają stale tę samą częśd.

ROBIN: Moim zdaniem zawsze można znaleźd takie dwie części, nawet gdy jedna ujawnia się tylko w

jakimś hobby albo w fantazjach czy snach. Zdrowa osoba otwarcie wyraża obydwie. Natomiast jeśli w

ogóle się to nie zdarza, to albo mamy kogoś, kto zawsze się buntuje może przestępcę, który dał się

złapad, żeby w ten sposób zmusid zewnętrzny autorytet do zapewnienia mu zdrowszej równowagi

wewnętrznej albo wręcz odwrotnie: kogoś sztywnego, obsesyjnego, z nadmierną samokontrolą, kto

na zewnątrz jest posłuszny i nie wychyla się, ale doprowadza wszystkich do szału swoją

ślamazarnością i uporem, a jednocześnie potajemnie lubuje się w fantazjach o zarzynaniu szefa piłą.

JOHN: Więc nawet jeśli we wczesnym dzieciostwie nauczyliśmy się wydeptywad wąską ścieżkę

pomiędzy konformizmem a buntem, to później musimy dokładad starao, żeby się na niej utrzymad.

ROBIN: Ten wysiłek to cena płacona za zdrowie albo za wolnośd polityczną.

JOHN: Wiesz, przyszło mi do głowy coś jeszcze. Jeżeli człowiek w zasadzie prawidłowo nauczył się tej

lekcji we wczesnym dzieciostwie i wobec tego łatwiej mu trzymad się owej ścieżki... to

przypuszczalnie, kiedy sam zostanie autorytetem, będzie mu to wychodziło lepiej.

ROBIN: Też tak uważam. Kiedy władza jest sprawowana dobrze, szef przed podjęciem decyzji

poświęca czas na zebranie wszelkich dostępnych informacji i wysłuchanie wszystkich opinii swoich

podwładnych. Natomiast potem decyduje samodzielnie. A kiedy już to zrobi, jest gotów do udzielania

pełnych wyjaśnieo. Później będzie przy tym obstawad i stanowczo domagad się realizacji.

JOHN: Zafascynowało mnie to podczas pisania scenariusza do filmu o podejmowaniu decyzji dla

wideo Arts. Zrozumiałem, że po wyczerpujących konsultacjach ludzie są gotowi współdziaład w

realizacji decyzji, z którą się nie zgadzają, jeśli tylko mają poczucie, że ich zdanie zostało

potraktowane serio i jeśli ktoś z kierownictwa zada sobie trud, żeby „sprzedad" im tę decyzje. Więc

jak będą sprawowad władzę ci, którzy nie nauczyli się tej lekcji?

144

ROBIN: Albo ktoś taki jest raczej nieudolny, ale co jakiś czas popisuje się swoją brawurą chcąc

udowodnid, że jest stanowczy a potem pewnie musi spuścid z tonu. Albo też postępuje w sposób

autorytarny udając, że taki nie jest. Jest niezadowolony ze ścierania się poglądów, które jak wiesz

towarzyszy autentycznym konsultacjom. Więc zwraca się tylko do ludzi, którzy się z nim zgadzają,.

Każdy, kto jest innego zdania, jest uznawany za sabotażystę!

JOHN: A potem ogłasza swoją decyzję i znika, nie zawracając sobie głowy jej uzasadnianiem. Wygląda

na to, że do tego opisu pasuje trzy czwarte brytyjskiej administracji i dziewięd dziesiątych rządu.

ROBIN: Chyba trochę przesadzasz, John!

JOHN: A słyszałeś, jak Heseltine próbował dyskutowad z pacyfistami? Nieważne... przepraszam,

poniosło mnie. Taki mały atak wściekłości. Więc jeśli dziecku uda się przeskoczyd od dwuosobowego

układu z mamą do zespołowego układu z mamą i tatą, to będzie miało zdrowy, elastyczny stosunek

do autorytetów. Zostanie dobrym członkiem zespołu. Uzyska prawidłową informację zwrotną. A

zatem na swojej mapie będzie miało właściwe rozmiary.

ROBIN: Skoro dziecko będzie ciągle przerysowywad tę mapę za każdym razem, gdy uzyska nową

porcję informacji to oczywiście będzie się ona zmieniad cały czas. Ale że zasadniczo będzie mu szło

dobrze, nie będzie konieczności wprowadzania na niej żadnych wielkich i bolesnych zmian. Jeżeli jakiś

element jego zachowania jest niewłaściwy, błąd zostanie wykryty, a mapa poddana drobnej korekcie,

żeby dostosowad zachowanie do aktualnej sytuacji. Będzie mu względnie łatwo pertraktowad z

innymi i w razie konfliktu proponowad możliwe do przyjęcia kompromisy. Po każdym takim zdarzeniu

mapa będzie poprawiana i ulepszana, mniej lub bardziej automatycznie. Czyli dziecko nigdy nie

przestanie się uczyd, jak radzid sobie z życiem i dzięki temu żyd z pożytkiem zarówno dla siebie, jak i

dla innych dla zespołu.

JOHN: Kiedy mówisz „automatycznie", czy to oznacza bez walki, bez wysiłku?

ROBIN: Nie, oczywiście będzie w tym element walki za każdym razem, kiedy trzeba będzie nanieśd na

mapę jakąś większą poprawkę jeżeli ktoś zbeszta malucha albo ostro skrytykuje. Ale ponieważ mapa

jest w zasadzie dobra, taka poprawka nie musi byd zbyt duża i bolesna, jak już powiedziałem. Zaś

mapa po korektach będzie dla niego dobrym przewodnikiem i żadna walka nie będzie potrzebna aż

do następnej poprawki, naturalnie. Więc będzie adekwatnie odpowiadał na to, czego wymaga

sytuacja. Czyli można mied pewnośd, że okaże się bardzo odpowiedzialny

JOHN: Nigdy nie wpadłbym na to, że odpowiedzialnośd oznacza umiejętnośd reagowania

odpowiednio do sytuacji. Dobrze, więc kiedy dziecku uda się przeskoczyd od dwuosobowego układu

do zespołu złożonego z trzech osób, a stamtąd do innych grup, to wszyscy będą je kochad, uważad, że

jest bardzo sympatyczne, nie jest egoista i umie byd odpowiedzialne. A do tego jeszcze będzie miało

pełną świadomośd swoich potrzeb i nie pozwoli sobą pomiatad. Właściwie będzie z niego Pat Istne

Cudo.

ROBIN: Dlaczego Pat?

JOHN: Bo to imię zarówno męskie, jak i żeoskie, żeby nie popierad męskiego szowinizmu.

ROBIN: O, bardzo dobrze.

145

Outsider

JOHN: Teraz opowiedz mi o Panu i Pani Niecudownych. O tych, którzy nie nauczyli się tej lekcji. Jacy

są?

ROBIN: A czego byś się spodziewał?

JOHN: ...Cóż, u nich wyjście z układu dwuosobowego nie przebiegało tak, jak powinno, czyli

niedostatecznie oddzielili się od matki.

ROBIN: Jednak oddzielili się do pewnego stopnia. Nie muszą się nikogo kurczowo trzymad ani nie

pogrążają się w depresji. Zrobili przecież spory krok do przodu, w stronę niezależności.

JOHN: Zgoda. Ale nie do tego stopnia, żeby stworzyd układ trzyosobowy. Czyli nie będą dobrymi

członkami zespołu.

ROBIN: Racja. Dlatego moim zdaniem słusznie nazywa się takie osoby „outsiderami".

JOHN: Zaczekaj chwilkę. Ci outsiderzy zostają niejako poza grupą, bo są tacy nieznośni czy zbyt

nieśmiali?

ROBIN: Jedno i drugie. Ci nieznośni bardziej rzucają się w oczy, ponieważ rozrabiają i zachowują się

okropnie, ale innym członkom zespołu może byd z nieśmiałymi równie trudno, tyle że rozgrywa się to

w sposób bardziej subtelny.

JOHN: Na zasadzie biernego oporu?

ROBIN: Po prostu nie wykonują swoich zadao jak należy, ale dzieje się tak właściwie jakby nie z ich

winy.

JOHN: Zniechęcają klientów, każąc im bezbłędnie wypełnid szesnaście formularzy...

ROBIN: Albo pomagają innym w przestrzeganiu ograniczenia szybkości, nie dając im przejechad.

JOHN: Aha. Tak czy inaczej nie potrafią się dostosowad. Mają negatywne nastawienie do wymagao

stawianych przez zespół.

ROBIN: Tak. Mają poczucie, że autentyczne zaangażowanie jest równoznaczne z poddaniem się

czyjejś kontroli albo kierowaniu, z tym, żeby dad się usadzid.

JOHN: Bo naprawdę tak jest.

ROBIN: Ale w zdrowy sposób. Jednak oni traktują to zupełnie inaczej. Są przekonani, że straciliby coś

ważnego.

JOHN: Podczas gdy tak naprawdę jest to coś, bez czego byłoby im lepiej. Złudzenie, „Wielkie Ja". A w

gruncie rzeczy niemowlęce „ja", którego nie udało się skutecznie skurczyd do właściwych rozmiarów.

ROBIN: Tak. Ponieważ nikt w rodzinie nie pomógł im wcześniej przebrnąd przez ten proces,

odpowiednio dozując presję i wsparcie. Dlatego mają nierealistyczną mapę świata, na której

występują w niewłaściwych rozmiarach i w nieodpowiednim miejscu.

146

JOHN: Więc znacznie częściej przeceniają swoje możliwości: zaczynają obrażad ludzi albo chcą

zaatakowad Rosję. Z powodu swego rozdętego „ja" są mniej odporni na ciosy, słabsi. ROBIN: To

prawda. Tacy ludzie zawsze z trudem przyjmują do wiadomości, że sprowadzenie do właściwych

wymiarów przez innych tak naprawdę zwiększy ich sprawnośd i zdolnośd osiągania tego, czego

pragną. Ponieważ takie usadzenie, ograniczenie, frustracja są oczywiście bolesne zawsze tak jest,

kiedy nieadekwatne „ja" musi się skurczyd. Natomiast wskutek tego w koocu osiągamy większy

wymiar człowieczeostwa. Sądzę, że ludzie instynktownie to wyczuwają, zdają sobie sprawę, że zbyt

łagodni i pobłażliwi rodzice zwykle wychowują dzieci, które są słabe, z trudnością radzą sobie ze

światem zewnętrznym, muszą kurczowo trzymad się mniemania o sobie jako o kimś wyjątkowym.

JOHN: Niemniej jednak tacy ludzie są bardziej zaawansowani w rozwoju niż osoby z depresją.

ROBIN: Toteż są gotowi do pewnego stopnia angażowad się i czerpad korzyści z przynależności do

grupy. Muszą więc szukad kompromisu, który pozwalałby im wyglądad na normalnych członków

grupy, akceptowad zwierzchnośd i związane z tym reguły, a zarazem potajemnie snud fantazje, że są

pępkiem świata.

JOHN: To jak tym outsiderom udaje się powstrzymad rzeczywistośd przed wdzieraniem się w ich

fantazje?

ROBIN: Na swojej mapie zaznaczają siebie samych niezbyt wyraźnie. Zachowują stan zafałszowania,

mglistych połączeo, starannie oddzielając obraz własnej osoby i własnej ważności od wszystkiego

innego. Dlatego ich pomysły na swój temat i na temat innych ludzi są nie do pogodzenia.

JOHN: Inaczej mówiąc, taki outsider musi na swojej mapie samego siebie trzymad „na aucie".

ROBIN: Dlatego tak mi się podoba słowo „outsider". Tak jakby obraz własnej osoby umieścił on w

osobnej przegródce i unikał zaznaczania go na tej samej mapie, którą tworzy dla wszystkich innych.

JOHN: Stara się nie zauważad niczego, co mogłoby mu uprzytomnid, że jego mapa nie pasuje do

rzeczywistości, że nie jest nadzwyczajny.

ROBIN: I oczywiście stara się nie zauważad również tego, że nie zauważa! Dlatego oczekuje od innych

przestrzegania reguł, ale sobie wmawia, że jest wyjątkowym przypadkiem. W tej sytuacji nigdy nie

zostanie prawdziwym członkiem grupy, nawet gdyby wykonał wszystkie konieczne zabiegi. Może

wprowadzid w błąd niektórych swoich współtowarzyszy, ale większośd z nich będzie wyczuwad brak

zaangażowania z jego strony. Zamiast kompromisowych rozwiązao, gotowości do dawaniaibrania

oraz, co jest pewnie najważniejsze, do zmieniania samego siebie w razie potrzeby cóż, zawsze

zamiast tego będzie próbował zmieniad wszystkich innych.

JOHN: Żeby sam nie musiał się zmieniad. To fascynujące, że musi zmieniad innych ludzi, ponieważ nie

jest w stanie znieśd zmian w sobie samym. Przypuszczalnie jeśli ktoś taki już jako dorosły ma nadal

mocno wybujałe „ja", to próba sprowadzenia go do realnych rozmiarów musiałaby wywoład tak

wielkie cierpienie, że nigdy nie będzie mógł nawet na chwilę rozluźnid się w obawie przed tym, że

jakiś fragment rzeczywistości przebije się przez mechanizmy obronne i spowoduje rozpad jego

złudzeo na własny temat. Dlatego stale musi wysyład do innych sygnały, żeby nie mówili rzeczy, które

mogłyby mu się nie spodobad. Albo otaczad się ludźmi, którzy na pewno nie powiedzą nic

niezgodnego z jego mapą nic krytycznego.

147

ROBIN: Słusznie. Będzie się przymilad, schlebiad, wymuszad, będzie cały czas „trudny" we współżyciu,

żeby postawid na swoim. Zachowuje się zawsze tak, jakby poruszał marionetkami, przywiązując

sznurki do innych ludzi i zmuszając ich, żeby taoczyli w takt jego melodii, zamiast nauczyd się

przyłączad do wielkiego taoca razem z wszystkimi innymi.

JOHN: Więc ludzie potrzebują władzy i poświęcają życie na jej zdobywanie dlatego, że w ten sposób

mogą próbowad zmuszad innych, żeby przystosowali się do nich. Bo w takiej sytuacji nie muszą

korygowad rozdętego obrazu własnej osoby.

ROBIN: Bardzo słusznie.

JOHN: Czyli posiadacz dobrej, realistycznej mapy, nie ma potrzeby panowania nad innymi ludźmi?

ROBIN: Ma ugruntowane poczucie tożsamości, więc nie jest mu to potrzebne.

JOHN: Ale poczekaj chwilę. Nie połapałem się jeszcze we wszystkich konsekwencjach, bo wiele rzeczy

mnie tu zaskakuje, nawet bardzo. Człowiek zabiegający o władzę nie może zostad prawdziwym

członkiem zespołu, ponieważ nie potrafi brad i dawad. Z tego względu nie może naprawdę podjąd

odpowiedzialności, tak jak Ty ją rozumiesz, gdyż zawsze absorbuje go przede wszystkim potrzeba

ochraniania własnego „ja" przed wpływem rzeczywistości, a nie adekwatne reagowanie na sytuację.

ROBIN: Jest też w kwestii władzy zależny od grupy.

JOHN: Nie tylko od tego, żeby go nikt nie krytykował? Ponieważ nie udało mu się prawidłowo rozstad

z matką?

ROBIN: Myślę, że w pewnym sensie tak. Jeżeli umie się zapinad guziki, nie ma powodu ściągad mamy,

żeby to zrobiła. Czyli że jest się kimś osobnym, niezależnym. Ale jeżeli człowiek nie włada sobą na

tyle, żeby coś zrobid, to musi trzymad innych w szachu i zmuszad ich, żeby robili to za niego.

JOHN: Jak rekin podziemia, który musi mied człowieka do brudnej roboty. Albo szef wielkiej sieci

banków, który w domu zmusza żonę do zajmowania się sprawami kieszonkowego dla dzieci. Czyli

ktoś taki musi kontrolowad innych, ponieważ nie jest w stanie kontrolowad siebie!

ROBIN: Słusznie! Jeżeli czyjeś „ja" wyobrażenie o sobie jest nierealistycznie zawyżone, to nie udaje

mu się kierowad samym sobą. Dlatego taki „outsider" przez całe życie usiłuje kierowad innymi, żeby

nie mogli uprzytomnid mu prawdy o nim i żeby nigdy nie musiał cierpied z powodu sprowadzenia jego

„ja" do realnych rozmiarów.

Rodzina outsidera

JOHN: Dobrze, teraz, kiedy opowiedziałeś mi o outsiderach, chciałbym mied lepszy obraz typu

rodziny, z jakiej ona czy on pochodzą. Mam wrażenie, że ogólna zasada jest taka: żadne dziecko nie

może przyswoid sobie lekcji z dowolnego etapu rozwoju, jeśli rodzice nie nauczyli się jej sami i nie

mogą mu jej przekazad. Przynajmniej nie w swojej rodzinie.

ROBIN: To się rozumie samo przez się.

148

JOHN: Aha, więc można zakładad, że rodzina dziecka, które nie potrafi przejśd z układu dwu do

trzyosobowego, składa się z samych outsiderów?

ROBIN: Tak. Jeżeli dziecko zatrzymało się na jakimś etapie rozwoju, to dlatego, że jego rodzice utknęli

na tym samym etapie. Więc żadne z nich nie będzie dobre w dawaniu i braniu, w autentycznym

angażowaniu się w sprawy grupy i wszyscy będą próbowali w jakimś stopniu manipulowad

pozostałymi. Ich układ będzie stanowił sied nieustannej zamaskowanej walki o władzę rodzina będzie

poplątanym kłębkiem sznurków do poruszania marionetek, prowadzących od jednego jej członka do

drugiego.

JOHN: Tak, mogę to sobie wyobrazid.

ROBIN: Kłopot polega na tym, że jest to w gruncie rzeczy bardziej skomplikowane, niż się wydaje.

Teraz rozmawiamy o całej rodzinie, o złożonym systemie i naprawdę trudno rozruszad mózg na tyle,

żeby dostrzec wszystkie konsekwencje. Mamy tu do czynienia nie tylko z sytuacją typu jajkoikura

między pokoleniami, ale też z cyrkularnym, nieliniowym systemem w ruchu każdy jest połączony i

uwikłany w związki ze wszystkimi innymi, jest jednocześnie kierującym i kierowanym.

JOHN: No dobrze, ale dlaczego wspominasz o tym teraz? Tak było od samego początku, nie?

ROBIN: Słuszna uwaga. To dlatego, że ojciec w większym stopniu włącza się w tę całą sytuację, kiedy

dziecko przestaje byd niemowlęciem, więc owa cyrkularnośd zaczyna byd bardziej widoczna.

JOHN: W porządku. Możesz mówid dalej.

ROBIN: Maluch zatrzymuje się na tym etapie rozwoju, ponieważ tata się tam zatrzymał. Z tego

powodu mama go wybrała ona utknęła na tym samym etapie, gdyż na nim utknęli jej rodzice.

Dziecko nie może się ruszyd, dopóki tata nie odblokuje mamy, sam odblokowany na tyle, żeby móc

włączyd się do akcji i odblokowad dziecko.

JOHN: Mam wrażenie, że nie rozumiem, więc najwidoczniej coś mi się wymyka.

ROBIN: Po prostu potrzebna jest pełna koncentracja, żeby utrzymad w głowie wszystkie te

stwierdzenia i związki między nimi, i udaje się to tylko od czasu do czasu. A więc... w rodzinie

outsiderów w odróżnieniu od depresyjnej wszyscy nie będą wisied jeden na drugim, jakby od tego

zależało ich życie. Oni wierzą, że można byd niezależnym. Albo przynajmniej myślą, że wierzą.

JOHN: Ale w gruncie rzeczy nikt z nich naprawdę nie zrobił tego milowego kroku, który rozłączyłby go

z mamą.

ROBIN: Nie, nikt nie oddalił się od niej na tyle, żeby naprawdę zaakceptowad rozstanie. Więc chociaż

mogą pochwalad samą ideę odseparowania się i niezależności, w praktyce nie radzą sobie z tym tak

dobrze, jak im się zdaje. Dlatego robiąc wrażenie, że zachęcają dziecko do niezależnych zachowao,

kurczowo trzymają się razem, tyle że w sposób zamaskowany.

JOHN: Więc dziecko otrzymuje sprzeczne komunikaty.

ROBIN: Tak. Słyszy: „Jesteś już dużą dziewczynką" albo „Duzi chłopcy nie płaczą" czy „Dlaczego nie

możesz poradzid sobie sam?". A już za chwilę: „Och, myślę, że muszę to za Ciebie zrobid".

149

JOHN: Mówią dzieciom, że tak czy owak sobie nie poradzą, co pomaga utrzymad je w stanie

zależności. „No tak, jesteś beznadziejny. W ogóle nie umiesz zająd się sobą".

ROBIN: A kiedy one naprawdę zaczynają robid coś samodzielnie: „Dlaczego nie pomyślałeś o mnie,

czy nie kochasz swojej mamusi?"

JOHN: Czy zręczniej: „Tak, idź. I baw się dobrze, nie martw się o nas". Stawiają w ten sposób dziecko

w dośd beznadziejnej sytuacji podwójnego wiązania. Więc jakie ono ma u diabła wyjście?

ROBIN: Musi znaleźd rozwiązanie dylematu, jak zachowad głęboki związek z rodzicami zależnośd od

nich żeby jednocześnie sprawiad wrażenie, że przyjęło do wiadomości polecenie bycia bardziej

niezależnym, osobnym, zdolnym do samodzielnego myślenia i działania.

JOHN: Pogubiłem się. Jak można zrobid jedno i drugie?

ROBIN: No cóż, jest kilka sposobów. Najbardziej oczywisty z nich to zachowywad się dalej jak

zwyczajne małe dziecko. To znaczy nadal byd niegrzecznym, nieposłusznym, mied ataki wściekłości,

przeciwstawiad się autorytetom, wdawad się w bójki i wyprowadzad z równowagi całą rodzinę.

JOHN: Przepraszam, ale nie rozumiem, jak to pomaga rozwiązad problem.

ROBIN: No zobacz. Kiedy człowiek kłóci się z kimś i walczy, to tak naprawdę jest bardzo blisko niego i

koncentruje na sobie bardzo dużo zainteresowania. A jemu też poświęca bardzo dużo uwagi.

JOHN: Aha! Jeżeli walczysz z kimś, to jesteś z nim związany! ROBIN: A jednocześnie walka umożliwia

utrzymanie bezpiecznego dystansu pomiędzy wami, jak ziemia niczyja podczas bitwy. Przy czym obie

strony do pewnego stopnia mają poczucie i takie robi to wrażenie na innych że zachowują się

niezależnie, poruszają się każda osobno.

JOHN: Wreszcie do mnie dotarło. Dziecko prowokuje konflikt, bo przy tych sprzecznych poleceniach

tylko w ten sposób może byd posłuszne.

ROBIN: Ale... pamiętaj, że to system cyrkularny, dobrze? Wszyscy w tym układzie mają ten sam

problem. Więc jeśli dziecko nie zrobi czegoś bardzo złego, żeby sprowokowad kłótnię, to matka

wymyśli coś, o co będzie miała do niego pretensje. A jeśli tamtym dwojgu jest ze sobą dobrze, tatuś

znajdzie powód, żeby namącid.

JOHN: Wszyscy są uwikłani w to samo podwójne wiązanie, więc wszyscy muszą byd w mniej lub

bardziej permanentnym konflikcie, gdyż jest to najlepsze rozwiązanie tego dylematu, na jakie ich

stad.

ROBIN: I zwykle jest to system funkcjonujący w rodzinie od wielu pokoleo.

JOHN: Przy czym nikt oczywiście nie zdaje sobie sprawy z tego, co się dzieje.

ROBIN: Nie. Ale rodzice chociaż są pogrążeni w walce o władzę z reguły zgadzają, się co do jednej

rzeczy. JOHN: Że ktoś jest wszystkiemu winien!

ROBIN: Chociaż oczywiście jest to po prostu system. A kozłem ofiarnym często zostaje dziecko.

150

JOHN: To fascynujące. Czy możesz dad mi jakiś przykład? Myślę o jakiejś rodzinie, która zgłosiła się do

Ciebie.

ROBIN: Tak, pewien czternastoletni chłopiec został skierowany do mnie z powodu wiecznych

konfliktów z rodzicami i nauczycielami. Inaczej mówiąc, wciąż był małym dzieckiem. Przyjąłem go z

całą rodziną: obydwojgiem rodziców oraz starszym bratem i siostrą w wieku 18 i 16 lat. Sposób, w

jaki zmuszał rodziców do koncentrowania się na nim przez cały czas, było widad bardzo wyraźnie:

prowokował ich i złościł, a jednocześnie potrafił skarżyd się na nich, że ingerują w jego życie, i mówid

im, żeby przestali siedzied mu na głowie. W ten sposób skupiał na sobie mnóstwo uwagi, ale zarazem

zachowywał się tak, jak gdyby chciał byd niezależny.

JOHN: Znalazł wyjście z sytuacji podwójnego wiązania. A co z rodzicami?

ROBIN: Cóż, było widad gołym okiem, że ojcu i matce rzeczywiście nie było łatwo skupid uwagi na

sobie nawzajem i obydwoje czuli się o wiele lepiej, koncentrując się na chłopcu. Zarówno jemu, jak i

im byłoby wstyd, gdyby obchodzili się z nim jak z ubóstwianym niemowlęciem. A tak dopóki on nie

przestał zachowywad się jak trudny dzieciak mogli trzymad się swoich ról „mamusi i tatusia", unikając

problemów związanych z wymagającymi większej bliskości rolami „męża i żony". Widziałem, że za

każdym razem, kiedy udało mi się doprowadzid do tego, żeby popatrzyli na siebie i porozmawiali ze

sobą, chłopiec zaczynał krzyczed na nich, żeby mu dali spokój a przecież właśnie to robili w tym

momencie i oni oczywiście natychmiast zapominali o sobie nawzajem i zaczynali obydwoje patrzed

na niego.

JOHN: Więc musiałeś nałożyd parę ograniczeo.

ROBIN: Dając jednocześnie bardzo dużo wsparcia, oczywiście. I zachowując się bardzo życzliwie w

stosunku do dzieci, a jednocześnie mówiąc im, żeby były cicho i pozwoliły rodzicom porozmawiad.

Problem polegał na tym, że rodzice za bardzo wstydzili się przyznad przy dzieciach, że oni też

potrzebują uwagi. Więc po dwóch spotkaniach dwukrotnie umówiłem się na osobną wizytę z

rodzicami jako parą małżeoską.

JOHN: Co ustawiło jeszcze jedną granicę pomiędzy rodzicami a dziedmi.

ROBIN: Przez ulokowanie różnych pokoleo w osobnych przedziałach. Ale też oczywiście pokazało

rodzicom, jak sami mają wytyczad granice.

JOHN: Byłeś dla nich modelem do naśladowania.

ROBIN: Trzeba też było uspokoid dzieci, że wszystko jest w porządku i że rodzice „no wiecie,

potrzebują poświęcid trochę czasu sobie nawzajem". A kiedy już zostali sami, mogli pomału zacząd się

przyznawad, że obydwoje też pragnęliby dostawad więcej miłości i uwagi. A przecież właśnie to im

zalecałem! Więcej przyjemności, trzy razy dziennie, z seksem włącznie! Powiedziałem im też, żeby

przestali zajmowad się dziedmi chociaż na trochę!

JOHN: Na swojej mapie każde z nich miało zasadę zakazującą brad to, czego potrzebują.

ROBIN: Coś w rodzaju „rodzice powinni byd doskonali i nie mied własnych potrzeb". Więc występując

wobec nich w roli wspierającego rodzica spróbowałem sformułowad tę zasadę inaczej. A tamtą

poprzednią starałem się łamad na wszelkie możliwe sposoby!

151

JOHN: Jak?

ROBIN: Interesując się bardziej rodzicami niż dzieciakami, z pewną przesadą demonstrując, że ja robię

to, co mnie jest potrzebne i sprawia mi to przyjemnośd i tak dalej.

JOHN: I co się stało?

ROBIN: Na piątej wizycie, już ostatniej, znowu spotkałem się z nimi wszystkimi naraz. Rodzice siedzieli

razem na kanapie, rzeczywiście promienni. Chłopiec trochę rozrabiał, chcąc zwrócid na siebie uwagę,

ale jego wysiłki przestały byd skuteczne. Później dowiedziałem się, że stopniowo się ustatkował, a

objawy, z jakimi został skierowany do mnie, w większości ustąpiły. Że w szkole solidnie pracuje i stara

się dostosowad.

JOHN: W gruncie rzeczy nie wyjaśniłeś im, jaki jest ten ich system, po prostu zmieniłeś go wytyczając

granice...

ROBIN: Właśnie że na ostatnim spotkaniu wytłumaczyłem wszystkim, jaki był schemat

funkcjonowania ich rodziny. I gdy zaczęli o tym rozmawiad, okazało się, że sięga wstecz do czwartego

pokolenia! Zawsze najmłodsze dziecko sprawiało podobne kłopoty, co najmniej od czasów

ciotecznego pradziadka.

JOHN: To była rodzina z „nieznośnym bachorem". A jak funkcjonuje rodzina z dzieckiem „co się boi

własnego cienia"?

ROBIN: Tam złośd została zepchnięta do podziemia, bo rodzina sobie z nią nie radzi.

JOHN: Tak, ale nie rozumiem, jak wobec tego taki system funkcjonuje. Chodzi mi o to, że jeżeli złośd

służy do podtrzymania zaangażowania emocjonalnego wszystkich członków rodziny, a zarazem

umożliwia zachowanie dystansu, to na pewno tłumiąc złośd nie można tego dystansu zachowad.

ROBIN: Ależ tak, można. Bunt może byd bierny, coś jak „strajk włoski".

JOHN: Jak by to wyglądało?

ROBIN: Jest dużo różnych możliwości, ale najbardziej rozpowszechnioną formą, z jaką się spotkałem,

są trudności w nauce, przynajmniej po pójściu do szkoły. Dziecko wpatruje się w tablicę, strasznie

marszczy brwi, z namysłem ssie ołówek, ale nic z tego nie wychodzi.

JOHN: Pamiętam takiego chłopca z czasów, kiedy uczyłem w szkole. Tyle energii kosztowało go

wyglądanie tak, jakby zmagał się z problemem, że już nic nie zostawało na jego rozwiązanie.

Pamiętam, nie potrafiłem go nauczyd, że rzeka Niger jest w Nigerii, a rzeka Kongo w belgijskim Kongo.

I kiedy pytałem go, czy Niger jest w Nigerii czy w belgijskim Kongo, zawsze odpowiadał źle.

