Skrępowany olbrzym

Skrepowany olbrzym.indd 2Skrepowany olbrzym.indd 2 2014-03-11 13:01:452014-03-11 13:01:45Podstawowy czarnyPodstawowy czarny

MARTIN SCHULZS K R ¢ P O W A N Y

OLBRZYMO S T A T N I A S Z A N S A E U R O P Y

MUZA SA


Oryginalne wydanie książki nosi tytuł:DER GEFESSELTE RIESEEuropas letzte Chance

Projekt okładki: Maryna WiśniewskaPrzekład: Ryszarda FormuszewiczRedakcja: Halina BukowieckaRedaktor prowadzący: Bożena ZasiecznaRedakcja techniczna: Sylwia Rogowska-KuszKorekta: Zespół

Książka wydana dzięki wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta,Przedstawicielstwo w Polsce

Na okładce wykorzystano zdjęcie Martina Schulza © Schulz, Martin-2050-2.jpg”, Foto-AG Gymnasium Melle, źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC-BY-SA 3.0: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.plCopyright © 2013 by Rowohlt, Berlin Verlag GmbH, Berlin© for the Polish translation by Friedrich Ebert Foundation, Representation in Poland, 2014© for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2014

Wszelkie prawa zastrzeżone.Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana,przechowywana jako źródło danych i przekazywana w jakiejkolwiekformie zapisu bez pisemnej zgody posiadacza praw.

ISBN 978-83-7758-750-8

MUZA SAWarszawa 2014


Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wstęp Martina Schulza do polskiego wydania . . . . . . . . . . . . . 11

Niedoceniany pokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

I EUROPA POD PRĘGIERZEM KRYTYKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

UE – biurokratyczne monstrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Deficyt demokracji w Brukseli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Rozszerzenie bez reform: przerost UE? . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Unia Europejska – projekt neoliberalny? . . . . . . . . . . . . . . . 65

Niewydolność Europy w kryzysie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Niewydolność Europy podczas arabskiej wiosny . . . . . . . 109

II A CO JEŚLI EUROPA PONIESIE PORAŻKĘ? . . . . . . . . . . . . . 117

Blame game . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Scenariusz 1: Nowa marka niemiecka – koszmar przemysłu eksportowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Scenariusz 2: „Dokumenty, proszę” – powrót szlabanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Scenariusz 3: Europa milknie w koncercie światowych mocarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Scenariusz 4: Odrodzenie tępego nacjonalizmu . . . . . . . . 140

III NOWE OTWARCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Europa musi wzmocnić swoją demokrację . . . . . . . . . . . . 157

Bruksela to nie Babilon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Obrona europejskiego modelu społecznego . . . . . . . . . . . 212

Poskromienie międzynarodowego drapieżnego kapitalizmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228


IV WYZWOLONY Z WIĘZÓW KONTYNENT – WIZJE DLA EUROPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Stać w miejscu, czy iść naprzód? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Przyszłość Europy i nowy duch wspólnoty . . . . . . . . . . . . 260

O dumie z bycia Europejczykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270


7

Wprowadzenie

Wybory do Parlamentu Europejskiego w 2014 roku z kilku powo-

dów są niezwykle ważne. Ponad pięć lat po wybuchu kryzysu

finansowego Unia Europejska wciąż walczy z jego skutkami. Po-

gorszenie sytuacji gospodarczej w wielu państwach członkow-

skich przełożyło się na pogorszenie wyobrażenia o Unii Europej-

skiej, która nie potrafiła szybko i skutecznie zareagować na

kryzys. Spadło społeczne poparcie dla integracji europejskiej

w wielu krajach, a politycy budujący swą popularność na euro-

sceptycyzmie znajdują rosnące poparcie. Wybory będą probie-

rzem ich siły, ale i szansą na nowe otwarcie dla zwolenników

idei integracji europejskiej. Jeśli ktoś zwątpił, że otwarcie to jest

możliwe, to jest duża szansa, że po lekturze książki Martina

Schulza odzyska nadzieję.

