Siedliskowe podstawy hodowli lasu‚...Biocenoza jest ożywioną częścią ekosystemu. W jej skład...

1

Siedliskowe podstawy hodowli lasu Załącznik nr 1 do

Zasad hodowli i użytkowania lasu wielofunkcyjnego

Warszawa 2003

2

Siedliskowe podstawy hodowli lasu Opracowanie wykonane na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w Warszawie.

Przez zespół Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego d/s. nowelizacji „Siedliskowych podstaw hodowli lasu”

oraz „Instrukcji wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych” w składzie:

Bańkowski Janusz, Cieśla Adam, Czerepko Janusz, Czępińska-Kamińska Danuta,

Kliczkowska Anna, Kowalkowski Alojzy, Krzyżanowski Adam, Mąkosa Kazimierz,

Sikorska Ewa, Zielony Roman (przewodniczący).

Współpraca: Bernadzki Eugeniusz, Chmurski Jerzy, Majer Adam, Marzec Marian, Wójcik Józef,

Zajączkowski Stanisław, Zalewa Stefan.

Opracowanie redakcyjne:

Kliczkowska Anna, Zielony Roman, Czępińska-Kamińska Danuta, Kowalkowski Alojzy, Sikorska Ewa,

Krzyżanowski Adam, Cieśla Adam, Czerepko Janusz

3

SPIS TREŚCI

Wstęp Część I. – ogólna 1

1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna 1

2. Podstawowe pojęcia używane w siedliskoznawstwie 2

3. Jednostki wyróżniane w pracach siedliskowych 5

3.1. Typy siedliskowe lasu 5

3.2. Odmiany siedliskowego typu lasu 7

3.3. Warianty uwilgotnienia siedlisk 8

3.4. Rodzaj siedliska leśnego 10

3.5. Stan siedliska 12

3.6. Typy lasu 17

4. Zasady wyróżniania siedliskowych typów lasu 18

Część II. Typy siedliskowe lasu 22

1. Charakterystyka cech geologiczno-glebowych 22

1.1. Siedliska terenów nizinnych 22

1.2. Siedliska terenów wyżynnych i podgórskich 37

1.3. Siedliska terenów górskich 43

2. Szata roślinna 53

2.1. Kraina Bałtycka 53

2.2. Kraina Mazursko-Podlaska 73

2.3. Kraina Wielkopolsko-Pomorska 94

2.4. Kraina Mazowiecko-Podlaska 113

2.5. Kraina Śląska 131

A. Siedliska terenów nizinnych 133

B. Siedliska terenów wyżynnych i podgórskich 149

C. Siedliska terenów górskich 157

2.6. Kraina Małopolska 162

A Siedliska terenów nizinnych 165

B. Siedliska terenów wyżynnych i podgórskich 181

B. Siedliska terenów górskich 192

2.7. Kraina Sudecka 194

A. Siedliska terenów wysokogórskich 196


C. Siedliska terenów wyżynnych i podgórskich 210

2.8. Kraina Karpacka 211

A. Siedliska terenów wysokogórskich 214


C. Siedliska terenów wyżynnych i podgórskich 230

4

Część III. Załączniki

1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna

1.1. Mapa

1.2. Jednostki regionalizacji przyrodniczo-leśnej

2. Klasyfikacja gleb leśnych Polski - Typy i podtypy gleb

3. Odmiany podtypów gleb

4. Próchnica gleb leśnych

5. Wybrane dane klimatyczne

5.1. Średnia roczna temperatura powietrza

5.2. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych

5.3. Średnie miesięczne temperatury powietrza w styczniu i lipcu

5.4. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych w styczniu i lipcu

6. Siedliskowe typy lasu w Lasach Państwowych

7. Gatunki panujące w Lasach Państwowych

8. Wykaz skrótów i symboli gatunków drzew i krzewów

5

WSTĘP

We współczesnym gospodarstwie leśnym zwraca się szczególną uwagę na zachowanie

trwałości lasu, czyli stabilności odnawialnych, naturalnych zasobów leśnych. Wymaga to

gospodarowania opartego na dokładnym poznaniu przyrodniczych warunków życia lasu, a

zarazem produkcji drewna, czemu służy prezentowany w tym opracowaniu system typologii

leśnej IBL.

Opracowanie typologiczne obiektu, według zasad systemu IBL wymaga zlokalizowania

rozpatrywanego obszaru w odpowiednim regionie przyrodniczo-leśnym, aby w ten sposób

określić geologiczno-glebowe i klimatyczne warunki, kształtujące strukturę siedlisk i składy

gatunkowe drzewostanów. W regionalizacji przyrodniczo-leśnej Polski wyróżniono 8 krain,

57 dzielnic oraz 149 mezoregionów. Podział ten, który sprawdził się w praktyce leśnej, jest

zamieszczony i wykorzystany w niniejszym wydaniu „Siedliskowych podstaw hodowli lasu”.

Naczelnym zadaniem prac typologicznych jest rozpoznanie i sklasyfikowanie warunków

siedliskowych obiektu leśnego, wraz z wyróżnieniem i skartowaniem jednostek glebowych,

siedliskowych i ich zdolności lasotwórczych. Podstawową jednostką w typologii jest

siedliskowy typ lasu, wyróżniany zgodnie z kryteriami systemu typologicznego IBL, które

przedstawiono w dalszych rozdziałach tego opracowania.

Stosowany w praktyce gospodarstwa leśnego system typologiczny wymaga doskonalenia

i unowocześniania w miarę rozwoju dyscyplin naukowych i pokrewnych siedliskoznawstwu

oraz pogłębiania wiedzy o zróżnicowaniu warunków siedliskowych kraju.

W niniejszym wydaniu „Siedliskowych podstaw hodowli lasu” wprowadza się pewne

nowe elementy, a w szczególności:

- charakterystyki krainowych odmian typów siedliskowych lasu i jednostek

podrzędnych,

- opisy jednostek glebowych zgodne z obowiązującą od 2000 roku klasyfikacją gleb

leśnych Polski,

- podział siedlisk wyżynnych i górskich wg stopnia uwilgotnienia oraz wyróżnianie

odmian fizjograficzno-klimatycznych tych siedlisk,

6

- typy lasu przyporządkowane typom siedlisk, które wskazują ogólny cel

hodowlany, jaki winien być realizowany w określonych warunkach siedliskowych,

- znowelizowany system oceny stanu siedlisk,

- próba określenia zależności pomiędzy typem siedliskowym lasu, a zespołem

potencjalnej roślinności naturalnej,

- wprowadzenie aktualnie obowiązujących nazw rodzajowych i gatunkowych roślin

runa leśnego.

Nowe elementy zawarte w obecnym wydaniu „Siedliskowych podstaw hodowli lasu”

winny służyć pełniejszemu poznaniu warunków siedliskowych, jak również ocenie stanu

ekosystemów leśnych i zachodzących w nich zmian, co ułatwi poznanie i zachowanie,

restytucję bądź wzbogacenie różnorodności biologicznej lasów. Będzie to zgodne z

wymogami współczesnego leśnictwa, a zwłaszcza trwałej, zrównoważonej gospodarki leśnej,

w ramach której siedlisko stanowi nie tylko podstawę postępowania hodowlanego i decyzji

urządzeniowych, lecz także waloryzacji, kształtowania i ochrony naturalnej różnorodności

lasu.

7

CZĘŚĆ I - OGÓLNA 1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna

Zadaniem regionalizacji przyrodniczo-leśnej jest przedstawienie w sposób

uporządkowany, zróżnicowania środowiska przyrodniczego, tworzącego warunki wzrostu i

rozwoju roślinności leśnej. W regionalizacji przyrodniczo-leśnej obowiązującej w Polsce,

opracowanej przez Tramplera i in. (1990) wyróżnia się trzy jednostki hierarchiczne:

mezoregion, dzielnicę i krainę. Kryteria różnicujące wymienione jednostki ustalono na

podstawie szerokiej analizy warunków ekologicznych..

Mezoregion przyrodniczo-leśny jest podstawową jednostką tej regionalizacji

wyróżnianą na podstawie dominującego na jego obszarze podłoża geologicznego i typu

krajobrazu naturalnego. Charakter przyrodniczy mezoregionów wynika z dominacji

określonych typów siedliskowych lasu oraz potencjalnej roślinności naturalnej.

Dzielnica przyrodniczo-leśna jest hierarchicznie wyższą od mezoregionu jednostką

regionalizacji. W dzielnicy zgrupowane są sąsiadujące mezoregiony, które łączy

podobieństwo cech środowiska geograficznego, np. wzniesienie n.p.m., relief, podłoże skalne,

a może różnić lesistość, funkcja lasów i in.

Kraina przyrodniczo-leśna jest najwyższą hierarchicznie jednostką regionalizacji, w

której przyrodnicze warunki produkcji leśnej są kształtowane przez klimat. Różnica między

poszczególnymi krainami wyraża się w różnej roli podstawowych gatunków drzew leśnych

w budowie drzewostanów (buka, jodły, świerka) i w różnej ich przydatności dla produkcji

leśnej.

Regionalizacja przyrodniczo-leśna, wykorzystywana także szeroko w

zagospodarowaniu przestrzennym kraju, ułatwia prowadzenie gospodarki leśnej zgodnie z

przyrodniczym charakterem regionu, a w typologii siedlisk leśnych jest podstawą

wyróżniania i charakteryzowania regionalnych odmian jednostek siedliskowych.

Rozmieszczenie krain, dzielnic i mezoregionów przyrodniczo-leśnych w kraju obrazuje

załączona mapa (Zał.1)

Załączniki 5,6,7 zawierają informacje o wybranych cechach przyrodniczych w

poszczególnych krainach i dzielnicach przyrodniczo-leśnych, a w szczególności:

- cechach klimatu - zał. 5

- powierzchniowy udział typów siedliskowych lasu – zał. 6,

- powierzchniowy udział drzewostanów (wg panujących gatunków) w Lasach

Państwowych – zał. 7.

8

2. Podstawowe pojęcia używane w siedliskoznawstwie Ekosystem to system wzajemnych zależności organizmów żywych i warunków przyrodniczych w jakich żyją te organizmy. Ekosystem jest biocenozą zajmującą q określonym czasie biotop o określonej przestrzeni. Ekosystem leśny = las funkcjonujący w kreślonych warunkach środowiska przyrodniczego. Jest to przestrzeń zajmowana przez roślinność drzewiastą wraz z zespołami innych organizmów. W ekosystemie występują wzajemne zależności i powiązania pomiędzy:

• współbytującymi organizmami żywymi, • organizmami żywymi i biotopem.

Biocenoza jest ożywioną częścią ekosystemu. W jej skład wchodzą żywe organizmy: zwierzęce, rośliny, grzyby. Ich istnienie uzależnione jest od przyrodniczych warunków zewnętrznych czyli biotopu, który modyfikują żyjące w nim organizmy. Biotop to abiotyczna część ekosystemu leśnego składająca się z powietrza atmosferycznego, skał, gleb, reliefu i wody. Środowisko leśne jest kompleksem warunków życiowych lasu, ukształtowanych w wyniku współoddziaływania i wzajemnych przekształceń biocenozy leśnej i jej siedliska. Środowisko leśne odznacza się charakterystycznym mikroklimatem i glebą leśną. Siedlisko leśne – zespół względnie trwałych czynników klimatycznych, topograficznych, wodnych i glebowych stwarzających warunki dla życia lasu. Siedliskoznawstwo leśne – nauka zajmująca się poznawaniem przyrodniczych warunków życia lasu, badaniem ich zdolności lasotwórczych (produkcyjnych) oraz określaniem zasad wyróżniania (klasyfikowaniem) siedlisk w lasach naturalnych i zagospodarowanych. Typologia siedlisk leśnych – dział siedliskoznawstwa, nauka o typach siedlisk leśnych zajmująca się badaniami porównawczymi, charakterystyką, podziałem i wyróżnianiem siedlisk leśnych oraz ich oceną, głównie pod kątem przydatności hodowlano-leśnej. Typ siedliskowy lasu (typ siedliska leśnego) – podstawowa jednostka w systemie klasyfikacji siedlisk leśnych, obejmująca powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej. Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu. Odmiany typu siedliskowego lasu – cechą charakterystyczną odmian typu siedliskowego lasu i jednocześnie kryterium ich wyróżniania jest rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych, uwarunkowana ich zasięgiem poziomym i pionowym oraz naturalnym składem gatunkowym drzewostanów. Wyróżnia się odmiany krainowe i odmiany fizjograficzno-klimatyczne typu siedliskowego lasu.

9

Wariant uwilgotnienia – jednostka niższego rzędu, wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu w celu uściślenia stosunków wilgotnościowych siedliska, kształtujących i różnicujących warunki ekologiczne życia lasu. Warianty uwilgotnienia wyróżniane są w zależności od rodzaju wody glebowej (gruntowa, opadowa, stokowa, zalewowa) oraz głębokości jej występowania w glebie w okresie wiosennym i długości okresu stagnowania w ciągu roku. Woda gruntowa (glebowo-gruntowa) tworzy w odkrywkach glebowych lustro wody w zasięgu warstwy wodonośnej, wykazuje z reguły sezonowe wahania poziomu o rozmaitej amplitudzie, okresowo może pojawiać się na powierzchni gleby. Głębokość zwierciadła wody gruntowej waha się w szerokich granicach i jest w dużym stopniu uwarunkowana głębokością zalegania warstw nieprzepuszczalnych. Woda opadowa stagnująca (glebowo-opadowa) woda grawitacyjna podparta stagnująca, spotykana głównie na utworach cięższych; zatrzymująca się okresowo po roztopach wiosennych oraz obfitych opadach atmosferycznych latem na trudno przepuszczalnych warstwach lub poziomach gleb. Występuje okresowo, rzadziej przez cały rok; powoduje opadowe (odgórne) uwilgotnienie i oglejenie gleby. Woda stokowa – woda spływająca po warstwach nieprzepuszczalnych na stokach w terenach wyżynnych i górskich Woda zalewowa - woda przepływowa rzek i strumieni, która wskutek ich sezonowego wylewu pojawia się okresowo na powierzchni gleby w dolinach rzecznych. Rodzaj siedliska leśnego – jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, odzwierciedlająca zróżnicowanie geologiczno-glebowe; wykorzystywana w planowaniu hodowlanym (przy określaniu typu lasu) Typ lasu – jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, obejmująca płaty lasu o podobnych warunkach siedliskowych z właściwym dla nich względnie trwałym składem i strukturą drzewostanu oraz innych warstw roślinności. Wskazuje on ogólny cel hodowlany, wynikający z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym siedlisku. Gatunki różnicujące runa - gatunki, których obecność pozwala na postawienie diagnozy siedliskowej. Gatunki te w danym typie siedliskowym lasu znajdują minimum warunków ekologicznych niezbędnych do życia i w ten sposób odróżniają siedliska żyźniejsze od uboższych lub wilgotniejsze od mniej wilgotnych. Gatunki częste runa tworzą główne tło runa w danym typie siedliskowym lasu; mogą występować także na innych siedliskach. Zespół roślinny (asocjacja) abstrakcyjnie ujęty, terytorialnie ograniczony, najniższy hierarchicznie typ fitocenozy, który na danym terytorium stanowi swoistą kombinację gatunków (zestaw gatunków charakterystycznych, wyróżniających i towarzyszących); (Matuszkiewicz 2001). W pracach siedliskowych ułatwia określenie typu lasu.

10

Potencjalna produkcyjność siedliska (naturalne możliwości produkcyjne) – zdolność produkcyjna siedliska w stanie zbliżonym do naturalnego. W praktyce leśnej określana jest dla drzewostanów o składzie gatunkowym właściwym dla siedliskowego typu lasu, na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości drzewostanu w całym okresie jego życia. Może być także wyrażana wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej). Aktualna produkcyjność siedliska (aktualne możliwości produkcyjne) zdolność produkcyjna siedliska w jego aktualnym stanie, określana w praktyce leśnej na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości aktualnego drzewostanu; może być określana także wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej). Aktualna produkcyjność siedliska równa jest potencjalnej produkcyjności jedynie w przypadku siedlisk w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego z właściwym dla nich składem gatunkowym drzewostanów o pełnym zadrzewieniu. Aktualna zdolność produkcyjna siedliska są to możliwości produkcyjne siedliska w jego aktualnym stanie – naturalnym, bądź zmienionym antropogenicznie o obniżonej (niekiedy podwyższonej) urodzajności. Stan siedliska leśnego – wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego naturalna postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i przemysłu. Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych), to siedliska zazwyczaj niekorzystne, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności. Przejawia się to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych. Wyróżnia się siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane.

11

3. Jednostki wyróżniane w pracach siedliskowych 3.1. Typy siedliskowe lasu W metodzie typologicznej siedlisk leśnych IBL podstawową jednostką jest typ

siedliskowy lasu (TSL). Głównymi kryteriami wyróżniania TSL są:

• warunki geograficzno-klimatyczne, które traktować należy jako najbardziej stabilny

element siedliska,

• budowa warstwowa, skład gatunkowy i bonitacja drzewostanu, będące świadectwem

roli lasotwórczej gatunków drzew w budowie drzewostanu oraz możliwości

produkcyjnych siedliska,

• warunki fizjograficzno-klimatyczne różnicujące siedliska na odmiany,

• rośliny runa odgrywające pomocniczą rolę przy wyróżnianiu TSL; a specjalistom

umożliwiające określenie zespołów roślinnych.

Na wymienionych kryteriach oparte są zasady wyróżniania i charakterystyka typów

siedliskowych lasu.

W metodzie typologicznej siedlisk leśnych IBL wyróżnia się typy siedliskowe lasu

terenów nizinnych, wyżynnych i podgórskich oraz górskich – tabele 1-3:

a) na terenach nizinnych wszystkich krain przyrodniczo-leśnych - 15 podstawowych

typów siedliskowych lasu:

- bory: suchy (Bs), świeży (Bśw), wilgotny (Bw) i bagienny (Bb);

- bory mieszane: świeży (BMśw), wilgotny (BMw), bagienny (BMb);

- lasy mieszane: świeży (LMśw), wilgotny (LMw), bagienny (LMb);

- lasy: świeży (Lśw), wilgotny (Lw), bagienny czyli ols (Ol),

- lasy łęgowe: wilgotny (oznaczany jako Lł), bagienny czyli ols jesionowy (OlJ);

b) na terenach wyżynnych i podgórskich południowej Polski (w krainach V - VIII) -

8 typów siedliskowych lasu:

- bory mieszane wyżynne: świeży (BMwyżśw), wilgotny (BMwyżw)

- lasy mieszane wyżynne: świeży (LMwyżśw), wilgotny (LMwyżw)

- lasy wyżynne: świeży (Lwyżśw), wilgotny (Lwyżw)

- lasy łęgowe: wilgotne (Lłwyż), bagienne czyli olsy jesionowe (OlJwyż)

c) na terenach górskich południowej Polski (w krainach V - VIII) - 15 typów

siedliskowych lasu;

> w reglu górnym:

12

- bór wysokogórski (BWG) z wyróżnieniem świeżego (BWGśw), wilgotnego (BWGw) i

bagiennego (BWGb),

> w reglu dolnym:

- bory górskie: świeży (BGśw), wilgotny (BGw), bagienny (BGb),

- bory mieszane górskie: świeży (BMGśw), wilgotny (BMGw), bagienny (BMGb),

- lasy mieszane górskie: świeży (LMGśw), wilgotny (LMGw),

- lasy górskie: świeży (LGśw), wilgotny (LGw),

- lasy łęgowe górski: wilgotny (LłG), bagienny zwany olsem jesionowym (OlJG)

Wymienione siedliskowe typy lasu terenów nizinnych, wyżynnych i górskich

przedstawiono w układach siatek typologicznych.

Tabela 1. Typy siedliskowe lasu terenów nizinnych Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk

Grupy wilgotnościowe siedlisk bory bory

mieszane lasy mieszane lasy

lasy łęgowe

suche Bs - - - - świeże Bśw BMśw LMśw Lśw - wilgotne Bw BMw LMw Lw Lł bagienne Bb BMb LMb Ol OlJ

Tabela 2. Typy siedliskowe lasu terenów wyżynnych i podgórskich rupy żyznościowe (troficzne) siedlisk Grupy wilgotnościowe

siedlisk bory mieszane

lasy mieszane

lasy lasy łęgowe

świeże BMwyżśw LMwyżśw Lwyżśw - wilgotne BMwyżw LMwyżw Lwyżw Lłwyż

bagienne - - - OlJwyż

Tabela 3. Typy siedliskowe lasu terenów górskich

Grupy żyznościowe (troficzne) siedlisk Piętra klimatyczno-roślinne

Grupy wilgonościowe bory bory

mieszane lasy mieszane

lasy

lasy łęgowe

Regiel górny (strefa siedlisk wysokogórskich)

BWG (BWGśw, BWGw, BWGb)

- - - -

świeże BGśw BMGśw LMGśw LGśw

wilgotne BGw BMGw LMGw LGw LłG Regiel dolny (strefa siedlisk górskich)* bagienne BGb BMGb - - OlJG

* - w krainie Karpackiej typy siedlisk BMGśw, BMGw, BMGb, LMGśw, LMGw, mogą być wyróżniane z uwzględnieniem podziału

regla dolnego na wysoki i niski.

13

3.2. Odmiany typu siedliskowego lasu Zróżnicowanie warunków klimatycznych oraz topograficznych, występujące na obsza-

rze kraju, stanowi podstawę do wyróżniania odmian typu siedliskowego lasu, wskazujących

na potrzeby odmiennego planowania hodowlanego. Kryterium różnicującym odmiany typu

siedliskowego lasu jest naturalna rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych,

uwarunkowana ich zasięgiem terytorialnym poziomym i pionowym, oraz wynikającym stąd

naturalnym składem gatunkowym drzewostanów. Wyróżnianie odmian siedliskowego typu

lasu szczególnie jest wskazane w sytuacji, gdy warunki klimatyczne np. ograniczają

możliwości bytowania niektórych gatunków drzew i wskazują na zmianę celu hodowlanego.

Wyróżnia się następujące odmiany typu siedliskowego lasu:

• odmiany krainowe (geograficzne) siedliskowego typu lasu, ze względu na położenia w

określonej krainie przyrodniczo-leśnej, o specyficznym mezoklimacie i warunkach

geologiczno-glebowych, kształtujących typowe dla danej krainy składy gatunkowe

drzewostanów;

• odmiany fizjograficzno-klimatyczne siedliskowego typu lasu, wyróżniane na terenach

wyżynnych i podgórskich oraz górskich, ze względu na lokalne położenie (stok,

ekspozycja, dolina, wierzchowina) i związane z nim zróżnicowanie warunków mezo- i

mikroklimatycznych. Odmiany te wyróżnia się zgodnie z kryteriami podanymi w tabeli 4.

Tabela 4. Odmiany fizjograficzno-klimatyczne typów siedliskowych lasu na terenach wyżynnych, podgórskich i górskich. L.p. Nazwa

odmiany Występowanie (cechy fizjograficzne) Cechy mikroklimatyczne

1. Wierzchowiny głównych grzbietów

Regiel górny i wysoki regiel dolny Strefa o dużych kontrastach temperatur. W dzień bywa silnie nagrzewana, w nocy intensywnie ochładzana. Występuje tu silne zagrożenie przymrozkowe związane z częstym napływem chłodnych mas powietrza.

2. Wierzchowiny grzbietów niskich, lub podrzędnych

Regiel dolny i górnoreglowe wierzchowiny grzbietów niższych, leżących w zaciszu grzbietu górnego.

Mikroklimat łagodniejszy w porównaniu z mikroklimatem wierzchowin głównych grzbietów. Dość duże zagrożenie przymrozkowe typu adwekcyjnego.

3. Środkowe południowe stoki

Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Partie stoków leżące powyżej zasięgu inwersji termicznych (około 120 m ponad dnem doliny w górach, około 50 m powyżej dna doliny na wyżynach), za wyjątkiem wklęsłych form urzeźbienia terenu. Stoki o ekspozycjach: S, SW, SE, W, E, a także grzbiety wzniesień i spłaszczenia wierzchowinowe na obszarze wyżynnym.

Najcieplejsze, okresowo najbardziej przesuszone partie wyżyn i gór o niewielkim zagrożeniu przymrozkowym, wysokich maksimach i minimach temperatur dobowych.

4. Środkowe północne stoki

Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Partie stoków leżące powyżej zasięgu inwersji termicznych (około 120 m ponad dnem doliny w górach, około 50 m powyżej dna doliny na wyżynach), za wyjątkiem silnie

Stoki umiarkowanie ciepłe, wilgotne, o niewielkim zagrożeniu przymrozkowym. W porównaniu z ponadinwersyjnymi stokami

14

wklęsłych form urzeźbienia. Stoki o ekspozycjach: N, NW. NE

południowymi występuja tu mniejsze amplitudy temperatur dobowych.

5. Dolne południowe stoki

Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dolne partie stoków, leżące w zasięgu inwersji termicznych (do około 120 m od dna doliny w górach, do 50 m powyżej dna doliny na wyżynach). Stoki o ekspozycjach: S, SE, SW, W,E.

Ciepłe stoki, silnie nagrzewane w ciągu dnia, podczas pogodnych nocy mocno ochładzane. Duże niebezpieczeństwo wystąpienia przymrozków radiacyjnych.

6. Dolne północne stoki

Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dolne partie stoków leżące w zasięgu inwersji termicznych (do 120 m ponad dnem doliny w górach, do 50 m powyżej dna na wyżynach). Stoki o ekspozycjach: N, NW, NE.

Umiarkowanie ciepłe, dość wilgotne stoki, podczas pogodnych nocy silnie ochładzane. Występuje tu silne zagrożenie przymrozkami radiacyjnymi.

7. Miejsca chłodne

Regiel dolny, pogórza, przedgórza i wyżyny. Silnie wklęsłe stoki i inne wklęsłe formy urzeźbienia terenu: rynny spływu chłodnego powietrza, kotlinki chłodu w niszach osuwiskowych i obniżeniach na stokach.

Mikroklimat surowy, chłodny, zwłaszcza nocą. Miejsce powstawania tzw. „zmrozowisk”, częste przymrozki.

8. Dna dolin Regiel dolny niski, pogórza, przedgórza i wyżyny. Dna dolin W górach zwłaszcza ich dolne odcinki.

W dzień doliny, zwłaszcza południowe są silnie nagrzewane, nocą ochładzane. Miejsce najczęstszych „zmrozowisk”

3.3. Warianty uwilgotnienia siedlisk

Wariant uwilgotnienia siedliska, wyróżniany w ramach typu siedliskowego lasu i

precyzujący stosunki wilgotnościowe siedliska, określa się w zależności od charakteru wody:

a) gruntowej (g) i jej głębokości występowania,

b) glebowo-opadowej (og) i stokowej (sg) oraz głębokości jej występowania i okresu

stagnowania.

Warianty uwilgotnienia, wyróżniane w ramach grup wilgotnościowych typów siedlis-

kowych lasu, wpływ wody gruntowej, opadowej i stokowej na siedlisko oraz symbole

stosowane w pracach siedliskowych podane są w tabeli 5. Zamieszczono w niej także

orientacyjne dane o długości okresu i głębokości występowania wody gruntowej i opadowej.

Informacją pomocniczą przy określaniu wariantu uwilgotnienia TSL jest ustalenie stopnia

wody gruntowej. W przypadku występowania wody gruntowej wyróżnia się 7 stopni,

oznaczonych sym-bolami g1 - g7, a w przypadku wody opadowej 5 stopni, oznaczonych og1

- og5.

W przypadku wody gruntowej podano, dla poszczególnych wariantów uwilgotnienia

siedlisk, stopień oraz orientacyjny poziom występowania przy jej stanie wiosennym. Stopnie

w przypadku wody opadowej są zależne od długości okresu jej występowania i głębokości

stagnowania. W przypadku wód zalewowych wyróżnia się siedliska zalewane i jednocześnie

podtapiane, gdzie woda w profilu glebowym utrzymuje się przez znaczną część roku oraz

siedliska zalewane co najmniej raz w roku wiosną lub wielokrotnie w ciągu roku podczas

krótkich zalewów.

W przypadku siedlisk zalewanych symbol poprzedzany jest literą „z”, a w przypadku

odwodnionych - „O”.

16

Tabela 5. Warianty uwilgotnienia siedlisk leśnych Wariant uwilgotnienia siedliska

Orientacyjny poziom wiosennego występowania wody w m

Orientacyjny okres występowania wody

gruntowej stagnującej

Grupa wilgotnościowa siedlisk nazwa symbol

Wpływ wody gruntowej, opadowej lub zalewowej na siedlisko

gruntowej (g)

opadowej (og) lub stokowej (sg)

Stopnie i symbole wody: - gruntowej (g), - opadowej (og), - zalewowej (z) - odwodnienia (O) w miesiącach

Występowanie oglejenia

Siedliska suche suche brak wpływu poniżej 2,5 g7 0 0 nie występuje

świeże 1 bardzo słaby poniżej 2,5 g6 poniżej 1 0 nie występuje

Siedliska świeże silnie świeże 2 słaby poniżej 1,8 poniżej 1,3 g5, og5 1 poniżej 1

nie występuje, lub słabe marmurkowate poniżej 130 cm w utw. piaszczystych, bądź plamiste poniżej 40 cm na utw. zwiężlejszych niecałkowitych

odwodnione* 0 słaby wskutek odwodnienia poniżej 1,8 poniżej 1,3 Og5-6, Oog5 0 0 o cechach oks.-reduk. poniżej 40 cm

wilgotne 1 umiarkowany 0,8–1,8 1,3–1,8 g4, og4 2 1 strefowe, rzadziej, całkowite poniżej 40 cm Siedliska wilgotne

silnie wilgotne 2 dość silny 0,5–0,8 0,4–0,8 g3, og3 3 2 wyraźne strefowe lub całkowite poniżej 60 cm

silnie odwodnione* 0

umiarkowany wskutek silnego odwodnienia

poniżej 1,8 poniżej 1,3 Og4-5, Oog4-5 2 1 o cechach oks.-reduk. poniżej 40 cm

odwodnione* 1 dość silny wskutek odwodnienia

0,5–1,8 0,4–1,3 Og3, Oog3 2–3 1–2 o cechach oks.-reduk.do 80 cm, a poniżej całkowite

mokre 2 silny 0,2–0,5 0,2–0,4 g2, og2 3–5 2–3 całkowite poniżej 40 cm

Siedliska bagienne

bardzo mokre 3 bardzo silny 0,0–0,2 0,0–0,2 g1, og1 5–9 3–5 całkowite od pow. gleby mineralnej

niezalewane 0 umiarkowany wskutek braku zalewu

sporadycznie (tylko w okresie wielkich powodzi) powyżej powierzchni Og4, Oog4 zalewane

sporadyczniezalewane sporadycznie strefowe rzadziej poniżej 40 cm

zalewane 1 silny - okresowy okresowo (co najmniej raz w roku) powyżej powierzchni, krótkie zalewy zg1-4 5–9 3–5 jak w siedliskach bagiennych lub wilgotnych

nieodwodnionych Siedliska łęgowe

zalewane i podtapiane 2

bardzo silny –okresowy (zabagnienia)

okresowo (co najmniej raz w roku) powyżej powierzchni, zalewy i podtopienia - woda utrzymująca się przez znaczną część roku

zg1-3, zog1-3 ponad 9 ponad 5 jak w siedliskach bagiennych nieodwodnionych

* - dotyczy wyłącznie obszarów (siedlisk) sztucznie odwodnionych

17

3.4. Rodzaj siedliska leśnego Rodzaj siedliska leśnego, wyróżniany w typie siedliskowym lasu, obrazuje jego

wewnętrzne zróżnicowanie pod względem cech geologiczno-glebowych (głównie skał

macierzystych, typów i podtypów gleb). Rodzaje siedlisk są pomocne przy ustalaniu typów

lasu, a w planowaniu hodowlanym służą do określenia gospodarczych typów drzewostanów.

Szczegółowy opis rodzajów siedlisk leśnych, najczęściej występujących w

poszczególnych typach siedliskowych lasu, podany jest w rozdziale 1 w II części niniejszego

opracowania. Charakterystyka przedstawiona jest oddzielnie dla siedlisk nizinnych,

wyżynnych i podgórskich oraz górskich i wysokogórskich.

Przy określaniu rodzaju siedliska uwzględniane są:

- typ i podtyp gleby

- odmiana podtypu gleby

- rodzaj gleby

- gatunek gleby

Typy i podtypy gleb oraz odmiany podtypów gleb zwierają załączniki 2 i 3. Nazwy

ich przyjęto zgodnie z Klasyfikacją gleb leśnych Polski (2000). Wymienione w tym

opracowaniu w Części II.1 - przy charakterystyce typów siedliskowych lasu - typy, podtypy i

odmiany podtypów gleb są najczęściej występującymi w opisywanych siedliskach.

Rodzaj gleby jest określany poprzez wiek (formację geologiczną), geologiczne

pochodzenie i właściwości skał macierzystych gleb. Podstawowym źródłem informacji o

rodzaju gleby są mapy geologiczne w skali 1:50 000 oraz inne dostępne materiały i opisy

geologiczne. Dla terenów górskich wskazane jest korzystanie z map dokładniejszych, np. 1:25

000, 1:10 000.

Gatunek gleby określa uziarnienie (skład granulometryczny) profilu glebowego gleb

mineralnych oraz warstw mineralnych w niektórych glebach organicznych i organiczno-

mineralnych. Podstawą określenia gatunku gleby jest podział materiału mineralnego gleby na

frakcje i grupy granulometryczne.

18

Tabela 6. Podział mineralnego materiału glebowego na frakcje i podfrakcje granulometryczne

wg obowiązującej Polskiej Normy PN-R-04033: 1998. Nazwa frakcji i podfrakcji granulometrycznych Średnica ziaren w milimetrach

A. CZĘŚCI SZKIELETOWE I. Frakcja kamienista: 1. Kamienie duże, głazy, bloki skalne 2. Kamienie średnie, otoczaki, gruz 3. Kamienie małe (kamyki), gruz

powyżej 2 powyżej 75 powyżej 500 od 500 do 250 od 250 do 75

II. Frakcja żwirowa: 1. Żwir gruby 2. Żwir średni 3. Żwir drobny

od 75 do 2 od 75 do 20 od20 do 5 od 5 do 2

B. CZĘŚCI ZIEMISTE III. Frakcja piaskowa: 1. Piasek bardzo gruby 2. Piasek gruby 3. Piasek średni 4. Piasek drobny 5. Piasek bardzo drobny

poniżej 2 od 2,0 do 0,05 od 2,0 do 1,0 od 1,0 do 0,5 od 0,5 do 0,25 od 0,25 do 0,10 0d 0,10 do 0,05

IV. Frakcja pyłowa od 0,05 do 0,002 V. Frakcja iłowa poniżej 0,002

W celu umożliwienia korzystania z opracowań siedliskowych wykonanych przed rokiem 2000, w których stosowano inny podział na frakcje granulometryczne zamieszczono tabelę 7.

Tabela 7. Frakcje granulometryczne gleb stosowane w pracach siedliskowych przed i

po 2000 roku.

Średnica ziaren (mm)

Do roku 2000 Po roku 2000

2,0 – 1,0 żwir drobny piasek bardzo gruby

1,0 - 0,5 piasek gruby piasek

0,5 - 0,25 piasek średni piasek

0,25 - 0,1 piasek drobny piasek

0,1 - 0,05 pył gruby piasek

0,05 - 0,02 pył drobny

0,02 - 0,005 ił pyłowy gruby

0.005 - 0,002 ił pyłowy drobny

pył

> 0,002 ił koloidalny ił

19

3.5. Stan siedliska Stan siedliska leśnego wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego

naturalną postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów

siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i

przemysłu. Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych) to siedliska

zazwyczaj niekorzystnie, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności. Przejawia się

to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach

roślinnych. Stan siedliska jest jego postacią czasową i może ulegać zmianie powodowanej

czynnikami zewnętrznymi. Siedlisko nie będące w stanie naturalnym drogą samoregulacji

ekosystemu leśnego może stopniowo wrócić do stanu normalnego, jeżeli ustanie

oddziaływanie czynnika sprawczego. Proces ten można przyspieszyć głównie poprzez

odpowiednie zabiegi gospodarcze i fitomelioracyjne. Przyjmuje się przy tym ogólną zasadę,

że im żyźniejsze jest siedlisko tym bardziej celowe jest podejmowanie takich działań.

Stan siedliska leśnego określany jest głównie na podstawie łatwo zmiennych

składników ekosystemu leśnego, tj. drzewostanu (składu gatunkowego, budowy warstwowej,

klasy bonitacji gatunków panujących), runa (składu gatunkowego, pokrycia), właściwości

wierzchnich poziomów gleby (typu i podtypu próchnicy, właściwości fizycznych i

chemicznych gleby, odmiany podtypu gleby) oraz warunków wodnych w glebie. Ustala się go

poprzez porównanie wyżej wymienionych elementów ocenionych na badanej powierzchni z

elementami uznanymi za typowe w danym obiekcie; elementy typowe mogą być ustalone

także na podstawie lokalnego klucza rozpoznawania typów siedliskowych lasu.

Definicje i kryteria wydzielenia wymienionych stanów i form siedlisk podane są w

tabeli 8. Kryteria te należy uszczegóławiać indywidualnie w ramach poszczególnych obrębów

(dużych kompleksów leśnych) także w oparciu o analizę gospodarki leśnej, lokalny stan

skażenia atmosfery oraz analizę warunków hydrogeologicznych i rozpoznanie

fitosocjologiczne.

W ramach typów siedliskowych lasu, określonych zgodnie z kryteriami kompleksowej

metody typologicznej siedlisk leśnych IBL, wyróżniane są siedliska w stanie naturalnym i

zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane.

20

Tabela 8. Stan siedlisk leśnych i gruntów przeznaczonych do zalesień

Stan siedliska Grupa stanów siedlisk*

Opis stanu Nazwa Uszczegółowienie Symbol

Charakterystyka i cechy rozpoznawcze

(właściwości wierzchnich warstw gleby, typ i podtyp próchnicy, stosunki wodne w glebie, drzewostan, runo)

Naturalny N1 ♦ właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy, drzewostan i runo nie zmienione - zgodne z warunkami siedliska w stanie naturalnym

Siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do

naturalnego Ekosystem znajduje się w stanie równowagi ekologiczne;j polegającej na zgodności, naturalnej lub mało zmienionej, szaty roślinnej z warunkami siedliska

Zbliżony do naturalnego (z drzewostanami niezgodnymi z

gospodarczym typem drzewostanu)

N2 ♦ właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy i runo nie zmienione - zgodne z warunkami siedliska w stanie naturalnym

Porolne, siedliska na terenach zalesionych bądź planowanych do zalesienia, gdzie gleby przez długi okres były użytkowane rolniczo

Z1a

♦ w glebie często zachowana jest warstwa płużna (20-30 cm), co najmniej przez 1-2 pokolenia drzewostanu. Wyróżnia się odmiany porolne gleb i/lub agrotroficzne. ♦ w pierwszej generacji lasu: gleba w pierwszym okresie życia drzewostanu nie ma prawidłowo wykształconego poziomu O; poziom ten wykształca

się z czasem (z wiekiem drzewostanu) w zależności od typu gleby, w wierzchnich warstwach gleby często wskaźnik pH jest podwyższony oraz występuje zachwianie stosunków

ilościowych składników mineralnych (nadmiar azotu w relacji do potasu); w runie przeważają gatunki łąkowe i polne, głównie trawy,

♦ brak wykształconych układów symbiotycznych sprzyja rozwojowi szczególnie chorób korzeni, które występują w 1 i 2 pokoleniu lasu

Zniekształcony na skutek źle prowadzonej gospodarki

Z1b

♦ drzewostan (zazwyczaj sosnowy lub świerkowy), niezgodny z warunkami siedliskowymi, ♦ runo słabo zmienione; na siedliskach lasowych pojawiają się gatunki oligotroficzne, a na siedliskach

borowych jest zwiększony udział mszaków oraz gatunków oligotroficznych, ♦ zubożenie próchnicy – zmiana najczęściej o jeden typ, ♦ występują odmiany gleb - mezo- i/lub oligotroficzne

znie

kszt

ałco

ny

Zniekształcony nawożeniem (agrotechnicznie)

Z1c ♦ gleba zachowuje swoje cechy morfologiczne, ale zmieniony jest jej chemizm - wzrasta jej trofizm, głównie w

wierzchnich poziomach; występują odmiany gleb - sylwitroficzne; ♦ roślinność runa i podszytu uległa słabemu przekształceniu, pojawiły się gatunki roślin eutroficznych (w tym

synatropjjnych i nitrofilnych), obcych dla danego typu siedliskowego lasu w stanie naturalnym

21

Zniekształcony odwodniony Z1d

♦ przesuszenie wierzchnich warstw gleby, ♦ zmiana próchnicy na typy towarzyszące glebom o mniejszej wilgotności, ♦ występowanie odmian gleb - odwodnione ♦ w typach siedliskowych OL, OlJ oraz LMb: murszenie torfu, następuje przemieszczanie wapnia w głąb profilu, w runie częściowo ustąpiły gatunki roślin o większych wymaganiach wilgotnościowych, pojawiły się gatunki siedlisk

świeżych i wilgotnych w tym zwiększonej ilości pokrzywa zwyczajna oraz śmiałek darniowy, sukcesja zmierza w kierunku wytworzenia siedlisk Lw bądź LMw,

♦ w typach siedliskowych Bb oraz BMb na glebach z torfów wysokich: mineralizacja przebiega powoli a proces murszenia pozostaje w stadium inicjalnym (słabo wykształcony poziom M1). Na

Bb zaznacza się w drzewostanie wzrost udziału brzozy omszonej oraz może pojawiać się pojawia się świerk, sukcesja zmierza w kierunku wytworzenia siedlisk Bw bądź BMw. ustępowanie torfowców oraz silniejszy rozwój gatunków siedlisk wilgotnych i świeżych,

♦ na siedliskach wilgotnych nastąpił częściowy zanik oglejenia redukcyjnego, nad poziomem wody gruntowej wykształca się poziom oksydacyjny

lub strefa wytrąceń żelazistych ustępowanie gatunków roślin siedlisk wilgotnych na korzyść siedlisk świeżych.

♦ w glebach glejo-bielicowych i ubogich glebach glejowych powstają możliwości scementowania poziomu oksydacyjno-iluwialnego

Zniekształcony zawodnione Z1e

♦ występuje większa wilgotność wierzchnich warstw gleby, ♦ pojawia się oglejenie, ♦ występowanie odmian gleb – zawodnione i gruntowoglejowe, ♦ próchnica przekształca się w na typy towarzyszące glebom o większej wilgotności., ♦ w warstwach mszystej, runa oraz podszytu występują gatunki o większych wymaganiach wilgotnościowych,

np. torfowce, turzyce, wierzby

Siedliska zniekształcone lub przekształcone

A. Siedliska zniekształcone Siedliska słabo zmienione przez, złą gospodarkę leśną, wypasy, grabienie ściółki leśnej, nawożenie, zmiany warunków wodnych bądź inne czynniki Cechy łatwo zmienne siedliska są zmienione, lecz nie wskazują na inny typ siedliska leśnego niż jego cechy trwałe B. Siedliska przekształcone Siedliska, w których w skutek sztucznie głębokiego obniżenia poziomu wód gruntowych (silnego odwodnienia) bądź jego podniesienia (zawodnienia) dokonały się daleko idące zmiany jakościowe prowadzące do nowego układu ekologicznego i ukształtowania innego typu siedliska

Siln

ie z

niek

ształc

ony

Silnie zniekształcony na skutek źle prowadzonej gospodarki

Z2

♦ w wierzchnich poziomach gleby często stwierdza się: pogorszenie typu próchnicy leśnej co najmniej o dwa typy, obniżenie pH i stopnia wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami, pojawiają się odmiany gleb – mezo- i oligotroficzne, zubożenie w azot i inne składniki odżywcze, cechy wtórnego bielicowania, głównie w glebach rdzawych, brunatnych i płowych.

♦ roślinność dna lasu jest silnie zmieniona pod względem składu gatunkowego i wskazuje na siedliska uboższe o jeden typ w przypadku siedlisk borowych i o dwa typy w przypadku siedlisk lasowych w runie dominują gatunki oligotroficzne,

♦ drzewostan może mieć obniżoną bonitację

22

Przekształcony odwodniony Z3a

♦ zwiększa się stopień zmurszenia i zmniejsza się zabagnienie gleb torfowych co można wyrazić odpowiednią odmianą podtypu gleby,

♦ w pierwotnych (naturalnych) typach siedliska leśnego Ol, OlJ i LMb występuje: przekształcenie głębokich gleb torfowych w torfowo-murszowe, płytkich gleb torfowych w murszowo-mineralne lub

murszowate, a tych z kolei w murszaste. Warstwa murszu, o miąższości ponad 30 cm ma wyraźnie wykształcony poziom przejściowy M3.

w glebach torfowych wysuszenie wierzchniej warstwy torfu i uruchomienie procesu murszowego. Następuje przekształcenie struktury masy organicznej z włóknisto-amorficznej w ziarnistą a nawet proszkową. Poziom przejściowy M3, od murszu do torfu, tworzy warstwę o grubokawałkowej, luźnej strukturze drenującej glebę oraz przerywającą podsiąk wody do korzeni

osiadanie torfu, co uwidacznia się w odsłonięciu szyi korzeniowych drzew mineralizację substancji organicznej i ubytek substratu glebowego uwalnianie związków mineralnych azotu, głównie azotanów niedobór, w formach dla roślin dostępnych, niektórych składników pokarmowych, szczególnie potasu a także fosforu i

magnezu wymywanie wapnia w głąb profilu glebowego wycofanie się i zanik roślinności hydrofilnej rozwój pokrzywy, maliny, jeżyn, śmiałka darniowego bądź szczawika

zajęczego. osłabienie rozwoju drzew i przyrostu drzewostanu a nawet jego zamieranie

♦ w pierwotnych (naturalnych) typach siedliska leśnego Bb i BMb procesy przekształcania gleb wytworzonych z torfów wysokich, spowodowane silnym osuszeniem, przebiegają

stosunkowo wolno, a murszenie zachodzi w płytkiej warstwie gleby (do 15-20 cm). przesuszone torfy wykazują skłonność do osiadania, w efekcie czego powstają nierówności na ich powierzchni. w runie zanikają gatunki związane z torfowiskami.

♦ w siedliskach wilgotnych gleby mineralne i organiczno-mineralne ulegają przesuszeniu i typologiczne-mu przekształceniu (np. na łegach powstają Lw lub Lśw), a siedliska tracą swój wilgotny charakter. O obniżeniu poziomu wody gruntowej świadczą występujące w profilu glebowym ślady oglejenia oksydacyjnego.

♦ w glebach glejowo-bielicowych i ubogich glebach glejowych często wykształcają się warstwy rudawca.

Prze

kszt

ałco

ny

Przekształcony zawodniony Z3b

♦ zmiana typów próchnic na wilgotniejsze, ♦ wykształcenie się poziomów glejowych, ♦ pojawiają się podtypy i odmiany gleb – glejowe, a w skrajnych przypadkach – murszaste i torfiaste, ♦ pojawienie się i rozwój higrofitów, ♦ osłabienie lub zamieranie drzewostanów, ♦ zmiana wilgotności o jedną grupę, a w przypadku pokrycia powierzchni wodą przekształcenie gleby leśnej w

mokradło, ♦ dłużej trwające zawodnienie powoduje zmiany w roślinności leśnej. Odcięcie dopływu powietrza do korzeni

drzew powoduje masowe ich wydzielanie aż do całkowitego zamarcia drzewostanu, ♦ w warstwie ziół pojawiają się gatunki higrofilne a także bagienne (helofity).

23

Przekształcony nawożony Z3c

♦ zmiany (podwyższenie) właściwości wierzchnich warstw gleby, w tym typu próchnicy, ♦ występowanie gatunków roślin o wyższych wymaganiach troficznych, ♦ podwyższona bonitacja drzewostanu, ♦ pojawiają się odmiany gleb – sylwitroficzne

Zdegradowany D1

♦ obniżenie przyrostu wysokości, pogorszenie zdrowotności drzew, uszkodzenie aparatu asymilacyjnego drzew, wyrażające się redukcją i przebarwieniem,

♦ ustępowanie gatunków wrażliwych na zanieczyszczenie powietrza: porostów (głównie z drzew) oraz z warstwy runa, m.in. porostów i mchów Dicranum polysetum, Hylocomium splendens

Silnie zdegradowany D2

♦ w wierzchnich poziomach gleby następuje akumulacja imitowanych i dostających się do gleby szkodliwych substancji chemicznych. Charakter zachodzących przekształceń zależy od jakości, ilości i czasu oddziaływania tych zanieczyszczeń na procesy glebowe. W próchnicy leśnej następuje zahamowanie rozkładu ściółki (igliwie w podpoziomie Ol ma ciemne zabarwienie). W zależności od przeważającego charakteru (składu chemicznego) imisji pojawiają się odmiany gleb – obciążone, skażone, zakwaszone itp.

♦ w warstwie zielnej pojawiają się gatunki synantropijne, ruderalne, których nie spotyka się w zbiorowiskach leśnych. Dno lasu często opanowuje trzcinnik piaskowy,

♦ w drzewostanie objawami degradacji są: silne uszkodzenia aparatu asymilacyjnego drzew, przerzedzenie na skutek intensywnego wydzielania się posuszu, zahamowanie przyrostu i obniżenie bonitacji od jednej do dwóch klas

Do zagospodarowania bez rekultywacji

D3a ♦ po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego (człowieka, katastrofy – powodzie, erozji itp.) las wkracza samoistnie, można sadzić drzewa bez rekultywacji terenu bądź specjalnego przygotowania gleby.

Do zagospodarowania po wykonanej rekultywacji

D3b ♦ po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego, teren został zrekultywowany i istnieją warunki do posadzenia drzew oraz powstania zbiorowiska drzewiastego, które z czasem może przekształcić się w las.

Do zagospodarowania po wykonaniu rekultywacji

D3c ♦ po zaprzestaniu działania czynnika sprawczego należy stworzyć warunki (wykonać rekultywację terenu) do posadzenia drzew oraz powstania zbiorowiska drzewiastego, które z czasem może przekształcić się w las.

Siedliska zdegradowane

Zde

was

tow

any

Niemożliwe do zagospodarowania D3d ♦ tereny takie powinny być przeklasyfikowane np. na nieużytki

22

3.6. Typ lasu Typ lasu stanowi jednostkę taksonomiczną wyróżnianą w ramach typu siedliskowego

lasu, obejmującą obszary lasu o podobnych warunkach siedliskowych, z właściwą dla nich

fitocenozą, której skład gatunkowy warstwy drzew określony jest poprzez proponowany cel

hodowlany. Cel ten wynikać powinien z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym terenie

oraz długoterminowych kierunków gospodarki.

Podstawą wydzielania i nazewnictwa typu lasu jest skład gatunkowy drzewostanu,

potencjalny dla warunków edaficznych danego typu siedliska leśnego. Przykładowy typ lasu

w obrębie boru mieszanego świeżego może być następujący: bór mieszany świeży dębowo-

sosnowy, bór mieszany świeży świerkowo-sosnowy itp.; zaś w obrębie lasu świeżego: las

świeży dębowo-bukowy, las świeży bukowy itp. W przypadku gdy typ lasu został

wyróżniony także na podstawie innego kryterium ekologicznego, w jego nazwie należy

uwzględnić to kryterium, np. kserotermiczny zboczowy las mieszany świeży sosnowo-

dębowy, wierzchowinowy las mieszany świeży bukowo-jodłowy.

Wyróżnienie typu lasu w danym siedliskowym typie lasu wymaga określenia właściwej

dla danych warunków siedliskowych fitocenozy. Zadanie to ułatwia określenie jednostek

potencjalnej roślinności naturalnej, zazwyczaj w randze zespołów lub podzespołów. Ponadto

należy pamiętać, że zespoły roślinne wyrażają także zróżnicowanie warunków ekologicznych

i są pomocne zarówno przy oznaczaniu typu siedliskowego lasu jak też pozwalają pełniej

określić zakres jego zróżnicowania wewnątrz typu.

Typ lasu należy traktować jako podstawę do określenia gospodarczych typów

drzewostanu.

23

4. Zasady wyróżniania siedliskowych typów lasu Podstawą określania typu siedliskowego lasu zgodnie z przyjętą kompleksową metodą

typologiczną siedlisk leśnych IBL, są elementy położenia i geologiczno-glebowe.

Rozpoznawanie tych elementów przeprowadza się na typologicznych powierzchniach

siedliskowych, z odkrywką glebową, zakładanych w starszych drzewostanach.

Przy opisie terenu należy, na podstawie rzeźby terenu oraz budowy geologicznej,

określić czy siedliska znajdują się na terenie nizinnym, wyżynnym lub podgórskim czy też

górskim. Formacja geologiczna i utwór geologiczny określane są na podstawie map

geologicznych i własnych obserwacji terenu i gleby. Podstawowym źródłem informacji o

rodzaju gleby są mapy geologiczne w skali 1:50 000 oraz badania własne, a dla obszarów, dla

których takich map w tej skali jeszcze nie opracowano należy korzystać z innych dostępnych

materiałów geologicznych.

Opisu gleby i ustalenia jej typu, podtypu oraz odmiany podtypów gleb dokonuje się

zgodnie z „Klasyfikacją gleb leśnych Polski [CILP 2000] na podstawie odkrywki glebowej,

metodą przyjętą i szczegółowo opisaną w „Instrukcji wyróżniania i kartowania siedlisk

leśnych”.

Nieciągłość litologiczno-pedogeniczna, jeżeli została rozpoznana, powinna być

określana wg kryteriów podanych w „Klasyfikacji gleb leśnych Polski [CILP 2000]. Gatunek

gleby opisywany jest w profilach gleb mineralnych oraz w warstwach mineralnych

niektórych gleb organicznych i organiczno-mineralnych. Podstawą jego wyróżnienia jest

podział materiału mineralnego gleby na frakcje i grupy granulometryczne, są one określone

Polską Normą PN-R-04033: 1998 oraz wytycznymi zawartymi w „Instrukcji wyróżniania i

kartowania siedlisk leśnych”.

Podstawowymi jednostkami taksonomicznymi stosowanymi w klasyfikacji próchnic

leśnych są: typ, podtyp i odmiana. Określane są one zgodnie z „Klasyfikacją gleb leśnych

Polski” [CILP 2000] oraz wytycznymi zawartymi w załączniku 4 niniejszego opracowania.

Kolejnym etapem jest wykonanie opisu roślinności z uwzględnieniem warstw:

drzewostanu (I, II, III piętro, podrost, podszyt, nalot) oraz runa (warstwa zielna i mszysto-

porostowa). Przy opisie drzewostanu należy podać skład gatunkowy, wiek i bonitację

poszczególnych gatunków drzew. Dla runa sporządza się listę wszystkich występujących

gatunków i porównuje z zestawem gatunków różnicujących i częstych charakterystycznych

dla poszczególnych typów siedliskowych lasu w danej krainie przyrodniczo-leśnej. Wskazane

jest określanie także zespołu roślinnego.

24

Na podstawie elementów geologiczno-glebowych, z uwzględnieniem roślinności runa

oraz składu gatunkowego, bonitacji i jakości drzewostanu, określa się przynależność danego

siedliska do odpowiedniej jednostki siedliskowej - typu siedliskowego lasu, rodzaju

siedliska oraz także określa się typ lasu. Pomocne w tym celu jest niniejsze opracowanie,

zawierające opis jednostek najczęściej spotykanych. Określenie TSL następuje poprzez

porównanie stanu istniejącego z kryteriami zawartymi w niniejszym opracowaniu. Składa się

ono z 2 części i załączników.

Część I zawiera charakterystykę typów siedliskowych lasu pod względem

geologiczno-glebowym. Dla każdego typu siedliskowego lasu i wariantu wilgotnościowego

przedstawiono rodzaje siedliska oraz typy i podtypy próchnic leśnych.

Przy charakterystyce TSL rodzaje gleby przedstawione są z podziałem na utwory

węglanowe i niewęglanowe. Przyjmuje się przy tym, że na terenach nizinnych w grupie

utworów niewęglanowych znajdują się utwory nie zawierające węglanu wapnia lub

zawierające śladowe jego ilości w najgłębszych poziomach profilu glebowego. Natomiast w

grupie utworów węglanowych znajdują się gleby zawierające w profilu węglan wapnia lub

gleby na płytkich skałach węglanowych. Dla terenów wyżynnych i górskich przyjęto, że

skałami węglanowymi będą margle, wapienie i dolomity oraz inne utwory (np. piaskowce) o

spoiwie zawierającym węglany.