Usiłowałem podnieśd go na duchu. Mówiłem, że to nie jest podchwytliwe pytanie i że chcę, żeby to

zrozumiał, ale on zupełnie nie potrafił powiązad ze sobą tych nazw, mimo że podkreślałem to

kilkakrotnie... Chyba nawet mnie to nie złościło, tylko wzbudzało coś w rodzaju grozy.

ROBIN: Cóż, byłbyś zły, gdyby to trwało dłużej. Nauczycieli, kiedy już zjawiają się u mnie, dosłownie

roznosi. Bo takie dziecko wygląda tak bezradnie i niewinnie, że mają poczucie winy i powstrzymują

się od okazywania frustracji i rozdrażnienia. Tymczasem ich irytacja jest w gruncie rzeczy zupełnie

uzasadniona, gdyż ten typ trudności w nauce stanowi zamaskowaną postad złości, buntu przeciwko

152

rodzicom, który nie może byd otwarcie wyrażany w domu. JOHN: Ze względu na rodzinne tabu.

ROBIN: Słusznie. Wobec tego kieruje się te emocje do nauczycieli, bo lęk przed ujawnianiem złości w

szkole nie jest aż tak silny. Jednak wciąż jeszcze jest zamaskowany. JOHN: Ale czy dzieci nie robią

takich samych rzeczy w domu?

ROBIN: Przecież nie są w klasie, więc przybiera to inne formy.

JOHN: Chodzi o to, że jakby „zanikają"? ROBIN: Ociągają się, są powolne, spóźniają się. Marzą, kiedy

powinny uważad. Idą robid jedną rzecz, zapominają, co to było, wciąga ich coś innego i tak dalej.

JOHN: Po prostu są jakby nieobecne. ROBIN: Właśnie o to chodzi.

JOHN: W takiej sytuacji rodzice poświęcają dziecku bardzo dużo uwagi, ale w postaci krytyki co

zapewnia utrzymanie dystansu, pozwala nie zbliżad się za bardzo do siebie. To jest sposób na

posłuszeostwo wobec podwójnego komunikatu: „dorastaj, ale nie dorastaj", jak również na

nienaruszanie tabu... Czy jednak nie dzieje się tam coś jeszcze? Jestem pewien, że jako chłopiec

należałem właśnie do takich „nieobecnych" i mam wrażenie, że to był sprytny sposób na zapewnienie

sobie jakiejś przestrzeni, odrobiny prywatności.

ROBIN: Tak, kiedy powiedziałeś o takich dzieciach, że są nieobecne, trafiłeś w sedno. Nie ma ich tam,

są gdzie indziej, gdzie mogą mied chociaż trochę swobody, swoje własne życie poza zasięgiem całego

tego zamaskowanego „uwiązania". I mają do dyspozycji tylko jeden sposób na uzyskanie o drobiny

wolności: odejśd sobie gdzieś wewnątrz własnej głowy, na zewnątrz zachowując się tak, jakby były w

pełni podporządkowane rodzicom.

JOHN: To dlaczego bunt ujawnia się w większym stopniu w szkole? Bo tam tabu związane ze złością

nie jest takie silne?

ROBIN: Słusznie. Nauczycieli złośd nie przeraża aż tak bardzo.

JOHN: Niemniej dziecko nadal wygląda jak wcielona niewinnośd.

ROBIN: To, czego potrzebuje, to po prostu otwarta konfrontacja z jego cichym buntem. Zupełnie tak

samo, jak młodsze dziecko niegrzeczny, zdrowy, nieposłuszny berbed potrzebuje, żeby mu zakreślid

granice.

JOHN: Ten typ zachowania, związany z „trudnościami w nauce", to również rodzaj dobijania się o

ograniczenia?

ROBIN: Słusznie.

JOHN: Więc jeśli nauczyciel postawi twarde wymagania... każe dziecku pracowad czy coś w tym

rodzaju!...

ROBIN: ...Wtedy, zgodnie z moim doświadczeniem, trudności w nauce z reguły znikają.

JOHN: Naprawdę!?

ROBIN: Jeżeli nauczyciel uchwyci, co się naprawdę dzieje z uczniem, a potem zagrozi mu odpowiednią

karą, jeżeli autentycznie się rozzłości inaczej mówiąc potraktuje go tak,

153

jakby ten otwarcie się buntował przy odrobinie szczęścia taki cichy bunt najpierw zamieni się w

zwykłą niegrzecznośd, którą nauczyciele dobrze znają i wiedzą, jak z nią postępowad, a potem

stopniowo zniknie. Stanie się to samo, co z niegrzecznym maluchem, kiedy się go potraktuje ostro.

Oczywiście łatwo przewidzied, co się wtedy będzie działo.

JOHN: Co?

ROBIN: No cóż, teraz rodzice zaczną się skarżyd, że dziecko w domu jest bardziej agresywne.

JOHN: Wyzwala się spod władzy tabu.

ROBIN: No właśnie. A dla nich to jest nie do wytrzymania. Z tego względu koniecznie trzeba

próbowad spotkad się z całą rodziną i pomóc wszystkim jej członkom borykad się z lękiem przed

złością.

JOHN: Więc co właściwie dziecko myśli o swoim zachowaniu? Czy gdzieś w głębi ducha wie, że jest to

rodzaj złości?

ROBIN: Nie sądzę. Nie umie się w tym rozeznad, dopóki nie trafi na kogoś, kto potraktuje je

stanowczo, spróbuje poskromid, interpretując zahamowania w nauce jako objaw złości. Kiedy już to

nastąpi, dziecko chyba zaczyna zdawad sobie sprawę, że istotnie stawia opór, buntuje się. Przeżywa

złośd.

JOHN: Zanim będzie w stanie to zrobid, musi wiedzied, że osoby odpowiedzialne za nie nie boją się

złości i dlatego mogą mu pomóc zapanowad nad nią?

ROBIN: Chyba tak to wygląda. Kiedy przekona się, że inni radzą sobie ze złością, już nie będzie

musiało odłączad tego uczucia od osób, które rzeczywiście je wywołują.

JOHN: Co rozumiesz przez „odłączanie"?

ROBIN: Naprawdę trudno to ująd w słowa. Jak powiedziałem, nie chodzi o to, że tych uczud w jakiś

sposób się nie przeżywa. To jest raczej tak, że są od siebie poodłączane, tak że gubi się sens danego

uczucia. Różne emocje złośd, lęk, poczucie winy i tak dalej wszystkie istnieją i są prawidłowe, ale

dziecko nie może rozeznad się, o co w nich chodzi, bo są odizolowane, oddzielone jedne od drugich,

trzymane w osobnych przegródkach. Natomiast mechanizm „odcinania się" leży u podłoża innej

grupy zaburzeo psychicznych, zwanych nerwicami natręctw.

Nerwice natręctw

JOHN: Co kryje się za określeniem natręctwo lub obsesja? Czy jest to nieodparty przymus wracania

do pewnych czynności albo myśli?

ROBIN: Różne fragmenty psychiki nieustannie toczą pomiędzy sobą walkę, której w żaden sposób nie

daje się rozstrzygnąd. I człowiek naprawdę nie rozumie, o co chodzi w tej walce. JOHN: Czym to się

różni od sytuacji outsidera?

154

ROBIN: To jest to samo, tylko w bardziej skrajnej postaci. I jak to bywa również z innymi zaburzeniami

psychicznymi, błędne koło powstało w miejscu, gdzie proces zapoczątkowany kiedyś jako próba

rozwiązania problemu doprowadził do znacznie gorszych kłopotów. Zobacz, dążenie do ulokowania

siebie poza swoją mapą, w innym miejscu niż pozostałych ludzi, prowadzi do tak głębokiego podziału,

że różne fragmenty psychiki też przestają byd ze sobą połączone. Toteż jedna częśd, czyli sumienie,

nie równoważy innej, czyli instynktów, impulsów, i nie panuje nad nimi. Dlatego człowiek nie ma

kontaktu z samym sobą. Więc nie może mied do siebie zaufania. Cały czas boi się, że odłączony

fragment czy fragmenty wymkną się spod kontroli i przez to on znajdzie się w strasznych opałach.

JOHN: A jakie są objawy?

ROBIN: Czasami wygląda to po prostu na niczym nie uzasadniony, niemożliwy do opanowania lęk

przez zrobieniem czegoś, co będzie miało szkodliwe następstwa, albo przed tym, że już zrobiło się coś

złego bez świadomości tego faktu. Ktoś taki będzie czuł potrzebę ciągłego sprawdzania, czy tego nie

zrobił, upewniania się, że nic takiego się nie stało, kiedy przestał się pilnowad. A pilnuje się oczywiście

przez cały czas. Zapewne wie, że to jest głupie i że nikt inny też nie będzie w stanie zrozumied,

dlaczego akurat tak z nim jest.

JOHN: O co się niepokoi, że mógłby to zrobid albo już zrobił?

ROBIN: O rzeczy, od których powstrzymuje go sumienie. Zwłaszcza uczucia związane z przemocą i z

seksem. Jednak może to byd cokolwiek innego, co powoduje społeczną dezaprobatę.

JOHN: A ja myślałem, że natrętne myśli czy obsesyjne czynności to coś takiego jak liczenie szyb w

oknach albo zakładanie ubrania zawsze w tej samej kolejności.

ROBIN: No cóż, zacząłem od prostszego typu odłączenia, kiedy człowiek przynajmniej na poziomie

myślenia ma rozeznanie, co to za uczucie czy impuls, który nie daje mu spokoju, mimo że do

pewnego stopnia odłączył się od samego tego uczucia. Ale nic jeszcze nie powiedziałem o błędnym

kole, jakie tu może powstad.

JOHN: To powiedz teraz.

ROBIN: Dzieje się chyba coś takiego: odłączenie od zakazanego uczucia to główne źródło owego

niepohamowanego lęku, ale przeżywająca go osoba tego nie dostrzega. Więc im bardziej dręczy się

tym, że może stracid kontrolę i wpaśd w amok, tym usilniej stara się odłączyd i jeszcze bardziej

zdystansowad od swoich uczud. To znaczy, że ze zdwojonym wysiłkiem będzie robid to samo co

przedtem, żeby utrzymad różne fragmenty własnej psychiki w osobnych przegródkach.

JOHN: Czyli w gruncie rzeczy będzie pogarszad sytuację.

ROBIN: Słusznie. Próby odłączenia, zamaskowania czy przytępienia uczud są bezskuteczne, gdyż

zmniejszają zasięg realnej kontroli posiadanej przez osobę ogarniętą obsesją. Toteż zaczyna ona bad

się jeszcze bardziej, że to, czego próbuje uniknąd, za chwilę się wydarzy. Zwiększa zatem wysiłek, żeby

odłączyd albo przytępid swoje uczucia, ale strach wciąż ją dopada i też się nasila. Więc coraz bardziej

się zadręcza, ma coraz większe trudności z podejmowaniem decyzji, coraz silniejszy lęk przed

ryzykiem i coraz bardziej przypomina żywego trupa. Ciągle rozmyśla i zamartwia się, natomiast inni

ludzie mają wrażenie, że jest wyzbyta uczud oprócz oczywiście strachu, który wyziera na zewnątrz w

155

tej czy innej formie. Często w postaci myśli, których nie może powstrzymad, a które stanowią

zamaskowany przejaw budzącej lęk utraty kontroli.

JOHN: I to są właśnie owe dziwne natrętne myśli?

ROBIN: Tak. Na przykład strach, że stanie się coś złego z gazem albo prądem, albo że zapomniało się

zamknąd drzwi, albo że przyjdą włamywacze i zdemolują mieszkanie. Dlatego taki ktoś zawsze

sprawdza kurki, zamki i kontakty, a potem robi to jeszcze raz i jeszcze raz. I nawet jeśli dopiero co

skooczył, znowu będzie chciał iśd i sprawdzad. Lub też lęk przed zetknięciem z bakteriami, który

powoduje, że ciągle myje się ręce albo odmawia dotykania klamek.

JOHN: Wszystko to są sposoby wyrażania jednocześnie „złych" uczud i związanych z nimi wyrzutów

sumienia.

ROBIN: Obawy, że uczucia seksualne mogłyby wymknąd się spod kontroli, mogą ujawniad się na

przykład w postaci lęku przed zarażeniem się chorobą weneryczną. Jest to wyraz zarówno faktycznie

odczuwanych pragnieo seksualnych, jak przeszkód, jakie sumienie nauczyło się stawiad im na drodze.

A przymus mycia rąk byłby jak w powiedzeniu Lady Makbet: „Precz, przeklęta plamo" wyrazem

morderczych uczud, które są źródłem poczucia winy.

JOHN: Chociaż osoba obsesyjna w gruncie rzeczy nie uświadamia sobie żadnej ze stron tego konfliktu.

ROBIN: Wygląda na to, że taki jest mechanizm natręctw. Ażeby pomóc takiemu pacjentowi pozbyd się

objawu, trzeba udzielid mu bardzo mocnego wsparcia, kiedy będzie kontaktowad się z tymi uczuciami

i spróbuje zaakceptowad je takimi, jakie są.

JOHN: Myślę, że lekko rozjaśniło mi się w głowie. To trochę jak kierowca, który po wypadku

przeskoczył na tylne siedzenie, żeby móc powiedzied, że to nie jego wina, bo on nie siedział za

kierownicą. Więc te okropnie przykre obsesyjne objawy są wynikiem braku stanowczości w

postępowaniu rodziców?

ROBIN: Tak. Chociaż muszę powiedzied, że wielu psychiatrów uważa je moim zdaniem bardzo

niesłusznie za wynik nadmiernej stanowczości. Całe moje doświadczenie wskazuje na coś wręcz

odwrotnego, a zachęcanie rodziców, żeby byli twardsi i ostrzej się przeciwstawiali, szybko leczy takie

objawy u dzieci, którym one dokuczały. Podobnie jest z dorosłymi cierpiącymi z powodu natręctw.

Jeśli psychiatra pozwoli im na same tylko swobodne skojarzenia, to może umrzed z nudów albo ze

starości, a terapia ciągle nie będzie zakooczona.

Rodzice w konflikcie

JOHN: Chciałbym dowiedzied się czegoś więcej o rodzinie outsidera, ponieważ zastanawia mnie

jeszcze jeden aspekt tej całej sprawy. Skoro rodzice również są outsiderami, to im też kiepsko idzie

dawanie i branie i wobec tego muszą nieustannie walczyd ze sobą o władzę. Nie potrafią uzgodnid, jak

pokierowad dzieckiem. To jeszcze jeden powód, że nie ma ono wytyczonych wyraźnych granic.

ROBIN: To prawda.

156

JOHN: A to stwarza mu liczne okazje do wygrywania jednego rodzica przeciwko drugiemu, czyż nie

tak?

ROBIN: Owszem. Ale w takim sformułowaniu brzmi to jak oskarżanie dziecka, podczas gdy po prostu

w ten sposób funkcjonuje system. Może się wydawad, że ono manipuluje rodzicami i nastawia ich

przeciwko sobie nawzajem, ale dzieje się tak dlatego, że to każde z nich próbuje przeciągnąd je na

swoją stronę.

JOHN: Jednak oni sami widzą to inaczej.

ROBIN: Tak, obydwoje myślą, że bronią swoich przekonao. Ojciec może twierdzid, że matka jest za

miękka i psuje dzieciaka, a ona może mówid, że tata jest zbyt szorstki i surowy. I jeśli nie mogą się ze

sobą zgodzid, wynik jest taki, że o dziecko zaczyna toczyd się rozgrywka. Więc kto ma prawo winid je

za to, że w koocu przyłącza się do tej gry?

JOHN: Poza wszystkim to jedyna gra, jaką zna. Ale czasem i... będzie się czuło źle z całym tym

konfliktem między rodzicami...

ROBIN: To prawda. Więc zdarza się, że dzieci w koocu włączają się do rozgrywek o władzę w inny

sposób próbują pomóc poprawid sytuację, zachowując się sprawiedliwie i przechodząc na stronę raz

jednego z rodziców, a raz drugiego, tam i z powrotem. Poza wszystkim większośd dzieci chce kochad

ich obydwoje.

JOHN: Usiłują jakoś to zrównoważyd.

ROBIN: Nie jest to jedyna taktyka, jakiej może spróbowad dziecko. Jak wynika z naszych doświadczeo

w terapii rodzin, większośd dzieci dokłada imponujących starao, żeby zmniejszyd konflikt pomiędzy

rodzicami, i czasami dochodzi do kapitalnych rozwiązao. Nieświadomie, oczywiście.

JOHN: Ale jeśli rodzice są bez przerwy pogrążeni w walce o władzę, to co może zrobid dziecko?

ROBIN: Cóż, podstawowy sposób na złagodzenie konfliktu między rodzicami jest taki, że ono samo

staje się problemem, co do którego rodzice mogą byd zgodni.

JOHN: Aha! Jeżeli dziecko staje się problemem, to może zmusid rodziców do współdziałania po to,

żeby przestało byd „problemowe".

ROBIN: Albo jeżeli nie potrafi skłonid ich do współdziałania, może przynajmniej ograniczyd rozdźwięk

pomiędzy nimi do kwestii, jak powinni z nim postępowad. Wtedy ich konflikt staje się „wojną

lokalną", prowadzoną wyłącznie w obszarze postępowania z dzieckiem. A nie globalną konfrontacją z

użyciem wszelkich dostępnych środków, która mogłaby zakooczyd się rozwodem.

JOHN: ...To wszystko nagle zaczęło wyglądad bardzo przygnębiająco, prawda? Że dziecko musi robid

coś takiego dla rodziców, żeby pomóc im utrwalid związek.

ROBIN: Na początku, kiedy zacząłem pracowad z rodzinami, zwykle też tak to odbierałem. A teraz jest

to dla mnie po prostu kwestia techniczna, taka jak zlokalizowanie uszkodzenia i umocowanie silnika,

kiedy coś się obluzowało. Bo oczywiście dzisiaj, kiedy istnieje tyle nowych i skutecznych sposobów

leczenia takich problemów, już wiadomo, że coś da się zrobid, jeżeli tylko rodzina potrafi

157

skonfrontowad się z tym, co złego się w niej dzieje. Ten optymizm stanowi przeciwwagę smutku,

którego patrząc na nich wszystkich nie sposób uniknąd.

JOHN: Więc jak to wszystko funkcjonuje?

ROBIN: Weźmy sytuację, kiedy rodzice kłócą się bez przerwy i każde z nich próbuje przeciągnąd

dziecko na swoją stronę. Spójrz na te rysunki. Na pierwszym mamy układ matka dziecko, a ojciec jest

poza nawiasem. A w parę godzin później możemy mied układ ojciec dziecko z matką odstawioną na

boczny tor.

Jeżeli teraz dziecko spróbuje szukad jakiegoś wyjścia z tej sytuacji, rozwiązania konfliktu i pogodzenie

rodziców, może to zrobid na jeden z dwóch sposobów. Po pierwsze może zostad rozwydrzonym

smarkaczem. Robi się tak nieznośne i niemożliwe, że rodzice zaczynają byd na nie tacy wściekli, iż

zapominają, jacy są wściekli na siebie nawzajem.

Albo może osiągnąd podobny skutek, ale w zupełnie inny sposób. Może zapaśd na jakąś chorobę o

charakterze nerwowym albo somatycznym, która zmartwi rodziców tak bardzo, że zjednoczą się,

żeby się nim opiekowad i próbowad poprawid jego stan. Albo też może wykorzystad jakąś już

istniejącą chorobę astmę na przykład do tego samego celu.

JOHN: Fascynujące. Obie te drogi prowadzą do pogodzenia rodziców. W pierwszym przypadku na

skutek podjęcia przez dziecko roli piorunochrona ściągającego na siebie wszystkie negatywne,

odrzucające, krytyczne uczucia, a w drugim skupienia na sobie całej miłości i troski. Ale zaraz,

poczekaj chwilę... powiedziałeś, że dziecko czasami nastawia rodziców przeciwko sobie nawzajem...

natomiast te dwa sposoby polegają na próbie ich pogodzenia.

ROBIN: To brzmi jak sprzecznośd, wiem, ale tak nie jest.

JOHN: Masz na myśli, że dzieci zależnie od sytuacji robią obydwie te rzeczy?

ROBIN: No właśnie. Te dwa sposoby zachowania to po prostu dwa różne składniki złożonego systemu

rodzinnego, który reguluje to, jak bardzo mogą się do siebie zbliżyd i na ile oddalid członkowie

rodziny. Każda rodzina ma własną tradycję mam tu na myśli raczej nawyk niż świadome nastawienie

określającą normalny dystans, jaki powinni utrzymywad między sobą mąż i żona. Z tym zwyczajowym

dystansem będą się czuli dobrze, swojsko. Natomiast będzie im źle zarówno kiedy będą za blisko, „jak

dwa gołąbki", jak i w sytuacji, gdy staną się za bardzo niezależni i zacznie się wydawad, że mogliby

odejśd i zostawid dzieci. Więc kiedy zbytnio się od siebie oddalają albo za bardzo zbliżają, wtedy

dziecko jako częśd systemu leciutko popycha ster, żeby utrzymad prawidłowy kurs. Automatycznie,

przypominam, jako element sposobu funkcjonowania systemu.

JOHN: Pomału zaczynam coś rozumied z kwestii „cyrkularności" i zdawad sobie sprawę, jak trudno

jest zapamiętad wszystkie te powiązania! No dobrze, to są sposoby, jakich może użyd dziecko w

odpowiedzi na walkę rodziców o władzę. Teraz spójrzmy na to z punktu widzenia psychicznej mapy.

Jeśli rodzice nie są zdolni do kompromisu... dziecko zostanie wyposażone w dwie różne mapy po

jednej od każdego z rodziców.

ROBIN: Tak. Mapy, które miejscami są ze sobą sprzeczne. A ponieważ dzieci chcą kochad obydwoje

rodziców i byd lojalne wobec obydwojga, to jeśli rodzice nie mogą się ze sobą dogadad, jedynym

158

rozwiązaniem jest przyjąd postawy zarówno matki, jak i ojca i „trzymad je głowie" w osobnych

przegródkach.

JOHN: Więc w koocu dziecko przenosi konflikt między rodzicami niejako do wewnątrz.

ROBIN: Słusznie.

JOHN: I dalej będzie musiało starad się postępowad zgodnie z dwiema sprzecznymi mapami. Nie jest

to dobra recepta na spokój ducha.

ROBIN: Jest spora szansa, że to wszystko skooczy się nerwicą, jeżeli dziecko albo dorosły z tym

problemem nie uzyska pomocy z zewnątrz żeby wyraźniej uświadomid sobie istnienie dwóch map i

konflikt między nimi oraz lepiej pogodzid je ze sobą. Ale byd może zainteresuje Cię wiadomośd, że ten

rodzaj konfliktu dwóch map może też u niektórych ludzi spowodowad rozkwit zdolności twórczych.

JOHN: Wiem, uważa się, że nerwica i kreatywnośd często idą w parze. Istotnie, obserwowałem coś

takiego tysiące razy. Ale jak sądzisz: dlaczego pewne jednostki wyposażone w dwie mapy stają się

twórcze, podczas gdy inne nie?

ROBIN: Wydaje się, że o różnicy decyduje nastawienie danej osoby do jej wewnętrznego konfliktu.

Jeżeli tylko biernie godzi się z jego istnieniem, zaprzecza mu w tym sensie, że unika konfrontacji

koniecznej, żeby sobie z nim poradzid to prawdopodobnie będzie miała problemy neurotyczne.

Natomiast szansa na duże zdolności twórcze pojawia się u człowieka, który zmaga się ze swoim

konfliktem wewnętrznym, w pewnym stopniu przyznaje się do niego i walczy o znalezienie jakiegoś

sposobu skojarzenia ze sobą dwóch sprzecznych map.

JOHN: Taki nerwicowiec może nie umie przyznad się do tego, że miał problemy w rodzinie, podczas

gdy „artysta" to potrafi?

ROBIN: Myślę, że coś w tym może byd. Niewątpliwie walka o połączenie ze sobą dwóch map zmusza

ludzi do myślenia w niezwykły, oryginalny sposób, tak że potrafią stworzyd coś nowego.

JOHN: Ale osoby twórcze, borykające się z tym problemem, mimo to mogą mied objawy nerwicowe?

ROBIN: Ależ tak. Z powodu konfliktowego zaplecza rodzinnego łatwo je zranid. Ale kreatywnośd

pomaga rozwiązywad takie problemy.

JOHN: Czy to oznacza, że nerwica jest źródłem możliwości twórczych?

ROBIN: Nie. Konfliktowe mapy mogą powodowad bądź kreatywnośd, bądź nerwicę. Albo ich

połączenie, kiedy to zdolnośd tworzenia sprzyja zwalczaniu nerwicy.

JOHN: Mam co najmniej dwóch przyjaciół, którzy martwią się, że jeśli przejdą terapię, mogą na tym

ucierpied ich zdolności twórcze.

ROBIN: Hm, nigdy się z czymś takim nie spotkałem. Jak wynika z mojego doświadczenia, ale też z

doświadczenia innych terapeutów, osoby twórcze po terapii stają się jeszcze bardziej twórcze. A Ty

sam?

JOHN: Też tak uważam. Nie wydaje mi się, żeby wszystkie moje zdolności twórcze na pewno się

zwiększyły, za to mogę swobodniej i szerzej z nich korzystad; czuję się że tak powiem mniej

skrępowany. Ale dosyd już autobiografii. Chciałbym odmaszerowad z powrotem do szeregu.

159

Rozumiem, jak dochodzi do tego, że outsider dostaje od rodziców dwie mapy ponieważ oni stale są

ze sobą w konflikcie. Natomiast jeśli tworzą zdrowy związek, będą się zgadzad w kwestii

postępowania z dzieckiem i dzięki temu ono dostanie jedną spójną mapę. Ale przecież nawet zdrowi

rodzice nie zgadzają się we wszystkich sprawach.

ROBIN: To nie byłoby dobre dla dziecka, gdyby się zgadzali!

JOHN: Ponieważ...

ROBIN: Ponieważ wszyscy musimy w życiu radzid sobie z konfliktami. Trzeba więc, żebyśmy we

własnej rodzinie nauczyli się, jak mamy to robid. Na szczęście w każdym małżeostwie partnerzy muszą

się chociaż trochę różnid, bo dorastali w różnych rodzinach. Więc w kwestii wychowania dzieci nie we

wszystkim będą się zgadzad, przynajmniej na początku, chociaż rozdźwięki będą zapewne coraz

mniejsze w miarę upływu czasu. Ale jeśli udało się im przejśd przez fazę bycia outsiderami i nauczyli

się funkcjonowania w zespole, to będą gotowi słuchad siebie nawzajem i przekonywad, dopóki nie

wykuje się jakiś kompromis.

JOHN: Czyli zdrowi rodzice nie uważają konfliktów za niezdrowe! Dlatego na przykład potrafią

akceptowad wybuchy wściekłości u swojego malucha w taki sposób, który pomaga mu w naturalnym

rozwoju i w przejściu do następnego etapu życia. A poza tym przekazują mu jeden, w zasadzie zgodny

komunikat, który może stanowid podstawę jego mapy.

ROBIN: Tak, ale... przekazują mu coś jeszcze: przekonanie, że różnice to rzecz naturalna, że zdrowo

jest nie zgadzad się. Lecz również, że najlepsza jest sytuacja, kiedy można zebrad różne pomysły i

trochę o nie powalczyd, dopóki nie uzyska się zgodności co do jakiegoś pośredniego rozstrzygnięcia.

Tak że dziecko nie tylko zaczyna mied spójną mapę całości, ale też przykład bezpośrednio przed

oczami jak można znaleźd rozwiązanie, jeżeli jego mapa nie zgadza się z mapą kogoś innego.

JOHN: Uczy się na przykładzie.

ROBIN: Ta metoda jest zawsze najskuteczniejsza. Dzieci przyswajają sobie dużo głębiej i znacznie

więcej z tego, co się robi, niż z tego, co się mówi. Więc jeżeli rodzice mówią dziecku, że powinno

obstawad przy swoim, ale nie ośmielają się postępowad w ten sposób wobec siebie nawzajem to

oczywiście dostarczają mu złych wzorów, sprzecznych z deklaracjami. I takie dziecko może mied w

grupie problemy z zachowaniem samodzielnego myślenia i działania, okazywad za mało niezależności

i inicjatywy, żeby byd wartościowym członkiem zespołu. Zostanie raczej konformistą albo nawet

będzie wykazywało obsesyjne cechy charakteru. JOHN: A więc to dobrze, jeśli rodzice potrafią ze

sobą walczyd?

ROBIN: Naturalnie. Jeśli poza tym kochają się, są w stanie współdziaład i zwykle umieją dopracowad

się kompromisu przynajmniej w kwestii, czego będą wymagad od dzieci. Ponadto brak zahamowao

wobec uczud agresywnych wiąże się z nieskrępowanym przeżywaniem namiętności o charakterze

seksualnym. A więc jeżeli para nie boi się konfliktów, jest to korzystne dla każdego z partnerów, dla

ich związku... i dla dzieci też.

160

Dygresja: O wiele zdrowsi

JOHN: Dużo mówiliśmy o funkcjonowaniu w grupie, dawaniu i braniu, przystosowaniu do innych, ale

głównie w kontekście pierwszego dziecka. Jaki wpływ na rodzinę ma pojawienie się drugiego?

ROBIN: Z punktu widzenia rodziców to zazwyczaj całkiem inna historia. Po pierwsze, mają już za sobą

wielki skok od początkowej bliskości którą cieszyli się jako para, kiedy mogli całą uwagę poświęcad

sobie nawzajem do stworzenia rodziny, gdzie obydwoje muszą wspólnie opiekowad się kimś trzecim.

Teraz po prostu mała rodzina zamienia się w większą.

JOHN: Podstawowe zasady są takie same, więc mogą to, czego nauczyli się przy pierwszym dziecku,

wykorzystad, kiedy pojawi się drugie?

ROBIN: Tak. Toteż jeśli nie ma jakichś zasadniczych różnic, będzie im znacznie łatwiej, bo już wiedzą,

czego się spodziewad i jak zaspokajad potrzeby malucha. Pierwsze dziecko to dla rodziców całkiem

nowy świat, a wobec braku wiedzy i doświadczenia musieli martwid się, że popełniają błędy. Za to

przy drugim będą czuli się jak stare wygi. Już będą wiedzied, że lęki, przez które przeszli za pierwszym

razem, w znacznej większości są bezpodstawne. Z prostymi problemami będą sobie poczynad pewnie,

bez konieczności szukania wskazówek w książkach czy u osób trzecich. Właściwie zawsze radzę

ludziom, żeby najpierw mieli drugie dziecko!

JOHN: Tak, ale nawet jeżeli tak jest, to trudniej opiekowad się dwójką niż jednym.