Ten doświadczony niemiecki polityk, socjaldemokrata, od

2012 roku przewodniczący Parlamentu Europejskiego, przedsta-

wia niezwykle szczerą diagnozę Unii Europejskiej. Wielokrotnie

powtarza, że kluczem do bycia Europejczykiem nie jest ślepa

wiara we wszystko, co dzieje się w Unii, przyjmowanie za dobrą

monetę wszystkich jej kroków czy zwiększania kompetencji

w każdej dziedzinie. Unia jego zdaniem nie tylko zasługuje na

krytykę, ale przede wszystkim potrzebuje jej, jak każda organi-

zacja, by móc zmieniać się na lepsze. Aby wyjść poza paraliżują-

cy podział na zwolenników i przeciwników wspólnej Europy,

Martin Schulz odważnie wzywa do przywrócenia polityce należ-

nego jej miejsca w procesie integracji europejskiej. Dominacja

neoliberalnej ideologii w większości europejskich rządów ostat-

nich dziesięcioleci doprowadziła bowiem do tego, że polityka


8

często ustępuje miejsca rynkowi. Na poziomie unijnym, gdzie

szwankuje klasyczny podział władzy i brak jest politycznej opo-

zycji charakteryzującej systemy demokratyczne, ta nierówno-

waga jest szczególnie odczuwalna. Deficyt demokracji jest więc

problemem w Unii Europejskiej, ale dzięki pewnym zmianom –

jak wprowadzenie unii personalnej stanowisk przewodniczące-

go Komisji Europejskiej i Rady Europejskiej, a następnie poważ-

niejszym reformom w instytucjonalnej strukturze UE – można

go przezwyciężyć.

Istotą polityki jest spór. Na poziomie europejskim odbywa się

on zbyt często między szefami rządów, którzy broniąc „narodo-

wych interesów” blokują często rozwiązania dobre dla europej-

skiej wspólnoty jako całości. Brakuje natomiast dyskusji nad al-

ternatywnymi rozwiązaniami problemów, które tak często

w takim samym stopniu dotyczą wszystkich państw członkow-

skich. Dlatego Martin Schulz postuluje wzmocnienie wspólnoto-

wej metody podejmowania decyzji w Unii. Nowy Parlament Eu-

ropejski, również dzięki temu, że zgodnie z traktatem lizbońskim

wyłoni nowego przewodniczącego Komisji, ma szansę wzmoc-

nić polityczny wymiar integracji europejskiej. Przede wszystkim

przez przedstawienie alternatywy dla polityki neoliberalnej,

która jest przecież tylko jedną z opcji: „Jeśli wyborcy zagłosują

za Europą deregulacji i prywatyzacji, to UE będzie projektem

neoliberalnym. (…) W przypadku innej politycznej większości

możliwa będzie inna Europa: Europa, w której prawa socjalne

i standardy środowiskowe mają prymat nad rynkiem” – pisze

Schulz, a słowa te streszczają polityczny program kandydata eu-

ropejskich socjalistów na przewodniczącego Komisji.

Dominacja rynku nad polityką oraz dominacja metody mię-

dzyrządowej podczas walki z kryzysem finansowym to zdaniem

autora jedne z największych bolączek europejskiej konstrukcji.


Zwraca on również szczególną uwagę na potrzebę większego

zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego w proces inte-

gracji europejskiej. Podkreśla jednak, że nie uda się przekonać

obywateli do Unii, jeśli będzie się ich stawiało przed faktem do-

konanym, jeśli będzie im się powtarzać, że choć banki trzeba

ratować przed upadkiem, to mali przedsiębiorcy czy pracownicy

mają posłusznie dźwigać koszty kryzysu.

Schulz w swej diagnozie jest przekonujący, ponieważ na kart-

kach tej książki wielokrotnie powołuje się na własne doświadcze-

nia – czasem te sprzed lat, a czasem sprzed kilkunastu miesięcy.

Przypomina swoje rozmowy z bohaterami unijnych negocjacji

– czy to szefami rządów, czy też z ubożejącymi obywatelami

dotkniętymi oszczędnościową polityką antykryzysową. Z jego

opowieści wyłania się trochę inny obraz Unii Europejskiej niż ten,

który znamy z mediów i fachowych publikacji. Ma ona twarze

konkretnych ludzi i to nie przede wszystkim przywódców, ale

obywateli wszystkich krajów, które tę unię tworzą. W tej książce

Martin Schulz nie poprzestaje jednak na narzekaniu, jak to często

bywa w publikacjach, których autorzy tylko ze smutkiem pochyla-

ją się nad losem Europy. Przywrócenie Unii wymiaru politycznego

to tylko jeden z proponowanych przez autora sposobów na uwol-

nienie „skrępowanego olbrzyma”, jakim dziś jest Europa. Języ-

kiem prostym, barwnym, bez choćby dozy irytującego unijnego

żargonu Martin Schulz opowiada o Europie, którą zna od pod-

szewki, którą kocha i którą chce naprawić.