Należy zaznaczyć, że wymienione w Części II.1 opracowania utwory geologiczne, jak

też spoiwa (węglanowe, kalcytowe, dolomitowe), a także podany okres geologiczny

traktować należy wyłącznie jako najczęściej spotykane przykłady.

Charakterystyka szaty roślinnej Polski, z podziałem na krainy przyrodniczo-leśne,

przedstawiona jest w części II.2. Zawiera ona krótką ogólną charakterystykę poszczególnych

krain oraz charakterystykę typów siedliskowych lasu w poszczególnych krainach.

Poszczególny opis typu siedliskowego lasu pod względem roślinności zawiera opis

runa leśnego z podziałem na gatunki różnicujące (od typu uboższego lub mniej wilgotnego)

oraz gatunki częste. Podany zestaw gatunków różnicujących służy do rozpoznawania typów

siedliskowych lasu w stanie zbliżonym do naturalnego, zawiera gatunki, których

występowanie odróżnia ekologicznie typ siedliskowy wyższej grupy żyzności od typu niższej

grupy żyzności, a także siedliska silniej uwilgotnione od słabiej uwilgotnionych. Zestaw

częstych gatunków runa zawiera gatunki o wysokim stopniu częstości występowania,

właściwych dla danego typu siedliskowego lasu, tworzące główne tło runa.

25

Drzewostan, przestawiający naturalne występowanie lasotwórczych gatunków

głównych (panujących i współpanujących) oraz domieszkowych opisywany jest z podziałem

na piętra. Wyróżnia się także gatunki tworzące warstwę podrostu i podszytu. Gatunki główne

charakteryzuje bonitacja wzrostowa, średnia dla tego typu lasu. Należy przy tym zaznaczyć,

że przy ocenie roli lasotwórczej poszczególnych gatunków uwzględnia się ich występowanie

w poszczególnych piętrach i warstwach niezależnie od udziału, dlatego przy opisie należy

także zaznaczyć ich pojedyncze występowanie.

Poszczególne charakterystyki nizinnych, wyżynnych i górskich siedliskowych typów

lasu, przedstawione w tym opracowaniu, zawierają opisy, wyróżnionych w syntetycznych

opracowaniach zespołów, podzespołów oraz częściowo też wariantów roślinnych, najczęściej

występujących na terenie Polski (na podstawie prac W. Matuszkiewicza i J.M.

Matuszkiewicza). Przy określaniu jednostek fitosocjologicznych wchodzących w zakres

siedliskowych typów lasu można uwzględniać także opracowania regionalne, traktując je

jako uzupełnienie, bądź uszczegółowienie przyjętej systematyki. Należy przy tym podkreślić,

że istotnym elementem diagnostycznym, przy określaniu przynależności zbiorowiska leśnego

do określonego zespołu lub podzespołu jest także charakter i kierunek zmian

przejawiających się w składzie dolnych warstw roślinności oraz w drzewostanie.

Zespół roślinny, podzespół i często wariant, podawany na końcu opisu, przedstawia

najbardziej naturalny charakter roślinności dla opisywanego siedliska i jest pomocny przy

określaniu typu lasu.

Wymienione w niniejszym opracowaniu typy lasu są najczęściej występującymi w

danych warunkach siedliskowych. Możliwe jest wyróżnienie dodatkowych typów lasu w

zależności od specyfiki lokalnych warunków przyrodniczych.

Należy pokreślić, ze przedstawione w tym opracowaniu cechy drzewostanowe oraz

gatunki różnicujące runa leśnego mogą służyć jedynie do diagnozowania siedlisk leśnych w

starszych drzewostanach (rębnych i bliskorębnych) o składzie gatunkowym zbliżonym do

naturalnego. Określanie siedlisk w drzewostanach młodszych klas wieku oraz na

powierzchniach leśnych nie zalesionych, a także na gruntach nieleśnych przeznaczonych do

zalesienia, należy przeprowadzać głównie na podstawie elementów glebowych, porównując je

z uzyskaną diagnozą przeprowadzoną w przyległych drzewostanach rębnych lub

bliskorębnych.

Szczegółowe instrukcje zakładania typologicznych powierzchni siedliskowych oraz

ich opisu zawarte są w opracowaniu „Instrukcja wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych”,

26

natomiast „Siedliskowe podstawy hodowli lasu” mają za zadanie sprecyzować kryteria

określania typu siedliskowego lasu.

Literatura Matuszkiewicz J.M. 2001: Zespoły leśne Polski. Wydawn. Nauk. PWN

Matuszkiewicz W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.

Wydawn.Nauk. PWN

Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zając M., 1995: „Vascular plants of Poland a checklist”.

Pol. Bot. Studies. Quidebook series No 15, Pol. Acad. Soc. Szafer Institute of Botany

Kraków, 308 s. + erraty;

Nowak J., Tobolewski Z. 1975: „Porosty Polskie”, PWN

Ochyra R., Szmajda P., 1978: An Annotated list of Polish Mosses – Wykaz mchów Polski.

Fragm. Flor. et. Geobot. Ann. XXIV 1: 93-145;

Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpińska A. 1990: Regionalizacja przyrodni-

czo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL.

27

CZĘŚĆ II - TYPY SIEDLISKOWE LASU 1. CHARAKTERYSTYKA CECH GEOLOGICZNO-GLEBOWYCH

W niniejszym opracowaniu charakterystyka siedlisk przedstawiona jest w zgeneralizowanej formie dla siedlisk terenów nizinnych, wyżynnych i podgórskich oraz górskich, przez podanie dla każdego typu siedliskowego lasu (także dla wariantu uwilgotnienia) elementów geologiczno-glebowych i typu próchnicy leśnej - w postaci tabelarycznej.

1.1. SIEDLISKA TERENÓW NIZINNYCH

Do siedlisk terenów nizinnych w szerokim ujęciu leśno-hodowlanym zalicza się siedliska w przyrodniczo-leśnych krainach I-VI na terenach nizinnych, oraz na terenach wyżynnych, głównie akumulacyjnego typu rzeźby, gdy w podłożu nie występują starsze od czwartorzędu utwory geologiczne, a wysokość bezwzględna nie przekracza 300 m.

BORY - siedliska ubogie – suche, świeże, wilgotne i bagienne, o glebach bardzo silnie kwaśnych. W przypadku gleb mineralnych - wytworzonych z piasków (z dominującą frakcją piasku średniego i grubego), a w przypadku gleb organicznych - z warstwą słabo rozłożonego torfu różnej miąższości na w/wym. piaskach. Próchnica typu mor (mor suchy, mor świeży, mor wilgotny, mor mokry) lub torfowa i murszowa. Drzewostan jednopiętrowy sosnowy, runo ubogie w gatunki. Bór suchy - Bs

Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej, wyróżniające się drzewostanem sosnowym IV-V bonitacji o złej jakości technicznej oraz runem krzewinkowo- lub trawiasto-mszystym z silnie rozwiniętą warstwą chrobotków.

Bs Występowanie Spotykany tylko w skrajnie suchych i ubogich warunkach.

Utwory piaszczyste nie zawierające CaCO3 Rodzaj gleby - piaski wydmowe (eoliczne) - piaski eoliczne wydm nadmorskich /*

Uziarnienie Piasek luźny (z dominującą frakcją piasku średniego i grubego) Typ, podtyp próchnicy mor suchy Typ i podtyp gleby ARi – arenosole inicjalne

ARw – arenosole właściwe ARb – arenosole bielicowane

Wariant uwilgotnienia - Uwaga: /* - dotyczy krainy Bałtyckiej Bór świeży - Bśw

Siedliska ubogie, świeże, znajdujące się pod bardzo słabym lub słabym wpływem wody gruntowej. Gleby najczęściej bielicowe, wytworzone z piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich lub piasków sandrowych. Rzadziej spotykane są arenosole wytworzone z piasków eolicznych lub piasków zwydmionych na piaskach różnego pochodzenia; występują one zwykle na rozproszonych areałach w dolinach nadrzecznych lub w sąsiedztwie obniżeń wypełnionych torfem (np. w Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej). Gleba w wariancie silnie świeżym wyróżnia się oglejeniem dolnych warstw. Od Bs wyróżnia się drzewostanem sosnowym lepszej bonitacji - ok. III - oraz pojedynczym występowaniem lub brakiem chrobotków w runie.

28

Bśw Występowanie Stanowi dość znaczną powierzchnię lasów.

Utwory piaszczyste nie zawierające CaCO3 Rodzaj gleby Piaski - rzeczne tarasów plejstoceńskich - wodnolodowcowe - eoliczne i eoliczne nadmorskie /* - trzeciorzędowe (sporadycznie)

Uziarnienie Piasek luźny (głównie z frakcją ziaren >0,1 mm) Typ i podtyp gleby Bw – bielicowa właściwa

Blw – bielica właściwa RDb – rdzawa bielicowa ARw – arenosole właściwe ARb – arenosole bielicowane

Bwgg – bielicowa właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa Blwgg – bielica właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa RDbgg – rdzawa bielicowa odm. głęboko gruntowoglejowa /**

Typ, podtyp próchnicy mor świeży Wariant uwilgotnienia Bśw1 Bśw2 Uwaga: /* - dotyczy krainy Bałtyckiej; /** - dotyczy krain Mazursko-Podlaskiej i Mazowiecko -Podlaskiej Bór wilgotny - Bw

Siedliska ubogie, znajdujące się pod umiarkowanym lub dość silnym wpływem wody gruntowej, utrzymującej się w zasięgu profilu przez znaczną część roku. Charakterystyczne są dla nich gleby piaszczyste, najczęściej typu glejo-bielicowych. Są to siedliska często występujące w strefie przejściowej między borami świeżymi a olsami i borami bagiennymi.

Bw Występowanie Spotykany w płaskich obniżeniach terenu, często na przejściu między siedliskami

świeżymi i bagiennymi. Utwory piaszczyste nie zawierające CaCO3 Rodzaj gleby Piaski - rzeczne tarasów plejstoceńskich - wodnolodowcowe - eoliczne (niecki deflacyjne)

Uziarnienie Piasek luźny (z dominującą frakcją piasku średniego i grubego) Typ, podtyp próchnicy mor świeży mor wilgotny Typ i podtyp gleby Bg – glejo-bielicowe odm.

odwodniona Blg – glejo-bielice odm. odwodniona G – gruntowoglejowe odm. odwodniona

Bgw – glejo-bielicowa właściwa Blgw – glejo-bielica właściwa

Bgts – glejo-bielicowa torfiasta Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gt – gruntowoglejowa torfowa

Wariant uwilgotnienia Bw0 Bw1 Bw2 Bór bagienny - Bb Siedliska występujące w bezodpływowych zagłębieniach terenu, związane ze stagnującymi kwaśnymi wodami gruntowymi, utrzymującymi się przez znaczną część roku blisko powierzchni. Miąższość tworzącego się torfu jest znaczna – często wynosi ponad 2 m. Siedliska te zajmują często niewielkie obszary wśród borów sosnowych tworząc strefę przejścia pomiędzy nieleśnym torfowiskiem wysokim, a borami wilgotnymi i borami świeżymi. Niejednokrotnie wkraczają też na obszar torfowiska wysokiego. Wyróżniają się drzewostanem ok. V bon., o złej jakości technicznej, występowaniem w runie warstwy torfowców oraz krzewinek borówki bagiennej i bagna. Na terenach odwodnionych wierzchnia warstwa torfu ulega zmurszeniu.

29

Bb Występowanie Zajmuje bezodpływowe obniżenia terenu wypełnione słabo rozłożonym torfem, często

znacznej miąższości Rodzaj gleby - torfy wysokie (sfagnowe) Uziarnienie - Typ, podtyp próchnicy

murszowa torfowa

Typ i podtyp gleby Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. odwodniona Mt1 – torfowo-murszowa

Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. słabo zabagniona

Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. średnio zabagniona

Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. silnie zabagniona

Wariant uwilgotnienia

Bb0 Bb1 Bb2 Bb3

BORY MIESZANE - siedliska dość ubogie - świeże, wilgotne i bagienne. Gleby piaszczyste, z dominującą frakcją piasku średniego i grubego, w przypadku siedlisk wilgotnych i bagiennych przykryte warstwą torfu różnej miaższości. Próchnica typu moder-mor (suchy, świeży, wilgotny i mokry) oraz torfowa i murszowa. Drzewostan najczęściej mieszany, składający się z gatunków iglastych i liściastych, ok. II-III bonitacji, miejscami z II piętrem o niewielkim pokryciu. W runie, obok gatunków oligotroficznych, pojawiają się gatunki mezotroficzne. Bór mieszany świeży - BMśw Siedliska świeże o glebach mineralnych, znajdujące się pod bardzo słabym lub słabym wpływem wody gruntowej. Tworzą często większe wspólne kompleksy z siedliskami Bśw, zajmując nieco żyźniejsze gleby. Występują głównie w powiązaniu z piaskami wodnolodowcowymi oraz piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Dominują w nich gleby rdzawe bielicowe oraz rdzawe właściwe; gleby bielicowe występują znacznie rzadziej. Wyjątkowo też spotykane są w tym typie siedliskowym piaski lodowcowe – zwykle są to niewielkie fragmenty, znajdujące się w sąsiedztwie uboższych utworów innego pochodzenia. W wariancie silnie świeżym zaznacza się gruntowe oglejenie w głębszych warstwach gleby. BMśw Występowanie Często spotykany Występuje nieco rzadziej

utwory nie zawierające CaCO3 lub niewielkie ilości w najgłębszych poziomach profilu glebowego

Rodzaj gleby

Piaski całkowite - rzeczne tarasów plejstoceńskich - akumulacji wodnolodowcowej - zwałowe na piaskach wodnolodowcowych - trzeciorzędowe

Bardzo głębokie piaski naglinowe: - rzeczne plejstoceńskich tarasów - eoliczne - wodnolodowcowe (rzadziej)

Uziarnienie Piaski luźne i słabogliniaste Piaski luźne i słabogliniaste (z dominującą frakcją piasku o średnicy ziaren ponad 0,1 mm) bardzo głęboko podścielone gliną lub z wkładkami utworów mocniejszych

Typ, podtyp próchnicy

moder-mor świeży, mor świeży

Typ i podtyp gleby

RDb – rdzawa bielicowa RDw – rdzawa właściwa Bw – bielicowa właściwa OC – ochrowa

RDbgg – rdzawa bielicowa odm. głęboko gruntowoglejowa RDwgg – rdzawa właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa Bwgg – bielicowa

RDb – rdzawa bielicowa RDw – rdzawa właściwa ARw – arenosole właściwe

RDbgg – rdzawa bielicowa odm. głęboko gruntowoglejowa RDwgg – rdzawa właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa Bwgg – bielicowa

30

właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa OCgg – ochrowa odm płytka głęboko gruntowoglejowa ARwgg – arenosole właściwe odm. głęboko gruntowoglejowa

właściwa odm. głębowko gruntowoglejowa *


BMśw1 BMśw2 BMśw1 BMśw2

Uwaga: */ - dotyczy krainy II Bór mieszany wilgotny - BMw Siedliska dość ubogie, pod umiarkowanym lub dość silnym wpływem wody gruntowej, wyjątkowo w głębszych warstwach opadowej. Spotykane są w obniżeniach terenowych, często w sąsiedztwie siedlisk BMśw i Bw. Najbardziej typowymi glebami są glejo-bielicowe i glejo-bielice, a w wariancie wilgotniejszym także gleby gruntowo-glejowe torfowe i torfiaste.

BMw Występowanie Spotykany w płaskich obniżeniach terenu, często w sąsiedztwie siedlisk BMśw i

Bw. Utwory piaszczyste nie zawierające CaCO3 Rodzaj gleby Piaski - rzeczne tarasów plejstoceńskich - wodnolodowcowe - eoliczne (niecki deflacyjne)

Uziarnienie Piasek luźny, (grubo, średnio i drobnoziarnisty), miejscami z płytką wierzchnią warstwą torfu. Także piaski warstwowane lub na bardzo głębokich glinach

Typ, podtyp próchnicy mor świeży mor wilgotny Typ i podtyp gleby Bg – glejo-bielicowa odm.

orsztynowa, odwodniona Blg – glejo-bielica odm. odwodniona G – gruntowoglejowa odm. odwodniona

Bgw – glejo-bielicowa właściwa Blgw – glejo-bielica właściwa Bgms – glejo-bielicowa murszasta odm. orsztynowa Gw – gruntowoglejowa właściwa /*

Bgts – glejo-bielicowa torfiasta Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gt – gruntowoglejowa torfowa odm. orsztynowa Gw – gruntowoglejowa właściwa Bgms – glejo-bielicowa murszasta /* Grd – gruntowoglejowa z rudą darniową /**

Wariant uwilgotnienia BMw0 BMw1 BMw2 Uwaga: * - w krainie II; ** - w krainach II, III, VI Bór mieszany bagienny - BMb Siedliska pod dość silnym, silnym i bardzo silnym wpływem wody gruntowej. Związane są z glebami torfowisk przejściowych przechodzących w torfowiska wysokie. Zwykle spotykane w strefie przejściowej miedzy siedliskami Bb a siedliskami wilgotnymi. Na terenach odwodnionych warstwa torfu ulega zmurszeniu.

BMb Występowanie Zajmuje obniżenia terenu w których występuje powolny przepływ wód powierzchniowych Rodzaj gleby Warstwa torfu słabo rozłożonego na utworach piaszczystych nie zawierających CaCO3

31

- torfy wysokie i przejściowe (zmurszałe) - torfy wysokie i przejściowe Uziarnienie Torf głęboki na piaskach luźnych, (z dominującą frakcją piasku średniego i grubego) Typ, podtyp próchnicy

murszowa torfowo-murszowa Torfowa

Typ i podtyp gleby

Mt3 – torfowo-murszowa odm. odwodniona, silnie zmurszała Mt2 – torfowo-murszowa odm. odwodniona, średnio zmurszała

Tp – torfowa torfowisk przejściowych odm. słabo zmurszała odwodniona Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. słabo zmurszała odwodniona Mt1 – torfowo-murszowa odm. słabo zmurszała odwodniona

Tp – torfowa torfowisk przejściowych odm. średnio zabagniona Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. średnio zabagniona

Tp – torfowa torfowisk przejściowych odm. silnie zabagniona Tw – torfowa torfowisk wysokich odm. silnie zabagniona


BMb0 BMb1 BMb2 BMb3

LASY MIESZANE - siedliska średnio żyzne - świeże, wilgotne i bagienne, o glebach piaszczystych lub gliniastych, z wierzchnią warstwą organiczną w przypadku siedlisk wilgotnych i bagiennych. Próchnica typu moder (suchy, świeży, wilgotny, mokry) oraz próchnica torfowa i murszowa. Drzewostan tworzą liczne gatunki liściaste i iglaste, a w runie wśród gatunków mezotroficznych pojawiają się pojedynczo gatunki eutroficzne. Las mieszany świeży - LMśw

Siedliska średnio żyzne, świeże, pod bardzo słabym i słabym wpływem wody gruntowej lub opadowej. Najczęściej wyróżniają się glebami rdzawymi właściwymi i rdzawymi brunatnymi wytworzonymi zwykle z piaszczystych utworów wodnolodowcowych, a tylko sporadycznie z piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich oraz płowymi bielicowymi i brunatnymi bielicowymi, wytworzonymi z piasków i glin lodowcowych. Rzadziej występują, związane z wariantem silnie świeżym, gleby brunatne kwaśne i brunatne bielicowe odmian opadowoglejowych oraz, w określonych warunkach terenowych, rzadko spotykane gleby deluwialne. Siedliska występujące na utworach żwirowych i piaszczystych o grubszym uziarnieniu zawierają węglan wapnia – dotyczy to przede wszystkim I i II krainy przyrodniczo-leśnej. W wariancie silnie świeżym zaznacza się słabe oglejenie: gruntowe w spągu profilu lub opadowe w płytszej warstwie gleby. Woda, jeżeli pojawia się w odkrywce glebowej ma charakter krótkookresowy.

Las mieszany wilgotny - LMw

Siedliska dość żyzne i wilgotne, pod umiarkowanym lub dość silnym wpływem wody gruntowej lub opadowej. Występują często razem z siedliskami LMśw, zajmując lokalne, płaskie obniżenia, z płytkim poziomem wód gruntowych lub długotrwale stagnującymi wodami opadowymi. Można spotkać je także w strefie przejściowej między siedliskami BMw i Lw. Gleby odznaczają się występowaniem wierzchniej warstwy organicznej nie przekraczającej 30 cm.

32

LMśw Występowanie Dość często spotykany Występuje bardzo pospolicie; Rzadko spotykany;

utwory nie zawierające CaCO3 lub niewielkie ilości w najgłębszych poziomach profilu glebowego utwory zawierające CaCO3 lub podścielone głęboko gliną węglanową,

utwory piaszczyste utwory niecałkowite lub całkowite piaszczysto-gliniaste

utwory gruboziarniste

Rodzaj gleby

Piaski - wodnolodowcowe - zwałowe - zwałowe na piaskach wodnolodowcowych - rzeczne tarasów plejstoceńskich - trzeciorzędowe - piaski stożków napływowych

- piaski zwałowe na glinach - gliny na piaskach wodnolodowcowych - piaski wodnolodowcowe na glinach zwałowych i pyłach - gliny zwałowe - utwory deluwialne - less spiaszczony /* - piaski eoliczne

- piaski zwałowe - żwiry zwałowe - piaski wodnolodowcowe

Uziarnienie Piaski luźne i słabogliniaste - piaski głęboko podścielone gliną lub pyłem piaszczystym - piaski gliniaste, gliny i pyły piaszczyste - piasek bardzo drobnoziarnisty, glina lub pył piaszczysty, płytko podścielone piaskiem o ziarnach większych od 0,1 mm

- piaski przeważnie żwirowate - utwory piaszczysto-żwirowe - głębokie piaski żwirowate naglinowe

Typ, podtyp próchnicy moder świeży, moder-mull świeży Typ i podtyp gleby RDw – rdzawa

właściwa RDb – rdzawa bielicowa

RDw gg – rdzawa właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa RDbgg – rdzawa bielicowa odm. głęboko gruntowoglejowa OC – ochrowa odm. głęboko gruntowoglejowa

BRb – brunatna bielicowa BRk – brunatna kwaśna RDbr – rdzawa brunatna Pb – płowa bielicowa Dbr – deluwialna brunatna

Odmiany głęboko gruntowoglejowe lub opadowoglejowe podtypów gleb wym. w wariancie 1, a także RDbgg – rdzawa bielicowa odm. głęb. gruntowoglejowa OGw – opadowoglejowa właściwa

PRi – pararędzina inicjalna PRw – pararędzina właściwa PRbr – pararędzina brunatna /** Rw – rędzina właściwa /***

PRwgg, PRwog – pararędzina właściwa odm. głęboko gruntowo- lub opadowoglejowa PRbrgg, PRbrog – pararędzina brunatna odm. głęboko gruntowo- lub opadowoglejowa **

Wariant uwilgotnienia LMśw1 LMśw2 LMśw1 LMśw2 LMśw1 LMśw2 Uwaga: /* - dotyczy krain V, VI, VIII; / ** - głównie w II krainie; /*** - w południowej części kraju; sporadycznie w krainie I (np. w Puszczy Bukowej)

33

LMw Występowanie Jak w sąsiednich

kolumnach Zwykle występuje niewielkimi fragmentami wśród siedlisk żyźniejszych

Najczęściej spotykany Zajmuje zwykle zagłębienia terenu

Utwory nie zawierające CaCO3 lub niewielkie ilości w najgłębszych poziomach profilu glebowego Jak w sąsiednich

kolumnach Utwory piaszczyste Utwory niecałkowite lub całkowite piaszczysto-

gliniaste Utwory słabo przepuszczalne;

gleby z długotrwale stagnującymi wodami opadowymi

Rodzaj gleby

Wszystkie wymienione rodzaje gleby w tej tabeli

Piaski - wodnolodowcowe - zwałowe na piaskach wodnolodowcowych - zwałowe

- piaski zwałowe na glinach - gliny zwałowe z głazami na piaskach wodnolodowcowych - piaski zwałowe

- gliny zwałowe z głazami - deluwia piaszczysto-pyłowe

Uziarnienie Piaski luźne, słabogliniaste, gliniaste oraz glina lekka

Piaski luźne i słabogliniaste - piaski luźne i słabogliniaste głęboko podścielone gliną lub pyłem piaszczystym - piaski gliniaste, gliny i pyły piaszczyste - glina lub pył piaszczysty, płytko podścielone piaskiem luźnym lub słabogliniastym

- gliny zwykłe, średnie i ciężkie, iły, pyły zwykłe i ilaste


moder świeży moder wilgotny moder mokry, moder mokry murszowaty, moder wilgotny

moder wilgotny moder mokry, moder mokry murszowaty, moder wilgotny

moder wilgotny moder-mor wilgotny

Typ i podtyp gleby

Odm. odwodnione gleb Bg – glejo-bielicowych G – gruntowoglejowych OG – opadowoglejowych MR –murszowych i murszowatych OGSt – stagnoglejowych

Bgw – glejo-bielicowa właściwa Gw – gruntowoglejowa właściwa Gms – gruntowoglejowa nurszasta MRw – murszowata właściwa MRms – murszasta

Gw – gruntowoglejowa właściwa Gm – gruntowoglejowa murszowa Gms – gruntowoglejowa murszasta Gt – gruntowoglejowa

Grd – gruntowoglejowa z rudą darniową Gw – gruntowoglejowa właściwa /* Bgw – glejo-bielicowa właściwa /*

OGw– opadowoglejowa właściwa Grd – gruntowoglejowa z rudą darniową OGSt – stagnoglejowa torfowa OGSts – stagnoglejowa torfiasta Gw – gruntowoglejowa właściwa /*

OGb – opadowoglejowa bielicowana OGSw – stagnoglejowa właściwa

OGSt – stagnoglejowa torfowa OGSts – stagnoglejowa torfiasta


LMw0 LMw1 LMw2 LMw1 LMw2 LMw1 LMw2

Uwaga : /* w krainie II

34

Las mieszany bagienny - LMb Siedliska pod dość silnym, silnym lub bardzo silnym wpływem wody gruntowej.

Spotykane są zwykle w sąsiedztwie borów bagiennych lub olsów, gdzie stanowią strefę przejściową między tymi siedliskami. Odznaczają się glebami torfowymi torfowisk przejściowych z wodą gruntową o bardzo słabym przepływie. Gleby te bywają też podtapiane i często zamulane. Od siedlisk wilgotnych wyróżniają się warstwą organiczną o miąższości przekraczającej 30 cm.

LMb Występowanie Zajmuje obniżenia terenu, najczęściej w sąsiedztwie siedlisk Bb i Ol;

warstwa organiczne na utworach piaszczystych Rodzaj gleby - torfy przejściowe

Uziarnienie Warstwa organiczna na piaskach luźnych, słabogliniastych, gliniastych Typ, podtyp próchnicy

murszowa mor wilgotny murszowaty

torfowo-murszowa torfowa

Typ i podtyp gleby

Mt3 – torfowo-murszowa odm. silnie zmurszała odwodniona Mmł3 – mułowo-murszowa odm. silnie zmurszała odwodniona

Mt2 – torfowo-murszowa odm. średnio zmurszała odwodniona

Tp – torfowa torfowisk przejściowych odm. średnio zabagniona Mt1-2 – torfowo-murszowa

Tp – torfowa torfowisk przejściowych odm. silnie zabagniona


LMb0 LMb1 LMb2 LMb3

LASY - siedliska żyzne i bardzo żyzne - świeże, wilgotne i bagienne, o glebach piaszczystych, gliniastych, pylastych i ilastych; w przypadku siedlisk wilgotnych i bagiennych z wierzchnią warstwą organiczną. Próchnica typu mull lub moder-mull (suchy, świeży, wilgotny, mokry) oraz próchnica torfowa i murszowa. Drzewostan tworzą głównie gatunki liściaste, a z gatunków iglastych - jodła. W starszych drzewostanach może występować dobrze rozwinięte II piętro. W runie występują liczne gatunki eutroficzne. Las świeży - Lśw

Siedliska żyzne, świeże, pod bardzo słabym lub słabym wpływem wody gruntowej lub opadowej. Najczęściej odznaczają się glebami brunatnymi lub płowymi, wytworzonymi z utworów akumulacji lodowcowej, głównie piasków na glinach i glin, a w południowej części kraju także z lessu. Znacznie rzadziej występują gleby rdzawe brunatne oraz pararędziny i czarne ziemie. Najżyźniejsze siedliska, zawierające w glebie węglan wapnia, wyróżniają się glebami brunatnymi właściwymi, szarobrunatnymi oraz typu pararędzin, rzadko rędzin. W wariancie silnie świeżym zaznacza się w glebach piaszczystych oglejenie gruntowe, a w glebach gliniastych, pylastych i ilastych oglejenie opadowe. Drzewostan na tym siedlisku jest zwykle dobrej jakości i wysokiej bonitacji, często dwupiętrowy, z podszytem i runem bogatym w gatunki.

36

Lśw (utwory niewęglanowe) Występowanie Spotykany rzadziej Najczęściej występujący Rzadko występujący, zwykle jako Lśw2

Utwory nie zawierające węglanów lub niewielkie ilości CaCO3 w najgłębszych poziomach profilu glebowego Utwory piaszczyste Utwory niecałkowite lub całkowite

piaszczysto-gliniaste Utwory gliniaste, pylaste i ilaste

Rodzaj gleby

Piaski - zwałowe - zwałowe na piaskach wodnolodowcowych - wodnolodowcowe

- piaski zwałowe na glinach - gliny zwałowe z głazami na piaskach wodnolodowcowych - less spiaszczony lub na utworach piaszczystych /*

- gliny zwałowe z głazami - iły zastoiskowe - iły trzeciorzędowe - deluwia gliniaste - less, less na glinie /*

Uziarnienie - piaski słabogliniaste i gliniaste - piaski podścielone gliną lub pyłem piaszczystym - piaski gliniaste, gliny piaszczyste i pyły piaszczyste - średnio głębokie gliny lub pyły piaszczyste, podścielone piaskiem luźnym lub słabogliniastym

- gliny, pyły, iły i piasek bardzo drobnoziarnisty

Typ, podtyp próchnicy Moder świeży, moder-mull świeży Typ i podtyp gleby RDbr – rdzawa

brunatna

RDbr – rdzawa brunatna odm. gruntowoglejowa MDbrgg –mada brunatna odm. głęboko gruntowoglejowa, odwodniona

Pbr – płowa brunatna Pb – płowa bielicowa Pw – płowa właściwa RDbr – rdzawa brunatna BRk – brunatna kwaśna BRb – brunatna bielicowa

Odmiany głęboko gruntowoglejowe lub opadowoglejowe podtypów gleb wym. w wariancie 1, a także BRsog – szarobrunatna OGw – opadowoglejowa właściwa

Pw – płowa właściwa Pbr – płowa brunatna BRk – brunatna kwaśna BRwy – brunatna wyługowana

Gleby odmiany opadowoglejowej: Pw – płowa właściwa Pbr – płowa brunatna BRk – brunatna kwaśna BRwy – brunatna wyługowana BRb – brunatna bielicowa BRs – szarobrunatna oraz gleby: Pog – płowa opadowoglejowa PE – pelosole OGw – opadowoglejowa właściwa

Wariant uwilgotnienia Lśw1 Lśw2 Lśw1 Lśw2 Lśw1 Lśw2 Uwaga: /* - w krainach: V, VI, VIII;

37

Lśw (utwory węglanowe) Występowanie Rzadko spotykany Stanowi najżyźniejszą grupę siedlisk Lśw Częściej występuje jako Lśw2

Utwory zawierające CaCO3 Utwory piaszczyste Utwory niecałkowite lub całkowite piaszczysto-

gliniaste Utwory gliniaste, pylaste i ilaste

Rodzaj gleby

Piaski - wodnolodowcowe - zwałowe

- piaski zwałowe na glinach - iły zastoiskowe - iły trzeciorzędowe

- gliny zwałowe z głazami - iły zastoiskowe - less /*

Uziarnienie Żwiry i piaski luźne i słabogliniaste Piaski na glinach i pyłach oraz piaski gliniaste, gliny piaszczyste i lekkie, iły piaszczyste i pyły piaszczyste

Gliny zwykłe, średnie, ciężkie i pylaste, iły ciężkie i pylaste oraz pyły ilaste

Typ, podtyp próchnicy mull świeży, mull-moder świeży mull świeży, mull-moder świeży mull świeży, mull-moder świeży Typ i podtyp gleby PRbr – pararędzina

brunatna

PRbrgg – pararędzina brunatna odm. gruntowoglejowa CZbr – czarna ziemia brunatna odm. odwodniona

BRw – brunatna właściwa PRbr – pararędzina brunatna

BRsog – szarobrunatna odm. opadowoglejowa BRwog – brunatna właściwa odm. opadowoglejowa PRbrog – pararędzina brunatna odm. opadowoglejowa CZbrog – czarna ziemia brunatna odm. opadowoglejowa CZbrgg – czarna ziemia brunatna odm. gruntowoglejowa

PRbr – pararędzina brunatna PRw – pararędzina właściwa BRw – brunatna właściwa BRwy – brunatna wyługowana

BRsog – szarobrunatna odm. opadowoglejowa BRwog – brunatna właściwa odm. opadowoglejowa PRbrog – pararędzina brunatna odm. opadowoglejowa CZbrog – czarna ziemia brunatna odm. opadowoglejowa

Wariant uwilgotnienia Lśw1 Lśw2 Lśw1 Lśw2 Lśw1 Lśw2 Uwaga: * w krainach V, VI, VIII;

Lw (utwory niewęglanowe)

38

Utwory nie zawierające węglanów lub niewielkie ilości CaCO3 w najgłębszych poziomach profilu glebowego Piaski, gliny, iły i pyły

Utwory piaszczyste Utwory niecałkowite lub całkowite piaszczysto-gliniaste

Utwory gliniaste, pylaste, ilaste Rodzaj gleby

Wszystkie wymienione rodzaje gleby w tym typie siedliskowym

– piaski zwałowe - piaski zwałowe na piaskach wodnolodowcowych - piaski i żwiry wodnolodowcowe

- piaski zwałowe na glinach - gliny zwałowe z głazami na piaskach wodnolodowcowych - piaski zwałowe - aluwialne piaski, gliny i pyły - deluwia piaszczysto-pyłowe /*

– gliny zwałowe z głazami - deluwia gliniaste /* – iły zastoiskowe – iły trzeciorzędowe

Uziarnienie piaski, piaski na glinach i pyłach, gliny, pyły, iły niewęglanowe

żwiry oraz piaski luźne i słabogliniaste - piaski luźne i słabogliniaste podścielone gliną lub pyłem piaszczystym - glina lub pył piaszczysty, podścielone piaskiem luźnym lub słabogliniastym - piaski gliniaste

- gliny, pyły, iły


mull wilgotny

Typ i podtyp gleby Odmiany odwodnione gleb występujących w tym typie siedliskowym

Gw –gruntowoglejowa właściwa Gp – gruntowoglejowa próchniczna Gm –gruntowoglejowa murszowa Dp – deluwialna próchniczna

Gm – gruntowoglejowa murszowa Gms – gruntowoglejowa murszasta MRw – murszowata właściwa MRms – murszasta Dp – deluwialna próchniczna MRm – mineralno-murszowa (rzadziej)

OGam - amfiglejowa

MDbrog, MDbrgg – mada brunatna odm. opadowoglejowa i gruntowoglejowa MRm – mineralno-murszowa OGam – amfiglejowa Dp – deluwialna próchniczna

OGw - opadowoglejowa właściwa OGb – opadowoglejowa bielicowa Dbr – deluwialna brunatna odm. opadowoglejowa

OGSw – stagnoglejowa właściwa OGam – amfiglejowa OGw – opadowoglejowa właściwa Dbrog – deluwialna brunatne odm. opadowoglejowa Dw – deluwialna właściwa Dp – deluwialna próchniczna


Lw0 Lw1 Lw2 Lw1 Lw2 Lw1 Lw2

Uwaga: */ z wyjątkiem krain III i IV

Lw (utwory węglanowe) Rodzaj gleby Utwory zawierające CaCO3

39

Piaski, gliny, iły i pyły Utwory piaszczyste Utwory niecałkowite lub całkowite piaszczysto-gliniaste

Gliny, pyły, iły

Wszystkie wymienione rodzaje gleby w tym typie siedliskowym

- piaski wodnolodowcowe - piaski zwałowe - aluwia piaszczyste

- piaski zwałowe na glinach - piaski wodnolodowcowe na glinach - deluwia piaszczysto-pyłowe

- gliny zwałowe z głazami - deluwia gliniaste - iły zastoiskowe - iły trzeciorzędowe

Uziarnienie Piaski, piaski na glinach i pyłach, gliny, pyły, iły węglanowe

Żwiry oraz piaski luźne i słabogliniaste Piaski na glinach i pyłach oraz piaski gliniaste, gliny piaszczyste i lekkie, iły piaszczyste i pyły piaszczyste

Gliny zwykłe, średnie, cieżkie i pylaste, iły ciężkie i pylaste oraz pyły ilaste


mull wilgotny, mull mokry

Typ i podtyp gleby Wszystkie wymienione typy gleb w odmianie odwodnionej

PRbrgg – pararędzina brunatna odm. gruntowoglejowa CZwgg – czarna ziemia właściwa odm. gruntowoglejowa CZbrgg – czarna ziemia brunatna odm. gruntowoglejowa CZwygg - czarna ziemia wyługowana odm. gruntowoglejowa

w odmianie węglanowej: MRm – mineralno-murszowa MRw – murszowata właściwa MRms - murszasta MDp – mada próchniczna odm. gruntowoglejowa

PRbrog – pararędzina brunatna odm. opadowoglejowa CZbrog – czarna ziemia brunatna odm. opadowoglejowa CZwygg – czarna ziemia wyługowana odm. gruntowoglejowa CZwog – czarna ziemia właściwa odm. opadowoglejowa BRsog – szarobrunatna odm. opadowoglejowa Dbr – deluwialna brunatna

Dw – deluwialna właściwa Dp – deluwialna próchniczna MRm - mineralno-murszowa Mgy – gytiowo-murszowa MDp – mada próchniczna odm. gruntowoglejowa Mmł – mułowo-murszowa odm. węglanowa

BRsog – szarobrunatna odm. opadowoglejowa PRbrog – pararędzina brunatna odm. opadowoglejowa CZbrog – czarna ziemia brunatna odm. opadowoglejowa CZwyog - czarna ziemia wyługowana odm. opadowoglejowa Dbr – deluwialna brunatna

Dw – deluwialna właściwa OGw – opadowoglejowa właściwa CZms – czarna ziemia murszasta CZw – czarna ziemia właściwa Mgy – gytiowo-murszowa


Lw0 Lw1 Lw2 Lw1 Lw2 Lw1 Lw2

40

Las wilgotny - Lw Siedliska bardzo żyzne, związane z dość płytkim poziomem lustra wód gruntowych lub z

dość silnym wpływem okresowo stagnujących wód opadowych. Zwykle zajmują rozległe, płaskie obniżenia terenu, często wśród siedlisk Lśw, a także spotykane są w dolinach rzek w sąsiedztwie siedlisk lasu łęgowego, gdzie zajmują tereny od dawna niezalewane, na których obserwuje się przekształcanie łęgów w grądy niskie. Do siedlisk Lw należą także siedliska z wyżej położonych miejsc na tarasach zalewowych i nadzalewowych, gdzie nie docierają wody powodziowe oraz z terenów obecnie niezalewanych, odgraniczonych od rzeki wałem przeciwpowodziowym. Przyjmuje się przy tym, że siedliska te, przekształcone z lasów lęgowych i nazywane często grądami połęgowymi, powstają po upływie co najmniej 20 lat od zbudowania obwałowań lub obniżenia poziomu rzeki spowodowanej regulacją. Ols - Ol Siedliska pod dość silnym, silnym i bardzo silnym wpływem wody gruntowej i opadowej. Związane są z reguły z zagłębieniami i obniżeniami terenu, zabagnionymi dolinami cieków i mis jeziornych. Powstają w warunkach, gdzie odpływ nadmiaru wód w glebie jest utrudniony i przez znaczną część roku poziom wody gruntowej znajduje się płytko pod powierzchnią gleby. Dno lasu tworzy strukturę kęp i dolinek.

Siedliska te według typologii leśnej należą do grupy lasów bagiennych i taką też powinny mieć nazwę; nazwa ols jest przyjęta tradycyjnie w leśnictwie. Ol Występowanie Powstaje w warunkach utrudnionego odpływu nadmiaru wód w glebie Rodzaj gleby - torfy niskie Uziarnienie Warstwa organiczna na utworach mineralnych Typ, podtyp próchnicy

murszowa torfowo-murszowa torfowa

Typ i podtyp gleby

Mt3 – torfowo-murszowa odm. silnie zmurszała odwodniona Mmł3 – mułowo-murszowa odm. silnie zmurszała odwodniona MRm – mineralno-murszowa

Mt2 – torfowo-murszowa odm. średnio zmurszała odwodniona Mt1 – torfowo-murszowa odm. słabo zmurszała odwodniona

Tn – torfowa torfowisk niskich odm. średnio zabagniona MŁt – torfowo-mułowa odm. średnio zabagniona MŁgy - gytiowa

Tn – torfowa torfowisk niskich odm. silnie zabagniona MŁgy – gytiowa Mmł – mułowo-murszowa Mgy – gytiowo-murszowa


Ol0 Ol1 Ol2 Ol3

LASY ŁĘGOWE - siedliska bardzo żyzne, o glebach słabo kwaśnych lub obojętnych. Występują na terenach często zalewanych (na terasach zalewowych większych rzek) oraz na terenach zalewanych nieregularnie (w sąsiedztwie mniejszych cieków), a także na okresowo zalewanych obrzeżach jezior i dolinkach odprowadzających nadmiar wód opadowych. Charakterystyczne dla tych siedlisk jest występowanie powierzchniowego spływu wód, natlenionych i zasobnych w składniki pokarmowe. Drzewostan, często 2-3 piętrowy wysokiej bonitacji, tworzą liczne gatunki liściaste. Występuje bogata w gatunki i o dużym pokryciu warstwa podszytu oraz bujne runo utworzone z gatunków zielnych.

41

Las łęgowy - Lł Siedliska bardzo żyzne, związane najczęściej z tarasami rzecznymi większych rzek, jednak mogą występować także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych oraz w dolinach mniejszych rzek i cieków. Przeważają gleby typu mad rzecznych. Warunkiem istnienia tych siedlisk są periodyczne lub epizodyczne, krótkotrwałe zalewy powierzchniowe lub spływ po stokach nadmiaru wód opadowych i roztopowych. Ten ostatni przypadek odnosi się do terenów urozmaiconych geomorfologicznie, np. o krajobrazie morenowym czy wyżynnym, gdzie w dolnych częściach stoków osadzają się deluwia. Drzewostan tworzą gatunki liściaste o wysokiej bonitacji, a runo jest obfite i bogate w gatunki.

Siedliska te, spotykane stosunkowo często, nie zawsze w całości są inwentaryzowane. Wynika to stąd, iż zajmują one często wąskie płaty powierzchni ciągnące się wzdłuż rzek. Lł Występowanie W strefie zalewów rzecznych lub przy spływie po stokach nadmiaru wód opadowych i

roztopowych; niewęglanowe i węglanowe piaski, iły, pyły Rodzaj gleby

- piaski aluwialne współczesnych tarasów rzecznych - deluwia gliniaste - iły rzeczne

Uziarnienie Piaski, iły, pyły Typ, podtyp próchnicy

mull wilgotny i mull mokry

Typ i podtyp gleby

MD – mady rzeczne odm. odwodniona G – grubtowoglejowe odm. odwodniona M – murszowe odm. odwodniona

MDbr – mada rzeczna brunatna Mmł – mułowo-murszowa Gmł – gruntowoglejowa mułowa

MDp – mada rzeczna próchniczna Gmł – gruntowoglejowa mułowa MŁw – mułowa właściwa Dw – deluwialna właściwa Dbr – deluwialna brunatna

MDp – mada rzeczna próchniczna MDi – mada rzeczna inicjalna Gmł – gruntowoglejowa mułowa


Lł0 Lł1 Lł2 Lł3

Ols jesionowy - OlJ

Siedliska związane z rozległymi tarasami zalewowymi i wałami przykorytowymi mniejszych cieków, obrzeżami mis jeziornych i źródliskami, gdzie występują wody powierzchniowo-gruntowe, a ponadto okresowo mogą występować zalewy i podtopienia, związane z niewielkim zabagnieniem terenu. Spotykane są także na zboczach dolin lub wałów morenowych, w miejscach wysięku lub wypływu wód z przeciętych warstw wodonośnych.

Siedliska te, o charakterze łęgów bagiennych stwarzają korzystne warunki dla hodowli olszy, a tylko w miejscach słabo zabagnionych jesionu. Z tego względu, a także zgodnie z zasadami typologii leśnej, bardziej właściwa dla tych siedlisk byłaby nazwa „Las łęgowy bagienny”. Nazwa ols jesionowy przyjęła się jednak w leśnictwie i ma swoją tradycję.

OlJ

42

Występowanie W strefie występowania wód powierzchniowo-gruntowych oraz okresowych zalewów i podtopień utwory niewęglanowe i węglanowe Rodzaj gleby - iły rzeczne - gytie wapienne i kredy jeziorne

Uziarnienie Piaski bardzo drobnoziarniste, iły, pyły często z wierzchnią warstwą mułu Typ, podtyp próchnicy

mull wilgotny właściwy i mull wilgotny murszowy

Typ i podtyp gleby

CZ – czarne ziemie odm. odwodniona G – gruntowoglejowe odm. odwodniona M – murszowe odm. odwodniona MR – murszowate

Gm – gruntowoglejowa murszowa MRm – mineralno-murszowa CZms – czarna ziemia murszasta MŁt – torfowo-mułowa odm. średnio zabagniona Mmł3 – mułowo-murszowa odm. silnie zmurszała Mgy3 – gytiowo-murszowa odm. silnie zmurszała

MŁw – mułowa właściwa odm.słabo zabagniona MŁt – torfowo-mułowa odm. średnio zabagniona MŁgy – gytiowa odm. słabo zabagniona Mmł – mułowo-murszowa odm. średnio zmurszała Mgy – gytiowo-murszowa odm. średnio zmurszała MRm – mineralno-murszowa Mn - namurszowa Gm – gruntowoglejowa murszowa Gmł – gruntowoglejowa mułowa MDp – mada rzeczna próchniczna

MŁw – mułowa właściwa odm.średniozabagniona MŁt – torfowo-mułowa odm. silnie zabagniona Mn - namurszowa MRm – mineralno-murszowa MŁgy – gytiowa


OlJ0 OlJ1 OlJ2 OlJ3

1.2. SIEDLISKA TERENÓW WYŻYNNYCH I PODGÓRSKICH

Do siedlisk terenów wyżynnych zalicza się siedliska występujące w krajobrazie wyżynnym,

obejmującym obszary zbudowane ze skał starszego podłoża geologicznego, przykrytych nieciągłymi pokrywami

osadów lodowcowych, wodnych i eolicznych, wyniesione głównie w wyniku ruchów epeirogenicznych na

43

wysokość 200-300 m, sporadycznie ponad 400 m n.p.m. (np. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska i Wyżyna

Kielecka) i co najmniej kilkadziesiąt metrów względem otaczających terenów, rozpościerające się ponad

nizinami lub stanowiące podnóża gór i wtedy noszą nazwę podgórzy (np. Podgórze Rzeszowskie, Podgórze

Krakowskie) lub przedgórzy – jeżeli występują w sąsiedztwie gór zrębowych jako ich część oddzielona

uskokiem, ale nie mające charakteru gór (np. Przedgórze Sudeckie); wyżyna o płaskiej lub falistej

wierzchowinie nosi nazwę płaskowyżu (np. Płaskowyż Tarnowski, Płaskowyż Nałęczowski).

Wyżynne siedliska w krainie Śląskiej występują przede wszystkim w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego

i Płaskowyżu Głubczyckiego. Gleby, przeważnie średnio głębokie, wytworzone są ze zwietrzelin starszych

utworów geologicznych (paleozoicznych i mezozoicznych), często przykryte warstwą lessu różnej miąższości.

W krainie Małopolskiej wyżynne siedliskowe typy lasu występują zwykle na terenach wzniesionych

powyżej 300 m n.p.m., wyjątkowo powyżej 400m, a także poniżej, od ok. 200 m n.p.m., gdy w zasięgu profilu

glebowego występują utwory geologiczne starsze od czwartorzędowych, głównie mezozoiczne i paleozoiczne.

Siedliska wyżynne występują głównie w dzielnicach: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżyny Śląskiej,

Gór Świętokrzyskich i Roztocza. W krainie Sudeckiej siedliska wyżynne występują bardzo rzadko i tylko w

najdalej na zachód położonym mezoregionie Sudetów Zachodnich. Wyżynne siedliskowe typy lasu w Krainie

Karpackiej występują na terenach podgórskich i w obniżeniach górskich położonych od 300 do 400-500 m

n.p.m., głównie w dzielnicach: Pogórza Środkowobeskidzkiego, Beskidu Makowskiego i Wyspowego oraz

rzadziej – Beskidu Śląskiego i Beskidu Żywieckiego.

BORY MIESZANE WYŻYNNE Bór mieszany wyżynny świeży - BMwyżśw Ubogie siedliska wyżynne - występują rzadko, małymi fragmentami. BMwyż św Położenie Wierzchowiny i górna część stoków Ciepłe i suche wierzchowiny oraz stoki

południowe i dobrze naświetlone Skały nie zawierające CaCO3 lub niewielkie ilości węglanów w głębokich warstwach glebowych

Rodzaj gleby

- piaski wodnolodowcowe oraz piaski i gliny zwałowe z seriami stref przekształceń peryglacjalnych na piaskowcach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym - zwietrzelina piaskowców i zlepieńców ze spoiwem krzemianowym lub ilastym z serią glebopokryw stokowych


mor świeży mor suchy

Typ i podtyp gleby RDw – rdzawa właściwa RDb – rdzawa bielicowa Bw – bielicowa właściwa

RDw – rdzawa właściwa RDb – rdzawa bielicowa


BMwyżśw1 BMwyżśw0

44

Bór mieszany wyżynne wilgotny - BMwyżw Występuje bardzo rzadko, zwykle razem z BMwyżśw, zajmując tereny w zasięgu wody stokowej lub niższe partie terenu z wodą gruntową w profilu glebowym. BMwyżw Położenie Lokalne zagłębienia w wyższych częściach wzniesień

Skały nie zawierające węglanów lub niewielkie ilości CaCO3 w głębokich warstwach glebowych

Rodzaj gleby

- piaski wodnolodowcowe oraz piaski i gliny zwałowe z seriami stref przekształceń peryglacjalnych na piaskowcach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym - zwietrzelina piaskowców i zlepieńców ze spoiwem krzemianowym lub ilastym z serią glebopokryw stokowych


mor wilgotny

Typ i podtyp gleby Bgw – glejo-bielicowa właściwa Bgms – glejo-bielicowa murszasta Bgts - glejo-bielicowa torfiasta Blgw – glejo-bielica właściwa Gt – gruntowoglejowa torfowa Gts – gruntowoglejowa torfiasta

LASY MIESZANE WYŻYNNE Las mieszany wyżynny świeży - LMwyżśw Siedliska zajmujące średnio zasobne skały niewęglanowe. Występują w górnych i środkowych częściach wzniesień, ale także spotykane są na niewielkich płaskich wierzchowinach. Gleby dość płytkie, szkieletowe. Drzewostan z udziałem buka, jodły, świerka osiąga bonitację ok. III. LMwyżśw Położenie Górne i środkowe partie wzniesień terenowych


Skały węglanowe Rodzaj gleby

- piaski i gliny zwałowe z seriami stref przekształceń peryglacjalnych na piaskowcach, łupkach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym (triasowych, jurajskich, kredowych, kambryjskich), z serią glebopokryw stokowych - zwietrzelina piaskowców, łupków i zlepieńców ze spoiwem krzemianowym lub ilastym - less na piaskowcach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym

- zwietrzelina wapieni i opok, głównie jurajskich - piaskowce ze spoiwem węglanowym, kalcytowym , dolomitowym

Typ, podtyp próchnicy moder świeży Typ i podtyp gleby BRk – brunatna kwaśna

BRb – brunatna bielicowa Pb – płowa bielicowa RDbr – rdzawa brunatna RDw – rdzawa właściwa

Odmiany stokowe opadowoglejowe gleb występujących w wariancie 1

Rw – rędzina właściwa PRw – pararędzina właściwa

Wariant uwilgotnienia LMwyżśw1 LMwyżśw2 LMwyżśw1 Las mieszany wyżynne wilgotny - LMwyżw Występuje w obniżeniach terenowych, w miejscach gromadzenia się wód opadowych, tworzących na pewnej głębokości stały lub okresowy poziom lustra wody i gruntowe lub opadowe oglejenie gleb.

45

LMwyżw Teren Lokalne obniżenia terenu wśród siedlisk LMwyżśw


Rodzaj gleby

- piaski i gliny zwałowe na piaskowcach, łupkach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym (triasowych, jurajskich, kredowych, kambryjskich), z serią stref przekształceń peryglacjalnych - less, lessopodobne utwory z serią stref przekształceń peryglacjalnych - deluwia piaszczysto-gliniaste i lessowe


moder wilgotny

Typ i podtyp gleby Odmiany mezotroficzne gleb: Gt – gruntowoglejowa torfowa Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gm – gruntowoglejowa murszowa Gms - gruntowoglejowa murszasta OGb – opadowoglejowa bielicowana OGst – stagnoglejowa torfowa OGsts – stagnoglejowa torfiasta Dbrgg – deluwialna brunatna gruntowoglejowa Gw – gruntowoglejowa waściwa Gp – gruntowoglejowa próchniczna OGSw – stagnoglejowa właściwa

LASY WYŻYNNE Las wyżynny świeży - Lwyżśw Siedliska żyzne, związane zarówno ze skałami niewęglanowymi jak też i zawierającymi węglany. Zajmują najczęściej dolne, ocienione partie stoków. Drzewostan bukowy, miejscami z jodłą ok. II bon., rzadziej ze świerkiem.

46

Lwyżśw Położenie Płaskie wysoczyzny, dolne partie stoków



- piaski i gliny pokrywowe z seriami stref przekształceń peryglacjalnych na piaskowcach, łupkach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym (triasowych, jurajskich, kredowych, kambryjskich), z serią glebopokryw stokowych - zwietrzelina piaskowców, łupków i zlepieńców ze spoiwem krzemianowym lub ilastym - less - less na piaskowcach, łupkach i zlepieńcach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym

- gliniasta i pyłowo-ilasta zwietrzelina margli, wapieni, dolomitów (kredowych, jurajskich, triasowych, kambryjskich) - piaskowce, brekcje i zlepieńce ze spoiwem węglanowym, kalcytowym, dolomitowym - less - less na podłożu skał węglanowych (j. wyż.)


mull świeży, moder-mull świeży mull wapniowy, mull świeży

Typ i podtyp gleby BRwy – brunatna wyługowana BRk – brunatna kwaśna Pw – płowa właściwa Pb – płowa bielicowa RDbr – rdzawa brunatna

Odmiany stokowe opadowoglejowe gleb z wariantu 1, oraz OGw – opadowoglejowa właściwa Pog – płowa opadowoglejowa Dbrgg – deluwialna brunatna odm. głęboko gruntowoglejowa

Rw – rędzina właściwa Rbr – rędzina brunatna Rc – rędzina czarnoziemna Rcz – rędzina czerwonoziemna PRw – pararędzina właściwa PRbr – pararędzina brunatna BRw – brunatna właściwa Cwyw – czarnoziem wyługowany właściwy Cwybr – czarnoziem brunatny Csz – gleba szara

BRs – sarobrunatna BRwgg – brunatna właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa CZbrgg, CZbrog – czarna ziemia brunatna odm. gruntowoglejowa i opadowoglejowa Rbrgg – rędzina brunatna odm. głęboko gruntowoglejowa PRbrgg – pararędzina brunatna odmiana gruntowoglejowa PRbrog – pararędzina brunatna odm.opadowoglejowa PRwgg – pararędzina właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa PRwog – pararędzina właściwa odm opadowoglejowa


Lwyżśw1 Lwyżśw2 Lwyżśw1 Lwyżśw2

47

Las wyżynny wilgotny - Lwyżw Zajmuje w granicach Lwyżśw obniżenia terenowe płaskowzgórzy i tarasów, gdzie woda opadowa ma utrudniony odpływ i tworzą się gleby z opadowym i gruntowym oglejeniem.