ROBIN: Nie, idzie mi tylko o to, że gdyby potraktowad je oddzielnie, to drugie dziecko jest dla

rodziców łatwiejszym zadaniem niż pierwsze. Ale teraz, kiedy już mają dwoje, jest to dla nich

podwójny kłopot. I nie tylko dlatego, że są dwie buzie do nakarmienia i dwie pupy do podtarcia.

Trzeba też sobie radzid z nowymi relacjami między wszystkimi członkami rodziny.

JOHN: Chodzi Ci o to, że w chwili pojawienia się drugiego dziecka pierwsze ma już za sobą parę

etapów, więc każde z nich będzie wymagad innego typu opieki?

ROBIN: Toteż rodzice będą musieli zająd się tym, jak uwagę poświęcaną dzieciom dzielid pomiędzy

obydwoje w sposób dla nich najkorzystniejszy. Jedna z metod, jeśli potrafią dobrze ze sobą

współdziaład, polega na tym, że ojciec bierze na siebie zaspokajanie większości potrzeb starszego

dziecka, żeby matka mogła poświęcid więcej czasu niemowlęciu. Oczywiście dzisiaj większośd

małżeostw dzieli się obowiązkami, ale już wyjaśniałem, dlaczego właśnie taki podział ról ma sens,

kiedy dzieci są małe.

JOHN: Przypuśdmy jednak, że rodzicom trudno się dzielid?

ROBIN: Wtedy mają do dyspozycji kilka wariantów. W rodzinie outsiderów walka o władzę może

przybierad jeszcze bardziej skomplikowane formy w miarę dorastania potomstwa, ponieważ jest

więcej możliwości różnego rodzaju sojuszów. W uczepionej siebie, depresyjnej rodzinie matka często

tworzy parę z jednym dzieckiem, a ojciec z drugim, nie w celu lepszego współdziałania, lecz kosztem

ich relacji małżeoskiej. Zamiast partnerstwa małżonków mamy wtedy dwa stadła, każde złożone z

rodzica i dziecka. Rodziny z nieostrymi granicami albo te, w których znaczną częśd emocji rzutuje się

na innych, będą miały skłonnośd do dzielenia dzieci na „dobre" i „złe", idealizowania „dobrych", a ze

161

„złych" robienia kozłów ofiarnych. Jedne i drugie będą starały się zachowywad zgodnie z tym

podziałem, spełnid tę przepowiednię.

JOHN: W porządku, teraz spójrzmy na większą rodzinę z punktu widzenia dziecka. Jak to jest byd

najstarszym, najmłodszym albo średnim?

ROBIN: Tu otwiera się szeroki wachlarz możliwości, nawet dla najstarszych i najmłodszych, w

zależności od takich rzeczy jak płed rodzeostwa, a nawet od tego, którym dzieckiem było każde z

rodziców w swojej rodzinie. Jednak pewne ogólne różnice są dośd wyraźne. Na przykład najstarszemu

dziecku rodzice zawsze poświęcają mnóstwo uwagi. Z jednej strony jest to miłe, ponieważ oznacza

korzystną pozycję startową, więcej zachęty i pomocy. Negatywny aspekt jest taki, że są większe

oczekiwania i większa presja, i chociaż ta pozycja predysponuje do osiągnięd i sukcesów, to również

obciąża dziecko aspiracjami rodziców. Więc może się to skooczyd tak, że najstarszy będzie próbował

zaspokoid ich ambicje, zamiast żyd swoim własnym życiem. I oczywiście pojawienie się drugiego

dziecka oznacza dla niego potworną degradację.

JOHN: Byłeś najstarszy, prawda? Pamiętasz to? ROBIN: Najstarszy z pięciu chłopców. I oczywiście to

pamiętam. Pierwsze cztery lata, zanim urodził się młodszy brat, kojarzą mi się ze słoocem i

błogostanem. A potem jakby spadła bomba i jeszcze długo później miałem ogólne poczucie szarości i

posępnego przygnębienia. Jestem pewien, że jak wiele najstarszych dzieci ja też najpierw byłem

rozpieszczany i z tego powodu obraziłem się na nowego przybysza jeszcze bardziej, co miało taki

skutek, że znalazłem się u wszystkich na cenzurowanym. Myślę też, że moja rodzina od kilku pokoleo

bała się zazdrości, więc i rodzice trzymali to uczucie za kurtyną. Dlatego próbowali powstrzymad mnie

przed przeżywaniem zazdrości ulegając mi, podczas gdy mogliby zrobid więcej dobrego

konsekwentnie nakładając ograniczenia, które pomogłyby mi nauczyd się radzid sobie z tym uczuciem

i stopniowo je opanowad.

JOHN: Czy wobec tego zazdrośd nie była jakimś problemem w kontaktach między Tobą a Twoimi

bradmi? ROBIN: Jak najbardziej. Zawsze wybuchały między nami kłótnie na tle zazdrości, a rodzice

nigdy nie potrafili znaleźd na nie dobrego sposobu. „Nie możemy zrozumied, dlaczego oni wszyscy są

tacy zazdrośni" mówili „my staramy się byd sprawiedliwi". I byli. Ale ponieważ tak bardzo się

martwili i bali zazdrości, my nigdy nie mieliśmy okazji przeżyd tego uczucia jak należy, do kooca,

przejśd przez ten proces i pozwolid, żeby zazdrośd znalazła sobie normalne, naturalne miejsca w

naszej osobowości. Niemniej czegoś się wtedy nauczyłem. I dzisiaj wiem, co robid, kiedy rodziny

zgłaszające się do mnie po pomoc skarżą się, że ich dzieci są zazdrosne niezależnie od tego, że oni

zawsze kroją ciasto na równe, odmierzone linijką kawałki i dają każdemu penicylinę, chociaż tylko

jedno dziecko boli gardło. Zwykle mówię im, że chociaż pod wieloma względami są taką

sympatyczną, udaną rodziną najwyraźniej niezbyt dobrze im wychodzi przeżywanie zazdrości i muszą

w tym nabrad wprawy, zanim przyjdą do mnie na następną wizytę.

JOHN: Czyli w niezwykle akceptujący sposób zachęcasz ich, żeby lepiej uświadomili sobie zazdrośd i

pozwolili jej wynurzyd się zza kurtyny.

ROBIN: Tak. Jest łatwiej, jeśli zrobi się z tego zabawę, przeprowadzi to wszystko troszeczkę na

wesoło. Zaczyna się od taty mówiąc mamie, żeby na obiad w niedzielę dała mu o jednego ziemniaka

mniej niż pozostałym i sugeruje się, że wszyscy powinni opychad się ze smakiem. Ojciec zwykle jest

szczęśliwy, że może objąd prowadzenie i dad wszystkim pozostałym dobry przykład, jeśli poprosi się

162

go o to i jeśli później jego zadaniem będzie wybór następnej ofiary. JOHN: Rodzice nie mają nic

przeciwko temu, że sugerujesz, iż oni też mogliby byd zazdrośni?

ROBIN: Nie, jeśli powiesz im, że to pomoże dzieciom, kiedy będą miały szansę okazad zazdrośd,

skonfrontowad się z nią i nauczyd, jak sobie z tym uczuciem radzid. Ale oczywiście również rodzicom

przekazuje się podobny komunikat, tyle że pośrednio. Im też trzeba stworzyd okazję, żeby mogli

wydobyd zazdrośd zza kurtyny i poczud się swobodniej z normalną rywalizacją między sobą. Wiesz,

dzieci zwykle wyrażają otwarcie naturalne uczucia rywalizacyjne, jakie przeżywają rodzice, którzy

jednak próbują ich nie dostrzegad. JOHN: Naturalna rywalizacja między rodzicami? ROBIN:

Obejmująca różnice pomiędzy nimi, zalety każdego z nich jako kobiety i mężczyzny, matki i ojca.

Może też tutaj znaleźd odbicie częśd rywalizacji z bradmi i siostrami, jaką przeżywali w rodzinach,

gdzie dorastali. Kiedy rodzice uczą się spokojnie reagowad na rywalizację pomiędzy sobą, to

większośd kłótni pomiędzy dziedmi znika sama.

JOHN: Byłem jedynakiem i teraz rozumiem, że ominęło mnie kilka ważnych lekcji, których Ty się

nauczyłeś, bo musiałeś radzid sobie z naturalną rywalizacją z bradmi i siostrami. Więc jestem pewien,

że przynajmniej do pewnego stopnia moje uczucia rywalizacyjne i zazdrośd były schowane za kurtyną

i dopiero po przyjściu do Twojej grupy zacząłem widzied je wyraźniej.

ROBIN: Jak sądzisz, co jeszcze straciłeś jako jedynak? JOHN: No, bójki i szamotanie się. Byłem słabszy

od swoich kolegów a sytuację mógł jeszcze pogorszyd fakt, że rodzice jedynych dzieci lokują w nich

cały swój niepokój i zatroskanie, zamiast obdzielad nimi braci i siostry.

ROBIN: A dziecko może przejąd to nastawienie.

JOHN: Czyli będąc jedynakiem nabiera się jak myślę przekonania, że jest się kimś trochę

wyjątkowym. Może dlatego okazało się, że mam niektóre z opisanych przez Ciebie postaw outsidera.

Wreszcie, ponieważ rodzice mają tylko to jedno dziecko, trudniej mu się uwolnid i uniezależnid od

nich. Po ukooczeniu Cambridge przez półtora roku mieszkałem w Stanach i, bardzo się tego wstydzę,

prawie wcale nie pisałem do domu. Ale myślę, że to był mój sposób, niezdarny i nieświadomy, żeby

nareszcie przerwad pępowinę.

ROBIN: Ba, jedynakom zwykle bywa jeszcze trudniej niż najstarszym uwolnid się od ingerencji

rodziców.

JOHN: Jak w porównaniu z najstarszymi wyglądają inne cechy jedynaków?

ROBIN: Okazało się, że charakteryzują się oni większą agresją i mniejszym lękiem niż najstarsze

dzieci. Może dlatego, że nie musieli przeżywad traumatycznego doświadczenia: najpierw pozycja

„jedynego i najważniejszego", a później nagła detronizacja.

JOHN: Co z najmłodszymi dziedmi?

ROBIN: No cóż, ich sytuacja ma wszystkie wady pozostawania nadal malutkim dzieckiem, ponieważ

nie ma nowego małego przybysza, który mógłby zająd ich miejsca przy matczynej spódnicy. Ale

podobnie jak najstarszym i jedynakom, rodzice poświęcają im więcej troskliwej uwagi i dają więcej

wsparcia; za to dostają wsparcie również od starszych braci i sióstr, czego są pozbawieni tamci.

Średnie dzieci bywają częściej odstawiane na bok i przez całe dzieciostwo muszą nosid pocerowane

163

skarpety starszych. Ale lepiej od najstarszych i najmłodszych potrafią przystosowad się i współżyd z

innymi dziedmi. Pamiętaj jednak, wszystkie dzieci mogą się zebrad i uknud spisek, żeby przechytrzyd

rodziców i uciec przed przesadną zaborczością. Mogą dzielid i rządzid, wymykad się spod kontroli i

nadzoru siejąc zamęt i dostarczając sobie nawzajem alibi albo zostawiając rodzicom za dużo śladów,

jak bandyci wyjęci spod prawa, którzy rozjeżdżają się w różnych kierunkach wiedząc, że ludzie szeryfa

nie mogą gonid ich wszystkich naraz.

JOHN: A ponieważ zbierają do wspólnej puli całą zdrową energie./ jaką każde z nich zdobyło na

zewnątrz, poza rodziną, takie zespołowe działanie powinno ich chociaż trochę chronid przed

angażowaniem się w problemy rodziców.

ROBIN: I rzeczywiście chroni. Jednym z najlepszych sposobów na to, żeby względnie zdrowo

wychowywad się w trudnej rodzinie, jest zapewnienie sobie wielu braci i sióstr. Zresztą rodzice też na

tym korzystają. Pamiętam jedno z najprzyjemniejszych spotkao rodzinnych w mojej karierze. Rodzice

którzy zgłosili się najpierw jako małżeostwo, stanowili jedną z najbardziej dzikich, agresywnych i

nieopanowanych par/ z jakimi miałem do czynienia. Nie umiałem poradzid sobie z nimi sam, więc

włączyła się moja żona, ale oni i tak owijali nas sobie wokół palca. Więc zaprosiliśmy siedmioro ich

dorastających i dorosłych już dzieci zrobił się z tego w gabinecie jedenastoosobowy krąg i byliśmy

zdumieni, jakie normalne i miłe okazały się wszystkie te dzieci w porównaniu z rodzicami. Dzięki nim

rodzice mogli nawet przeprowadzid konstruktywną rozmowę na temat swojej relacji seksualnej, po

raz pierwszy od czasu, kiedy zaczęli do nas przychodzid.

JOHN: Dzieci im pomogły... jak?

ROBIN: Głównie przez to, co starsze córki mówiły do ojca. Zwłaszcza jedna z nich była świetna: „Nie

chciałabym Cię denerwowad, tatusiu zaczęła i mam nadzieję, że nie będziesz miał mi za złe tego, co

mam zamiar powiedzied...". Zachęcił ją, żeby mówiła dalej i siedział słuchając spokojnie i uważnie.

Więc ona kontynuowała: „Problem polega na tym, tato, że nie potrafisz zbyt dobrze zrozumied

kobiet. Wszystkie te wrzaski i brzydkie słowa, to nie jest żaden sposób. Musisz byd dla nich miły...". I

tak dalej. Ojciec przyjął to wszystko w zamyśleniu, potakując, i zaczęliśmy robid jakieś postępy.

Oczywiście inne dzieci wspierały ją. Byłoby to znacznie trudniejsze w małej rodzinie.

JOHN: To brzmi jak argument na rzecz demokracji, nieprawdaż? Im więcej wyrażanych poglądów, tym

większa szansa na wybranie takich, jakie Ci odpowiadają. Mnie jako jedynakowi zostały przekazane

tylko postawy moich rodziców. I dopóki nie trafiłem do Twojej grupy i nie uzyskałem nowych

doświadczeo rodzinnych, z Tobą i Prue jako tymczasowymi rodzicami i resztą grupy jako bradmi i

siostrami, nie sądziłem, ze będę w stanie uwolnid się od pewnych postaw rodem z

WestonsuperMare, które mi nie służyły. Może gdybym miał braci i siostry, moglibyśmy zorganizowad

lepszą dyskusję we wcześniejszym stadium!

164

rozdział piąty

Co tam robicie we dwoje?

Sprawa życia i śmierci

JOHN: Dotychczas zajmowaliśmy się określaniem granic, zdobywaniem niezależności i włączaniem się

w życie grupy. Czego dotyczy następny ważny problem? ROBIN: Seksu. Wszystkiego, czego zawsze

chciałeś się dowiedzied, ale wstydziłeś się zapytad, bo bałeś się, że już dawno powinieneś to wiedzied.

Jak chodby: do czego są potrzebne dwie płcie; czym różnią się mężczyźni i kobiety i czy się różnią;

czemu kazirodztwo nie jest dobrym pomysłem; jak to jest, że kobieta jest pierwowzorem, a

mężczyzna wynikiem przeróbki; skąd się bierze homoseksualizm; dlaczego Edyp zabił swego ojca,

żeby nie zostad dorosłym; i dlaczego ostatnie osiągnięcia terapii seksuologicznej tak poprawiły jej

skutecznośd.

JOHN: Już czas na całą tę wiedzę o sprawach ciała, gdyż dziecko ma z tym do czynienia w następnej

fazie rozwojowej?

ROBIN: Tak, bo zaczyna zdawad sobie sprawę z przynależności do określonej płci.

JOHN: W porządku. Czy mógłbyś byd tak miły i najpierw coś mi wyjaśnid? Słyszałem w życiu kilkaset

tysięcy świoskich kawałów, w tym jedynie siedem śmiesznych. Ale jak tylko któryś zawierał wyraz

złożony z czterech liter, wszyscy natychmiast zaczynali pokładad się ze śmiechu. Przyzwyczaiłem się

do myśli, że to dlatego, iż wstydzę się bardziej od nich. Jednak teraz wiem na pewno, że jest

odwrotnie. Więc dlaczego wszyscy się tego wstydzimy? ROBIN: Moim zdaniem dlatego, że seks

potrafi wzbudzad tak nieodparte, gwałtowne emocje. Czujemy się nieswojo z tą jego nieokiełznaną

mocą.

JOHN: A nieprzyzwoite dowcipy to sposób na rozbrajanie tej mocy udawanie, że te uczucia w gruncie

rzeczy nie są zbyt silne, ponieważ „wszyscy umiemy śmiad się ż nich, prawda?"

ROBIN: Pewnie masz rację.

JOHN: Więc jak myślisz, dlaczego nawet samo myślenie o seksie tak na nas działa?

ROBIN: Sądzę, że z wielu powodów, które wszyscy znamy, ale tak się jakoś potrafimy urządzid, żeby

prawie przez cały czas o nich nie pamiętad. Na przykład jest to źródło naszego istnienia! Przecież

nawet nie byłoby nas na świecie, gdyby nasi rodzice nie darzyli się względami. JOHN: Sama myśl o

zbliżeniach taty i mamy może wymagad sporego wysiłku wyobraźni, prawda? Nawet abstrahując od

faktu, że był taki moment, kiedy od tego zależało nasze życie.

ROBIN: A skoro już zaczęliśmy się nad tym zastanawiad, tylko krok dzieli nas od myśli, że pewnego

dnia nas tu nie będzie.

JOHN: Co, jak przypuszczam, może prowadzid do pytania, po co tu jesteśmy, którego normalnie

wolelibyśmy sobie nie zadawad.

165

ROBIN: Więc z wszystkimi tymi myślami czujemy się trochę nieswojo. W dodatku samo przeżycie

seksualne stanowi jedno z najbardziej pozytywnych, potężnych i poruszających doświadczeo, jakie

mogą się człowiekowi przydarzyd, bliskie ekstazie religijnej, której większośd z nas nigdy nie zazna.

JOHN: „Ziemia się poruszyła".

ROBIN: Trzęsienia ziemi mogą byd podniecające, ale też trochę wyprowadzają człowieka z

równowagi. Jest jeszcze inne źródło dyskomfortu: otóż przeżycia seksualne są ekscytujące i dają

poczucie spełnienia tylko w takim stopniu, w jakim jesteśmy w stanie przestad się kontrolowad i

całkowicie poddad się temu doświadczeniu. Musimy „sobie odpuścid". JOHN: Więc nie jesteśmy

pewni, co się może zdarzyd? Jeżeli pozwolimy sobie za mocno zatracid się w tym przeżyciu, możemy

odkryd w sobie coś, o czym wcześniej nie wiedzieliśmy?

ROBIN: Tak. Dreszczyk takiego zagrożenia w głębi naszej psychiki mogą wywoład nawet luźne

rozmowy o seksie. Fakt, że zajmuje on tak niebywale ważne miejsce w naszym życiu, ma jeszcze

jeden dodatkowy aspekt. Na przykład po

czucie bezpieczeostwa w dzieciostwie w olbrzymim stopniu zależy od jakości współżycia seksualnego

rodziców, które mocno cementuje małżeostwo; zaś małżeostwo jest podstawą rodziny, od której

jesteśmy, tak bardzo zależni. Uważam, że dzieci wyczuwają to, mimo że nie za bardzo wiedzą, na

czym ta cała sprawa polega. Bo gdy rodzice są szczęśliwi i promieniuje od nich to ciepło, jakie daje

dobry układ seksualny, to jak łatwo zauważyd dzieci też są promienne.

JOHN: Nawet u dorosłych może wzbudzad pewien niepokój myśl, że ich małżeostwo zależy od czegoś

tak strasznie trudnego do przewidzenia i utrzymania w ryzach. Myślę, że z tego powodu był to zawsze

żelazny składnik każdej farsy. W głębi ducha wszyscy czujemy, jak potężny i destrukcyjny potrafi byd

pociąg seksualny, więc autor farsy może ze sporą wiarygodnością wciągad swoje postacie w sytuacje

zabawne i niebezpieczne zarazem.

ROBIN: I oczywiście im bardziej staramy się udawad, że seks nie jest ważny i próbujemy go stłumid,

tym jest on potężniejszy i trudniejszy do opanowania, gdy wreszcie przebije się na powierzchnię.

Więc rzeczywiście byłby to zaskakujący fenomen, gdyby nas chociaż trochę nie przerażała potęga

seksu i dlatego staramy się pokryd swój strach humorem.

JOHN: Ale to wszystko jeszcze nie wyjaśnia, dlaczego dzieciom i rodzicom jest o tyle trudniej mówid o

sprawach seksualnych ze sobą niż z osobami spoza rodziny.

ROBIN: No cóż, to doświadczenie jest tak powszechne, że jak sądzę większośd ludzi, łącznie z moimi

kolegami po fachu, uważa to za rzecz zupełnie oczywistą i istotnie nie pyta o powód. Ja myślę, że

źródłem owej trudności jest fakt, iż seks jest tak potężną byd może najpotężniejszą siłą pchającą

dzieci ku dorosłości, autentycznej niezależności i porzuceniu domu. Dla rodziców może byd

przeżyciem gorzkim i słodkim zarazem, kiedy uprzytomnia sobie, że ich potomstwo to istoty

seksualne, które pewnego dnia odejdą i poślubią kogoś innego; dla dzieci zaś gdy sobie uświadomią,

że nigdy nie będą w tak intymnej bliskości z rodzicami, jak oni ze sobą nawzajem. Jest to szczególnie

wyraźne wówczas, kiedy młodsze pokolenie osiąga dojrzałośd seksualną, a każdy rodzic i każde

dziecko najlepiej zdaje sobie sprawę, jak pociągające i ładne jest to drugie.

JOHN: Gdy rozstanie jest coraz bliżej.

166

ROBIN: To rozstanie z kolei może im przypominad o innym że najpewniej rodzice umrą przed

dziedmi. Są to wszystko bardzo nieprzyjemne, przygnębiające myśli i one są powodem, że w rodzinie

tematy seksualne bywają aż tak krępujące.

JOHN: Jednak dzisiaj wielu rodziców swobodnie rozmawia z dziedmi o seksie.

ROBIN: Tak, ale jeśli zwrócisz uwagę na sposób zachowania, to okaże się, że najczęściej są skrępowani

nie mniej niż dawniej i nadal czują się nieswojo. W takich rozmowach pewnie wiele mówi się o

faktach, ale uczucia przemilcza się zupełnie. A przecież to uczucia naprawdę się liczą.

JOHN: Powiedziałeś kiedyś w naszej grupie, że Twoim zdaniem skrępowanie rodziców, gdy znikają w

sypialni, zamykając za sobą drzwi i zostawiając swoje pociechy na zewnątrz, ma charakter głównie

nieseksualny chodzi o rozstanie, odejście, nawet kiedy dzieci są jeszcze bardzo małe.

ROBIN: Tak. Jeśli staranniej dopytad się o wstyd, jaki przeżywa większośd rodziców z powodu

zamykania się przed dziedmi a jeszcze większy z tego powodu, że mogłyby one podsłuchad odgłosy

stosunku to okazuje się, że ludzie w ogóle nie potrafią tego wyjaśnid, nawet dla zaspokojenia własnej

ciekawości. Taka reakcja jest jakby nadmierna. Dla mnie i dla rodziców, z którymi o tym

rozmawialiśmy, zaczęło to mied jakiś sens dopiero wtedy, kiedy uprzytomniłem sobie, że w grę

wchodzi lęk przed odsunięciem dzieci. Wówczas też zrozumiałem, że dla dzieci wyłączenie ich z tego

układu i zazdrośd o szczególną bliskośd i rozkosz przeżywaną przez rodziców jest potężnym bodźcem

do przeniesienia zainteresowania z rodziców na świat zewnętrzny, bo tylko tam same mogą zaznad

podobnego spełnienia.

JOHN: Więc jeśli odsuniemy nasze dzieci i zmusimy je do konfrontacji z tym bolesnym faktem, będzie

to rękojmia, że w koocu porzucą nas dla kogoś innego. ROBIN: A to jest właśnie to, co powinno się

stad i najlepszy prezent, jaki możemy im ofiarowad. Niemniej trudno nam coś takiego zrobid, tak czy

inaczej wzbraniamy się przed tym. I wreszcie czujemy się niezręcznie z jeszcze jednego powodu, który

ma bardzo duży wpływ na nasze zachowanie. Mianowicie, ażeby popchnąd je ku dojrzałości,

potrzebna jest odpowiednia dawka uczud seksualnych pomiędzy rodzicami a dziedmi.

JOHN: Co masz na myśli?

ROBIN: Oczywiście nie za dużo, ale też nie za mało. Rodzice muszą jak linoskoczek balansowad

pomiędzy chłodną, oziębłą, aseksualną atmosferą z jednej strony a atmosferą, w której jest trochę za

dużo uczud seksualnych.

JOHN: Formułując to bez osłonek, między oziębłością na jednym biegunie, a kazirodztwem na

drugim? ROBIN: Słusznie. Wszyscy w rodzinie w głębi ducha czują potrzebę prawidłowej równowagi

w tym obszarze, więc nic dziwnego, że rodziny generalnie traktują sprawy seksualne trochę jak pole

minowe. JOHN: Lista, którą zrobiłeś, jest imponująca. Nawet zaczyna mi odpuszczad w sprawie moich

własnych zahamowao. Ale jest jeszcze jeden aspekt, o którym w ogóle nie wspomniałeś: jak głęboko

absurdalny jest sam akt seksualny. Chodzi mi o to, że gdybyś miał opisad jego przebieg na rozprawie

panu sędziemu, nie uwierzyłby ani jednemu słowu, prawda? Pomyślałby, że zwariowałeś: „A potem

co pan zrobił?"

ROBIN: Czasami łapię się na myśli, że ten śmieszny rytuał został zaprojektowany właśnie tak głównie

po to, żeby nam uprzytomnid nasze podrzędne miejsce w porządku rzeczy i powstrzymad nas przed

167

zbytnim zadzieraniem nosa. Znasz tę prawdę wiary obecną w najdawniejszych religiach, że jesteśmy

po części ludźmi, a po części bogami i że w swoim wyobrażeniu możemy sięgnąd wyżyn boskości. No

cóż, nic lepiej nie przypomina o naszych ziemskich ograniczeniach niż rozmyślania o tym, jak się ze

sobą „ciupciamy".

JOHN: Podoba mi się myśl, że cały ten szalony pęd ku rozkoszy to tylko kosmiczna skórka od banana.

Teraz to całe owijanie w bawełnę... Wiem, że taki jest zwyczaj, zanim zacznie się mówid o seksie, ale

może już wystarczy?

ROBIN: Nie sądzę, żeby dało się dłużej odkładad ten wątek.

Dlaczego dwie płcie?

ROBIN: A więc... płed. No cóż, rzecz w tym, że są dwie płcie. JOHN: Zgadza się.

ROBIN: To dlatego, że trzeba dwojga, żeby stworzyd coś nowego.

JOHN: Chodzi Ci o to, że przez dzieworództwo powstałoby dziecko, które byłoby niejako klonem

matki16.

ROBIN: Tak, gdybyśmy umieli rozmnażad się przez pączkowanie, jak robią to niektóre prymitywne

rośliny i zwierzęta, to genetycznie dzieci byłyby dokładnie takie same jak my. Tymczasem u

przedstawicieli ludzkiego gatunku chromosomy pochodzą w połowie od matki, z jaja, a w połowie od

ojca, z plemnika. Właśnie dlatego zawsze powstaje nowa kombinacja genetyczna.

JOHN: Co to takiego chromosom?

ROBIN: Nie miałeś w ogóle biologii w szkole?

JOHN: Miałem, tylko że nauczyciel grał przedtem w reprezentacji rugby i też nie wiedział.

ROBIN: Hm, to coś w rodzaju malutkiego, mikroskopijnego sznureczka paciorków, gdzie w każdym

koraliku są przenoszone pewne wskazówki co do tworzenia nowego osobnika. W każdej ludzkiej

komórce znajdują się 23 pary takich chromosomów, które zawierają kompletny program budowy i

funkcjonowania organizmu danej jednostki.

JOHN: Czyli każda komórka ma swego rodzaju „broszurkę z instrukcjami" do produkcji nowego

niemowlęcia. Ale dlaczego chromosomy muszą byd w parach?

ROBIN: Żeby każda komórka, dzieląc się na dwie nowe, mogła przekazad tym nowym swój zestaw

chromosomów. Dla nas w tej chwili najważniejsze jest to, że jedna z tych 23 par jest zupełnie inna u

mężczyzn i u kobiet. Normalna komórka żeoska ma dwa podobne długie chromosomy, zwane

chromosomami X, a normalna męska ma długi chromosom X i krótszy, zwany Y. I teraz, kiedy tworzą

się komórki płciowe plemniki u mężczyzn i jajeczka u kobiet każda z nich dostaje tylko jedną połowę

pary chromosomów, które stanowią standardowe wyposażenie wszystkich innych komórek.

JOHN: Jedź dalej.

16

to nowy organizm o wyposażeniu genetycznym identycznym jak organizm rodzicielski, jego genetyczna kopia przyp.tłum.

168

ROBIN: Najgorsze mamy już prawie za sobą. Więc gdy jajeczko matki spotka się z nasieniem ojca,

żeby stworzyd komórkę, z której powstanie dziecko, jajo matki musi zawierad chromosom X,

natomiast plemnik ojca może mied X albo Y.

JOHN: Toteż komórka ojca określa płed?

ROBIN: Tak. Na samym początku dziecko w brzuchu matki, jeszcze bardzo malutkie ma takie

wyposażenie, z którego mogą powstad oba rodzaje narządów płciowych. Ale jeśli nie pojawi się tam

chromosom Y, to części męskie zanikną, a żeoskie rozwiną się tworząc macicę i pochwę.

JOHN: Jeśli zdarzy się, że chromosom pochodzący od mężczyzny będzie Xem, powstanie kombinacja

XX dziewczynka.

ROBIN: Jeśli natomiast będzie Yem, to jego obecnośd we wszystkich komórkach dziecka skieruje

rozwój na męski tor. Wtedy będą się rozwijały nie narządy żeoskie, lecz jądra. Następnie jądra zaczną

wytwarzad substancje, które spowodują wchłonięcie narządów żeoskich i wzrost męskich i zamiast

nich powstanie członek.

JOHN: Nie miałem pojęcia, że kobieta stanowi pierwowzór. Komórka dziecka rozwija się w kierunku

żeoskim, dopóki nie zostanie przestawiona na inny tor przez chromosom Y?

ROBIN: Racja. Ale kiedy już ten Y „przestawi wajchę", nie można jej przełączyd z powrotem. Kierunek

został ustalony.