Bardzo się cieszę, że w przededniu wyborów do Parlamentu

Europejskiego mogę tę książkę polecić polskiemu czytelnikowi.

Jestem pewien, że niejeden po jej lekturze odzyska wiarę w Unię.

Knut Dethlefsen

Dyrektor Biura Fundacji im. Friedricha Eberta

Przedstawicielstwo w Polsce


11

Wstęp Martina Schulza do polskiego wydania

Cieszę się z polskiego wydania mojej książki, bo Polska jest dla

mnie pod wieloma względami krajem szczególnym. W Polsce

Niemcy popełnili potworne zbrodnie, które w historii ludzkości

zapisały się jako bezprecedensowe załamanie cywilizacji. Walka

z rasizmem, ksenofobią i antysemi tyzmem od lat młodości była

moim politycznym kredo. Ale Polska fascynowała mnie przede

wszystkim ze względu na swoją wspaniałą kulturę i serdecz-

nych, odważnych ludzi. To właśnie Polacy rozcięli żelazną kurty-

nę, umożliwiając zjednoczenie naszego kontynentu. Dlatego ni-

gdy nie miałem wątpliwości, że Polska należy do europejskiej

wspólnoty i centrum Europy. Poza tym moja rodzina ma polskie

korzenie i to także był powód, dla którego w ostatnich latach

wielokrotnie chętnie podróżowałem po Polsce.

Większość ludzi, z którymi rozmawiałem w Polsce na prze-

strzeni ostatnich lat to zdeklarowani Europejczycy, postrzegają-

cy Europę nie poprzez spojrzenie w przeszłość, ale przede

wszystkim jako obietnicę i nadzieję dla teraźniejszości i lepszej

przyszłości. I właśnie dlatego, że jesteśmy zdeklarowanymi Euro-

pejczykami, wskazujemy niekiedy na problemy i dyskutujemy

zażarcie o wadach europejskiej wspólnoty. Bo Europa nie jest

dzisiaj w najlepszej kondycji, musimy ją poprawić i zreformo-

wać. W tej kwestii zgadzam się z wieloma polskimi przyjaciółmi.

By sprostać wymaganiom XXI w., potrzebujemy demokratycz-

nej, transparentnej, efektywnej i silnej Europy. I nie chodzi tu

o likwidację państw narodowych. Jest jednak wiele obszarów,

na których państwa narodowe nieuchronnie natrafiają na ogra-

niczenia, na przykład w zakresie międzynarodowych stosunków


handlowych, walki ze spekulacją, uchylaniem się od płacenia po-

datków lub ucieczką do rajów podatkowych, przy przeciwdziała-

niu zmianom klimatycznym, problemach migracyjnych i zwal-

czaniu przestępczości międzynarodowej. Do tego potrzebna jest

nam Unia Europejska i właśnie tu przynosi największe korzyści

obywatelom. Jednocześnie oznacza to jednak, że UE musi prze-

stać mieszać się w sprawy, które lepiej zostawić innym. To,

o czym można decydować na poziomie lokalnym, regionalnym

i narodowym, należy właśnie tam rozstrzygać. Wiem, że wielu

ludzi w Polsce podziela ten podgląd.

W ciągu dziesięciu lat swojego członkostwa w Unii Europej-

skiej Polska przeszła imponujący rozwój. Kai-Olaf Lang określił to

kiedyś mianem przejścia „od wichrzyciela do twórcy”. I nie była

to całkiem błędna diagnoza. Polskie stanowisko liczy się w UE, co

więcej Polska wyznacza ważne akcenty w dalszym kształtowaniu

i integracji wspólnoty. Polscy europarlamentarzyści wnoszą cen-

ny wkład w pracę parlamentu, nigdy nie tracąc z oczu wspólnego

interesu europejskiego. Polska odnalazła swoją rolę w Unii Euro-

pejskiej. Jest to zmiana, która szczególnie cieszy mnie – niemiec-

kiego przewodniczącego międzynarodowego parlamentu.