Lwyżw Położenie Lokalne obniżenia, często przy wychodniach skał na powierzchni

Skały nie zawierające CaCO3 lub niewielkie ilości węglanów w głębokich warstwach glebowych


- gliny i iły plejstoceńskie na piaskowcach i łupkach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym (jurajskich, triasowych, kambryjskich, kredowych) - deluwia gliniaste i pyłowe

- gliniasta i pyłowo-ilasta zwietrzelina margli, wapieni, dolomitów (kredowych jurajskich, triasowych, kambryjskich) - zwietrzelina piaskowców, brekcji i zlepieńców ze spoiwem węglanowym, kalcytowym, dolomitowym - deluwia lessowe na utworach węglanowych (j. wyż.) - less - less na utworach węglanowych (j. wyż.)


mull wilgotny

Typ i podtyp gleby Gw – gruntowoglejowa właściwa Gms – gruntowoglejowa murszasta MRm – mineralno- murszowa MRw – murszowata właściwa MRms – murszasta OGw – opadowoglejowa właściwa Pog – płowa opadowoglejowa oraz odmiany gruntowoglejowe gleb: BRwy – brunatna wyługowana BRk – brunatna kwaśna Pw – płowa właściwa Dwgg – deluwialna właściwa Dpgg – deluwialna próchniczna

Gp – gruntowoglejowa próchniczna Gw – gruntowoglejowa właściwa Rpog – rędzina próchniczna odm. źródliskowaCZw – czarna ziemia właściwa oraz odmiany gruntowoglejowe i opadowoglejowe gleb: Dwgg – deluwialna właściwa odm. głęboko gruntowoglejowa Dpgg – deluwialna próchniczna odm. głęboko gruntowoglejowa

LASY ŁĘGOWE WYŻYNNE Las łęgowy wyżynny - Lłwyż Występują w postaci pasów (szerokości od kilku do kilkuset metrów) ciągnących się wzdłuż rzeki lub większego strumienia. Mogą też występować w dolinkach i rynnach, w których okresowo strumienie tworzy nadmiar wód opadowych.

Lłwyż Położenie Współczesne tarasy rzeczne, obrzeża potoków, źródlisk i wysięków wód stokowych

Skały niewęglanowe Skały węglanowe Rodzaj gleby aluwia i namuły rzeczne - w osadach rzecznych współczesnych tarasów zalewowych - w osadach deluwialnych

- aluwia i namuły rzeczne na utworach węglanowych


mull wilgotny

Typ i podtyp gleby MDwgg - mada rzeczna właściwa odm. gruntowoglejowa MDpgg - mada rzeczna próchniczna odm. gruntowoglejowa

48

Ols jesionowy wyżynny - OlJwyż Występuje na terenach zalewanych, gdzie z uwagi na utrudniony odpływ okresowo woda z utrzymuje się przy powierzchni i dochodzi do zabagnienia. Podobnie jak w przypadku siedlisk nizinnych ten typ siedliskowy lasu powinien mieć nazwę „Las łęgowy bagienny wyżynny” OlJwyż Położenie Dolinki u podnóży stoków, obrzeża potoków, źródlisk oraz miejsca wysięków

wód stokowych Skały kwaśne lub węglanowe, z wyraźnym poziomem organicznym o charakterze torfu niskiego czy murszu lub z warstwą mułową

Rodzaj gleby

Piaski, pyły, mułki i iły: - w osadach rzecznych współczesnych tarasów zalewowych - w osadach deluwialnych


mull wilgotny, mull wilgotny murszowy, mull mokry

Typ i podtyp gleby Gmłź – gruntowoglejowa mułowa odm. źródliskowa MŁt, MŁtca – torfowo-mułowa, odm. słabozabagniona, także odm. węglanowa MŁw – mułowa właściwa Mmł - mułowo-murszowa odm. słabo zmurszała MRm, MRmca – mineralno-murszowa, także odm. węglanowa MRw, MRwca – murszowata właściwa, także odm. węglanowa CZms - czarna ziemia murszasta Dp – deluwialna próchniczna odm. gruntowoglejowa

1.3. SIEDLISKA TERENÓW GÓRSKICH

Siedliska terenów górskich (i wysokogórskich) występują w terenie o krajobrazie

górskim (wysokogórskim), obejmującym wysoko wzniesione formy terenu powyżej 300 m

49

ponad swoje podnóże i na stromych stokach, utworzone w wyniku ruchów górotwórczych lub

działalności wulkanicznej. Cechą charakterystyczną rzeźby górskiej są wzniesienia, zwane

grzbietami, ciągnące się miedzy bardzo głęboko wciętymi dolinami. Do terenu górskiego

zalicza się również kotliny śródgórskich oraz doliny górskich potoków i rzek. Zdenudowane

fragmenty gór, mające postać płaskich wzniesień i płaskowyży o deniwelacji nie

przekraczających 100-200 m, noszą nazwę pogórzy (np. Pogórze Wielickie, P. Śląskie, P.

Izerskie i inne). Siedliska górskie występują głównie w Sudetach i Karpatach, a także na

niewielkich powierzchniach w Górach Świętokrzyskich. Ze względu na wysokość wyróżnia się :

– góry niskie, do 500 m n.p.m. (np. Góry Świętokszyskie),

– góry średnie, 500 - 1500 m n.p.m. (np. Beskidy, Sudety),

– góry wysokie, ponad 1500 m n.p.m., o licznych formach polodowcowych, urwistych ścianach

skalnych (Tatry).

1.3.1. SIEDLISKA WYSOKOGÓRSKIE Siedliska wysokogórskie występują w zasięgu regla górnego – w krajobrazie gór

wysokich. Zakres wysokości regla górnego może być różny, w zależności od wielu

czynników, m.in. wysokości bezwzględnej i względnej masywu górskiego, położenia i

ekspozycji. Piętro górnoreglowe warunkowane jest długością okresu wegetacyjnego i

długością okresu suszy mrozowej w zimie.

Siedliska wysokogórskie mają wyłącznie znaczenie ochronne - nie prowadzi się

żadnych form użytkowania i w związku z tym w sprawozdawczości leśnej łącznie podawane

są bory wysokogórskie świeże, wilgotne i bagienne.

BORY Bór wysokogórski świeży BWGśw Tworzy piętro regla górnego. Siedliska pod nieznacznym wpływem wód opadowo-stokowych, szybko odprowadzanych w dół po stoku lub wyraźnym wpływem, stale optymalnie uwilgotnione ze słabymi oznakami opadowo-stokowego oglejenia. Drzewostan, karłowaty, tworzy nisko ugałęziony świerk. BWGśw Piętro klimatyczne Regiel górny Położenie wierzchowiny i górna część południowych

stoków wierzchowiny i górne partie stoków o różnych ekspozycjach

50

Rodzaj gleby - gliniasta zwietrzelina skał magmowych, metamorficznych i osadowych: granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, zlepieńców i piaskowców odpornych na wietrzenie, lokalnie margli, wapieni, dolomitów - gliniasta zwietrzelina skał magmowych, metamorficznych i osadowych z serią glebopokryw stokowych - osuwiska i koluwia osuwiskowe piaszczysto-gliniaste na podłożu skalnym


tangelmor, mor świeży

Typ i podtyp gleby RNw – ranker właściwy RNb – ranker bielicowy RNbt – ranker butwinowy Bw – bielicowa właściwa

odmiana głęboko gruntowoglejowa gleb: RNw – ranker właściwy RNbgg – ranker bielicowy RNbtgg – ranker butwinowy Bw – bielicowa właściwa


BWGśw1 BWG św2

Bór wysokogórski wilgotny - BWGw Występuje wśród siedlisk BWGśw zajmując na wierzchowinach lub tarasowatych spłaszczeniach stoków miejsca wilgotne, niezabagnione gdzie zatrzymują się wody opadowe i stokowe. BWGw Piętro klimatyczne Regiel górny Położenie Płaskie wierzchowiny, zrównania i załamania stokowe, miejsca

wysiękowe, częściej na stokach północnych Rodzaj gleby - zwietrzelina gliniasta, często o uziarnieniu gliny ciężkiej lub pyłu, skał

magmowych, okruchowych i metamorficznych: granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców i łupków odpornych na wietrzenie (w VIII krainie najczęściej magurskich) z serią glebopokryw stokowych - osuwiska i koluwia osuwiskowe gliniaste, rzadziej piaszczysto-gliniaste na podłożu skalnym


tangelmor

Typ i podtyp gleby Bgw – glejo-bielicowa właściwa Bgms – glejo-bielicowa murszasta Bgts – glejo-bielicowa torfiasta Blgw – glejo-bielica właściwa Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gt – gruntowoglejowa torfowa

Bór wysokogórski bagienny - BWGb

Siedliska pod bardzo silnym wpływem wody gruntowej i stokowo-opadowej. Zajmuje tereny zabagniane w miejscach gromadzenia się wód opadowych i stokowych, występuje zwykle na stokach ocienionych i nie nastawionych na działanie wiatru. Drzewostan tworzy karłowaty świerk oraz kosodrzewina. BWGb Piętro klimatyczne Regiel górny Położenie Zabagnione zrównania grzbietowe lub załamania stoków; chłodne stoki

północne lub stoki położone w zaciszu grzbietu głównego Rodzaj gleby - torf wysoki na zwietrzelinie kwaśnych skał magmowych,

51

okruchowych i metamorficznych: granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców i łupków ze spoiwem krzemionkowym lub ilastym


Torfowa torfowisk wysokich

Typ i podtyp gleby Tw – torfowa torfowiska wysokiego, odm. płytka i średnio głęboka (na podłożu skalnym)

BORY MIESZANE Bór mieszany wysokogórski - BMWG Występuje sporadycznie w reglu górnym – na piaskowcach zawierających węglan wapnia, na zasobnych łupkach ilastych, a także na skałach węglanowych. Siedliska pod silnym wpływem wody opadowo-stokowej, szybko odprowadzonej w dół stoków. Wierzchowiny i górne części południowych stoków mogą być okresowo przesuszone. Siedliska te znajdują się w strefie lasów ochronnych.

BMWG Piętro klimatyczne Regiel górny Położenie Wierzchowiny i górne partie stoków

Skały węglanowe Skały fliszowe zawierające CaCO33 Rodzaj gleby - zwietrzelina gliniasta, pyłowa i ilasta margli, wapieni, dolomitów

- zwietrzelina gliniasta, pyłowa, rzadziej ilasta łupków lub piaskowców i zlepieńców zawierających CaCO3


moder-mor świeży lub suchy, tangelmor moder-mor świeży, tangelmor

Typ i podtyp gleby Rbt – tangel rędzina Rp – rędzina próchniczna Rir – rędzina inicjalna

RDw– rdzawa właściwa

1.3.2. SIEDLISKA GÓRSKIE Siedliska górskie występują w krajobrazie gór średnich i niskich. Ze względu na znaczne zróżnicowanie

klimatyczne regla dolnego, mające swój wyraz w cechach gleb, roślinności runa oraz w składzie i jakości

drzewostanu, wskazane jest wyodrębnienie regla dolnego wysokiego i regla dolnego niskiego.

BORY

Bór górski świeży - BGśw Siedliska boru górskiego tworzą się w zasięgu chłodnego klimatu wysokiego regla dolnego. Znajdują się pod umiarkowanym lub wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W wyższych pasmach górskich najczęściej występują nieciągłym pasem różnej szerokości, miejscami gdy zanikają, siedliska boru wysokogórskiego graniczą bezpośrednio z siedliskami boru mieszanego górskiego. W niższych pasmach zajmują wierzchowiny i chłodne północne stoki. Od siedlisk boru wysokogórskiego odróżnia je wyższa bonitacja świerka. BGśw Piętro klimatyczne Regiel dolny wysoki Położenie często na granicy siedlisk BWG i BMG, oraz niżej w zagłębieniach terenu, ze

spływem zimnych mas powietrza Rodzaj gleby - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych, okruchowych i metamorficznych:

52

granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców i łupków bezwęglanowych (w VIII krainie: istebniańskich, ciężkowickich, czarnorzeckich, rzadziej magurskich i godulskich) z serią glebopokryw stokowych - osuwiska i koluwia osuwiskowe piaszczysto-gliniaste na podłożu skalnym


mor świeży

Typ i podtyp gleby Bw – bielicowa właściwa RDbog – rdzawa bielicowa odm. opadowoglejowa RNw – ranker właściwy (sporadycznie) RNb – ranker bielicowy

Bór górski wilgotny - BGw Siedliska pod silnym wpływem wody gruntowej, glebowo-opadowej i stokowej. Występują na płaskich wierzchowinach, w zagłębieniach, gdzie zatrzymują się wody opadowe i stokowe nie mające dróg szybkiego odpływu. Gleby płytkie, szkieletowe z opadowym lub gruntowym oglejeniem.

2.3.BGw Piętro klimatyczne Regiel dolny wysoki Położenie Spłaszczenia i wierzchowiny, kotlinki w niszach osuwiskowych i zagłębienia stoku Rodzaj gleby - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych, okruchowych i metamorficznych:

granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców i zlepieńców bezwęglanowych (w krainie VIII m.in. warstw istebniańskich, czarnorzeckich, cieżkowickich, rzdaziej magurskich i godulskich) z serią glebopokryw stokowych - osuwiska i koluwia osuwiskowe piaszczysto-gliniaste na podłożu skalnym


mor wilgotny

Typ i podtyp gleby Bgts – glejo-bielicowa torfiasta Bgw – glejo-bielicowa wlasciwa Bgms – glejo-bielicowa murszasta Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gt – gruntowoglejowa torfowa Blgw – glejo-bielica właściwa

Bór górski bagienny - BGb

Występuje w miejscach trwałego gromadzenia się wód opadowych i sokowych, gdzie dochodzi do zabagnienia terenu, często są to obrzeża torfowisk górskich. Gleby wytworzone z torfowiska wysokiego, występującego bezpośrednio na skale. Warstwa torfu może mieć nawet kilka metrów miąższości. Drzewostan świerkowy IV-V bonitacji z domieszką brzozy omszonej i kosodrzewiny oraz sosny błotnej. Siedliska te najczęściej spotykane są w Sudetach.

2.4.BGb Piętro klimatyczne Regiel dolny wysoki Położenie zabagnione spłaszczenia lub wklęśniecia stoków, zwykle ocienione i chłodne

stoki północne Rodzaj gleby - torf wysoki na zwietrzelinie kwaśnych skał magmowych, okruchowych i

metamorficznych: granitów, gnejsów, lupków krystalicznych, piaskowców i łupków bezwęglanowych oraz w VII krainie - paragnejsów Gór Sowich - torf wysoki na osuwiskach i koluwiach osuwiskowych

Typ, podtyp torfowa torfowisk wysokich, mor mokry torfiasty

53

próchnicy Typ i podtyp gleby Tw – torfowa torfowiska wysokiego, odm. płytka BORY MIESZANE Bór mieszany górski świeży BMGśw

Siedliska pod nieznacznym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. Mają dość szeroki zasięg występowania; zajmują znaczne powierzchnie w reglu dolnym niskim i wysokim, miejscami dochodząc do granicy z reglem górnym. BMGśw Piętro klimatyczne Regiel dolny niski Regiel dolny wysoki Położenie do ok. 900 m n.p.m. w Beskidach i

Sudetach, do ok. 1000 m n.p.m. w Tatrachod ok. 900 do ok. 1100 m n.p.m. w Beskidach i Sudetach, w Tatrach 1000 do 1200 m n.p.m. Stoki o różnych ekspozycjach, wierzchowiny, garby

Rodzaj gleby - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych i metamorficznych - granitów, gnejsów, łupków krystalicznych oraz okruchowych - piaskowców, zlepieców i łupków bezwęglanowych (w VIII krainie najczęściej warstw magurskich, istebniańskich, godulskich, lub utworów fliszowych zawierających węglany, lecz odgórnie odwapnionych i zakwaszonych) z serią glebopokryw stokowych - osuwiska i koluwia osuwiskowe na podłożu skalnym


moder-mor świeży

Typ i podtyp gleby Bw – bielicowa właściwa Blw – bielica właściwa RNw – ranker właściwy RNb – ranker bielicowy RDb – rdzawa bielicowa (rzadko)

Bw – bielicowa właściwa RNw – ranker właściwy RNb – ranker bielicowy RDb – rdzawa bielicowa (rzadko) RDw – rdzawa właściwa (rzadko)

Bór mieszany górski wilgotny - BMGw

Występuje bardzo rzadko, zwykle razem z siedliskami BMGśw, jednakże w warunkach o zwiększonej wilgotności. Drzewostan świerkowy III-IV bon.

2.5.BMGw Piętro klimatyczne Regiel dolny wysoki i niski Położenie obniżenia dolinne Rodzaj gleby - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych, okruchowych i metamorficznych

(granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców, zlepieńców i zlepieńców bezwęglanowych) - osuwiska i koluwia osuwiskowe na podłożu skalnym

54


moder-mor wilgotny

Typ i podtyp gleby Bgts– glejo-bielicowa torfiasta Bgms – glejo-bielicowa murszasta Bgw – glejo-bielicowa właściwa Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gt – gruntowoglejowa torfowa RNb – ranker bielicowy odm. gruntowoglejowa OGb – opadowoglejowa bielicowana odm. oligotroficzna OGSt – stagnoglejowa torfowa

Bór mieszany górski bagienny - BMGb

Występuje wraz s siedliskami borów mieszanych górskich świeżych i wilgotnych Zajmuje, najczęściej na stokach północnych, zagłębienia terenowe, niecki, tarasy i inne miejsca, w których utrudniony jest przepływ wody opadowo-stokowej i dochodzi do zabagnienia terenu. Drzewostan świerkowy ok. IV bon. z udziałem brzozy omszonej.

2.6.BMGb Piętro klimatyczne Regiel dolny wysoki i niski Położenie szerokie obniżenia dolinne, zabagnione spłaszczenia wierzchowin i stoków Rodzaj gleby torf wysoki i przejściowy na zwietrzelinie:

- skał bezwęglanowych - granitów karbońskch, gnejsów prekambryjskich, paragnejsów Gór Sowich – VII kraina

- utworów fliszu podhalańskiego – VIII kraina - trzeciorzędowych piaskowców I łupków magurskich I podmagurskich – VIII

kraina - kredowych piaskowców I łupków godulskich I istebniańskich – VIII kraina


moder-mor mokry torfiasty lub murszowaty

Typ i podtyp gleby Tw,Tp – torfowa torfowiska wysokiego lub przejściowego LASY MIESZANE Las mieszany górski świeży - LMGśw

Siedliska pod umiarkowanym i wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej. W niskim reglu dolnym jest siedliskiem o ograniczonym zasięgu. Łączy się z uboższymi typami gleb brunatnych, a w wysokim reglu dolnym zajmuje najżyźniejsze gleby tej strefy, gdzie pomimo surowszego klimatu dorównuje produkcyjnością siedliskom LMG położonym niżej. W Sudetach znaczne powierzchnie na tym siedlisk zajmują lite drzewostany świerkowe, co może utrudniać jego identyfikację, Pomocna w tym celu może okazać się bonitacja drzewostanu oraz występowanie gatunków roślin typowych dla siedlisk żyźniejszych. LMGśw Piętro klimatyczne

Regiel dolny niski i wysoki Regiel dolny wysoki

Położenie - stok w środkowej i dolnej części, wierzchowiny niższych pasm górskich

Skały niewęglanowe Skały węglanowe Rodzaj gleby - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych, okruchowych i

metamorficznych (granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców, zlepieńców i piaskowców ze spoiwem krzemionkowym lub ilastym) z serią glebopokryw stokowych i z serią stref przekształceń peryglacjalnych (wierzchowiny)

- zwietrzelina gliniasta, pyłowa i ilasta wapieni i dolomitów - zwietrzelina piaskowców, łupków i zlepieńców zawierających okruchy skał wapiennych

55


moder świeży

Typ i podtyp gleby

BRk – brunatna kwaśna (oligo- i mezotroficzna) BRb– brunatna bielicowa RDw - rdzawa właściwa (rzadko) RDbr - rdzawa brunatna

odmiany głęboko opadowoglejowe gleb: BRkog – brunatna kwaśna BRbog - brunatna bielicowa

Rw – rędzina właściwa Ri – rędzina inicjalna PRw – pararędzina właściwaRDbr - rdzawa brunatna


LMGśw1 LMGśw2 LMGśw1

Las mieszany górski wilgotny - LMGw Siedliska pod umiarkowanie silnym wpływem wody gruntowej, glebowo-opadowej i stokowej. Występują sporadycznie, zwykle razem z siedliskami świeżymi. Zajmują, często na północnych stokach, zagłębienia terenu, leje źródliskowe oraz miejsca dodatkowo osłonięte podciętymi progami lub skałami.

2.7.LMGw Piętro klimatyczne Regiel dolny niski, rzadziej wysoki Położenie Stok w środkowej i dolnej części, zrównania i wklęśnięcia stoku, obniżenia

dolinne. Skały niewęglanowe. Występuje zwłaszcza w niskim reglu dolnym.

Rodzaj gleby - zwietrzelina skał magmowych, okruchowych i metamorficznych (granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, piaskowców, zlepieńców i piaskowców ze spoiwem krzemionkowym lub ilastym) z serią glebopokryw stokowych


moder wilgotny

Typ i podtyp gleby Gw – gruntowoglejowa właściwa Gt – gruntowoglejowa torfowa Gts – gruntowoglejowa torfiasta Gms – gruntowoglejowa murszasta Gm – gruntowoglejowa murszowa OGb – opadowoglejowa bielicowa OGw – opadowoglejowa właściwa OGsw – stagnoglejowa właściwa OGSts – stagnoglejowa tofiasta OGSt – stagnoglejowa torfowa oraz odmiany opadowo- i gruntowoglejowe gleb: BRk - brunatna kwaśna BRwy – brunatna wyługowana (w wysokim reglu dolnym) RDw – rdzawa właściwa (rzadko) RDb - rdzawa bielicowa (rzadko) RDbr – rdzawa brunatna (rzadko) Dw – deluwialna właściwa

LASY Las górski świeży - LGśw

Siedliska pod umiarkowanym lub wyraźnym wpływem wody glebowo-opadowej i stokowej, wyjątkowo pod bardzo słabym w miejscach wystawionych na działanie słońca i wiatru. Występuje w reglu dolnym niskim do ok. 600 m n.p.m.; wyjątkowo może dochodzić do 800 m n.p.m. Drzewostany bukowe z udziałem jodły. W Sudetach znaczne powierzchnie tych siedlisk zajmują drzewostany bukowe ze świerkiem lub świerkowe.

56

2.8.LGśw Piętro klimatyczne

Regiel dolny niski

Położenie Stoki o różnych ekspozycjach strome południowe zbocza, skalne półki wierzchowiny

Skały niewęglanowe Skały węglanowe Skały węglanowe i niewęglanowe

Rodzaj gleby

- zwietrzelina skał magmowych, okruchowych i metamorficznych (granitów, gnejsów,andezytów, łupków krystalicznych, piaskowców, zlepieńców, mulowców ze spoiwem krzemianowym lub ilastym) z serią glebopokryw stokowych i z serią stref przekształceń peryglacjalnych - gliny kamieniste wietrzelinowe i pyły eoliczne z serią glebopokryw stokowych na piaskowcach i łupkach ze spoiwem krzemianowym lub ilastym

- zwietrzelina gliniasta, pyłowa i ilasta wapieni, dolomitów oraz bazaltów, łupków i filitów - zwietrzelina piaskowców, łupków i zlepieńców ze spoiwem węglanowym, kalcytowym, dolomitowym oraz ze „strzałkami” kalcytu lub okruchami wapiennymi

- zwietrzelina piaszczysto-gliniasta, pyłowa i ilasta piaskowców, zlepieńców i łupków- zwietrzelina gliniasta, pyłowa i ilasta margli, wapieni, dolomitów i opok


mull świeży mull suchy

Typ i podtyp gleby

BRk – brunatna kwaśna BRb– brunatna bielicowa BRwy - brunatna wyługowana RDbr - rdzawa brunatna (rzadko) RDw - rdzawa właściwa (rzadko)

W odmianie opadowo-stokowoglejowej gleby: BRk – brunatna kwaśna BRb– brunatna bielicowa BRwy - brunatna wyługowana

BRw - brunatna własciwa BRwy – brunatna wyługowana BRs – szarobrunatna Rbr – rędzina brunatna Rw – rędzina właściwa Rp – rędzina próchniczna PRw – pararędzina właściwa PRbr – pararędzina brunatna

w/wym. gleby w odmianie opadowo-stokowoglejowej

Rbr – rędzina brunatna Rw – rędzina właściwa PRw – pararędzina właściwa PRbr – pararędzina brunatna BRk – brunatna kwaśna BRb– brunatna bielicowa BRwy - brunatna wyługowana


LGśw1 LGśw2 LGśw1 LGśw2 LGśw0

Las górski wilgotny - LGw Siedliska pod umiarkowanym lub dość silnym wpływem ruchomej wody stokowej i glebowo-opadowej (często stagnującej). Występuje w tej samej strefie wysokościowej jak LGśw, lecz jest znacznie rzadziej spotykany. Zajmuje miejsca z powolnym spływem wód opadowych i stokowych, np. dolne części uskoków skalnych, obniżenia międzystokowe, wąwozy oraz brzegi dolin z glebami wilgotnymi.

2.9.LGw Piętro klimatyczne Regiel dolny niski

57

Położenie Dość strome dobrze nawodnione stoki o glebach przepuszczalnych dla wód opadowych, zwykle ze spoistą warstwą spągową – źródliska okresowych potoków lub cieków, miejsca wysiękowe, wilgotne tarasowate spłaszczenia terenu wzbogacone osadami koluwialnymi. (siedliska średnio wilgotne, okresowo nadmiernie uwilgotnione)

Niższe położenia połogich stoków, tarasowate spłaszczenia, zsuwy stokowe, leje źródliskowe. (siedliska długotrwale silnie wilgotne)

Skały węglanowe Skały kwaśne, lub zawierające węglany głęboko odwapnione

Rodzaj gleby

- zwietrzelina piaskowców, łupków i zlepieńców ze spoiwem węglanowym, kalcytowym lub dolomitowym, - zwietrzelina gliniasta i ilasta margli, wapieni, dolomitów - rumosz i usypiska skał bogatych w węglany (rzadko spotykane)

- zwietrzelina kwaśnych skał okruchowych (łupków, mułowców, drobnoziarnistych piaskowców ze spoiwem ilastym lub krzemianowym) z serią glebopokryw stokowych oraz z serią przekształceń peryglacjalnych na zrównaniach - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych i metamorficznych (rzadziej spotykane)


mull wilgotny

Typ i podtyp gleby Rpgg – rędzina próchniczna odm. gruntowoglejowa

PRwgg, PRwog – pararędzina właściwa odm. gruntowoglejowa i opadowoglejowa PRwd– pararędzina właściwa odm. deluwialna PRbrgg, PRbrog – pararędzina brunatna odm. grunowopglejowa i opadowoglejowa BRsog – brunatna szarobrunatna odm. opadowoglejowa BRwy – brunatna wyługowana odmiana opadowoglejowa

BRkog – brunatna kwaśna odmiana opadowoglejowa BRwyog – brunatna wyługowana odmiana opadowoglejowa BRsog – szarobrunatna odmiana opadowoglejowa Gp – gruntowoglejowa próchniczna OGw – opadowoglejowa właściwa

Gps – gruntowoglejowa próchniczna odm. stokowa Gme – gruntowoglejowa murszowa odm. eutroficzna Gmse – gruntowoglejowa murszasta odm. eutroficzna OGws – opadowoglejowa właściwa odm. stokowa OGsw – stagnoglejowa właściwa OGame – amfiglejowa odm. eutroficzna BRwygg BRwyog,– brunatna wyługowana odm. głęboko gruntowoglejowa i opadowoglejowa Dbrgg, Dbrog – deluwialna brunatna odm. gruntowoglejowa i opadowoglejowa


LGw1 LGw2

LASY ŁĘGOWE Las łęgowy górski - LłG Lasy łęgowe (lasy przypotokowe) występują sporadycznie tylko w reglu dolnym, rzadko przekraczając granicę 500 m n.p.m. Występują wzdłuż koryt potoków i rzek w ich dolnym biegu oraz na obrzeżach szerszych dolin, gdzie teren jest zalewany wodami rzek lub spływami wód stokowych.

2.10. LłG Piętro klimatyczne Regiel dolny niski Położenie współczesne tarasy rzeczne, głównie obrzeża potoków

58

Skały kwaśne lub węglanowe Rodzaj gleby Kamieńce, żwiry, piaski, rzadziej pyły i osady ilaste - w osadach rzecznych współczesnych tarasów zalewowych - w osadach deluwialnych


mull wilgotny

Typ i podtyp gleby MDi – mada inicjalna MDp – mada próchniczna MDw – mada właściwa Dp – deluwialna próchniczna

Ols jesionowy górski - OlJG Siedliska pod trwałym wpływem wody stokowej, glebowo-opadowej lub gruntowej. Występują rzadko. Fragmenty tych siedlisk występują w szerszych dolinach w zakolach potoków i rzek górskich lub na spłaszczeniach i załamaniach stoków, w sąsiedztwie „oczek” wodnych oraz terenach wysiękowych lub źródliskach, gdzie utrudniony jest odpływ wód stokowych.

OlJG

Piętro klimatyczne Regiel niski Położenie zagłębienia dolinne lub spłaszczenia stoków z utrudnionym odpływem wód, miejsca

źródliskowe, młaki Rodzaj gleby - piaski, pyły, mułki i iły w osadach wodnych, na zwietrzelinie skał kwaśnych lub

węglanowych - zwietrzelina kwaśnych skał okruchowych (łupków, mułowców i piaskowców o spoiwie krzemionkowym, ilastym lub węglanowym) z powierzchniową warstwą nadkładu organicznego o charakterze namułów, utworów murszowatych i torfiastych)


mull mokry, mull wilgotny

Typ i podtyp gleby Gmłźr – gruntowoglejowa mułowa odm. źródliskowa MŁt – torfowo-mułowa, także odm. węglanowa Mmł - mułowo-murszowa MRm – mineralno-murszowa, także odm. węglanowa MRw – murszowata właściwa, także odm. węglanowa

59

2. SZATA ROŚLINNA 2.1. Kraina Bałtycka

2.1.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina Bałtycka obejmuje północno-zachodnią część Polski - obszar gromadnego występowania buka

zwyczajnego. Podzielona została na 24 mezoregiony przyrodniczo-leśne, zgrupowane w 8 dzielnic. Według fizycznogeograficznej regionalizacji kraina I znajduje się na obszarze dwóch podprowincji

Europy Zachodniej: Pobrzeży Południowobałtyckich (makroregiony: Pobrzeże Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie) i Pojezierzy Południowobałtyckich (makroregiony: Pojezierze Zachodniopomorskie, Wschodniopomorskie, Południowopomorskie – część zachodnia i Chełmińsko-Dobrzyńskie – część północno-wschodnia, oraz północna część Doliny Dolnej Wisły). Wschodnie jej obszary położone są w obrębie Europy Wschodniej, w podprowincji Pobrzeży Wschodniobałtyckich (zachodnia część makroregionu Niziny Staropruskiej) oraz fragmentarycznie w podprowincji Pojezierzy Wschodniopomorskich – zachodnia część makroregionu Pojezierza Mazurskiego.

Kraina Bałtycka znajduje się w strefie przejściowej od klimatu atlantyckiego na zachodzie, do kontynentalnego na wschodzie jej obszaru. Zróżnicowanie klimatyczne wiąże się z szerokim zasięgiem terenu krainy w kierunku wschód – zachód (na ok. 450 km). Dodatkowy wpływ na układ elementów klimatycznych w poszczególnych dzielnicach przyrodniczo-leśnych krainy wywiera ukształtowanie i wysokości względne terenu.

Klimat krainy, kształtowany jest głównie pod wpływem morza. Charakteryzują go najłagodniejsze w kraju zimy, chłodne okresy letnie oraz stosunkowo wysokie opady atmosferyczne. Średnia roczna temperatura powietrza w krainie wynosi od 8.5oC – 9.2oC. W okresie zimowym i letnim średnie temperatury powietrza kształtują się między 1.3oC – 1.7oC (styczeń) i 18.2oC – 19.8oC (lipiec). Roczna suma opadów wynosi od 555 do 734 mm. Obszary o urozmaiconej rzeźbie terenu (np. dzielnica Pojezierza Drawsko – Kaszubskiego) charakteryzują niższe temperatury na wzniesieniach, oraz zwiększone opady na terenach położonych na zachód i północny zachód od wzniesień.

Teren krainy odznacza się stosunkowo dużym zróżnicowaniem wysokościowym, wznosząc się od poziomu depresji (Żuławy) do 329 m n.p.m., na najwyższych wzniesieniach Pojezierzy (Wieżyca). Północna część krainy – niziny nadmorskie (pobrzeża), ma charakter nizinny, pomimo dość urozmaiconego krajobrazu. Graniczy ona od południa z garbem pojeziernym o szerokości 40 – 90 km, odznaczającym się najwyższymi w północnej Polsce wysokościami bezwzględnymi, sąsiadującymi z głęboko wciętymi bruzdami rynien jeziornych. Następną strefą w kierunku południowym są wysoczyzny jeziorne, których tylko część zachodnia znalazła się na terenie krainy. Na obszarze krainy dominują krajobrazy młodoglacjalne, a na północy, w sąsiedztwie Bałtyku, krajobrazy nadmorskie. Dominującymi utworami geologicznymi są osady fazy pomorskiej ostatniego na terenach Polski zlodowacenia północnopolskiego. Wśród nich przeważają gliny zwałowe piaszczyste, sąsiadujące często z piaskami i żwirami lodowcowymi. Miejscami wąskie strefy tworzą piaski, żwiry i głazy moren czołowych, a na wysoczyznach piaski i żwiry ozów lub iły, mułki, piaski i żwiry - kemów. Na przedpolu moren czołowych, a także w rynnach rzek występują piaski i żwiry wodnolodowcowe, często w formie sandrów. Utwory holoceńskie, występujące jako piaski i żwiry morskie lub rzeczne, albo piaski eoliczne; ograniczone są do wybrzeża morskiego oraz sąsiedztwa mniejszych lub większych rzek. W zagłębieniach bezodpływowych terenu, zarówno na wysoczyznach morenowych, jak i na sandrach oraz w dolinach rzecznych występują torfy, a w miejscach zanikłych jezior - torfy oraz mułki, piaski i kredy jeziorne.

Lasy rosną głównie na glebach bielicowych i rdzawych, wytworzonych z piasków i żwirów rzecznych lub piasków sandrowych. W związku z tym, przeważają w nich siedliska borów i borów mieszanych (ponad 55%). Żyźniejsze siedliska świeże, związane z glebami brunatnymi i płowymi pochodzenia lodowcowego, występują nierównomiernie; a ich większe powierzchnie znajdują się we wschodniej części krainy (w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej 49,2% lasów to siedliska Lśw). Siedliska wilgotne związane są zwykle z glebami glejobielicowymi, glejowymi a także czarnymi ziemiami i madami. W krainie udział tych siedlisk jest niewielki; zaledwie przekracza 5%. Podobnie niewielki jest udział, związanych z glebami organicznymi - torfowymi i murszowymi, siedlisk bagiennych - wynosi niecałe 5%.

Lesistość krainy wynosi 30,5% i jest wyższa od średniej lesistości w kraju. Główne gatunki drzew tworzących drzewostany to: sosna zwyczajna, buk zwyczajny, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, olsza czarna i jesion wyniosły.

S o s n a z w y c z a j n a (So) zajmuje w krainie Bałtyckiej pierwsze miejsce w powierzchniowym udziale gatunków panujących – udział jej na obszarze Lasów Państwowych przekracza 68%*, z wyjątkiem Dzielnicy

60

Elbląsko-Warmińskiej, gdzie wynosi 27,9%. Zróżnicowanie siedlisk, na których rośnie sosna jest szerokie, głównie jednak tworzy ona drzewostany na siedliskach oligotroficznych i mezotroficznych - od siedlisk suchych do bagiennych. B u k z w y c z a j n y (Bk) znajduje się na tym terenie w granicach swojego zwartego zasięgu i odznacza się dużą dynamiką rozwojową. Charakterystyczne dla krainy Bałtyckiej jest gromadne występowanie drzewostanów bukowych, które po drzewostanach sosnowych mają największy udział w powierzchni lasów, wynosi on 9%. Najniższe występowanie Bk na terenie krainy jest w dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego, gdzie suma opadów spada poniżej 550 mm. Gatunek ten zajmuje siedliska żyzne i bardzo żyzne, unika gleb nadmiernie wilgotnych, ciężkich i suchych.

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) i d ą b b e z s z y p u ł k o w y (Dbb). Dęby obejmują swym zasięgiem cały obszar krainy. Nie wytrzymują one często konkurencji buka i są spychane na siedliska bardziej wilgotne lub usytuowane w dolnych częściach stoków. Dab jest gatunkiem panującym na 5,7% powierzchni leśnej. Najwięcej drzewostanów dębowych występuje w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej – ponad 17%.

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) obejmuje w krainie II naturalnym zasięgiem (wg Szafera 1972) tylko dzielnice Elbląsko-Warmińską i Pojezierza Iławsko-Brodnickiego. Gatunek ten jednak został wprowadzony do lasów Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego i szybko rozprzestrzenił się w kierunku zachodnim. Obecnie znajduje się na terenie niemal całej krainy, a jego powierzchniowy udział wynosi 4,6%. Odnawia się naturalnie, dobrze rozwija szczególnie na glebach wilgotniejszych.

O l s z a c z a r n a (Ol) ogranicza swoje występowanie do żyznych i bardzo żyznych siedlisk bagiennych. Jako gatunek domieszkowy wchodzi w skład drzewostanów LMb i Lw. Udział jej jako gatunku panującego jest kilkuprocentowy, jedynie w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej drzewostany olszowe zajmują 10% powierzchni leśnej.

J e s i o n (Js) wyniosły rośnie na siedliskach Lł. Jako gatunek domieszkowy wchodzi też w skład drzewostanów w Lw i OlJ. We wschodniej części krainy spotyka się go także na żyznych siedliskach Lśw.

Jako gatunki domieszkowe w drzewostanach krainy I występują: brzoza brodawkowata i omszona, grab zwyczajny, lipa drobnolistna, modrzew europejski, klon zwyczajny, wiąz szypułkowy i polny oraz osika, a na terenach pojezierza również jawor.

B r z o z a (brodawkowata – Brzb i omszona - Brzo) jako gatunek domieszkowy wchodzi w skład drzewostanów w całej amplitudzie zróżnicowania siedliskowego, przy czym brzoza

______________________________________________________ * - dane w całym opracowaniu dla Lasów Państwowych wg stanu na 1.01.2000 r

omszona jest typowa dla siedlisk wilgotnych i bagiennych. Często udział brzozy w drzewostanach jest dość wysoki - pełni ona wtedy rolę gatunku współpanującego. W krainie I udział powierzchniowy drzewostanów z panującą (współpanującą) brzozą 7,1%.

G r a b (Gb) spotykany jest częściej w południowej i południowo-wschodniej części krainy, gdzie konkurencja buka maleje. Tworzy zwykle drugie piętro w drzewostanach dębowych i sosnowych, głównie na siedlisku Lśw i LMśw.

L i p a d r o b n o l i s t n a (Lp) występuje w lasach całej krainy, jednak największe obszary zajmuje we wschodnich dzielnicach, gdzie zaznacza się spadek dynamiki rozwojowej buka. Wchodzi w skład drzewostanów na siedliskach Lśw i Lw.

M o d r z e w e u r o p e j s k i (Md) jest cennym gatunkiem domieszkowym drzewostanów na średnio żyznych siedliskach.

K l o n y i w i ą z y występują w pojedynczej domieszce w drzewostanach na żyznych siedliskach Lśw, Lw i Lł. Z północną granicą dzielnicy Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego pokrywa się w przybliżeniu granica naturalnego zasięgu jaworu.

2.1.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU

BORY Bór suchy - Bs

Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan sosnowy ok. V bonitacji i złej jakości technicznej, runo z przewagą chrobotków. Procentowy udział tych siedlisk w lasach jest niewielki. Na terenie krainy Bałtyckiej bory suche występują głównie w dzielnicy Pasa Nadmorskiego. Runo Gatunki Bs:

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica

61

Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis Chrobotek widlasty - Cladonia furcata

Porost islandzki - Cetraria islandica Rzęsiak pospolity - Ptilidium ciliare Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium Szczotlicha siwa - Corynephorus canescens Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

ponadto w Pasie Nadmorskim Turzyca piaskowa - Carex arenaria

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Bażyna czarna - Empetrum nigrum Gruszkówka (Gruszyczka) jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda) Brodawkowiec czysty - Pseudoscleropodium purum (Scleropodium purum) Gruszycznik (Gruszyczka) jednokwiatowy - Moneses uniflora (Pyrola uniflora) Jastrzębiec baldaszkowaty - Hieracium umbellatum

ponadto na terenie krainy poza Pasem Nadmorskim Kostrzewa owcza - Festuca ovina Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Jastrzębiec kosmaczek - Hieracium pilosella Trzcinnik piaskowy - Calamagrostis epigeios Szczaw polny - Rumex acetosella

Typy lasu • SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. - sporad. Brz Podrost - brak Podszyt – pjd.: jał., so, brz

Zespoły roślinne

- Empetro nigri-Pinetum cladonietosum, Empetro nigri-Pinetum piroletosum Wojt.1964 - nadmorski bór sosnowy (bażynowy), podzespół chrobotkowy i gruszyczkowy

Występuje w pasie nadmorskich wydm, w odległości do 5 km od morza, zajmuje głównie kopulaste grzbiety oraz łagodnie opadające stoki wydm. Charakterystyczną cechą jest zniekształcony pokrój sosen w drzewostanie i dominacja krzaczkowatych porostów w runie, a w podzespole gruszyczkowym (żyźniejszym) znaczny udział gatunków rodzaju Pyrola sp. W podszycie pojedynczo pojawia się także jarzębina i wierzba piaskowa. Nadmorskie bory suche stanowią pierwsze stadia sukcesji zbiorowisk leśnych na wydmach. - Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. suboceaniczna

Występuje na terenie krainy poza pasem nadmorskich wydm, zwykle w wierzchołkowej części wydm śródlądowych. Charakterystyczną cechą jest silnie rozwinięta warstwa krzaczkowatych porostów z dominacją gatunków z rodzaju Cladonia sp. Warstwa zielna słabo rozwinięta (10-30% pokrycia) złożona głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o kępkowym występowaniu. Drzewostan sosnowy V bonitacji, niskiej jakości i o rozluźnionym zwarciu.

Bór świeży - Bśw Siedliska ubogie, świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej

wpływem. Drzewostan sosnowy ok. III bonitacji, runo krzewinkowo-mszyste. Siedliska Bśw występują dość licznie na terenie krainy; zajmują 18,9% powierzchni leśnej. Najczęściej można je spotkać w Dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego (ponad 30%), a najrzadziej (poniżej 1%) w Dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej. Runo

62

Gatunki różnicujące Bśw od Bs Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Przetacznik lekarski - Veronica officinalis Fiołek psi - Viola canina Pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata

ponadto w Pasie Nadmorskim Listera sercowata – Listera cordata Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis

Gatunki częste Rokietnik pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea

Bielistka siwa - Leucobryum glaucum Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum

Kostrzewa owcza - Festuca ovina Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

oraz w części wschodniej krainy Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum Wężymord niski - Scorzonera humilis Nawłoć pospolita -Solidago virgaurea

w wariancie Bśw2 - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typy lasu • SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne - So ok. III bon. Gatunki dom. I p. - Brz Podrost - pjd. So Podszyt – pjd. jał., jrz, krusz, os Zespoły roślinne

- Leucobryo-Pinetum Mat. (1962) 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży, odmiana pomorsko-śląska.

Charakterystyczną cechą tego typu tasu jest zwarty drzewostan sosnowy i runo głównie krzewinkowe z dominacją borówek i domieszką wąskolistnych traw. Bardzo silnie rozwinięta jest warstwa mszysta, składającą się głównie z Pleurosium schreberi. - Empetro nigri-Pinetum typicum Wojt.1964 - nadmorski bór sosnowy, podzespół typowy.

W dzielnicy Pasa Nadmorskiego, gdzie występuje na wąskim pasie wybrzeża, zajmuje piaszczyste stoki wydm nadmorskich. Odznacza się występowaniem ubogiego podszytu, w którym oprócz sosny, brzozy i jarzębiny występuje wierzba piaskowa. - Peucedano-Pinetum typicum - Mat. (1962) 1973 kontynentalny bór sosnowy świeży, odmiana subborealna

We wschodniej części krainy - w dzielnicy Pojezierza Iławsko-Brodnickiego występuje bogatsza postać Bśw, nawiązująca do siedlisk Bśw Krainy Mazursko-Podlaskiej. Wyróżnia się zwartym drzewostanem sosnowym, bonitacji II oraz dość często występowaniem w nielicznych skupieniach świerka, tworzącego II piętro. Warstwa podszytu jest dość dobrze rozwinięta, a runo jest nieco bogatsze niż na pozostałym terenie krainy.

63

Bór wilgotny - Bw Siedliska ubogie wilgotne, występują bardzo rzadko – ich udział w lasach krainy wynosi 0,3%. Zajmują

płaskie obniżenia terenu, często występują na przejściach między borami świeżymi a olsami i borami bagiennymi. Runo Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia caerulea (obficie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) w dzielnicy Pasa Nadmorskiego także:

Wrzosiec bagienny - Erica tetralix Woskownica europejska - Myrica gale Sit bałtycki - Juncus balticus Bażyna czarna – Empetrum nigrum Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca)

ponadto w wariancie Bw2: Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum - (pjd.)

Bagno zwyczajne - Ledum palustre - (pjd.) Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Wrzos pospolity - Calluna vulgaris oraz inne gatunki występujące w Bśw Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne - So II-III bon. Gatunki dom. Ip - Brz, Brzo Podrost - brak Podszyt – krusz. (głównie), jrz, pjd. jał., os Zespoły roślinne - Molinio caeruleae-Pinetum Mat. 1973 – bór sosnowy wilgotny, wariant typowy (Bw1) i wariant z bagnem zwyczajnym Ledum palustre (Bw2)

Zajmuje nisko położone, płaskie lub lekko wklęsłe obszary ubogich piasków, niejednokrotnie w strefie przejściowej miedzy borami świeżymi, a siedliskami bagiennymi borów lub lasów. Drzewostan sosnowy, często z domieszką brzozy brodawkowatej i omszonej, runo jednorodne przestrzennie o charakterze trawiasto-krzewinkowym, z dominacją Vaccinium myrtillus i Molinia coerulea. W dzielnicy Pojezierza Iławsko-Brodnickiego pojawia się często w II piętrze drzewostanu świerk. - Empetro nigri-Pinetum ericetosum tetralicis Wojt.1964 - nadmorski bór sosnowy, podzespół wrzośćcowy.

Bór wilgotny, w wąskim pasie wybrzeża (Dzielnica Pasa Nadmorskiego), występuje w obniżeniach międzywydmowych i zagłębieniach terenu, gdzie poziom wody gruntowej jest zmienny w ciągu roku. Drzewostan w tym siedlisku wyróżnia się niższą bonitacją drzewostanu (III-IV) niż na pozostałym terenie krainy, a w podszycie oprócz kruszyny i jarzębiny występuje wierzba piaskowa. Bór bagienny - Bb

W krainie Bałtyckiej Bb występuje w powiązaniu z atlantyckimi torfowiskami wysokimi. Siedliska te zajmują najczęściej niewielkie obszary wśród borów sosnowych tworząc strefę przejścia pomiędzy nieleśnym torfowiskiem wysokim, a borami wilgotnymi i borami świeżymi. Występują w bezodpływowych obniżeniach terenu, często na obrzeżach zarastających jezior. Drzewostan, o rozluźnionym zwarciu (50-80%), tworzy sosna bardzo niskiej bonitacji z niewielką domieszką brzozy omszonej. Warstwa krzewów słabo zwarta (5-10%). Runo o wybitnie torfowcowo-krzewinkowym aspekcie z dominacją Ledum palustre i Vaccinium uliginosum (pijanicy) oraz torfowców, tworzących kępową strukturę. Runo Gatunki różnicujące Bb od Bw

64

Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum (S. medium) Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Płonnik sztywny - Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Rosiczka okrągłolistna - Drosera rotundifolia Gatunki częste

Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum (obficie) Bagno zwyczajne - Ledum palustre (obficie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik lśniący – Hylocomium splendens Bielistka siwa - Leucobryum glaucum

oraz w Dzielnicy Pasa Nadmorskiego Wrzosiec bagienny - Erica tetralix Woskownica europejska - Myrica gale

Malina moroszka - Rubus chamaemorus Bażyna czarna - Empetrum nigrum

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.) Gatunki dom. Ip - Brzo Podrost - brak Podszyt - krusz., wierzby krzewiaste (wbsz., wbusz.) Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny, odmiana nadmorska (Dzielnica Pasa Nadmorskiego) i odmiana śródlądowa pomorska

BORY MIESZANE

Bór mieszany świeży – BMśw Najliczniej reprezentowany typ siedliska w krainie Bałtyckiej, gdzie zajmuje 34%

powierzchni leśnej, przy czym w Dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego ponad 44%. Występuje na glebach mineralnych, niezbyt żyznych, świeżych, z głębokim poziomem wody gruntowej. Siedliska BMśw tworzą często większe wspólne kompleksy z siedliskami Bśw. Runo Gatunki różnicujące BMśw od Bśw

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Orlica pospolita - Pteridium aquilinum

Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum ) Poziomka pospolita - Fragaria vesca

ponadto w kwaśnych dąbrowach Groszek skrzydlasty – Lathyrus montanus Jastrzębiec sabaudzki - Hieracium sabaudum Jastrzębiec gładki - Hieracium laevigatum Kłosówka miękka - Holcus mollis

65

Konwalia majowa - Convallaria majalis Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera

Gatunki częste gatunki występujące w Bśw, w tym obficie: Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Gajnik lśniący – Hylocomium splendens Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip - So I-II bon, Dbb III-IV bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzb, Dbb, Os Gatunki IIp. - Dbb Podrost - So, Dbb Podszyt - jał., jrz, krusz., trz. Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum typicum Mat. 1981– kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy

W I krainie występuje znacznie rzadziej niż typ bukowo-dębowy. Spotykany jest głównie na wschodnich krańcach krainy. Odznacza się najczęściej drzewostanem dwupiętrowym, złożonym głównie z sosny i dębu bezszypułkowego. Warstwa krzewów jest dość dobrze rozwinięta, a roślinność runa odznacza się przewagą gatunków właściwych borom nad mezotroficznymi gatunkami lasów liściastych. • BUKOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip - Bk III-IV, Dbb III-IV bon

Gatunki dom. Ip. - So I-II bon., Brzb, wschodnia część krainy - Dbs, Podrost: - Bk, Dbb Podszyt - jrz, krusz., such., jał.

Zespół roślinny

- Fago-Quercetum typicum Tx. 1955 – pomorski las bukowo-dębowy (kwaśna dąbrowa), podzespół typowy Na terenie krainy zajmuje siedliska piaszczysto-żwirowe, najczęściej na wzgórzach moreny czołowej,

preferując zbocza o wystawie zachodniej i północno-zachodniej. Drzewostan tworzy głównie buk i dąb bezszypułkowy niskiej bonitacji. Runo ubogie florystycznie o charakterze krzewinkowo-trawiastym, z niewielkim udziałem mszaków. Ten typ lasu często porastają drzewostany sosnowe sztucznego pochodzenia; upodabnia się wtedy swoją fizjonomią i strukturą do borów sosnowych. • BRZOZOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne – Brz, Dbb III bon.

Gatunki dom. Ip. - So, Os Podrost – Dbb Podszyt – wiciokrzew pom., lesz, jrz, krusz., such., jał., such.

Zespół roślinny

- Betulo-Quercetum roboris Tx. 1937 – pomorski las brzozowo-dębowy, podzespół typowy Spotykany bardzo rzadko. Występuje w nadmorskim pasie Pomorza na klifie zbudowanym z gliny

morenowej i przykrytym warstwą piasku wydmowego. Gleba typu naspy. W podszycie i runie występuje często wiciokrzew (suchodrzew) pomorski – Lonicera periclymenum

66

Bór mieszany wilgotny - BMw Najczęściej występujące siedliska wilgotne w krainie, pomimo niewielkiego udziału w lasach (2,3%).

Jedynie w Dzielnicy Niziny Szczecińskiej udział ich przekracza 7%. Spotykane są w obniżeniach terenowych, często w sąsiedztwie siedlisk BMśw i Bw. Runo Gatunki różnicujące BMw od Bw Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Pięciornik kurze ziele - Potentilla erecta Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum

Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca); (poza Dzielnicą Pasa Nadmorskiego) Gatunki różnicujące BMw od BMśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea (licznie) Trzęślica trzcinowata - Molinia arundinaceae

Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Gatunki częste - gatunki występujące w BMśw, w tym głównie: Orlica pospolita – Pteridium aquilinum Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Siódmaczek leśny – Trientalis europaea

Borówka czarna – Vaccinium myrtillus Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip - So I-II bon, Dbs III bon.

Gatunki dom. Ip. - Brz, Os Gatunki IIp. – Dbs, Os, Brzo Podrost - Dbs Podszyt - jrz, krusz., trz., lesz.

Zespoły roślinne

- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół trzęślicowy

Spotykany tylko we wschodniej części krainy – dzielnice I.7 i I.8. Drzewostan, najczęściej dwupiętrowy,

sosnowo-dębowy z domieszką osiki i brzozy omszonej. Warstwa krzewów dość dobrze rozwinięta, runo z

przewagą Molinia coerulea, Vaccinium myrtillus i Polytrichum commune.

• BUKOWO-DĘBOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip - Bk III bon., Dbb, Dbs III bon.

Gatunki dom. Ip. - So, Brzo Podrost - Dbs Podszyt - jrz, krusz., such., jał.

Zespół roślinny

- Fago-Quercetum molinietosum Tx. 1955 – pomorski las bukowo-dębowy (kwaśna dąbrowa), podzespół z trzęślicą modrą

W stanie naturalnym drzewostan tworzy głównie buk i dąb szypułkowy. Często występuje domieszka sosny i brzozy omszonej. Runo ubogie florystycznie ma charakter krzewinkowo-trawiasty, z niewielkim udziałem mszaków.

67

• BRZOZOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne I p. – Brzb, Brzo II bon., Dbs IV bon., Gatunki dom. I p. – (So), Os, Ol Podrost - Db Podszyt: wiciokrz. pom., krusz, jrz, jał., such. Zespół roślinny: - Betulo-Quercetum roboris molinietosum Tx.1937 – pomorski las brzozowo-dębowy, podzespół wilgotny

Występowanie jest ograniczone do wybrzeża obejmującego głównie zachodnią część dzielnicy Pasa Nadmorskiego oraz dzielnicę Niziny Szczecińskiej. Spotykany jest tylko w strefie bezpośrednio przylegającej do wybrzeża morskiego - w zasięgu wydm i klifów nadmorskich. Może występować na nisko położonych piaszczystych obniżeniach - na zapleczu nadbrzeżnych wydm, w obniżeniach międzywydmowych, na wybrzeżach klifowych, utworzonych z piasków na glinie oraz na niewysokich wyniesieniach piaszczystych w sąsiedztwie zatorfionych obniżeń. Drzewostan tworzy głównie brzoza i dąb szypułkowy, a dość silnie rozwinięty podszyt – kruszyna i jałowiec. Krzewy i pnie drzew oplata wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenym). Runo jest bujne choć ubogie florystycznie, często z dominacją Pteridium aquilinum oraz Vaccinium myrtillus i traw, przy niewielkim udziale mszaków.