JOHN: Czy zdarza się czasami, że w tym prostym planie typu XX czy XY coś się nie powiedzie? ROBIN:

Bardzo rzadko. Niemowlę może urodzid się tylko z jednym Xem, wtedy niewątpliwie będzie kobietą,

ale taką, która nie może rodzid dzieci. Można też mied dwa Xy i Ya, XXY, wówczas posiada się męskie

narządy płciowe, z tym że jądra są bardzo małe, natomiast rosną nieco większe piersi. Bywają też

mężczyźni z Xem i dwoma Yami, którzy często pod wieloma względami odbiegają od normy. W

pewnych okolicznościach zdarza się nawet, że nowotwór wytwarza dodatkowe hormony płciowe

bądź te hormony nie działają jak należy; albo matka dostaje w ciąży określone leki o ubocznych

skutkach hormonalnych i w późniejszym etapie mechanizm ustalania się płci trochę szwankuje.

Jednak są to bardzo rzadkie przypadki.

JOHN: A więc z biologicznego punktu widzenia jesteśmy jednym albo drugim. A z psychologicznego?

Kamienie milowe rozwoju psychicznego

ROBIN: Zacznijmy od szybkiego przeglądu punktów zwrotnych w rozwoju psychoseksualnym,

poczynając od wczesnego dzieciostwa.

JOHN: W jakim stopniu malutkie dziecko zdaje sobie sprawę z przynależności do określonej płci?

ROBIN: Właśnie w drugim trzecim roku życia zaczyna się w tym orientowad. Ale na samym początku i

jeszcze przez jakiś czas chciałoby chyba naraz byd chłopcem i dziewczynką. I wierzy, że to jest

możliwe. Toteż dorastanie oznacza, że musi wyrzec się tej drugiej płci.

JOHN: Tak, to musi byd dla niego całkiem pokaźny krok w sensie konieczności skurczenia swego

rozdętego „ja". Kiedy się to dzieje?

169

ROBIN: Mniej więcej w wieku dwóch i pół roku dzieci zaczynają się interesowad, czym różnią się od

siebie chłopcy i dziewczynki. A około trzeciego roku życia zręby poczucia tożsamości płci ustalają się

na dobre.

JOHN: Przestao się tak mądrzyd.

ROBIN: Przepraszam. Chodzi o głębokie i względnie trwałe poczucie, do jakiej płci się naprawdę

należy. Powiedzmy po prostu... przynależności do danej płci. JOHN: Czy to oznacza, że gdzieś w wieku

trzech lat da się wyróżnid bardziej „chłopięcy" i bardziej „dziewczęcy" sposób zachowania?

ROBIN: No cóż, to się kształtuje przez cały czas, częściowo w wyniku wrodzonych różnic, częściowo

zaś dlatego, że od samego początku rodzice mają tendencję do innego traktowania chłopców i

dziewczynek!, jak wszyscy wiedzą, ogromnie trudno rozróżnid wpływ czynników biologicznych i

wychowania. Poczucie przynależności do określonej płci czyli to, co buduje samo dziecko z

wszystkich tych różnic jest czymś jeszcze innym i potrzeba czasu, żeby nauczyło się w tym dobrze

orientowad. Ale około czterech lat maluchy zaczynają dzielid się na grupy według płci i mają mnóstwo

frajdy, zabawy i emocjonujących przeżyd w związku z popisywaniem się również swoimi częściami

intymnymi.

JOHN: Co świadczy o tym, że są dumne ze świeżo nabytego poczucia przynależności do własnej płci.

ROBIN: Na to wygląda. Obserwuje się też inne zjawisko: otóż wzrastającemu zainteresowaniu

narządami płciowymi i tym, skąd się biorą dzieci, i małżeostwem towarzyszy zwykle romantyczny,

pełen uwielbienia i naprawdę bardzo wzruszający stosunek małych chłopców do matek, a małych

dziewczynek do ojców. Maluchy są ogromnie kochające i czułe, rzeczywiście bardzo zaborcze, i często

okazują zazdrośd o rodzica tej samej płci. Efekt jest taki, że kiedy rodzice są za mocno zajęci sobą

nawzajem, dziecko wkracza i stara się ich rozdzielid. Albo może pod różnymi pretekstami wchodzid w

nocy do sypialni, żeby im nie pozwolid byd sam na sam. JOHN: Jak długo coś takiego może trwad?

ROBIN: No cóż, jeśli rodzice się przeciwstawiają bardzo miło, ale bardzo stanowczo i zamykają drzwi

sypialni, dziecko powinno z grubsza mied tę sprawę za sobą w wieku około sześciu lat. Wówczas

romantyczne uczucia schodzą do podziemia i w zasadzie nie ujawniają się do czasu, aż hormony

płciowe zapoczątkują okres dojrzewania.

JOHN: Dziecko musi uporad się z silną zazdrością i przykrym uczuciem odstawienia na bok...

ROBIN: Tak, musi. Ale to konieczne, bo jeśli przejdzie przez to teraz, uniknie określonych problemów

później.

JOHN: Tych, które mogą powstad, jeśli mu się pozwoli rozdzielid rodziców?

ROBIN: Słusznie. Więc sześciolatek rezygnuje z prób rozerwania ich małżeostwa. A potem mamy

stadium zwane „okresem utajenia", które trwa mniej więcej do dwunastu lat.

JOHN: Ale co właściwie oznacza owo „utajenie"? Przecież dzieci nie przestają w ogóle interesowad się

sprawami seksualnymi, prawda?

ROBIN: Oczywiście że nie! Uczą się ukrywad swoje zainteresowanie, tak samo jak dorośli, chociaż ta

sprawa nie przestaje byd żywym tematem rozmów między nimi. Jednak uczucia, jakie wzbudzał ów

170

pierwszy „wieczny trójkąt" z rodzicami, bledną i uwalnia się energia na inne zainteresowania i

działania.

JOHN: Na mistrzowskie opanowanie nieprzyzwoitego słownictwa i uczenie się nowych sposobów

dręczenia ludzi albo prowokowania zazdrości.

ROBIN: Tak, na wszystkie te naturalne, zdrowe zajęcia. Ale oczywiście na początku okresu

dojrzewania pokwitania gruczoły płciowe zaczynają wytwarzad substancje, które stymulują różnego

typu zmiany w ciele.

JOHN: U dziewcząt dzieje się to wcześniej niż u chłopców, prawda?

ROBIN: Tak, jajniki zaczynają co miesiąc wytwarzad jajeczko i gdzieś między dziesiątym a szesnastym

rokiem życia występuje pierwsza miesiączka przeciętny wiek to mniej więcej trzynaście lat. Hormony

powodują, że dziewczyna nabiera bardziej kobiecych kształtów: biodra stają się szersze, piersi

powiększają się i tak dalej, żeby przygotowad ciało do rodzenia dzieci. Cały ten proces trwa trzy albo

cztery lata.

JOHN: Podczas gdy u chłopców...

ROBIN: No cóż, u chłopców analogiczne zmiany zaczynają się później i potrzeba na nie czterech albo

pięciu lat. Jądra zaczynają produkowad męskie hormony płciowe, klatka piersiowa powiększa się wraz

z całym umięśnieniem i oczywiście genitalia również. Głos się obniża, w wielu miejscach na ciele

wyrasta owłosienie. Jądra wytwarzają spermę, co oznacza gotowośd do płodzenia dzieci, a chłopak

wie o tym, gdyż zaczyna w nocy miewad polucje.

JOHN: Myślałem, że to był skutek francuskich filmów w nocnym programie telewizji.

ROBIN: „Mokre sny" jeśli wolisz występują, kiedy nagromadzona sperma nie zostanie usunięta za

pomocą masturbacji, zanim nastąpi wyciek.

JOHN: Też pięknie. O jakim wieku teraz mówimy?

ROBIN: Normalnie „mokre sny" zaczynają się pomiędzy jedenastym a szesnastym rokiem życia,

czternaście lat to przeciętny wiek pierwszych polucji.

JOHN: A co się dzieje w psychice?

ROBIN: Jednym ze skutków działania hormonów płciowych jest pobudzenie uczud i myśli o treści

seksualnej, dosyd niepokojących dla młodych ludzi, którzy się ich nie spodziewali i nie wiedzą,

dlaczego się tak dzieje. Inny rezultat to takie zaprogramowanie obydwu płci, żeby ich podniecały

nowe kształty, jakie widzą u przedstawicieli przeciwnej drużyny to tak, jak gdyby nagle dostali tabele

do rozpoznawania różnic.

JOHN: Dotychczas trzymali się osobno i tylko czasem jedni drugim coś przygadali.

ROBIN: Tak, ale teraz zaczyna ich do siebie ciągnąd. Najpierw rozgrywa się to z zachowaniem

warunków bezpieczeostwa: mieszają się tylko w dużych grupach, zwykle nadal utrzymując bezpieczny

dystans za pomocą dokuczania sobie i spychania się z rowerów. Jednak od czasu do czasu pojawiają

się nieśmiałe i niepewne oznaki ciepłych uczud, po których można znowu pospiesznie zrej terowad w

171

bezpieczny tłum. Ale stopniowo grupy stają się coraz mniejsze, aż wreszcie rozpadają się na czwórki i

w koocu na pary.

JOHN: Dobrze, z mojego punktu widzenia wygląda to tak: otóż rozwój psychoseksualny dzieli się na

cztery główne fazy: do około dwóch i pół roku, kiedy kształtuje się poczucie przynależności do danej

płci; mniej więcej od trzech do sześciu lat, kiedy dziecko przechodzi przez romantyczne przywiązanie

do rodzica przeciwnej płci i musi je przezwyciężyd; następnie od sześciu do dwunastu lat okres

„utajenia", gdy zainteresowanie sprawami płci jest chyba porównywalne do zainteresowania

mnóstwem innych rzeczy; i wreszcie okres dojrzewania, kiedy rozhulane hormony wzbudzają nowe

myśli i uczucia w pięddziesięciu siedmiu odmianach.17

ROBIN: Na razie dosyd. Teraz trzeba się cofnąd i przerobid to wszystkie szczegółowo.

Maluch uczy się swojej płci

JOHN: Powiedziałeś, że na początku małe dzieci wierzą, iż mogą byd i chłopcami, i dziewczynkami.

ROBIN: Tak jest. Bo wszystko ma byd tak, jak one chcą.

JOHN: Są na etapie „outsidera", więc koniecznośd dopasowania się do męskiej bądź żeoskiej grupy

jest przez nie odczuwana jako ograniczenie, jako zbyt gwałtowne „sprowadzenie do właściwych

wymiarów"?

ROBIN: Tak. I wcale im się nie podoba, że muszą zrezygnowad z szansy posiadania tego, co ma

przeciwna płed. Ale innego wyjścia nie ma muszą. Dziewczynka musi wyrzec się myśli, że mogłaby

mied członek, a chłopczyk musi porzucid nadzieję, że kiedykolwiek będzie rodził dzieci. Jednak na

początku przychodzi im to z dużym trudem.

JOHN: Więc co pomaga dzieciom w zaakceptowaniu tej konieczności?

ROBIN: Przykład rodziców wywiera najsilniejszy wpływ.

JOHN: Nie to, co mówią, oczywiście, ale jak się zachowują.

ROBIN: To zasadnicza rzecz. Dziecko uczy się utożsamiad z własną płcią przez naśladowanie rodzica

tej samej płci. Ale oczywiście jest mu o wiele łatwiej, kiedy jednocześnie może się uczyd, jaka jest

przeciwna płed i porównywad je.

JOHN: Więc potrzebuje obojga rodziców, żeby to zrobid jak należy.

ROBIN: Albo przynajmniej dwóch osób przeciwnej płci, aktywnie uczestniczących w jego życiu.

JOHN: Ale jakiego rodzaju wzory powinno mied do dyspozycji?

ROBIN: No cóż, jeszcze całkiem niedawno było to bardzo proste, prawda? Ojcowie mieli byd męscy, a

matki kobiece i wszyscy wiedzieli, co to oznacza. Natomiast teraz, kiedy tradycyjne role przypisane do

obydwu płci ulegają zmianie, przez jakiś czas będziemy musieli radzid sobie z niezłym zamętem w tej

dziedzinie.

17 Ta fraza pochodzi z wszechobecnej reklamy ketchupu: „Ketchup Heinza w 57 odmianach" przyp.tłum.

172

JOHN: Jak sądzisz, jaki będzie wynik?

ROBIN: Przypuszczam, że tam, gdzie próbowano wprowadzid radykalne zmiany, znaczna częśd

tradycyjnego modelu zostanie zachowana czy nawet przywrócona. Jednak większośd pozytywnych

przemian utrzyma się. Toteż mężczyźni i kobiety przeważnie będą się opowiadali za równością i

dzieleniem się zadaniami, ale zarazem będą potrzebowali wyraźnego, jasnego określenia różnic w

sensie psychologicznym.

JOHN: Więc jak to wszystko ma się do potrzeb dziecka żeby mogło z radością zaakceptowad swoją

przynależnośd do danej płci?

ROBIN: No cóż, badania nad tym, co przyczynia się do zdrowia, satysfakcji i pewności siebie w roli

płci, wskazują, że rodzice, którzy w tej dziedzinie najlepiej pomagają swoim dzieciom, mają spory

obszar, w którym ich role się pokrywają obydwoje są dosyd podobni w tym, jacy są i co robią. Ale

zarazem uważają, że się różnią i to ich cieszy.

JOHN: A więc zacieranie związanych z płcią różnic pomiędzy rodzicami, wprowadzanie „uniseksu" nie

jest dobre dla dzieci.

ROBIN: Wydaje się, że powoduje zamęt w umyśle dziecka. Potrzebuje ono rodziców, którzy podzielają

pewne swoje zainteresowania i podejmują wspólne działania oraz sprawują razem przynajmniej częśd

opieki nad nim. Ale potrzebuje również, żeby byli różni, zajmowali różne stanowiska i żeby szanowali,

lubili i podziwiali te różnice u siebie nawzajem. Człowiekowi są potrzebne dwa punkty orientacyjne

do określenia kierunku i ustalenia, gdzie jest jego miejsce i te punkty powinny byd się od siebie w

pewnej odległości.

JOHN: Więc twierdzisz, że na przykład ojciec wychowa syna Aa mężczyznę, demonstrując mu przez

to, jak sam się zachowuje bardzo męski model do naśladowania?

ROBIN: Nie. To bardzo interesujące: właściwie dane z badao świadczą o tym, że ojcom nie udaje się

wychowad bardzo męskich synów jedynie za pomocą prezentowania im na własnym przykładzie

bardzo męskiego modelu. Ani też tylko za pomocą zmuszania ich, żeby zachowywali się w ten sposób.

W gruncie rzeczy takie postępowanie może mied odwrotny skutek! Tam, gdzie ojcowie są męscy, a

jednocześnie kochający, Wspierający i czasami włączają się w codzienną opiekę nad dziedmi,

wyrastają zarówno synowie, jak córki zadowolone S własnej płci.

JOHN: A matki?

ROBIN: Ta sama historia. Jeżeli mają pozytywne nastawienie do swojej kobiecości i do kobiecości

swoich córek, jak również podoba im się to, że ich mężowie i synowie są męscy to takie matki

pomagają swoim dzieciom w trakcie dorastania z radością zaakceptowad własną płed.

JOHN: Wszystko to brzmi tak, jakby obecnośd ojca w rodzinie w pewnych momentach miała

zasadnicze znaczenie, ale i nie był aż tak istotny fakt, czy przebywa tam równie regularnie jak matka.

ROBIN: Tak, to chyba prawda. Czas jego obecności jest mniej ważny od roli, jaką odgrywa, kiedy jest.

Niemniej wiele dowodów przemawia za tym, że nieobecnośd ojca w pierwszych latach życia często

powoduje trudności \w kształtowaniu pozytywnej identyfikacji z własną płcią, ^zwłaszcza u chłopców.

173

JOHN: Ponieważ w takiej sytuacji córki mają przynajmniej docelowy model swojego rozwoju, nawet

jeżeli będzie im brakowało takiego modelu dla przeciwnej płci... natomiast chłopcy w ogóle nie będą

mieli żadnego modelu z wyjątkiem roli płci, której nie powinni naśladowad?

ROBIN: Tak, ale to nie tylko to. Jest jeszcze jeden czynnik, który sprawia, że rozwój dziecka płci

męskiej jest bardziej skomplikowany niż dziecka płci żeoskiej. Jest tak, jakby w przypadku chłopca

musiało zajśd „coś jeszcze", przez co dziewczynka nie musi przechodzid.

JOHN: Jak w niemowlęctwie, kiedy musiał zjawid się specjalny chromosom Y i „przestawid" tok

rozwoju, żeby powstał chłopiec?

ROBIN: Tak, to psychologiczna replika tamtego mechanizmu. Spójrz na rysunek: co się dzieje przed

ukooczeniem mniej więcej roku i trzech miesięcy? Ponieważ zarówno niemowlęta płci męskiej, jak

żeoskiej rozpoczynają życie w ciele matki i tylko ona ma piersi, żeby je karmid, więc normalnie

wszystkie zaczynają od przywiązania do matki dlatego umieściłem je na jednym brzegu

metaforycznej rzeki. Ojciec, znajdujący się na drugim brzegu, na początku jest dla dzieci postacią

bardziej oddaloną. On pilnuje interesu, by tak rzec, zabezpieczając bazę całej operacji. Czyli w tej

fazie dzieci pozostają głównie pod wpływem matki i niezależnie od płci wzorują się na niej.

JOHN: I gdyby tak miało byd dalej, chłopiec byłby pozbawiony męskiego wpływu, którego potrzebuje.

ROBIN: Oczywiście. Więc żeby w sensie psychologicznym zostad mężczyzną, musi „przejśd przez

most" i przyłączyd się do ojca.

JOHN: Podczas gdy dziewczynka może zostad tam, gdzie jest, z matką?

ROBIN: Tak. Oczywiście zawsze może pobawid się koło mostu, przejśd po nim kawałek albo nawet na

jakiś czas zapuścid się dośd daleko i byd całkiem narwana. Ale wszyscy spodziewają się po niej, że w

koocu znajdzie się na tym brzegu, gdzie zaczynała, z matką, oraz że tamto najwcześniejsze silne

przywiązanie do matki pomoże jej się tam znaleźd.

JOHN: Czyli przejście przez most jest tym „czymś jeszcze", co musi zrobid chłopiec?

ROBIN: Tak. A to oznacza oczywiście koniecznośd zerwania niezwykle mocnej więzi z matką.

JOHN: Więc co może mu pomóc w uwolnieniu się od przywiązania do niej i przejściu na drugą stronę?

ROBIN: Do zerwania tej pierwotnej więzi potrzebne są synowi dwa oddziaływania. Po pierwsze

potrzebuje matki, żeby pomogła mu poradzid sobie z odchodzeniem od niej, ponieważ łączy ich

emocjonalna pępowina i jeśli matka nie zechce puścid swojego kooca, to jemu będzie bardzo trudno

się uwolnid. A po drugie ~ potrzebny mu jest ojciec, który by go kochał i potrzebował jak mężczyzna

mężczyzny.

JOHN: Jeżeli obydwoje mu pomogą, ile czasu powinno zająd takie przejście przez most?

ROBIN: Gdzieś w wieku dwóch i pół roku powinien znaleźd się po drugiej stronie. Właściwie trudno

odwrócid ten proces już mniej więcej od półtora roku. Z tym że obydwie płcie jeszcze przez parę lat

przyzwyczajają się i uczą ról, których grania oczekuje się od nich na ich brzegu rzeki.

174

JOHN: Czyli mając jakieś trzy i pół roku chłopiec znajduje się już na tym samym brzegu co ojciec.

Oznacza to, że czuje się dobrze jako mężczyzna i jest z tego zadowolony.

ROBIN: Więc odwraca się do mamy i zaczyna z nią flirtowad. Od tego momentu do wieku około pięciu

lat mamy okres o którym wspomniałem wcześniej kiedy dziecko romansuje z rodzicem przeciwnej

płci.

JOHN: Czy to jest kompleks Edypa?

ROBIN: Tak, chociaż w grę wchodzi jeszcze kilka innych aspektów. Jest zazdrośd o rodzica tej samej

płci, a także lęk że on czy ona zechce się zemścid za usiłowanie przywłaszczenia sobie jego czy jej

partnera małżeoskiego.

JOHN: A jaki jest wpływ ojca na dziewczynkę w czasie, kiedy chłopiec przechodzi przez most?

ROBIN: No cóż, dziewczynka też powinna odłączyd się od matki. Toteż wszystkie ojcowskie zadania, o

których rozmawialiśmy stawianie wymagao, stanowczośd, zachęcanie do badania i poznawania oraz

oczywiście „odzyskiwanie" żony pomagają dziewczynce osiągnąd większą niezależnośd od matki. Więc

chociaż stoi na tym samym brzegu, musi oddalid się od niej właśnie po to, żeby odkryd własną

tożsamośd.

Męskie „ja"

ROBIN: Ta przenośnia z rzeką i brzegiem pomoże nam lepiej zrozumied również niektóre inne

zagadkowe zachowania. Na przykład mężczyzna zwykle czuje się źle ujawniając, że potrzebuje opieki i

wsparcia od kobiety, gdy tymczasem kobiecie łatwiej poprosid o to mężczyznę.

JOHN: ...Bo mężczyźni boją się, że zostaną przeciągnięci z powrotem na tamten brzeg?

ROBIN: O to chodzi. Takie potrzeby kojarzą się im z sytuacją, gdy jako małe dzieci przebywali na

matczynym brzegu rzeki. Toteż niektórzy mężczyźni boją się, że jeżeli kiedykolwiek dopuszczą, żeby

ktoś po macierzyosku się o nich zatroszczył, to może już nie będą w stanie przejśd z powrotem na

męską stronę!

JOHN: Matkowanie może zmienid ich w wieczne niemowlęta?

ROBIN: Tak, albo w kobiety. Więc czują duży lęk przed tą władzą, jaką w ich poczuciu mają nad nimi

kobiety lęk w gruncie rzeczy proporcjonalny do głęboko ukrytej potrzeby, żeby ktoś im matkował.

Dlatego często kooczy się to przyjęciem postawy twardego faceta, demonstrującego pogardliwy i

lekceważący stosunek do kobiet tylko po to, żeby uniknąd zagrożenia w postaci zbyt dużej bliskości

emocjonalnej.

JOHN: Bo wtedy mógłby nagle odkryd swoje potrzeby i na dobre wpaśd we władzę mamy.

ROBIN: Tak, a ten brak poczucia bezpieczeostwa mężczyzny jeszcze się zwiększa w obliczu faktu, że

tradycja żąda od nie» go, żeby był myśliwym i obroocą, troszczącym się o wszystkich pozostałych.

175

JOHN: Ale zaczekaj. Pod wpływem odpowiednio dużego stresu wszystkim mężczyznom zaczyna byd

potrzebna opieka i troska. Dlaczego, kiedy ktoś im matkuje, jednych to przeraża, a innych nie?

ROBIN: Wszystko zależy od tego, czy mężczyzna potrafi przyznad się, że od czasu do czasu pragnie

wsparcia i niaoczenia. Jeśli potrafi, to będzie znał miarę. Po takich doświadczeniach będzie wiedział,

że może nad zaspokojeniem tych potrzeb zapanowad, że one nim nie zawładną. Nauczy się też, że po

pewnym czasie, gdy zostaną zaspokojone, znikną jak apetyt na każdą inną rzecz, on zaś będzie mógł

znowu byd „mężczyzną". Dlatego bez obawy może przyznad się do nich i mimo to czud się bezpiecznie

w poczuciu swojej męskiej tożsamości.

JOHN: Zdolnośd do uznawania takich potrzeb daje mu pewniejsze i bardziej stabilne poczucie

przynależności do własnej płci?

ROBIN: A pewnośd, że nie przestanie byd mężczyzną, pozwala uznawad te potrzeby to koło samo się

napędza.

JOHN: Natomiast jeśli nie może przyznad się do swoich potrzeb, jeżeli im zaprzecza...?

ROBIN: Cóż, skoro ukrywa swoje pragnienia, to nie może mied z nimi kontaktu. Nie ma żadnych takich

doświadczeo. Niemniej wyczuwa ich potężną siłę, tym większą, że nigdy nie były zaspokojone... więc

panicznie się boi, że jeśli kiedyś się ujawnią, nie będzie w stanie ich opanowad i na powrót stad się

odpowiedzialnym dorosłym człowiekiem.

JOHN: Znowu kwadratura koła. Nie przyzna się, ponieważ się boi, że straci kontrolę, a nie może

przekonad się, że potrafi utrzymad kontrolę, dopóki się nie przyzna. Toteż w sprawach płci czuje się

niepewnie?

ROBIN: Nawet jeżeli nie zostanie „twardym facetem", będzie miał potrzebę utrzymywania kobiet na

dystans. Stanowią one dla niego zagrożenie, gdyż mogą odsłonid owe ukryte potrzeby.

JOHN: Na razie wracajmy na most... kobiety, kiedy potrzebują wsparcia, matkowania, nie mają

podobnego problemu, bo wszystko to kojarzy się z tą stroną rzeki, po której tak czy owak są.

ROBIN: Jak również nie odstrasza ich obraz wojownika, podtrzymujący tabu, które zabrania prosid o

wsparcie. Dlatego kobietom łatwiej uważad to za oczywiste i z tego względu czud się bezpiecznie z

poczuciem przynależności do własnej płci. W gruncie rzeczy, kiedy przyglądam się kobietom i

mężczyznom zachowującym się z całą otwartością i naturalnością, na jaką pozwala intymnośd

gabinetu lekarskiego, ciągle robi na mnie wrażenie fakt, że kobiety okazują się znacznie silniejsze od

mężczyzn. Na zewnątrz wiele z nich może prezentowad się jako mniej pewne siebie, ale zasadniczo

znacznie pewniej stoją obiema nogami na ziemi.

JOHN: Ludzie zwykle zadają mi pytanie, czemu w „Monthy Pytonie" mamy tak mało śmiesznych ról

kobiecych. Oto jedyna odpowiedź, jakiej mogę udzielid: że niezbyt wiele wiem o kobietach, ale z tego,

co wiem, nie wydają się ani trochę tak niemądre jak mężczyźni.

ROBIN: Masz rację! Nie robią tylu rzeczy na pokaz, nie zależy im aż tak na pozorach, nie żyją

marzeniami o pozycji, władzy i sukcesach w takim stopniu jak mężczyźni. A ponieważ nie traktują

tego wszystkiego zbyt serio, więc nie są aż tak kruche, nie tak łatwo urazid ich „ja". Nawiasem

mówiąc, właśnie z tego powodu, że są bliższe rzeczywistości, o wiele łatwiej poddają się terapii.

176

JOHN: A co z feministkami? Niektóre z nich wciąga walka o władzę w męskim stylu i potrzeba

sukcesu, prawda?

ROBIN: Tak, wojujące feministki tego typu, które konkurują z mężczyznami w ich tradycyjnych rolach,

mają mniej pewności siebie niż inne kobiety w tym fundamentalnym obszarze przynajmniej te, które

ja znam.

JOHN: Czy dlatego nagle zaczęliśmy rozmawiad o władzy, pozycji społecznej i pogoni za sukcesem, że

w gruncie rzeczy są to tylko swego rodzaju namiastki, służące facetom do przekonywania siebie

samych, że są męscy?

ROBIN: Tak. Jeśli przyjrzed się temu bliżej, jest to tylko zewnętrzny sztafaż używany przez mężczyznę,

żeby upewnid siebie i, na co liczy, również swoje otoczenie że jest wystarczająco męski oraz żeby

zagłuszyd swój głęboki wewnętrzny lęk, że nie jest.

JOHN: Może dlatego najczęściej pozy, jakie przybierają ludzie dzierżący władzę, są takie śmieszne

intuicyjnie zdajemy sobie sprawę, że gdzieś głębiej bardzo łatwo ich zranid. ROBIN: Jest jeszcze jeden

ważny punkt związany z tą męską drażliwością. Otóż zdumiewa mnie, jak ochronnie traktują tę

sprawę kobiety. Potrafią posunąd się bardzo daleko często płacąc za to wysoką cenę byle tylko nie

postawid mężczyzny w sytuacji, w której musiałby dostrzec ten rodzaj własnej słabości.

JOHN: Konkretnie jaki rodzaj słabości? Po prostu przyznad się, że rzeczywiście czasami potrzebuje,

żeby mu pomatkowad?

ROBIN: Tak, kiedy we własnych oczach miałby nie stanąd na wysokości zadania. Dlatego chowa się za

fasadą, żeby ukryd to, czego kobiety nie cierpią atakowad. Obserwuję często podobne zjawisko w

pracy z koleżankami po fachu. Przyjmując parę albo rodzinę nierzadko puściłyby mężowi płazem

nawet to, że kogoś zamordował, a później opowiadają mi, jak strasznie je rozzłościł. Ja mówię:

„Czemu mu nie powiedziałaś? To by mu dobrze zrobiło". A one zwykle odpowiadają: „O, nie mogłam,

to tak, jakbym go miała wykastrowad".

JOHN: Chociaż on naprawdę potrzebuje, żeby ktoś pokazał mu jego słabośd wynikającą z lęku przed

własnym pragnieniem doznawania opieki i troski zanim będzie mógł coś z nią zrobid?

ROBIN: Tak.

JOHN: A czy to były wykwalifikowane terapeutki?

ROBIN: Tak. Mimo że pracują w tej branży i z tego tytułu muszą pomagad ludziom konfrontowad się z

prawdą, na początku wystawienie mężczyzny na taką próbę okazuje się dla nich okropnie trudne.

Jakby od urodzenia uczono je, że mają tego unikad. Wydaje się, że nawet oparcie w ruchu wyzwolenia

kobiet nie uwolniło większości z nich od zahamowao związanych z testowaniem zdolności mężczyzny

do utrzymania się na drugim brzegu naszej przysłowiowej rzeki. Poza wszystkim, nawet gdyby

biednemu facetowi miały odpaśd jaja że użyję takiej przenośni to przynajmniej byłoby wiadomo, na

czym polega kłopot i można byłoby mu pomóc przykleid je z powrotem mocniej. A jeśli nic takiego by

się nie zdarzyło, wszyscy poczuliby się pewniej. To zdumiewające ta kobieca potrzeba ochraniania

męskiego „ja" wydaje się jednym z najgłębiej zakorzenionych zahamowao.

177

Wiele różnych możliwości

JOHN: Powiedziałeś, że to niedobrze, jeśli kobieta przejdzie przez most. Ale dlaczego w ogóle miałaby

coś takiego zrobid? ROBIN: Kiedy matka jest bardzo zimna i nic jej nie daje, a ojciec oferuje więcej,

wówczas dziewczynka może przebyd częśd tej odległości albo nawet całą i jeśli w koocu całkiem

przejdzie na niewłaściwą stronę, wyrośnie na transseksualistkę. JOHN: Co to znaczy?

ROBIN: Będzie miała poczucie, że tak naprawdę jest mężczyzną. Ponieważ z psychologicznego punktu

widzenia stalą się mężczyzną. Pragnie zachowywad się i byd traktowana jak mężczyzna, może więc

również chcied poddad się operacji zmiany płci.