Nadchodzące lata będą decydujące dla UE i dla Polski. Będzie-

my bowiem musieli znaleźć odpowiedzi na ważne pytania: Jaki

będzie nasz stosunek do UE w XXI wieku? Jak odbudujemy wza-

jemne zaufanie pomiędzy Europą, jej instytucjami i zwykłymi

ludźmi? Jaką rolę chcemy odgrywać w świecie? Jak chcemy reali-

zować własne interesy, kształtując zglobalizowany świat zgod-

nie z naszymi wartościami? W jaki sposób chcemy zachować

nasz demokratyczny i socjalny model społeczny? W poszukiwa-

niu odpowiedzi na te pytania Polska będzie odgrywać istotną

rolę. W niniejszej książce pragnę poddać pod dyskusję moją wi-

zję przyszłości Europy.


13

Niedoceniany pokój

Po raz pierwszy w powojennej historii porażka Unii Euro-pejskiej jest realistycznym scenariuszem. Ta porażka nie jest nieuchronna, coraz częściej jednak dyskutuje się o niej, a niektórzy przestali się jej obawiać. Jeszcze kilka lat temu byłoby to nie do pomyślenia. W tym czasie nastroje radykal-nie się zmieniły, a publiczną debatę zdominowały tony kry-tyczne wobec UE. Dlatego piszę tę książkę. Chcę w niej bro-nić idei integracji europejskiej. Jestem przekonany, że należy ona do najważniejszych osiągnięć minionego stulecia. Dla-tego obywatele europejscy mogą być również dumni z tego, że to dzieło zostało w grudniu 2012 r. wyróżnione Pokojową Nagrodą Nobla.

Nikogo nie zdziwi, że występuję na rzecz UE – jako wie-loletni eurodeputowany i przewodniczący Parlamentu Euro-pejskiego jestem w końcu częścią europejskiego systemu. Nie chcę jednak ograniczyć się do zwykłej obrony Unii. Sam także odczuwam niezadowolenie i złość z powodu stanu, w jakim znajdują się instytucje europejskie. Dlatego nie chcę bronić UE w jej obecnej kondycji, lecz raczej opisać, jaka może być, jeśli ją zmienimy i ulepszymy. Chcę przy tym przypomnieć oczywisty właściwie fakt, że o postęp trzeba zabiegać każdego dnia od nowa. Dotyczy to Europy tak samo jak naszego codziennego współżycia. Ta prosta lekcja uczy, że nie można spocząć na laurach, tylko ciągle trzeba walczyć o zachowanie i rozwój tego, co się osiągnęło. W przeciwnym razie tynk odpada ze ścian, a dach zaczyna przeciekać. Dlatego chcę, by ta książka była mową obrończą


14

w sprawie wzmocnionej integracji Europy. Mową obrończą Unii, która siedzi na ławie oskarżonych po części zasłuże-nie, a po części niesłusznie. To oskarżona, którą może trzeba wysłać do zakładu poprawczego, ale która nie zasłużyła na karę śmierci.

Niekiedy wydaje mi się, że UE jest uderzająco podobna do pozornego olbrzyma Ping Ponga ze wspaniałej książki Michaela Ende Kuba Guzik i maszynista Łukasz. Ten pozorny olbrzym stawia prawa fizyki zupełnie na głowie. Nie zmniej-sza się optycznie wraz z rosnącą odległością, lecz staje się coraz większy, tak że z daleka jawi się jako potężny olbrzym. Z bliska natomiast można dostrzec, że nosi znoszone ubra-nie, jest całkiem mały i w ogóle nie wygląda szczególnie groźnie. Ta historia często przychodzi mi na myśl, gdy po-dróżuję poza Unię Europejską. Ponieważ im dalej od Europy, tym większa jest fascynacja, jaką rodzi UE: pokój, wolność, dobrobyt i sprawiedliwość społeczna to pojęcia, które wią-zane są z Europą. „Model Europa” dla wielu obserwatorów na innych kontynentach oznacza wolną prasę, niezależne sądy, zabezpieczenie chorobowe i emerytalne dla wszyst-kich oraz perspektywy awansu także dla znajdujących się w niekorzystnej sytuacji wyjściowej. To jest model, którego wielu ludzi na całym świecie nam zazdrości – przede wszyst-kim ci, którzy w swoich państwach nie cieszą się ani wolno-ścią, ani bezpieczeństwem socjalnym. Europa stworzyła coś, co amerykański myśliciel Jeremy Rifkin nazwał „euro-pejskim marzeniem”.