Bór mieszany bagienny - BMb Siedliska spotykane bardzo rzadko. Zajmują gleby wytworzone z torfów torfowisk przejściowych i

wysokich. Runo Gatunki różnicujące BMb od Bb

Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium Turzyca siwa - Carex canescens Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Turzyca gwiazdkowata - Carex echinata Turzyca siwa - Carex canescens

Gatunki różnicujące BMb od BMw Torfowiec bagienny - Sphagnum palustre Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Bagno zwyczajne - Ledum palustre Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum

Gatunki częste Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Rokietnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Płonnik pospolity - Polytrichum commune Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Typy lasu • SOSNOWO-BRZOZOWY Drzewostan Gatunki główne - Brzo, Gatunki dom. Ip. – So III-IV bon., Św (dzielnica I.8) Podrost – Św, Brzo Podszyt - krusz. Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Libbert 1933 – brzezina bagienna

Charakterystyczny tylko dla północnej części kraju. Występuje często na obrzeżach zatorfionego zagłębienia, w którym znajduje się Bb lub zajmuje tereny sąsiadujące z olsem. Drzewostan brzozowy z domieszką sosny pospolitej i świerka w granicach jego zasięgu. Runo z domieszką krzewinek i paproci z charakterystyczną domieszką Lycopodium annotinum.

68

2.11. LASY MIESZANE

Las mieszany świeży - LMśw Siedliska średnio żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. W krainie Bałtyckiej zajmują

ok. 23% powierzchni leśnej. Najrzadziej spotykane w dzielnicy Niziny Szczecińskiej i Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego (13-15%). Runo Gatunki różnicujące LMśw od BMśw

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Przytulia Schultesa - Galium Schultesii Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (A. aschersoniana) Perłówka zwisła - Melica nutans Lilia złotogłów - Lilium martagon Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Turzyca palczasta - Carex digitata Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Sałatnik leśny - Mycelis muralis Wiechlina gajowa – Poa nemoralis

ponadto w buczynach: Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica)

oraz w LMśw2: Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Gatunki częste Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Poziomka pospolita - Fragaria vesca

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Konwalia majowa - Convallaria majalis

Typy lasu • SOSNOWO-DĘBOWY • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbb III-IV bon., So I-II bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzb, Dbb, Os Gatunki IIp. - Dbb Podrost - So, Dbb Podszyt - . jał., jrz, krusz., trz. b., oraz pjd. lesz. Zespoły roślinne - Querco roboris-Pinetum coryletosum Mat. 1981 – kontynentalny bór mieszany, podzespół leszczynowy

Występuje dość rzadko na tym terenie. Odznacza się najczęściej drzewostanem dwupiętrowym, złożonym głownie z obu gatunków dębu i sosny, która może stanowić dominujacy składnik drzewostanu. Warstwa krzewów jest dość dobrze rozwinięta, a roślinność runa odznacza się występowaniem obok gatunków właściwych borom grupy gatunków mezotroficznych, częstych w lasach liściastych. • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. - Bk III bon. Podrost - brak Podszyt - (jw, bk), such., p. alp. - pjd Zespół roślinny:

69

- Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa, podzespoły: typicum i cladonietosum (LMśw1) oraz dryopteridetosum (LMśw2).

Związany zwykle z ciągami moren czołowych w granicach zasięgu buka. Na siedlisku LMśw2 w runie występuje paproć – Gymnocarpium dryopteris. • BUKOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne – Dbs II bon., Lp Gatunki dom. I p. – Bk, Dbb, Os, Brz, So, Św Gatunki IIp. – Lp, Bk, Kl, Brz, Gb Podrost - Bk, Kl Podszyt - krusz., oraz pjd.: lesz., iwa, jrz Zespół roślinny: - Stellario holostae-Carpinetum deschampsietosum Oberd.1957 - grąd subatlantycki (wysoki), podzespół ze śmiałkiem pogiętym

Występuje zwykle w dolnej części wzniesień morenowych. Drzewostan dwupiętrowy z licznym podszytem. W runie oprócz gatunków lasów liściastych występuje stała domieszka gatunków borowych. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne – Dbb, Dbs II-III bon. Gatunki dom. I p. – So, Brzb, Os, Lp Podrost - Dbb, Dbs Podszyt: lesz., trz. b., such., jrz, jrz m., jrz brek. Zespół roślinny: - Potentillo albae-Quercetum – Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 – świetlista dąbrowa, odmiana wielkopolska

Na terenie krainy występuje sporadycznie, m.in. w Dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego, pojawia się na pagórkowatych terenach strefy moreny czołowej. Wyróżnia się bogactwem gatunkowym runa i wielogatunkowym podszytem. W runie występują m.in.: Potentilla alba, Campanula persicifolia, Ranunculus polyanthemos, Melittis melysophyllum, Astragalus glysyphyllos, Brachypodium pinnatum, Serratula tinctoria, Betonica officinalis. W podszycie miejscami może występować dąb omszony.

Las mieszany wilgotny - LMw Siedliska dość żyzne, wilgotne. Występują często razem z siedliskami LMśw, zajmując lokalne, płaskie

obniżenia, z płytkim poziomem wód gruntowych lub długotrwale stagnującymi wodami opadowymi. Można spotkać je także w strefie przejściowej między BMw i Lw.

Siedliska LMw w krainie Bałtyckiej są bardzo nieliczne. Największy udział mają w dzielnicy Pasa Nadmorskiego (3,8%), a najmniejszy w dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego (0,4%). Runo Gatunki różnicujące LMw od LMśw i BMw

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Sit rozpierzchły - Juncus effusus Sit skupiony - Juncus conglomeratus

Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (sporad.) Turzyca zajęcza - Carex leporina

Gatunki częste Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Trzęślica modra - Molinia coerulea

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (spinulosa ) Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Typy lasu

70

• GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Lp, Kl Gatunki dom. Ip. - Os, Brzo, So, Gb Podrost - Db, Lp, Kl Podszyt - lesz., jrz, szak., wiciokrzew, głóg, gb, trz., krusz., wawrz., p. alp. Zespół roślinny: - Stellario holostae-Carpinetum typicum Oberd.1957 - grąd subatlantycki, podzespół typowy

Spotykany zwykle razem z siedliskami Lśw. • SOSNOWO-DĘBOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbs III bon., So I-II bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzo, Os Gatunki IIp. - Dbs, Os Brzo Podrost - Dbs Podszyt - krusz., lesz., jrz, trz. b., Zespoły roślinne - Querco roboris-Pinetum coryletosum Mat. 1981 – kontynentalny bór mieszany, podzespół leszczynowy

Występuje rzadko na tym terenie. Odznacza się najczęściej drzewostanem dwupiętrowym, sosnowo-dębowym, z domieszką osiki i brzozy omszonej. Warstwa krzewów jest dość dobrze rozwinięta, dość licznie pojawia się kruszyna i leszczyna. W runie występuje m.in. Molinia coerulea.

Las mieszany bagienny - LMb Siedliska LMb należą do najrzadziej występujących – udział ich w lasach krainy kształtuje się na

poziomie 0,5%. Spotykane bywają w sąsiedztwie borów bagiennych lub olsów. Występują zwykle w izolowanych zagłębieniach z dala od cieków wodnych, gdzie ruch wód gruntowych zaznacza się słabo i nie powstają powierzchniowe zalewy. Od olsu różni się występowaniem Sphagnum palustre, Sphagnum sqarrosum oraz gatunków borowych w runie. Runo Gatunki różnicujące LMb od BMb

Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris)

Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre Drabik drzewkowaty - Climacium dendroides Gorysz błotny - Peucedanum palustre

Czermień błotna - Calla palustris Nerecznica grzebieniasta - Dryopteris cristata Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Długosz królewski - Osmunda regalis Woskownica europejska - Myrica gale Wąkrota zwyczajna - Hydrocotyle vulgaris Kłosówka wełnista - Holcus lanatus Skrzyp bagienny - Equisetum fluviatile (E. limosum)

Gatunki częste Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Totfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Trzęślica modra - Molinia coerulacea

- w wariancie mniej mokrym (LMb1) i na wyżej położonych kępach Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

oraz mchy i inne gatunki Bśw i BMśw Typy lasu • BRZOZOWO-OLSZOWY

71

Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol III bon., Brzo Gatunki dom. Ip. - So Podrost – Ol Podszyt – wb usz., wb sz., wiciokrz. pom., jrz, krusz. Zespół roślinny - Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy odmiana suboceaniczna

LASY

Las świeży - Lśw Udział siedlisk Lśw w poszczególnych regionach krainy Bałtyckiej jest zróżnicowany.

Średnio zajmują one 13,4% powierzchni leśnej, lecz w dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego zaledwie 4,3%, a w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej aż 49,9%. Runo Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum Groszek wiosenny – Lathyrus vernus Turzyca leśna - Carex sylvatica Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Marzanka wonna – Galium odoratum (Asperula odorata)

Czerniec gronkowy - Actaea spicata Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Złoć żółta - Gagea lutea Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera

ponadto w lasach bukowych: Perłówka jednokwiatowa - Melica uniflora

Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) oraz w Lśw2:

Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Szczyr trwały – Mercurialis perennis Kokorycz pełna - Corydalis solida Kokorycz pusta - Corydalis cava Czyściec leśny - Stachys sylvatica

Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Gatunki częste Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Perłówka zwisła - Melica nuntans

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris)

oraz inne gatunki LMśw Typy lasu • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip - Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, pjd. Dbs, Gb, Kl, Lp

oraz Md, Dbb na siedliskach uboższych Podrost – Bk, Dbs, Kl, Lp Podszyt - jrz, lesz. Zespół roślinny: - Galio odorati-Fagetum Rűbel 1930 ex Sougnez et Thill 1959 em. Dierschke 1989 (=Melico-Fagetum Lohm. In Seibert 1954 p.p.) – żyzna buczyna niżowa; podzespoły: deschampsietosum, festucetosum sylvaticae (Lśw1) oraz corydaletosum (Lśw2).

72

W typowej postaci występuje na obszarze gromadnego występowania buka, o wyraźnie oceanicznych cechach klimatu. Związany jest zwykle z krajobrazem młodoglacjalnym; zajmuje wzniesienia moren dennych i czołowych, unika zarówno den dolinnych jak i rozległych płaskich równin. Poziom wód gruntowych jest zwykle poza zasięgiem korzeni drzew. • BUKOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Dbb, Lp, Kl Gatunki domieszkowe Ip. - Bk, Gb Gatunki II p. - Gb, oraz Lp, Kl, Jb, Gr., Iwa Podrost - Db, Lp, Kl Podszyt - lesz., jrz, szak., wiciokrzew, głogi, trzm., krusz., der.św., wawrz. Zespół roślinny: - Stellario holostae-Carpinetum betuli Oberd.1957 - grąd subatlantycki, podzespół typowy (Lśw1) oraz podzespól typowy wariant ze Stachys sylvatica (Lśw2)

Zajmuje często płaskie obniżenia u podnóży wzniesień morenowych, pozostawiając bardziej strome stoki buczynom.

Las wilgotny - Lw Siedliska Lw zajmują w krainie 0,7% powierzchni leśnej. W dzielnicy Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego

jest ich najmniej - 0,2% i niewiele więcej w pozostałych dzielnicach. Jedynie w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej udział tych siedlisk wynosi 4,3%. Związane są one z dość płytkim poziomem lustra wód gruntowych lub z dość silnym wpływem okresowo stagnujących wód opadowych. Runo Gatunki różnicujące Lw od LMw

Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Jaskier kosmaty - Ranunculus lanuginosus Czyściec leśny - Stachys sylvatica Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Kuklik pospolity - Geum urbanum Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Kostrzewa olbrzymia – Festuca gigantea Łuskiewnik różowy - Lathrea squamaria Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czworolist pospolity - Paris quadrifolia

oraz geofity wiosenne Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Ziarnopłon wiosenny - Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Kokorycz pusta - Corydalis cava

Gatunki częste Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum Marzanka wonna – Galium odoratum (Asperula odorata) Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica oraz inne gatunki Lśw

Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. – Dbs I-II bon. Gatunki dom. I p. – Lp, Jw, Gb, Os, Bst, Ol Gatunki IIp. i III p. - Gb, Lp, Js, Kl Gatunki dom. IIp. i IIIp. – Jb, Gr, Iwa

73

Podrost – gatunki wystepujące w drzewostanie Podszyt - lesz., krusz., trz., jrz, czm Zespół roślinny: - Stellario holostae-Carpinetum ficarietosum Oberd.1957 - grąd subatlantycki podzespół z Ficaria verna oraz podzespół typowy wariant ze Stachys sylvatica

Ogranicza swoje występowanie do Krainy I i obszarów młodoglacjalnych. Spotykany w sąsiedztwie siedlisk Lśw i Lł. Drzewostan jest wielowarstwowy i wielogatunkowy.

Ols - Ol

Siedliska olsów zajmują w krainie Bałtyckiej 3,4% powierzchni leśnej, przy czym największe ich areały występują w dzielnicy Niziny Szczecińskiej (6,6%), a najmniejsze w dzielnicy Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego (1,3%). Siedliska te związane są z reguły z zagłębieniami i obniżeniami terenu, zabagnionymi dolinami ciekow i mis jeziornych. Występują z dala od bezpośredniego wpływu cieków wodnych, w miejscach, gdzie poziom wód gruntowych przez dłuższy czas (ok. 200 dni w roku) pozostaje ponad powierzchnią gleby. W tych warunkach tworzy się kępkowo-dolinkowa struktura lasu, z gatunkami szuwarowymi w dolinkach i gatunkami borów mieszanych na kępkach. Runo Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum

Porzeczka czarna - Ribes nigrum Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata

Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria Knieć błotna - Caltha palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Gatunki różnicujące Ol od Lw

Fiołek błotny - Viola palustris Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus

Turzyca brzegowa - Carex riparia Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris)

Czyściec błotny - Stachys palustris Marek szerokolistny - Sium latifolium

Przytulia błotna - Galium palustre Turzyca długokłosa - Carex elongata

Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Niezapominajka błotna - Myosotis palustris Gorysz błotny - Peucedanum palustre

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere

ponadto na kępkach: 2.12. Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Borówka czarna – Vaccinium myrtillus

Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II-III bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brzb, Js Podrost – Ol Podszyt – krusz., jrz, porz., czm

74

Zespół roślinny - Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska

LASY ŁĘGOWE Las łęgowy - Lł

Siedliska związane najczęściej z tarasami rzecznymi większych rzek, ale także spotykane są w dolinach mniejszych rzek i cieków. Warunkiem istnienia tych siedlisk są periodyczne lub epizodyczne, krótkotrwałe zalewy powierzchniowe lub spływ po stokach nadmiaru wód opadowych i roztopowych. Runo Gatunki różnicujące Lł od OlJ

Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum Jeżyna popielica - Rubus caesius Nawłoć późna - Solidago serotina Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum

Gatunki różnicujące Lł od Lw w/wym gatunki oraz

Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Perz psi - Agropyron caninum

Gatunki częste Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (obficie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (obficie) Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (obficie) Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum (obficie) Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum Kuklik pospolity - Geum urbanum Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Gajowiec żółty - Galeobodlon luteum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Niecierpek pospolity - Impagtiens noli-tangere Bodziszek cuchnący - Geranium Roberianum

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Szczyr trwały - Mercurialis perennis Świerząbek gajowy - Chaerophyllum temulum

oraz inne gatunki Lw i Lśw, szczególnie geofity wiosenne: Zawilec żółty – Anemone ranunculoides Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Piżmaczek wiosenny – Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima

2.13. Złoć żółta - Gagea lutea Kokorycz pusta – Corydalis cava Kokorycz pełna – Corydalis solida

Typy lasu • JESIONOWO-WIĄZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I bon., Wzp, Dbs I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Ol, Bst, Wzs Gatunki II p. –Tpb, Gb, Lp, Kl

75

Gatunki IIIp. – Czm, Klp, Jb, Czr Podrost – Js, Dbs, Tpb Podszyt – czm, bez c., trz., der. św., p. cz. Zespół roślinny - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespoły: typowy i ze śledziennicą

Związany jest przede wszystkim z tarasami zalewowymi dużych i mniejszych rzek, znajdującymi się w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i powstawanie gleb typu mad rzecznych. Siedliska są bardzo żyzne, z liczną i bogatą w gatunki roślinnością runa. Drzewostan wielowarstwowy. Gatunki drzewostanu, w tym dąb, jesion i wiąz osiągają bardzo wysoką bonitację. W przypadku gdy siedliska te przez dłuższy czas znajdują się w strefie bezzalewowej (np. na skrzydłach dolin lub poza wałem przeciwpowodziowym) ulegają przekształceniu w tzw. grąd połęgowy, zaliczany do Lw. • WIERZBOWO-TOPOLOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Tpb, Tpc, Tpsz, Wbb Gatunki dom. Ip. – Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Db, Ol Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz., der. św., p. cz. Zespły roślinne - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy

W dolinach dużych i średnich rzek, na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych występują łęgi wierzbowe, natomiast na starszych aluwiach - łęgi topolowe. Siedliska te związane są ze strefą częstych, co najmniej corocznych, zalewów i glebami typu słabo wykształconych mad rzecznych – mady inicjalne i właściwe. W łęgach wierzbowo-topolowych w runie dość licznie występuje Phalaris arundinacea, Calystegia sepium i Humulus lupulus.

Ols jesionowy – OlJ Udział siedlisk OlJ w krainie Bałtyckiej wynosi 0,6% i kształtuje się dość

równomiernie we wszystkich dzielnicach: od 0,2% w dzielnicy Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego do 1,2% w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej. Runo Gatunki różnicujące OlJ od Lł

Knieć błotna - Caltha palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Rzeżucha gorzka - Cardamine amara Pępawa błotna - Crepis paludosa Kozłek lekarski - Valeriana officinalis

Gatunki różnicujące OlJ od Ol Przytulia błotna - Galium palustre Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum Kuklik zwisły - Geum rivale

Czartawa drobna - Circaea alpina Czartawa pośrednia - Circaea intermedia

Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Perz psi - Agropyron caninum Gatunki częste

Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (obficie) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (obficie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (obficie) Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (obficie)

Kuklik pospolity - Geum urbanum Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Mozga trzcinowata - Phalaris arundinacea

76

Niecierpek pospolity - Impagtiens noli-tangere Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria

Tojeść rozesłana - Lysimachia nummularia Gajowiec żółty - Galeobodlon luteum Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum Typy lasu • JESIONOWO-OLSZOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. – Js II bon., Kl, Wz Podrost - Js, Wz, Dbs Podszyt - czm. , lesz., trz., jrz., krusz. Zespoły roślinne - Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy

Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód – płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Występuje także w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, na tarasach przyjeziornych, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z domieszką jesionu i innych gatunków liściastych. - Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy (forma niżowa)

W dolinach szybko płynących strumieni oraz przy źródliskach na obszarach rozmieszczenia lasów bukowych w północno-zachodniej części kraju, występuje łęg zbliżony charakterem do łęgów górskich. Drzewostan jesionowy z udziałem olszy czarnej, jaworu, rzadziej buka. Warstwa krzewów umiarkowanie rozwinięta i niezbyt bogata warstwa runa. - Stellario nemorum-Alnetum glutinosae Lohm.1953 - łęg olszowy gwiazdnicowy

Występuje na obszarach młodoglacjalnych północnej Polski, w postaci wąskiego pasa wzdłuż szybko płynących niewielkich cieków. Drzewostan tworzy olsza, z niewielką domieszką jesionu i wiązu górskiego. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięta, natomiast wyróżnia się bujne runo ziołoroślowe.

77

2.2. Kraina Mazursko-Podlaska

2.2.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina II zajmuje północno-wschodnią część Polski. Obszar jej pokrywa się z

zasięgiem gromadnego występowania świerka pospolitego na północnych terenach Polski. W krainie wyróżniono 13 mezoregionów przyrodniczo-leśnych, które zgrupowano w

6 dzielnic. Według fizycznogeograficznego podziału kraju kraina II należy do Europy

Wschodniej i znajduje się w trzech podprowincjach Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich, są to: Pobrzeża Wschodniobałtyckie (wschodnia część makroregionu Niziny Staropruskiej), Pojezierza Wschodniobałtyckie (makroregiony: Pojezierze Litewskie, Pojezierze Mazurskie) oraz Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (część północna i północno-wschodnia makroregionu Niziny Północnopodlaskiej).

Klimat tej krainy jest najchłodniejszym w nizinnej części Polski, co potwierdza znajdujący się w okolicach Wiżajn „polski biegun zimna”. Średnia roczna temperatura powietrza waha się od 6,8oC do 7,8oC. Krainę charakteryzują stosunkowo ostre zimy – średnia temperatura stycznia kształtuje się w granicach od –1,6oC do –0,5oC oraz chłodne okresy letnie z temperaturą od 18,0oC do 18,3oC (dane z lat 1991-1995). Roczna suma opadów na obszarze krainy wynosi 587 – 631 mm. Ścieranie się, napływających z zachodu polarno–morskich mas powietrza z nadciągającymi ze wschodu kontynentalnymi masami powietrza, powoduje znaczną zmienność pogody. Polarnomorskie masy powietrza powodują ocieplenie zimą oraz ochłodzenie i opady latem. Powietrze kontynentalne powoduje silne podniesienie temperatury latem, gwałtowne spadki temperatury zimą oraz przyczynia się do powstawania przymrozków wiosennych i jesiennych.

Ukształtowanie terenu na obszarze krainy jest urozmaicone. W północno-wschodniej części, w zasięgu strefy nizin nadmorskich, wysokości kształtują się w granicach 40 – 100 m n.p.m. Wyżej (100 – 150 m) położone są tereny znajdujące się w strefie garbu pojeziernego, gdzie miejscami przekraczają wysokość 300 m n.p.m. Dominujące na tym terenie krajobrazy młodoglacjalne – pagórkowaty pojezierny, sandrowy pojezierny oraz równin morenowych, kształtowane były w okresie fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego. W południowo-wschodniej części krainy (dzielnice: Wysoczyzny Kolneńskiej, Wysoczyzny Białostockiej i Puszczy Białowieskiej), gdzie nie sięgało zlodowacenie północnopolskie, dominują krajobrazy staroglacjalne – głównie równin peryglacjalnych, rzadziej dolin i równin akumulacyjnych. Utwory geologiczne występują drobnymi płatami tworząc mozaikę. Dominują w nich gliny i piaski zwałowe moreny dennej z fragmentami piasków i żwirów moren czołowych, mułków, piasków i żwirów kemów oraz reziduów glin zwałowych, a także piasków i mułków zastoiskowych. Piaski i żwiry wodnolodowcowe dominują w dzielnicach: Równiny Mazurskiej, Puszczy Augustowskiej oraz w mezoregionie Kotliny Biebrzańskiej, gdzie towarzyszą piaskom eolicznym, a w obniżeniach i sąsiedztwie rzek - mułkom, piaskom i żwirom rzecznym oraz torfom. Lasy zajmują zwykle gleby mniej żyzne oraz tereny trudno dostępne; w związku z tym w krainie przeważają siedliska ubogie i średnio żyzne (łączny udział siedlisk Bśw i BMśw przekracza 55%), związane z glebami bielicowymi i rdzawymi, wytworzonymi z piasków i żwirów rzecznych tarasów plejstoceńskich oraz piasków wodnolodowcowych sandrowych. Siedliska żyzne związane są z występującymi na tym terenie glebami brunatnymi i płowymi. W krainie II dominują siedliska świeże (ok. 80%). Siedliska wilgotne występują dość równomiernie na całym terenie i związane są głównie z glebami glejobielicowymi i glejowymi. Nieco większe powierzchnie żyznych siedlisk wilgotnych obserwuje się w Puszczy Białowieskiej (Lw - 12%). Siedliska bagienne najliczniej

78

występują w mezoregionie Kotliny Biebrzańskiej i w okolicach Wielkich Jezior Mazurskich. Najczęściej charakteryzują je gleby torfowe oraz murszowe, rzadziej mułowe i murszowate.

Lesistość krainy, nieco wyższa od średniej krajowej, wynosi 31,6%. Lasy tworzą kilka większych kompleksów (Puszcza Piska i Nidzicka, Puszcza Augustowska, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Białowieska) oraz dużo niewielkich, rozproszonych po całym terenie krainy.

S o s n a z w y c z a j n a (So) jest podstawowym gatunkiem lasotwórczym w krainie. Osiąga na tym terenie optymalne warunki rozwojowe i wykształcająca wartościowy ekotyp, znany jako sosna mazurska. Spotykana jest na wszystkich siedliskach, jednak lite drzewostany tworzy na ubogich i średnio żyznych siedliskach świeżych, wilgotnych i bagiennych. Jej udział powierzchniowy wynosi 65,2%, przy czym w dzielnicy Puszczy Białowieskiej wynosi 27,6%, w dzielnicy Pojezierza Mazurskiego 44%, a na pozostałym terenie przekracza 70%.

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św), znajdujący się na terenie swego północnego zasięgu, wykazuje dużą dynamikę rozwojową i ekspansywność w opanowywaniu siedlisk. Udział jego przekracza 10%. Największy jest w dzielnicy Puszczy Białowieskiej – 24,5%. Najliczniej rośnie on na średnio żyznych i żyznych siedliskach wilgotnych, gdzie tworzy drzewostany w zmieszaniu z sosną, brzozą (brodawkowatą i omszoną) lub dębem szypułkowym.

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) tworzy najczęściej drzewostany wielogatunkowe ze świerkiem, grabem i brzozą albo z lipą drobnolistną, świerkiem i brzozą. Lite dębiny spotykane są rzadziej, głównie w siedlisku Lł oraz Lw. D ą b b e z s z y p u ł k o w y (Dbb) występuje tylko w zachodniej i środkowej części krainy i stanowi głównie domieszkę w drzewostanach na siedliskach świeżych. Udział dębu (łącznie oba gatunki) w krainie wynosi 6,4%, przy czym w dzielnicy Puszczy Białowieskiej oraz Pojezierza Mazurskiego jest wyższy i sięga 12-13%.

B u k z w y c z a j n y (Bk). Kraina II znajduje się w zasadzie poza zasięgiem gromadnego występowania buka zwyczajnego. Spotykany on bywa sporadycznie w zachodniej części krainy.

O l s z a c z a r n a (Ol). Udział olszy w drzewostanach krainy II wynosi 7,1%. W Puszczy Białowieskiej oraz w mezoregionach Kotliny Biebrzańskiej i Wołkuszańskim jest wyższy i przekracza 15%. Olsza występuje głównie w żyznych siedliskach bagiennych i łęgowych (olsach i olsach jesionowych), gdzie tworzy lite drzewostany lub z domieszką brzozy omszonej i jesionu. W siedlisku BMb występuje z domieszką brzozy omszonej, a w Lw może stanowić domieszkę wraz ze świerkiem i brzozami w drzewostanach dębowych.

B r z o z a (Brzb - brodawkowata oraz Brzo - omszona) występuje, podobnie jak świerk, na prawie każdym siedlisku. Najczęściej pełni rolę domieszki; rzadko spotykana bywa jako gatunek panujący. Najwyższym jej udziałem, przekraczającym 15% charakteryzują się lasy mezoregionu Niziny Staropruskiej.

G r a b z w y c z a j n y (Gb) ogranicza swoje występowanie do siedlisk żyznych. Często rośnie w drzewostanach dębowych w siedlisku Lśw i Lw, gdzie tworzy zwarte drugie piętro oraz występuje w podszycie.

L i p a d r o b n o l i s t n a (Lp) spotykana jest w lasach całej krainy; często jest gatunkiem współpanującym wraz z dębem, w siedliskach Lśw i Lw.

79


BORY Bór suchy - Bs

Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan sosnowy IV-V bonitacji. W krainie Mazursko-Podlaskiej siedliska te występują bardzo rzadko i nie we wszystkich dzielnicach. Runo Gatunki Bs

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis Chrobotek widlasty - Cladonia furcata Chrobotek - Cladonia cornuta

Porost islandzki - Cetraria islandica Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium Mącznica lekarska - Arctostaphyllos uva-ursi Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Szczotkicha siwa - Corynephorus canescens Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Rokiet pospolity – Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Trzcinnik piaskowy – Calamagrostis epigeios (sporadycznie)

oraz w postaci żyźniejszej, nawiązującej do Bśw Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Widlicz (Widłak) spłaszczony - Diphasiastrum complanatum Gruszyczka zielonawa - Pyrola chlorantha Pomocnik baldaszkowy - Chimaphila umbellata Sasanka łąkowa - Pulsatilla pratensis Ukwap dwupienny - Antennaria dioica Sasanka otwarta - Pulsatilla patens ssp. patens

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne I p. - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. – Brzb (sporad.) Podrost - brak Podszyt - jał., krusz., (św) - nielicznie Zespoły roślinne

- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. subkontynentalna

Spotykany bardzo rzadko. Na terenie Dzielnicy Równiny Mazurskiej związany jest z najbardziej suchymi gruboziarnistymi piaskami eolicznymi i bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan sosnowy V bonitacji o rozluźnionym zwarciu. Charakterystyczną cechą Bs jest silnie rozwinięta warstwa krzaczkowatych porostów (głównie rodzaju Cladonia sp.). Warstwa zielna złożona jest głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu.

80

- Peucedano-Pinetum pulsatilletosum Mat. (1962) 1973 – podzespół sasankowy kontynentalnego boru świeżego, odmiana susborealna - Vaccinio vitis-idaeae Pinetum cladonietosum Sokoł. 1980 podzepół chrobotkowy boru brusznicowego, odmiana subborealna

Nieco żyźniejsza postać boru suchego spotykana jest na terenie Puszczy Augustowskiej i Puszczy Knyszyńskiej, gdzie siedliska Bs zlokalizowane są na szczytach oraz stokach wzniesień o ekspozycji południowej. Charakterystyczną ich cechą jest występowanie oprócz porostów także gatunków kserotermicznych z rodzajem Pulsatilla sp. na czele. Warstwa zielna oraz podszyt są silniej rozwinięte, z przewagą krzewinek i roślin zielnych nad chrobotkami, a w podszycie pojedynczo pojawia się świerk.

Bór świeży - Bśw Siedliska ubogie świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej

wpływem. Zajmują ok. 25% powierzchni leśnej krainy. Najwięcej borów świeżych (ponad 40%) występuje w dzielnicach Równiny Mazurskiej i Puszczy Augustowskiej, a zaledwie kilku procentowy udział mają w dzielnicach Puszczy Białowieskiej i Pojezierzy Mazurskich. Nieco liczniej występują, poza wymienionymi dzielnicami, także w mezoregionie Kotliny Biebrzańskiej. Siedliska te wyróżniają się zwartym drzewostanem sosnowym, w którym miejscami pojawiają się skupienia świerka, tworzące II piętro. Warstwa krzewów jest dość dobrze rozwinięta, a runo krzewinkowe z dominacją borówek oraz dobrze wykształconą warstwą mchów. Runo Gatunki różnicujące Bśw od Bs

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus (licznie) Gajnik lśniący – Hylocomium splendens Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Wężymord niski - Scorzonera humilis Konwalia majowa - Convallaria majalis Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda)

Gatunki częste Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi); (licznie)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea (licznie) Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gorysz pagórkowy – Peucedanum oreoselinum Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Pomocnik baldaszkowy - Chimaphila umbellata

Izgrzyca przyziemna - Sieglingia decumbens Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Kosmatka licznokwiatowa - Luzula multiflora Szczaw polny - Rumex acetosella Widlicz (Widłak) spłaszczony - Diphasiastrum complanatum

W wariancie Bśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II-III bon. Gatunki dom. I lub IIp. - Brzb, pjd. Św III bon.

81

Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt - jrz, jał., krusz Zespół roślinny

- Peucedano-Pinetum typicum - Mat. (1962) 1973 kontynentalny bór sosnowy świeży, odmiana subborealna, wariant typowy (Bśw1) oraz wariant z Molinia coerulea (Bśw2) ; - Vaccinio vitis-idaea-Pinetum myrtilletosum Sokoł. 1980 – bór brusznicowy wariant z Vaccinium myrtillus, odmiana sarmacka

Bór wilgotny - Bw Siedliska ubogie wilgotne, znajdujace się pod umiarkowanym lub dość silnym

wpływem wody gruntowej. Zajmują niewielkie powierzchnie, zwykle wśród siedlisk Bśw, gdzie lokują się zwykle w obniżeniach terenu. Procentowy udział Bw w krainie jest niewielki - nie przekracza 1%. Runo Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Turzyca kulista - Carex globularis (w Dzielnicy Puszczy Augustowskiej) w wariancie Bw2 występują pojedynczo

Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum Bagno zwyczajne - Ledum palustre Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb falisty – Dicranum polysetum (D. undulatum)

Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne - So I-III Gatunki dom. Ip. - Brzb, Brzo Gatunki II p. – Św Podrost – So, Św Podszyt - krusz. (głównie), jrz, pjd.: jał., db, os Zespół roślinny - Molinio caeruleae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 – bór sosnowy wilgotny; wariant typowy – Bw1 oraz wariant z bagnem zwyczajnym – Bw2

Zajmuje tereny nisko położone, płaskie lub lekko wklęsłe, często w strefie przejściowej miedzy borami świeżymi, a siedliskami bagiennymi borów lub lasów. Drzewostan tworzy sosna z domieszką obu gatunków brzóz oraz miejscami świerka w II piętrze. W podszycie dominuje kruszyna, a w runie Vaccinium myrtillus i Molinia coerulea. • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne - Św II bon. Gatunki dom. Ip. - So, Brzo

82

Podrost - Św, So, Brz, Brzo Podszyt - jrz, krusz., pjd. db, os, św, brz Zespół roślinny - Vaccinio myrtilli-Piceetum Sokoł. 1980 – subborealny bór wilgotny (Bw2)

Ogranicza swój zasięg do krainy II. Zajmuje niewielkie powierzchnie. Wykształca się w procesie naturalnej sukcesji z borów sosnowych w wyniku eliminowania sosny przez świerk.Wyróżnia się dość ubogim runem, w którym jest przewaga mchów nad roślinami zielnymi.

Bb – bór bagienny Siedliska boru bagiennego w krainie II związane z torfowiskami wysokimi typu

kontynentalnego. Zajmują obrzeża torfowisk, często wkraczając na ich teren. Średni udział tych siedlisk w krainie wynosi 0,5%, przy czym najwiecej – 1% powierzchni leśnej zajmują w dzielnicy Puszczy Augustowskiej. Wyróżniaja się drzewostanem sosnowym IV-V bonitacji, o rozluźnionym zwarciu, z domieszką brzozy omszonej i świerka. W warstwie krzewów pojawiają się pojedyncze gatunki wierzb. Runo krzewinkowe z dominacją Ledum palustre i Vaccinium uliginosum, tworzące kępkową strukturę wraz z warstwą torfowców. Runo Gatunki różnicujące Bb od Bw

Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum (S. medium) Torfowiec zakrzywiony – Sphagnum recurvum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik cienki - Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Gatunki częste Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie) Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum (licznie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik lśniący – Hylocomium splendens Bielistka siwa - Leucobryum glaucum

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.) Gatunki dom. Ip. - Brzo, pjd Św Podrost – brak Podszyt - słabo wykształcony: krusz., wb sz.., wb usz.) Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Pinetum typicum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny podzespół typowy i z trzęślicą (grubość torfu do 80 cm), odmiana śródlądowa subborealna

BORY MIESZANE

83

Bór mieszany świeży – BMśw Siedliska na glebach mineralnych, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej.

Tworzą często większe kompleksy z siedliskami Bśw. Najliczniej reprezentowane są w dzielnicy Wysoczyzny Białostockiej, gdzie zajmują ponad 40% powierzchni leśnej. Niewiele mniej jest ich w pozostałych dzielnicach z wyjątkiem Puszczy Białowieskiej, gdzie określono ich udział na 18,3%. Runo Gatunki różnicujące BMśw od Bśw

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Turzyca palczasta - Carex digitata Sałatnik leśny - Mycelis muralis Malina kamionka - Rubus saxatilis

Biedrzeniec mniejszy - Pimpinella saxifraga Poziomka pospolita - Fragaria vesca Konwalia majowa - Convallaria majalis Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Orlica pospolita - Pteridium aquillinum (licznie) Gatunki częste

2.14. Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Przetacznik leśny - Veronica officinalis Czyścica storzyszek - Clinopodium vulgare Gorysz pagórkowaty - Peucedanum oreoselinum Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda) oraz w BMśw 2 – Trzęślica modra – Molinia coerulea (do 5% pokrycia)


Gatunki główne Ip. - So I-II bon.

Gatunki dom. Ip. - Dbs, Dbb, Brzb, Os Gatunki IIp. - So, Św, Dbb Podrost - Św, Brzb Podszyt - jał., jrz, krusz., trz. e., (lesz.) Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum typicum Mat. 1981– kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy

Drzewostan tworzy sosna, z domieszką lub drugim piętrem dębowym (głównie Dbs) i warstwą krzewów dobrze rozwiniętą. Roślinność charakteryzuje przewaga gatunków właściwych borom nad gatunkami lasów liściastych. • ŚWIERKOWO-SOSNOWY • SOSNOWO-ŚWIERKOWY

84

Drzewostan

Gatunki główne Ip. – So, Św I – II bon., Gatunki dom. I p. - Brzb, Dbs, Md Gatunki II p. - Św, So Podrost - Św, So Podszyt - jał., jrz, krusz., lesz. Zespół roślinny

- Serratulo-Pinetum (W.Mat.1981) J.Mat.1988 (Calamagrostio-Piceetum Sokołowski 1993) - subborealny bór mieszany odm. subborealna - Vaccinio myrtilli-Piceetum Sokoł.1980 – subborealny bór wilgotny (BMśw2)

Spotykany na całym terenie krainy, oprócz zachodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego. Występuje także na wzgórzach kemowych lub ozach. Drzewostan sosnowo-świerkowy lub świerkowo-sosnowy, z domieszką dębu, malejącą na terenach północno-wschodnich. W dość dobrze rozwiniętej warstwie podszytu występuje świerk i leszczyna oraz jarzębina. Runo, z przewagą mchów, jest dość bogate w gatunki, m.in. występuje: Campanula persicifolia, Serratula tinctoria, Genista tinctoria, Ajuga reptans, Viola riviniana, Pulmonaria angustifolia, Ranunculus polyanthemos, Geranium sanguineum.

Bór mieszany wilgotny - BMw Siedliska ubogie wilgotne, w terenie spotykane są często w sąsiedztwie siedlisk BMśw

i Bw. Udział ich w poszczególnych dzielnicach krainy kształtuje się w granicach 2 - 4%. Runo Gatunki różnicujące BMw od Bw Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) oraz w drzewostanach świerkowych Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Gatunki częste Sałatnik leśny - Mycelis muralis

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Fałdownik trzyrzędowy - Rhytidiadelphus triquetrus

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne - So II bon., Dbs

Gatunki dom. I p. - Brzb

85

Gatunki IIp. – brak lub pjd. So, Dbs, Os, Brzo Podrost - Dbs Podszyt - jrz, krusz., lesz.

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany, odm. subborealna, podzespół trzęślicowy.

Spotykany na terenie całej krainy. Drzewostan dębowo-sosnowy, często z domieszką brzóz i osiki. W

runie dominuje Molinia coerulea.

• DĘBOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św II bon., Dbs, Os Gatunki dom. Ip. – Brzb, Brzo, So Podrost – Św Podszyt – jrz, krusz., pjd.: lesz., gb 2.15. Zespół roślinny - Querco-Piceetum typicum (W.Mat.1952) w.Mat.&Pol.1955 - jegiel

Reprezentuje bogatszy typ BMw. Ogranicza swoje występowanie wyłącznie do terenów północno-wschodniej Polski, przy czym dość częsty jest w Puszczy Białowieskiej. Zajmuje niewielkie powierzchnie w lokalnych obniżeniach terenu, a także występuje na niewielkich wyniesieniach wśród olsów lub pomiędzy olsem i siedliskami boru mieszanego świeżego. Drzewostan świerkowy z domieszką dębu, brzozy i osiki. W runie występuja głównie gatunki borowe oraz pojedynczo nieliczne gatunki mezotroficzne m.in. Carex digitata, Mycelis muralis, Milium effusum.

Bór mieszany bagienny - BMb Siedliska występujące bardzo rzadko, udział ich nie przekracza z reguły 1%, jedynie w

dzielnicy Puszczy Augustowskiej jest nieco większy - wynosi 1,3%. Spotykane są zwykle na przejściu między siedliskami Bb i BMw. Od siedlisk Bb różni się brakiem takich gatunków w runie jak: Vaccinium uliginosum, Ledum palustre, Calluna vulgaris, Melampyrum pratense. Runo Gatunki różnicujące BMb od Bb Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium Nerecznica szerokolistna – Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia Listera sercowata - Listera cordata Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata

Gatunki różnicujące BMb od BMw gatunki wyżej wymienione oraz Torfowiec - Sphagnum fallax Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium)

Gatunki częste Widłak jałowcowy - Lycopodium annotinum Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Trzęślica modra - Molinia coerulea

86

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Św II bon. Gatunki dom. Ip. – So, Brzo, Brzb, Ol Podrost – Św, So Podszyt - krusz., jrz, wb Zespół roślinny - Sphagno girgensohnii-Piceetum myrtilletosum Polak.1962 – borealna świerczyna podzespół czernicowy

Niewielkie płaty tych siedlisk spotykane są w zagłębieniach wypełnionych kwaśnym mezotroficznym torfem, z wysokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan świerkowy z pojedynczą domieszką sosny, brzóz i olszy czarnej. W runie silnie rozwinięta jest warstwa mchów (ponad 80% pokrycia), a głównym składnikiem warstwy zielnej jest Vaccinium myrtillus i Lycopodium annotinum. • SOSNOWO-BRZOZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Brzo, So III bon. Gatunki dom. Ip. – brak Podrost – brak Podszyt - brak Zespół roślinny - Sphagno-Betuletum pubescentis Sokoł.1987 – torfowcowo-brzozowy las bagienny

Spotykany na okrajkach torfowisk wysokich w Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Knyszyńskiej. Drzewostan mało zwarty, złożony z brzozy omszonej i sosny. W runie oprócz gatunków wysokotorfowiskowych i borowych występują gatunki torfowisk przejściowych i nielicznie torfowisk niskich. LASY MIESZANE Las mieszany świeży - LMśw

Siedliska dość żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. Średni ich udział w krainie wynosi 16,6%. Runo Gatunki różnicujące LMśw od BMśw Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata)

Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana)

Perłówka zwisła - Melica nutans Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Przytulia Schultesa - Galium schultesii Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris ) Lilia złotogłów – Lilium martagon Groszek wiosenny - Lathyrus vernus Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Wawrzynek wilczełyko - Daphne mezereum

87

Gatunki częste

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Malina kamionka - Rubus saxatilis

Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Turzyca palczasta - Carex digitata

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Poziomka pospolita - Fragaria vesca Konwalia majowa - Convallaria majalis Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

oraz w LMśw2 Skrzyp łąkowy - Equisetum pratense

Typy lasu • SOSNOWO-DĘBOWY • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So I-II bon., Dbs, Dbb

Gatunki dom. Ip. - Brzb, Os Gatunki IIp. - So, Św, Dbs oraz pjd. Gb, Jb Podrost - Św, Brzb Podszyt - jał., jrz, krusz., trz. e., pjd.: lesz. Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum coryletosum Mat. 1981– kontynentalny bór mieszany, podzespół leszczynowy

Typ lasu związany z utworami piaszczystymi czwartorzędowymi. Drzewostan sosnowo-dębowy o różnym udziale tych gatunków. W drugim piętrze może pojawiać się dąb, sosna i świerk. Warstwa podszytu, z udziałem leszczyny, jest dość dobrze rozwinięta, a w runie obok gatunków oligotroficznych pojawiają się pojedynczo gatunki grądowe. • GRABOWO-DĘBOWY • SOSNOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs, Św I-II bon., So

Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os,

Gatunki II piętra –Dbs, Św, Gb

Podrost - Dbs, Św

Podszyt - lesz., krusz., gb, trz. b., jrz, such., iwa, wb (krucha), p. cz. Zespoły roślinne

- Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny, podzespół z Calamagrostis arundinacea, odmiana subborealna - Melitti-Carpinetum Sokoł.1976 – grąd miodownikowy, z udziałem w runie Miodownika melisowatego - Melittis melissophyllum - Stellario holostae-Carpinetum deschampsietosum Oberd.1957 - grąd subatlantycki podzespół ze śmiałkiem

Typ lasu spotykany na terenie całej krainy. Występuje często na pagórkach morenowych, pozostawiając obniżenia terenowe świerczynom. Drzewostan dębowy, często ze znacznym udziałem sosny. W zachodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego w drzewostanie nierzadko pojawia się domieszka buka i dębu bezszypułkowego, a w dzielnicy Wysoczyzny Kolneńskiej nie występuje w drzewostanach świerk.

88

• DĘBOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne - Św I-II bon.,

Gatunki dom. I piętra – Dbs, Brzb, Os, (Lp)

Gatunki II p. – brak

Podrost - Św

Podszyt - lesz., jrz, such., trz. b., krusz., pjd.: porz. alp., wawrzynek Zespół roślinny

- Corylo-Piceetum Sokoł.1973 – subborealny las mieszany Typ lasu spotykany tylko w obrębie borealnego zasięgu świerka. Drzewostan świerkowy z nieliczną

domieszką dębu, brzozy brodawkowatej i osiki. Runo z dużą liczbą gatunków. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Db, (Dbb) I-II bon., So, Brzb Gatunki dom. I p. - Os, Lp, Gb Gatunki II p. - brak Podrost - Lp, Kl, Dbs Podszyt - lesz.., trz. b., such., głóg, gb, jrz, gr Zespół roślinny: - Potentillo albae-Quercetum - świetlista dąbrowa subkontynentalna

Zajmuje zwykle wyniesienia terenu: ozy, kemy, moreny czołowe, a także zbocza dolin. Podłoże piaszczysto-żwirowe, często z przewarstwieniami gliniastymi, miejscami wzbogaconymi w węglan wapnia. Opisany z dzielnic: Wysoczyzny Kolneńskiej, Wysoczyzny Białostockiej i Puszczy Białowieskiej. Runo bogate w gatunki, występują m.in. Pulmonaria angustifolia, Galium boreale, Galium mollugo, Geranium sylvaticum. • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. - Bk III bon. Gatunki dom. Ip. – So, Dbb Gatunki dom. II p. – Św, Gb Podrost - brak Podszyt - brak Zespół roślinny: - Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa, podzespoły: typicum (LMśw1) oraz dryopteridetosum (LMśw2).

Ogranicza swoje występowanie do zasięgu buka, a więc na tym terenie spotykany sporadycznie i tylko w zachodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego, zwykle na ciągach moren czołowych.

Las mieszany wilgotny - LMw Udział powierzchniowy siedlisk LMw kształtuje się od 0,9% w dzielnicy Wysoczyzny

Kolneńskiej do 3% w dzielnicy Puszczy Białowieskiej. Siedliska te zwykle występują razem z siedliskami LMśw, zajmując zagłębienia terenowe, z wodą w zasięgu profilu glebowego. Runo Gatunki różnicujące LMw od BMw

Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Czyściec leśny - Stachys sylvalica (pjd.) Sit rozpierzchły - Juncus effusus

89

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa

oraz gatunki lasów mieszanych: Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Skrzyp łąkowy - Equisetum pratense

Gatunki częste Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Trzcinnik leśny – Calamagrostis arundinacea

Torfowiec nastroszony - Sphagnum sqarrosum Turzyca palczasta - Carex digitata Siódmaczek leśny – Trientalis europaea

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II.5 bon., Św I-II bon.,

Gatunki dom. I p. - Lp, Kl, Brzb, Brzo

Gatunki II p. - Gb

Podrost - gatunki drzewostanu

Podszyt - gatunki drzewostanu Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum calamagrostietosum (Sokolowski 1980) – grąd subkontynentalny podzespół trzcinnikowy

Drzewostan dębowy ze świerkiem i domieszką lipy i klonu, rzadziej brzóz. W dzielnicy Wysoczyzny Kolneńskiej oraz w zachodniej części krainy nie występuje świerk w drzewostanie, a w mezoregionach 1a i 1b pojawia się nieliczna domieszka buka. Runo ubogie w gatunki. • DĘBOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św II bon. Gatunki dom. Ip. – Dbs, So, Ol, Os, Podrost – Db, Św Podszyt – jrz, krusz., lesz., wiciokrzew, gb 2.16. Zespół roślinny - Querco-Piceetum dryopteridetosum (W.Mat.1952) w.Mat.&Pol.1955 – jegiel (żyzny)

Charakterystyczny wyłącznie dla terenów północno-wschodniej Polski. Zajmuje często powierzchnie pomiędzy siedliskami olsu i boru mieszanego świeżego, a także występuje w sąsiedztwie łęgów lub na niewielkich wyniesieniach wśród olsów. Drzewostan świerkowy z niewielką domieszką dębu, zmiejszającą się ku wschodowi, gdzie jego miejsce zajmuje olsza czarna i w mniejszym stopniu osika.

Las mieszany bagienny - LMb

90

W Krainie II siedliska LMb i LMw mają zbliżony udział powierzchniowy– średnio wynosi on 1,2%. Siedliska LMb, w odróżnieniu od siedlisk LMw, odznaczają się przede wszystkim glebami z warstwą organiczną przekraczającą 30 cm. Runo Gatunki różnicujące LMb od BMb Zachylnik (Nerecznica) błotny - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre Wierzbownica błotna - Epilobium palustre Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre

Czermień błotna - Calla palustris Nerecznica grzebieniasta - Dryopteris cristata Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa Turzyca tunikowa - Carex appropinquara Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum

Gatunki różnicujące LMb od Ol Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Torfowiec - Sphagnum fimbriatum Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda) Gruszyczka okrągłolistna - Pyrola rotundifolia

Bobrek trójlistny - Menyanthes trifoliata oraz brak Ribes nigrum i częste występowanie gatunków borowych

Gatunki częste Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium) Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca ) Typy lasu • BRZOZOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II.5-III bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, So, Św Podrost – brak Podszyt – brak Zespół roślinny - Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy odmiana subborealna

Zajmuje zwykle izolowane zagłębienia, usytuowane z dala od cieków wodnych. Ruch wód gruntowych zaznacza się słabo i brak jest powierzchniowych zalewów. Drzewostan olszowy, miejscami z dość znacznym udziałem brzozy omszonej, rzadziej sosny i świerka. Od olsu różni się występowaniem Sphagnum palustre, Sphagnum sqarrosum oraz gatunków borowych w runie. • OLSZOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św I-II bon., Ol Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brzb, So Gatunki IIp. - pjd. Św Podrost – Św

91

Podszyt – krusz., jrz, łoza, ol, św Zespół roślinny - Sphagno girgensohnii-Piceetum dryopteridetosum thelypteridis Polak.1962 – borealna świerczyna, podzespół paprociowy

Od BMb wyróżnia ten typ lasu synuzja dolinkowo-kępkowa roślinności runa, gdzie występują rośliny olsowe i torfowiskowe wraz z gatunkami borowymi. • SOSNOWO-BRZOZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Brzo, So III bon. Gatunki dom. Ip. - Ol Gatunki IIp. - pjd. Św Podrost – So, Brz, Św, Podszyt – wb (łoza), krusz. Zespół roślinny - Betula pubescens-Thelypteris palustris (Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Czerw. 1972 – sosnowo-brzozowy las bagienny

Spotykany głównie na rozległych torfowiskach przejściowych, także na brzegach dolin rzecznych i w dużych misach wytopiskowych. Drzewostan sosnowo-brzozowy o różnym udziale tych gatunków.

LASY Las świeży - Lśw

Siedliska żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. Udział tych siedlisk w II krainie jest dość zróżnicowany. Najczęściej występują w dzielnicach Pojezierza Mazurskiego – 27,0% i Puszczy Białowieskiej – 19,3%, a najrzadziej spotykane są w dzielnicach Puszczy Augustowskiej (2,3%) i Równiny Mazurskiej (2,8%). Runo Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Czerniec gronkowy - Actaea spicata Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera

Czworolist pospolity – Paris quadrifolia Gajowiec żółty – Galeobdolan luteum Nerecznica samcza – Dryopteris filix-mas Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Trędownik bulwiasty – Scrophularia nodosa Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii)

oraz Lśw2 od LMśw2: Kopytnik pospolity – Asarum europaeum Czyściec leśny – Stachys sylvatica (pjd.) Jaskier kosmaty – Ranunculus lanuginosus

92

Miodunka ćma – Pulmonaria obscura Kokoryczka wielokwiatowa – Polygonatum multiflorum Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Gatunki częste Gwiazdnica wielkokwiatowa – Stellaria holostea Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Turzyca palczasta - Carex digitata

Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

Typy lasu • LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne – Dbs I-II bon., Lp, Kl Gatunki domieszkowe Ip. – Św, Jw, Os, Brzb, Gb Gatunki II p. – Gb, Lp, Js, Kl, Gr, Jb, Iwa Podrost – Kl, Gb, Lp , Dbs Podszyt - lesz., gb, jb., trz., such., jrz, krusz. Zespoły roślinne - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny, odmiana subborealna, podzespół typowy (Lśw1), oraz ze Stachys sylvatica (Lśw2) - Stellario holostae-Carpinetum betuli Oberd.1957 - grąd subatlantycki, podzespół typowy

Na terenie krainy ten typ lasu związany jest głównie z wysoczyznami morenowymi i równinami akumulacji zastoiskowej. Drzewostan zwykle 3-4 warstwowy. Warstwę górną drzewostanu o pokryciu ok 70% tworzy dąb szypułkowy z grabem, lipą drobnolistną i klonem zwyczajnym, natomiast świerk często góruje ponad I piętrem - zajmuje on jednak nie więcej niż 30% pokrycia. Podrost i podszyt pokrywają łącznie ok. 20% powierzchni, natomiast warstwa runa zajmuje 40-100% powierzchni i jest bogata w gatunki. W zachodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego pojawia się buk oraz dąb bezszypułkowy w I i II pietrze drzewostanu. • LIPOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan: Gatunki główne – Św I-II bon., Lp, Gatunki dom. Ip. – Kl, Js, Dbs, Ol, So Gatunki II p. – Św, Lp, Dbs Podrost – Św, Lp Podszyt - lesz., trz., such., jrz, krusz. Zespół roślinny: - Tilio-Piceetum typicum Czerw.1973 – grud świerkowy, podzespół typowy

Typ lasu charakterystyczny dla terenów północno-wschodniej Polski oraz Litwy, Łotwy i Białorusi. Związany z utworami morenowymi, a także pyłami akumulacji rzecznej. Drzewostan świerkowy z domieszką lipy oraz innych lisciastych, w podszycie dominuje leszczyna, natomiast brak jest graba. Warstwa runa jest bogata w gatunki. • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. - Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, pjd. Dbb, Kl, Lp Gatunki IIp. - Gb Podrost – Bk, Gb

93

Podszyt - gb, bk, jrz, lesz. Zespół roślinny: - Galio odorati-Fagetum Rűbel 1930 ex Sougnez et Thill 1959 em. Dierschke 1989 (=Melico-Fagetum Lohm. In Seibert 1954 p.p.) – żyzna buczyna niżowa

Występuje nielicznie i tylko w zachodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego. Charakterystyka warunków siedliskowych jak w krainie I. W runie występują m.in. Melica uniflora, Festuca altissima (F. sylvatica), Hordelymus europaeus, Gagea lutea.

Las wilgotny - Lw Siedliska Lw należą do siedlisk występujących nielicznie. Udział ich kształtuje się

zwykle w granicach 1-2%, oprócz dzielnicy Puszczy Białowieskiej, gdzie stanowi 12% powierzchni leśnej. Runo Gatunki różnicujące Lw od LMw

Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Turzyca rzadkokłosa - Carex remota oraz gatunki wystepujące w Lśw: Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum

2.17. Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Kopytnik pospolity – Asarum europaeum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czyściec leśny - Stachys sylvatica

oraz ponadto występowanie geofitów wiosennych: Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Kokorycz pełna - Corydalis solida Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Złoć żółta - Gagea lutea Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum (pjd.)