JOHN: A transseksualiści mężczyźni?

ROBIN: To chłopcy, którzy zostali po tej stronie mostu, gdzie jest matka. W pełni się z nią identyfikują

i myślą, że naprawdę są płci żeoskiej.

JOHN: Ale dlaczego nie zrobili nawet tyle, żeby przynajmniej postawid stopę na moście prowadzącym

do ojca?

ROBIN: No cóż, z reguły mają matki, które zapewniły im szczęśliwe i rozkoszne niemowlęctwo, ale

przedłużyły je grubo poza okres, kiedy powinny pomóc się odseparowad bo nie chcą, żeby syn wyrósł

i odszedł.

JOHN: Ojcowie zaś nie mają do zaproponowania nic, co zachęcałoby do przejścia przez most?

ROBIN: Tak. Zwykle są to zera, których właściwie prawie nie ma. Więc jeśli nie pomoże się takiemu

chłopcu przejśd na drugą stronę mniej więcej w wieku dwu i pół roku, kiedy ustala się identyfikacja z

płcią, to szansa na zmianę staje się coraz mniejsza, nawet jeżeli podejmie leczenie. Może go wcale nie

interesowad możliwośd stania się mężczyzną w sensie psychologicznym i również może chcied poddad

się chirurgicznej zmianie płci.

JOHN: W porządku. Teraz co z osobami, które są na moście zaczęły przez niego przechodzid, ale nie

dotarły na drugi brzeg? Czy wyrosną na homoseksualistów?

ROBIN: Tak, widziałbym osoby homoseksualne w ten sposób: są porozstawiane na całej długości

naszego mostu, w różnej odległości od brzegu.

JOHN: Czyżby matki pozwoliły im odejśd tylko częściowo?

ROBIN: No cóż, mężczyźni o skłonnościach homoseksualnych z reguły mają raczej władcze, zaborcze

matki.

JOHN: Jednak mniej zaborcze od matek transseksualistów?

ROBIN: W każdym razie nie tak absolutnie zidentyfikowane z dzieckiem. Ale też na podstawie

znanych mi badao można dojśd do wniosku, że dostarczają synom mniej przyjemnych, pozytywnych

doświadczeo. Dlatego pozostanie z nimi jest mniej zachęcające.

JOHN: A ojcowie takich chłopców?

178

ROBIN: Najczęściej mówi się o nich, że wywierają na synów niewielki wpływ tego rodzaju, jaki

normalnie skłania do przejścia na ich stronę. Ponieważ albo są nieobecni, zdystansowani, nieudolni,

albo traktują ich szorstko i nie kochają. Niemniej homoseksualistom udało się dotrzed na tyle daleko,

żeby zaakceptowad swoją przynależnośd do płci męskiej. Częściowo zapewne dlatego, że więź z

matką też jest zagrażająca.

JOHN: Czemu?

ROBIN: Z tego samego powodu, dla którego kobiety mogą wywoływad poczucie zagrożenia u

mężczyzn, którzy przeszli na drugą stronę mostu z obawy, że mogą na stałe przyciągnąd ich z

powrotem na macierzyoską stronę. Przy czym ten lęk u pederastów jest bez wątpienia nawet

silniejszy, jako że im nigdy nie udało się dotrzed do ojcowskiego brzegu. Ponadto, skoro nie łączą ich

bliskie kontakty z ojcem, bardziej się boją zazdrości seksualnej z jego strony, gdyby zaczęli z nim

rywalizowad.

JOHN: Skoro takiemu chłopcu nie udało się znaleźd na stronie ojca, to nigdy nie będzie mógł odwrócid

się, przejśd przez fazę flirtu z matką i przez całą tę edypalną historię. ROBIN: Tak, pozostanie na

moście, zwrócony twarzą do ojca albo raczej do ojca jakiego zawsze chciał i potrzebował, ale nigdy

nie miał. Dlatego będzie się przywiązywał do mężczyzn, zamiast ponownie w formie zabarwionej

seksualnie nawiązad kontakt z matką i w efekcie z kobietami w ogóle. JOHN: Chcesz przez to

powiedzied, że homoseksualny mężczyzna w gruncie rzeczy nadal szuka kochającego ojca, od którego

mógłby dostad to, czego mu brakuje? ROBIN: Taka jest podstawowa idea, chociaż mechanizm jest

oczywiście dużo bardziej skomplikowany z wielu różnych powodów. Niemniej w świetle moich

doświadczeo pederasta to ktoś, kto nie miał normalnej homoseksualnej czyli w ramach tej samej płci

ciepłej i kochającej relacji z własnym ojcem. JOHN: Homoseksualnej relacji z własnym ojcem...?

ROBIN: Przecież nie chodzi o to, żeby nawzajem bawili się swoimi genitaliami. Ale istotnie mam na

myśli fizyczne kontakty, z cała pewnością, takie jak baraszkowanie, przytulanie, mocowanie się. Jak u

piłkarzy, którzy wymieniają między sobą niewątpliwie fizyczne uściski, gdy któryś strzeli decydującą

bramkę.

JOHN: Albo w ogóle jakąś bramkę. A zatem komuś, kto miał ojca kochającego w taki ciepły, bogaty w

fizyczne kontakty, rozbrykany sposób, będzie łatwiej znaleźd drogę prosto przez most?

ROBIN: I, nawiasem mówiąc, również przejąd od ojca siłę i autorytet przez zaakceptowanie jego

autorytetu, o czym już mówiliśmy. Jest większa szansa, że taki mężczyzna będzie miał poczucie

pewności i kompetencji, pozwalające podjąd odpowiedzialnośd za żonę i rodzinę. Mężczyznom o

skłonnościach homoseksualnych z reguły nie udało się sforsowad tej bariery autorytetu, więc przez

całe życie pozorują działania w tym kierunku, bezustannie poszukując symboli siły i autorytetu ojca w

postaci członków innych mężczyzn zamiast realnej rzeczy samego autorytetu i odpowiedzialności.

JOHN: To jakiś dziwny pomysł. Chcesz przez to powiedzied, że Twoim zdaniem pederaści lubią członki

innych mężczyzn, ponieważ jest to symbol czegoś, czego w swoim poczuciu mają za mało.

ROBIN: Tak. Penis zastępuje ojcowskie ciepło i miłośd, jego kochający autorytet i siłę, a przez to daje

poczucie, że ten autorytet i siłę można wchłonąd, wziąd w posiadanie. Zamiast nich homoseksualista

gromadzi symbolizujące je członki innych mężczyzn. A ponieważ one nie są tym, co symbolizują,

zawsze pozostaje niezaspokojony, zawsze ma za mało, często przerzuca się od jednego partnera do

drugiego.

179

Z tym, że oczywiście mówię tu o mężczyznach znajdujących się w szczególnym miejscu na moście

tych pośrodku, którzy usadowili się tam i zrezygnowali z prób przejścia na drugą stronę. W przypadku

tych, którym udało się dotrzed bliżej ojcowskiego brzegu, może się okazad, że głęboka emocjonalna

relacja z innym mężczyzną daje im coś, czego nie dostali od ojca, i dzięki niej są w stanie przejśd przez

cały most i dołączyd do „męskiej drużyny". Takiej głębokiej więzi z innym mężczyzną mogą

towarzyszyd również fizyczne kontakty seksualne, ale często tak nie jest i układ bardziej przypomina

relację z ojcem.

JOHN: Więc jeżeli mężczyźni i kobiety o skłonnościach homoseksualnych są rozmieszczeni wzdłuż

całego mostu w różnych miejscach i niektórzy zatrzymali się bliżej męskiej strony, a inni bliżej

żeoskiej... to mogą dobierad się w pary zgodnie z podziałem na męskie i kobiece role oraz zdobywad

pewne doświadczenia związane z odmiennością, uzupełniając się nawzajem jak pary „bez odchyleo".

ROBIN: Myślę, że tak jest, chociaż lepiej nie nadużywad przenośni z mostem, która ujmuje tylko jeden

aspekt tej całej sprawy.

JOHN: W porządku. Nie wspominaliśmy dotychczas prawie wcale o lesbijkach.

ROBIN: Nie. Ciekawe, że w literaturze pisze się o nich znacznie mniej niż o mężczyznach

homoseksualistach. Tak jakby uchodziło to za bardziej normalne i badania były mniej potrzebne.

JOHN: A co na ten temat piszą feministki? ROBIN: Cóż, one nawet bardziej niż psychiatrzy traktują to

zjawisko jako normalne. Bez wątpienia z kontaktów, jakie miałem z racji swego zawodu, wynika, że

homoseksualizm kobiet jest w jakimś sensie bardziej naturalny. Jest w tych związkach więcej miłości i

wsparcia, niż się zwykle widuje u homoseksualnych mężczyzn. Dlatego rzadko zgłaszają się z tym do

leczenia. Wydaje się, że dla wielu kobiet jest to etap w procesie osiągania dorosłości.

JOHN: Jednak one, podobnie jak mężczyźni, nie przeszły przez okres flirtu z rodzicem przeciwnej płci i

ciągle są zwrócone w stronę rodzica tej samej płci.

ROBIN: Tak, do nich stosuje się ta sama zasada. Wydaje się, że kiedyś nie miały bliskich, pełnych

miłości, fizycznych kontaktów ze swoimi matkami i nadal tego poszukują. JOHN: Jasne. Chciałbym to

podsumowad, trzymając się naszej przenośni z mostem. Mamy kobiece dziewczynki po stronie matki,

ale w pewnej odległości od niej; męskich chłopców po stronie ojca; mężczyzn transseksualistów,

którzy jeszcze w ogóle nie opuścili strony matki; kobiety transseksualistki, które przeszły na stronę

ojca; i osoby homoseksualne, poustawiane wzdłuż całej drogi przez most. Pozwól mi zadad ostatnie

pytanie. Myślałem, że teraz powszechnie akceptuje się fakt, iż struktura psychiczna bardzo niewielu

osób jest w stu procentach heteroseksualna. Więc czy nie byłoby to bardziej precyzyjne, gdybyśmy

zaproponowali takie ujęcie: że ludzie w większości znajdują się na moście; inaczej mówiąc, że mają

jakieś, chociaż może bardzo umiarkowane skłonności homoseksualne?

ROBIN: Tak, w tym miejscu nasza przenośnia zaczyna byd nieco myląca. Ale żeby trochę przedłużyd jej

żywot, powiedzmy sobie, że w pewnych warunkach możemy cofad się do wcześniejszych faz rozwoju,

mimo że zapewne wolelibyśmy funkcjonowad wedle reguł z późniejszego etapu. Na przykład nie ma

w tym nic niezwykłego, że mężczyźni przez długi czas odizolowani od kobiet w więzieniu, na morzu,

w internacie wobec braku jakiejkolwiek alternatywy mają kontakty seksualne z innymi mężczyznami,

mimo że posiadając dostęp do kobiet są heteroseksualni. Ale masz rację, wszystkie te uczucia czasem

pojawiają się również u normalnych ludzi.

180

JOHN: Tylko że oni nie chcą się nimi kierowad.

ROBIN: Albo jest tak, jak mówisz, albo mogą nie zdawad sobie z nich sprawy, ponieważ umieścili je za

kurtyną.

Polityka a różnice płci

JOHN: Kiedy teraz patrzę na ten Twój most, widzę osoby będące biologicznymi mężczyznami oraz

biologicznymi kobietami poustawiane na nim we wszystkich możliwych położeniach i na obydwu

brzegach. Miejsce każdej jednostki powinno wskazywad na jej psychiczną identyfikację z określoną

płcią. A jakie właściwie są psychologiczne różnice między „męskością" a „kobiecością"?

ROBIN: Problem polega na tym, że na takie pytanie niezwykle trudno odpowiedzied. Zazwyczaj

wszyscy doskonale zdajemy sobie sprawę z najbardziej uderzających różnic między mężczyznami i

kobietami, prawda? Jednak przy wszelkich próbach ich zmierzenia czy dokładnego zdefiniowania owe

różnice zawsze znikają. W każdym razie jakikolwiek konkretny wynik badao odnosi się jedynie do

przeciętnego mężczyzny i przeciętnej kobiety.

JOHN: Poszczególne kobiety mogą bardziej interesowad się astrofizyką czy żeglowaniem dookoła

świata niż poszczególni mężczyźni.

ROBIN: Wspólny obszar jest ogromny, znacznie większy, niż można się spodziewad. Różnice

psychologiczne pomiędzy osobami tej samej płci bywają nawet większe niż przeciętne różnice między

kobietami i mężczyznami prawie we wszystkim, co było mierzone.

JOHN: Więc jakieś różnice jednak stwierdzono ?

ROBIN: Ale nawet na nie też nie ma zbyt przekonywających dowodów.

JOHN: Poczekaj chwilę. Czy rozmawiamy o wrodzonych różnicach czy o różnicach wynikających z

wychowania?

ROBIN: Hm, tutaj znowu natykamy się na ogromną trudnośd ustalenia, czy dana różnica jest

wrodzona, czy spowodowana wyłącznie innym sposobem traktowania chłopców i dziewcząt. Jeżeli

wszyscy chłopcy w szkole uczą się przedmiotów ścisłych i technicznych, dziewczynki zaś szycia i

gotowania, to oczywiście w ogóle nie może dziwid fakt, że chłopcom będzie się podobad naprawianie

motocykli i będą w tym dobrzy, a dziewczynkom będzie lepiej wychodziło pieczenie ciasta i

przyszywanie guzików. Różne oczekiwania i wpływy, które kierują rozwój chłopców i dziewczynek w

przeciwne strony, są tak powszechne i tak potężne od momentu narodzin, kiedy otoczenie

dowiaduje się o biologicznej płci że bardzo trudno dociec, jakie rzeczywiście wrodzone różnice mogą

tu wchodzid w grę.

JOHN: Czy uważasz, że jakieś jednak ustalono?

ROBIN: Tak, ale znów nie zapominaj, że są to tylko przeciętne różnice. Niemniej kilka wyraźnie

określonych wrodzonych odmienności opisała Corinne Hutt, największa specjalistka w tej dziedzinie

w Wielkiej Brytanii, do której mam duże zaufanie. Wymienia ona na przykład zasadniczo wyższy

poziom zużycia energii i poziom aktywności u chłopców, a także większą zdolnośd do radzenia sobie z

181

zadaniami o charakterze wzrokowym i przestrzennym. Z drugiej strony dziewczynki w większości

dziedzin rozwijają się szybciej intelektualnie, fizycznie, społecznie i uzyskują lepsze wyniki w zakresie

zdolności posługiwania się językiem i porozumiewania się. Mężczyźni są też generalnie bardziej

agresywni od kobiet. Bardzo skrupulatny przegląd literatury, zrobiony przez dwóch amerykaoskich

badaczy, Maccoby'ego i Jacklina, wykazuje zgodnośd z większością tych stwierdzeo, ale sugeruje, że

nawet różnice we wzrokowych, przestrzennych oraz językowych zdolnościach i umiejętnościach

wydają się większe w społeczeostwach, gdzie kobiety są uciemiężone, a mniejsze tam, gdzie obie

płcie mają prawo do niezależności. A zatem nawet tu wciąż pozostają wątpliwości, w jakim stopniu te

cechy są wrodzone.

JOHN: A co z różnicą w stopniu agresywności?

ROBIN: Ta jest udokumentowana najlepiej, jak też najszerzej odnotowywana. Ma również

jednoznaczne powiązania z czynnikami fizjologicznymi. Na przykład wzrost wydzielania męskich

hormonów płciowych powoduje, że zabawy chłopców stają się żywsze, skierowane bardziej na

zewnątrz i agresywne. Podczas gdy wzrost poziomu hormonów żeoskich nawiasem mówiąc, obie

płcie mają obydwa te rodzaje hormonów powoduje, że chłopcy stają się bardziej ulegli, spokojniejsi,

mniej energiczni i nie tak agresywni. Ale nawet tutaj duża częśd argumentacji ma charakter błędnego

koła, ponieważ na przykład u niektórych zwierząt stwierdzono wzrost wydzielania męskich

hormonów płciowych w obecności receptywnej samicy i spadek, kiedy zwierzę zostało pokonane w

walce albo znalazło się pod wpływem stresu.

JOHN: Chcesz powiedzied, że jeśli obie płcie mają zarówno męskie, jak i żeoskie hormony, a na

proporcje jednych i drugich wpływa to, co dzieje się w środowisku, to znaleźliśmy się z powrotem w

punkcie wyjścia?

ROBIN: Przynajmniej przestaje to byd takie proste i jednoznaczne, jak by wyglądało.

JOHN: Jednak niezależnie od tego, czy ta cecha jest wrodzona, czy nie, w ogólnym rozrachunku

mężczyźni są bardziej agresywni od kobiet, prawda? Dlatego mają skłonnośd do dominowania,

zajmowania bardziej wpływowych pozycji i zgarniania lepszych kąsków.

ROBIN: Tak, więc nic dziwnego, że ruchy kobiece poświęcają tyle uwagi kwestii, jak pomóc kobietom

w uzyskaniu większej pewności siebie. Ale znowu, nie zapominaj, że ta różnica dotyczy średnich

wielkości dla danej płci. Najbardziej agresywne kobiety są znacznie bardziej agresywne od najmniej

agresywnych mężczyzn... okropnie trudno tu o jednoznaczny sąd. Kiedyś zająłem się dokładniej tym

tematem i zauważyłem, że w każdej przejrzanej przeze mnie książce stosuje się argumentację

tautologiczną, typu błędnego koła: mężczyźni są męscy, ponieważ robią męskie rzeczy, a te męskie

rzeczy to oczywiście to, co robią mężczyźni.

JOHN: Dopóki nie zaczynają ich robid kobiety.

ROBIN: l vice versa. Czasami się wydaje, że odpowiedź jest blisko, a wtedy ona po prostu znika.

JOHN: Więc zasadniczo jesteś nadzwyczaj dobrze poinformowanym tępym ignorantem. Dobra, nie

martw się, ekonomiści potrafią z tym żyd.

182

ROBIN: Kłopot polega na tym, że ta wiedza jest nam potrzebna, wszyscy bowiem znajdujemy się w

węzłowym punkcie kształtowania nowych relacji między mężczyznami i kobietami. Mnóstwo ludzi już

nie akceptuje argumentów typu „Ja jestem Tarzan, ty jesteś Jane", jednak wciąż jeszcze nie

ustaliliśmy lepszego sposobu funkcjonowania, korzystnego dla obydwu płci i dla dzieci. Tymczasem

obie strony jak się zdaje zajęły twarde pozycje negocjacyjne ze strachu, że tamci uzyskają przewagę,

jeśli my jej nie zdobędziemy. A dowody przytaczane z każdej strony potrafią byd stronnicze i

niepewne.

JOHN: Ludzie zniekształcają je, żeby pasowały do ich punktu widzenia?

ROBIN: Tak, chod nie sądzę, żeby zawsze robili to celowo, naumyślnie. Rzecz raczej w tym, że widzą

to, co chcą zobaczyd, zauważają rzeczy, które potwierdzają ich przekonania i uprzedzenia. To ten sam

rodzaj selektywnej ślepoty i życzeniowego myślenia, co w sprawie ciężkich zaburzeo psychicznych jak

autyzm czy schizofrenia. A więc niektórzy doszukują się fundamentalnych różnic między mężczyznami

i kobietami, a inni wcale ich nie dostrzegają. Dotyczy to również badao na pierwszy rzut oka

wyglądających na bardzo staranne, gdyż nastawienie, z jakim się do nich przystępuje, wpływa na to,

co się wybiera do mierzenia i w jaki sposób się to mierzy, zaś koocowe wnioski zależą, od sposobu

interpretacji uzyskanych danych. Z tego powodu przy ocenie wyników badao oraz opinii „ekspertów"

przede wszystkim trzeba rozważyd, czy mają otwarte i bezstronne podejście do tematu, czytając jak

najwięcej ich prac i wychwytując oznaki nastawienia emocjonalnego, jakie mają do tej sprawy. Więc

nawet jeśli określone dane zdają się bardzo mocno za czymś świadczyd, mogą się za tym kryd różne

trudności. JOHN: Uważasz, że obecnie dowody na to, skąd się biorą psychologiczne różnice między

płciami, są szczególnie niepewne?

ROBIN: Tak samo zwykle dzieje się w naukach ścisłych, kiedy wyniki badao mają poważne

konsekwencje polityczne i społeczne. Jest chyba tylko jedna rzecz, o której na dziś jestem absolutnie

przekonany: że trzymanie się zarówno twardych tradycyjnych, jak i skrajnie feministycznych pozycji

jest niesłuszne i że rozwiązanie leży gdzieś pośrodku ale gdzie konkretnie, tego jeszcze przez jakiś

czas nie będziemy wiedzieli.

JOHN: Jednak przyjmując codziennie pary i rodziny, musisz mied jakąś intuicyjną odpowiedź, nawet

jeśli nie możesz tego naukowo udowodnid.

ROBIN: No cóż, już rozmawialiśmy o najciekawszej zresztą wyrywkowej koncepcji, do której dałem

się przekonad. Chodzi o zaproponowane przez Guttmana pojęcie „rodzicielskiego pogotowia".

JOHN: To jest ten pomysł, że pojawienie się dziecka zmusza rodziców do podjęcia odmiennych ról, bo

tworzy sytuację swego rodzaju pogotowia.

ROBIN: Tak, Guttman twierdzi, że potrzeby dzieci powodują wyodrębnianie się ról specyficznych dla

obydwu płci. Ponieważ, jak widzieliśmy, niemowlę potrzebuje kogoś, kto się nim zajmie, z kim będzie

w bardzo bliskim związku emocjonalnym, komu będzie przyjemnie obdarzad je czułością, opieką i

troską konsekwentnie, przez bardzo długi czas. Cóż, każdy, kto w ten sposób dostroi się do dziecka,

musi do pewnego stopnia stracid kontakt z twardą rzeczywistością świata zewnętrznego.

Niewątpliwie w prymitywnych warunkach pociągałoby to za sobą dośd duże ryzyko, gdyby nie było

drugiego opiekuna, zajmującego się na zewnątrz zaspokajaniem potrzeb i ochroną przed

niebezpieczeostwami kogoś, kto mógłby troszczyd się o pierwszego opiekuna. Ta rola drugiego

183

opiekuna wymagała wielu rozmaitych cech przydatnych w walce i zdobywaniu pożywienia, takich jak

siła fizyczna, agresywnośd, zdolnośd planowania. A skoro dziecko rośnie w ciele kobiety i to kobieta

karmi je piersią, w pełni sensownym rozwiązaniem było, żeby ona podjęła się roli pierwszego

opiekuna, a mężczyzna drugiego.

JOHN: Toteż w przeszłości mężczyzn i kobiety od wczesnego dzieciostwa wdrażano do tych

odmiennych ról, żeby natychmiast po przyjściu dziecka na świat byli gotowi zająd Pozycje „szybkiego

reagowania". Wszystko to było im wpajane przez stulecia i stało się społecznym nawykiem

przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Przecież mniej więcej takie poglądy głosi ruch wyzwolenia

kobiet, prawda?

ROBIN: Feministki dają do zrozumienia, że wszystko to zostało specjalnie urządzone tak, żeby nas

wdrażad do ról w dużej mierze odmiennych i ta teza jest słuszna. Ale chod to Się rzuca w oczy, nie

chcą zobaczyd celu takiego układu, tego, że służył on utrzymaniu przy życiu i w dobrym stanie Dzieci,

przynajmniej w dawnych warunkach. Co do jednej rzeczy feministki na pewno są w błędzie: że jest to

wynik nikczemnego spisku mężczyzn. Przecież mężczyzn również Uczono odgrywania określonej roli,

każdego jej elementu, tak Samo, jak uczono tego kobiety. Ten układ okazał się bardzo trwały,

ponieważ obydwie strony przeszły trening w utrzymywaniu się nawzajem tam, gdzie są.

JOHN: Zupełnie jak w układzie rodzinnym, który przeciwdziała wszelkim zmianom, jakie jeden z jego

członków mógłby próbowad wprowadzid. Stąd w terapii rodzin kładzie się taki nacisk na potrzebę

leczenia rodziny jako systemu zamiast Wybierania jednego jej członka i obwiniania go, podczas gdy ta

osoba ponosi nie większą i nie mniejszą odpowiedzialnośd za cały system niż wszystkie pozostałe.

Właściwie co bardziej wojownicze feministki chyba powinny zapamiętad to, co zawsze podkreślasz: że

obwinianie jednego członka rodziny ogromnie utrudnia naprawienie całego systemu!

ROBIN: Pod tym względem sposób funkcjonowania systemu zwanego społeczeostwem był taki, że

mężczyźni utrzymywali kobiety na niższej pozycji bo tego ich nauczono kobiety zaś mężczyzn na

wyższej i dlatego mężczyźni mogli Utrzymywad je na niższej pozycji, bo tego ich nauczono. To jest

błędne koło, jak „jajko czy kura".

JOHN: Wyjaśnia to Twoje wcześniejsze spostrzeżenie, że dla większości kobiet bardzo trudne okazuje

się podrywanie autorytetu mężczyzny, kiedy przychodzi co do czego. Ale jestem zadowolony z Twojej

uwagi, że to wynik działania systemu, ponieważ spotkałem się z pewną linią kobiecej argumentacji, z

grubsza taką:

Kobieta: Ty, mężczyzno, zrobiłeś coś, co mi się nie podoba.

Mężczyzna: A ty, kobieto, zrobiłaś coś, co mnie nie zachwyca.

Kobieta: Ale ty, mężczyzno, jesteś duży, silny i masz władzę dlatego w tym, co robisz, masz wolny wybór.

Tymczasem ja, kobieta, jestem słaba, uciskana i tyranizowana, więc nie mam wolnego wyboru. Robię to, co

muszę, to moja spontaniczna reakcja na okoliczności zewnętrzne, inaczej nie mogę. Dlatego nie można mnie

obarczad odpowiedzialnością.

Mężczyzna: Więc ja mam odpowiadad za swoje czyny, natomiast ty nie odpowiadasz za swoje? Kobieta: Czemu

potrzebowałeś tyle czasu, żeby to zrozumied?

184

ROBIN: Przecież mężczyźni nie są lepsi. Pomyśl o mężu pantoflarzu, który ciągle prowokuje żonę do

coraz to nowych pretensji, a potem daje do zrozumienia, że nic nie może poradzid na swoją

nieudolnośd i że ona powinna wobec niego stosowad taryfę ulgową.

JOHN: Zgoda. Więc powinniśmy widzied społeczeostwo jako system i nie brad udziału w paranoidalnej

konfrontacji pomiędzy dwiema grupami, głoszącymi konkurencyjne teorie potajemnego spisku. Ale

wracając do koncepcji „pogotowia rodzicielskiego": jeśli traktowad różnice pomiędzy płciami jako

odpowiedź na potrzebę wychowania dzieci, to w ten sposób na pewno można wyjaśnid, dlaczego

niemowlęta płci obojga są na początku takie do siebie podobne i jak później stopniowo zaczynają się

różnid w miarę dorastania.

ROBIN: Przecież nawet dzieli się chłopców i dziewczynki na osobne grupy, jakby byli na różnych

obozach szkoleniowych! I to musi byd prawda, że chyba największe różnice między mężczyznami i

kobietami obserwuje się wówczas, kiedy wychowują małe dzieci. Wtedy też często najtrudniej się im

porozumied. Nawet jeżeli byli sobie bardzo bliscy na krótko przedtem, zanim pojawiło się potomstwo.

JOHN: A co się dzieje, kiedy dzieci dorastają i zaczynają opuszczad dom? Jeżeli Guttman ma rację, to

różnice powinny się zmniejszad.

ROBIN: I tak się dzieje. Właściwie po pięddziesiątce niektóre pary mogą nawet zamienid się rolami!

JOHN: Co!?

ROBIN: Nie zauważyłeś? Kobiety pięddziesięciu sześddziesięcioletnie stają się bardziej aktywne,

przedsiębiorcze i ambitne, mają więcej kontaktów niż kiedykolwiek przedtem. Tymczasem u

mężczyzn występuje tendencja do większej łagodności, rozluźnienia, większej wrażliwości i

uczuciowości, częściej interesują się przyrodą, uprawianiem ogródka i innymi takimi sprawami. Więc

małżonkowie najpierw upodabniają się do siebie, a potem mogą „zamienid się miejscami", tak że

wcześniejsze konflikty wynikające z różnicy ról związanych z płcią występują teraz w postaci jakby

odwróconej. Kobieta całe życie mogła się skarżyd, że nie może dzielid się z mężem swoimi przeżyciami

i problemami emocjonalnymi. Teraz on wreszcie jest do tego gotów, ale ona już nie chce jest zbyt

zajęta bieganiem do burmistrza czy kursami Otwartego Uniwersytetu.18 Tymczasem mężczyzna, który

zwykle robił jej wyrzuty, że jest za bardzo uwiązana w domu, teraz życzy sobie, żeby posiedziała w

domu razem z nim.

JOHN: To dziwne, przecież widywałem takie rzeczy, a jednak nigdy przedtem nie dopuszczałem ich do

świadomości. Prawdopodobnie odcinałem się od nich, bo nie pasowały do moich ugruntowanych

przekonao. Więc koncepcja Guttmana trzyma się kupy, prawda?

ROBIN: I powinna zadowolid feministki, gdyż wykazuje, że podział ról jest bardzo elastyczny, nawet

jeżeli ważną rolę mogą w nim grad czynniki biologiczne, wrodzone.

JOHN: Czyli podsumowując: nie ma jeszcze żadnych naprawdę niepodważalnych dowodów na

istnienie różnic, ani definicji, co to oznacza byd kobietą albo mężczyzną w sensie psychologicznym.

ROBIN: Nie w kategoriach, które nie byłyby względne.

18

Forma samokształcenia oparta na wykładach w telewizji i indywidualnych kontaktach z opiekunem z określonej uczelni przyp. tłum.

185

JOHN: Hm, czy mogę Cię o coś zapytad? Jakich porad w zapalnej kwestii podziału ról udzieliłbyś

osobom, które żyją razem: jak powinny odnosid się do siebie, zanim nadejdzie czas, kiedy wam,

psychiatrom, uda się wreszcie w tej cholernej sprawie dojśd do jakichś wniosków?

ROBIN: Cieszę się, że zadałeś to pytanie. Trzeba jedynie robid rzeczy, które naturalnie wynikają z

sytuacji i starad się podchodzid do niej bez uprzedzeo. Na szczęście takie rozwiązanie tak czy inaczej

wydaje się idealną receptą na dobre stosunki między małżonkami. Pozwala nam to naprawdę patrzed

jedno na drugie. To zaś z kolei stwarza największe szanse wzajemnego zrozumienia, pomocy w

rozwoju i stawaniu się osobami interesującymi, bogatymi wewnętrznie, a nie ograniczonymi i

stereotypowymi.