W wielu miejscach na świecie nasz kontynent jest obiek-tem tęsknoty, a w niektórych regionach próbuje się urzeczy-wistnić przedsięwzięcia podobne pod względem politycz-nym lub gospodarczym. Nasz rynek wewnętrzny znalazł


15

kilku naśladowców, takich jak Wspólny Rynek Ameryki Po-łudniowej (MERCOSUR) i Północnoamerykański Układ Wol-nego Handlu (NAFTA). Ostatnio Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) postanowiło stworzyć przestrzeń gospodarczą na wzór europejski. Zarówno ASEAN, jak i Unia Afrykańska dążą ponadto do osiągnięcia większej integracji politycznej zaangażowanych krajów, a w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy Chiny i Rosja starają się o lepsze porozumienie z ich partnerami z Azji Środko-wej. Wszystkie te sojusze są wprawdzie jeszcze dalekie od osiągnięcia takiego stopnia integracji, który byłby porówny-walny z europejskim, ale orientują się na UE – czasem bar-dziej, czasem mniej wyraźnie – i starają się zgłębić zagadkę europejskiego sukcesu ostatnich 50 lat.

Dokładnie tak, jak pozorny olbrzym Ping Pong, który tak potężny z daleka, z bliska wygląda marnie, staro i podupa-dle, UE wydaje się tym bardziej mizerna, im bardziej ktoś się zbliża do jej centrum. EU-bashing stał się ulubioną rozrywką dla wszystkich grup społecznych. We wszystkich państwach członkowskich spadają wskaźniki poparcia – także u nas w Niemczech, choć dotąd zaliczaliśmy się do najbardziej en-tuzjastycznych Europejczyków. Instytut badania opinii spo-łecznej Emnid zaskoczył latem 2012 r. doniesieniem, że zda-niem 65 procent Niemców bez wspólnej europejskiej waluty powodziłoby się im lepiej, a 48 procent sądziło nawet, że członkostwo Niemiec w UE było dla nich osobiście nieko-rzystne. To najgorsze wyniki poparcia dla UE, jakie kiedykol-wiek zmierzono w Niemczech. Nagłówki gazet odpowiednio kreślą ponury obraz. Można tam przeczytać o „schyłku”, „upadku” albo przynajmniej o „utraconym wpływie” Europy, podczas gdy rynek księgarski jest opanowany przez takie


16

tytuły, jak „Europa po upadku”, „Europa przed krachem” czy „Twarde lądowanie Europy”. Od pięciu już lat rozbrzmie-wa nam w uszach ten stały dźwięk kryzysu, co nie pozostaje bez konsekwencji. Nie jesteśmy przyzwyczajeni do trakto-wania nas jak sprawiające trudności dzieci światowej go-spodarki i do otrzymywania rad z USA i z Chin, co mamy robić, a czego mamy zaniechać. Z naszej perspektywy to inni zawsze byli trudnymi dziećmi, a teraz speszeni odnoto-wujemy, jak to gdzieniegdzie podziw dla UE miesza się z tłumioną złośliwą satysfakcją, że po kryzysie azjatyckim w latach 80. i po notorycznie przepowiadanym schyłku USA teraz także Europa okazuje słabość. Czujemy się jak stary chory pacjent, który wysłuchuje od innych, co jest dla niego dobre, a co złe.

Kryzys dotyka boleśnie naszej samoświadomości. Wpraw-dzie te bóle nie są jednakowo dokuczliwe we wszystkich państwach UE, odczuwa się je jednak wszędzie. Sytuacja jest poważna przede wszystkim w południowych państwach członkowskich wspólnoty. Wielu ludzi ma coraz mniej pie-niędzy, nie są już w stanie spłacać swoich domów, obniża się emerytury, a widoki na znalezienie pracy są marne. Szerzy się poczucie beznadziei, a niektórzy zupełnie się poddają. Nawet tych, których osobiście kryzys jeszcze nie dopadł, ogarnia strach, że wkrótce będzie im się gorzej powodzić. Wszędzie w Europie odczuwana jest niepewność. Zachodzi niebezpieczeństwo, że ból stanie się zbyt silny, a pragnie-nie by kryzys się wreszcie skończył zbyt przemożne – bez względu na to, w jaki sposób miałoby to zostać osiągnięte. Pragnienie końca kryzysu jest wszechobecne, a niektórzy wykrzykują je na placach europejskich stolic i demonstrują przeciwko obecnej sytuacji, domagając się nowej polityki.