Gatunki częste Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Kuklik pospolity - Geum urbanum

Typy lasu • LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan

94

Gatunki główne - Dbs I-II bon., Lp, Kl, Św

Gatunki dom. I p. – Jw, Js, Bst, Wz, Ol

Gatunki II p. - Gb

Podrost - Kl, Gb, Lp, Dbs

Podszyt - lesz., krusz., trz. e., jrz, jb, czm, such., iwa, Zespoły roślinne

- Tilio-Carpinetum Tracz.1962– grąd subkontynentalny odmiana subborealna podzespoły: z czyśćcem T.C. stachyetosum w. z Ficaria verna (Lw1)

z kokoryczą T.C. corydaletosum (Lw1) z turzycą odległokłosą T.C. caricetosum remotae (Lw2) z czartawą T.C. circaetosum (Lw2)

- Stellario holostae-Carpinetum Oberd.1957 - grąd subatlantycki, podzespół typowy ze Stachys sylvatica oraz podzespół z Ficaria verna

Spotykany na terenie całej krainy. Związany głównie z równinami akumulacji zastoiskowej i glebami opadowo- i gruntowoglejowymi oraz czarnymi ziemiami. Drzewostan często 3-4 warstwowy. Runo bogate w gatunki. W zachodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego w tym typie lasu pojawia się buk w drzewostanie i drugim piętrze. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Brzo, Ol, Os Podrost – Św, Gb, Brzb, Brzo Podszyt – krusz. 2.18. Zespół roślinny - Quercus robur-Carex elongata (Carici elongatae-Quercetum Sok.1972) – dębniak turzycowy

Typ lasu występujący tylko na terenach północno-wschodniej Polski, znany przede wszystkim z Puszczy Białowieskiej oraz z Wysoczyzny Drohickiej. Zajmuje zagłębienia wytopiskowe o podłożu piaszczysto-gliniastym i stagnującą w okresie wiosennym wodą opadową. Drzewostan dębowy z niewielką domieszką brzozy omszonej, graba i osiki. Warstwa krzewów słabo wykształcona.

Ols - Ol Siedliska związane z glebami torfowymi torfowisk niskich. Występują najczęściej w

zagłębieniach i obniżeniach terenowych, gdzie poziom wody gruntowej znajduje się w strefie przypowierzchniowej przez wiele miesięcy w roku. Struktura lasu kępowo-dolinkowa, z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów liściastych. Udział tych siedlisk w krainie II wynosi 4,4% i jest największy w kraju. Runo Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum

Porzeczka czarna - Ribes nigrum Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria

Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus

Knieć błotna – Caltha palustris

95

Szalej jadowity - Cicuta virosa Marek szerokolistny - Sium latifolium

Drabik drzewkowaty - Climacium dendroides Gatunki różnicujące Ol od Lw Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa - Carex riparia Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris)

Fiołek błotny - Viola palustris Czyściec błotny - Stachys palustris

Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Turzyca długokłosa - Carex elongata Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre Turzyca tunikowa - Carex appropinquata Turzyca pecherzykowata - Carex vesicaria Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre Niezapominajka błotna - Myosotis palustris Sadziec konopiasty - Eupatorium cannabinum

Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

ponadto na kępach: 2.19. Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Borówka czarna – Vaccinium myrtillus

Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Js, Dbs, Brzo Gatunki II p. – brak Podrost – brak Podszyt – krusz., jrz, porz., czm, wb Zespół roślinny - Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. subkontynentalna - Carici elongatae-Alnetum Koch 1926 - ols


Siedliska związane najczęściej z tarasami rzecznymi większych rzek, jakkolwiek spotykane są także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych oraz w dolinach mniejszych rzek i cieków. Gleby najczęściej typu mad rzecznych. Drzewostan z udziałem dębu, jesionu, wiązu. Runo bogate w gatunki. Runo Gatunki różnicujące Lł od OlJ

96

występowanie geofitów wiosennych: 2.20. Zawilec żółty - Anemone ranunculoides 2.21. Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima 2.22. Złoć żółta - Gagea lutea Kokorycz pełna – Corydalis solida

Gatunki różnicujące Lł od OlJ Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum

Gatunki częste Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Czyściec leśny – Stachys sylvatica Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Zdrojówka rutewkowata – Isopyrum thalictroies Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Kuklik zwisły - Geum rivale Rzeżucha gorzka - Cardamine amara Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana)

Nawłoć późna - Solidago serotina Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Bodziszek cuchnący - Geranium Roberianum Typy lasu • JESIONOWO- WIĄZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I.bon., Wz, Dbs Gatunki dom. Ip. – Ol, Bst Gatunki II p. – Bst, Wzs, Tpb Gatunki IIIp. – Gb, Lp, Kl, Klp, Jb, Czm, Podrost – Js, Wz Podszyt – czm, bez c., trz. e., świd., p. cz. Zespół roślinny - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy - Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół z Chrysosplenium alternifolium.

Związany jest zwykle z dolinami większych, a także mniejszych rzek oraz terenami często zalewanymi. Można go spotkać też w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i powstawanie gleb typu mad rzecznych. Ponadto spotykany bywa w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych i rynnach odprowadzających wody opadowe.

97

• WIERZBOWO-TOPOLOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Tpb, Tpc, Tpsz, Wbb Gatunki dom. Ip. – Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Dbs, Ol Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz. e., świd., p. cz, Zespoły roślinne - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy

W dolinach rzek dużych i średniej wielkości, w strefie corocznych zalewów, na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych występuje łęg wierzbowy, natomiast starsze aluwia rzeczne zajmuje łęg topolowy. Gleby typu mad inicjalnych lub właściwych. W runie występują m.in.: Glechoma hederacea, Aegopodium podagraria, Phalaris arundinacea, Rubus caesius, Calystegia sepium, Humulus lupulus.

Ols jesionowy - OlJ Średni udział siedlisk OlJ w krainie Mazursko-Podlaskiej wynosi 1,6% i kształtuje się

niezbyt równomiernie w poszczególnych dzielnicach. Najmniejszą powierzchnię zajmują w lasach dzielnicy Równiny Mazurskiej (0,2%), a największą w dzielnicy Puszczy Białowieskiej (6,7%). Runo Gatunki różnicujące OlJ od Ol

Przytulia błotna - Galium palustre Kuklik zwisły - Geum rivale


Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum

Gatunki różnicujące OlJ od Lł Knieć błotna - Caltha palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Rzeżucha gorzka – Cardamine amara Pępawa błotna - Crepis paludosa Kozłek lekarski - Valeriana officinalis

Gatunki częste Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie) Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie) Turzyca długokłosa - Carex elongata Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus

Perz psi - Agropyron caninum Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kuklik pospolity - Geum urbanum Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum

98

Typy lasu • JESIONOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. – Js II bon., Kl, Św, Db, (Wz) Gatunki IIp. – Gb, Czm. Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - czm, lesz., trz. e., jrz, krusz. Zespół roślinny - Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy

Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód – płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Także spotykany w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, na tarasach przyjeziornych, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z domieszką jesionu i innych gatunków, o pokryciu ok. 70 %. Pokrycie II p. wynosi ok. 20 %. W runie bardzo licznie pojawia się Urtica dioica, osiągająca często do 2 m wysokości oraz gatunki olsowe. • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. – Js, Bst Podrost - Js Podszyt - (nieliczny) lesz., krusz. Zespół roślinny - Stellario nemorum-Alnetum glutinosae Lohm.1953 - łęg olszowy gwiazdnicowy

Spotykany bardzo rzadko i tylko na obszarach młodoglacjalnych północnej Polski. Występuje w postaci wąskiego pasa wzdłuż szybko płynących niewielkich cieków. Drzewostan olszowy, z niewielką domieszką jesionu, ze słabo rozwinięta warstwą krzewów i bujnym runem ziołoroślowym.

99

2.3. Kraina Wielkopolsko-Pomorska

2.3.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA

Kraina III zajmuje część środkowej i zachodniej Polski. Graniczy od północy z krainą Bałtycką, od południa z krainą Śląską, a od wschodu z krainą Mazowiecko-Podlaską i na małym odcinku z krainą Małopolską. Podzielona została na 20 mezoregionów przyrodniczo-leśnych, zgrupowanych w 9 dzielnic.

Znajduje się w obrębie trzech podprowincji fizycznogeograficznych Europy Zachodniej: Pojezierzy Południowobałtyckich (makroregiony: część południowa Pojezierza Południowopomorskiego i Doliny Dolnej Wisły, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie – z wyjątkiem części północno-wschodniej, Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Lubuskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pradolina Warciańsko-Odrzańska, Wzniesienia Zielonogórskie, Pojezierze Leszczyńskie), Nizin Sasko-Łużyckich (makroregion: Obniżenie Dolnołużyckie) oraz Nizin Środkowopolskich (makroregiony: Obniżenie Milicko-Głogowskie i Nizina Południowowielkopolska – z wyjątkiem części południowo-wschodniej). Pod względem klimatycznym kraina należy do ciepłych i suchych. Od krainy Bałtyckiej, wskutek oddzielenia od wpływu morza garbem pojeziernym, różni się cieplejszymi okresami letnimi oraz mniejszą ilością opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura wynosi od 8,0oC do 9,0oC. Zima i lato należą do najcieplejszych w kraju. Świadczą o tym średnie temperatury stycznia od 0,2oC do 1,1oC i lipca od 19,6oC do 20,2oC. Rocznie w Krainie Wilkopolsko – Pomorskiej spada średnio od 495 do 594 mm deszczu.

Przeważająca część krainy znajduje się w zasięgu obszaru młodoglacjalnego, w strefie wysoczyzn jeziornych. Dominują w niej krajobrazy pagórkowaty pojezierny, równin morenowych i sandrowy pojezierny. Niewielki obszar południowej części (dzielnice Krotoszyńska i Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej) znajduje się w obszarze staroglacjalnym – w strefie wysoczyzn i równin bezjeziornych - i odznacza się krajobrazem równin peryglacjalnych. Miejscami (na północ od Poznania) występują także pagórki strefy czołowomorenowej. Przypowierzchniową pokrywę tworzą osady fazy poznańskiej ostatniego na terenach Polski zlodowacenia - północnopolskiego. W środkowej części krainy dominują gliny zwałowe, natomiast w północnej, zachodniej i południowej znajdują się obszary piasków i żwirów wodnolodowcowych oraz piaski rzeczne tarasów plejstoceńskich z fragmentami piasków eolicznych (dzielnice: Borów Tucholskich, Kotliny Gorzowskiej, Kotliny Toruńsko-Płockiej, Pojezierza Lubuskiego i Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej). Lesistość krainy wynosi 30,9 %. Lasy skupiają się głównie w zachodniej i północnej części krainy - i tam lesistość kształtuje się na poziomie 50% (dzielnice Borów Tucholskich, Kotliny Gorzowskiej, Pojezierza Lubuskiego). Na pozostałym terenie lasy tworzą rozproszone kompleksy różnej wielkości. Stosunkowo duży udział w krainie siedlisk ubogich – Bśw i Bs stanowią ponad 50% - wynika z tego, że lasy występują głównie na glebach bielicowych i rdzawych wytworzonych z piasków wydmowych, sandrów i piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich. Taki charakter mają dzielnice: Borów Tucholskich, Kotliny Gorzowskiej, Kotliny Toruńsko-Płockiej i Pojezierza Lubuskiego. Miejscami jednak, gdzie las pokrywa znaczne powierzchnie utworów morenowych, z których utworzyły się żyzne gleby brunatne i płowe – występuje więcej siedlisk Lśw oraz LMśw. Najwięcej siedlisk żyznych jest w dzielnicy Krotoszyńskiej, gdzie siedliska Lśw stanowią ponad 35%. Siedliska wilgotne spotykane są głównie w dzielnicy Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej – łącznie ponad 25%; na pozostałym terenie są rozproszone w niewielkich fragmentach. Siedliska bagienne - z glebami torfowymi i murszowymi - spotykane są sporadycznie na całym terenie; najliczniej

100

reprezentowany jest ols (Lb), którego udział kształtuje się od 0,5% w dzielnicy Borów Tucholskich do 2,4% w dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńkiego.

S o s n a z w y c z a j n a (So) jest głównym gatunkiem w krainie, tworzącym drzewostany na każdym niemal siedlisku. Jej udział w powierzchni leśnej jest bardzo duży, często przekraczający 90%. Wyjątkiem jest dzielnica Krotoszyńska, gdzie sosna stanowi 52,6%. Na ubogich suchych i świeżych siedliskach sosna tworzy lite drzewostany, natomiast na żyźniejszych występuje najczęściej w zmieszaniu z dębem (szypułkowym lub bezszypułkowym), brzozą brodawkowatą oraz świerkiem. Na ubogich wilgotnych i bagiennych siedliskach może tworzyć lite drzewostany lub z domieszką brzozy omszonej, a na nieco żyźniejszych - występuje zwykle w zmieszaniu z brzozą omszoną, świerkiem pospolitym, olszą czarną.

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) na tym terenie znajduje się poza granicami swego naturalnego zasięgu i nie ma dużego znaczenia lasotwórczego. Nieco częściej spotkać go można przy północnej, a zwłaszcza południowej granicy krainy – na siedliskach BMw, gdzie w drzewostanach sosnowych stanowi domieszkę wraz z brzozą omszoną, rzadziej olszą czarną. Występuje też w dzielnicy Krotoszyńskiej na glebach opadowoglejowych, gdzie tworzy domieszkę w drzewostanach dębowych.

B u k z w y c z a j n y (Bk) ma na tym terenie zasięg rozproszony, a więc jego znaczenie jako gatunku lasotwórczego jest mniejsze niż np. w Krainie Bałtyckiej. Spotkać go można jedynie na siedlisku Lśw, głównie w północnej części krainy, gdzie tworzy drzewostany lite lub z domieszką dębów, brzozy brodawkowatej i sosny.

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) ma największe znaczenie lasotwórcze wśród gatunków liściastych, występujących na terenie krainy. Spotykany bywa na całym obszarze krainy, jednakże największy udział i bardzo wysoką jakość osiąga na utworach polodowcowych dzielnicy Krotoszyńskiej. Drzewostany dębowe, często z udziałem świerka i graba spotykane są na siedlisku Lśw. Na siedlisku Lł dąb tworzy drzewostany z udziałem lipy, jesionu i wiązu, a na siedliskach Lw – z udziałem brzozy i olszy. Wraz z d ę b e m b e z s z y p u ł k o w y m (Dbb), który występuje jako domieszka w drzewostanach sosnowych na siedliskach uboższych i mniej wilgotnych zajmuje w krainie 4,8% powierzchni w Lasach Państwowych.

O l c h a c z a r n a (Ol) preferuje żyzne siedliska wilgotne i bagienne, gdzie tworzy drzewostany lite lub z domieszką jesionu; podobnie jak wiąz i jesion stanowi często domieszkę w drzewostanach dębowych na siedlisku Lw. Udział jej wynosi ok. 3%, przy czym w kilku dzielnicach zbliża się do 5%, a tylko w dzielnicy Borów Tucholskich i w dzielnicy Kotliny Gorzowskiej wynosi odpowiednio 0,7% i 1,5%.

B r z o z a b r o d a w k o w a t a (Brzb) jest najpospolitszym gatunkiem domieszkowym. Występuję na wszystkich siedliskach, aczkolwiek z różnym udziałem. Na siedliskach wilgotnych może występować jednocześnie z b r z o z ą o m s z o n ą (Brzo), najczęściej w drzewostanach sosnowych (BMw, Bw i Bb) oraz sosnowo-dębowych i olszowych (LMw i Ol). Średni jej udział w krainie wynosi 3,4%, przy czym najwyższy jest w dzielnicach Krotoszyńskiej - ponad 6% i Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego - ponad 5%.

G r a b z w y c z a j n y, związany z żyznymi siedliskami świeżymi i wilgotnymi występuje jako typowy gatunek dolnego piętra drzewostanu. W drzewostanie głównym spotkać go można wraz z dębem jedynie na siedlisku Lw i Lł.

101

2.3.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU BORY Bór suchy - Bs

Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Występują na terenie całej krainy, jednakże nieco większe powierzchnie spotykane są w mozaice z borami świeżymi w dzielnicach: Borów Tucholskich – 2,5%, Kotliny Toruńsko-Płockiej – 2,1% i Pojezierza Lubuskiego 3,6%. Zajmują z reguły wierzchołkowe części wydm śródlądowych, z najbardziej suchymi, gruboziarnistymi piaskami i bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Charakterystyczną cechą jest drzewostan sosnowy niskiej jakości, o rozluźnionym zwarciu i ok. V bon. oraz silnie rozwinięta warstwa krzaczkowatych porostów w runie z dominacją gatunków z rodzaju Cladonia sp. Warstwa zielna słabo rozwinięta (10-30%) złożona głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu. Runo Gatunki Bs

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis Chrobotek - Cladonia cornuta

Porost islandzki - Cetraria islandica Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

Kostrzewa owcza - Festuca ovina Wrzos pospolity - Calluna vulgaris

Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Rokiet pospolity - Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Szczotlicha siwa - Corynephorus canescens Jastrzębiec kosmaczek - Hieracium pilosella Trzcinnik piaskowy - Calamagrostis epigeios Szczaw polny - Rumex acetosella


Gatunki główne I p. - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. – sporad. Brzb Podszyt - jał. Zespół roślinny

- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. suboceaniczna


wpływem. Bśw jest najliczniej reprezentowanym typem siedliska w krainie III. Największe powierzchnie zajmuje w dzielnicach: Borów Tucholskich (64,5%), Puszczy Noteckiej (75,3%) i Kotliny Toruńsko-Płockiej (65,7%).

102

Runo Gatunki różnicujące Bśw od Bs Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Fiołek psi - Viola canina Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Pszeniec zwyczajny – Melampyrum pratense oraz w części wschodniej krainy także:

Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum Wężymord niski - Scorzonera humilis Nawłoć pospolita -Solidago virgaurea Przetacznik lekarski - Veronica officinalis

Gatunki częste Śmiałek pogięty – Deschampsia flexuosa Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Bielistka siwa - Leucobryum glaucum Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum

Kostrzewa owcza - Festuca ovina Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium Widłoząb falisty – Dicranum polysetum (D. undulatum) w wariancie Bśw2 - Molinia coerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne I p. - So III bon. Gatunki dom. I p. - Brzb Podrost - pjd. So Podszyt - pjd. jał., jrz, Zespoły roślinne

- Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat.&J.Mat. 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży odmiana pomorsko-śląska, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2).

Zajmuje rozległe, płaskie równiny, jak też niewielkie zagłębienia międzywydmowe lub płaskie obniżenia terenu. Drzewostan sosnowy z domieszką brzozy brodawkowatej; w niektórych obniżeniach terenu występują niewielkie skupiska świerka, nie wychodzące jednak poza II piętro. - Peucedano-Pinetum typicum Mat. (1962) 1973 - kontynentalny bór sosnowy świeży, odmiana sarmacka, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2).

We wschodniej części krainy (w dzielnicach Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i Kotliny Toruńsko-Płockiej) drzewostan sosnowy osiąga nieco wyższą bonitację, a jako domieszka, oprócz brzozy w I piętrze pojawia się często świerk.

103

Bór wilgotny - Bw Siedliska ubogie, wilgotne – pod umiarkowanym i dość silnym wpływem wody

gruntowej. Występują sporadycznie, przy czym często razem z siedliskami Bśw. Udział powierzchniowy tych siedlisk nie przekracza w poszczególnych dzielnicach 0,5%, z wyjątkiem dzielnicy Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej, gdzie wynosi 3,4%. Runo Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea (obficie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Torfowiec całolistny - Sphagnum nemoreum oraz w wariancie Bw2

Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (pjd.)

Bagno zwyczajne - Ledum palustre (pjd.) Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium Izgrzyca przyziemna - Sieglingia decumbens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Wrzos pospolity - Calluna vulgaris

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – So II.5 bon. Gatunki dom. Ip. – Brzb, Brzo Podrost – brak Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny - Molinio caeruleae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 – bór sosnowy wilgotny, wariant typowy (Bw1) i wariant z bagnem zwyczajnym (Bw2) Bór bagienny - Bb 2.23. Siedliska występujące w lokalnych, bezodpływowych zagłębieniach terenu,

ze stagnującą wodą gruntową. Związane są z głębokimi, kwaśnymi torfami torfowisk wysokich. Na terenie krainy III siedliska te występują sporadycznie – ich udział powierzchniowy jest mniejszy od 0,1%.

Runo Gatunki różnicujące Bb od Bw:

Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum (S. medium) Torfowiec błotny - Sphagnum palustre

104

Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik sztywny - Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Gatunki częste Bagno zwyczajne - Ledum palustre (obficie) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (obficie) Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Torfowiec magellański - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.) Gatunki dom. Ip. – Brzo Podrost – brak Podszyt - krusz., wb krzew. (wbsz., wbusz.). Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny, odmiana śródlądowa środkowopolska BORY MIESZANE Bór mieszany świeży – BMśw

Siedliska o glebach mineralnych, niezbyt żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. Tworzą często większe kompleksy z siedliskami Bśw. Udział ich w Lasach Państwowych krainy wynosi 26,4% i jest dość wyrównany – od 16,7% w dzielnicy Kotliny Gorzowskiej do 35,4% w dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego Runo Gatunki różnicujące BMśw od Bśw

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Poziomka pospolita - Fragaria vesca Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Płonnik strojny - Polytrichum formosum (P. attenuatum ) Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera Fiołek Rivina - Viola riviniana Konwalia majowa - Convallaria majalis

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus (licznie)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Gajnik lśniący – Hylocomium splendens Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

105

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense

oraz w wariancie BMśw2 Trzęślica modra - Molinia coerulea (pjd.)

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne - So I-II bon., Dbs, (Dbb) III-IV bon.

Gatunki dom. I p. - Brzb, Dbb, Os Gatunki IIp. - Dbb Podrost - So, Dbb Podszyt - jał., jrz, krusz.

Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum typicum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy

Spotykany na terenie całej krainy. Związany jest z czwartorzędowymi utworami piaszczystymi. Drzewostan tworzy sosna, z domieszką lub drugim piętrem dębowym (oba dęby mogą się zastępować) i warstwą krzewów dość dobrze rozwiniętą. Roślinność charakteryzuje przewaga gatunków właściwych borom nad gatunkami lasów liściastych. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbb (Dbs) II-III bon., So Gatunki dom. I p. – Św, Brz, (Bk) Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., lesz., jrz Zespół roślinny - Calamagrostio arundinaceae-Quercetum (Hartm.1934) Scam.1959 – środkowoeuropejski acidofilny las dębowy (kwaśna dąbrowa środkowoeuropejska)

Występuje na całym terenie, lecz na pojedynczych stanowiskach. Drzewostan tworza oba gatunki dębów (ok. III bon.) i sosna z domieszką świerka i brzozy. W runie dominuje Calamagrostis arundinacea. • BUKOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. - Bk III-IV, Dbb III-IV bon.

Gatunki dom. Ip. – So I-II bon., Brzb Podrost – Bk, Dbb Podszyt - jrz, krusz., such., jał. Zespół roślinny

- Fago-Quercetum typicum Tx. 1955 – pomorski las bukowo-dębowy (kwaśna dąbrowa subatlantycka), podzespół typowy

Spotykany tylko w I i III krainie w terenie morenowym, gdzie zajmuje zbocza, najczęściej północno-zachodnie i zachodnie, pagórków moren czołowych. Drzewostan tworzy głównie buk i dąb bezszypułkowy niskiej bonitacji. Runo jest ubogie florystycznie, o charakterze krzewinkowo-trawiastym, z niewielkim udziałem mszaków; występują m.in. Holcus mollis, Hieracium sabaudum, Hieracium laevigatum, Carex pilulifera

106

Bór mieszany wilgotny - BMw Siedliska dość ubogie, wilgotne. Najczęściej występują w dzielnicy Kotliny

Żmigrodzko-Grabowskiej, gdzie ich udział powierzchniowy wynosi 11,9% oraz w dzielnicy Krotoszyńskiej – 6,5%. Na pozostałym terenie spotykane są bardzo rzadko. Runo Gatunki różnicujące BMw od Bw Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca)

oraz w typie lasu bukowo-dębowym Kłosówka miękka - Holcus mollis Groszek skrzydlasty - Lathyrus montanus

Gatunki różnicujące BMw od BMśw Trzęślica modra - Molinia coerulea (obficie)

Trzęślica trzcinowata - Molinia arundinaceae Płonnik pospolity - Polytrichum commune (małe kępy) Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Gatunki częste Orlica pospolita - Pteridium aquilinum

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana Siódmaczek leśny – Trientalis europaea Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Borówka czarna – Vaccinium myrtillus Rokitnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) oraz inne gatunki występujące w Bw i BMśw


Gatunki główne - So II bon., Dbs, (Dbb)

Gatunki dom. I p. - Brzb Gatunki IIp. i podrost - Gb, Os, Brzo Podszyt - jrz, gb Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół trzęślicowy

Najczęściej występuje razem z siedliskami BMśw. Drzewostan sosnowy z domieszką dębu i

brzozy. W II piętrze pojedynczo może występować grab i osika, a w runie dominuje Molinia coerulea. • BUKOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. - Dbb, Bk II-III bon. Gatunki dom. I p.- So, Brzb, Brzo, Dbs Podrost - Dbs Podszyt - jrz, krusz., such Zespół roślinny: - Fago-Quercetum petraeae molinietosum – pomorski las bukowo-dębowy (kwaśna dąbrowa), podzespół z trzęślicą modrą

107

Spotykany jedynie w terenie morenowym (dzielnice 1, 2, 4, 6). Zajmuje zbocza, najczęściej północno-zachodnie i zachodnie pagórków moren czołowych. Drzewostan tworzy głównie buk i dąb bezszypułkowy. Runo ubogie florystycznie ma chrakter krzewinkowo-trawiasty, z dominacją trzęślicy modrej oraz z niewielkim udziałem mszaków. Gatunkami wyróżniającymi ten typ lasu są przetacznik leśny (Veronica officinalis), kłosówka miękka (Holcus mollis), jastrzębiec sabaudzki (Hieracium sabaudum) oraz jastrzębiec gładki (Hieracium laevigatum) • BRZOZOWO-DĘBOWY Drzewostan

Gatunki główne - Dbs II-III bon.

Gatunki dom. I p. - Brzb, Brzo, (So, Św) Podrost - Dbs Podszyt - krusz (zwarcie 10-60%)

Zespół roślinny

- Molinio caeruleae-Quercetum Scam. 59 em. Brzeg, Kaspr., Krot.89 - środkowoeuropejski acidofilny las wilgotny.

Zajmuje rozległe obniżenia terenu na podłożu piaszczystym, z wysokim poziomem wód

gruntowych lub na piaszczysto-gliniastym z zatrzymującą się, na warstwie gliny, wodą opadową.

Spotykany tylko w dzielnicach 7, 8 i 9. Drzewostan dość zwarty tworzy dąb szypułkowy z domieszką brzóz

oraz miejscami sosny i świerka. Drugie piętro nie zajmuje więcej niż 20%. Runo trawiaste z przewagą

Molinia coerulea..

Bór mieszany bagienny - BMb

Siedliska BMb należą do najrzadziej występujących – ich udział powierzchniowy w krainie wynosi 0,1%; spotykane są tylko w północnej części Krainy (dzielnice 1, 2, 3, 5). Występować mogą w sąsiedztwie olsu lub boru bagiennego. Drzewostan tworzy brzoza omszona z domieszką sosny oraz miejscami świerka i buka. Runo Gatunki różnicujące BMb od Bb Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca )

Turzyca gwiazdkowa - Carex stellulata Turzyca siwa - Carex canescens

Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Gatunki różnicujące BMb od BMw

Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum Bagno zwyczajne - Ledum palustre

Gatunki częste Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Rokietnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberii) Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

108

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Typy lasu • SOSNOWO-BRZOZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Brzo III bon. Gatunki dom. Ip. – So III-IV bon., Św Podrost – Św, Brzo Podszyt - krusz. Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Libbert 1933 – brzezina bagienna LASY MIESZANE Las mieszany świeży - LMśw

Siedliska średnio żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. W krainie III zajmują średnio ok. 10 % powierzchni leśnej. Najczęściej są spotykane w dzielnicach: Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (po ok.21%), natomiast w Dzielnicy Kotliny Gorzowskiej stanowią zaledwie ok. 2%. Runo Gatunki różnicujące LMśw od BMśw

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. aschersoniana) Perłówka zwisła - Melica nutans Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Przytulia leśna - Galium sylvaticum Przytulia Schultesa – Galium Schultesi Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum Lilia złotogłów - Lilium martagon Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Sałatnik leśny - Mycelis muralis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Turzyca palczasta - Carex digitata

ponadto w buczynach: Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica)

Gatunki częste Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Poziomka pospolita - Fragaria vesca Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Konwalia majowa - Convallaria majalis Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa )

oraz Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) - w LMśw2 Typy lasu • BUKOWY

109

Drzewostan: Gatunki główne I p. - Bk III bon. Gatunki dom. I p. – So, Dbs Podrost: - brak Podszyt: - brak Zespół roślinny: - Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa, podzespoły: typicum i cladonietosum (LMśw1) oraz - dryopteridetosum (LMśw2).

Występuje w granicach zasięgu buka, zwykle na ciągach moren czołowych. Drzewostan bukowy, średniej bonitacji z pojedynczą domieszką sosny i dębu szypułkowego. • SOSNOWO-DĘBOWY • DĘBOWO -SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne - Dbb III-IV bon., So I-II bon.

Gatunki dom. I p. - Brzb, Dbs, Os Gatunki IIp. - pjd. Dbb, So Podrost - So, Dbb Podszyt - jał., jrz, krusz., lesz.

Zespół roślinny Querco roboris-Pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy

Spotykany na terenie całej krainy. Związany jest z czwartorzędowymi utworami piaszczystymi, głównie piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Drzewostan tworzy sosna, z domieszką lub drugim piętrem dębowym (oba dęby mogą się zastępować) i dość dobrze rozwiniętą warstwą krzewów. W runie występują gatunki oligotroficzne i mezotroficzne. • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbs II-II.5 bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Bk, Dbb, So

Gatunki II piętra - pjd. Gb

Podrost - Bk, Kl Podszyt - krusz, trz., jrz Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski (wysoki), podzespoły: polytrichetosum i lathyretosum

Spotykany jest na terenie całej krainy. Na terenach płaskich o podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym drzewostan tworzy dąb z udziałem lipy oraz domieszką różnych gatunków liściastych. Runo jest ubogie w gatunki. - Stellario holostae-Carpinetum deschampsietosum Oberd.1957 - grąd subatlantycki podzespół ze śmiałkiem

Wystepuje tylko w północnej części krainy, zwykle w dolnej części wzniesień morenowych. Drzewostan dwupiętrowy tworzą oba gatunki dębów oraz lipa, buk i inne gatunki liściaste. W podszycie pojedynczo może występować leszczyna, czeremcha i jabłoń. - Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z trzcinnikiem, odmiana mazowiecka

110

Wystepuje w północno-wschodniej części krainy. Drzewostan dębowy z domieszką świerka i lipy oraz często z nielicznym II piętrem grabowym. W runie dominuje Calamagrostis arundinacea. • DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. – Dbb, Dbs II bon. Gatunki dom. I p. – So, Brzb, Os, Lp Podrost – Dbb, Dbs Podszyt - lesz., trz b., such. Zespół roślinny: Potentillo albae-Quercetum – Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 – świetlista dąbrowa

Związany zwykle ze wyniesieniami terenu: ozy, kemy, moreny czołowe, a także z dobrze nasłonecznionymi zboczami dolin. Podłoże piaszczysto-żwirowe, często z przewarstwieniami gliniastymi, miejscami wzbogaconymi w węglan wapnia. Runo bogate w gatunki, m.in. występuje Potentilla alba, Campanula persicifolia, Betonica officinalis, Serratula tinctoria, Galium mollugo, Pulmonaria angustifolia, Geranium sanguineum.

Las mieszany wilgotny - LMw

Występuje bardzo rzadko, zwykle wśród siedlisk LMśw, gdzie zajmuje obniżenia terenu z wodą w zasiegu profilu glebowego. Jedynie w dzielnicy Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej siedliska te zajmują 6,8% powierzchni leśnej i nieco ponad 3% w dzielnicach Krotoszyńskiej i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Na pozostałym terenie krainy udział ich zwykle nie przekracza 1%. Runo Gatunki różnicujące LMw od BMw Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa

Sit rozpierzchły - Juncus effusus Sit skupiony - Juncus conglomeratus Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Gatunki różnicujące LMw od LMśw: gatunki wymienione wyżej oraz

Trzęślica modra - Molinia coerulea Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Płonnik pospolity - Polytrichum commune (pjd.)

Gatunki częste Kłosówka miękka – Holcus mollis

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Siódmaczek leśny – Trientalis europaea Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Przytulia leśna - Galium sylvaticum Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II bon.

111

Gatunki dom. I p. - Brzb, Os, So

Gatunki II p. - Dbs, Brz, Jw

Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - krusz., trz., jrz, lesz. Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski; postać uboga - Tilio-Carpinetum caricetosum remotae Sok.1980 – grąd subkontynentalny, odmiana małopolska (podzespół z Carex remota)

Spotykany w całej krainie na podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym, najczęściej związany jest z glebami opadowoglejowymi. Drzewostan dębowy z domieszką innych gatunków liściastych lub z sosną. • SOSNOWO-DĘBOWY • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbs III bon., So I-II bon.

Gatunki dom. Ip. - Brzo, Os Gatunki IIp. - Dbs, Os Brzo Podrost - Dbs Podszyt - krusz., lesz., jrz, trz. b., Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy

Występuje rzadko na tym terenie. Związany jest z czwartorzędowymi utworami piaszczystymi. Odznacza się najczęściej drzewostanem dwupiętrowym, sosnowo-dębowym, z domieszką osiki i brzozy omszonej. Warstwa krzewów jest dość dobrze rozwinięta, dość licznie pojawia się kruszyna i leszczyna. W runie występuje m.in. Molinia coerulea. Las mieszany bagienny - LMb Siedliska bardzo rzadko spotykane. Zwykle stanowią strefę przejściową między siedliskami boru bagiennego i siedliskami świeżymi lub boru bagiennego i olsu. Drzewostan olszowy z brzozą omszoną, w runie częste występowanie gatunków borowych oraz Sphagnum squarrosum i Sphagnum palustre, czym różni się od olsu. Runo Gatunki różnicujące LMb od BMb

Torfowiec - Sphagnum fimbriatum Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum

Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Czartawa drobna – Circaea alpina

Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre Turzyca błotna - Carex acutiformis Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata Czermień blotna - Calla palustris

Gatunki częste Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii

112

Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens

Płonnik pospolity - Polytrichum commune Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Pięciornik kurze ziele - Potentilla erecta - oraz w wariancie mniej mokrym (LMb1) i na wyżej położonych kępach Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Kłosówka wełnista – Holcus lanatus Typy lasu • BRZOZOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol III bon., Brzo Gatunki domieszkowe Ip. - So, Św Zespół roślinny - Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy odmiana środkowoeuropejska


Udział siedlisk Lśw między poszczególnymi dzielnicami jest silnie zróżnicowany. Jedynie w dzielnicy Krotoszyńskiej jest on wysoki i wynosi ponad 35%. W dzielnicach Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej wynosi ok. 9%, a na pozostałym terenie zaledwie ok. 1%. Runo Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Marzanka wonna – Galium odoratum (Asperula odorata) Czerniec gronkowy - Actaea spicata Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Turzyca leśna - Carex sylvatica Jaskier różnolistny - Ranunculus auricomus Świerząbek gajowy - Chaerophyllum temulum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

Groszek wiosenny - Lathyrus vernus Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Szczyr trwały – Mercurialis perennis Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria

ponadto w lasach bukowych Perłówka jednokwiatowa - Melica uniflora Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica)

ponadto w Lśw2: Kokorycz wątła - Corydalis intermedia (C .fabacea) Kokorycz pusta - Corydalis cava Cienistka (Zachyłka trójkątna) – Gymnocarpium dryopteris

113

Czyściec leśny - Stachys sylvatica (pjd.) Gatunki częste Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Sałatnik leśny - Mycelis muralis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum Perłówka zwisła - Melica nuntans Typy lasu • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip - Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, pjd. Dbs, Gb, Kl, Lp

oraz Md, Dbb na siedliskach uboższych Gatunki IIp. - Gb Podrost – gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - gb, bk, jrz, lesz. Zespół roślinny: - Galio odorati-Fagetum Rűbel 1930 ex Sougnez et Thill 1959 em. Dierschke 1989 (=Melico-Fagetum Lohm. In Seibert 1954 p.p.) – żyzna buczyna niżowa; podzespoły - typicum i deschampsietosum (Lśw1) oraz corydaletosum (Lśw2)

Występuje na obszarze całej krainy jednak niezbyt licznie. Zajmuje najczęściej piaszczysto-gliniaste i gliniaste wzniesienia moren dennych i czołowych. Poziom wód gruntowych jest poza profilem glebowym i zasięgiem korzeni roślin • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II.bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Bk, Brzb, Os, Dbb

Gatunki II p. - Gb, Lp, Bk, Klp, Jw

Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - krusz., trz., jrz Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski; podzespół typowy (Lśw1) i wariant ze Stachys sylvatica (Lśw2)

Największe powierzchnie zajmuje w Dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Występuje na terenach płaskich o podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym. Drzewostan tworzy dąb szypułkowy z udziałem lipy i buka oraz domieszką różnych gatunków liściastych. Drugie piętro utworzone głównie z grabu oraz lipy i buka osiąga często zwarcie 60-80%. - Stellario holostae-Carpinetum betuli Oberd.1957 - grąd subatlantycki, podzespół typowy (Lśw1) i wariant ze Stachys sylvatica (Lśw2)

W północnej części krainy (dzielnice 1, 2, 3, 5) ten typ lasu zajmuje często płaskie obniżenia u podnóży wzniesień morenowych. Wyróżnia się tym, że w podszycie, oprócz innych gatunków, pojawia się wiciokrzew, głóg i leszczyna.

114

- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół typowy, odmiana mazowiecka, podzespół typowy (Lśw1)

W północno wschodniej części krainy, na terenie dzielnic Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i Kotliny Toruńsko-Plockiej ten typ lasu związany jest głównie z wysoczyznami morenowymi i równinami akumulacji zastoiskowej. Drzewostan dębowy, często z udziałem lipy oraz domieszką gatunków liściastych, z drugim pietrem grabowym i licznie występującą leszczyną w podszycie. Warstwa runa zajmuje 40-100% powierzchni i jest dość bogata w gatunki. Wyróżnia się brakiem klonu polnego w drzewostanie oraz Chaerophyllum temulum i Ranunculus auricomus w runie.

Las wilgotny - Lw Siedliska wilgotne, bardzo żyzne. Występują w krainie III nielicznie. Nieco większe

powierzchnie tych siedlisk spotkać można w dzielnicy Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, gdzie udział ich przekracza nieco 3%. Najrzadziej występują w dzielnicach Borów Tucholskich i Kotliny Gorzowskiej – czyli na terenach z dominującym krajobrazem sandrowym i tarasów plejstoceńskich. Runo Gatunki różnicujące Lw od LMw

Jaskier kosmaty - Ranunculus lanuginosus Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Czyściec leśny - Stachys sylvatica Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Turzyca odległokłosa - Carex remota Czartawa pospolita – Circaea lutetiana Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

oraz geofity wiosenne: Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Złoć żółta – Gagea lutea Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Kokorycz pełna - Corydalis solida Kokorycz wątła - Corydalis intermedia Kokorycz pusta - Corydalis cava Łuskiewnik różowy - Lathrea squamaria

Gatunki częste Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas

oraz inne gatunki występujące w Lśw Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbs I-II bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Os, Jw, Ol, Js, Wz

Gatunki II p. - Gb, Klp

Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - krusz., trz., jrz

115

Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum corydaletosum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski podzespół z kokoryczą

Spotykany na terenie całej krainy, jednakże największe powierzchnie zajmuje w dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Związany z terenami płaskimi i glebami piaszczysto-gliniastymi i gliniastymi. Drzewostan wielopiętrowy dębowy z udziałem lub domieszką lipy i innych liściastych. Drugie piętro z przewagą grabu, o zwarciu 60-80%. - Tilio-Carpinetum stachyetosum i corydaletosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny, wariant z kostrzewą olbrzymią lub z kokoryczą, odmiana mazowiecka

W części północno-wschodniej krainy (dzielnice Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i Kotliny Toruńsko-Płockiej) związany jest głównie z równinami akumulacji zastoiskowej i glebami opadowo i gruntowoglejowymi oraz czarnymi ziemiami. Drzewostan często 3-4 warstwowy – dębowy z udziałem świerka i lipy. Występuje II piętro grabowe oraz dość licznie w podszycie leszczyna i kruszyna.

Ols - Ol

Siedliska Ol tworzą się w miejscach oddalonych od bezpośredniego wpływu cieków wodnych i jednoczesnie znajdujących się pod wpływem wód gruntowych, utrzymujacych się przez dłuższy czas w strefie przypowierzchniowej. Tworzy się w tych warunkach kępowo-dolinkowa struktura lasu z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów liściastych.

Siedliska te spotykane są na terenie całej krainy, udział ich jest w miarę równomiernie rozłożony we wszystkich dzielnicach i wynosi średnio 1,4%. Nieco więcej tych siedlisk (2,4%) występuje jedynie w dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, a najmniej – w Borach Tucholskich (0,5%). Runo Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum


Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria Knieć błotna - Caltha palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus

Turzyca długokłosa - Carex elongata Gatunki różnicujące Ol od Lw Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa - Carex riparia Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris ponadto na kępach:

2.24. Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

116

Borówka czarna – Vaccinium myrtillus Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brzb, Js Gatunki II p. – brak Podrost – Ol Podszyt – krusz., jrz, porz., czm, wb Zespół roślinny Ribeso nigri-ALnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska


Siedliska bardzo żyzne, ale zajmujące niewielkie powierzchnie wzdłuż rzek i mniejszych cieków wodnych. Związane są z terenami zalewanymi przez wody powodziowe. Runo Gatunki różnicujące Lł od OlJ

Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius Jeżyna popielica - Rubus caesius Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum (licznie) oraz wiosną łanowo geofity: Zawilec żółty – Anemone ranunculoides Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Piżmaczek wiosenny – Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima


Gatunki częste

Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Turzyca odległokłosa – Carex remota Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Bluszczyk kyrdybanek - Glechoma hederacea Perz psi – Agropyrun caninum Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Miodunka ćma – Pulmonaria obscura Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Czyściec leśny - Stachys sylvatica (obficie) Szczyr trwały - Mercurialis perennis Świerząbek gajowy - Chaerophyllum temulum

117

Żywokost lekarski - Symphytum officinale Typy lasu • WIĄZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I bon., Wz, Dbs I-II bon. Gatunki domieszkowe Ip. – Ol Gatunki II p. – Bst, Wzs, Tpb Gatunki IIIp. – Czm, Gb, Lp, Kl, Klp, Jb Podrost – Js, Dbs, Tpb Podszyt – czm, bez c., trz, der. św., p. cz. Zespół roślinny - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy - Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą.

Związany jest zwykle z dolinami wielkich rzek. Występuje na skrzydłach dolin, w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i tworzenie się gleb typu mad rzecznych (podzespół typowy). Może występować także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych, w dolinach mniejszych rzek i cieków oraz w rynnach odprowadzających wody opadowe. Charakterystyczne jest wtedy żyzne podłoże gliniaste, dość wysoki poziom wód oraz spływ powierzchniowy (podzespół ze śledziennicą). Drzewostan w tym typie lasu jest dwu lub trzywarstwowy, wiązowo-jesionowy z udziałem dębu szypułkowego. Liczny jest udział czeremchy zwyczajnej w podszycie i dolnym pietrze drzewostanu, a ponadto charakterystyczna jest sezonowa zmienność runa - występowanie geofitów wiosennych oraz aspektu letniego. • WIERZBOWO-TOPOLOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Wbb, Tpb, Tpc, Tpsz Gatunki dom. Ip. – Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Dbs, Ol Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz., der. św., p. cz. Zespoły roślinne - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy

Na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych, w dolinach rzek dużych i średnich, w strefie corocznych zalewów tworzą się łęgi wierzbowe z glebami typu mad rzecznych inicjalnych, natomiast na starszych aluwiach rzecznych, łęgi topolowe z glebami typu mad rzecznych właściwych. W runie dominują: Glechoma hederacea, Aegopodium podagraria, Phalaris arundinacea, Calystegia sepium, Humulus lupulus.

Ols jesionowy - OlJ Siedliska spotykane bardzo rzadko, udział ich w krainie kształtuje się w granicach 0,5%. Związane są z zalewami i jednocześnie niewielkimi zabagnieniami terenu. Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód, np. płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Spotykany bywa też w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, na tarasach przyjeziornych, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z udziałem jesionu, wiązów, rzadziej brzozy omszonej. W podszycie, o zwarciu ok. 20%, występuje grab i czeremcha zwyczajna. Runo Gatunki różnicujące OlJ od Ol


118


Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum Gatunki różnicujące OlJ od Lł

Knieć błotna - Caltha palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Rzeżucha gorzka – Cardamine amara Pępawa błotna - Crepis paludosa Kozłek lekarski - Valeriana officinalis

Gatunki częste Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie) Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie) Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kuklik pospolity - Geum urbanum Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (obficie)

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum Typy lasu • JESIONOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. – Js II bon., Kl, Wz Podrost - Js, Wz, Dbs Podszyt - czm, gb, lesz., trz., jrz, krusz. Zespół roślinny - Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy

119

2.4. Kraina Mazowiecko-Podlaska

2.4.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina Mazowiecko-Podlaska zajmuje część środkowej i wschodniej Polski. Graniczy

od północy z krainą Mazursko-Podlaską, od zachodu z krainą Wielkopolsko-Pomorską, a od południa z krainą Małopolską. Podzielona została na 19 mezoregionów przyrodniczoleśnych, zgrupowanych w 7 dzielnic.

Według podziału fizycznogeograficznego znajduje się ona głównie w obszarze Europy Zachodniej. Obejmuje podprowincje Nizin Środkowopolskich (makroregiony: Nizina Środkowomazowiecka – z wyjątkiem fragmentu na południowym wschodzie, część północno-wschodnia Niziny Południowowielkopolskiej i Wzniesień Południowo-mazowieckich, Nizina Północnomazowiecka, Nizina Południowopodlaska) oraz niewielki fragment podprowincji Wyżyny Wschodniomałopolskiej (makroregion Wyżyny Lubelskiej – część północno-wschodnia). Niewielka część krainy znajduje się w obszarze Europy Wschodniej. Jej północno-wschodni fragment obejmuje podprowincję Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich (makroregion Niziny Północnopodlaskiej – część południowa i południowo-zachodnia), natomiast fragment południowo-wschodni wchodzi w skład podprowincji Polesia (makroregiony: Polesie Podlaskie i Wołyńskie) oraz Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej (makroregiony: Wyżyna Zachodniowołyńska i Kotlina Pobuża).

Najistotniejszą cechą klimatu krainy jest nasilający się ku wschodowi i południowemu wschodowi kontynentalizm, o czym świadczy rosnąca w tych kierunkach amplituda temperatur. Średnia roczna temperatura powietrza w ostatnim okresie waha się od 7,9oC do 8,4oC. Temperatura stycznia średnio wynosi od –0,8oC do –0,2oC, a lipca od 18,9oC do 19,6oC. Na obszarze krainy obserwuje się duże zróżnicowanie opadów, których suma roczna średnio wynosi od 505 do 653 mm.

Powierzchnia krainy jest mało zróżnicowana. Dominują krajobrazy staroglacjalne, a wśród nich krajobraz równin peryglacjalnych. Miejscami występują też obszary krajobrazów dolin i równin akumulacyjnych – tarasów z wydmami i równin poleskich (np. dzielnica Polesia Podlaskiego). Fragmentami w południowo-wschodniej części krainy (dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej) spotyka się także krajobrazy wyżynne – na skałach węglanowych i lessowych. Na obszarze Krainy przeważają utwory zlodowacenia środkowopolskiego – gliny i piaski zwałowe, tworzące mozaikę z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi. Miejscami występują fragmenty piasków, żwirów i głazów moren czołowych oraz mułków i piasków w kemach. Tarasy zalewowe większych rzek (Wisły, Bugu, Narwi) utworzone są z piasków i żwirów rzecznych. Nieco inny charakter mają dzielnice Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej, gdzie piaski tarasów rzecznych tworzą mozaikę z madami rzecznymi i torfami oraz Dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej, obejmująca margle kredowe, iły i mułki akumulacji jeziornej oraz less. Przeważają na tym terenie siedliska Bśw, co związane jest z występowaniem większości lasów na glebach uboższych – bielicowych i rdzawych, wytworzonych z piasków rzecznych tarasów akumulacyjnych. Najuboższe siedliska występują w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie 75,2% lasów stanowią siedliska Bśw, a 6,5% Bs. Jedynie dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej, obejmująca duże powierzchnie utworów lessowych z glebami brunatnymi i płowymi oraz rędziny wykształcone z margli kredowych – ma znaczny udział siedlisk Lśw (54,9%).

Siedliska wilgotne występują w rozproszeniu na całym terenie; przeważają siedliska uboższe, z glebami glejobielicowymi, mniej jest siedlisk żyźniejszych, z glebami glejowymi i opadowo-glejowymi. Większy udział siedlisk wilgotnych spotykany jest w dzielnicy Polesia Podlaskiego (ok. 20%), gdzie występuje dużo podmokłych terenów.

120

Siedliska bagienne, związane z glebami organicznymi, występują na tym terenie sporadycznie, przy czym częściej spotyka się siedliska żyźniejsze - ols (Lb) i ols jesionowy (Lłb), niż siedliska borowe bagienne.

Lesistość na terenie krainy jest bardzo mała – wynosi zaledwie 19,6 %. Ponadto kraina ta jest także najuboższa ze wszystkich krain pod względem liczby gatunków tworzących drzewostany. Obszar jej znajduje się w zasadzie poza granicami zasięgu świerka, buka i jodły. Role gatunków głównych pełnią: sosna zwyczajna, dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz olsza czarna.

S o s n a z w y c z a j n a (So) spotykana jest na każdym siedlisku, a udział jej na siedliskach uboższych jest bliski 100%. Na siedliskach, świeżych bogatych może stanowić domieszkę z brzozą brodawkowatą, rzadziej lipą drobnolistną i grabem zwyczajnym w drzewostanach dębowych. Na ubogich siedliskach wilgotnych i bagiennych tworzy drzewostany z domieszką brzozy omszonej, rzadziej olchy czarnej, a na żyznych bagiennych może stanowić domieszkę w drzewostanach olchowych lub olchowo-brzozowych. Udział drzewostanów sosnowych w poszczególnych dzielnicach wynosi 70-80%, jedynie w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej jest mniejszy - 44,1 %.

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) – na siedliskach żyźniejszych i wilgotniejszych oraz d ą b b e z s z y p u ł k o w y (Dbb) – na siedliskach uboższych pełnią ważną rolę lasotwórczą na tym terenie. Drzewostany dębowe spotykane są na siedliskach Lśw i Lł. Na siedliskach LMśw i LMw dąb jako gatunek współpanujący występuje z sosną zwyczajną i brzozą (brodawkowatą i omszoną), a na siedlisku Lw – z olszą czarną i brzozą. Na siedliskach uboższych stanowić może pojedynczą domieszkę w drzewostanach sosnowych. Udział powierzchniowy tego gatunku w lasach nie jest duży, jedynie w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej – na glebach wykształconych z lessów lub utworów kredowych przekracza 30%.

O l s z a c z a r n a (Ol) Występowanie drzewostanów olszowych związane jest z żyznymi glebami bagiennymi i wilgotnymi siedlisk Lb, Lłb i Lw. Na innych siedliskach może stanowić jedynie niewielką domieszkę. Udział drzewostanów olszowych jest nieco większy w dzielnicach Polesia Podlaskiego i Wyżyny Wschodniolubelskiej, gdzie zbliża się do 10 %.

Z innych gatunków, mających znaczenie lasotwórcze na terenie Krainy IV, wymienić należy, spotykane na większości siedlisk, brzozę brodawkowatą (Brzb) i brzozę omszoną (Brzo) oraz świerk pospolity (Św) w północno-wschodniej części obszaru krainy. Jesion wyniosły (Js) ma często znaczny udział na żyznych siedliskach lasów świeżych, wilgotnych i łęgowych szczególnie w południowo-wschodniej części krainy (dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej).

121

2.4.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU BORY Bór suchy - Bs

Zajmuje z reguły wierzchołkowe części wydm śródlądowych lub zwydmione piaski starych tarasów rzecznych i wodnolodowcowych; miejsca najbardziej suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan sosnowy o rozluźnionym zwarciu, ok. V bonitacji i bardzo złej jakości technicznej. Warstwa krzaczkowatych porostów (głównie rodzaju Cladonia sp.) jest silnie rozwinięta, a warstwa zielna złożona jest głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu.

Procentowy udział tych siedlisk w lasach nie jest duży, średnio w krainie zajmują 1,1% powierzchni leśnej. Zwraca uwagę jedynie nieco większy udział tych siedlisk w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, wynoszący 6,5%. 2.26. Runo Gatunki Bs

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis Chrobotek widlasty - Cladonia furcata Chrobotek - Cladonia cornuta

Porost islandzki - Cetraria islandica Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium Mącznica lekarska - Arctostaphyllos uva-ursi Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Szczotkicha siwa - Corynephorus canescens Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Trzcinnik piaskowy – Calamagrostis epigeios (sporadycznie)


Gatunki główne Ip. - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. - Brzb (sporad.) Podrost - brak Podszyt - jał., so, brzb, jrz, wb piask. Zespół roślinny

- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. subkontynentalna Bór świeży - Bśw

Siedliska ubogie świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej wpływem. Średni ich udział w lasach krainy wynosi 29,4%, jednakże w poszczególnych dzielnicach jest mocno zróżnicowany – od ok. 9% w Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej do 75% w Dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej. Runo Gatunki różnicujące Bśw od Bs

122

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący – Hylocomium splendens Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Konwalia majowa - Convallaria majalis Fiołek psi - Viola canina Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Wężymord niski - Scorzonera humilis Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda) Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense

Gatunki częste Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gorysz pagórkowy – Peucedanum oreoselinum Tomka wonna - Anthoxanthum odoratum

Izgrzyca przyziemna - Sieglingia decumbens Kosmatka licznokwiatowa - Luzula multiflora

W wariancie Bśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typ lasu • SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So III bon. Gatunki dom. I p. – Brzb Podrost – Brz, So Podszyt: jrz, dbb, brz, jał., os Zespół roślinny

- Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat.&J.Mat. 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2)

Drzewostan sosnowy z domieszką brzozy brodawkowatej. W warstwie zielnej runa dominują borówki, a w warstwie mszystej Pleurosium schreberi. - Peucedano-Pinetum typicum - Mat. (1962) 1973 - kontynentalny sosnowy bór świeży, odmiana sarmacka; podwariant typowy (Bśw1) oraz z Molinia caerulea (Bśw2)

W północnej części krainy: dzielnice Niziny Północnomazowieckiej, Puszczy Kurpiowskiej, Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej, spotykana nieco żyźniejsza postać Bśw z drzewostanem sosnowym bonitacji II.5. - Peucedano-Pinetum pulsatilletosum Mat. (1962) 1973 – podzespół sasankowy kontynentalnego boru świeżego, odmiana sarmacka - Vaccinio vitis-idaea-Pinetum Sokołowski 1980 – bór brusznicowy, odmiana sarmacka

Uboższa postać spotykana jest głównie w dzielnicy Polesia Podlaskiego, Puszczy Kurpiowskiej i Niziny Północno-Mazowieckiej. Związana jest z suchymi, gruboziarnistymi piaskami sandrowymi i rzecznymi tarasów akumulacyjnych. Zajmuje szczyty i stoki wzniesień o ekspozycji południowej. Charakterystyczną cechą jest występowanie gatunków kserotermicznych z rodzajem Pulsatilla sp. na czele oraz w niewielkiej ilości porostów.

123

Bór wilgotny - Bw Siedliska związane z wodą gruntową utrzymującą się w zasięgu profilu przez większą część roku. Spotykane często w strefie przejściowej miedzy borami świeżymi, a siedliskami bagiennymi borów lub lasów lub wśród siedlisk Bśw w lokalnych zagłębieniach terenu. Drzewostan tworzy sosna z domieszką obu gatunków brzóz. W północnej części krainy może sporadycznie pojawić się pojedynczy świerk w II piętrze. W podszycie występuje kruszyna, a runo składa się głównie z Vaccinium myrtillus i Molinia coerulea.