Kompleks Edypa

JOHN: Wracając do małego dziecka... w wieku około trzech lat, jeśli wszystko idzie normalnie,

chłopiec przechodzi przez most i wkracza na ojcowski brzeg, podczas gdy dziewczynka zostaje po

stronie matki. Jeśli ustawili się wyraźnie na tym lub tamtym brzegu, to można o nich powiedzied, że

zaakceptowali swoją przynależnośd do męskiej albo żeoskiej płci mimo że nikt nie potrafi precyzyjnie

określid, co to znaczy.

ROBIN: No cóż, przynajmniej przyswoili sobie wszystkie wskazówki, podawane głównie przez

rodziców, jakiego zachowania oczekuje się od chłopców, a jakiego od dziewczynek. Te wytyczne

oczywiście przekazywane są automatycznie nikt sobie tego jasno nie uświadamia poprzez sposób, w

jaki dorośli trzymają dzieci na rękach, jak je traktują, w co ubierają, jak ich dotykają, mówią do nich,

bawią się z nimi, jakie im dają zabawki i tak dalej. A jeszcze trzeba do tego dodad wszelkie możliwe

różnice biologiczne!

JOHN: Więc maluchy mają silne poczucie, że należą do jednej albo drugiej drużyny...

ROBIN: Które staje się coraz mocniejsze nie tylko w wyniku oczekiwao ze strony własnej drużyny, że

będzie się podobnym do niej, ale też wskutek podkreślania przez drugą stronę swojej odmienności.

JOHN: Teraz, kiedy znaleźli się na przeciwległych brzegach, mogą odwrócid się i przedzieleni rzeką

ustawid się twarzą do rodzica przeciwnej płci.

ROBIN: Słusznie. Są teraz w fazie edypalnej, trwającej z grubsza od trzeciego do szóstego roku życia.

JOHN: Mityczny Edyp zabił swego tatę i ożenił się z mamą, nie zdając sobie sprawy, że to oni.

ROBIN: A potem, kiedy już to odkrył, miał takie poczucie winy i grozy, że sam siebie oślepił.

JOHN: Więc przywołanie tej starożytnej komedii pomyłek jest tu na miejscu z tego względu, że

Edypowi podobała się własna matka?

ROBIN: Tak. Bowiem w tym wieku mali chłopcy w kontaktach z mamą przechodzą bardzo

romantyczną fazę. I są nie tylko bardzo serdeczni, ale też dośd zaborczy i często zazdrośni o ojca.

JOHN: Chcieliby się go pozbyd jak Edyp. A czy to samo dzieje się też w drugą stronę, pomiędzy małą

dziewczynką i jej ojcem?

186

ROBIN: Tak.

JOHN: Freud jako pierwszy zwrócił uwagę, że tak jest?

ROBIN: Cóż, uderzyło go, jak ważny wydaje się ten mały dramat w historii życia wszystkich pacjentów,

których leczył jak również to, że musi istnied powszechna tendencja do zapominania, a właściwie

nawet zaprzeczania, że coś takiego w ogóle się zdarzyło.

JOHN: Przypuszczalnie ludzie wstydzili się tego, co mogło w ich odczuciu wyglądad na kazirodztwo.

Więc nawet jeśli nie zaprzeczali, że tak było, to przynajmniej starali się zbagatelizowad wagę tego

etapu.

ROBIN: Tak, nie powinno się lekceważyd znaczenia tej fazy. Takie uczucia są ogromnie silne, dzieci nie

tylko stają się zaborcze i zazdrosne, ale też czasem może im bardzo doskwierad intensywnośd tych

emocji. Mają poczucie, że próbują ukraśd rodzica tej samej płci jego współmałżonkowi. Nic dziwnego,

że dodatkowo przeżywają dojmujący lęk, iż rodzic tej samej płci zareaguje równie silną zazdrością.

JOHN: „Kompleks kastracji" to lęk dziecka, że rodzic tej samej płci ukarze je za przywłaszczenie sobie

drugiego rodzica? Kara na miarę przestępstwa...

ROBIN: Freud i jego zwolennicy bardzo rozdmuchali ten wątek, niewątpliwie stanowiący jedną z

najbardziej wyrazistych postaci, w jakich ujawnia się lęk przed zazdrością i odwetem rodzica.

Niemniej jest to naprawdę tylko jeden z przejawów ogólnego lęku przed utratą miłości i wsparcia ze

strony rodzica tej samej płci. Lęku, który na dziecko w tym wieku bez wątpienia musi mied druzgocący

wpływ.

JOHN: Więc dziecko jest w bardzo trudnej, nawet przerażającej sytuacji, prawda, próbując ukraśd

jedno z rodziców i bojąc się zemsty drugiego. Czego potrzebuje, żeby rozwiązad ten dylemat?

ROBIN: No cóż, na szczęście jest to dosyd proste. Potrzebuje tylko, żeby rodzice dobrze żyli ze sobą i

stawiali swoją relację na pierwszym miejscu przede wszystkim żeby mieli dobry układ seksualny. Jeśli

tak jest, będą umieli przeciwstawid się miło, ale stanowczo gdy dziecko będzie próbowało wtrącad

się do ich wzajemnych kontaktów. Zamkną drzwi sypialni. A to będzie ogromnie uspokajające dla

dziecka, które wówczas przekona się, że próba przywłaszczenia sobie rodzica przeciwnej płci nie

może mu się udad. Ono wyczuwa, że to rozbiłoby układ małżeoski, od którego w stu procentach

zależy jego bezpieczeostwo emocjonalne.

JOHN: A więc będzie wychowywane bez zamykania oczu na zazdrośd i poczucie odtrącenia.

ROBIN: Co oczywiście jest bolesne i frustrujące, niemniej konieczne. Jednak pewien kojący wpływ na

te uczucia mogą mied pieszczoty i miłośd okazywana w inny sposób. Krótko mówiąc, dziecko musi

przecierpied klęskę swoich nadziei na dokonanie podboju. Jednak powinna to byd dobrowolna

przegrana, której towarzyszy miłośd, a rodzic tej samej płci nie reaguje zazdrością tak silną, jak się

obawiało, lecz przeciwnie niezmiennie okazuje mu uczucie i wsparcie.

JOHN: Więc maluch musi przede wszystkim wiedzied, że małżeostwo rodziców jest bezpieczne, że

najważniejsza dla nich jest ich wzajemna miłośd.

187

ROBIN: No właśnie. A najlepszym sposobem na przekazanie mu tego komunikatu jest naturalne

zachowanie i otwarte okazywanie sobie uczud. I jeżeli rodzice tak robią, to im bardziej cieszą się z

jego romantycznych uczud, tym bardziej pomagają mu nabrad zaufania do swojej seksualności, która

dzięki temu może zakwitnąd w późniejszej fazie.

JOHN: Więc około sześciu lat dziecko już powinno stwierdzid z ogromną ulgą że próby ingerowania

w układ małżeoski rodziców spaliły na panewce!

ROBIN: A wtedy może dojśd do wniosku, że „skoro nie da się ich pokonad, lepiej się do nich

przyłączyd". I że najlepszym wyjściem dla chłopca, który nie może ożenid się z mamą, jest nauczyd się

byd podobnym do taty i dzielid z nim przynajmniej częśd jej podziwu, utożsamiając się z ojcem i stając

się takim jak on. A dla dziewczynki takim rozwiązaniem jest naśladowanie matki, ponieważ

niewątpliwie jest to skuteczna metoda zwrócenia na siebie uwagi miłego, atrakcyjnego faceta,

takiego jak tata. W ten sposób rodzice kierują dziecko ku dorosłości i dają mu potężny bodziec do jak

najlepszej nauki w szkole i udanych kontaktów z innymi, na podwórku, boisku sportowym i gdzie

indziej. Inaczej mówiąc, może ono przejśd do następnej fazy.

JOHN: Jednak uspokajający komunikat, że małżeostwo rodziców jest bezpieczne, może nie dotrzed do

dziecka z dwóch powodów. Albo rzeczywiście nie jest, albo jest, ale oni nie stawiają tej sprawy jasno.

ROBIN: Tak, i koniecznie trzeba wspomnied o tej drugiej możliwości, gdyż to wyjaśnia, dlaczego

właśnie mało wymagający, bardzo pobłażliwi rodzice którzy obawiają się, że dziecko poczuje się

odtrącone, i boją się nawet w niewielkim stopniu okazad zazdrośd, jaką może w nich budzid jego

zachowanie dlaczego tacy rodzice mają dzieci, u których często w tej fazie rozwijają się naprawdę

silne lęki.

JOHN: W jakiej postaci się ujawniają?

ROBIN: Zazwyczaj są starannie ukrywane przed otoczeniem, ale wychodzą na jaw w formie

symbolicznej w zabawach dziecka, a często również w fobiach i koszmarnych snach, które są

zamaskowanym przejawem konfliktu między miłością a zazdrością.

JOHN: Więc kiedy rodzice boją się wyłączyd dziecko ze swoich wzajemnych relacji, wtedy u niego

narasta niezwykle silny lęk, że mogłoby rozbid szczęśliwy dom.

ROBIN: To samo może się zdarzyd, kiedy nie czują się na siłach zamknąd drzwi do sypialni. Inaczej

mówiąc, kiedy uczucia o charakterze seksualnym, jakimi darzą się nawzajem, są ukrywane tak

starannie, że chociaż małżeostwo układa się dobrze, dziecko zaczyna podejrzewad, iż tak nie jest i

wyobrażad sobie co za horror! że wygrało.

JOHN: Rozumiem. Teraz przypuśdmy, że małżeostwo nie układa się dobrze...

ROBIN: No cóż, wówczas pojawia się niebezpieczeostwo, że rodzice zaczną rywalizowad o uczucia

dziecka.

JOHN: Reagując zbyt ciepło na jego romantyczne zachowania?

188

ROBIN: Tak, a to budzi u dziecka największy lęk, ponieważ wtedy może pomyśled, że udało mu się

rozbid małżeostwo. Będzie sobie wyobrażad, że wygrało, nawet jeśli problemy małżeoskie tak

naprawdę nie mają z nim nic wspólnego.

JOHN: Więc co się stanie z dzieckiem, któremu doskwierają obawy o odciąganie rodzica od partnera?

ROBIN: Cóż, perspektywa rozbicia małżeostwa rodziców jest tak przerażająca, że zacznie ono bad się

rozwoju własnej świadomości seksualnej która mu się wydaje przyczyną wszystkich tych problemów.

Więc może, by tak rzec, odciąd linię telefoniczną między mózgiem a przeżyciami seksualnymi, co

prowadzi do impotencji i oziębłości w dorosłym wieku. JOHN: Mówisz o impotencji dosłownie czy w

przenośni?

ROBIN: O jednej i o drugiej. W przenośni czy też w sensie psychologicznym impotencja oznacza

wszechobecny lęk przed jakimkolwiek sukcesem.

JOHN: Nie tylko w sprawach seksualnych?

ROBIN: Nie, przed absolutnie wszystkim, co dana osoba może uważad za powodzenie. Albo nawet

przed czymkolwiek, o czym sądzi, że mogłoby zostad uznane za sukces przez innych ludzi.

JOHN: Ponieważ jemu albo jej udało się zakłócid relacje małżeoskie pomiędzy rodzicami, więc

zachodzi obawa, że każdy inny sukces również może mied zgubne konsekwencje?

ROBIN: Jasne. Takie osoby poniekąd utknęły w fazie edypalnej, bo rodzice nie dośd zdecydowanie

wyłączali je ze swojego układu. Może to również oznaczad, że w sprawach seksualnych będą ciągle

powielad ten sam schemat.

JOHN: Schemat rywalizacji z kimś tej samej płci o posiadanie osoby płci przeciwnej?

ROBIN: Są to mężczyźni, których pociągają tylko zamężne kobiety, ale nie są w stanie wytrzymad w

takim związku, kiedy powstaje zagrożenie, że mógłby stad się czymś więcej niż tylko romansem.

JOHN: Mąż jest im potrzebny do ochrony przed pełnym zaangażowaniem się w ten układ.

ROBIN: Zupełnie tak samo jak kobietom, które raz po raz wiążą się z żonatymi mężczyznami,

potrzebne są ich żony. Daje im to gwarancję, że nie będą musiały zmierzyd się z realnością pełnego

zaangażowania w ten związek, do czego nie są gotowe. Bo w gruncie rzeczy w dzieciostwie nigdy nie

przeszły tej fazy tak, jak powinny, gdyż rodzice pozwalali im wtrącad się do swoich spraw

małżeoskich.

JOHN: Albo uważad, że się wtrącają.

ROBIN: Słusznie. Więc nawet kiedy układ pomiędzy rodzicami był w miarę dobry, mogą wystąpid

podobne, chod nie tak poważne problemy, jeśli jak powiedzieliśmy rodzice ukrywali przed dziedmi

swoje uczucia o charakterze seksualnym albo jeżeli w ogóle byli zażenowani bądź nieśmiali w

kwestiach związanych z seksem. W każdym wypadku dzieci mogą odnieśd wrażenie, że wolno im

wtrącad się do spraw małżeoskich, i później mogą mied podobne kłopoty.

JOHN: W najlepszym razie dzieci będą miały poczucie, że „coś z tym seksem jest nie tak".

189

ROBIN: Tak. Jedna z rzeczy, których dziecko musi nauczyd się w tej fazie, to umied cieszyd się

przeżywaniem romantycznych uczud o zabarwieniu seksualnym. Musi czud się z nimi swobodnie i

bezpiecznie, wiedząc, że nie zaszkodzą małżeostwu. Jeżeli teraz dla rodziców będzie to bardzo

krępujące, dziecko może z tego powodu „odłączyd" uczucia seksualne. I później, już jako osoba

dorosła, kiedy się zakocha, może mied trudności z włączeniem ich z powrotem. Przeświadczenie ojca

o atrakcyjności jego córeczki, kiedy z nim flirtuje utrzymane w stosownych granicach podbudowuje

jej pewnośd siebie w sferze seksualnej. Dokładnie to samo dzieje się między matką a synem.

JOHN: Takie „flirtowanie" jest bezpieczne, bo jest jasne, że prawdziwe życie seksualne odbywa się za

drzwiami sypialni. Ale jak dużo dzieci powinny wiedzied o tym, co dzieje się za tymi drzwiami?

ROBIN: No cóż, szczegóły tego, czym zajmują się tam rodzice, nie są sprawą dzieci. Jednak korzystne

byłoby, żeby wiedziały, że rodzice kochają się ze sobą i sprawia im to przyjemnośd, że to ich

uszczęśliwia.

JOHN: W ten sposób przekazują dziecku dwa oddzielne komunikaty. Pierwszy że seks to dobra rzecz.

Drugi że nie da się jej dostad od mamy ani taty.

ROBIN: Co oznacza, że uczucia seksualne działają jak swoista marchewka na osła motywując dziecko,

żeby dorosło i znalazło własnego partnera, z którym kiedyś też będzie mogło się tym cieszyd.

JOHN: A pruderia zabiera całą marchewkę i wobec tego osiołek nie ma żadnego powodu, żeby iśd

naprzód.

ROBIN: Kazirodztwo zaś, czy to faktycznie dokonane, czy milion razy częstsza sytuacja, kiedy rodzic

wchodzi z dzieckiem w bliższy związek emocjonalny niż z drugim rodzicem... pozwala osiołkowi zjeśd

marchewkę. I znowu pęd do przodu, dążenie, żeby dorosnąd, zmniejsza się.

JOHN: Więc zarówno pruderia, jak kazirodztwo powstrzymują rozwój dziecka. Może dlatego, że

rodzice tak naprawdę też nie chcą dorosnąd. Chcą, żeby wszyscy zawsze byli razem.

ROBIN: Tak. Myślę, że to jest dokładnie to, o co naprawdę chodzi w przypadku kazirodztwa. I znowu,

nie rozmawiamy tylko o dokonanym kazirodztwie. Mówimy o sytuacji, kiedy układ seksualny

rodziców nie jest dobry, kiedy nie dostarczają sobie nawzajem pełnej satysfakcji i dopuszczają do

przenoszenia uczud seksualnych na dzieci, chociaż w sposób bardzo zamaskowany i nieświadomy.

JOHN: W porządku. Zatem jeśli rodzice z miłością, lecz stanowczo przeciwstawiają się, gdy dziecko

usiłuje zniszczyd ich relację, a zarazem pokazują mu, że pod względem seksualnym są z siebie

zadowoleni, to dziecku mniej więcej w wieku sześciu lat udaje się przejśd przez fazę edypalną. W ten

sposób dostaje się na trzeci z czterech stopni rozwoju seksualnego wchodzi w okres „utajenia".

Faza utajenia okres przejściowy

ROBIN: Freud nazwał to stadium okresem „utajenia", żeby zasygnalizowad, że emocje i

zainteresowania seksualne schodzą do podziemia. Ale bardziej skrupulatne badania nad tym, co

dzieci robią i o czym rozmawiają w tym czasie, wykazały, że zainteresowanie, i to dosyd żywe,

utrzymuje się nadal.

190

JOHN: Myślałem, że powiedziałeś, iż wątek seksualny przestaje byd taką centralną sprawą i po prostu

zaczyna byd tak samo ważny, jak wiele innych tematów.

ROBIN: Zanika w tym okresie romantyczne przywiązanie do rodzica, tak że związane z tym emocje

przestają wysuwad się na pierwszy plan. Ponadto dzieci zdążyły już przyswoid sobie pewne zasady,

więc swoje zainteresowania seksualne zachowują dla siebie, żeby dopasowad się do przekonania

dorosłych, że takie rzeczy dzieci nie obchodzą. Jednak to wszystko nadal je ciekawi i w swoim gronie

robią dośd dużo eksperymentów, nieszkodliwych i chyba bardzo pożytecznych.

JOHN: Jakie to eksperymenty i czy często się je robi?

ROBIN: Występują tu duże różnice w zależności od warstwy społecznej, zamieszkania w mieście lub

na wsi itd. Ale na przykład pewne badania na dośd konserwatywnym przedmieściu amerykaoskiego

Środkowego Zachodu wykazały, że ponad połowa jedenastoletnich chłopców onanizowała się i brała

udział w zabawach seksualnych z dziewczętami. Ponad jedna czwarta angażowała się w zabawy

homoseksualne i podobna liczba próbowała odbyd stosunek płciowy.

JOHN: Pewien rodzaj zabaw homoseksualnych w tym wieku to zupełnie normalna rzecz?

ROBIN: Ależ tak, zabawy erotyczne pomiędzy dziedmi tej samej płci są około dwunastego roku życia

zjawiskiem bardzo rozpowszechnionym. Właściwie nie podoba mi się używanie tutaj słowa

„homoseksualny", ponieważ nie oznacza to większego prawdopodobieostwa homoseksualizmu w

przyszłości po prostu zdobywanie doświadczeo z kimś podobnym stanowi pierwszy krok w kierunku

późniejszego zbliżania się do przeciwnej płci.

JOHN: Zwyczajnie, troszkę badao empirycznych, żeby przyoblec teorię w ciało.

ROBIN: Z tym że naturalnie dużo z tej teorii dzieci rozumieją opacznie, zwłaszcza fakty dotyczące

stosunku, więc jasna informacja od mamy i taty mogłaby wyciszyd wiele lęków.

JOHN: Przypuszczam, że samo opowiedzenie im o tym jest wyraźnym świadectwem, iż rodzice

uważają życie seksualne za coś dobrego, pochwalają je, jeśli odbywa się we właściwym czasie i

miejscu.

ROBIN: Bardzo trafnie. To jest coś, co nie dotrze do dzieci, jeśli rodzice pozostawią wszystko szkole,

przerzucając na nią całe to zadanie. Tak czy inaczej, prędzej czy później ich pociechy dowiedzą się

tego, ale jeśli rodzice nie odegrają tutaj swojej roli, to one pozostaną bez ich błogosławieostwa. A w

konsekwencji seks może się dla nich stad jakąś pokątną i potajemną imprezą chodby inni najlepiej

przedstawiali fakty.

JOHN: Jak długo trwa ta faza utajenia? ROBIN: Gdzieś do dwunastu lat. JOHN: A dalej... okres

dojrzewania.

Kryzys dojrzewania

JOHN: Więc teraz przechodzimy do czwartego etapu dojrzewania, które opisywałeś jako rodzaj

powtórki z wielu rzeczy, jakie zdarzyły się pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia, podczas fazy

edypalnej.

191

ROBIN: Z punktu widzenia rodziców wygląda to tak, jakby cały ten ambaras zniknął z powierzchni

ziemi na jakieś sześd lat. Nawet jeżeli przez ten czas dziecko było nim bardzo zainteresowane, to

ukrywało przed starszymi te swoje emocje. Ale kiedy już wchodzi w okres pokwitania początek

dojrzewania to tak jakby nie mogło dłużej trzymad pod korcem uczud o charakterze seksualnym,

ponieważ jest ich wielokrotnie więjcej i są o wiele bardziej intensywne w wyniku zachodzących teraz

zmian biochemicznych. Więc występują z brzegów.

JOHN: I dziecko po raz pierwszy zaczyna doświadczad prawdziwych odczud seksualnych.

ROBIN: Tak, są one całkiem nowe i bardzo silne czasami nawet przerażające a nastolatek czuje się

wobec nich nieśmiały i nieporadny. Dlatego będzie się starał wypróbowad naturalną potrzebę

flirtowania i robienia eksperymentów ze swoją wzrastającą atrakcyjnością zwykle najpierw na rodzicu

przeciwnej płci, gdzie teren wydaje się najbezpieczniejszy, jeżeli układ jest względnie dobry.

JOHN: To jest podobne do tamtego edypalnego kawałka flirtowanie z rodzicem przeciwnej płci i

zazdrośd o drugiego rodzica?

ROBIN: Tak, z tą zasadniczą różnicą, że teraz dla rodziców sytuacja jest o wiele trudniejsza, pełna

zasadzek i bardzo niewygodna. To już nie są maluchy z komicznych zabaw w odgrywanie rycerza

mamusi w lśniącej zbroi czy Marilyn Monroe tatusia. Tym razem to prawie dorośli ludzie, którzy

wydzielają prawdziwe, mocne fluidy seksualne, jakich już od dłuższego czasu nikt do rodziców nie

kierował.

JOHN: Dziecko zaczyna byd naprawdę pobudzone seksualnie i atrakcyjne fizycznie.

ROBIN: Toteż rodzice znaleźli się w niezłych tarapatach! JOHN: Jednak powinni starad się reagowad

tak samo jak przedtem to znaczy naturalnie i z zadowoleniem, a jednocześnie wyraźnie ustawiad

granicę, tak żeby ich zachowanie nigdy nie było rzeczywiście seksualne?

ROBIN: Słusznie. Ale to wcale nie jest łatwe cały czas łapad właściwą równowagę. Jeden z poważnych

kłopotów polega na tym, że nastolatki ponieważ bardzo ich to wszystko denerwuje mają skłonnośd

do wpadania z jednej skrajności w drugą. Robią jakiś zachęcający gest, a potem nagle się wycofują,

jakby ich napastował jakiś podejrzany drab!

JOHN: Potrafię zrozumied, ile tu musi byd zasadzek. Chodzi mi o to, że jeśli rodzice w ogóle nie

reagują albo są przestraszeni, zawstydzeni, zachowują się chłodno i nieporadnie, to dzieci mogą to

odebrad jako odrzucenie, więc mogą się zniechęcid i przestad flirtowad, żeby uniknąd ponownego

odtrącenia. Co w konsekwencji oznacza, że nie będą się uczyd, jak nabrad zaufania do swojej

seksualności. Natomiast jeśli rodzice zareagują,, nawet słabo, to młoda osoba może się wycofad,

nagle trochę przestraszona rozwojem sytuacji ewentualnymi skutkami swojej seksualności.

ROBIN: A kiedy takie nastolatki zmieniają front i zaczynają byd bardzo skrępowane i „kolczaste", to u

rodziców może pojawid się wątpliwośd, czy nie zrobili czegoś źle, oraz podobne jak u dzieci

zahamowania i poczucie skrępowania. Oczywiście taka młodzież wcale nie zdaje sobie sprawy z tego,

co się dzieje i jakie sygnały wysyła.

JOHN: Rodzicom musi byd bardzo trudno, kiedy młodzi ludzie, przed chwilą nastawieni bardzo

przyjaźnie, nagle zaczynają byd chłodni i odpychający.

192

ROBIN: A jakże! Często czują się tak, jak gdyby wszystko robili źle. Oczywiście czasami będą

postępowad jak należy, uda im się złapad właściwą równowagę, będzie ich cieszyd przekomarzanie

się, ciepło i odrobina flirtu, jeżeli jednocześnie mają pewnośd, że nie posuwają się za daleko. Jednak

to, z czym naprawdę trzeba się pogodzid, to że niekiedy jakiś krok musi okazad się niewłaściwy... i że

dla dobra dzieci muszą umied to zaakceptowad i nie przejmując się dalej zachowywad się naturalnie.

JOHN: Nie odcinad się od swoich naturalnych odczud tylko dlatego, że dziecku zmienił się nastrój.

ROBIN: To kluczowa sprawa. Takie otrzaskanie się z uczuciami o zabarwieniu seksualnym jest bardzo

ważne dla nastolatków. Ale martwi ich, kiedy czują, że mają za duży wpływ na seksualnośd rodziców,

w każdą stronę.

JOHN: Za mocno ich pobudzają albo zbyt łatwo odstręczają.

ROBIN: Tak jest. Brzemię takiej odpowiedzialności jest za ciężkie dla nastolatka. Więc gdy wyczuwa,

że faktycznie ma tę władzę i skutecznie wpływa na reakcje rodzica, może się przestraszyd i w ogóle

„wyłączyd" całą sferę seksualną, żeby było bezpiecznie. A potem takie „wyłączanie" może się

przekształcid w automatyczny nawyk.

JOHN: Już wiem, już wiem! Parę lat temu byłem związany z cudowną dziewczyną, ale zawsze coś się

nie udawało w sprawach seksualnych. Zaczynało się wszystko zupełnie normalnie, ale ona nagle się

wyłączała i zawsze mówiła, że to moja wina, bo coś zrobiłem albo czegoś nie zrobiłem chociaż

przysięgam na moją głowę, nie mogłem zrozumied, o co jej chodzi. Niestety, nie udało się tego

rozwiązad i nasze drogi się rozeszły. Kiedy zobaczyłem się z nią, powiedziała, że podjęła terapię.

Przeanalizowała swoje zachowanie, cofając się aż do ojca. Była nastolatką. Był to absolutnie normalny

pryncypialny człowiek z wyższym wykształceniem i dobrym zawodem, było pomiędzy nimi coś w

rodzaju (flirtu, ale on uświadomił sobie, że własna córka budzi w nim uczucia seksualne... a to jest

równoznaczne z kazirodztwem. Szok, groza!!! Więc kompletnie się wyłączył akurat w momencie kiedy

jej ta zabawa zaczęła się podobad. Ona poczuła się, okropnie jakby zrobiła coś bardzo złego, i żeby

ochronid siebie musiała nauczyd się wyłączad wcześniej niż on. A to co działo się w naszym układzie,

to było powtórzenie tamtego: dziewczyna dochodząc do pewnego punktu, za każdym razem

wyłączała się, ponieważ podświadomie obawiała się, że za chwilę ja to zrobię.

ROBIN: To doskonały przykład skutków takiej sytuacji w dalszym życiu. Czy wiesz, jak jej się wiedzie

teraz? JOHN: Mówiła mi niedawno, iż od kiedy zobaczyła co się dzieje, powoli zaczęła próbowad nie

wyłączad się. Ale minęło dużo czasu, zanim nauczyła się naprawdę nad tym panowad, ponieważ

uwarunkowanie sięga tak głęboko. Muszę powiedzied, że ten temat trochę mnie martwi, ponieważ

wszystko to uprzytamnia mi, jak wąską ścieżką muszą kroczyd rodzice, a moja córka ma teraz

dwanaście lat i jest niezwykle wprost śliczna. Pomożesz mi?

ROBIN: Nie martw się. Ona wskaże Ci drogę. To znaczy da Ci znad, co jest jej potrzebne. Będzie

wprawiała się na Tobie, roztaczając swoje wdzięki, jeśli kiedyś poczuje taką potrzebę. A gdy będzie

miała dosyd albo Twoja reakcja przekroczy dopuszczalne dla niej granice, to wycofa się na pewien

czas do momentu aż będzie znowu gotowa używad Cię jako obiektu swoich wprawek. Natomiast Ty

masz się odprężyd i dobrze bawid. Nie wpadad w zakłopotanie kiedy robi do Ciebie oczy i nie

przejmowad się gdy Cię odstawia na bok, bo na razie jej wystarczy. To znowu sprawa stałych punktów

odniesienia dla niej: nie zmieniaj swoich naturalnych reakcji, żeby ochronid siebie, i zachowad spokój

193

czy raczej trzymaj się własnej linii postępowania. Wtedy ona będzie mogła się na Tobie dwiczyd. W

każdym razie rodzice o wiele lepiej znoszą te trudności, jeśli w małżeostwie mają dobry układ

seksualny i jest to jasne dla nastolatków. W takiej sytuacji nie będą się musieli martwid, gdy czasami

poczują się troszeczkę podnieceni, uświadamiając sobie, jak pociągające staje się ich potomstwo

właściwie lekki rausz tego rodzaju powinien upewniad wszystkich, że proces przebiega normalnie.

JOHN: Bo wszyscy zainteresowani wiedzą, że prawdziwe życie seksualne odbywa się za szczelnie

zamkniętymi drzwiami sypialni rodziców.

ROBIN: Słusznie. Pamiętaj, obawy młodych ludzi o to, że zbyt łatwo udaje im się włączad i wyłączad

uczucia seksualne rodziców, biorą się ze zdrowej potrzeby, żeby nie narazid na szwank ich

małżeostwa i nie skrzywdzid żadnego z nich. Im bardziej oczywiste jest, że to małżeostwo jest zdrowe,

dobre pod względem seksualnym i dobrze prosperuje, tym bardziej nastolatki mogą się odprężyd i z

przyjemnością dwiczyd swoje wprawki we flirtowaniu.

JOHN: Tak, ale czy jednocześnie nie dzieje się coś jeszcze, co wszystkim utrudnia życie? Mniej więcej

w tym okresie rodzice wchodzą w wiek średni i zaczynają odczuwad spadek popędu seksualnego i

własnej atrakcyjności. Kilka kobiet opowiadało mi, że myślą, iż w młodości ich seksualnośd nie mogła

się rozwinąd wobec braku zachęty z zewnątrz matki bowiem były zazdrosne i niezadowolone, wręcz

miały za złe, gdy córki zaczynały atrakcyjnie wyglądad i zachowywad się zbyt seksualnie.