17

Rozumiem tę złość, która ich przepełnia; też ją odczu-wam. Jednocześnie jednak niepokoję się o naszą wspólno-tę. Bo ta złość na chybioną politykę w Unii Europejskiej podczas kryzysu zwróciła się w coraz większym stopniu przeciwko UE jako instytucji i zagraża teraz akurat temu, co na całym świecie nazywane jest „europejskim modelem społecznym”. Znamienne, że do rozmiarów ziarnka grochu skurczyła się tymczasem europejska samoświadomość wo-bec państw rozwijających się, które w ostatnich latach wy-kazywały imponujące wskaźniki wzrostu. Przez kryzys na-rzekamy na nasz federalizm, na nasz system gospodarczy, a nawet na naszą demokrację. Zwątpiliśmy nawet w nasze metody wychowawcze i w nasze szkolnictwo i zastanawia-my się, czy model azjatycki nie byłby może jednak lepszy. Nagle utyskuje się na rzekomą europejską pedagogikę opie-kuńczą i otwarcie dyskutuje o tym, czy twardy rygor nie dałby naszym dzieciom lepszych wyników – przy czym przez lepsze wyniki rozumie się „bardziej efektywne” dzieci, optymalnie funkcjonujące w świecie XXI wieku. Kto jednak myśli, że Europa zyska na konkurencyjności wskutek musz-trowania naszych dzieci, czy ujmując to ogólnie, wskutek bezlitosnego wyzyskiwania ludzi i zasobów, ten porzucił ideę godności ludzkiej oraz zachowania podstaw życio-wych na naszej planecie na rzecz bezwzględnej ideologii efektywności. To nie jest świat, o jaki walczę. Nie sądzę jed-nak, że nasza przyszłość musi tak wyglądać, ponieważ je-stem zdecydowanie przekonany, że Europa ma do zaofero-wania coś lepszego.

Pochodzę z Würselen, niespełna czterdziestotysięcznego miasta koło Akwizgranu, położonego u styku granic Niemiec,


18

Belgii i Holandii. W czasach mojego dzieciństwa i młodości, w latach 60. granice były wszechobecne: holenderska, bel-gijska i w niewielkiej odległości także luksemburska. Pod-czas międzypaństwowych meczów piłkarskich, gdy emocje sięgały zenitu i robiło się niespokojnie, przejścia graniczne do Holandii były często zamykane. Niemniej jednak ruch przez granice był ożywiony. Odwiedzało się znajomych i jeździło do sąsiedniego kraju na korzystne zakupy. Mieli-śmy przy tym wówczas zawsze kilka portmonetek: jedną na niemieckie marki, jedną na holenderskie guldeny i jedną na belgijskie franki. To był czas, gdy 1. FC Köln jeszcze obracał się w górnej strefie tabeli Bundesligi i zdobył mistrzostwo Niemiec w latach 1962 i 1964. Łukasza Podolskiego nie było jeszcze nawet na świecie. Alemannia Aachen grała jeszcze w pierwszej lidze i była nawet w 1969 r. wicemistrzem. U nas w okolicy zapanował wówczas stan wyjątkowy, po-nieważ świętowano do późnej nocy. Granice państwowe miały w tamtych czasach dla ludzi o wiele większe znacze-nie. Gdy niemiecki piłkarz przenosił się zagranicę, wzbudza-ło to sensację, niekoniecznie w pozytywnym sensie. Niektó-rzy fani uważali zmarłego w 2012 r. wielkiego piłkarza z Augsburga Helmuta Hallera za zdrajcę, gdy przeszedł w 1962 r. do Bologna FC. Większość widzów w Niemczech mogła w swoich małych telewizorach odbierać tylko ARD, ZDF i trzeci regionalny program, który aż do 1967 r. nada-wany był wyłącznie w wersji czarno-białej. Za to cały naród oglądał audycje nadawane w sobotnie wieczory z udziałem Petera Frankenfelda czy Hansa-Joachima Kulenkampffa. Audycja Kulenkampffa EWG („Einer wird gewinnen”), którą zaczęto nadawać w 1964 r., była wówczas bardziej popu-larna niż określana tym samym skrótem Europejska Wspól-


19

nota Gospodarcza. Ileż dzisiejsi prezenterzy daliby za taką oglądalność?