Siedliska Bw zajmują zaledwie 1,4% powierzchni leśnej w krainie IV; nieco większy ich udział obserwuje się tylko w dzielnicach Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej (3-5%). Runo Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune

ponadto w wariancie Bw2 występiją pojedynczo Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum Bagno zwyczajne - Ledum palustre Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb falisty – Dicranum polysetum (D. undulatum) Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - So II-III bon. Gatunki dom. Ip. - Brz, Brzo, Os Podrost – Brz, So Podszyt : krusz. (głównie), jrz, pjd. jał., os Zespół roślinny - Molinio caeruleae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 – bór sosnowy wilgotny, odmiana środkowopolska; wariant typowy – Bw1 oraz wariant z bagnem zwyczajnym – Bw2

Bór bagienny - Bb 2.27. Siedliska Bb występują najczęściej na obrzeżach torfowisk wysokich lub w

bezodpływowych zagłębieniach terenu, w zasięgu stagnujących kwaśnych wód gruntowych. Drzewostan sosnowy, często z domieszką brzozy omszonej, jest słabo zwarty, bonitacji ok. IV-V. W podszycie występują wierzby krzewiaste (łoza i wierzba uszata). Runo tworzy warstwa krzewinkowa z dominacją Ledum palustre i Vaccinium uliginosum oraz kępy torfowców.

2.28. Siedliska te występują bardzo rzadko – największe powierzchnie zajmują w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, jednakże ich udział nie przekracza tam 0,5%.

Runo

124

Gatunki różnicujące Bb od Bw Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum Torfowiec zakrzywiony – Sphagnum recurvum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik cienki - Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Gatunki częste Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie) Borówka bagienna (pijanica) - Vaccinium uliginosum (licznie) Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący – Hylocomium splendens

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.) Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brz Podrost – brak Podszyt - krusz., wb. sz., wb. usz., jrz Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny podzespół typowy, odmiana śródlądowa środkowopolska BORY MIESZANE Bór mieszany świeży – BMśw

Siedliska BMśw często tworzą większe kompleksy z siedliskami Bśw, zajmując nieco żyźniejsze fragmenty. Największe powierzchnie zajmują w Dzielnicy Niziny Północnomazowieckiej – 41%, natomiast najmniejsze – ok. 5% - w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie dominują siedliska Bśw oraz w Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej, którą charakteryzuje przewaga żyznych siedlisk Lśw. Runo Gatunki różnicujące BMśw od Bśw

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Orlica pospolita - Pteridium aquillinum Malina kamionka - Rubus saxatilis

Poziomka pospolita - Fragaria vesca Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera

Gatunki częste 2.29. Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

125

Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Przetacznik leśny - Veronica officinalis Gorysz pagórkowaty - Peucedanum oreoselinum

W wariancie BMśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II bon.

Gatunki dom. Ip. - Dbb, Brzb, Os Gatunki II p. – brak Podrost - So, Dbb, Brzb Podszyt - jał., jrz, krusz. Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum typicum (W.Mat. 1981) J.Mat.1988 – kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy

Najczęściej spotykany typ lasu, związany z utworami piaszczystymi czwartorzędowymi. Drzewostan tworzy sosna z domieszką lub drugim piętrem dębowym i dość dobrze rozwiniętą warstwą podszytu. Roślinność charakteryzuje przewaga gatunków właściwych borom nad gatunkami lasów liściastych. • ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II bon., Św Gatunki dom. Ip. - Dbs, Brzb, Os Gatunki II p. – Św, So Podrost – So, Dbs Podszyt - jrz, krusz., gb, (lesz.) Zespół roślinny

- Serratulo-Pinetum (W.Mat.1981) J.Mat.1988 (Calamagrostio-Piceetum Sokołowski 1968) - subborealny bór mieszany odm. sarmacka

Nieco żyźniejsza postać BMśw występująca głównie w północno-wschodniej i środkowej części krainy. Drzewostan świerkowo-sosnowy z dość licznym podszytem. Runo bogate w gatunki, z przewagą mchów.

Bór mieszany wilgotny - BMw Spotykany najczęściej w obniżeniach terenu wśród siedlisk BMśw lub na jego obrzeżach. Najwięcej tych siedlisk występuje w Dzielnicy Polesie Podlaskiego (9,8%), gdzie obserwuje się także wyższy, niż w pozostałych dzielnicach, udział innych siedlisk wilgotnych oraz bagiennych. Średni udział siedlisk BMw w krainie kształtuje się ok. 4%. Runo Gatunki różnicujące BMw od Bw

Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) oraz gatunki borów mieszanych:

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Orlica pospolita - Pteridium aquilinum

126

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

oraz tylko w części północnej krainy: Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Gatunki różnicujące BMw od BMśw Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Rokietnik pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II bon., Dbs

Gatunki dom. I p. - Brzo, Brzb Gatunki IIp. i podrost – Brzo, Os Podszyt - jrz, lesz.

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany, podzespół trzęślicowy.

Spotykany na terenie całej krainy w obniżeniach terenu na glebach znajdujacych się w zasięgu wód

gruntowych. Drzewostan dębowo-sosnowy z drugim piętrem, które tworzą brzoza omszona i osika. W runie

dominuje Molinia coerulea.

• DĘBOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św II bon., Dbs, Os Gatunki dom. Ip. – Brz, Brzo, So, (Ol) Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – jrz, krusz., lesz. 2.30. Zespół roślinny - Querco-Piceetum typicum (W.Mat.1952) w.Mat.&Pol.1955 - jegiel

Spotykany bardzo rzadko – niewielkie fragmenty tego typu lasu występują w dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej i w północnej części dzielnicy Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Może zajmować lokalne obniżenia terenu, pomiędzy siedliskami lasu bagiennego i boru mieszanego świeżego, a także niewielkie wyniesienia wśród olsów.

Bór mieszany bagienny - BMb 2.31. Siedliska BMb zajmują niewielkie powierzchnie i są bardzo rzadko spotykane.

Mogą stanowić strefę przejściową między siedliskami Bb i BMw lub Bw. Związane są z glebami wytworzonymi z torfowisk przejściowych przechodzących w torfowiska

127

wysokie. W krainie IV największy ich udział, sięgający zaledwie 0,7%, obserwuje się w dzielnicy Polesia Podlaskiego.

Runo Gatunki różnicujące BMb od Bb

Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium Nerecznica szerokolistna – Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Listera sercowata - Listera cordata (w części północnej krainy) Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (w części północnej krainy)

Gatunki różnicujące BMb od BMw gatunki wyżej wymienione oraz Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Torfowiec - Sphagnum fallax Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum

Gatunki częste Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca)

Trzęślica modra - Molinia coerulea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Kosmatka owłosiona – Luzula pilosa Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)


Gatunki główne Ip. - So III bon. Gatunki dom. Ip. - Brzo Podrost - So Podszyt – pjd. krusz., wb sz., wb usz. Zespół roślinny

- Vaccinio uliginosi-Pinetum molinietosum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny podzespół z Molinia coerulea, odmiana śródlądowa środkowopolska

Występuje w lokalnych bezodpływowych zagłębieniach terenu, z wysokim poziomem wody gruntowej. Związany z torfowiskami wysokimi. • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Św II bon. Gatunki dom. Ip. – So, Brzo Podrost – gatunki z drzewostanu Podszyt - krusz., jrz Zespół roślinny - Sphagno girgensohnii-Piceetum Polak.1962 – borealna świerczyna (postać kresowa)

W krainie IV spotykany tylko w dzielnicach Puszczy Kurpiowskiej oraz Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej. Występuje bardzo rzadko, tworząc niewielkie płaty. Drzewostan świerkowy z domieszką sosny i brzozy omszonej, rzadziej dębu i osiki.

LASY MIESZANE

128

Las mieszany świeży - LMśw Siedliska dość żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. Na terenie

Krainy IV powierzchniowy ich udział kształtuje się na poziomie ok. 20% w poszczególnych dzielnicach, z wyjątkiem Dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej, gdzie wynosi 0,2% oraz Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej – 12,9%. Runo Gatunki różnicujące LMśw od BMśw Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata)


Perłówka zwisła - Melica nutans Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Przytulia Schultesa - Galium schultesii Zawilec gajowy - Anemone nemorosa

Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris ) Turzyca palczasta - Carex digitata

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

Gatunki częste


Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Malina kamionka - Rubus saxatilis Poziomka pospolita - Fragaria vesca Konwalia majowa - Convallaria majalis Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) oraz w LMśw2 - Skrzyp łąkowy - Equisetum pratense

Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Typy lasu • SOSNOWO-DĘBOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Dbs, (Dbb), So I-II bon.,

Gatunki dom. I p. - Brzb, Os Gatunki II p. - pjd. Gb, So Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - jał., jrz, krusz., (lesz.)

Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy

Spotykany na terenie całej krainy. Związany jest głównie z piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Drzewostan sosnowo-dębowy lub sosnowy z drugim piętrem dębowym i warstwą krzewów dość dobrze rozwiniętą. • GRABOWO-DĘBOWY

129

Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon

Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Dbb, So

Gatunki II p. – Gb (Bk)


Podszyt - krusz., trz., jrz Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z trzcinnikiem, odmiana środkowopolska

Spotykany na terenie całej krainy. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej występuje odmiana wołyńska zespołu, odznaczająca się występowaniem czereśni pojedynczo w drzewostanie. W dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej może występować buk jako domieszka w I lub II piętrze drzewostanu. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Db, (Dbb) II bon., Gatunki dom. I p. - So, Brzb, Os, Lp, Gb, Jb, Gr Podrost - gatunki wystepujące w drzewostanie Podszyt - lesz., trz. br., such., głóg Zespół roślinny: - Potentillo albae-Quercetum – Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 – świetlista dąbrowa

Spotykany w zachodniej i północnej części krainy oraz w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej. Zwykle zajmuje wyniesienia terenu, takie jak ozy, kemy, moreny czołowe, ale spotykany jest także na ich zboczach.

Las mieszany wilgotny - LMw Siedliska zwykle występujące w sąsiedztwie LMśw; obserwuje się większy ich udział w tych dzielnicach, gdzie siedliska LMśw zajmują większe powierzchnie. Nie są to jednak siedliska często spotykane. Runo Gatunki różnicujące LMw od BMw

Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Sit rozpierzchły - Juncus effusus Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum

oraz gatunki występujące w LMśw Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Gatunki częste Trzcinnik leśny – Calamagrostis arundinacea

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY

130

Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II-III bon., Św I-II bon.,

Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os,

Gatunki II p. – pjd. Gb

Podrost - Kl, Gb, Lp

Podszyt - lesz., krusz., trz., jrz, czm Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny, wariant z Festuca gigantea, postać uboga, odmiana mazowiecka

Las mieszany bagienny - LMb Siedliska LMb odznaczają się przede wszystkim glebami torfowymi torfowisk

przejściowych z wodą gruntową o bardzo słabym przepływie. Udział siedlisk LMb w powierzchni lasów jest zaledwie śladowy. Nieco wyższy jest tylko w dzielnicach Polesia Podlaskiego – 1,2% i Wyżyny Wschodniolubelskiej – 1,6%. Runo Gatunki różnicujące LMb od BMb Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre

Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata Czermień błotna - Calla palustris Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum Torfowiec - Sphagnum fimbriatum

Gatunki częste

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens


Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca) - oraz w wariancie mniej mokrym (LMb1) i na wyżej położonych kępach Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Konwalijka dwulistna – Maianthemum bifolium

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Rokiet pierzasty - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi)

Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Typy lasu • BRZOZOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II.5-III bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, So Podrost - brak Podszyt - brak

131

Zespół roślinny - Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy odmiana subkontynentalna

Spotykany na terenie całej krainy, zwykle w izolowanych zagłębieniach z dala od cieków wodnych, gdzie ruch wód gruntowych zaznacza się słabo i brak jest powierzchniowych zalewów. Drzewostan olszowy przy dość znacznym udziale brzozy omszonej. Od olsu różni się występowaniem Sphagnum squarrosum, Sphagnum palustre, Sphagnum fimbriatum,częstym występowaniem gatunków borowych oraz brakiem Ribes nigrum • SOSNOWO-BRZOZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Brzo, So III bon. Gatunki dom. Ip. - Ol Gatunki IIp. - pjd. Św Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – wb. Szara (łoza), krusz. Zespół roślinny - Betula pubescens-Thelypteris palustris (Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis Czerw. 1972) – sosnowo-brzozowy las bagienny

W krainie IV ogranicza swoje występowanie do dzielnicy Puszczy Kurpiowskiej. Występuje na rozległych torfowiskach, na brzegach dolin rzecznych lub w dużych misach wytopiskowych. Gleby wykształcone z torfowiska przejściowego. Drzewostan brzozowo-sosnowy o różnym udziale obu gatunków.


Udział siedlisk Lśw w Lasach państwowych krainy IV jest zróżnicowany. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej wynosi blisko 55%, a w dzielnicy Równiny Kurpiowskiej w ogóle nie stwierdzono ich występowania. Na pozostałym terenie siedliska Lśw zajmują mniej niż 10% powierzchni leśnej. Runo Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum

Czerniec gronkowy - Actaea spicata Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Nerecznica samcza – Dryopteris filix-mas (obficie) Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Turzyca leśna - Carex sylvatica Trędownik bulwiasty – Scrophularia nodosa Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Groszek wiosenny – Lathyrus vernus Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum

132

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura oraz w Lśw2

Czyściec leśny - Stachys sylvatica (pjd.) Gatunki częste

Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Sałatnik leśny - Mycelis muralis Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Perłówka zwisla - Melica nuntans Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Turzyca palczasta - Carex digitata

Kuklik pospolity - Geum urbanum Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris)

Typy lasu • LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Lp, Kl, Dbb, Jw, Os, Brzb Gatunki II p. – Gb, Lp, Kl, Jb, Gr, (Wz, Js – Lśw2) Podrost – gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - lesz., gb, jb, trz., krusz., głóg, dereń, kal., czm Zespół roślinny: - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - subkontynentalny las grądowy, podzespół typowy odm. środkowopolska (odznaczająca się brakiem świerka)

Spotykany na terenie całej krainy. Drzewostan zwykle 3-4 warstwowy. Najwyższą warstwę, o pokryciu ok. 70% tworzy dąb z innymi gatunkami liściastymi. Drugie piętro (60-80% pokrycia) tworzy głównie grab oraz lipa drobnolistna. Podrost i podszyt stanowią zwykle ok. 20% pokrycia, a bogata w gatunki warstwa runa - 40-100%. W dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej występuje odmiana wołyńska zespołu, odznaczająca się występowaniem drzewiastej czereśni oraz Melittis melissophyllum w runie. - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski, odmiana kujawska, podzespół typowy (Lśw1) i ze Stachys sylvatica (Lśw2)

Wystepuje tylko w dzielnicy Równiny Warszawsko-Kutnowskiej. Wyróżnia się tym, że w drzewostanie może występować niewielka domieszka buka. Las wilgotny - Lw

Siedliska Lw są bardzo żyzne. Związane są głównie z równinami akumulacji zastoiskowej. Charakterystyczny dla nich jest 3-4warstwowy drzewostan i pojawianie się aspektu wiosennego i letniego w runie. Spotykane są na terenie całej krainy jednakże występują sporadycznie. Średni ich udział powierzchniowy nie osiąga 2%. Nieco wyższy jest tylko w dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej – 4%. Runo Gatunki różnicujące Lw od LMw

Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum

133

2.32. Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Kopytnik pospolity – Asarum eutopaeum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czyściec leśny - Stachys sylvatica

oraz geofity wiosenne: Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Kokorycz pełna - Corydalis solida Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Złoć żółta - Gagea lutea Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum (pjd.)

Gatunki częste Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum oraz inne gatunki występujące w Lśw

Typy lasu • LIPOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Db I-II bon.

Gatunki dom. I p. - Lp, Kl, Js, Brzo, Os, Ol, Gb

Gatunki II p. - Gb, Lp, Js, Kl, Gr, Jb, Iwa

Podrost - Kl, Gb, Lp, Db

Podszyt - lesz., gb, krusz., czr, trz., jrz, czm, such. Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum stachyetosum i corydaletosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z czyśćcem lub kokoryczą, odm. środkowopolska (bez świerka) - Galio sylvatici-Carpinetum corydaletosum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski podzespół z kokoryczą. Ols - Ol

Siedliska Ol zajmują miejsca oddalone od bezpośredniego wpływu cieków wodnych, ale jednocześnie tam, gdzie poziom wód gruntowych przez dłuższy czas (ok. 200 dni w roku) pozostaje ponad powierzchnią terenu. Struktura lasu kępowo-dolinkowa, z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów liściastych. Siedliska olsowe zajmują większe powierzchnie niż pozostałe siedliska bagienne, ale ich powierzchniowy udział, dość równomierny w poszczególnych dzielnicach, wynosi średnio w krainie tylko 3,2%. Runo Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum

Porzeczka czarna - Ribes nigrum Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata

134

Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria

Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Knieć błotna – Caltha palustris Szalej jadowity - Cicuta virosa

Gatunki różnicujące Ol od Lw Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa - Carex riparia Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Turzyca długokłosa - Carex elongata Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre Turzyca pecherzykowata - Carex vesicaria Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre Niezapominajka błotna - Myosotis palustris

Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris ponadto na wyższych kępach:

2.33. Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Borówka czarna – Vaccinium myrtillus

Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brz, Js, Dbs Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – krusz., jrz, porz., czm, wb szerokolistne Zespół roślinny - Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska

LASY ŁĘGOWE Las łęgowy - Lł W krainie IV siedliska Lł występują bardzo nielicznie i zajmują niewielkie powierzchnie. Udział tych siedlisk jest zaledwie śladowy. Tylko w dzielnicach Równiny Warszawsko-Kutnowskiej oraz Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej zaznaczył się ich niewielki udział (0,1%), co ma związek głównie z terenami położonymi nad Wisłą i Bugiem. Runo

135

Gatunki różnicujące Lł od OlJ występowanie geofitów wiosennych:

2.34. Zawilec żółty - Anemone ranunculoides 2.35. Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculuc ficaria) Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima 2.36. Złoć żółta - Gagea lutea Kokorycz pełna – Corydalis solida

Gatunki różnicujące Lł od OlJ Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Jeżyna popielica - Rubus caesius

Gatunki częste Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Czyściec leśny – Stachys sylvatica Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Zdrojówka rutewkowata – Isopyrum thalictroies Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Kuklik pospolity - Geum urbanum


Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium

Typy lasu • JESIONOWO-WIĄZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I bon., Wz, Dbs Gatunki dom. Ip. – Ol Gatunki II p. – Bst, Wzsz Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz e., świd., p. cz. Zespół roślinny - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy; - Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą.

Związany jest zwykle z dolinami większych rzek, lecz spotykany bywa także nad mniejszymi rzekami w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i powstawanie gleb typu mad rzecznych. Występuje także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych i rynnach odprowadzających wody opadowe. Związane jest wtedy z żyznym podłożem gliniastym, dość wysokim

136

poziomem wód oraz spływem powierzchniowym. W strukturze lasu często widoczne jest III piętro drzewostanu, które często tworzą: grab, lipa, klon zwyczajny i polny, jabłoń dzika, czeremcha. • WIERZBOWO-TOPOLOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Tpb, Tpc, Tpsz, Wbb Gatunki dom. Ip. – Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Dbs, Ol Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz., der. św., p. cz Zespoły roślinne - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy

W dolinach rzek dużych i średniej wielkości, w strefie corocznych zalewów, na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych występuje łęg wierzbowy, natomiast starsze aluwia rzeczne zajmuje łęg topolowy. Gleby typu mad inicjalnych lub właściwych. W runie występują m.in.: Glechoma hederacea, Aegopodium podagraria, Phalaris arundinacea, Rubus caesius, Calystegia sepium, Humulus lupulus.

Ols jesionowy - OlJ Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód – płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Spotykany także w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z domieszką jesionu i innych gatunków. Drugie piętro mniej liczne – ok. 20 % pokrycia. W krainie IV powierzchniowy udział siedlisk OLJ dość równomiernie kształtuje się we wszystkich dzielnicach – i wynosi 0,6-0,9%. Runo Gatunki różnicujące OlJ od Ol





Gatunki częste Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie) Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie) Turzyca długokłosa - Carex elongata Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus

Perz psi - Agropyron caninum Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kuklik pospolity - Geum urbanum

137

Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum Typy lasu • JESIONOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. – Js II bon., Kl, Dbs, (Wz) Gatunki IIp. – Gb, Czm. Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - czm., lesz., trz. e., jrz, krusz. Zespół roślinny - Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy

138

2.5. Kraina Śląska

1.2.5.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina Śląska znajduje się w południowo-zachodniej części Polski; od północy graniczy z krainą

Wielkopolsko-Pomorską, od wschodu z krainą Małopolską a od południowego zachodu z krainą Sudecką. Podzielona została na 20 mezoregionów przyrodniczoleśnych, zgrupowanych w 6 dzielnic. Większość obszaru znajduje się na terenie dwóch podprowincji fizycznogeograficznych: Nizin Środkowopolskich (makroregiony: Wał Trzebnicki, Nizina Śląska) oraz Niziny Sasko-Łużyckiej (makroregiony: Obniżenie Dolnołużyckie, Wzniesienia Łużyckie, Nizina Śląsko-Łużycka). Południowe i południowo-zachodnie tereny położone są w podprowincji Sudetów (makroregiony: Przedgórze Sudeckie, część północna Pogórza Zachodniosudeckiego), natomiast niewielki fragment na wschodzie – w podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (makroregion Wyżyna Śląska – część zachodnia). Mała, południowo-wschodnia część krainy znajduje się w zasięgu podprowincji Północnego Podkarpacia (makroregiony: Kotlina Ostrawska, część zachodnia Kotliny Oświęcimskiej) i Zewnętrznych Karpat Zachodnich (makroregion Pogórze Zachodniobeskidzkie część zachodnia).

Kraina Śląska należy do obszarów ciepłych, o długim okresie wegetacyjnym. Charakteryzuje się łagodną zimą (średnia temperatura stycznia ok. 1,1oC) i ciepłym latem (20.0oC). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi w niej od 8,4oC do 9,2oC. Na obszarze krainy występuje znaczne zróżnicowanie warunków pluwialnych, średnia suma opadów waha się od 508 – 843 mm. Obszar Przedgórza Sudeckiego charakteryzuje się wyższą roczną sumą opadów i znacznie niższymi temperaturami lipca niż pozostała część krainy Śląskiej.

Na obszarze krainy dominują krajobrazy staroglacjalne, w części południowej (dzielnica Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego oraz dzielnica Kędzierzyńsko-Rybnicka) – wyżynne, a wśród nich – lessowy. Dość często spotykane są też krajobrazy dolin i równin akumulacyjnych – den dolinnych i tarasów z wydmami (głównie w dzielnicy Wrocławskiej).

Obszar krainy znajdował się w zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego i na całym niemal terenie występują gliny zwałowe oraz piaski i żwiry lodowcowe z tego okresu. W wielu punktach obszaru, w mocno zredukowanej, szczątkowej postaci, spotykane są piaski, żwiry i głazy moren czołowych, stanowiące resztki dawnego łańcucha moren czołowych, wyznaczającego maksymalny zasięg nasunięcia lądolodu w czasie zlodowacenia środkowopolskiego. Obecnie tworzą one niewielkie wzgórza, zbudowane w większości ze żwirów i głazów pochodzenia północnego tkwiących bezładnie w glinie. Piaski i żwiry wodnolodowcowe mogą występować pod lub na glinie zwałowej. Rozprzestrzenienie ich jest nieco większe niż gliny zwałowej. Piaski rzeczne tarasów akumulacyjnych grupują się często w sąsiedztwie rzek, podobnie jak mady i mułki rzeczne. Większe powierzchnie tworzą w mezoregionie Borów Dolnośląskich, Obniżenia Ścinawskiego i Lasów Lublinieckich. Należy jeszcze wymienić, znajdującą się w części południowej, dzielnicę Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego, gdzie dominuje less oraz dzielnice Kędzierzyńsko-Rybnicką i Równiny Opolskiej z utworami starszymi - wapieniami, łupkami, marglami i piaskowcami triasowymi i kredowymi.

Ogólnie w krainie przeważają krajobrazy równin peryglacjalnych, przy czym w części południowo-zachodniej - krajobraz wyżynny lessowy, a w południowej - wyżynny na skałach węglanowych oraz na skałach krzemianowych. W środkowej części, głównie wzdłuż Odry, występują krajobrazy den dolinnych i tarasów z wydmami.

Największą powierzchnię w krainie zajmują siedliska nizinne. Dominują siedliska Bśw i BMśw (łączny ich udział wynosi ok. 45%), związane z uboższymi glebami bielicowymi i rdzawymi, wytworzonymi z piasków sandrowych lub piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich. Tylko na fragmentach zwydmionych tych utworów spotyka się ubogie Bśw i Bs; siedliska te przeważają w dzielnicy Równiny Dolnośląskiej. Gleby brunatne oraz płowe charakteryzują siedliska LMśw i Lśw, których nieco większe

139

powierzchnie występują się w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego oraz Kędzierzyńsko-Rybnickiej, a gleby opadowoglejowe, glejowe, murszowate, czarne ziemie – siedliska wilgotne LMw i Lw. Ubogie siedliska wilgotne z glebami glejo-bielicowymi wyróżniają zwykle siedliska Bw i BMw, których większe powierzchnie występują w dzielnicy Równiny Opolskiej, Równiny Dolnośląskiej oraz Kędzierzyńsko-Rybnickiej. Siedliska bagienne, związane z glebami torfowymi, spotykane są sporadycznie.

Na terenie krainy występują również siedliska wyżynne - głównie LMwyż i Lwyż – na glebach wytworzonych z lessów (dzielnica Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego) oraz utworów triasowych (dzielnica Kędzierzyńsko-Rybnicka).

Ponadto fragmentarycznie spotykane są także siedliska górskie, głównie LMG - w mezoregionie Przedgórza Sudeckiego na pagórach krystalicznych (Masyw Ślęży, Wzgórza Strzegomskie i Wzgórza Strzelińskie) oraz w mezoregionie Płaskowyżu Głubczyckiego – na należącym do Polski fragmencie Gór Opawskich.

Lesistość krainy Śląskiej nie jest duża – wynosi 26,3%. Obszar krainy znajduje się w zasięgu występowania wszystkich ważniejszych, lasotwórczych gatunków drzew: sosny, świerka, jodły, dębów, buka, olszy i jesionu.

S o s n a z w y c z a j n a (So) jest gatunkiem o największym znaczeniu lasotwórczym, występuje w drzewostanach na wszystkich siedliskach. Udział jej jako gatunku panującego wynosi 73,14%, co prawie odpowiada sumie powierzchni borów i borów mieszanych oraz około połowie powierzchni lasów mieszanych. Największy jej udział w lasach, ponad 80%, obserwuje się w dzielnicach: Równiny Opolskiej, Równiny Dolnośląskiej i Równiny Niemodlińsko-Grodkowskiej, a najmniejszy w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego, gdzie niewiele przekracza 20%.

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) jako gatunek panujący najczęściej występuje na siedliskach typu podgórskiego i górskiego – w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego udział jego przekracza 27%. Na pozostałym terenie drzewostany świerkowe zajmują zaledwie kilka procent powierzchni, jednakże gatunek ten często stanowi domieszkę w drzewostanach na siedliskach świeżych i wilgotnych borów i lasów mieszanych.

J o d ł a p o s p o l i t a (Jd) jako gatunek panujący występuje bardzo rzadko. Na siedliskach wyżynnych i górskich jodła, wraz ze świerkiem, dębem i bukiem spotykana jest w drzewostanach na żyznych siedliskach lasów świeżych i mieszanych.

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) oraz d ą b b e z s z y p u ł k o w y (Dbb) mają duże znaczenie w lasach krainy; łączny ich udział wynosi średnio ok. 10%, ale miejscami, np. w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego przekracza 33%. Niewielki udział mają tylko w Dzielnicy Równiny Opolskiej. Dąb bezszypułkowy występuje zwykle na siedliskach LMwyż lub LMśw, a dąb szypułkowy głównie na siedliskach wilgotnych lasów łęgowych oraz świeżych i wilgotnych grądów. Na uboższych siedliskach oba gatunki stanowią domieszki w składzie drzewostanu, z tym że dąb bezszypułkowy nie występuje na siedliskach wilgotnych.

B u k z w y c z a j n y (Bk) występuje w niewielkich ilościach na żyznych siedliskach lasów mieszanych i lasów. Lite drzewostany tworzy przede wszystkim na terenach podgórskich (LMwyż i Lwyż).

O l s z a c z a r n a (Ol) jako gatunek panujący występuje głównie na siedliskach bagiennych lasów liściastych i zabagnionych łęgów. Jako gatunek domieszkowy spotykana jest w większości drzewostanów na wilgotnych siedliskach mezo- i eutroficznych (LMw, Lw) i także na siedliskach wyżynnych. Udział jej sięga zaledwie kilku procent.

B r z o z a b r o d a w k o w a t a (Brzb) i b r z o z a o m s z o n a (Brzo) występują na większości siedlisk jako gatunki domieszkowe. Brzoza omszona preferuje siedliska mezo- i eutroficzne bardziej wilgotne.

140

Z innych gatunków drzew, które występują głównie jako domieszki w drzewostanach, wymienić należy: jesion wyniosły, wiąz szypułkowy, polny i górski oraz jawor – gatunki lasów wilgotnych i łęgowych; grab pospolity, klon zwyczajny, lipę drobnolistną, modrzew europejski – gatunki typowe dla grądów; osikę – stanowiącą domieszkę w drzewostanach mieszanych borów i lasów liściastych oraz lipę szerokolistną – gatunek domieszkowy w drzewostanach na eutroficznych siedliskach podgórskich.

2.5.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU A. SIEDLISKA TERENÓW NIZINNYCH BORY Bór suchy - Bs

Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Występują z reguły w wierzchołkowej części wydm śródlądowych, na najbardziej suchych, gruboziarnistych piaskach. Charakterystyczną cechą jest silnie rozwinięta warstwa krzaczkowatych porostów z dominacją gatunków z rodzaju Cladonia sp. Warstwa zielna słabo rozwinięta (10-30%) złożona głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu. Drzewostan sosnowy o rozluźnionym zwarciu, niskiej jakości i ok. V bonitacji. Na terenie krainy Śląskiej spotykany jest tylko w dzielnicy Równiny Dolnośląskiej (ok.1% powierzchni leśnej) i być może w dzielnicach Wrocławskiej i Równiny Opolskiej. Runo

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotki - Cladonia pl. sp. (C. gracilis, C. furcata, C. cornuta)


Kostrzewa owcza - Festuca ovina Wrzos pospolity - Calluna vulgaris

Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Rokiet pospolity - Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Szczotlicha siwa - Corynephorus canescens Trzcinnik piaskowy - Calamagrostis epigeios Szczaw polny - Rumex acetosella


Gatunki główne I p. - So IV-V bon. Gatunki dom. I p. - spor. Brzb Podrost - brak Podszyt - jał. Zespół roślinny

- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. suboceaniczna


wpływem. Są dość licznie reprezentowanym typem siedliska w dzielnicy Równiny

141

Dolnośląskiej (ok. 40% powierzchni leśnej) oraz w dzielnicy Równiny Opolskiej (ok. 20%). Znacznie mniejszy udział mają w dzielnicy Wrocławskiej (13%), a na pozostałym terenie nie przekraczają 2%. Występują w niewielkich zagłębieniach międzywydmowych lub na terenie płaskim. Drzewostan sosnowy z domieszką brzozy brodawkowatej nieco lepszej bonitacji niż w Bs. W niektórych obniżeniach terenu pojedynczo może występować świerk, nie dochodząc jednak do II piętra. Runo Gatunki różnicujące Bśw od Bs Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Rokiet cyprysowaty - Hypnum cupressiforme Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Gruszyczka jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda)

Gatunki częste Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Wrzos pospolity - Calluna vulgaris

Bielistka siwa - Leucobryum glaucum Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum

Kostrzewa owcza - Festuca ovina Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

Śmiałek pogięty- Deschampsia flexuosa Pomocnik baldaszkowy - Chimaphila umbellata

w wariancie Bśw2 - Molinia coerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne - So III bon. Gatunki dom. I p. - Brzb Podrost - So Podszyt - św, dbb, bk, jał., jrz, Zespół roślinny

- Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat.&J.Mat. 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży odmiana pomorsko-śląska, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2).

Bór wilgotny - Bw Siedliska ubogie wilgotne – pod umiarkowanym i dość silnym wpływem wody

gruntowej - woda w profilu glebowym utrzymuje się przez cały rok. Drzewostan sosnowy z większą lub mniejszą domieszką brzóz. Występują najczęściej w sąsiedztwie siedlisk Bśw; ich udział procentowy jest nieco wyższy w dzielnicach Równiny Dolnośląskiej i Równiny Opolskiej (ok. 8%). Na pozostałym terenie można spotkać tylko niewielkie fragmenty tych siedlisk. Runo Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea (licznie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

142

w wariancie Bw2 pojedynczo: Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum

Bagno zwyczajne - Ledum palustre Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium Izgrzyca przyziemna - Sieglingia decumbens

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – So II.5 bon. , Brzb, Brzo Gatunki dom. Ip. - Podrost – pjd. So Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny Molinio caeruleae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 – bór sosnowy wilgotny, wariant typowy (Bw1) i wariant z bagnem zwyczajnym (Bw2) Bór bagienny - Bb

Siedliska Bb występują w bezodpływowych obniżeniach terenu i związane są z głębokimi, kwaśnymi torfami torfowisk wysokich oraz wodą gruntową utrzymującą się przez znaczną część roku blisko powierzchni. Drzewostan ok. V bonitacji, o złej jakości technicznej. W runie przeważają torfowce oraz Ledum palustre i Vaccinium uliginosum.

Są to siedliska bardzo rzadko spotykane. W krainie Śląskiej występują śladowo – największy udział mają w dzielnicy Równiny Opolskiej, ale wynosi on zaledwie 0,1%. Runo Gatunki różnicujące Bb od Bw:

Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Torfowiec magelański - Sphagnum magellanicum Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik sztywny- Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Gatunki częste Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (licznie) Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

143

Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - So V bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo Podrost – brak Podszyt - krusz., wierzby krzew (wbsz., wbusz.). Zespół roślinny - Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny, odmiana śródlądowa środkowopolska

BORY MIESZANE Bór mieszany świeży – BMśw

Siedliska świeże, o glebach mineralnych, z głębokim poziomem wody gruntowej. Tworzą często większe kompleksy z siedliskami Bśw. Największe powierzchnie zajmują w dzielnicy Niemodlińsko-Grodkowskiej - ponad 45% udziału oraz Wrocławskiej - 32,4%. Na pozostałym terenie stanowią ok. 25% siedlisk, z wyjątkiem dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego, gdzie jest ich bardzo mało – nie zajmują nawet 5% powierzchni. 2.37. Runo Gatunki różnicujące BMśw od Bśw Poziomka pospolita - Fragaria vesca Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum )

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium (pjd.) Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella (pjd.)

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera

ponadto w kwaśnych dąbrowach Kłosówka miękka - Holcus mollis Jastrzębiec sabaudzki - Hieracium sabaudum Jastrzębiec gładki - Hieracium laevigatum Konwalia majowa - Convallaria majalis


Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

oraz pjd. w wariancie BMśw2 Trzęślica modra - Molinia coerulea (do 5% pokrycia)


Gatunki główne - So I-II bon., Dbb, (Dbs)

Gatunki dom. I p. - Brzb, Os (Św, Jd)

144

Gatunki IIp. - pjd. Gb, So Podrost - So, Dbb Podszyt - jał., jrz, krusz.

Zespół roślinny - Querco roboris-Pinetum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany

Spotykany na terenie całej krainy, bardzo jednak rzadko w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego. Związany jest z utworami piaszczystymi, czwartorzędowymi, głównie piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Drzewostan sosnowy, z domieszką lub drugim piętrem dębowym (oba dęby mogą się zastępować) i warstwą krzewów dość dobrze rozwiniętą. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbb (Dbs) III bon., So Gatunki dom. I p. – (Bk), Św, Brzb Podrost – So, Dbb Podszyt - krusz., lesz., jrz Zespół roślinny - Calamagrostio arundinaceae-Quercetum (Hartm.1934) Scam.1959 – środkowoeuropejski acidofilny las dębowy.

Występuje na pojedynczych stanowiskach w całej krainie. Zajmuje utwory piaszczyste, rzadziej piaszczysto-gliniaste. W runie dominuje Calamagrostis arundinacea.

Bór mieszany wilgotny - BMw Siedliska dość ubogie, wilgotne, spotykane zwykle w obniżeniach terenowych lub w

strefie przejściowej między siedliskami BMśw i Bw. Na terenie krainy Śląskiej siedliska te występują stosunkowo licznie – średni ich udział wynosi 13,3%. Największe powierzchnie zajmują w dzielnicy Równiny Opolskiej, gdzie ich udział wynosi 27,5%, a najmniejsze - w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego (2,6%) oraz w dzielnicy Wrocławskiej (6,9%). Runo Gatunki różnicujące BMw od Bw Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Gatunki różnicujące BMw od BMśw Trzęślica modra - Molinia coerulea Płonnik pospolity - Polytrichum commune (małe kępy)

Torfowiec całolistny- Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) oraz w typie lasu świerkowo-sosnowym:

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa (licznie) Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia Torfowiec ostrolistny - Sphagnum acutifolium

Gatunki częste Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy – Oxalis acetosella Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Trzcinnik leśny – Calamagrostis arundinacea Kłosówka miękka - Holcus mollis Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

145

Rokietnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)

Typy lasu • BRZOZOWO-DĘBOWY Drzewostan

Gatunki główne - Dbs III bon

Gatunki dom. I p. - Brzb, Brzo, (So, Św) Podrost - Brzb, Dbs, So Podszyt - krusz. (zwarcie 10-60%)

Zespół roślinny

- Molinio caeruleae-Quercetum Scam. 59 em. Brzeg, Kaspr., Krot.89 - środkowoeuropejski acidofilny las wilgotny (środkowoeuropejska mokra dąbrowa trzęślicowa)

Zajmuje rozległe obniżenia terenu na podłożu piaszczystym. Poziom wód gruntowych wysoki.

Drzewostan, tworzy dąb szypułkowy z domieszką brzóz oraz miejscami sosny i świerka. Drugie piętro, jeżeli

jest, nie zajmuje więcej niż 20%. W runie przeważa Molinia coerulea oraz Calamagrostis arundinacea i Holcus

mollis.

• ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – So II-III bon., Św Gatunki dom. Ip. – Dbs, Brzb, Brzo Podrost – Brzo, So, Dbs Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Pinetum Staszk.1958 – bór wilgotny trzcinnikowy, odmiana dolnośląska

Spotykany w środkowej i południowo-wschodniej części krainy. Wyróżnia się, podobnie jak w przypadku Bw, masowym występowaniem Calamagrostis villosa oraz gatunków związanych z borami świerkowymi o typowo górskim charakterze. Bór mieszany bagienny - BMb

Siedliska spotykane bardzo rzadko, głównie w środkowej i południowo-wschodniej części krainy; nieco więcej jest ich w dzielnicy Równiny Niemodlińsko-Grodkowskiej – gdzie stanowią 4,3% powierzchni leśnej. Zajmują gleby wytworzone z torfów torfowisk przejściowych. W runie występuje m.in. Calamagrostis villosa oraz Ledum palustre i Polytrichum commune. Runo Gatunki różnicujące BMb od Bb

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa (licznie) Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohni Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Gatunki różnicujące BMb od BMw i Bw Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune (licznie) Torfowiec błotny – Sphagnum palustre

146

Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Mochwian bagienny - Aulacomium palustre

Gatunki częste

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Rokietnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum )

oraz gatunki borów mieszanych Typy lasu • ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – So II-III bon., Św Gatunki dom. Ip. – Db, Brzb, Brzo Podrost – Brzo, So, Św Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Pinetum Staszk.1958 – bór wilgotny trzcinnikowy, odmiana dolnośląska LASY MIESZANE Las mieszany świeży - LMśw

Siedliska średnio żyzne, świeże, z głębokim poziomem wody gruntowej. W krainie Śląskiej udział tych siedlisk kształtuje się w granicach 18-20% w dzielnicach Wrocławskiej, Równiny Niemodlińsko-Grodkowskiej i Kędzierzyńsko-Rybnickiej, natomiast na pozostałym terenie wynosi tylko 4,5-7%. Runo Gatunki różnicujące LMśw od BMśw

Perłówka zwisła - Melica nutans Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata)

Dabrówka rozłogowa - Ajuga reptans Turzyca palczasta - Carex digitata Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Sałatnik leśny - Mycelis muralis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum Przytulia Schultesa - Galium schultesii Przytulia leśna - Galium sylvaticum Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

ponadto w lasach jodłowych Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium) Przytulia wiosenna - Cruciata glabra Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum

147

Gatunki częste gatunki występujące w BMśw, głównie:

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Przetacznik lekarski - Veronica officinalis

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Konwalia majowa - Convallaria majalis

oraz Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) - w LMśw2 Typy lasu • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. - Bk III bon. Gatunki dom. I p. – brak Podrost - brak Podszyt: - Zespół roślinny: - Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa, podzespoły: typicum i cladonietosum (LMśw1) oraz - dryopteridetosum (LMśw2).

Spotykany jest na terenie całej krainy, ale udział jego jest nieliczny. Drzewostan bukowy, niewysokiej bonitacji z pojedynczą domieszką grabu, lipy, sosny i dębu szypułkowego. W wariancie wilgotnym w runie występuje paproć – Gymnocarpium dryopteris. • SOSNOWO-DĘBOWY • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne - So I-II bon. Dbs, (Dbb) III bon.

Gatunki dom. I p. - Brzb, Os, (Św, Jd) Gatunki IIp. - pjd. Gb, So Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - jał., jrz, krusz.


Spotykany na terenie całej krainy, bardzo jednak rzadko w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego. Związany jest głównie z piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Drzewostan sosnowo-dębowy lub sosnowy z drugim piętrem dębowym (oba dęby mogą się zastępować) i warstwą krzewów dość dobrze rozwiniętą. • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbs II-II.5 bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Bk, Dbb, So

Gatunki II piętra - pjd. Gb, Bk

Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., trz.., jrz Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski, podzespoły: polytrichetosum i lathyretosum

148

Spotykany na terenie całej krainy, zajmuje tereny płaskie o podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym. Największe powierzchnie zajmuje w dzielnicy Wrocławskiej. Drzewostan dębowy z udziałem lipy oraz domieszką gatunków liściastych. Runo ubogie w gatunki. - Tilio-Carpinetum caricetosum brizoides Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z Carex brizoides, odmiana małopolska (LMśw1, LMśw2)

Występuje w dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej. Wyróżnia się występowaniem domieszki świerka w drzewostanie oraz leszczyny i czeremchy w podszycie. • JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne – Jd, Św II-III bon. Gatunki dom. I p. - So, Bk Podrost – Jd, Bk Podszyt - krusz., jrz Zespół roślinny - Abietetum polonicum (Dziub.1928). Br.Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy bór mieszany, podzespół typowy (LMśw1) i circaetosum (LMśw2)

Spotykany na pojedynczych stanowiskach w dzielnicach: Wrocławskiej, Równiny Niemodlińsko-Grodkowskiej i Równiny Opolskiej. Uboższa postać tego zbiorowiska, występująca na stromych, bardziej nasłonecznionych stokach może mieć charakter boru mieszanego.

Las mieszany wilgotny - LMw Siedliska spotykane zwykle wśród siedlisk LMśw; zajmują obniżenia terenu z wodą w

zasiegu profilu glebowego. Dość znaczne powierzchnie zajmują w dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej (17,7%). Na pozostałym terenie udział ich nie przekracza 10%, a w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego wynosi zaledwie 1,2%. Runo Gatunki różnicujące LMw od BMw

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Sit rozpierzchły - Juncus effusus

Sit skupiony - Juncus conglomeratus Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Turzyca zajęcza - Carex leporina Gatunki różnicujące LMw od LMśw gatunki wymienione wyżej oraz:

Trzęślica modra - Molinia coerulea Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Płonnik pospolity - Polytrichum commune (pjd.)

Gatunki częste Kłosówka miękka – Holcus mollis

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Pszeniec leśny - Melampyrum nemorosum Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Przytulia leśna - Galium sylvaticum

Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan

149

Gatunki główne Ip. - Dbs II bon. Gatunki dom. I p. - So, Lp, Bk, Brzb, Os

Gatunki II piętra - Gb, Lp, Jw

Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., trz., jrz Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski; podzespół ze Stachys sylvatica

Spotykany w całej krainie oprócz dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej. Występuje na terenach płaskich o podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym. Drzewostan wielowarstwowy dębowy z udziałem lipy i buka oraz domieszką różnych gatunków liściastych. Drugie piętro tworzy głównie grab oraz lipa i buk. Od grądu subkontynentalnego różni się występowaniem klonu polnego oraz Chaerophyllum temulum i Ranunculus auricomus w runie. - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny, odmiana małopolska, podzespół ze Stachys sylvatica

W dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej drzewostan tworzy dąb, często z udziałem lipy oraz domieszką innych gatunków liściastych oprócz buka. W drugim piętrze występuje często grab, a w podszycie leszczyna. Las mieszany bagienny - LMb Siedliska bardzo rzadko spotykane. Powierzchniowy ich udział w lasach krainy Śląskiej jest zaledwie śladowy. Najwięcej ich występuje w dzielnicy Równiny Niemodlińsko-Grodkowskiej – 0,7%.

Występuje na glebach wytworzonych z torfowisk przejściowych, zwykle w izolowanych zagłębieniach z dala od cieków wodnych, gdzie ruch wód gruntowych zaznacza się słabo i brak jest powierzchniowych zalewów. Mogą stanowić strefę przejściową między siedliskami boru bagiennego i siedliskami świeżymi lub boru bagiennego i olsu. Drzewostan olszowy z brzozą omszoną, w runie częste występowanie gatunków borowych. Od olsu wyróżnia się występowaniem: Sphagnum squarrosum, stałą obecnością Sphagnum palustre, Sphagnum fimbriatum oraz brakiem Ribes nigrum. Runo Gatunki różnicujące LMb od BMb

Torfowiec - Sphagnum fimbriatum Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum

Nerecznica błotna - Thelypteris palustris Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre

Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata Czermień błotna - Calla palustris

Gatunki częste Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens



150

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Kłosówka wełnista – Holcus lanatus Typy lasu • BRZOZOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol III bon., Brzo Gatunki dom. Ip. - So, Św Podrost - brak Podszyt – porz., wb sz., wb usz. Zespół roślinny - Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy odmiana środkowoeuropejska LASY Las świeży - Lśw Udział siedlisk Lśw w ogólnej powierzchni Lasów Państwowych krainy nie jest duży – najczęściej kilkuprocentowy. Nieco większy jest tylko w dzielnicach Kędzierzyńsko-Rybnickiej (13,4%) oraz Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego (12,3%). Runo Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Marzanka wonna – Galium odoratum (Asperula odorata) Czerniec gronkowy - Actaea spicata Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Turzyca leśna - Carex sylvatica Turzyca orzęsiona – Carex pilosa Jaskier różnolistny - Ranunculus auricomus Świerząbek gajowy - Chaerophyllum temulum Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

Groszek wiosenny - Lathyrus vernus Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Szczyr trwały – Mercurialis perennis Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

ponadto w lasach bukowych Perłówka jednokwiatowa - Melica uniflora Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica)

Gatunki częste Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Sałatnik leśny - Mycelis muralis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum Perłówka zwisła - Melica nuntans

151

w wariancie Lśw2 występują pojedynczo: Kokorycz wątła - Corydalis intermedia (C. fabacea) Kokorycz pusta - Corydalis cava Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Cienistka (Zachyłka trójkątna) – Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Typy lasu • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. - Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw I-II bon., pjd. Dbs, Gb, Kl, Lp

oraz Md, Dbb i So na siedliskach uboższych Gatunki IIp. - Gb Podrost – gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - gb, jrz, lesz. Zespół roślinny: - Galio odorati-Fagetum Rűbel 1930 ex Sougnez et Thill 1959 em. Dierschke 1989 (=Melico-Fagetum Lohm. In Seibert 1954 p.p.) – żyzna buczyna niżowa; podzespoły: typicum i deschampsietosum (Lśw1) oraz corydaletosum (Lśw2)

Występuje niezbyt licznie na obszarze całej krainy; nieco częściej spotykany jedynie w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego. Zajmuje piaszczysto-gliniaste i gliniaste wzniesienia moren dennych i czołowych oraz spotykany jest także na utworach lessowych.

• GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II.bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Bk, Brzb, Os, Dbb Gatunki II piętra - Gb, Lp, Bk, Klp, Jw Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., trz., jrz Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski;

Występuje na terenach płaskich o podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym. Drzewostan wielowarstwowy. W I piętrze występuje dąb z udziałem lipy i buka oraz domieszką gatunków liściastych. Drugie piętro jest utworzone głównie z grabu oraz lipy i buka, o zwarciu koron 60-80%. - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół typowy, odm małopolska

Występuje na terenie dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej. Wyróżnia się brakiem domieszki buka w drzewostanie oraz występowaniem drugiego piętra grabowego i leszczyny w podszycie. Warstwa runa zajmuje 40-100% powierzchni i jest bogata w gatunki.

Las wilgotny - Lw Siedliska wilgotne, bardzo żyzne. Na terenie krainy występują nielicznie - udział ich

kształtuje się w granicach 1,3-5,3%. Często występują w sąsiedztwie siedlisk Lśw, zajmując gleby z gruntowym lub opadowym oglejeniem. Runo Gatunki różnicujące Lw od LMw

Jaskier kosmaty - Ranunculus lanuginosus Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Czyściec leśny - Stachys sylvatica Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria

152

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Czartawa pospolita – Circaea lutetiana Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere

oraz geofity wiosenne: Zawilec narcyzowy - Anemone ranunculoides Złoć żółta – Gagea lutea Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Kokorycz pełna - Corydalis solida Kokorycz wątła - Corydalis intermedia Kokorycz pusta - Corydalis cava Łuskiewnik różowy - Lathrea squamaria

Gatunki częste Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas

oraz inne gatunki występujące w Lśw Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbs I-II bon. Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Jw., Ol, Js, Wz Gatunki II piętra - Gb, Klp Podrost – Dbs, Lp, Js, Wzs, Jw. Podszyt - krusz., trz., jrz Zespoły roślinne - Galio sylvatici-Carpinetum corydaletosum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski podzespół z kokoryczą

Zajmuje zwykle miejsca bardziej wilgotne wśród siedlisk lasu świeżego.

- Tilio-Carpinetum corydaletosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z czyśćcem lub kokoryczą, odmiana małopolska

W dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej drzewostan jest często 3-4 warstwowy, brak jest klonu polnego w II piętrze drzewostanu oraz Chaerophyllum temulum i Ranunculus auricomus w runie.

Ols - Ol Siedliska spotykane na terenie całej krainy w miejscach znajdujących się z dala od

bezpośredniego wpływu cieków wodnych i jednocześnie pozostających przez znaczną część dni w roku pod wpływem wód gruntowych. W tych warunkach tworzy się kępowo-dolinkowa struktura runa z gatunkami szuwarowymi i gatunkami lasów liściastych. Udział tych siedlisk w krainie V kształtuje się w granicach 0,2-1,2%. Runo Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum

Porzeczka czarna - Ribes nigrum

153

Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria

Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Knieć błotna - Caltha palustris

Szalej jadowity - Cicuta virosa Gatunki różnicujące Ol od Lw Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa - Carex riparia Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Turzyca długokłosa - Carex elongata Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre Turzyca pecherzykowata - Carex vesicaria Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre Niezapominajka błotna - Myosotis palustris



Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brzb, Js, Dbs Gatunki II p. – brak Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – krusz., jrz, porz., czm, wb szerokolistne Zespół roślinny Ribeso nigri-ALnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska


Siedliska Lłw związane są najczęściej z tarasami rzecznymi większych rzek, rzadziej mniejszych cieków wodnych. W krainie Śląskiej tylko dzielnica Wrocławska, związana z doliną Odry, ma nieco większy udział tych siedlisk - 6,6%. Na pozostałym terenie powierzchnia ich występowania z reguły nie przekracza 1%. Runo Gatunki różnicujące Lł od OlJ

Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum

154

Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius Jeżyna popielica - Rubus caesius Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum (obficie) oraz wiosenne geofity (łanowo): Zawilec żółty – Anemone ranunculoides Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Piżmaczek wiosenny – Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima


Gatunki częste Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Turzyca rzadkokłosa – Carex remota Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Perz psi – Agropyrun caninum Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Miodunka ćma – Pulmonaria obscura Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Czyściec leśny - Stachys sylvatica (obficie) Szczyr trwały - Mercurialis perennis Świerząbek gajowy - Chaerophyllum temulum

2.40. Typy lasu • WIĄZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I bon., Wz, Dbs I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Ol Gatunki II p. – Bst, Wzs, Tpb Gatunki IIIp. – czm, Gb, Lp, Kl, Klp, Jb Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz., der.św., p. cz. Zespół roślinny - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy; - Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą.

Związany jest zwykle z dolinami wielkich rzek, ale może występować także w dolinach mniejszych rzek i cieków oraz na skrzydłach dolin, w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i tworzenie się gleb typu mad rzecznych. Występuje również w rynnach o podłożu gliniastym, gdzie przy dość wysokim poziomie wód gruntowych istnieje ich spływ powierzchniowy. Charakterystyczny dla tego zespołu jest drzewostan, zwykle dwu lub trzywarstwowy, wiązowo-jesionowy z udziałem dębu szypułkowego oraz liczny udział czeremchy zwyczajnej w podszycie i dolnym pietrze drzewostanu. Runo odznacza się sezonową zmiennością - występowaniem geofitów wiosennych oraz aspektu letniego. • WIERZBOWO-TOPOLOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Wbb, Tpb, Tpc, Tpsz

155

Gatunki dom. Ip. – Wbkr, Ol, Wzp, Db Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – czm, bez c., trz., der.św, p. cz. Zespoły roślinne - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy

Na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych, w dolinach rzek dużych i średniej wielkości, w strefie corocznych zalewów występują łęgi wierzbowe, natomiast na starszych piaszczystych aluwiach rzecznych łęgi topolowe. Gleby typu mad rzecznych inicjalnych lub właściwych. W runie występują m.in.: Glechoma hederacea, Aegopodium podagraria, Phalaris arundinacea, Calystegia sepium, Humulus lupulus. Siedliska te należy zaliczyć do Lł3.