ROBIN: No tak, i znowu, jeśli współżycie seksualne rodziców nie przestało byd udane, to będą

przeżywali tylko lekką, przelotną zazdrośd. Rzadziej też będą bardzo zazdrośni, jeżeli sami mieli dużo

doświadczeo z płcią przeciwną we wczesnej młodości, zanim ustatkowali się i zawarli małżeostwo.

Ale oczywiście zmiany, jakie zaszły w ostatnim pokoleniu, przejście do obecnego klimatu swobody

seksualnej oznacza, że młodym jest o wiele łatwiej i przyjemniej, że mają o wiele mniej zahamowao

niż ich rodzice. A więc również z tego powodu rodzicom może byd trudniej uporad się z zazdrością,

jaką siłą rzeczy, budzą w nich przygody dorastających dzieci. Ta trudnośd oczywiście pogłębia się,

kiedy małżeostwo nie układa się dobrze, a młodzi ciągle telefonują do swoich najdroższych albo

wracają do domu nad ranem, albo trzy godziny stoją przed bramą, mówiąc sobie dobranoc. JOHN:

Natomiast gdy rodzice są bardzo zazdrośni, nastolatek może się czud zmuszony do wyłączenia sfery

seksualnej, żeby uniknąd wszystkich tych przykrych uczud, jakie to wzbudza u rodziców.

ROBIN: Jest więc bardzo ważne, żeby rodzice spróbowali uprzytomnid sobie tę zazdrośd i brad ją pod

uwagę decydując, jak surowe ustanawiają prawa w takich kwestiach, jak godziny powrotu do domu

czy reguły domowe dotyczące chłopaków i dziewczyn ich pociech.

JOHN: Oczywiście regulamin domowy dotyczy nie tylko seksu. W takim razie co z wymaganiami

ustalanymi przez rodziców w innych dziedzinach?

Młodzież a sprawa granic

JOHN: Opisujesz okres dojrzewania tak, jakby pod wieloma względami był powtórką wczesnego

dzieciostwa. Wtedy było sprawą ogromnej wagi, żeby rodzice wyznaczyli dzieciom wyraźne i ostre

granice. W jakim stopniu dotyczy to również młodzieży?

194

ROBIN: Jest ogromnie ważne, żeby nastolatki czuły, że postawy ich rodziców są stałe i jednoznaczne.

Młodzi przygotowują się do większej niezależności od rodziny. Nie potrzebują już wsparcia taty, aby

rozluźnid swoją więź z mamą, teraz potrzebne im jest wsparcie z zewnątrz zwłaszcza ze strony

przyjaciół aby rozluźnid więzi z obojgiem rodziców. Dzieci próbują zbudowad nową, oddzielną

tożsamośd i poczud się z nią pewnie. A bardzo zdrowym sposobem na to jest trochę się pobuntowad.

JOHN: Dlatego potrzebują czegoś, przeciwko czemu będą się buntowad, wyraźnych granic, na których

mogą sprawdzad swoją siłę.

ROBIN: Zupełnie tak samo jak małe dzieci i z podobnych powodów.

JOHN: Więc rodzice, wprowadzając ograniczenia, dają im poczucie bezpieczeostwa.

ROBIN: Bezwzględnie. Nie wolno zapominad, jak niepewne i zmienne są reakcje nastolatków. Czasem

młodzi są pełni wiary we własne siły, domagają się wolności i niezależności i sprzeciwią wszelkim

formom ograniczeo nakładanych przez rodziców, a za chwilę załamują się, niepewni i bezradni,

wołając o pomoc i wsparcie. Pod pewnymi względami bywają nieraz całkiem dorośli, a zaraz potem

stają się znowu małymi dziedmi. W tym okresie bardzo łatwo im stracid grunt pod nogami, więc

potrzebują wyraźnych i konsekwentnych wytycznych.

JOHN: Wygląda to, jakby rodzice musieli mied poczucie, że już raz przez to wszystko przeszli.

ROBIN: I mieliby szczęście, gdyby tak było! Jeśli nie określili dostatecznie wyraźnych granic we

wczesnym dzieciostwie, to teraz, kiedy dzieci są większe i silniejsze, przyjdzie im to ze znacznie

większym trudem. Ale muszą to zrobid, nawet gdyby na jakiś czas ich życie miało zamienid się w

piekło!

JOHN: Wobec tego co jeszcze oprócz wyraźnych reguł współżycia domowego mogą zrobid rodzice,

żeby sprzyjad niezależności dzieci?

ROBIN: Zachęcad je do rozwijania zainteresowao i zajęd poza domem, a w samym domu wyznaczyd

im obszary, gdzie mogą korzystad z wolności bez niepotrzebnych ograniczeo, na przykład własny

pokój. Każdy nastolatek ogłasza Jednostronną Deklarację Niepodległości, urządzając swój pokój

zupełnie inaczej niż wygląda reszta domu. I to jest w porządku. Ale na wspólnym terenie, który musi

dzielid z rodzicami i rodzeostwem, rodzice powinni wymagad przyzwoitego zachowania na przykład

zostawiania łazienki w takim stanie, żeby inni mogli z niej korzystad, pomagania w zajęciach

domowych.

JOHN: Pamiętam, jak raz powiedziałeś: „Piekło nie zna jędzy większej niż nastolatka, która nie jest

zmuszana do pomocy w zmywaniu".

ROBIN: „...przez swego ojca". O tym zapomniałeś. Na pewnym etapie terapii nastoletnie córki

wylewają potoki zjadliwej pogardy i pretensji na biernego ojca, który „chce tylko mied spokój". „W

dodatku" krzyczą, kiedy już doszły do ostatnich punktów oskarżenia o najcięższe zbrodnie „NAWET

nie każesz nam zmywad!"

JOHN: Więc nastolatki chcą mied jakiś regulamin domowy. W najgorszym wypadku mają na co

narzekad.

195

ROBIN: I z czym walczyd, chodby ta walka miała mied łagodny przebieg. Widzisz, na tym etapie

osobowośd nastolatka jeszcze nie musi byd do kooca określona, wiec jest mu trudno wykazywad się

prawdziwą niezależnością za pomocą pozytywnych zachowao. Przynajmniej do pewnego stopnia

musi uczyd się samego siebie przez zachowania zasadniczo negatywne, w każdym razie na początku.

JOHN: Toteż uczy się niezależności bardziej przez nierobienie tego, czego chcą rodzice, bądź robienie

tego, czego rodzice nie chcą, niż poprzez robienie tego, na co sam ma ochotę.

ROBIN: W każdym razie na początku. Bo młodzi mogą jeszcze nie mied zupełnie jasnej wizji, czego

naprawdę chcą, jakimi są ludźmi. Poczucie tożsamości nie jest jeszcze w pełni ukształtowane, a poza

tym wszak nie rozwija się mięśni odpoczywając czy idąc po linii najmniejszego oporu, prawda?

Trzeba się z czymś zmagad, podnosid ciężary, zwalczad przeszkody. Podobnie jest z siłą woli, siłą

charakteru, pewnością siebie.

JOHN: Więc jeśli mają stad się bardziej niezależni, potrzebują czegoś, czemu mogliby się

przeciwstawiad. Może właśnie dlatego wszyscy ci nastoletni rewolucjoniści mówią o „znaczeniu

walki". To im pomaga zostad dorosłymi.

ROBIN: A to dranie! Więc jeżeli rodzice są w stanie zaakceptowad koniecznośd walki, aby pomóc

dzieciom, to twardo będą obstawad przy swoim, dając im coś, czemu mogłyby się przeciwstawiad.

Naturalnie powinni co jakiś czas korygowad te ograniczenia, bo w miarę jak dzieci rosną i stają się

bardziej niezależne, dobrze jest dad im większą swobodę ruchu. Ważne jest, żeby rodzice nie

przejmowali się zanadto szczegółami walki i żeby nie myśleli, że spory koniecznie trzeba od razu

rozwiązad. Żeby nie martwili się, że robią coś niewłaściwego i żeby nie próbowali desperacko tego

naprawiad. Jeżeli będą się dostosowywad do wymagao młodych, starając się im przypodobad, zrobid

im przyjemnośd, to skooczy się nie tylko na nasileniu poczucia, że się nie nadają i robią wszystko źle,

ale rzeczywiście ich sposób postępowania będzie niewłaściwy. Bo przecież w całym tym

oddziaływaniu chodzi o to, że nastolatki szukają czegoś, z czym mogłyby walczyd, więc jeżeli rodzice

ciągle im ustępują, to muszą desperacko wynajdywad takie sposoby zachowania, które spowodują

reakcję nastąpi eskalacja konfliktu i rodzice zajmą stanowisko albo dzieci podpalą dom.

JOHN: Fascynujące jest to, że trzeba stad i patrzed, o co chodzi w takim zachowaniu, zamiast wdawad

się w szczegóły każdego nieporozumienia. A co z regulaminem domowym w sprawie stroju?

ROBIN: Cóż, jedni rodzice decydują się dad młodzieży więcej swobody, inni mniej. Ale byłoby bardzo

niedobrze dla nastolatków, gdyby w ogóle nie ustalali żadnych reguł albo przeciwnie wymagali, żeby

dzieci ubierały się dokładnie tak samo jak oni. Jest w tym również coś zabawnego, bo tuż przed

okresem dojrzewania dzieci łatwo się peszą, kiedy ich rodzice na szkolne akademie czy zawody

sportowe nie przychodzą ubrani w pełni statecznie i konwencjonalnie. Pamiętam, jak moja córka

zbeształa mnie za to, że miałem krawat z trzema, a nie z dwoma paseczkami. Ale po wejściu w okres

dojrzewania dzieciaki uwielbiają wprawiad rodziców w zakłopotanie, ubierając się tak dziwacznie, że

jest to nie do zniesienia.

JOHN: Więc żeby pomóc nastolatkom, rodzice muszą stawiad na swoim.

ROBIN: Tak. Muszą byd tymi punktami odniesienia, względem których dzieci mogłyby się ustawiad i

określad, biorąc to, co im odpowiada i odrzucając to, co nie odpowiada. A od punktu orientacyjnego

wymaga się przede wszystkim, żeby było wiadomo, gdzie jest.

196

JOHN: Więc rodzice powinni jasno dawad wyraz swoim poglądom i nie przejmowad się, jeżeli dzieci są

innego zdania. Właściwie muszą zaakceptowad fakt, że one najczęściej nie będą się z nimi zgadzad i

pewnie w gruncie rzeczy będą uważad ich za obłąkanych despotów i faszystów.

ROBIN: Dokładnie tak. Jeśli rodzice potrafią się pogodzid z taką rolą i zwyczajnie cieszyd się własnym

życiem, to najprawdopodobniej wcale nie będą mieli do czynienia z „walką pokoleo". Badania

zwykłych rodzin wykazały, że około 85% nastolatków lubi swoich rodziców, szanuje ich i dobrze z nimi

współżyje. Ich energiczne zachowania eksploracyjne w ogóle nie są postrzegane jako problem.

JOHN: A skoro tak, czy trochę nie przesadzasz z tą całą walką?

ROBIN: Myślę, że wszyscy rodzice poczuliby się spokojniejsi, gdyby wiedzieli, że konflikty to zjawisko

zupełnie normalne. Taki konflikt zawsze jest dla nich pewnym zaskoczeniem. Większośd ludzi co jakiś

czas ma wątpliwości, czy nie postępuje źle stawiając sprawę twardo. Nawet rodziców pozostających

pod wpływem popularnych obecnie koncepcji, że dzieciom trzeba pozwalad na wszystko, można

przekonad, żeby byli bardziej stanowczy, jeżeli sobie uświadomią, że pewna liczba konfliktów jest

absolutnie konieczna.

JOHN: Z wielu powodów, które wymieniłeś, generalnie nie pochwalasz „przyzwalającego" stylu

wychowania, czyli tego, że rodzice nie dają dzieciom jasnych wytycznych... ale w odniesieniu do

spraw seksualnych nie jesteś jego przeciwnikiem, prawda?

ROBIN: Co masz na myśli?

Marzenia

JOHN: Mam wrażenie, że uważasz za korzystne dla młodych ludzi wchodzenie w związki z wieloma

różnymi partnerami, żeby mogli zdobyd dużo doświadczeo, zarówno emocjonalnych, jak też jeżeli

zechcą seksualnych.

ROBIN: Tak uważam, pod warunkiem że nie jest to sprzeczne z przekonaniami religijnymi danej osoby

i normami moralnymi, jakie uznaje.

JOHN: Dlaczego myślisz, że to jest korzystne?

ROBIN: Bo tworzy solidniejszą podbudowę pod przyszłe małżeostwo.

JOHN: To wynika z Twoich doświadczeo zawodowych?

ROBIN: Tak. Regularnie stykam się z sytuacją, kiedy żonaci i zamężni paostwo w średnim wieku,

którzy czegoś takiego nie przeżyli w okresie dojrzewania, wplątują się w pozamałżeoski romans o

bardzo „nastoletnim" charakterze, zupełnie nie licząc się z realiami. Albo, co gorsza, spędzają

większośd czasu marząc, o ile szczęśliwsi byliby z kimś innym.

JOHN: Mają poczucie, że się starzeją i jakaś frajda ich ominęła, czy co?

ROBIN: Po prostu nie mają doświadczeo z różnych romansów, więc wyobrażają sobie, że to musi byd

coś oszałamiającego. Nigdy nie zetknęli się z realną codziennością takich związków, dlatego

197

uporczywie trzymają się pomysłu, że na polu sąsiada trawa musi byd bardziej zielona. Więc

niezależnie od tego, czy faktycznie dochodzi do zdrady, czy tylko myślą o niej przez cały czas, zawsze

porównują małżonka z wymarzonym ideałem. A małżeostwo o dziwo! nie dorównuje marzeniom.

JOHN: Mają nierealistyczne oczekiwania wobec małżeostwa?

ROBIN: Tak, zupełnie nieprawdopodobne. Ale nie wiedzą o tym. Natomiast osoby obeznane z tą

sprawą, ze sporym zasobem doświadczeo, mają świadomośd, że wcale nie jest łatwo osiągnąd dobre

dopasowanie seksualne i że w olbrzymim stopniu zależy to od jakości całego układu. Już wiedzą, że

trzeba się nad tym napracowad, więc inwestują zainteresowanie i energię raczej we własny związek

niż w marzenia o innych partnerach.

JOHN: Dlaczego powiedziałeś, że marzenia o zdradzie są „gorsze" niż prawdziwa zdrada?

ROBIN: Ponieważ te marzenia rujnują istniejące małżeostwo, nie dając pogrążonej w nich osobie

żadnej szansy odkrycia rzeczywistych minusów pozamałżeoskich romansów.

JOHN: Chodzi Ci o to, że ktoś taki nigdy tak naprawdę nie dowiaduje się, jak trudno ciągnąd dwa

układy, jak blisko realiów życia są francuskie farsy.

ROBIN: Idzie mi o coś więcej. Otóż w ogóle nie ma okazji przekonad się, że te same problemy, które

ma z własną żoną czy mężem, muszą w koocu wypłynąd też w tym drugim związku.

JOHN: Podczas gdy wdając się w romans może się o tym przekonad?

ROBIN: I dojśd do wniosku, że obecny układ wcale nie jest taki zły.

JOHN: Ale przypuśdmy, że faktycznie jest okropny? ROBIN: Cóż, wówczas z powodu ulgi, jaką dają

marzenia, małżeostwo przestaje byd nie do zniesienia i udaje się ciągnąd je dalej. Podczas gdy w

gruncie rzeczy byłoby lepiej, gdyby obydwoje wydostali się z tego związku, dopóki jeszcze mają czas

na zbudowanie czegoś lepszego.

ROBIN: Cieszę się z tego, co powiedziałeś o marzeniach, bo zawsze uważałem, że właściwie są

szkodliwe ponieważ przy podejmowaniu decyzji w różnych życiowych sprawach prowadzą na

manowce. Nie mówię o swawolnym fantazjowaniu, które można traktowad pobłażliwie albo mu

ulegad, kiedy się ma ochotę, lecz o marzeniach wywodzących się z niedorzecznego modelu

Romantycznej Miłości. Nie umiem znaleźd w tym całym „romantycznym" pomyśle ani jednej rzeczy,

która na dłuższą metę nie zmniejszałaby radości życia. To tak, jakby ktoś zrobił listę cech osoby

depresyjnej, a potem je uświęcił: to cudownie kurczowo trzymad się siebie nawzajem; zależnośd od

drugiej osoby zasługuje na wysoką ocenę moralną; jest rzeczą niegodziwą czerpad wsparcie

emocjonalne z więcej niż jednego źródła; przeżyciem, które daje największe poczucie spełnienia, jest

przewidywanie utraty; dopiero kiedy za kimś tęsknisz, naprawdę żyjesz pełnią życia; cierpienie w

ogólności jest rękojmią, że warto żyd. Tylko że mój sposób myślenia nie jest popularny. Ludzie są

dumni z tego, że są romantyczni. „Obawiam się, że mam w sobie coś z romantyka" mówią,

uśmiechając się z jakimś dziwacznym poczuciem moralnej i duchowej wyższości. I mogą się bardzo

pogniewad, kiedy poprosi się o wyjaśnienie, dlaczego zadawanie sobie cierpienia tak ich uszlachetnia.

Zwłaszcza kobiety są chyba nadzwyczaj mocno przywiązane do wszystkich tych romantycznych

pomysłów, mimo że generalnie charakteryzują się znacznie trzeźwiejszym niż mężczyźni myśleniem i

198

decydowaniem o swoich związkach. ROBIN: Nie sądzę, żeby mężczyzn i kobiety aż tak różniło od

siebie to, jak dalece żyją w świecie marzeo. Może faktycznie mężczyźni są bardziej oderwani od

rzeczywistości, ale ubierają to w poważne nazwy, takie jak „polityka", „filozofia" i temu podobne. W

przeszłości kobiety zwykle zachęcały ich do zajmowania się takimi sprawami, żeby utrzymad z dala od

kuchni i móc w swoim gronie zajmowad się bardziej istotnymi problemami.

JOHN: A więc najlepsza rzecz, jaką można zrobid ze złudzeniami to pozbyd się ich.

ROBIN: Nie, niekoniecznie. Myślę, że w tej sprawie powinno się zostawid ludziom wolny wybór. Ja

osobiście wolę pomysł pozbywania się złudzeo i życia bliżej rzeczywistości, ale nie zalecałbym go

każdemu. W mojej pracy z pacjentami niewątpliwie najwięcej zyskują ci, którzy chcą rozstad się z

iluzjami, ale jest to bolesny proces...

JOHN: Strata iluzji może byd równie bolesna, jak strata czegoś realnego?

ROBIN: Tak. I nie każdy potrafi albo chce to znosid. Więc ja pomagam im dostrzec i zmienid złudzenia

jedynie w stopniu absolutnie koniecznym do uzyskania tego, po co do mnie przyszli. Ale nie bardziej.

Nie wolno niszczyd iluzji, dopóki człowiek nie znajdzie się blisko czegoś lepszego, co w realnym życiu

może je zastąpid.

JOHN: Więc aprobujesz pomysł, żeby młodzi mogli trochę poeksperymentowad, bo myślisz, iż czegoś

się na tej podstawie nauczą. Pozbędą się niektórych swoich nierealistycznych wyobrażeo o relacjach z

drugą osobą, dowiedzą się czegoś więcej o sobie, swoich potrzebach i o przeciwnej płci. A dzięki temu

będą mied później większe szanse wybrania współmałżonka, z którym potrafią stworzyd trwały i

udany związek.

ROBIN: Jak najbardziej. Jeżeli akceptuję przedmałżeoską swobodę seksualną i uważam ją za

korzystną, to dlatego, że wierzę w ważnośd trwałości małżeostwa dla rodziny oraz wysoko cenię

wiernośd i zaangażowanie. A małżonkowie częściej wybierają takie wartości, jeżeli przekonali się, że

płytkie, przelotne romanse mniej im dają. Co prawda mogą byd przyjemne, jednak zwyczajnie nie

wytrzymują porównania z pełnym, zaangażowanym związkiem. Z tym że ludziom łatwiej to

zaakceptowad, jeśli sami do tego doszli, niż kiedy każe im się przyjąd to na wiarę.

Leczenie problemów seksualnych

JOHN: Więc poprzez wszystkie fazy rozwoju seksualnego doszliśmy aż na próg małżeostwa.

Podsumowując: kształtowanie się poczucia przynależności do danej płci wymaga czasu i normalnie

ustala się na dobre w wieku mniej więcej dwóch i pół albo trzech lat, kiedy to dziecko zajmuje

wyraźne miejsce po męskiej albo żeoskiej stronie. Następnie przechodzi fazę edypalną swój pierwszy

romans z rodzicem przeciwnej płci pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia. Potem mamy sześd lat

względnego utajenia, kiedy zainteresowanie sprawami płci utrzymuje się, ale na mniej widocznym

poziomie. Wreszcie nadchodzi okres dojrzewania, hormony wprowadzają kompletne zamieszanie i

powtarza się faza edypalna, tym razem z prawdziwymi seksualnymi podtekstami. A później młodzi

ludzie mogą już na własną rękę zacząd zdobywad doświadczenia, potrzebne do wyboru

odpowiedniego partnera małżeoskiego. Więc przejdźmy do pytania co można zrobid, gdy w jednej z

wymienionych faz coś poszło źle? ROBIN: Cóż, to zależy głównie od tego, w którym miejscu cyklu

199

rozwojowego powstał problem. Im później się to stało, tym więcej możemy zrobid. Na przykład

rokowania w przypadku impotencji, oziębłości czy przedwczesnego wytrysku obecnie zmieniły się

zupełnie z powodu nowych metod, które najczęściej pomagają już po paru tygodniach, podczas gdy

dawniej nawet lata terapii mogły nie spowodowad zasadniczych zmian.

JOHN: Ale załóżmy, że problem powstał przed fazą edypalną. Inaczej mówiąc, że ma coś wspólnego z

poczuciem przynależności do określonej płci.

ROBIN: Cóż, często bardzo trudno z tym cokolwiek zrobid. I większośd transseksualistów oraz znaczna

częśd homoseksualistów nawet nie będzie się zwracała do lekarza, żeby spróbował „wyprostowad"

samo odchylenie, ponieważ radzą sobie z nim w ten sposób, że przystosowali się i zaakceptowali je.

Więc u nich kwestia zmiany w ogóle się nie pojawi.

JOHN: Ale można tutaj coś zmienid?

ROBIN: Ależ tak. Jeżeli w ogóle do tego dojdzie, praca terapeutyczna jest zwykle bardzo powolna,

żmudna i często bolesna, bo to, co musi ulec zmianie, tkwi u najgłębszych podstaw osobowości. A

zatem może zostad naruszone wszystko, ponieważ zmiana poczucia tożsamości płci wiąże się ze

zmianami niemal w każdej sferze życia danej osoby. Inaczej mówiąc, wymaga to poważnej

przebudowy. Więc oczywiście każdy zainteresowany musi zadecydowad, czy jest to warte takiej walki

i cierpienia. Dla wielu najprawdopodobniej nie jest, a dla niektórych nawet próby w tym kierunku

mogą się okazad niebezpieczne. Tak czy inaczej uważam, że psychiatra powinien respektowad

poglądy i czułe punkty każdego konkretnego pacjenta. Pacjenci często lepiej od nas wyczuwają, co

jest dla nich najlepsze. Więc jeżeli ktoś taki zgłasza się na terapię z innego powodu, to często można

zrobid bardzo dużo, pomóc mu lepiej ułożyd sobie życie i osiągnąd większe zadowolenie z siebie,

respektując jednocześnie pragnienie pacjenta, który w sferze seksualnej chce pozostad tym, kim jest.

JOHN: Zauważyłem, że użyłeś słowa „odchylenie".

ROBIN: Dawniej mówiło się o „zboczeniach", oczywiście, ale wokół tego określenia nagromadziło się

mnóstwo negatywnych skojarzeo z czasów, kiedy we wszystkie formy aktywności seksualnej poza

typową małżeoską były wymierzone ostre sankcje prawne. Dlatego zastąpiliśmy „zboczenie"

terminem „odchylenie".

JOHN: Jednak nawet słowo „odchylenie" wywołuje sprzeciw wielu homoseksualistów. Wolą mówid o

„odmienności", bo to sugeruje, że ich orientacja seksualna jest równie „normalna" jak inne.

ROBIN: To nie to, żebym się z nimi nie zgadzał przynajmniej w tym, że mają prawo sami w to wierzyd i

propagowad swoje idee pod warunkiem, że będą przestrzegali tych samych zasad nieszkodzenia

innym, co wszyscy pozostali. Niemniej, jak mogłeś wywnioskowad z mojego sposobu objaśniania

mechanizmów rozwoju seksualnego a takie ujęcie ma sens nie tylko w świetle całego mego

doświadczenia klinicznego i osobistego, ale też pozwala nam pomagad ludziom zmieniad swój sposób

zachowania i funkcjonowad z lepszym skutkiem myślę, że te różnice orientacji seksualnej można

najlepiej wytłumaczyd i zrozumied przez porównanie z procesem normalnego rozwoju. Wybrałem

taką optykę, ponieważ jest przydatna, daje dobre wyniki i porządkuje wiele rzeczy. Jeżeli jednak inni

ludzie wolą myśled, że odchylenia wzięły się znikąd, powstały bez żadnego powodu a naturalnie taka

postawa jest zrozumiała, skoro nie chcą się zmieniad to mnie to w zupełności odpowiada. Schemat

200

rozwojowy, jaki tu opisuję, nie kryje w sobie żadnej postawy moralnej, żadnego obwiniania ani

sugestii, że ludzie powinni byd inni, niż są.

JOHN: Więc problemy związane z poczuciem przynależności do danej płci są trudne do leczenia,

nawet jeżeli pacjent chce się zmienid. Bo przecież jego osobowośd jest skonstruowana wokół

określonego poczucia tożsamości i dlatego konieczny byłby poważny demontaż i przebudowa. A co z

problemami, jakie pojawiają się w późniejszych stadiach rozwojowych?

ROBIN: No cóż, weźmy oziębłośd, impotencję i przedwczesny wytrysk, które noszą wspólną nazwę

„dysfunkcji seksualnych". Takie kłopoty pojawiają się w dalszych fazach, kiedy sprawy związane z

poczuciem przynależności do danej płci ułożyły się korzystnie. W przypadku odchyleo pociąg już

wjechał na niewłaściwy tor. Natomiast w przypadku dysfunkcji jest na właściwym torze, tylko trafił na

czerwone światło i zatrzymał się. Więc terapeuta musi spowodowad zmianę światła na zielone.

JOHN: Czy to czerwone światło, wstrzymujące rozwój seksualny, zapaliło się w fazie edypalnej?

ROBIN: Tak. Weźmy oziębłośd. Jeśli ojciec w odpowiedzi na romantyczne uczucia córki będzie zbyt

łatwo wpadał w zakłopotanie i wysyłał sygnały świadczące o zawstydzeniu, lęku i negatywnym

nastawieniu, to ona zacznie myśled, że te nowe, budzące się uczucia są złe. I postara się je wyłączyd. A

później, kiedy będzie dorosła, może już mied tak silny nawyk, że nie będzie w stanie z powrotem się

przestawid.

JOHN: To samo może się wydarzyd, jeśli ojciec posunął się za daleko?

ROBIN: Tak, znowu córka musi wyłączyd te uczucia, żeby poczud się bezpiecznie. Powodem może byd

też ostry zakaz okazywania uczud o zabarwieniu seksualnym pochodzący spoza domu, wynikający z

bardzo surowej postawy otoczenia. Albo niekiedy, chociaż rzadziej, podłożem oziębłości jest jakiś

rzeczywisty uraz, jakieś paskudne zdarzenie w stodole. JOHN: Powody impotencji powinny byd

podobne, z tym że to matka musiała reagowad na zachowanie chłopca w niewłaściwy sposób.

ROBIN: Masz rację, ale tutaj trzeba dodad, że każdemu mężczyźnie może zdarzyd się chwilowa

impotencja czyli niezdolnośd do uzyskania wzwodu lub skłonnośd do jego zanikania podczas gry

miłosnej bądź stosunku jeżeli jest pod wpływem stresu, źle się czuje albo też po zażyciu pewnych

leków lub po alkoholu. Czy nawet jeśli mu szczególnie zależy, żeby wszystko poszło dobrze, na

przykład podczas pierwszego zbliżenia z kochanką albo żoną. Otóż kiedy się coś takiego zdarzy, może

powstad błędne koło: coraz większe obawy mężczyzny o to, że się nie sprawdzi, będą prowadzid do

gorszego funkcjonowania, a nowe niepowodzenia do coraz większych obaw. I wreszcie może dojśd do

bardziej uporczywej impotencji, dopóki wyrozumiała kobieta bądź terapia albo po prostu łut szczęścia

nie przerwie błędnego koła.

JOHN: Ale powiedziałeś, że rokowania w leczeniu oziębłości i impotencji niezależnie od przyczyn są

bardzo dobre. ROBIN: Tak. Najlżejsze zaburzenia a na szczęście tych jest najwięcej są wynikiem

takiego błędnego koła niepowodzeo i lęku, uruchomionego przez jakieś niecodzienne okoliczności,

które wpłynęły na mężczyznę przedtem funkcjonującego normalnie. Niewątpliwie łatwiej o to, jeżeli

facet już był trochę zahamowany i nieśmiały w sprawach seksualnych wspominaliśmy, z jakich

powodów. Naturalnie oddziaływanie tego samego mechanizmu może spowodowad oziębłośd u

kobiety.

201

JOHN: A co z przedwczesnym wytryskiem? Czy to po prostu jeszcze jedna próba wyłączenia się, żeby

uniknąd kontaktu seksualnego, zanim się tak naprawdę zaczął?

ROBIN: Nie. Nie sądzę, żeby te dwie rzeczy miały ze sobą coś wspólnego. Zważ, że jest kilka różnych

teorii wyjaśniających, dlaczego nowe metody leczenia dają takie dobre wyniki. Ale zasadnicza myśl,

która przyświeca im wszystkim, jest taka, że mężczyźni, którzy „kooczą" za szybko, zanim partnerka

jest do tego gotowa, w gruncie rzeczy nie są nadwrażliwi na rozkosz, tylko wręcz odwrotnie. Nie

potrafią panowad nad sobą, ponieważ nie są w takim stopniu, jak powinni, świadomi fizycznej

rozkoszy, która narasta w narządach płciowych, zwłaszcza w członku, w trakcie gry miłosnej i

stosunku. Więc sytuacja trochę przypomina obrazek, jaki już przywoływaliśmy: mężczyzna jest jak

kierowca samochodu, który zdjął ręce z kierownicy i przeskoczył na tylne siedzenie samochód to jego

członek, a kierownica stanowi połączenie z nim, świadomośd odczud w członku. Podniecenie wymyka

mu się spod kontroli i gdzieś ucieka tak samo, jak zrobiłby samochód w takich okolicznościach.