Lata 60. były również okresem, w którym zaczęła kruszeć dominacja konserwatystów. Przez dekady Niemcy były rzą-dzone przez CDU, potem w 1966 r. SPD po raz pierwszy za-siadła przy rządowym stole – początkowo tylko jako młod-szy partner. Ten świeży wiatr, który przyniósł tę polityczną zmianę w krajobrazie politycznym, mogłem też poczuć w swojej rodzinie. Moja matka, której rodzice byli wierny-mi wyborcami katolicko-konserwatywnej partii centrowej, współzakładała po wojnie lokalne koło CDU, z kolei mój oj-ciec, jedenaste dziecko w rodzinie górniczej, był współzało-życielem lokalnej organizacji SPD w Elversbergu. Dobrze pamiętam burzliwe wieczorne dyskusje przy naszym ku-chennym stole. Przede wszystkim moje starsze rodzeństwo było zdania, że należało się wówczas zmierzyć z polityką i społeczeństwem. Wreszcie czuli się traktowani poważnie przez państwo i zachęceni do zaangażowania. A gdy Willy Brandt w 1969 r. został wybrany pierwszym socjaldemokra-tycznym kanclerzem, Republice Federalnej Niemiec udało się to, co wyróżnia demokracje: pokojowa zmiana władzy.

Wspólnota Europejska ograniczała się wówczas tylko do sześciu członków: Belgii, Luksemburga, Holandii, Francji, Włoch i Niemiec. Szefowie państw i rządów, którzy zainicjo-wali tę współpracę, podróżowali przeważnie koleją. Pisywa-li do siebie długie listy, dyktowane najpierw ich sekreta-rzom, a potem przepisywane na maszynie. Wielu z mojego pokolenia uważa, że to były dobre, może nawet lepsze czasy niż obecne. Ja tak nie uważam!

Gdy dyskutuję dziś z młodymi o tamtych czasach, przy-pomina to nieco opowieści dziadka o wojnie. Najważniejsze


20

jest jednak to, że moje pokolenie właśnie nie ma już czego opowiadać na podstawie własnego doświadczenia o bez-sensownym zabijaniu i nocach w piwnicach w ukryciu przed bombardowaniem. W przeciwieństwie do pokolenia moich rodziców i dziadków nie musiałem przeżyć tych okro-pieństw, ponieważ po II wojnie światowej w Europie wresz-cie zapadły decyzje, które zapobiegają ciągłemu pogrążaniu się narodów naszego kontynentu w krwawe konflikty. Dla-tego moje pokolenie opowiada dziś dzieciom, czego na-uczyło się z doświadczeń rodziców i dlaczego musimy posuwać naprzód integrację europejską, nawet jeśli jest to często powolne, denerwujące i frustrujące.

Wielu ludzi zdaje się jednak wierzyć, że mają swoistą wie-czystą gwarancję na stan, w jakim obecnie żyjemy. To prze-konanie jest w najlepszym razie naiwne, a w najgorszym – niebezpieczne. Kto się zajmuje historią, przede wszystkim europejską i niemiecką, ten bardzo szybko zauważa, że na na-szym kontynencie przez stulecia panowały wojna, ubóstwo i uciemiężenie, podczas gdy dłuższe okresy pokoju i dobroby-tu stanowiły wyjątek.

Przed 200 laty miała miejsce pod Lipskiem bitwa naro-dów, na której pola europejskie mocarstwa wysłały 600 ty-sięcy żołnierzy. W ciągu czterech dni życie straciło 90 tysięcy osób, liczba wówczas niewyobrażalna. Następnym kon-fliktom nie zapobiegły ani kongres wiedeński, ani Liga Na-rodów; tylko Francja i Niemcy walczyły przeciwko sobie w latach 1870–1945 w trzech niszczycielskich wojnach. W Europie Zachodniej i Środkowej cieszymy się dłużej trwa-jącym pokojem i dobrobytem zaledwie od 70 lat. W Grecji, Portugalii i Hiszpanii jeszcze do lat 70. XX w. panowały fa-szystowskie dyktatury. Dla narodów Europy Wschodniej,


21

włączając Niemców z NRD, okres niewoli trwał aż do roku 1989, kiedy to ludzie w Lipsku, Warszawie i w Pradze osta-tecznie doprowadzili do upadku komunistycznych reżimów i żelaznej kurtyny. Mimo [zbliżającego się] przystąpienia do UE Chorwacji w 2013 r. i widoków na możliwe przystąpie-nie Serbii nie można zapominać, że wojny w byłej Jugosła-wii toczyły się niecałe 15 lat temu, a w Kosowie wciąż jesz-cze międzynarodowe siły pokojowe muszą zapobiegać ponownemu rozgorzeniu konfliktów etnicznych.