Ols jesionowy - OlJ Siedliska spotykane bardzo rzadko, udział ich w krainie nie przekracza 1%. Związane są z długo utrzymującymi się zalewami i jednocześnie niewielkimi zabagnieniami terenu. Zajmuje tereny o powolnym przepływie wód – płaskie dna dolin wolno płynących mniejszych rzek i strumieni oraz brzeżne partie dolin większych rzek. Także spotykany jest w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, na tarasach przyjeziornych, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Drzewostan olszowy z udziałem jesionu, wiązów, rzadziej brzozy omszonej. W II piętrze, o zwarciu ok. 20%, często występuje grab i czeremcha zwyczajna. Runo Gatunki różnicujące OlJ od Ol




Knieć błotna - Caltha palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Rzeżucha gorzka – Cardamine amara Pępawa błotna - Crepis paludosa Kozłek lekarski - Valeriana officinalis Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus

Gatunki częste Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie) Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie) Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kuklik pospolity - Geum urbanum Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum

156

Typy lasu • JESIONOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki domieszkowe Ip. – Js, Kl, Gb (Wz) Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - czm. , lesz., trz., jrz, krusz. Zespół roślinny - Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy B. SIEDLISKA TERENÓW WYŻYNNYCH I PODGÓRSKICH

Bór mieszany wyżynny świeży – BMwyżśw Występują nielicznie, głównie w dzielnicach graniczących z krainą Sudecką. Spotykane w części wierzchołkowej wzniesień lub na stokach narażonych na działanie wiatru, a także na niewielkich płaskich wysoczyznach. Udział ich w Krainie V jest znikomy. Runo Gatunki różnicujące BMwyż od BMśw

Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Gatunki różnicujące BMwyż i BMśw (wspólne; od Bśw) Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Poziomka pospolita - Fragaria vesca Malina kamionka - Rubus saxatilis Przetacznik lekarski - Veronica officinalis Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Szczawik zajęczy - Oxalis acetosaella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Sałatnik leśny - Mycelis muralis Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum

Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea oraz gatunki występujące na południowych stokach:

Janowiec barwierski - Genista tinctoria Dzwonek brzoskwiniolistny - Capmanula persicifolia Lilia złotogłów - Lilium martagon Kokoryczka wonna - Polygonatum odoratum (P. officinale) Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum Przytulia pospolita - Galium mollugo Naparstnica zwyczajna - Digitalis grandiflora Jastrzębiec baldaszkowy - Hieracium umbellatum

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity – Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Gruszyczka jednostronna – Orthilia secunda (Pirola secunda) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

157

Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Pszeniec zwyczajny - Melampyrum vulgatum

Kosmatka gajowa – Luzula luzuloides (L. nemorosa) Konwalia majowa – Convallaria majalis

2.41. Typy lasu • BRZOZOWO-DĘBOWY • SOSNOWO-DĘBOWY 2.42. Drzewostan Gatunki główne - Dbb II-III bon., Brzb Gatunki domieszkowe – So, Św, Bk, Dbs Gatunki podszytowe - krusz.., lesz., jrz Zespół roślinny - Luzulo luzuloidis-Quercetum genictetosum tinctoriae Hartm.1953 – podgórska dąbrowa acidofilna, odmiana sudecka, podzespół z Janowcem barwierskim

Bór mieszany wyżynny wilgotny – BMwyżw Występuje bardzo rzadko. Wyróżnia się masowym występowaniem Calamagrostis

villosa oraz gatunków związanych z borami świerkowymi o typowo górskim charakterze. Runo Gatunki różnicujące BMwyżw od BMwyżśw

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia

2.43. Typy lasu • ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – So II.5 bon., Św Gatunki dom. Ip. – Dbs, Brzb, Brzo, Podrost – Św, Dbs Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Pinetum Staszk.1958 – bór wilgotny trzcinnikowy, odm. górnośląska

Las mieszany wyżynny świeży – LMwyżśw Siedliska LMwyż najliczniej występują w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego, gdzie stanowią 16,9% powierzchni leśnej. Spotykane są nielicznie także w sąsiadujących z krainą Sudecką mezoregionach dzielnic Równiny Dolnośląskiej, Wrocławskiej i Kędzierzyńsko-Rybnickiej. Runo Gatunki różnicujące LMwyż od LMśw Starzec Fuchsa - Senecio Fuchsii

Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa)

Gatunki różnicujące LMwyż i LMśw (wspólne) od BMwyż Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Turzyca palczasta - Carex digitata

158

Przytulia Schultesa - Galium schultesii Dabrówka rozłogowa - Ajuga reptans Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Perłówka zwisła - Melica nutans Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Sałatnik leśny - Mycelis muralis Kłosówka miękka - Holcus mollis Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana)

- na utworach węglanowych (buczyny storczykowe) Buławnik wielkokwiatowy - Cephalanthera damasonium (=C. alba) Gnieźnik leśny - Neottia nidus-avis Podkolan biały - Platanthera bifolia Traganek szerokolistny - Astragalus glycyphyllos Czyścica storzyszek - Clinopodium vulgare (Calamintha vulgaris) Kokoryczka wonna - Polygonatum odoratum (P. officinale) Konwalia majowa - Convallaria majalis Żłobik koralowy - Corallorhiza trifida

Gatunki częste Konwalijka dwulistna - Majenthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Orlica pospolita - Pteridium aguilinum Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Malina kamionka - Rubus saxatilis Poziomka pospolita - Fragaria vesca Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera Malina właściwa - Rubus idaeus Typy lasu • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. - Bk III bon. Gatunki dom. I p. – pjd. Lp, So, Gb Gatunki dom. II p. – pjd. Dbb, Św Podrost: - gatunki drzewostanu Podszyt: - Zespoły roślinne - Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa; podzespoły: typicum i cladonietosum (LMwyż1) oraz dryopteridetosum (LMwyż2).

Występuje najliczniej w Dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej. Zajmuje zarówno płytkie zwietrzeliny skał metamorficznych (gleby typu ranker brunatny) jak i utwory czwartorzędowe, przykrywające podłoże skalne. Drzewostan bukowy III bon. z pojedynczą domieszką grabu, lipy sosny i dębu bezszypułkowego. - Taxo-Fagetum Etter 1947 – storczykowa buczyna sudecka

Występuje na wysokości 380-560 m n.p.m. na górze Miłek (Pogórze Kaczawskie). Zajmuje górne lub środkowe partie zboczy o znacznym nachyleniu i ekspozycji południowej lub południowo-zachodniej. Drzewostan bukowy II-III bon. z jaworem w II piętrze. Runo dość bogate w gatunki; występują także licznie różne gatunki storczyków.

159

• GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbs, Dbb II-II.5 bon. Gatunki domieszkowe I piętra - So, Lp, Brz, Os, Bk,

Gatunki II piętra - Gb, Lp, Bk, Klp

Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., trz.., jrz Zespół roślinny - Galio sylvatici-Carpinetum luzuletosum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski, forma podgórska

Spotykany najczęściej w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego. Zajmuje utwory czwartorzędowe – piaszczysto-gliniaste, lub bezwęglanowe lessy. Drzewostan dębowy z udziałem lipy oraz domieszką różnych gatunków liściastych oraz często sosny. Runo ubogie w gatunki. • BRZOZOWO-DĘBOWY 2.44. Drzewostan Gatunki główne - Dbb II-II.5 bon., Brz Gatunki domieszkowe – Św, Bk, So Dbs Gatunki podszytowe - krusz., lesz., jrz Zespół roślinny - Luzulo luzuloidis-Quercetum typicum Hartm.1953 – podgórska dąbrowa acidofilna odmiana sudecka, podzespół typowy

Spotykany tylko w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego. Zajmuje zbocza głównie o wystawie zachodniej w granicach wysokości 300-500 m n.p.m. Podłożem są bezwęglanowe skały; mogą być przykryte piaszczystymi lub piaszczysto-gliniastymi utworami czwartorzędowymi.

• SOSNOWO-JODŁOWY Drzewostan: Gatunki główne I p. - Jd II-II.5 bon. Gatunki dom. I p. – So, Bk,Św Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - jrz, krusz.. Zespół roślinny: - Abietetum polonicum (Dziub.1928). Br.-Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy bór mieszany, postać kresowa

Występuje sporadycznie.

160

Las mieszany wyżynny wilgotny - LMwyżw Występuje sporadycznie, zwykle razem z siedliskami LMwyżśw, zajmując zagłębienia terenowe i dolne partie stoków. Siedliska występujące na Przedgórzu Sudeckim, Płaskowyżu Głubczyckim, Przedgórzu Paczkowskim oraz w Górach Opawskich. Runo Gatunki różnicujące LMwyżw od LMwyżśw

Trzęślica modra – Molinia caerulea Trzęślica trzcinowata - Molinia arundinacea Płonnik pospolity – Polytrichum commune

Gatunki różnicujące lasy mieszane wyżynne od BMwyżw jak dla LMwyżśw

Gatunki częste jak dla LMwyżśw

Typy lasu • DĘBOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. – Dbb II-II.5 bon. Gatunki domieszkowe Ip. – So, Bk, Brzo, Lp, Db, Brz, Os, Św Podszyt – krusz., lesz. Zespół roślinny

- Molinio arundinaceae-Quercetum Neuh.et.-Nov.1967 – podgórski acidofilny las wilgotny Las wyżynny świeży – Lwyżśw Siedliska Lwyżśw zajmują w dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego ponad 29% powierzchni leśnej. Występują jeszcze sporadycznie w dzielnicach Kędzierzyńsko-Rybnickiej, Równiny Dolnośląskiej i Wrocławskiej, jednakże udział ich tam kształtuje się w granicach 1%. Runo Gatunki różnicujące Lwyż od Lśw Starzec Fuchsa - Senecio Fuchsii

Gajowiec żółty górski - Galeobdolon luteum ssp. montanum Gatunki różnicujące Lwyżśw i Lśw (wspólne) od LMwyżśw

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Turzyca leśna - Carex sylvatica Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Miodunka plamista - Pulmonaria officinalis Nerecznica samcza - Dryipteris filix-mas Trędownik bulwiasty - Scrophularia nodosa Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Groszek wiosenny - Lathyrus vernus Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Kłosownica leśna - Brachypodium sylvaticum

161

Szczyr trwały - Mercurialis perennis oraz

- w buczynach Żywiec dziewięciolistny - Dentaria enneaphyllos Jęczmieniec (Wydmuchrzyca) zwyczajny - Hordelymus (Elymus) europaeus Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Czerniec gronkowy - Actaea spicata

- w zboczowych lasach lipowo-klonowych na południowych stokach Dzwonek brzoskwiniolistny - Campanula persicifolia Naparstnica zwyczajna – Digitalis grandiflora Ciemiężyk białokwiatowy - Vincetoxicum hirundinaria (Vincetoxicum officinale) Lepnica zwisła – Silene nutans Rozchodnik wielki – Sedum maximum

w wariancie Lwyż2 Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Czyściec leśny - Stachys sylvatica Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica

Bodziszek cuchnący - Geranium Roberianum Gatunki częste Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Sałatnik leśny - Mycelis muralis Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Przytula Schultesa - Galium Schultesii

Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Narecanica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit

Perłówka zwisła - Melica nutans Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Turzyca palczasta - Carex digitata Typy lasu • BUKOWY DrzewostanGatunki główne Ip. – Bk I-II bon. Gatunki domieszkowe Ip. – (Jd, Św) Jw, Bst - wilg Podrost –

gatunki drzewostanuPodszyt – Zespół roślinny

- Dentario enneaphyllidis-Fagetum Oberd.1953 – żyzna buczyna sudecka, forma podgórska, odmiana: dolnośląska

Wystepuje w piętrze pogórza i na Przedgórzu Sudeckim. Zwykle zajmuje środkowe i dolne partie stoków, często północnych. Spotykany w Masywie Ślęży i Wzgórzach Strzelińskich. Od formy górskiej zespołu wyróżnia go występowanie gatunków lasów grądowych. • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Db II.bon.

162

Gatunki domieszkowe I piętra - Lp, Bk, Brz, Os, Dbb

Gatunki II piętra - Gb, Lp, Bk, Klp, Jw

Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., trz.., jrz Zespół roślinny - Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 – grąd środkowoeuropejski; forma podgórska

Spotykany głównie w dzielnicach graniczących z Krainą Sudecką. Występuje na utworach lessowych, rzadziej na podłożu piaszczysto-gliniastym i gliniastym, a sporadycznie także na skałach węglanowych. Drzewostan dębowy, często z II i III piętrem utworzonym z gatunków liściastych. W runie oprócz gatunków grądowych występują gatunki siedlisk wyżynnych: Senecio Fuchsii i Prananthes purpurea. • KLONOWO-LIPOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. – Lpsz , Lp, Kl, Jw Gatunki domieszkowe Ip. – Js, Bst, Wzp, Bk, Gb, Dbb, Brz, Brzo, Os, Św Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt - lesz. Zespół roślinny

- Aceri platanioides-Tilietum platyphylli Faber 1936 – zboczowy podgórski las lipowo-klonowy; podzespoły: A.-T.calamagrostietosum i A.-T.typicum – Lwyż na południowych stokach, A.-T.lathyretosum verni – Lwyż1 oraz A.-T.corydaletosum – Lwyż2

Spotykany sporadycznie w piętrze pogórza Sudetów – małe fragmenty występują w Mezoregionie Pogórza Nowogrodzieckiego (V.1c). Występuje na stromych zboczach o różnej ekspozycji w granicach wysokości 280-480 m n.p.m. Gleby kamieniste, często z rumoszem na powierzchni. Podłoże tworzą utwory trzeciorzędowe, kambryjskie, karbońskie i permskie. Zespół zajmuje najczęściej siedliska w warunkach dużej wilgotności powietrza, spowodowanej mikroreliefem i przemieszczaniem się wód wzdłuż stoku oraz występowaniem wysięków, bez możliwości stagnowania. Na południowych, podszczytowych zboczach występują zespoły A.-T.calamagrostietosum i A.-T.typicum - stanowią postać mało zwartego lasu z gatunkami ciepłolubnymi. W niższych partiach zboczy spotyka się zespół A.-T.lathyretosum verni, występuje on często z grądem Galio-Carpinetum. Najbardziej typowym zespołem jest zajmujący północne stoki A.-T.corydaletosum .

Las wyżynny wilgotny - Lwyżw Występuje na stromych zboczach o ekspozycji północnej, w żlebach i wąskich dolinach. W krainie Śląskiej opisany został w Wąwozie Myśliborskim – Dzielnica Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego Runo Gatunki różnicujące Lwyżw od Lwyżśw

Miesiącznica trwała – Lunaria rediviva Języcznik zwyczajny – Phtllitis scolopendrium

Gatunki częste Szałwia lepka - Salvia glutinosa Czerniec gronkowy - Actaea spicata Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Szczyr trwały - Mercurialis perennis Przytulia wonna - Galium odoratum Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Żywiec gruczołowaty - Dentaria glandulosa

163

Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Typy lasu • JAWOROWY Drzewostan

Gatunki główne – Jw Gatunki domieszkowe Ip. – Bk, Bst, Lpsz, Jd Podszyt – pjd. lesz., such. Zespół roślinny

- Phyllitido-Aceretum pseudoplatani Moor 1952 – las jaworowy wilgotny z języcznikiem

2.45. Las łęgowy wyżynny - Lłwyż Występuje sporadycznie; opisany z terenu Przedgórza Sudeckiego, graniczącego z

Niziną Śląską. Tereny epizodycznie zalewane, często na skrzydłach dolin. a)Runo Gatunki różnicujące łęgi wyżynne od łęgów nizinnych

Jarzmianka większa - Astrantia major(obficie) Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis

Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Świerząbek - Chaerophyllum aromaticum Knieć błotna górska- Caltha palustris ssp.laeta

Gatunki różnicujące Lłwyżw od OlJwyż Jeżyna popielica - Rubus caesius Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum

Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Czyściec leśny - Stachys sylvatica Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (F. sylvatica) Złoć żółta - Gagea lutea Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica

Typ lasu • JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne – Js I-II bon., Olsz Gatunki domieszkowe Ip. – Dbs, Jw Podrost –Bst, Kl Podszyt – bez c., trz., porz. Zespół roślinny - Astrantio-Fraxinetum Oberd.1953 – łęg jesionowy z jarzmianką

Spotykany jedynie na obszarach wyżynnych – przede wszystkim na Przedgórzu Sudeckim. • OLSZOWY Drzewostan

164

Gatunki główne Ip. – Js I-II bon, Olsz Gatunki domieszkowe Ip. – Db, Tpcz, Czm. Podrost – Olsz, Js, Tpcz Podszyt – czm. Zespół roślinny - Alnetum incanae Lüdi 1921 – nadrzeczna olszyna górska, odmiana sudecka

Występuje na terenach zalewanych epizodycznie, zwykle na skrzydłach dolin. Zbliżony jest

charakterem do łęgów nizinnych wiązowo-jesionowych.

2.46. Ols jesionowy wyżynny - OlJwyż Występuje sporadycznie w dolinach niewielkich potoków, często przy źródliskach na

skrzydłach dolin oraz w miejscach rozlewisk, gdzie powstają warunki do zabagniania. b)Runo Gatunki różnicujące łęgi wyżynne od nizinnych

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsi Starzec gajowy - Senecio nemorensis

Gatunki różnicujące OlJwy z od Lłwyż Czartawa pośrednia - Circaea intermedia Skrzyp olbrzymi - Equisetum telmateia (E. maximum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus

Gatunki częste Wietlica samicza - Athyrium filis-femina Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Pępawa błotna - Crepis paludosa Ostrożeń warzywny - Cirsium olraceum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Przytulia leśna - Galium sylvaticum Jarzmianka większa - Astrantia major Turzyca rzadkokłosa – Carex remota Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii)

Typy lasu • OLSZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne – Js, I-II bon., Olsz, Ol Gatunki domieszkowe Ip. – brak Podszyt – brak 2.47. Zespół roślinny - Carici remotae-Fraxinetum equisetetosum maximii Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, postać ze skrzypem olbrzymim, forma podgórska

165

C. SIEDLISKA TERENÓW GÓRSKICH Na terenie Krainy Śląskiej siedliska górskie występują jedynie na wznoszących się ponad powierzchnię lessową Przedgórza Sudeckiego fragmentach utworów starszych. Są to wzgórza: Strzegom, Ślęża i Strzelin.

Bór mieszany górski świeży - BMGśw Występuje sporadycznie na najwyższych wzniesieniach i stokach o ekspozycji

południowej. Spotykany fragmentarycznie, głównie w części skałkowej Ślęży, . Runo Gatunki różnicujące BMG od BMwyż

Podrzeń żebrowiec - Blechnum spicant Podbiałek alpejski - Homogyna alpina Płaszczeniec Plagiothecium undulatum Fałdownik Rhytidiadelphus loreus

Gatunki częste Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Gruszycznik (Gruszyczka) jednokwiatowy - Moneses uniflora (Pyrola uniflora) Gruszkówka (Gruszyczka) jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda) Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa)

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Poziomka pospolita - Fragaria vesca Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Typy lasu • JODŁOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne – Św III bon. Domieszkowe Ip. – Bk, Jw. Podszyt - Zespół roślinny - Abieti-Piceetum Szaf., Pawł.et Kulcz.1923 em. J.Mat. 1978 – dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy

Las mieszany górski świeży - LMGśw Występuje na Przedgórzu Sudeckim - Siedliska LMG w Krainie Śląskiej stanowią ok.7%. Występowanie Występuje tylko w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego (w Masywie Ślęży i na Wzgórzach Strzelińskich oraz w należącym do Polski fragmencie Gór Opawskich). Zajmuje zwykle zbocza o wystawie zachodniej i południowej w granicach wysokości 300-500 m n.p.m. Podłożem są bezwęglanowe skały, przykryte piaszczystymi lub piaszczysto-gliniastymi utworami czwartorzędowymi.

166

Runo Gatunki różnicujące LMGśw od BMGśw (i LMśw)

Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Starzec Fuchsa - Senecio Fuchsii

Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea Starzec gajowy - Senecio nemorensis

Gatunki różnicujące LMGśw od BMGśw Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum

Gatunki częste Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Konwalijka dwulistna - Majenthemum bifolium Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

2.48. Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum)

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet cyprysowaty - Hypnum cupressiforme Widłoząbek jednoboczny - Dicranella heteromalla

ponadto w LMG2 Żywiec gruczołowaty - Dentaria glandulosa Paprotnik kolczysty - Polystichum aculeatum (P. lobatum) Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Typy lasu • ŚWIEŻY BUKOWY 2.49. Drzewostan Gatunki główne - Bk III bon. Gatunki domieszkowe – Św (Jw) Gatunki podszytowe - Zespół roślinny - Luzulo luzuloidis-Fagetum Markgr.1932 em.Meusel 1937 – acidofilna buczyna górska; podzespoły: cladonietosum, typicum oraz dryopteridetosum

Podzespół chrobotkowy występuje na stokach południowych. W miejscach nieco wilgotniejszych występuje podzespół paprociowy - w runie pojawia się wtedy Dentaria glandulosa i Polystichum aculeatum. Las górski świeży - LGśw Siedliska spotykane tylko w masywie Ślęży, na Wzgórzach Strzelińskich i Strzegomskich oraz w należącym do Polski fragmencie Gór Opawskich. Związane są z ekspozycją północną, często sąsiadując z buczyną storczykową, zajmującą południowe stoki. Zwykle występuje w środkowych i dolnych partiach stoku o wklęsłej formie, w lejkach i rynnach ściekowych oraz na dnie dolinek. Udział tych siedlisk w krainie wynosi ok.12% Runo Gatunki różnicujące LGśw i Lwyżśw od Lśw Starzec Fuchsa - Senecio Fuchsii

167

Gajowiec żółty górski - Galeobdolon luteum ssp. montanum Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea

Gatunki różnicujące LGśw od LMGśw Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata)

Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Turzyca leśna - Carex sylvatica Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Nerecznica samcza - Dryipteris filix-mas Trędownik bulwiasty - Scrophularia nodosa Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Groszek wiosenny - Lathyrus vernus Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Kłosownica leśna - Brachypodium sylvaticum Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Paprotnik kolczysty - Polystichum aculeatum (P. lobatum) Paprotnik Brauna - Polystichum braunii Żywokost sercowaty - Symphytum cordatum Żywiec dziewięciolistny - Dentaria enneaphyllos Jęczmieniec (Wydmuchrzyca) zwyczajny - Hordelymus (Elymus) europaeus Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Czerniec gronkowy - Actaea spicata

w wariancie LG2 Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Czyściec leśny - Stachys sylvatica Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica

Bodziszek cuchnący - Geranium Roberianum Gatunki częste Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Sałatnik leśny - Mycelis muralis Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Perłówka zwisła - Melica nutans Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Turzyca palczasta - Carex digitata

Fiołek leśny – Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Typy lasu • BUKOWY DrzewostanGatunki główne Ip. – Bk Gatunki domieszkowe Ip. – (Jd, Św) Jw, Bst - wilg Podrost – gatunki drzewostanuPodszyt – Zespół roślinny - Dentario enneaphyllidis-Fagetum Oberd.1953 – żyzna buczyna sudecka, forma podgórska odmiana dolnośląska

168

Ols jesionowy górski – OlJG Niewielkie powierzchnie tych siedlisk występują jedynie w Dzielnicy Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego wśród wzgórz Strzelińskich, Strzegomskich oraz Ślęży. Siedliska te występują w sąsiedztwie rzek na terenach często zalewanych. Dominują w dolinach małych cieków, gdzie tworzą się gleby typu mad rzecznych, ale także często spotykane są przy źródliskach. Runo Gatunki różnicujące łęgi wyżynne od nizinnych

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsi Starzec gajowy - Senecio nemorensis Jarzmianka większa - Astrantia major

Gatunki różnicujące od innych łęgów górskich Czartawa pośrednia - Circaea intermedia Skrzyp olbrzymi - Equisetum telmateia (E. maximum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus

Gatunki częste Wietlica samicza - Athyrium filis-femina Śledziennica skrętolistna - Chtysosplenium alternifolium Pępawa błotna - Crepis paludosa Ostrożeń warzywny - Cirsium olraceum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Przytulia leśna - Galium sylvaticum Turzyca rzadkokłosa – Carex remota Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Merzyk pokrewny - Plagiomnium affine (Mnium affine) Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Dzióbkowiec - Eurhynchium angustirete E. zetterstedtti) Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Typy lasu • OLSZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne – Js Olsz Jw Gatunki domieszkowe Ip. – Bk, Kl, Klp, Bst Porost i podszyt – lesz., trz.., wiciokrz czarny 2.50. Zespół roślinny - Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, odmiana sudecka, forma podgórska

169

2.6. Kraina Małopolska

1.1.2.6.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina Małopolska zajmuje obszar gromadnego występowania jodły, świerka i buka w południowo-

wschodniej części Polski. Graniczy od południa z krainą Karpacką, od zachodu z krainą Śląską i na małym odcinku z Wielkopolsko-Pomorską, a od północy z krainą Mazowiecko-Podlaską. Podzielona została na 25 mezoregionów przyrodniczoleśnych, zgrupowanych w 11 dzielnic. Według podziału fizycznogeograficznego znajduje się w zasięgu czterech podprowincji: Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (makroregiony: Wyżyna Śląska – z wyjątkiem części zachodniej, Wyżyna Woźnicko-Wieluńska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska), Wyżyny Małopolskiej (makroregiony: Wyżyna Przedborska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska), Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej (makroregiony: Roztocze oraz Wyżyna Lubelska – z wyjątkiem fragmentu na wschodzie) oraz Północnego Podkarpacia (makroregiony: Kotlina Oświęcimska z wyjątkiem fragmentu zachodniego, Brama Krakowska, Kotlina Sandomierska). Ponadto północna i północno-zachodnia część Krainy zajmuje w Podprowincji Nizin Środkowopolskich południowo-wschodnią część makroregionu Niziny Południowowielkopolskiej oraz makroregion Wzniesień Południowomazowieckich (z wyjątkiem fragmentu na północo-wschodzie).

Klimat krainy Małopolskiej pod względem nasilającego się ku wschodowi kontynentalizmu podobny jest do klimatu krainy Mazowiecko – Podlaskiej. Różnice występują przede wszystkim w większej wilgotności powietrza oraz silniejszym zróżnicowaniu rozkładu powierzchniowego opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 7,7oC do 8.6oC. Średnia temperatura stycznia waha się od – 1,2oC do 0,0oC, a lipca od 18,6oC do 19,7oC. Roczna suma opadów osiąga średnio od 503 do 648 mm. W obrębie krainy obserwuje się znaczne zróżnicowanie elementów klimatycznych. Obszary wyżyn odznaczają się najczęściej niższymi temperaturami powietrza i zwiększonymi opadami atmosferycznymi.

Kraina VI odznacza się dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu. Północno-zachodnia część obejmuje obszary zdenudowanych równin morenowych wznoszących się 150-200 m n.p.m. W części środkowej wyłaniają się pasma Gór Świętokrzyskich, z najwyższym szczytem Łysicą (612 m n.p.m.), utworzone głównie ze skał paleozoicznych (kambru i dewonu). Obszar Gór Świętokrzyskich oddzielony jest obniżeniem Niecki Nidziańskiej od Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie wysokości terenu dochodzą miejscami do 500 m n.p.m. Wyżynę budują wapienie, iły, mułowce i piaskowce jury, natomiast Niecka Nidziańska wypełniona jest opokami, marglami i wapieniami kredowymi miejscami przykrytymi piaskami i żwirami wodnolodowcowymi oraz lessem. W części północno-wschodniej krainy – na Wyżynie Lubelskiej, teren wznosi się do 200-250 m n.p.m. Jest to obszar margli kredowych pokrytych warstwą lessu. Wyżyna Lubelska przecięta jest dolinami rzek na szereg płaskich garbów i grzęd. Od południa graniczy z wałem Roztocza (do 390 m n.p.m.), utworzonym z margli kredowych i lessu. Roztocze stromą krawędzią opada (do około 150-200 m n.p.m.) w kierunku południowo-zachodnim do Niziny Sandomierskiej, która stanowi zapadlisko tektoniczne wypełnione osadami mioceńskimi, przykrytymi piaskami, madami i mułkami rzecznymi. Południowa część krainy obejmuje łagodnie pofalowaną wysoczyznę, pociętą dolinami rzek spływających z Karpat na szereg garbów, wznoszących się 200-250 m n.p.m. Występują tam osady, które powstały w okresie zlodowacenia krakowskiego i należą do najstarszych utworów lodowcowych w Polsce - są to głównie piaski i gliny zwałowe. Miejscami na tym terenie spotyka się też, w dolinkach rzek, piaski i żwiry rzeczne, a na południu - spiaszczony less.

Podsumowując można stwierdzić, że północno-zachodnia i zachodnia część krainy odznacza się krajobrazem równin peryglacjalnych, północno-wschodnia i wschodnia oraz fragmenty centralnej – wyżynnym lessowym, a południowo-zachodnia, fragment centralnej i północno-wschodniej – krajobrazem wyżynnym na skałach węglanowych. Góry Świętokrzyskie charakteryzuje krajobraz gór niskich, Roztocze Środkowe i Wyżynę Krakowsko-Częstochowską - krajobraz podgórski, a pradoliny Wisły oraz Niziny Sandomierskiej - krajobraz den dolinnych i tarasów z wydmami

Lesistość krainy wynosi 24,2%. Kompleksy leśne są nierównomiernie rozmieszczone. W krainie VI można wyróżnić regiony typowo rolnicze np. dzielnice Łódzko-Opoczyńską i Wyżyny Zachodniolubelskiej oraz regiony o dużej lesistości z większymi kompleksami

170

leśnymi, takimi jak Puszcza Świętokrzyska, Puszcza Solska, lasy Roztocza. Lasy znajdują się głównie na terenach trudniej dostępnych dla rolnictwa tj. o urozmaiconej rzeźbie lub podmokłych.

W lasach dominują siedliska Bśw i BMśw, które zajmują łącznie ok. 43% powierzchni leśnej. Siedliska te związane są zwykle z glebami bielicowymi i rdzawymi wytworzonymi z piasków i żwirów sandrowych lub piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich oraz piasków wydmowych, na dużych obszarach z cechami przekształceń peryglacjalnych. W siedliskach żyznych większe obszary zajmują gleby – płowe i brunatne, wytworzone m.in. z lessów (Wyżyna Lubelska, Roztocze i Wyżyna Miechowska).

Siedliska wilgotne stosunkowo duże powierzchnie zajmują w dzielnicy Niziny Sandomierskiej (ponad 38% powierzchni leśnej). Przeważają wśród nich siedliska Bw i BMw z glebami glejobielicowymi, wytworzonymi z piasków rzecznych tarasów akumulacyjnych. Większe powierzchnie żyznych siedlisk wilgotnych – LMw, Lw (ponad 16%) - spotykane są w mezoregionie Wyżyny i Pogórza Śląskiego.

Siedliska bagienne, związane z glebami organicznymi, występują dość rzadko. W mezoregionach: Równiny Radomsko-Kozienickiej, Kotliny Oświęcimskiej, Jędrzejowsko-Włoszczowskim i Niziny Nadwiślańskiej występują niewielkie powierzchnie olsów.

Siedliska wyżynne występują głównie w dzielnicach Gór Świętokrzyskich, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżyny Środkowomałopolskiej i Roztocza oraz w mniejszym stopniu w dzielnicy Wyżyny i Pogórza Śląskiego, a fragmentarycznie także w innych dzielnicach, gdzie spotyka się na powierzchni wychodnie starszych skał. Najczęściej występują LMwyżśw lub Lwyżśw - z glebami brunatnymi i płowymi wytworzonymi z lessu oraz rędzinami wytworzonymi ze zwietrzelin skał węglanowych.

W dzielnicy Gór Świętokrzyskich spotykane są także siedliska górskie – LMGśw i LGśw, wyróżniające się głównie glebami słabo wykształconymi - rankerami oraz rdzawymi i rdzawymi bielicowymi, wytworzonymi ze zwietrzelin skał niewęglanowych różnego pochodzenia geologicznego oraz pyłów eolicznych tworzących na stokach górskich serie glebopokryw.

Kraina VI znajduje się w zasięgu występowania buka, świerka i jodły - gatunków które obok sosny i dębu pełnią w niej rolę lasotwórczą.

S o s n a z w y c z a j n a (So) na tym terenie jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem. Udział jej w krainie jest wysoki; przy czym najmniejszy – ok. 65% - jest w regionach o krajobrazie wyżynnym. Tworzy rozległe kompleksy leśne (np. Puszcza Solska, Kozienicka, Sandomierska, Pilicka). Lite drzewostany tworzy w siedliskach boru suchego i boru świeżego, a w borach mieszanych obok sosny w drzewostanach występuje w domieszce dąb szypułkowy i bezszypułkowy i jodła, rzadziej świerk i brzozy.

J o d ł a p o s p o l i t a (Jd) jest charakterystycznym gatunkiem krainy; występuje na całym obszarze, jednakże z nierównomiernym udziałem. Spotykana jest głównie w siedliskach żyźniejszych, ale pojedynczo także w borach mieszanych. Występuje w zmieszaniu z sosną i dębem lub sosną, olchą i brzozą. Najliczniej jednak spotykana jest na siedliskach LMwyż i Lwyż, gdzie występuje z bukiem lub tworzy lite, przekształcone antropogenicznie, drzewostany. Najliczniej rośnie w Dzielnicy Gór Świętokrzyskich, gdzie zajmuje 18,7% powierzchni.

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) występuje jako domieszka żyźniejszych i wilgotniejszych siedlisk. Drzewostany lite tworzy bardzo rzadko. Siedliska LMśw i Lśw z drzewostanami dębowymi i sosnowo-dębowymi oraz siedliska wilgotne z drzewostanami sosnowymi lub sosnowo-dębowymi z domieszką brzozy i olszy, mają dość często domieszkę świerka. Jednakże średni jego udział w lasach krainy jest niewielki i wynosi ok. 1%.

B u k z w y c z a j n y (Bk) tworzy na ogół lite drzewostany w siedliskach Lwyżśw, gdzie rośnie także w zmieszaniu z jodłą i świerkiem. Ponadto jest gatunkiem współpanującym

171

w drzewostanach jodłowych z domieszką dębu i sosny w siedliskach LMwyżśw i LMGśw. Największy udział ma w dzielnicach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Roztocza (ponad 10%) oraz Gór Świętokrzyskich (5,3%).

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) i b e z s z y p u ł k o w y (Dbb) na terenie krainy odgrywają znaczną rolę lasotwórczą. Dąb szypułkowy spotykany jest w żyźniejszych i wilgotniejszych siedliskach, natomiast dąb bezszypułkowy – częściej na uboższych i mniej wilgotnych. Drzewostany dębowe z udziałem sosny i brzozy spotykane są w siedliskach świeżych, żyznych, z udziałem sosny i olchy - w żyznych i wilgotnych, a z udziałem olchy i lipy - w siedliskach lasów łęgowych. Najwięcej drzewostanów dębowych występuje w dzielnicy Wyżyny Lubelskiej (30,2%), Wyżyny i Pogórza Śląskiego oraz Wyżyny Środkowomałopolskiej (po ok.10%).

O l s z a c z a r n a (Ol). Drzewostany olszowe największą powierzchnię zajmują w żyznych siedliskach wilgotnych i bagiennych. W olsach gatunek ten występuje miejscami z domieszką brzozy omszonej, a w siedliskach Lw - z sosną, dębem szypułkowym i brzozą omszoną.

B r z o z a b r o d a w k o w a t a (Brzb) jest najpospolitszym gatunkiem domieszkowym. Występuje niemal we wszystkich siedliskach. W siedliskach wilgotnych i bagiennych występuje, razem lub zamiennie, z brzozą omszoną (Brzo). Największy udział brzozy stwierdzono w dzielnicy Wyżyny i Pogórza Śląskiego (18,3%), przy średnim udziale w krainie 4,7%. Ciekawostką przyrodniczą tego terenu jest występowanie brzozy ojcowskiej – endemitu spotykanego w okolicach Ojcowa.

Z innych gatunków wymienić należy przede wszystkim m o d r z e w p o l s k i (Md), spotykany jako domieszka w siedliskach BMśw, LMśw oraz w siedliskach wyżynnych, najczęściej w dzielnicy Gór Świętokrzyskich. J e s i o n w y n i o s ł y (Js) jako niewielka domieszka spotykany jest wraz z olszą czarną w siedliskach lasu wilgotnego lub łęgowego oraz w domieszce z bukiem na rędzinach z lasem wyżynnym. Gatunkiem najczęściej spotykanym w dolnym piętrze drzewostanu na żyznych siedliskach świeżych i wyżynnych jest grab zwyczajny (Gb). Nielicznie spotyka się też osikę (Os) na siedliskach świeżych i wilgotnych borów mieszanych i lasów mieszanych, lipę drobnolistną (Lp) i wiąz szypułkowy (Wz) w siedliskach Lśw i Lw oraz klon pospolity (Kl) i jawor (Jw) w siedliskach wyżynnych.

2.6.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU A. SIEDLISKA TERENÓW NIZINNYCH BORY Bór suchy - Bs

Siedliska skrajnie ubogie i suche, poziom wody gruntowej bardzo głęboki, zawsze znacznie poza zasięgiem korzeni drzew. Występuje bardzo rzadko, z reguły na

172

wierzchołkowych częściach wydm. Drzewostan sosnowy ok. V bonitacji, o rozluźnionym zwarciu i słabej jakości technicznej. Warstwa krzaczkowatych porostów (głównie rodzaju Cladonia sp.) jest silnie rozwinięta, a warstwa zielna złożona jest głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o skupiskowym występowaniu. W krainie Małopolskiej siedliska Bs spotykane są nieco częściej w dzielnicach: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (2,2%) oraz Wyżyny i Pogórza Śląskiego (1,5%). Na pozostałym terenie udział ich jest znikomy. a) Kryteria glebowe

Tab.6.1. Siedliska Bs piaski luźne bez wpływy wody gruntowej i opadowo-glebowej Bs RODZAJ GLEBY – piaski wydmowe (eoliczne) PODTYP GLEBY ARi – arenosole inicjalne ARw – arenosole właściwe ARb – arenosole bielicowane Próchnica: mor suchy

Runo Gatunki typowe Bs

Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis Chrobotek widlasty - Cladonia furcata Chrobotki - Cladonia cornuta


Kostrzewa owcza - Festuca ovina Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Pomocnik baldaszkowaty - Chimaphila umbellata Trzcinnik piaskowy - Calamagrostis epigeios Szczotlicha siwa - Corynephorus canescens Jastrzębiec kosmaczek - Hieracium pilosella


Gatunki główne Ip. - So IV-V bon. Gatunki dom. Ip. - Brzb Podrost - brak Podszyt - jał., so, brzb, jrz Zespół roślinny

- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy, odm. suboceaniczna

173

Bór świeży - Bśw Siedliska ubogie świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej

wpływem. Spotykane na terenie całej krainy. Średni ich udział w lasach krainy wynosi 29,4%, ale w poszczególnych dzielnicach jest znacznie zróżnicowany – od 7% w dzielnicy Wysoczyzn Sandomierskich do 34,2% w dzielnicy Łódzko-Opoczyńskiej. W nizinnej części dzielnicy Roztocza sporadycznie, głównie na niewielkich wzniesieniach o południowej wystawie, spotykana jest nieco żyźniejsza postać Bśw z pojedynczą domieszką świerka w drzewostanie. Runo Gatunki różnicujące Bśw od Bs Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Izgrzyca przyziemna - Sieglingie decubmens Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Gatunki częste Rokietnik pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Kostrzewa owcza - Festuca ovina Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium

Szczaw polny - Rumex acetosella oraz w wariancie Bśw2 - Trzęślica modra - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo. Typy lasu • SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne I p. - So III bon. Gatunki dom. I p. - Brzb Podrost - So Podszyt - jał., dbb, jrz, krusz., bk Zespół roślinny

- Leucobryo-Pinetum Mat. (1962) 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeży, odmiana środkowopolska Bór wilgotny - Bw

Siedliska ubogie, pod umiarkowanym i dość silnym wpływem wody gruntowej. Większe powierzchnie tych siedlisk występują tylko w dzielnicy Niziny Sandomierskiej – 11,3%. Na pozostałym terenie ich udział w lasach kształtuje się w granicach 0,5- 4,5%. Runo Gatunki różnicujące Bw od Bśw

Trzęślica modra - Molinia coerulea (licznie) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Torfowiec ostrolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium ) w wariancie Bw2 pojedynczo:

Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)

174

Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum

Bagno zwyczajne - Ledum palustre Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens

Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium Typy lasu • SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne - So II-III bon. Gatunki dom. Ip - Brzb, Brzo Podrost - pjd. So Podszyt - krusz. (głównie), jrz, pjd. jał., os Zespół roślinny

- Molinio caerulae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 – bór sosnowy wilgotny, wariant typowy (Bw1) i wariant z bagnem zwyczajnym (Bw2)

Bór bagienny - Bb Siedliska z glebami organicznymi, znajdującymi się pod wpływem stagnujących kwaśnych wód gruntowych. Udział ich w lasach krainy jest śladowy. Najczęściej spotykane są w dzielnicy Niziny Sandomierskiej, gdzie zajmują zaledwie 1,9% powierzchni leśnej. Runo Gatunki różnicujące Bb od Bw:

Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Torfowiec magelański - Sphagnum magellanicum (S. medium) Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik sztywny- Polytrichum strictum Próchniczek bagienny - Aulacomnium palustre

Gatunki częste Bagno zwyczajne - Ledum palustre (licznie) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (licznie) Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)


Gatunki główne Ip. - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.) Gatunki dom. Ip. - Brzo Podrost - brak Podszyt – pjd. krusz., wb sz., wb usz.

175

Zespół roślinny

- Vaccinio uliginosi-Pinetum typicum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny podzespół typowy, odmiana śródlądowa środkowopolska

BORY MIESZANE Bór mieszany świeży - BMśw

Siedliska BMśw w lasach krainy zajmują 22,7 % powierzchni w Lasach Państwowych. Najczęściej występują w dzielnicy Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (36,0%), a najrzadziej w dzielnicy Wyżyny Zachodniolubelskiej (9,2%). Runo Gatunki różnicujące BMśw od Bśw Poziomka pospolita - Fragaria vesca Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum )

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Turzyca pigułkowata - Carex pilulifera

Orlica pospolita - Pteridium aquilinum Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Malina kamionka - Rubus saxatilis

ponadto w kwaśnych dąbrowach Kłosówka miękka - Holcus mollis Jastrzębiec sabaudzki - Hieracium sabaudum Jastrzębiec gładki - Hieracium laevigatum Konwalia majowa - Convallaria majalis


Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Przetacznik leśny - Veronica officinalis

Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense oraz pjd. w wariancie BMśw2

Trzęślica modra - Molinia coerulea Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. – So II-III bon., Dbs, Dbb Gatunki dom. Ip. - Brzb, Bk, Jd, Św Gatunki IIp. - Dbb, Św Podrost – So, Bk, Dbs, Dbb Podszyt - jrz, jał., krusz., lesz.

176

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany, odmiana małopolska. Spotykany tylko w nizinnej części krainy. Drzewostan sosnowy z domieszką dębów lub z II piętrem

dębowym. Jako pojedyncza domieszka może pojawiać się świerk.

• ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So I–II bon., Św Gatunki dom. Ip. - Brzb, Dbs, Md Gatunki II p. - Św, So Podrost - Św Podszyt - jał., jrz, krusz., (lesz.) Zespół roślinny

- Serratulo-Pinetum (W. Mat 1981) J.Mat 1988 (Calamagrostio arundinaceae-Piceetum Sokoł.1968) – subborealny bór mieszany odmiana sarmacka

Drzewostan sosnowo-świerkowy lub świerkowo-sosnowy, z domieszką dębu. Warstwa podszytu dość dobrze rozwinięta. Runo, z przewagą mchów, jest dość bogate w gatunki. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbb (Dbs) bon. III Gatunki dom. Ip. - So, Bk, Św, Brzb Podrost – Dbb, So Podszyt - krusz., lesz., jrz Zespół roślinny

- Calamagrostio arundinaceae-Quercetum (Hartm.1934) Scam.1959 – środkowoeuropejski acidofilny las dębowy

Występuje sporadycznie zajmując niewielkie powierzchnie w zachodniej części krainy.

Bór mieszany wilgotny - BMw Występuje często wśród siedlisk BMśw lub w strefie przejściowej między siedliskami BMśw a Bw. Zajmuje dość znaczne powierzchnie w dzielnicy Niziny Sandomierskiej (18,5%) oraz w dzielnicach Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, Wyżyny i Pogórza Śląskiego, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wysoczyzn Sandomierskich, gdzie udział jego przekracza 10%. Na pozostałym terenie udział BMw jest mniejszy. Runo Gatunki różnicujące BMw od Bw

Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris

Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) oraz gatunki borów mieszanych:

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Orlica pospolita - Pteridium aquilinum

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)

Gatunki różnicujące BMw od BMśw

177

Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Trzęślica modra - Molinia coerulea

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Rokietnik pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi) Gajnik lśniący - Hylocomium splendens Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Kosmatka owłosiona – Luzula pilosa Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)


Gatunki główne - So II bon., Dbs, (Dbb) II-III bon.

Gatunki dom. I p. - Jd II-III., Brzb, Bk Gatunki IIp. - Os, Brzo, Jd, Św Podrost - Św, Jd

Podszyt - jrz, lesz., trz., krusz.

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół trzęślicowy, odmiana małopolska

Występuje w całej niżowej części krainy. W runie dominuje Molinia coerulea..

• DĘBOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św II bon., Dbs, Os Gatunki dom. Ip. – Brzb, Brzo, So, Ol Podrost – Św, Dbs, Brzb, Brzo Podszyt – jrz, krusz., lesz., gb Zespół roślinny

- Querco-Piceetum typicum (W.Mat.1952) w.Mat.&Pol.1955 - jegiel Na terenie krainy spotykany sporadycznie – małe fragmenty występują jedynie w Puszczy Kozienickiej,

na Roztoczu i w Puszczy Solskiej. Reprezentuje bogatsze siedliska BMw.

Bór mieszany bagienny - BMb 2.51. Siedliska występujące bardzo rzadko. Zajmują niewielkie powierzchnie, z

reguły w strefie przejściowej między Bb a siedliskami wilgotnymi. Największy udział mają w dzielnicy Niziny Sandomierskiej, gdzie zajmują 0,7% powierzchni leśnej.

Runo Gatunki różnicujące BMb od Bb Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium

178

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Nerecznica szerokolistna – Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Gwiazdnica długolistna - Stellaria longifolia Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Gatunki częste:

Torfowiec bagienny - Sphagnum palustre Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium) Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca) Turzyca siwa - Carex canescens Płonnik pospolity - Polytrichum commune Bagno zwyczajne - Ledum palustre Torfowiec magellański - Sphagnum magellanicum (S. medium) Trzęślica modra - Molinia caerulea Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella


Gatunki główne Ip. - So III bon. Gatunki dom. Ip. - Brzo Podrost - So Podszyt – pjd. krusz., wb sz., wb usz. Zespół roślinny

- Vaccinio uliginosi-Pinetum molinietosum Kleist 1929 – bór sosnowy bagienny podzespół z Molinia coerulea, odmiana śródlądowa środkowopolska

Występuje w lokalnych, bezodpływowych zagłębieniach terenu, z wysokim poziomem wody gruntowej. • ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – So II.5 bon., Gatunki dom. Ip. – Jd, Św, Dbs, Brzb, Brzo Podrost – So Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Pinetum Staszk.1958 – bór wilgotny trzcinnikowy, odm. wschodniopolska

Spotykany tylko w południowo-zachodniej części krainy. Wyróżnia się masowym występowaniem Calamagrostis villosa oraz gatunków związanych z borami świerkowymi. Drzewostan sosnowy, często na tym terenie z dużym udziałem jodły. Podszyt liczny tworzy głównie kruszyna.

LASY MIESZANE Las mieszany świeży - LMśw

Udział siedlisk LMśw w lasach Krainy Małopolskiej kształtuje się od 6 – 7% (dzielnice: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Niziny Sandomierskiej) do 33,7% (Dzielnica Radomsko-Iłżecka). Runo Gatunki różnicujące LMśw od BMśw

179

Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata)


Perłówka zwisła - Melica nutans Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Turzyca orzęsiona – Carex pilosa Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Przytulia Schultesa - Galium schultesii Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Turzyca palczasta - Carex digitata

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum

oraz w świerczynach i jedlinach

Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium)

Przytulia wiosenna - Cruciata glabra (Galium vernum) Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Gatunki częste


Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Malina kamionka - Rubus saxatilis Poziomka pospolita - Fragaria vesca Konwalia majowa - Convallaria majalis oraz Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) - w LMśw2 Typy lasu • SOSNOWO-DĘBOWY • DĘBOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne - Dbs, (Dbb) So I-II bon.,

Gatunki dom. I p. - Św, Jd, Brzb, Os Gatunki IIp. - pjd. Gb, So Podrost - Dbs, Dbb Podszyt - jał., jrz, krusz., (lesz.)


Związany jest głównie z piaskami wodnolodowcowymi i piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich. Drzewostan sosnowo-dębowy lub sosnowy z drugim piętrem dębowym (oba dęby mogą się zastępować), miejscami z domieszką jodły lub świerka i warstwą podszytu dość dobrze rozwiniętą. • BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. - Bk III bon.

180

Gatunki dom. Ip. – brak Podrost – brak Podszyt - brak Zespół roślinny: - Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa, podzespół typowy i cladonietosum (LMśw1) oraz dryopteridetosum (LMśw2)

Zajmuje małe powierzchnie, zwykle na ciągach piaszczystych, rzadziej piaszczysto-gliniastych moren czołowych. Drzewostan bukowy dość niskiej bonitacji, zwykle bez podrostu i podszytu. Runo ubogie w gatunki.. Zespół spotykany jest w zachodniej i południowej części krainy. • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne - Dbs II.5 bon.

Gatunki dom. Ip.- So, Lp, Brzb, Os, Św, Jd

Gatunki II p. - Gb, Kl

Podrost – gatunki wystepujące w drzewostanie

Podszyt - krusz., trz., jrz Zespół roślinny - Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z trzcinnikiem, odmiana małopolska

Typ lasu spotykany na terenie całej krainy. Drzewostan dębowy często z domieszką sosny oraz miejscami świerka lub jodły oraz ze słabo rozwinietym drugim piętrem grabowym. • DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs, (Dbb) I-II bon., Gatunki dom. Ip. - So, Brzb, Os, Lp, Gb Podrost - Dbs, Gb, Lp Podszyt - lesz., trz. b., such. Zespół roślinny: - Potentillo albae-Quercetum – Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 – świetlista dąbrowa

Spotykany w północnej i środkowej części krainy. Zwykle zajmuje wyniesienia terenu, takie jak ozy, kemy, moreny czołowe. Drzewostan dębowy przerzedzony, często z udziałem sosny. Runo złożone z bardzo wielu gatunków. • JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Jd, Św II-III bon. Gatunki dom. Ip. - So, Bk Podrost – Jd, Bk Podszyt - krusz., jrz Zespół roślinny - Abietetum polonicum typicum (Dziub.1928). Br.Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy bór mieszany

Występuje głównie w dzielnicach Gór Świetokrzyskich, Wyżyny Środkowomałopolskiej i Roztocza. Gleby gliniasto-piaszczyste i gliniaste. Drzewostan jodłowy z domieszką świerka. W runie znaczny udział Dryopteris dilatata i Lycopodium annotinum.

181

Las mieszany wilgotny - LMw Siedliska dość żyzne, wilgotne. Największe powierzchnie zajmują w dzielnicy Wyżyny i Pogórza Śląskiego, gdzie ich udział powierzchniowy wynosi 13,2%. Najrzadziej natomiast spotykane są w dzielnicach Wyżyny Zachodniolubelskiej i Roztocza (0,5%). Runo Gatunki różnicujące LMw od BMw

Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Sit rozpierzchły - Juncus effusus Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Czartawa drobna - Circaea alpina Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum

Gatunki częste Trzcinnik leśny – Calamagrostis arundinacea

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

oraz w lasach jodłowych i świerkowych Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium)

Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum Przytulia wiosenna - Cruciata glabra (Galium vernum) Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus

Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs II bon., Św I-II bon.,

Gatunki dom. Ip. - Lp, Brzo, Os, So

Gatunki II p. - Gb

Podrost - Kl, Gb, Lp

Podszyt – lesz., krusz., trz., jrz, czm Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny var. Z Festuca gigantea, odmiana mazowiecka (na północy) i małopolska (w części południowej krainy) - Tilio-Carpinetum caricetosum brizoides Tracz.1962 – grąd subkontynentalny podzespół z Carex brizoides, odmiana środkowopolska

Występuje na terenie całej krainy, ale najczęściej w dzielnicach Wyżyny Zachodniolubelskiej i Wyżyny Środkowomałopolskiej. • JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Jd, Św II-III bon. Gatunki dom. Ip. - So, Bk

182

Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., jrz Zespół roślinny - Abietetum polonicum circaetosum (Dziub.1928). Br.Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy bór mieszany wilgotny

Spotykany najczęściej na terenach bardziej płaskich w dzielnicach Górach Świetokrzyskich i Roztocza. Zajmuje obniżenia i zagłębienia terenu W runie występuje widłak jałowcowaty oraz licznie paprocie - Dryopteris dilatata i Dryopteris carthusiana, Athyrium filix-femina oraz zachyłki - Gymnocarpium dryopteris i Phegopteris connectilis.

Las mieszany bagienny - LMb Siedliska LMb na terenie krainy VI występują sporadycznie – średni ich udział wynosi

zaledwie 0,1%. Spotykane są na terenie całej krainy, poza dzielnicą Gór Świętokrzyskich. Zajmują gleby wytworzone z torfowisk przejściowych, zwykle w izolowanych zagłębieniach z dala od cieków wodnych. Drzewostan olszowy z brzozą omszoną, w runie częste występowanie gatunków borowych. Od olsu wyróżnia się występowaniem: Sphagnum squarrosum, stałą obecnością Sphagnum palustre oraz brakiem Ribes nigrum. Runo Gatunki różnicujące LMb od BMb Nerecznica błotna - Thelypteris palustris(Dryopteris thelypteris) Tojeść bukietowa - Lysimachia thyrsiflora Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre

Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata Czermień błotna - Calla palustris

Gatunki różnicujące LMb od Ol Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum Torfowiec błotny - Sphagnum palustre Torfowiec - Sphagnum fimbriatum oraz brak Ribes nigrum i częste występowanie gatunków borowych

Gatunki częste Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii Torfowiec zakrzywiony - Sphagnum recurvum Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens



Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Typy lasu • BRZOZOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol III bon., Brzo Gatunki dom. Ip. - So Podrost – brak Podszyt - brak Zespół roślinny - Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 – ols torfowcowy, odmiana środkowoeuropejska

183

LASY Las świeży - Lśw Siedliska żyzne, świeże. Znaczny ich udział występuje w dzielnicy Wyżyny Zachodniolubelskiej – 57,1%. Mniejsze powierzchnie zajmuje w Dzielnicy Roztocza – udział 26,7% oraz w dzielnicach Wysoczyzn Sandomierskich i Wyżyny Środkowomałopolskiej, udział ponad 10%. Na pozostałym terenie zajmuje kilka procent powierzchni leśnej. Runo Gatunki różnicujące Lśw od LMśw

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum

Czerniec gronkowy - Actaea spicata Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Nerecznica samcza – Dryopteris filix-mas (obficie) Trędownik bulwiasty – Scrophularia nodosa Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii) Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Groszek wiosenny – Lathyrus vernus Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum Turzyca leśna - Carex sylvatica Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis

Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

Gatunki częste Prosownica rozpierzchła - Milium effusum

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Perłówka zwisła - Melica nuntans Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Turzyca palczasta - Carex digitata

Kuklik pospolity - Geum urbanum Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris)

Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Lp, Kl, Dbs, Jw, Os, Brzb, Jd Gatunki II p. – Gb, Lp, Kl, Jb Podrost – Dbs, Lp Podszyt - lesz., gb, jb Zespół roślinny: - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - subkontynentalny las grądowy, podzespół typowy odm małopolska

Spotykany na całym terenie krainy. Drzewostan zwykle z drugim piętrem. Najwyższą warstwę tworzy dąb szypułkowy z innymi gatunkami liściastymi. Podrost i podszyt mają zwykle po ok. 20%, a bogata w gatunki warstwa runa - 40-100%.

184

• BUKOWY Drzewostan: Gatunki główne Ip. - Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, pjd.: Dbs, Gb, Kl, Lp

oraz Md, Dbb i So na siedliskach uboższych Gatunki II p. - Gb Podrost – gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - gb, bk, jrz, lesz. Zespół roślinny: - Galio odorati-Fagetum Rűbel 1930 ex Sougnez et Thill 1959 em. Dierschke 1989 (=Melico-Fagetum Lohm. In Seibert 1954 p.p.) – żyzna buczyna niżowa; podzespoły: typicum i deschampsietosum (Lśw1) oraz corydaletosum (Lśw2)

Występuje bardzo nielicznie na obszarze krainy; spotykany tylko w jej południowo-zachodniej części, przy granicy z krainą Śląską. Zajmuje najczęściej piaszczysto-gliniaste i gliniaste utwory morenowe lub less.

Las wilgotny - Lw Las wilgotny zajmuje nieco ponad 3% powierzchni w dzielnicach Wyżyny i Pogórza

Śląskiego oraz Wysoczyzn Sandomierskich. Na pozostałym terenie udział jego jest mniejszy, a najmniejszy w Dzielnicy Wyżyny Zachodniolubelskiej – zaledwie 0,4%. Często siedliska te występują razem z siedliskami Lśw lub stanowią stadium przekształconego, niezalewanego (odwodnionego) łęgu. Drzewostan dębowy z licznymi domieszkami gatunków liściastych, często 2-3 piętrowy z licznym podszytem. W runie wyróżnia się aspekt wiosenny i letni. Runo Gatunki różnicujące Lw od LMw

Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Turzyca rzadkoklosa - Carex remota Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum

2.52. Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Czworolist pospolity - Paris quadrifolia Kopytnik pospolity – Asarum europaeum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Szczyr trwały - Mercurialis perennis Jaskier kosmaty - Ranunculus lanuginosus Czyściec leśny - Stachys sylvatica Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum

oraz geofity wiosenne: Zawilec narcyzowy - Anemone ranunculoides Kokorycz pełna - Corydalis solida Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Złoć żółta - Gagea lutea Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum (pjd.)