JOHN: Chcesz powiedzied, że podniecenie nie ma odpowiedniego połączenia z fizycznym

odczuwaniem rozkoszy? Taki mężczyzna musi poczud większą rozkosz, żeby był w stanie uzyskad nad

sobą kontrolę?

ROBIN: No właśnie. Teraz rozumiesz, dlaczego staromodne poradniki seksualne właściwie pogarszały

sytuację. Zwykle zalecały różne metody zmniejszania podniecenia przez myślenie o innych rzeczach

powtarzanie tabliczki mnożenia i temu podobne. Więc kogoś, kto już był na tylnym siedzeniu

samochodu, coś takiego musiało przenosid do bagażnika!

JOHN: Dlaczego mężczyzna miałby dystansowad się od fizycznych odczud, jaki jest najważniejszy

powód?

ROBIN: Najprawdopodobniej odwrócenie uwagi od wrażeo seksualnych nastąpiło w wyniku tych

podszytych lękiem reakcji rodziny, o których mówiliśmy. Toteż ktoś taki już w dzieciostwie nabrał

przekonania, że to „nieładnie" mied zdrowe, zmysłowe apetyty seksualne i lubid to uczucie ostrego

pożądania i „napalenia".

JOHN: No dobrze, powiedziałeś, że w ostatniej dekadzie leczenie tych „dysfunkcji" stało się niebywale

skuteczne. Skąd ten nagły postęp? ROBIN: Prawdziwy przełom zapoczątkowała praca Mastersa i

Johnson w Stanach. Spotykali się jednocześnie z obojgiem małżonków, zamiast leczyd tylko tego

partnera, który rzekomo miał kłopoty. Terapeuci też pracowali w parze, tak że czasami była ich tam

cała czwórka. I zamiast tylko rozmawiad o tym, co może powodowad trudności o przeżyciach z

dzieciostwa i tak dalej terapeuci udzielali rad i dawali zadania do wykonania. Inaczej mówiąc w

sposób wspierający, ale stanowczy prowadzili parę z powrotem do miejsca, gdzie mogła znów

próbowad i nie przejmowad się, jeżeli na początku coś się nie udało.

JOHN: Para po prostu miała się wprawiad, bez koncentrowania się na przyczynach?

ROBIN: Właśnie. To było niebywale skuteczne. Inni również to odkryli.

JOHN: Jakiego typu rady i zadania trzeba dawad?

ROBIN: No cóż, jeśli małżeostwo cierpi z powodu oziębłości lub impotencji, i obydwoje są bardzo

spięci i nie wierzą, że im się jeszcze kiedyś uda, to trzeba przede wszystkim zaskarbid sobie zaufanie

202

takiej pary i spowodowad, żeby znowu zaczęli ze sobą rozmawiad. Później zaleca się, żeby na razie

zrezygnowali z prób odbywania pełnego stosunku, a tymczasem po prostu przyzwyczajali się do

przeżywania przyjemności ze zwykłego kontaktu z ciałem drugiej osoby.

JOHN: Zakazując stosunku zmniejsza się lęk przed niepowodzeniem. A jakie daję się zadania?

ROBIN: Można zaproponowad, żeby partnerzy po kolei tylko dotykali i masowali się nawzajem przez

około pół godziny, w sposób jaki daje zadowolenie każdemu z nich, omijając przy tym seksualne

partie ciała. Osoba dotykana ma tylko rozluźnid się i mied z tego przyjemnośd, a jednocześnie mówid

partnerowi co sprawia jej największą rozkosz, żeby obydwoje mogli współdziaład w uzyskaniu

maksymalnego zadowolenia.

JOHN: To jest zasada stosowana w terapii behawioralnej, prawda? Zaczyna się od czegoś łatwego, co

nie wzbudza zbyt dużych obaw, a potem krok po kroku trzeba przesuwad się w kierunku celu,

zatrzymując się za każdym razem, kiedy lęk zaczyna się nasilad.

ROBIN: O to chodzi. Gdyż zgadzając się na unikanie stosunków przez pewien czas, a nawet omijanie

seksualnych partii ciała, partner wyzbywa się lęku związanego z koniecznością wywiązania się z

zadao. Teraz mogą wrócid do ponownego poznawania się nawzajem, mogą zacząd wszystko jeszcze

raz od nowa. Okazuje się, że partnerzy zachęcani do wzajemnej czułości, delikatności, wrażliwości,

zaczynają byd bardziej otwarci, czasami nawet zakochują się w sobie całkiem na nowo.

JOHN: I stopniowo dochodzą do pełnego stosunku?

ROBIN: Tak. Małymi kroczkami, decydując się na następny, gdy czują się do tego gotowi. Np. jeśli

zgłoszonym problemem była impotencja mężczyzny, to kiedy poczują się swobodnie z nieseksualnym

dotykaniem, następnym krokiem będzie zadanie dla kobiety. Ma bawid się genitaliami męża, droczyd

się z nim i sprawiad mu przyjemnośd, w ogóle nie oczekując, że będzie miał wzwód i nie przejmując

się jeśli go nie ma. Naturalnie, gdy tylko zlikwiduje się całą presję zwykle cała rafineria szybko zaczyna

znowu działad. A fakt, że kobieta prowadzi go i wcale jej się nie spieszy do finału, może wywoład u

mężczyzny niezwykle silne pożądanie. Gdy on odzyska autentyczną pewnośd siebie, powinni

spróbowad wprowadzid członek, ale znowu bez żadnych oczekiwao, że uda się utrzymad wzwód. W

razie niepowodzenia wracają do wcześniejszej fazy tego procesu, żeby nie dopuścid do zniechęcenia

czy możliwości ponownego puszczenia w ruch błędnego koła. Zwykle najdalej po paru tygodniach

współżycie seksualne zaczyna układad się normalnie, a zadowolenie i satysfakcja partnerów bardzo

wzmacniają skutki leczenia.

JOHN: Przypuśdmy, że para nie zechce czekad i spróbuje odbyd stosunek zanim dostanie takie

zalecenie.

ROBIN: To nie ma znaczenia. Jeżeli im wychodzi, co często się zdarza, bo zadania tak ich podniecają,

że zwyczajnie nie mogą czekad, to cały proces po prostu ulega przyspieszeniu. Jeżeli nie wychodzi,

ograniczenia nałożone przez terapeutów ochraniają ich od poczucia klęski, zamiast tego mogą się

czud radośnie zbuntowani i nieposłuszni.

JOHN: Powiedziałeś, że inni terapeuci także uważają te metody za skuteczne. Czy wprowadzili dużo

zmian?

203

ROBIN: Oo. Mnóstwo. Ale jest jedna rzecz wspólna we wszystkich tych nowych technikach,

mianowicie koncentracja na bezpośrednim doświadczeniu.

JOHN: Kieruje się uwagę partnerów na to, co w tym momencie czują.

ROBIN: Tak. Na to co przeżywają ze sobą tu i teraz. Mogą więc zacząd uruchamiad połączenia z

emocjami i doznaniami seksualnymi, które dawno temu nauczyli się rozłączad. I stopniowo odczuwad

je coraz żywiej i głębiej. A zasadą, która to umożliwia, jest wymaganie, ażeby pacjenci realnie

wykonywali określone zadania, próbowali zmienid sytuację.

JOHN: I wcale nie poświęca się czasu na próby przepracowania tego, co stanowi źródło problemu.

ROBIN: Cóż. Obecnie wielu terapeutów zaczyna stosowad kombinacje tych nowych metod, z bardziej

klasycznym podejściem psychoanalitycznym, które pozwala lepiej zrozumied przyczynę. I okazuje się,

że dzięki temu udaje nam się lepiej pomagad nawet w przypadkach dysfunkcji.

JOHN: W porządku. A więc jeżeli problemy z tożsamością powstają przed trzecim rokiem życia, zaś

dysfunkcje w fazie edypalnej lub później, do gdzie się mieści masochizm, sadyzm i fetyszyzm?

ROBIN: Cóż. Tutaj znowu rozwój seksualny został częściowo zablokowany. Takie osoby mają już nieźle

ukształtowane poczucie przynależności do określonej płci. Ale nie doszły tak daleko, by umied

nawiązywad z przeciwną płcią związki pełne miłości i zaufania, w których można się odprężyd i poczud

całkiem naturalnie. Dlatego nie SA w stanie zaangażowad się w pełni w przeżywanie aktu płciowego.

Przeszkadzają im lek i nieufnośd. Toteż preferowana przez nie szczególna forma współżycia ułatwia

zbliżenie się do normalnej aktywności seksualnej na najmniejszą możliwą odległośd pozwalająca

osiągnąd satysfakcję, a jednocześnie chronid się przed lękiem.

JOHN: Czego się boją?

ROBIN: W zasadzie tego, że zostaliby oszukani i wykorzystani, gdyby pozwolili sobie na pełną

otwartośd i odsłonięcie, co jest niezbędne, jeżeli współżycie ma byd naprawdę satysfakcjonujące. Po

doświadczeniach wczesnego dzieciostwa pozostał im brak zaufania do bliskich związków, lęk przed

miłością czy zaangażowaniem. Więc poszukują takich form współżycia seksualnego, które pozwalają

tego uniknąd i za pomocą szczególnych warunków odgrodzid się na tyle żeby bez zbyt dużego ryzyka

uzyskad jakąś rozkosz.

JOHN: Ale sadomasochizm w łagodnej postaci zdarza się przecież nie tak rzadko, prawda? Partnerzy

często zadają sobie nawzajem ukąszenia miłosne, lub zachowują się dosyd brutalnie, kiedy są bardzo

podnieceni.

ROBIN: Ależ tak. Dla większości par to jest podniecające, trochę się podrażnid, pogryźd, wykazad

przewagę, albo dad się zniewolid. Przynajmniej na pewnym etapie. Wszystko to jest absolutnie

normalne dopóki przyczynia się do wzrostu ogólnego zadowolenia partnerów ze współżycia.

Przestaje byd normalne tylko wtedy, gdy nie potrafią ufad i swobodnie oddawad się sobie. Inaczej

mówiąc, jeżeli używają takich praktyk jako substytutu miłości i zaangażowania, jako sposobu na

oddzielenie podniecenia seksualnego od bliskości emocjonalnej, która zwykle mu towarzyszy.

JOHN: Więc to nie jest normalne, ponieważ jest to seks bez miłości.

204

ROBIN: Tak. Bez miłości, chodby tylko w formie współczucia tej drugiej osobie jako człowiekowi.

Systematyczne zadawanie bólu jako stały warunek satysfakcji seksualnej ma zwykle na celu dwie

rzeczy. Po pierwsze, stwarza złudzenie dużej bliskości i intymności, jak w prawdziwej miłości, gdy

obydwoje powierzają się sobie nawzajem, dobrowolnie oddając się we władanie temu drugiemu,

pozwalając by miłośd porwała ich i zawładnęła nimi. Natomiast sadomasochizm w gruncie rzeczy

stwarza ogromny dystans między partnerami. Dla sadysty partner jest obiektem, rzeczą do

wykorzystywania i używania bez większych emocji, troski czy współczucia. Ból zadawany ofierze to

licha namiastka miłości i zaangażowania. Uczud, których sadysta pragnie, ale nie jest w stanie podjąd

ryzyka ich przeżywania, bo wtedy znalazłby się we władzy ofiary. Po drugie, masochistyczna ofiara też

jest chroniona przed autentycznym zaangażowaniem i miłością. Albowiem lęk i ból zmuszają

masochistę do wycofania się, zamknięcia w sobie, co również stwarza bezpieczny dystans

emocjonalny między nim a sadystą. W ten sposób obydwoje mogą uchronid się przed bliskością i

dawaniem, a pewien stopieo wzajemnej atrakcyjności związanej z podnieceniem seksualnym, może

byd dla nich do wytrzymania.

JOHN: Czy ten mechanizm chronienia się przed zaangażowaniem dotyczy całego, szerokiego

wachlarza praktyk sadomasochistycznych?

ROBIN: Tak. Tak uważam.

JOHN: Od zadawania silnego bólu na jednym kraocu skali, do … czego właściwie na drugim?

ROBIN: Cóż. W łagodniej postaci podobny mechanizm występuje u mężczyzn którzy próbują

zaszokowad kobiety obnażając się, albo u podglądaczy, którzy zaspokajają się nie dając nawet znad o

swojej obecności. Nawiasem mówiąc, większośd pornografii wykorzystuje tę samą zasadę, jest próbą

kompletnego odłączenia seksu od miłości, żeby wyeliminowad wszelkie ciepłe czy czułe uczucia, które

mogłyby towarzyszyd stymulacji seksualnej.

JOHN: Więc wspólnym mianownikiem sadomasochizmu, fetyszyzmu, podglądactwa, ekshibicjonizmu

i pornograf izmu jest lęk przed zaangażowaniem emocjonalnym.

ROBIN: Ponieważ ludzie z tymi zaburzeniami nie są w stanie znieśd seksu i miłości naraz. Boją się, że

przez to znajdą się we władzy drugiej osoby, i właśnie tak się stanie, bo właśnie na tym polega miłośd.

Ale nie mogą się z tym zmierzyd, gdyż mieli złe doświadczenia z taką władzą, nadużywaną przez kogoś

kogo kochali w dzieciostwie.

JOHN: Więc perwersja chroni w jakiś sposób ich sferę seksualną przed większym

niebezpieczeostwem.

ROBIN: Masz rację. Ich seksualnośd w dzieciostwie znalazła się w niebezpieczeostwie, więc żeby z niej

nie rezygnowad musieli ją ukryd, żeby była bezpieczna. Musieli zamaskowad ją tak, żeby ludzie jej nie

poznali, albo schowad gdzieś, żeby nie trafid na osobę stanowiącą źródło zagrożenia. Inaczej mówiąc,

obszar seksu skojarzonego z miłością został zamknięty, tak że inni nie mogą go znaleźd. Potrzeby

seksualne mogą się więc ujawniad tylko w jakiejś wypaczonej, nienaturalnej formie, wolnej od ryzyka

pojawienia się ciepłych uczud, które były wyzyskiwane w dzieciostwie.

JOHN: Później problem staje się jeszcze trudniejszy, bo społeczeostwo potępia taki bezpieczny

sposób wyrażania emocji seksualnej.

205

ROBIN: Dlatego naturalna jest tendencja do trzymania tych praktyk w tajemnicy i przeżywania w

związku z nimi poczucia winy. Ale oczywiście nie rezygnuje się z nich, bo są dla danej osoby jedyną

formą życia seksualnego, jaka im pozostała. Więc uprawia ją tylko wtedy, gdy się na to odważy.

JOHN: Czy tacy ludzie poszukują pomocy?

ROBIN: Tylko niektórzy. A jeśli już zgłaszają się na terapię i deklarują chęd zmiany, to raczej nie chcą

pozwolid na zagłębianie się w to od czego chcieliby się uwolnid. Ponieważ wstydzą się tego i mają

poczucie winy. Ale oczywiście jeśli chcemy się zmienid musimy wiedzied, gdzie jesteśmy teraz.

JOHN: Chcesz powiedzied, że chcą odnaleźd u siebie obszar normalnych reakcji seksualnych

jednocześnie usiłując zapomnied, gdzie je ukryli.

ROBIN: Tak. Jak ten facet, któremu wypadły klucze, więc idzie ich szukad pod latarnią 50 metrów

dalej. Bo tam jest jaśniej. Dokładnie z tego powodu zachęcanie ich do spróbowania normalnych form

zaspokojenia seksualnego jest takie bezcelowe. Jeżeli uda się zacząd od tego gdzie seks jest i uwolnid

go, to może się wydostad i zamienid w coś bardziej naturalnego, połączonego z resztą normalnych

uczud, które wówczas mogą pomóc go opanowad. Stąd terapia zawsze musi zacząd się od szukania,

gdzie zostały schowane emocje o charakterze seksualnym, a gdy już się znajdzie, trzeba pomóc

pacjentom nauczyd się je akceptowad w takiej postaci i nawet cieszyd się z marzeo i fantazji, które są

źródłem ich kłopotów.

JOHN: Cieszyd się? Przecież oni przyszli się ich pozbyd?

ROBIN: Wiem, że to brzmi dziwnie. Nie chcę powiedzied, że zachęca się kogoś do takiego realizowania

swoich fantazji z innymi ludźmi, ale niezależnie od tego jak zboczony może byd impuls czy fantazja, to

w tym miejscu zostały ukryte rzeczywiste, skojarzone z miłością uczucia seksualne, więc kiedy pacjent

unika rzetelnej konfrontacji z nimi z powodu wstydu czy poczucia winy, nigdy nie uda mu się znaleźd

tej dobrej rzeczy, właśnie tam schowanej. Natomiast kiedy terapeuta popiera swobodne odczuwanie

podniecenia seksualnego związanego z wypaczonymi uczuciami, stopniowo zaczynają się uwalniad

również emocje ukryte głębiej. A skoro w koocu dojdzie do uruchomienia tego procesu i skrywane

dotąd uczucia popłyną normalnymi kanałami, to w koocu taka osoba będzie mogła podjąd

prawdziwe, powiązane z miłością życie seksualne.

JOHN: Czy te nowe metody spod znaku Mastersa i Johnson pomagają też w leczeniu takich

problemów?

ROBIN: Bezpośrednio nie. Jak powiedziałem, odchylenia tego typu mieszczą się gdzieś pomiędzy

problemami z tożsamością, jak transseksualizm i homoseksualizm, a dysfunkcjami typu impotencji i

oziębłości. Chyba łatwiej tu coś zmienid niż w homoseksualizmie, jeżeli ktoś naprawdę tego chce. Ale

jest znacznie trudniej niż w przypadkach, gdzie wystarczy zmienid światło z czerwonego na zielone.

Zwykle potrzeba na to roku, a nawet kilku lat systematycznej terapii typu psychoanalitycznego.

Nasz największy wróg.

JOHN: Kiedy się myśli o tych wszystkich ludziach dotkniętych jakąś formą odchylenia, którym trudno

podjąd normalne współżycie seksualne, w dzisiejszych czasach powszechnie akceptowane i

206

popierane, to widad jak strasznie trudno im poradzid sobie z faktem, że nawet to co mogą robid

spotyka się z dezaprobatą i jest uważane za coś wstydliwego.

ROBIN: Zresztą taka postawa potępienia szkodzi też samemu społeczeostwu.

JOHN: W jaki sposób?

ROBIN: Cóż. Pomyśl o ogromnych kosztach jakie muszą ponosid homoseksualiści i inni ludzie o

odmiennym stylu życia. Tam gdzie nie toleruje się dewiacji i odrzuca je. Muszą zejśd do podziemia,

dad się zepchnąd na pozycję wyjętych spod prawa. Wobec tego pozostaje im tylko jedna możliwośd,

utożsamid się z innymi członkami swojej mniejszości w samoobronie przed społeczeostwie jako

całością. W mniejszym lub większym stopniu są zmuszeni wrogo odnosid się do społeczeostwa, które

jest wrogo nastawione do nich.

JOHN: Są zmuszeni do odrzucania wszystkiego, co normalne, zamiast swobodnego brania tego, co

jest dobre.

ROBIN: To zaś nie pomaga ani im ani społeczeostwu. Taka zasada z równą siłą działa także w drugą

stronę. Weźmy znów homoseksualizm. Jeżeli obejmuje go bardzo mocne tabu, to ludzie mogą zacząd

bardzo bad się, że niektóre cechy ich własnego zachowania mogłyby byd homoseksualne.

JOHN: Ponieważ, jak mówiłeś, większośd ludzi ma pewien rys homoseksualny w tym sensie, że może

im sprawiad przyjemnośd kontakt z atrakcyjnym przedstawicielem tej samej płci.

ROBIN: Ale jeżeli nie czują się swobodnie z tymi uczuciami to spróbują, to spróbują je zdławid, stłumid

i wypchnąd za kurtynę.

JOHN: Więc będą się okropnie bali nawet dotknąd kogoś, żeby wyrazid miłośd, czy przywiązanie, w

obawie, że zostanie to odczytane jako sygnał, iż faktycznie jest to coś z tych rzeczy.

ROBIN: Ale to nie wszystko. Ponieważ ta sama podstawowa energia rządzi uczuciami o charakterze

heteroseksualnym i homoseksualnym, to mocniej trzymając w karbach uczucia jednego rodzaju,

blokuje się cała swoją energię seksualną. Oznacza to, że ktoś taki nigdy nie będzie w stanie oddad się

przeżywaniu i cieszyd się sobą w kontaktach z płcią przeciwną. Inaczej niż osoby, które czują się

swobodnie z wszystkimi swoimi uczuciami.

JOHN: Zdarzyło mi się właśnie coś takiego. Przez jakiś czas byłem z dziewczyną i mieliśmy bardzo

dobry układ seksualny, ale pewnego dnia okazało się, że nękają nas bardzo podobne uczucia. Ona

pracowała z drugą dziewczyną, która nagle zaczęła z nią flirtowad i czuła się z tym bardzo nieswojo. A

ja opowiedziałem, że na siłowni, gdzie chodzę dwiczyd, jest kilku przystojnych i fantastycznie

zbudowanych ludzi, którzy ciągle się popisują bez wysiłku podrzucając ciężarki i że oni mnie drażnią.

Więc dziewczyna i ja przyrzekliśmy sobie, że spróbujemy polubid tę sytuację. Ona zaczęła i okazało

się, że miło jej się flirtuje z tamtą drugą dziewczyną, że przestała czud się z tym nieswojo. A ja

poszedłem na siłownię i zaciskając zęby próbowałem z przyjemnością przyglądad się tym bardzo

męskim młodzieocom. Tak było mi przyjemnie na nich patrzed. Najpierw poczułem się okropnie źle,

głównie ze strachu, że zamieniam się w pedała, a potem, no proszę, było mi tak przyjemnie na nich

patrzed. Mogłem cieszyd się z tego, że nie odczuwam zbyt dużego dystansu i chłodu, ani irytacji z

powodu ich nieco narcystycznego zachowania. A po paru dniach i dziewczyna i ja zauważyliśmy

207

gwałtowny wzrost energii i radości podczas zbliżeo. Pewna częśd energii seksualnej, która musiała byd

zablokowana przez ten lęk, została teraz uwolniona.

ROBIN: To jest przecież najważniejsze we współżyciu seksualnym, naprawdę pełnym miłości. Oddad

się przeżywaniu do kooca. Całkowicie oddad się w cudze ręce, kiedy się to dzieje. Byd absolutnie

wolnym, nie próbowad ani kontrolowad siebie, ani uzyskad kontroli nad partnerem, a tylko reagowad

na siebie nawzajem w narastającej reakcji łaocuchowej w radości i miłości. Nie możesz tego zrobid,

gdy jesteś czujny, bo boisz się reakcji partnera. Nie możesz tego zrobid również w sytuacji kiedy

martwisz się, że ty mógłbyś okazad jakieś uczucia czy zrobid coś co twoim zdaniem jest nie na miejscu.

Chodzi tu oczywiście nie tylko o homoseksualizm, ale o całą gamę najrozmaitszych uczud. Widzisz, w

idealnej sytuacji, dorastając nie tracimy zupełnie kontaktu z wcześniejszymi etapami swego rozwoju i

jedną z najmilszych rzeczy w seksie jest to, że we współżyciu wszystkie te etapy mogą znaleźd swój

wyraz. Toteż nie ma znaczenia co podnieca parę. Mogą lubid zabawę w odgrywanie dominacji i

podporządkowania, niaoczenie i rozpieszczanie się, albo grad agresywne pięciolatki jak z Rablego,

bądź zamieniad się rolami i byd tym, czym zwykle jest to drugie. Jeśli to wszystko jest zabawą

kochającej się pary, tworzącej zasadniczo dobry układ, to nadzwyczajnie. Oznacza to bowiem, że

wszystkie różnorodne potrzeby osobowościowe znajdują tutaj ujście. Nie tylko stwarza to okazje do

uzupełnienia ważnych doświadczeo, pominiętych w dzieciostwie na różnych etapach rozwoju, ale też

uwalnia energię dającą maksimum zadowolenia z aktywności seksualnej, z siebie nawzajem, z życia.

JOHN: Wydaje się, że ważną sprawą jest tutaj zabawa. W zabawie jakoś łatwiej czud się swobodnie,

odpuścid sobie i zaryzykowad, prawda?

ROBIN: Tak, ale nie zapominaj, że istotą zabawy jest koniecznośd istnienia granicy, to znaczy, że musi

byd określone miejsce i czas, żeby było wiadomo, kiedy się zaczyna i kooczy. I znów wracamy do reguł

obowiązujących w codziennym życiu. Ludzie mogą pozwolid sobie na pełny luz tylko wtedy, gdy

wiedzą, że granica ich chroni. Jeżeli jest, to mogą pozwolid sobie na wyzbycie się wszelkich innych

barier. Mogą kompletnie rozhamowad się i zatracid.

JOHN: Wiedząc, że potrafią wyjśd z tego kiedy zechcą.

ROBIN: O to chodzi. Badania wskazują na to, że owa zdolnośd do zanurzania się w intymnośd i

wychodzenie z niej bez lęku, kiedy jest się czasem bardzo blisko i bez przejmowania się tym, że kiedy

indziej można byd bardzo daleko, jest czynnikiem decydującym o jakości relacji w najzdrowszych

rodzinach. I myślę, że przede wszystkim na to trzeba się nastawid, jeśli się chce wzbogacid życie w

małżeostwie. Ale człowiek może pozwolid sobie zatracid się tylko wtedy, gdy ma pewnośd, że granice

odtworzą się na nowo.

JOHN: Chodzi ci o lęk przed znalezieniem się tak blisko, że później nie uda się z powrotem oddzielid.

ROBIN: Tak, takie problemy pojawiają się, gdy ludzie nie zakooczyli, w czym powinna im pomóc

rodzina, przechodzenia przez poszczególne etapy rozwojowe, gdy zostali zablokowani i nie mogli

rozstad się z ojcem i matką tak jak powinni. Dlatego nadal są przywiązani do nich, zamiast do

współmałżonka. Albo jeśli jednak odeszli i powstał fizyczny dystans pomiędzy nimi a rodziną, to

zabrali ze sobą wszystkie nierozwiązane problemy emocjonalne z rodzicami. I odtwarzają je na nowo

z małżonkiem i dziedmi, jakby to byli rodzice.

208

JOHN: Tu koło się zamyka, bo wracamy do zasady, która sformułowałeś na samym początku. Że ludzie

dobierają się w pary z powodu niezakooczonych spraw. To jest istota rzeczy. Ale musimy je zakooczyd

jeśli mamy rozwijad się i stawad odrębnymi osobami, a to oznacza że musimy odejśd od rodziców w

tym sensie, żeby nie czekad bezczynnie, aż coś jeszcze od nich dostaniemy. Nie musimy odrzucad ich,

ani tracid ich przyjaźo i wsparcie. Co prawda rzeczywiste kazirodztwo jest zakazane, jednak żadna

ustawa nie zabrania szukad sobie partnera, który jest równie pociągający, albo ładny, albo atrakcyjny

seksualnie, albo kochający jak mama czy tata, bądź brat czy siostra, bądź babcia czy dziadek. Albo oni

razem wzięci, jeżeli tylko ma się na to chęd.

JOHN: No. Z ta myślą jest mi najwyraźniej znacznie bardziej lżej.

ROBIN: Mnie chyba też. Bo w gruncie rzeczy człowiek nie w pełni sobie uświadamia, do jakiego

stopnia na wybór partnera wpływa dawna miłośd do osób z rodziny, dopóki nie stwierdzi, że

kierowanie się taką zasadą jest absolutnie w porządku, a postępując w ten sposób nie łamie się

żadnych norm.

JOHN: Wiesz, dzięki temu nagle zobaczyłem różne rzeczy w nowym świetle. Byd może wielu

problemów małżeoskich dałoby się uniknąd. Mam na myśli to, że ludzie mogą mied zahamowania w

sferze seksualnej, bo nie rozumieją, że nie ma nic złego w obdarzaniu partnera dobrymi uczuciami,

jakie żywili do członków własnej rodziny. Jeśli ten powód jego atrakcyjności był ukrywany za kurtyną,

można było żyd w przeczuciu, że związek ma posmak kazirodztwa i przez to czud się w nim źle, mimo

że niczego w ogóle tam takiego nie było. Masz absolutnie rację. Przyglądając się problemom

małżeoskim i seksualnym łatwo można dojśd do wniosku, że wiele z nich wynika z uczucia, że

uprawianie seksu z partnerem ma w sobie coś z kazirodztwa. Ponieważ obecne uczucia przypominają

tamte dawne. Oczywiście nie jest to żadne kazirodztwo, a taki pomysł jest wynikiem zamętu,

bałaganu. Z tym, że łatwiej zamieszad w głowach ludziom, którzy mieli rodziców nieporadnych i

zahamowanych w sprawach seksualnych. Więc widzisz sam, że dobry układ seksualny miedzy

rodzicami, zmniejsza prawdopodobieostwo korzystania z zamieszania, głównie dlatego, że w takiej

rodzinie było zupełnie jasne, gdzie jest miejsce na seks, a gdzie na pewno nie. Również z tego

powodu jakośd pożycia seksualnego rodziców stanowi tak ważny fundament poczucia

bezpieczeostwa dzieci. I dlatego rodzice robią wszystkim innym, jak również sobie przysługę, kiedy

wiadomo na pewno, że czują się ze sobą dobrze zarówno w łóżku, jak i poza nim.

JOHN: A więc do życia seksualnego odnosi się ta sama zasada, co do wszystkich innych problemów,

które nie zostały rozwiązane w układzie z rodzicami. Jeżeli potrafimy wydobyd jej zza kurtyny, to

można je rozwiązad w relacji z partnerem małżeoskim. Inaczej mówiąc, tylko wtedy, gdy uda się

stwierdzid co się naprawdę dzieje.

ROBIN: Czy to nie śmieszne? Wiesz, kiedy pacjenci są już prawie gotowi do zakooczenia terapii i

wreszcie zrozumieli jak sami tworzą wszelkie swoje problemy, wcale nie zdając sobie z tego sprawy,

prawie zawsze pytają mnie dlaczego nie powiedziałem im tego wcześniej. Ja to mówiłem niemal na

każdym spotkaniu, odkąd zaczęli do mnie przychodzid, a oni byli na mnie z tego powodu wściekli.

JOHN: I w tym momencie, jeśli dobrze pamiętam, ty śmiejesz się z nich.

ROBIN: A wtedy, jeśli oni też śmieją się z siebie, bo cała ta historia jest taka komiczna, to znaczy, że

możemy już się rozstad.