Pokój, wolność i dobrobyt nie są zakodowane w europej-skim DNA. Przeciwnie, wyciągnięcie właściwych wniosków z katastrof przeszłości wymagało znacznego wysiłku. Po-winniśmy wiedzieć, skąd pochodzimy i dlaczego Europa wy-gląda tak, jak ją dziś widzimy. Ta Europa nie jest wprawdzie wolna od wad, trudno ją też często zrozumieć, ale jest jed-nocześnie piękna i pełna uroku jako projekt pokoju i do-brobytu. Potrzeba było jednak wywołanej przez Niemców tragedii II wojny światowej i bezprecedensowej zbrodni Holocaustu, by rozpocząć to historycznie unikalne śmiałe przedsięwzięcie. Co prawda, już w pierwszej połowie XX w. pojawiały się raz po raz inicjatywy powołania „Stanów Zjed-noczonych Europy” – przykładowo w programie heidelber-skim SPD z 1925 r. – rzeczywistej dynamiki ta idea nabrała jednak dopiero po 1945 roku.

Integracja europejska przywróciła jednocześnie równo-wagę na naszym kontynencie, zakłóconą od końca XIX wieku. Po wojnie francusko-pruskiej w latach 1870–1871, którą dziś jeszcze upamiętnia kolumna zwycięstwa w Berlinie, a następ-nie po utworzeniu Cesarstwa Niemieckiego europejskich są-siadów niepokoił kolos powstały pośród nich. Brytyjski mąż stanu Benjamin Disraeli ostrzegał już w 1871 r., bez pośrednio


22

po wygranej niemieckich wojsk walczących pod przywódz-twem Prus: „Ta wojna oznacza niemiecką rewolucję, zdarze-nie polityczne większe niż rewolucja francuska w minionym stuleciu… Zniszczona została całkowicie równowaga sił”1. Zmartwienie wywołane zbyt może potężnymi Niemcami w środku Europy odczuwają do dziś niektórzy sąsiedzi, a w stolicach europejskich także w naszych czasach wyraża-ne są bardzo różne opinie na temat tego, jaką rolę ma odgry-wać nasz kraj – rozciągają się one od przestrogi, że Niemcy powinny zachować powściągliwość i zważać na interesy mniejszych państw, aż do postulatu przejęcia przez Niemcy inicjatywy na naszym kontynencie. Tę mieszankę obawy i podziwu musimy uwzględnić przy uprawianiu polityki eu-ropejskiej, ciągle bowiem zachowuje ważność twierdzenie, że Niemcy są za duże dla Europy i za małe dla świata.

W 1914 r. wewnątrzeuropejskie napięcia znalazły ujście w wojnie, która początkowo spotkała się z poklaskiem wielu polityków i publicystów jako swoista oczyszczająca burza, szybko jednak przekształciła się w pierwsze walki prowa-dzone przez wielkie armie uzbrojone w broń wytwarzaną przez nowoczesny przemysł, angażujące stopniowo coraz więcej państw. Bilans I wojny światowej był przerażający. Po raz pierwszy w użyciu znalazł się nowoczesny sprzęt wo-jenny, czyli samoloty, gazy bojowe, okręty podwodne i czoł-gi. W rezultacie ponad 17 milionów poległych pozostało na polach bitewnych. Zaledwie 14 lat po tej „pierwotnej kata-strofie XX w.”, jak nazwał tę wojnę George F. Kennan, Adolf Hitler doszedł do władzy w Niemczech i wykorzystał ją na-tychmiast do przygotowania następnej wojny. Druga wojna światowa pochłonęła w samej tylko Europie 45 milionów istnień ludzkich i pozostawiła spustoszony kontynent.


Skrępowany olbrzym

Documents

Transcript of Skrępowany olbrzym