Gatunki częste Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie) Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

185

Gajowiec żółty – Galeobdolon luteum oraz inne gatunki występujące w Lśw

Typy lasu • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbs

Gatunki dom. Ip. – Bk, Jd, Jw, Lp, Brzb, Os,

Gatunki II p. - Gb, Lp, Js, Kl, Brzo, Wz, Ol

Gatunki III p. – Czr, Jb, iwa


Podszyt - lesz., krusz., trz., jrz, czm Zespół roślinny

- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 – grąd subkontynentalny var. z Festuca gigantea, odmiana małopolska

Ols - Ol

Występuje w obniżeniach terenu, z dala od bezpośredniego wpływu cieków wodnych, na terenach zabagnionych, gdzie poziom wód gruntowych przez kilka miesięcy w roku pozostaje ponad powierzchnią terenu. Tworzy się w tych warunkach kępowo-dolinkowa struktura runa z gatunkami szuwarowymi w dolinkach i gatunkami lasów liściastych, zajmujących kępy, zwykle wokół drzew. Siedliska te występują głównie w dzielnicach Wyżyny Środkowomałopolskiej, Niziny Sandomierskiej i Wysoczyzn Sandomierskich, gdzie ich udział wynosi 2 – 3% . Runo Gatunki różnicujące Ol od LMb Turzyca błotna - Carex acutiformis Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus Szczaw lancetowaty - Rumex hydrolapathum


Krwawnica pospolita - Lythrum salicaria Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus

Knieć błotna – Caltha palustris Szalej jadowity - Cicuta virosa

Gatunki różnicujące Ol od Lw Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus Turzyca brzegowa - Carex riparia Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris) Gatunki częste Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara

Turzyca długokłosa - Carex elongata Gorysz błotny - Peucedanum palustre Przytulia błotna - Galium palustre

186

Turzyca pecherzykowata - Carex vesicaria Siedmiopalecznik błotny – Comarum palustre Niezapominajka błotna - Myosotis palustris



Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. – Ol II-III bon. Gatunki dom. Ip. – Brzo, Brzo Gatunki II p. – brak Podrost – brak Podszyt – krusz., jrz, porz., czm, wb sz., wb. usz. Zespół roślinny

- Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. środkowoeuropejska

LASY ŁĘGOWE Las łęgowy - Lł Siedliska znajdujące się w sąsiedztwie mniejszych i większych rzek, związane z terenami często zalewanymi. Występują nielicznie – najwyższy udział mają w dzielnicy Wysoczyzn Sandomierskich, jednakże wynosi on zaledwie 1,1% Runo Gatunki różnicujące Lł od OlJ

występowanie geofitów wiosennych: 2.54. Zawilec żółty - Anemone ranunculoides 2.55. Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Złoć mała - Gagea minima 2.56. Złoć żółta - Gagea lutea Kokorycz pełna – Corydalis solida

Gatunki różnicujące Lł od OlJ Przytulia czepna - Galium aparine Czosnaczek pospolity – Alliaria petiolata (A. officinalis) Jasnota plamista - Lamium maculatum Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus

187

Jeżyna popielica - Rubus caesius Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Skrzydlik cisolistny - Fissidens taxifolius

Gatunki częste Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Czyściec leśny – Stachys sylvatica Zdrojówka rutewkowata – Isopyrum thalictroies Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Kuklik pospolity - Geum urbanum Turzyca rzadkokłosa - Carex remota


Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium

Typy lasu • WIĄZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I bon., Wz, Dbs Gatunki dom. Ip. – Ol Gatunki II p. – Bst, Wzsz Podrost – Js, Wz, Dbs Podszyt – czm, bez c., trz., der. św., p. cz. Zespół roślinny - Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy - Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 – łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą

Związany jest zwykle z dolinami większych rzek, lecz spotykany także nad mniejszymi rzekami w strefie epizodycznych zalewów, powodujących osadzanie drobnoziarnistych osadów mineralnych i powstawanie gleb typu mad rzecznych, rzadziej gleb mułowych. Spotykany bywa także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych, w dolinach mniejszych cieków i rynnach odprowadzających wody opadowe – w takim przypadku zwykle związane z podzespółem z Chrysosplenium alternifolium. Struktura lasu często wielowarstwowa. Może występować także III piętro drzewostanu utworzone z klonu zwyczajnego i polnego, grabu, lipy jabłoni dzikiej i czeremchy. • WIERZBOWO-TOPOLOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Wbb, Tpb, Tpc, Tpsz Gatunki dom. Ip. – Wbkr, Wbb, Ol Podrost – Tpb, Tpc Podszyt – czm, bez cz., trz., świd., p. cz. Zespół roślinny - Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 – nadrzeczny łęg wierzbowy - Populetum albae Br.-Bl. 1931 – nadrzeczny łęg topolowy

Na młodych piaszczystych aluwiach rzecznych w strefie corocznych zalewów występuje łęg wierzbowy, natomiast na starszych piaszczystych aluwiach rzecznych łęg topolowy. Gleby typu mad rzecznych inicjalnych i właściwych.

188

Ols jesionowy - OlJ Siedliska występujące sporadycznie; ich udział w krainie wynosi 0,6%. Spotykane są w płaskich dnach dolin przy wolno płynących mniejszych rzekach i strumieniach oraz przy brzeżnych partiach większych rzek, o powolnym przepływie wód, a także w miejscach wysięku i dopływu wód z wyżej położonych terenów, na tarasach przyjeziornych, przy źródliskach oraz na obrzeżach dolin. Charakterystyczny jest dla nich dość wysoki poziom wody gruntowej w glebie, okresowe zalewy oraz podtapianie, związane z niewielkim zabagnieniem terenu. Drzewostan olszowy z domieszką jesionu i innych gatunków oraz z IIp. o ok. 20 procentowym pokryciu. b)Runo b)Gatunki różnicujące OlJ od Ol





Gatunki częste Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica (licznie) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea (licznie) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (licznie) Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Chmiel zwyczajny - Humulus lupulus Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium (licznie)

Perz psi - Agropyron caninum Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kuklik pospolity - Geum urbanum Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Jaskier rozłogowy - Ranunculus repens Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederacea Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Bodziszek cuchnący - Geranium Robertianum Typy lasu • JESIONOWO-OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Ol I bon. Gatunki dom. Ip. – Js II bon., Kl, Dbs, (Wz) Gatunki IIp. – Gb, Czm Podrost - gatunki występujące w drzewostanie Podszyt - czm. , lesz., trz. e., jrz, krusz. Zespół roślinny

189

- Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy B. SIEDLISKA TERENÓW WYŻYNNYCH I PODGÓRSKICH Bór mieszany wyżynny świeży – BMwyżśw Siedliska BMwyż występują w części wierzchołkowej wzniesień lub na stokach narażonych na działanie wiatru, a także na niewielkich spłaszczeniach terenu. Udział ich w Krainie VI jest niewielki. Jedynie w Dzielnicy Gór Świętokrzyskich wynosi 6,5%. W Dzielnicy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wynosi 1,1%, na pozostałym terenie wyżynnym spotykany jest sporadycznie. Runo Gatunki różnicujące BMwyżśw od BMśw

Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Turzyca palczasta - Carex digitata

Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata) oraz (w borach jodłowych):

Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium) Przytulia wiosenna - Cruciata glabra (Galium vernum)

Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus Jeżyna Bellardiego - Rubus pedemontanus

Gatunki częste

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Nerecznica krótkoostna – Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Jastrzębiec sabaudzki - Hieracium sabaudum 2.57. Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Konwalia majowa - Convallaria majalis

na południowych stokach: Janowiec barwierski - Genista tinctoria Dzwonek brzoskwiniolistny - Campanula persicifolia Kokoryczka wonna - Polygonatum odoratum (P. officinale) Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum Naparstnica zwyczajna - Digitalis grandiflora

c)Typy lasu • BRZOZOWO-DĘBOWY 2.58. Drzewostan Gatunki główne Ip. - Dbb II bon., Brzb Gatunki dom. Ip. – Św, Bk, So, Dbb

190

Podszyt - krusz., lesz., jrz Zespół roślinny - Luzulo luzuloidis-Quercetum Hartm.1953 – podgórska dąbrowa acidofilna odmiana małopolska, podzespoły: L.Q. typicum i L.Q. genictetosum tinctoriae

Charakterystyczny dla strefy klimatu podgórskiego w granicach 300-500 m n.p.m. Występuje w Dzielnicy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Zajmuje skały niewęglanowe przykryte wyługowanym lessem. Drzewostan dębowy z udziałem brzozy brodawkowatej, rzadziej z domieszką innych gatunków, podszyt silnie rozwinięty. • SOSNOWO-JODŁOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Jd III bon., So II-III bon.,

Gatunki dom. I p. - Św, Bk, Dbb Podrost - Jd, Św, Bk Podszyt - jrz, krusz. Zespół roślinny

- Abietetum polonicum typicum (Dziub.1928) Br.-Bl.&Vlieg.1939. – wyżynny jodłowy bór mieszany

Spotykany bardzo rzadko, zwykle na południowych stokach lub w ich części wierzchołkowej. Drzewostan jodłowy dość niskiej bonitacji, runo ubogie w gatunki. Bór mieszany wyżynny wilgotny - BMwyżw

Występuje zwykle razem z BMwyżśw. Zajmuje tereny w zasięgu wody stokowej lub niższe partie terenu, z wodą gruntową w profilu glebowym. Runo Gatunki różnicujące BMwyżw (sosnowo-dębowy) od BMwyżsw Trzęślica modra - Molinia coerulea

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca) Płonnik pospolity - Polytrichum commune Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii

Gatunki różnicujące BMwyżw (jodłowy) od BMwyżśw Zachyłka oszczepowata - Phegopteris connectilis (Ph. polypodioides)

Czartawa drobna – Circaea alpina Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum

Typy lasu • DĘBOWO-SOSNOWY

191

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So I-II bon., Dbs, (Dbb)

Gatunki dom. Ip. - Brzb Gatunki IIp. i podrost - Gb, Os, Brzo Podszyt - jrz, gb, lesz.

Zespół roślinny

- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 – kontynentalny bór mieszany podzespół trzęślicowy

Zajmuje obniżenia terenu w krajobrazie wyżynnym.

• JODŁOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. - Jd II-III bon., Św Gatunki dom. Ip. - So, Bk Gatunki dom. II p. - Jd Podrost – Jd Podszyt - jrz., krusz. Zespół roślinny

- Abietetum polonicum circaetosum (Dziub.1928). Br,-Bl.&Vlieg.1939 – wyżynny jodłowy bór mieszany podzespół wilgotny

Zwykle występuje na deluwiach piaszczystych i gliniastych w obniżeniach między stromymi stokami, rzadziej w dolinach małych cieków. • ŚWIERKOWO-SOSNOWY Drzewostan

Gatunki główne Ip. – So, Św Gatunki dom. Ip. – Dbb, Bk, Brzb, Brzo, Jd Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt – krusz., jrz Zespół roślinny

- Calamagrostio villosae-Pinetum typicum Staszk.1958 – bór wilgotny trzcinnikowy Występuje głównie na obszarach wyżynnych. Wyróżnia się licznie występującym w runie

Calamagrostis villosae. W Dzielnicy Gór Świętokrzyskich spotykana jest jodła, jako pojedyncza domieszka w drzewostanie.

Las mieszany wyżynny świeży - LMwyżśw

Siedliska LMwyż licznie występują w Dzielnicy Gór Świętokrzyskich – zajmują tam 27,8% powierzchni leśnej. Ponadto spotykane są także w dzielnicach: Roztocza (7,2%), Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (3,9%), Wyżyny Środkowomałopolskiej (2,3%), Wyżyny i Pogórza Śląskiego (1,7%) oraz w mezoregionie Przedgórza Iłżeckiego.

192

Runo Gatunki różnicujące LMwyżśw od BMwyżśw

Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Przytulia Schultesa - Galium schultesii Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Kupkowka Aschersona – Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum

Perłówka zwisła - Melica nutans Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Groszek wiosenny - Lathyrus vernus Turzyca orzęsiona – Carex pilosa Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Sałatnik leśny - Mycelis muralis Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Kokoryczka okółkowa – Polygonatum verticillatum

Gatunki wyróżniające LMwyżśw od LMśw Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus

Starzec Fuchsa – Senecio Fuchsii Gatunki częste Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa Turzyca palczasta - Carex digitata Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Poziomka pospolita - Fragaria vesca

Kokoryczka wonna - Polygonatum odoratum (P. officinale) Przytulia pospolita - Galium mollugo Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D.spinulosa)

Typy lasu • JODŁOWY • SOSNOWO-JODŁOWY • DĘBOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon. Gatunki dom. I p. – Dbs II-III bon., So I-II bon., Bk II-III bon., Md, Św Zespół roślinny - Abietetum polonicum typicum (Dziub.1928). Br,-Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy las mieszany, podzespół typowy – świeży

Spotykany głównie w Górach Świętokrzyskich, Kotlinie Sandomierskiej i na Roztoczu. Fragmenty tego typu lasu spotkać można także na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Wożnicko-Wieluńskiej i Środkowomałopolskiej. Występuje często na stromych i zacienionych zboczach. Drzewostan jodłowy z licznym odnowieniem. Domieszka świerka i buka w drzewostanie jest niezbyt liczna. • BUKOWY • JODŁOWO-BUKOWY

193

• SOSNOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Bk II-III bon., Jd I-II bon., So I-II bon Gatunki dom. I p. – Św, Dbs, Dbb, Md, Brzb, Gb, Jw., Lp Zespół roślinny - Luzulo luzuloidis-Fagetum typicum Markgr.1932 em.Meusel 1937 - kwaśna buczyna górska, podzespół typowy

Występuje w dzielnicach: Gór Świętokrzyskich, Roztocza i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Zajmuje często płytkie zwietrzeliny skał metamorficznych, a także piaski i gliny zwałowe na podłożu skalnym. Drzewostan bukowy z pojedynczą domieszką świerka lub jodły. - Carici-Fagetum convallarietosum - storczykowa buczyna jurajska

Spotykany na najcieplejszych lokalnie stanowiskach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz Wyżyny Śląskiej. Zajmuje dość strome, niezacienione stoki o ekspozycji południowej; pojawia się na krawędziach dolin w górnych partiach stoków oraz na południowych stokach ze skałkami na szczycie. Gleby typu rędzin. Drzewostan bukowy II-III bon. z nieliczną domieszką innych liściastych. W podszycie występuje leszczyna, dereń, trzmielina i suchodrzew, a w runie storczyki, m.in. Epipactis atrorubens i Epipactis helleborine oraz gatunki wyróżniające buczyny nawapienne, t.j.: Lathyrus niger, Melittis melissophyllum, Viola hirta, Laserpitium latifolium, Astragalus glucyphyllos, Campanula persicifolia i in. • SOSNOWO-GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Dbb, Dbs II-III bon., So I-II bon. Gatunki dom. I p. – Bk II-III bon, Jd, Md, Gb, Brzb, Jw, Lp, Wz Zespół roślinny - Tilio-Carpinetum luzuletosum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny wysoki, podzespół z Luzula luzuloides, forma podgórska; odmiana małopolska oraz nidziańska i wołyńska.

Na terenach wyżynnych dzielnicy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Środkowomałopolskiej występują grądy wysokie na ubogich utworach gliniastych lub lessie. Drzewostan dębowy z domieszką innych gatunków liściastych oraz grabem w II piętrze. Podszyt nieliczny tworzy głównie leszczyna, kruszyna i trzmielina. W odmianie nidziańskiej w runie pojawia się Festuca heterophylla i Carex umbrosa, a w odmianie wołyńskiej - Melyttis melisophyllum.

Las mieszany wyżynny wilgotny - LMwyżw Siedliska LMwwyż zajmują dolne części stoków lub zagłębienia terenu. Występują

najczęściej razem z siedliskami LMwyż oraz Lwyż; należy poszukiwać ich w dzielnicach wymienionych przy LMwyż. Runo Gatunki różnicujące LMwyżw od BMwyżw

Turzyca drżączkowata - Carex brizoides Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stallaria holostea Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum (pjd.) Czyściec leśny - Stachys sylvatica (pjd.)

Gatunki różnicujące LMwyżw od LMw Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus

Starzec Fuchsa – Senecio Fuchsii Kokoryczka okółkowa – Polygonatum verticillatum

Gatunki różnicujące LMwyżw od LMwyżśw Czartawa drobna - Circaea alpina Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum

194

Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Zachyłka oszczepowata - Phegopteris connectilis (P. polypodioides) Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Czyściec leśny - Stachys sylvatica Fałdownik trzyrzędowy - Rhytidiadelphus triquetrus Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa

Gatunki częste jak w LMwyż oraz Trzęślica modra - Molinia coerulea Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Typy lasu • JODŁOWY • DĘBOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Dbs II-III bon. Gatunki domieszkowe – Św, Bk, So, Ol oraz rzadziej Md, Lp, Jw, Wz, Brzo, Os, Gb Zespół roślinny - Abietetum polonicum circaetosum (Dziub.1928). Br,-Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy las mieszany, podzespół wilgotny

Występuje zwykle na deluwiach piaszczysto-gliniastych i gliniastych. Drzewostan jodłowy często z domieszką świerka. Na powierzchni dość liczne odnowienia jodłowe. • GRABOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Dbs II-III bon. Gatunki domieszkowe – Jd, Św, So, Bk, Ol oraz rzadziej Md, Lp, Jw, Wz, Brzo, Os, Gb Zespół roślinny - Tilio-Carpinetum caricetosum brizoides Tracz.1962 - grąd subkontynentalny, podzespół z Carex brizoides, odm. małopolska

Spotykany na terenach wyżynnych krainy. Drzewostan dębowy z domieszką innych gatunków liściastych oraz jodły i świerka.

Las wyżynny świeży - Lwyżśw

Siedliska Lwyż występują dość licznie w dzielnicach: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (19,1%) i Wyżyny Środkowomałopolskiej (11,6%). W dzielnicach Roztocza i Gór Świętokrzyskich zajmują niecałe 10% powierzchni leśnej. Spotykane też bywają, znacznie rzadziej, w Dzielnicy Wyżyny i Pogórza Śląskiego. Zajmują zwykle stoki mniej nasłonecznione – północne i wschodnie. Występują głównie na zwietrzelinie skał kwaśnych lub piaskach i glinach pokrywowych oraz lessie. Rzadziej spotykane są na zwietrzelinie skał węglanowych.

195

2.59. Runo Gatunki różnicujące Lwyżsw od Lśw

Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus Starzec gajowy - Senecio nemorensis Paprotnik kolczysty – Polystichum aculeatum Szałwia lepka - Salvia glutinosa

Gatunki różnicujące Lwyżsw od LMwyżśw Gajowiec żółty - Galeobdolan luteum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum Wilczomlecz migdałolistny - Euphorbia amygdaloides Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Czworolist pospolity - Paris quadrifoia Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum Marzanka wonna – Galium odoratum (Asperula odorata) Czerniec gronkowy - Actaea spicata Szczyr trwały – Mercurialis perennis Żywokost sercowaty - Symphytum cordatum Żywokost bulwiasty - Symphytum tuberosum

ponadto w lasach bukowych Żywiec gruczołowaty – Dentaria glandulosae Żywiec dziewięciolistny – Dentaria enneaphyllos Kostrzewa górska - Festuca drymeia

Gatunki częste Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium

Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Przytulia wiosenna - Cruciata glabra (Galium vernum)

Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Groszek wiosenny – Lathyrus vernus

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Turzyca palczasta - Carex digitata Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Perłówka zwisla - Melica nuntans

Trędownik bulwiasty - Scrophularia nodosa 2.60. Typy lasu • BUKOWO-JODŁOWY • JODŁOWO-BUKOWY • DĘBOWO-BUKOWY Drzewostan

196

Gatunki główne Ip. – Bk I-II bon., Jd I-II bon.Gatunki dom. Ip. – Dbs I-II bon., Św, Md, Lp, Kl, Jw, Wz, rzadziej Brzb, Os, Gb, So Zespoły roślinne

- Dentario glandulosae-Fagetum Klika 1927.em.W.Mat.1964 - żyzna buczyna karpacka, forma podgórska, odmiana zachodniokarpacka (Dzielnice: Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Gór Świętokrzyskich) oraz bogatsza, wschodniokarpacka (Roztocze).

Zajmuje najwyższe partie wzniesień w terenie wyżynnym. Spotykany na: na jurajskich wapieniach (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska), kambryjskich łupkach ilastych (Góry Świętokrzyskie), marglach kredowych (Roztocze), a także na czwartorzędowych piaskach i glinach lodowcowych (Wysoczyzny Sandomierskie). Drzewostan bukowy, miejscami z jodłą oraz z domieszką świerka. Podszyt tworzy jarząb i gatunki drzewostanu. - Dentario enneaphyllidis-Fagetum Oberd.1953 - żyzna buczyna sudecka, forma podgórska, odmiana górnośląsko-małopolska

Spotykany w południowej części krainy, głównie w północnej i środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, na podłożu jurajskich wapieni. Występuje też w dzielnicy Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej oraz Wyżyny i Pogórza Śląskiego - na triasowych wapieniach oraz na karbońskich łupkach, a także na triasowych piaskowcach z iłami i górnotriasowych łupkach w Dzielnicy Gór Świętokrzyskich (Płaskowyż Suchedniowski, Wzgórza Koneckie). Związany jest z ekspozycją północną; często sąsiaduje z buczyną storczykową zajmującą południowe stoki. Zwykle spotykany w środkowych i dolnych partiach stoku. Drzewostan bukowy lity lub z domieszką jodły i świerka. Od formy górskiej zespołu wyróżnia się przechodzeniem gatunków z lasów grądowych. • GRABOWO-DĘBOWY • BUKOWO-DĘBOWY • JODŁOWO-BUKOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Gb I-II bon. Gatunki dom. Ip - Bk I-II bon, Jd I-II bon, (jeśli nie sa gatunkami głównymi), Md, Lp, Kl, Jw, Wz, rzadziej Brzo, Os, Gb Zespół roślinny

2.61. - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - subkontynentalny grąd wyżynny, odmiana małopolska, forma wyżynna oraz nidziańska

Zajmuje gleby na podłożu czwartorzędowym, szczególnie na lessach oraz na starszych typach podłoża, dającego słabo kwaśną lub zasadową zwietrzelinę. Drzewostan dębowy z udziałem buka i jodły oraz innych gatunków liściastych, z drugim piętrem grabowym oraz bujnym podszytem utworzonym głównie z graba.

Las wyżynny wilgotny - Lwyżw Występuje bardzo rzadko; towarzyszy zwykle siedliskom Lwyż. Zajmuje obniżenia terenu lub dolne partie stoków. W najkorzystniejszych warunkach glebowych, na podłożu skał węglanowych występuje las jesionowy lub dąbrowa z jesionem, a w nieco gorszych warunkach, na podłożu bezwęglanowycm - dąbrowy i jedliny. Runo Gatunki różnicujące Lwyżw od LMwyżw

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Zdrojówka rutewkowata - Isopyrum thalictroides Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Kokorycz pusta - Corydalis cava Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Czartawa pospolita - Circaea lutetiana

Gatunki różnicujące Lwyżw od Lwyżśw gatunki wymienione powyżej oraz:

197

Miesiącznica trwała – Lunaria rediviva Języcznik zwyczajny – Phyllitis scolopendrium Czartawa drobna - Circaea alpina Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum Kostrzewa olbrzymia – Festuca gigantea Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Czyściec leśny - Stachys sylvatica

Gatunki częste jak w Lwyż Typy lasu • DĘBOWY • JODŁOWO-DĘBOWY • JODŁOWO-JESIONOWO-DĘBOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Js I-III, Jd I-IIGatunki dom. I p. - Js, Jd, (jeśli nie są gatunkami głównymi), Ol, Jw., Wz oraz mniej licznie Św, Lp, So, Bk Zespoły roślinne - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - subkontynentalny las grądowy, podzespół typowy var. Festuca gigantea, odm małopolska, forma wyżynna - Tilio-Carpinetum astrantietosum Tracz.1962- subkontynentalny las grądowy odm. nidziańska

Występuje w podobnych warunkach jak świeża odmiana tego zespołu (Lwyżśw), zajmuje jednak miejsca bardziej wilgotne. Drzewostan wielowarstwowy dębowy I-II bon., z licznymi gatunkami liściastymi w formie domieszek (Lp, Kl, Dbb, Jw, Os) oraz z grabem w II piętrze i podszycie. • JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon.Gatunki dom. I p. - Dbs, Js, Ol, Jw, Wz oraz mniej licznie Św, Lp, So, Bk, Brzb, Os Zespół roślinny 2.62. - Abies alba-Oxalis acetosella (Cel. & Wojt. 1978) - lasy jodłowe, forma pogórska

Najczęściej zajmują dolne partie stoków i dna dolin. Drzewostan jodłowy I-II bon., z domieszką jesionu i innych gatunków liściastych. • JAWOROWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Js I-II bon., Jw I-III bon.Gatunki dom. I p. - Dbs, Jd, Ol, Wz oraz mniej licznie Św, Lps, Bk, Brzb, Os. Zespół roślinny - Phyllitido-Aceretum pseudoplatani Moor 1952 – las jaworowy wilgotny z języcznikiem

Spotykany sporadycznie, m.in. w Ojcowskim Parku Narodowym, na stromych zboczach o ekspozycji północnej, w żlebach i wąskich dolinach. Drzewostan jaworowy z domieszką buka, wiązu górskiego, lipy szerokolistnej i jodły. W runie występuje paproć – Phyllitis scolopendrium.

Las łęgowy wyżynny - Lłwyż Siedliska spotykane sporadycznie wzdłuż cieków w krajobrazie wyżynnym. Runo Gatunki różnicujące Lłwyż od OlJwyż

Jarzmianka większa - Astrantia major Je żyna popielica - Rubus caesius

198

Bodziszek żałobny - Geranium phaeum Wilczomlecz migdałolistny – Euphorbia amygdaloides Dzięgiel leśny – Angelica sylvestris

Gatunki różnicujące łęgi wyżynne od nizinnych Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis

Gatunki częste Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Szczyr trwały - Mercurialis perennis Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Czyściec leśny - Stachys sylvatica Merzyk pokrewny - Plagiomnium affine (Mnium affine) Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Złoć żółta - Gagea lutea

Typy lasu • JESIONOWO-DĘBOWY • DĘBOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Dbs I-III bon., Js I-III bon.Gatunki dom. I p. - Kl, Wz, Lp, Św, Jw oraz mniej licznie: Os, Ol, Wb, Tp Zespoły roślinne - Carici remotae-Fraxinetum chrysosplenietosum Koch 1926 - podgórski łęg jesionowy, postać typowa, forma podgórska

Spotykany w dolinach niewielkich rzek i potoków, na terenach zalewanych, gdzie tworzą się gleby typu mad rzecznych. Drzewostan jesionowy z domieszką olszy szarej i olszy czarnej oraz wiązów i jawora. - Astrantio-Fraxinetum Oberd.1953 - łęg wyżynny (z jarzmianką)

Na obszarach wyżynnych zajmuje podobne siedliska jak łęg jesionowo-wiązowy na terenach nizinnych. Drzewostan jesionowy z olszą szarą i dębem szypułkowym oraz jaworem. W podszycie występuje bez czarny, trzmielina i porzeczka, a w runie dominuje Astrantia major.

Ols jesionowy wyżynny – OlJwyż Siedliska OlJwyż spotykane są bardzo rzadko, zwykle występują w szerszych dolinkach lub w miejscach o utrudnionym odpływie wody, w warunkach jednoczesnych zalewów i niewielkiego zabagniania terenu. Runo Gatunki różnicujące OlJwyż wyżynne od OlJ

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsi

199

Starzec gajowy - Senecio nemorensis Gatunki różnicujące OlJwyż od innych Lłwyż

Czartawa pośrednia - Circaea intermedia Skrzyp olbrzymi - Equisetum telmateia (E. maximum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus

Gatunki częste Wietlica samicza - Athyrium filis-femina Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Pępawa błotna - Crepis paludosa Ostrożeń warzywny - Cirsium olraceum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Przytulia leśna - Galium sylvaticum Turzyca rzadkokłosa – Carex remota Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E. zetterstedtii)

Typy lasu • OLSZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne – Js I-II bon., Olsz, Ol Gatunki domieszkowe Ip. – Podszyt – 2.63. Zespół roślinny Carici remotae-Fraxinetum equisetetosum maximii Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, postać ze skrzypem olbrzymim, forma podgórska

Występuje w dolinach niewielkich potoków, często przy źródliskach oraz w miejscach rozlewisk, gdzie powstają warunki do zabagniania. • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Ol II bon. Gatunki domieszkowe Ip. – Js Podszyt - nieliczny Zespół roślinny Stellario nemorum-Alnetum glutinosae Lohm.1957 – łęg olszowy gwiazdnicowy

Spotykany w krajobrazie wyżynnym, głównie w Dzielnicy Roztocza. Tworzy wąski pas wzdłuż szybko płynących mniejszych cieków. Gleba każdego roku wiosną zalewana przy wysokim stanie wody, lecz nie wykazująca śladów zabagnienia. Odznacza się brakiem gatunków lasów bagiennych. D. SIEDLISKA TERENÓW GÓRSKICH

Las mieszany górski świeży – LMGśw Siedliska spotykane tylko w najwyższych pasmach Gór Świętokrzyskich, powyżej 450 m n.p.m. Zajmują zaledwie 0,9% powierzchni leśnej. Odznacza się drzewostanem jodłowym, z dość znacznym udziałem świerka. W podszycie występuje nielicznie jodła oraz jarząb. W runie pojawiają się gatunki mezotroficzne spotykane na nizinach oraz występujące w terenach górskich. Runo

200

Gatunki różnicujące LMGśw od LMwyż Przytulia okrągłolistna - Galium rotundifolium

Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea

Gatunki różnicujące LMGśw i LMwyżśw od Lśw Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Kosmatka żółtawa - Luzula luzulina (L. flavescens)

Gatunki częste

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Gajowiec żółty - Galeobdolan luteum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Malina właściwa - Rubus idaeus Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Widłoząb miotłowy - Dicranum scoparium

Merzyk pokrewny - Plagiomnium affine (Mnium affine)

Typy lasu • JODŁOWY

Drzewostan

Gatunki główne I p. – Jd II bon., Św Gatunki dom. I p. – Bk Gatunki II p. – pjd. Jd Podszyt – jrz, jd Zbiorowisko roślinne

Abies alba-Oxalis acetosella – eutroficzne lasy jodłowe

Las górski świeży - LGśw Siedliska LG, podobnie jak LMG występują nielicznie i spotykane są jedynie w Dzielnicy Gór Świętokrzyskich, gdzie zajmują 1,7% powierzchni leśnej. Występują z różnymi utworami geologicznymi, m.in. z trzeciorzędowymi piaskowcami i łupkami, kredowymi łupkami i zlepieńcami oraz triasowymi, jurajskimi i kredowymi wapieniami. Runo Gatunki różnicujące LGśw od Lwyżśw

Kosmatka olbrzymia - Luzula sylvatica Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea

Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea Szałwia lepka - Salvia glutinosa Żywokost sercowaty - Symphytum cordatum Kostrzewa górska - Festuca drymeia

Gatunki różnicujące LGśw od LMGśw Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum

201

Żywiec gruczołkowaty - Dentaria glandulosa Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera

Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Marzanka wonna - (Galium odoratum (Asperula odorata) Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Czerniec gronkowy - Actaca spicata Szczyr trwały - Mercurialis perennis Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Przetacznik górski - Veronica montana Wilczomlecz migdałolistny - Euphorbia amygdaloides

w LGśw2 występują: Kokorycz pusta - Corydalis cava Zdrojówka rutewkowata - Isopyrum thalictroides Zawilec żółty - Anemone ranunculoides

Typy lasu • JODŁOWO-BUKOWY DrzewostanGatunki główne Ip. – Bk I-II bon., JdGatunki domieszkowe Ip. – Św Podrost – gatunki drzewostanuPodszyt – jrz Zespół roślinny

Dentario glandulosae-Fagetum Klika 1927.em.W.Mat.1964 – żyzna buczyna karpacka forma

reglowa.

2.7. Kraina Sudecka

2.7.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA

Kraina Sudecka zajmuje stosunkowo niewielki obszar w południowo-zachodniej

części Polski, granicząc od północnego-wschodu z krainą Śląską. Podzielona została na 12

mezoregionów przyrodniczo-leśnych, zgrupowanych w 3 dzielnice.

Według podziału fizycznogeograficznego znajduje się ona w podprowincji Sudetów –

obejmuje południową część makroregionu Pogórza Zachodniosudeckiego oraz makroregiony:

Sudety Zachodnie, Środkowe i Wschodnie.

Ogólnie chłodny i wilgotny klimat Sudetów jest typowym klimatem górskim.

Temperatura powietrza i ilość opadów atmosferycznych są ściśle związane z konfiguracją i

wysokością terenu. Średnia roczna temperatura powietrza w krainie wynosi od 1.0oC na

Śnieżce do 7.8oC w Jeleniej Górze. Klimat wysokich partii górskich jest bardzo surowy,

średnia temperatura stycznia wynosi ok. –5.4oC, a lipca tylko 10.4oC. Silne zróżnicowanie

występuje także w ilości opadów atmosferycznych od 642 mm w dolinach (Jelenia Góra) do

202

nawet 1071 mm w partiach szczytowych Sudetów (Śnieżka). Ponadto występuje tu wiatr

południowo-zachodni typu fenu, powodujący intensywne parowanie, spadek wilgotności

powietrza i zachmurzenia oraz wpływający na duże różnice klimatyczne między stokami o

wystawie południowej i północnej.

Kraina obejmuje obszar o krajobrazie górskim (gór średnich, gór wysokich oraz

fragment krajobrazu podgórskiego), odznaczający się wielką różnorodnością form rzeźby,

wynikającą z bogatej przeszłości geologicznej, oraz urozmaiconą, mozaikową budową

petrograficzną. Charakterystyczną cechą krajobrazu jest wyrastanie Sudetów stromym

progiem uskokowym ponad obszarem Przedgórza, a także kontrast jaki dają stare wyrównane

wierzchowiny i młoda sieć dolinna oraz wielkie śródgórskie kotliny lub kotlinowate obniżenia

otoczone stromymi zrębami górskimi.

Północny i zachodni fragment stanowi obszar wyżynny zbudowany ze skał

metamorficznych paleozoiku , pokryty utworami czwartorzędowymi. Na południowym

zachodzie wznosi się granitowy blok łużycko-karkonoski (maks. wysokość - Śnieżka 1602 m

n.p.m.). Sąsiaduje on od wschodu z Górami Wałbrzyskimi i Kamiennymi, uformowanymi w

wyniku wylewów porfirów w okresie permskim oraz najstarszą skałą sudecką -

metamorficznymi gnejsami Gór Sowich. Na północ od nich Pogórze Kaczawskie obejmuje

nieckę geologiczną wypełnioną utworami cechsztynu, triasu i kredy oraz kaledońskie

struktury fałdowe – Góry Kaczawskie. Zachodnią część zapadliska tektonicznego - Kotliny

Kłodzkiej zajmują najmłodsze skały – kredowe piaskowce ciosowe Gór Stołowych, a na

wschodzie, związane z paleozoicznymi strukturami fałdowymi – Góry Bardzkie.

Występowanie siedlisk leśnych jest dość ściśle związane z piętrami wysokościowymi.

W piętrze pogórza występują wyżynne typy siedlisk – najliczniej reprezentowane jest

siedlisko LMwyż (26,1%). Najżyźniejsze siedliska regla dolnego (LG) nie mają dużego

udziału powierzchniowego. Częściej spotykany jest LMG (38,5%), występujący w niskim

reglu dolnym, oraz BMG w niskim i wysokim reglu dolnym. W górnej strefie regla dolnego

spotykany jest także BG. Ponadto w Górach Stołowych występują dość znaczne powierzchnie

górskich siedlisk bagiennych z glebami wytworzonymi z torfów wysokich. Bory

wysokogórskie (świeże, wilgotne i bagienne) są jedynymi siedliskami spotykanymi w reglu

górnym – większe powierzchnie tych siedlisk występują w Karkonoszach i na Śnieżniku. /*

Średnia lesistość Krainy wynosi 38,0%. Najwięcej lasów występuje w terenach

górskich – tam lesistość miejscami przekracza 50%. Najmniejsza lesistość występuje na

Pogórzu Zachodnioizerskim i w Kotlinach – Jeleniogórskiej i Kłodzkiej, gdzie nie sięga 20%.

203

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) pełni największą rolę lasotwórczą i ma największy

udział w lasach. Jego udział jest bardzo wysoki w dzielnicach obejmujących pasma górskie,

natomiast niższy na pogórzu. Zajmuje największe powierzchnie zarówno w reglu górnym jak

i dolnym. Na siedliskach BWG, BG i BMG występują najczęściej monokultury świerkowe.

Na siedliskach LMG i LG występuje z domieszką buka, rzadziej innych gatunków. Wskutek

błędnej gospodarki ludzkiej zajmuje także znaczne tereny siedlisk żyznych. Na siedliskach

wyżynnych może tworzyć drzewostany lite, częściej jednak bywa spotykany jako gatunek

współpanujący w drzewostanach sosnowo-dębowych.

B u k z w y c z a j n y (Bk) jest gatunkiem o dużym znaczeniu lasotwórczym, jednakże

na tym terenie niezbyt często pełni rolę gatunku panującego; z reguły występuje jako

domieszka w drzewostanach świerkowych na żyznych siedliskach w reglu dolnym.

J o d ł a p o s p o l i t a (Jd) spotykana jest jako nieliczna domieszka w drzewostanach

świerkowych i bukowych na żyznych siedliskach górskich i wyżynnych. Udział

powierzchniowy Jd jest w krainie VII znikomy.

S o s n a z w y c z a j n a (So), gatunek związany z siedliskami nizinnymi i częściowo

wyżynnymi - w górach spotykana jest sporadycznie, głównie na ubogich piaskowcach.

_________________________________________________________________ /* - w zestawieniach dla siedlisk górskich i wyżynnych podany jest udział procentowy wyłącznie według grup żyznościowych, np. udział

LG obejmuje także LGw, a udział BWG obejmuje zarówno BWGśw, BWGw, jak też i BWGb

D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) występuje na żyznych, głębokich glebach i dochodzi do

wysokości 500 m n.p.m..

O l s z a spotykana jest nielicznie, tylko w sąsiedztwie potoków, przy czym w

partiach nizinnych krainy występuje częściej olsza czarna (Ol), natomiast w terenach

górskich - olsza szara (Olsz).


A. SIEDLISKA TERENÓW WYSOKOGÓRSKICH Siedliska wysokogórskie występują w zasięgu regla górnego – w krajobrazie gór wysokich. W Sudetach piętro górnoreglowe występuje w Karkonoszach, na Śnieżniku oraz fragmentami w Górach Stołowych i rozciąga się od 1000 do 1250m n.p.m., schodząc w dolinach i wąskich rynnach o stagnującym chłodnym powietrzu nawet o 200 m niżej. Piętro górnoreglowe warunkowane jest długością okresu wegetacyjnego i długością okresu suszy mrozowej w zimie. Jego górną granicę wyznaczają przede wszystkim możliwości życiowe świerka. W warunkach regla górnego wykształca się charakterystyczna roślinność, a drzewostan ma skrajnie niską bonitację wzrostową.

204

Bór wysokogórski świeży – BWGśw Tworzy piętro regla górnego w Karkonoszach, Górach Izerskich, Górach Bialskich i

Masywie Śnieżnika. Niewielkie fragmenty stwierdzono także w najwyższych partiach Gór Sowich i Orlickich. Udział tych siedlisk w powierzchni lasów nie przekracza 1%. Występują na kwaśnych skałach magmowych i metamorficznych. Odznaczają się drzewostanem niskiej bonitacji i krzewinkowym lub trawiastym runem. a) Gleba Tabela 7.1 – Siedliska BWG (BWGśw) Teren wysokogórski - regiel górny: wierzchowina, partie przygrzbietowe, obszary skałkowe, powyżej 1000 m n.p.m. Skały kwaśne bardzo słaby wpływ wody glebowo-opadowej i stokowej BWG (BWGśw) RODZAJ GLEBY - pylasta i gliniasta zwietrzelina kwaśnych skał magmowych, okruchowych i metamorficznych (granitów, gnejsów, łupków krystalicznych oraz zlepieńców i piaskowców odpornych na wietrzenie) - zwietrzelina kwaśnych skał magmowych, okruchowych i metamorficznych z serią glebopokryw stokowych - osuwiska i koluwia osuwiskowe piaszczysto-gliniaste na podłożu skalnym PODTYP GLEBY RNw – ranker właściwy RNb – ranker bielicowy RNbt – ranker butwinowy IRo – regosole oligotroficzne Bw – bielicowa właściwa RDw – rdzawa właściwa RDb – rdzawa bielicowa Próchnica: tangelmor, mor świeży Runo Gatunki BWGśw Wietlica alpejska - Athyrium alpestre Podbiałek alpejski - Homogyne alpina

Płonnik strojny - Polytrichum attenuatum Przytulia nierównolistna - Galium anisophyllum Gatunki BWGśw, BGśw i BMGśw (wspólne) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

205

Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea Kosmatka olbrzymia - Luzula sylvatica Płaszczeniec - Plagiothecium undulatum Przytulia hercyńska (P. skalna)- Galium saxatile

Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św ok. V bon. Gatunki dom. Ip. - Jrz pjd. na obrzeżach i w lukach Podszyt - pjd. jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Piceetum Schlűter 1969 (=Plagiothecio-Piceetum hercynicum (Tx.1937) J.Mat.1977, =Piceetum hercynicum Tx.1937) – górnoreglowa świerczyna sudecka, podzespół typowy świeży war. uboższy

2.64. Bór wilgotny wysokogórski - BWGw Występuje wraz z BWGśw; zajmuje gleby wilgotne, ale nie zabagnione, najczęściej na

ocienionych stokach lub w miejscach bezodpływowych na wierzchowinach lub tarasowatych spłaszczeniach stoków. Runo Gatunki różnicujące BWGw od BWGśw Wietlica alpejska - Athyrium distentifolium (A.alpestre); (licznie)

Szczaw górski - Rumex alpestris Liczydło górskie - Streptopus amplexifolius Ciemiężyca (Ciemierzyca) zielona - Veratrum lobelianum Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (nielicznie)

Gatunki częste - jak w BWGśw Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św ok. IV-V bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jrz (na obrzeżach i w lukach) Podszyt - św, jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Piceetum filicetosum Schlűter 1969 (=Plagiothecio-Piceetum hercynicum (Tx.1937) J.Mat.1977, = Piceetum hercynicum Tx.1937) – górnoreglowa świerczyna sudecka, podzespół typowy wilgotny - paprociowy 2.65. Bór wysokogórski bagienny - BWGb

Zajmuje tereny zabagniane w miejscach gromadzenia się wód opadowych i stokowych. Preferuje stoki ocienione i nie nastawione na działanie wiatru. Runo Gatunki różnicujące od BWGw i BWGśw Torfowce – Sphagnum girgensohnii (liczne) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus)

Płonnik pospolity - Polytrichum commune Gatunki częste

Listera sercowata - Listera cordata

206

oraz gatunki występujące w BWGśw Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św ok. V bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jrz (w lukach, na obrzeżach) Podszyt - jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Piceetum sphagnetosum Schlűter 1969 (=Plagiothecio-Piceetum hercynicum (Tx.1937) J.Mat.1977, = Piceetum hercynicum Tx.1937) – górnoreglowa świerczyna sudecka, podzespół torfowcowy B. SIEDLISKA TERENÓW GÓRSKICH

Siedliska górskie (dolnoreglowe) występują w krajobrazie gór średnich i niskich. Warunki klimatyczne regla dolnego są dość silnie zróżnicowane, głównie między jego dolną, a górną częścią. Z tego względu wskazane byłoby wyodrębnianie regla dolnego wysokiego i niskiego, podobnie jak w Karpatach. W Karpatach, za główne kryterium wyrażające zmiany klimatyczne, przyjęto skład drzewostanów i ich bonitację. Trudno jest jednak zastosować podobne kryteria na terenie Sudetów, ponieważ często ponad 70% powierzchni leśnej zajmuje świerk. Można jednak wyróżnić na terenie Sudetów regiony klimatyczne: chłodnych wierzchowin, obejmujących strefę regla górnego oraz ciepłych ponadinwersyjnych stoków i inwersyjnych obniżeń dolinnych w reglu dolnym. Uwzględniając zróżnicowanie mikroklimatyczne związane z ekspozycją stoków i kształtem urzeźbienia można następnie wyróżnić odmiany fizjograficzno-klimatyczne. Dla ponadinwersyjnych stoków i inwersyjnych obniżeń dolinnych będzie to przede wszystkim zróżnicowanie według ekspozycji południowej i ekspozycji przybliżonych oraz według ekspozycji północnej i przybliżonych. Niezależnie od tego powinny być wyodrębnione miejsca spływu i zalegania chłodnego powietrza na stokach oraz inwersyjne dna dolin.

Odmiany fizjograficzno-klimatyczne pomocne mogą być przy ustalaniu typów lasy. Bór górski świeży - BGśw

Siedliska boru górskiego znajdują się w zasięgu klimatu umiarkowanie chłodnego. W wyższych pasmach górskich najczęściej nie tworzą jednolitego pasa, lecz występują fragmentami na granicy regli. W niższych pasmach zajmują wierzchowiny i chłodne północne stoki. Od siedlisk boru wysokogórskiego odróżnia je wyższa bonitacja wzrostowa świerka. Łączny udział siedlisk boru górskiego (świeżych, wilgotnych i bagiennych) w lasach Sudetów wynosi ok. 5%. Runo Gatunki różnicujące BGśw od BWGśw Przytulia okrągłolistna - Galium rotundifolium Nerecznica szerokolistna - Dryopteris austriaca Nerecznica krótkoostna - Dryopteris dilatata (D.spinulosa) Gatunki częste BWGśw, BGśw i BMGśw (wspólne) Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

207

Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św ok. IV bon. Gatunki dom. Ip. - Jrz Podszyt - pjd. jrz Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Piceetum Schlűter 1969 (=Plagiothecio-Piceetum hercynicum (Tx.1937) J.Mat.1977, =Piceetum hercynicum Tx.1937) – górnoreglowa świerczyna sudecka, podzespół typowy świeży war. uboższy

Bór górski wilgotny - BGw Spotykany na granicy regli (900-1050 m n.p.m.) w miejscach zacienionych, zwykle na

północnych stokach oraz także na tarasowatych spłaszczeniach stoków i w obniżeniach międzystokowych, gdzie zatrzymują się wody opadowe i stokowe nie mające dróg szybkiego odpływu. Runo Gatunki różnicujące BGw (i BWGw) od BGśw

Wietlica alpejska - Athyrium distentifolium (A.alpestre) Szczaw górski - Rumex alpestris Liczydło górskie - Streptopus amplexifolius Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (nieliczne) Płaszczeniec - Plagiothecium undulatum

Gatunki częste Ciemiężyca (Ciemierzyca) zielona - Veratrum lobelianum oraz gatunki występujące w BGśw

Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św IV bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jrz (w lukach i na obrzeżach) Podszyt - Zespół roślinny - Calamagrostio villosae-Piceetum filicetosum Schlűter 1969 (=Plagiothecio-Piceetum hercynicum (Tx.1937) J.Mat.1977, = Piceetum hercynicum Tx.1937) – górnoreglowa świerczyna sudecka, podzespół typowy wilgotny - paprociowy

Bór górski bagienny - BGb Występuje najczęściej w granicach 700-900 m n.p.m., razem ze świeżymi i

wilgotnymi siedliskami boru górskiego. Zajmuje miejsca gromadzenia się wód opadowych i stokowych, gdzie dochodzi do zabagniania terenu. Preferuje stoki ocienione i nie nastawione na działanie wiatru. Runo Gatunki różnicujące BGb od BGw i BGśw Torfowiec Girgensohna – Sphagnum girgensohnii (liczne) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus)

208

Płonnik pospolity - Polytrichum commune Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum Turzyca pospolita - Carex fusca

Gatunki częste Listera sercowata - Listera cordata

oraz gatunki występujące w BGśw Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św ok. IV-V bon. Gatunki dom. Ip. - Jrz pjd. (w lukach i na obrzeżach) Podszyt - jrz Zespoły roślinne - Calamagrostio villosae-Piceetum sphagnetosum Schlűter 1969 (=Plagiothecio-Piceetum hercynicum (Tx.1937) J.Mat.1977, = Piceetum hercynicum Tx.1937) – górnoreglowa świerczyna sudecka, podzespół torfowcowy - Bazzanio-Piceetum caricetosum fuscae Br.-Bl. Et Siss.1939 – dolnoreglowa świerczyna na torfie, podzespół uboższy

Zespół spotykany dość często w Górach Bystrzyckich (torfowisko Zieleniec) i w Górach Stołowych (torfowisko Batorowskie), a także nieco rzadziej w Karkonoszach i Górach Izerskich. Wyróżnia się pojedynczą domieszką jodły w drzewostanie oraz podszytem jodłowo-świerkowym

2.66. 2.67. Bór mieszany górski świeży – BMGśw

Zajmuje znaczne powierzchnie w reglu dolnym, głównie powyżej 850m n.p.m.; miejscami przekracza dolną granicę regla górnego, dochodząc do 1250 m wysokości bezwzględnej. Spotykany często w Sudetach, głównie w Karkonoszach, Górach Izerskich, Rudawach Janowickich, Górach Stołowych, Górach Bystrzyckich i Orlickich, w Górach Bialskich i Masywie Śnieżnika Kłodzkiego. Występuje na wierzchowinach i płaskich tarasach, na stokach dolin i zagłębieniach, gdzie zatrzymuje się zimne powietrze.

Udział siedlisk BMGśw we wszystkich dzielnicach jest dość wyrównany; średnio wynosi 21,2%. W wyniku działalności gospodarczej siedliska te opanował głównie świerk, tworząc drzewostany lite. Wskazane byłoby wzbogacenie składu gatunkowego i wprowadzanie domieszek buka oraz jodły. Runo Gatunki różnicujące BMGśw od BGśw Starzec Fuchsa - Senecio Fuchsii Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea

Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Sałatnik leśny - Mycelis muralis Podrzeń żebrowiec - Blechnum spicant Gatunki różnicujące od górnoreglowych świerczyn

Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum oraz występowanie jodły (Abies alba) i buka (Fagus sylvatica)

Gatunki częste Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villopsa

209

Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea Kosmatka gajowa – Luzula luzuloides (L. nemorosa) Przytulia okrągłolistna - Galium rotundifolium

Pszeniec leśny - Melampyrum sylvaticum Przytulia hercyńska (P. skalna)- Galium saxatile

Nerecznica szerokolistna - Dryopteris austriaca Rokiet pospolity – Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Nerecznica krótkoostna - Dryopteris spinulosa

Fałdownik - Rhytidiadelphus loreus Płaszczeniec - Plagiothecium undulatum

Typy lasu > w wysokim reglu dolnym

• BUKOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne - Św II- III bon., Bk III-IV bon. Gatunki dom. Ip. - Jw, Jd Podrost i podszyt - Bk, Jd, wiciokrzew cz. Występowanie Na środkowych częściach stoków różnych ekspozycji. • ŚWIERKOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne - Św III bon., Bk III – IV bon.

Gatunki dom. Ip. - Jw, Jd Występowanie Na wierzchowinach i grzbietach. • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunek głowny - Św III bon. Gatunki dom. Ip. - Jd, Bk Podrost i podszyt - Jd, Bk, Św Występowanie W miejscach zalegania chłodu na stokach

> w niskim reglu dolnym • ŚWIERKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne - Jd II-III bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. - Bk, Brz, Jw, na stokach południowych także So i Md Podrost i podszyt – gatunki drzewostanu, jrz Występowanie Na środkowych częściach stoków południowych i północnych.

210

• JODŁOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne – Św I-II bon, Jd II-III Gatunki dom. Ip. - Bk, Brz Podrost i podszyt – Bk, Jd, Jrz, wiciokrzew cz. Występowanie Na dolnych częściach stoków i w miejscach chłodnych • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne – Św II–III bon Gatunki dom. Ip. – Jd, Bk Występowanie Na dnach dolin. Zespół roślinny - Abieti-Piceetum W.Mat.1967 – dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy odmiana sudecka

2.68. 2.69. Bór mieszany górski wilgotny - BMGw

Spotykany bardzo rzadko. Występuje wraz z siedliskami BMGśw, jednakże w warunkach o zwiększonej wilgotności gleb, zwykle w obniżeniach dolinnych lub załamaniach stokowych. Runo Gatunki różnicujące BMGw od BMGśw

Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (pjd.) Sit rozpierzchły - Juncus effusus Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Gatunki częste Malina właściwa - Rubus idaeus Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Siódmaczek pospolity - Trientalis europaea Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Rokietnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum)

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Typy lasu • JODŁOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św II-III bon. , Jd Gatunki dom. I p. - pjd. Bk, Jw Podrost – gatunki drzewostanu Podszyt - jrz Zespół roślinny - Abieti-Piceetum W.Mat.1967 – dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy odmiana sudecka

211

2.70. Bór mieszany górski bagienny - BMGb Występuje wraz z siedliskami borów mieszanych świeżych i wilgotnych, zajmując

najczęściej na stokach północnych zagłębienia terenowe, niecki, tarasy i inne miejsca z utrudnionym przepływem wody glebowej. Zajmuje dość znaczne powierzchnie w Górach Bystrzyckich (torfowisko Zieleniec), w Górach Stołowych (torfowisko Batorowskie) oraz mniejsze fragmenty w Karkonoszach i Górach Izerskich. Runo Gatunki różnicujące BMGb od BMGw

Bagno zwyczajne - Ledum palustre Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik sztywny - Polytrichum strictum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Płonnik pospolity - Polytrichum commune Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (licznie) Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum

Gatunki częste jak w BMwG

Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św III-IV bon. Gatunki dom. Ip. – Jd (pjd.) Podrost – Św, Jd Podszyt Zespół roślinny - Bazzanio-Piceetum equisetetosum sylvaticae Br.-Bl. Et Siss.1939 – dolnoreglowa świerczyna na torfie (podzespół żyźniejszy)

2.71. 2.72. Las mieszany górski świeży - LMGśw

Występuje w reglu dolnym, najczęściej poniżej 800 m n.p.m. Jest najliczniej występującym siedliskiem w Sudetach. Jego najniższy udział w dzielnicy Sudetów Zachodnich wynosi 30,2%, natomiast najwyższy – w dzielnicy Sudetów Wschodnich – zbliża się do 60%. Znaczne powierzchnie na tym siedlisku zajmują lite drzewostany świerkowe, co może utrudniać jego identyfikację. Pomocna w tym celu jest bonitacja drzewostanu i występowanie gatunków runa typowych dla siedlisk żyźniejszych. Runo Gatunki różnicujące LMGśw od BMGśw

Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum (Catharinea undulata)

Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Jeżyna fałdowana - Rubus plicatus Malina właściwa - Rubus idaeus Poziewnik miękkowłosy - Galeopsis pubescens Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans

212

Turzyca leśna - Carex sylvatica Zachyłka trójkątna – Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas

Gatunki częste Starzec Fuchsa - Senecio Fuchsii

Starzec gajowy - Senecio nemorensis Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Sałatnik leśny - Mycelis muralis Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

2.73. Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Widłoząbek jednoboczny - Dicranella heteromalla Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium

Rokiet cyprysowaty - Hypnum cupressiforme Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Typy lasu • ŚWIERKOWO-BUKOWY DrzewostanGatunki główne – Bk III bon., Św II-III bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jd, Jw Występowanie Na chłodnych wierzchowinach niższych grzbietów oraz na górnych stokach, także w wysokim reglu dolnym na skałach bogatych w węglany. • JODŁOWO-ŚWIERKOWO-BUKOWY DrzewostanGatunki główne – Bk II-III bon., Św I-III bon., Jd II-III bon. Gatunki dom. Ip. – Md, So (na południowych stokach), pjd. Jw, Wzg Występowanie Na środkowych partiach stoków. • BUKOWO-JODŁOWO-ŚWIERKOWY DrzewostanGatunki główne – Św II-III bon., Jd III bon., Bk III bon.,.Gatunki dom. Ip. – pjd. Jw Występowanie W miejscach zalegania i spływu chłodu, na dnach dolin i przydolinnych częściach stoków. Zespoły roślinne

- Luzulo luzuloidis-Fagetum Markgr.1932 em.Meusel 1937 – acidofilna buczyna górska, podzespoły typicum oraz cladonietosum

W Sudetach dominują buczyny ubogie, jest ich dwa razy więcej niż żyznych; w miejscach eksponowanych ku południowi występuje podzespół chrobotkowy. - Taxo-Fagetum Etter 1947 – storczykowa buczyna sudecka

Występuje pośród lasów bukowych na wysokości 380-560 m n.p.m. Zajmuje górne lub środkowe partie zboczy o znacznym nachyleniu i ekspozycji południowej lub południowo-zachodniej. Spotkana w górach Krowiarkach (Masyw Śnieżnika Kłodzkiego) oraz na Pogórzu Kaczawskim. Charakterystyczne jest występowanie storczyków Epipactis helleborine (=E. latifolia), Cephalanthera damasonium (=C. Alba), Neottia nidus-avis, Platanthera bifolia, Corallorhiza trifida oraz takich gatunkow jak Astragalus glycyphyllos, Clinopodium vulgare (Calamintha vulgaris), Polygonatum odoratum, Convallaria majalis

213

2.74. Las mieszany górski wilgotny - LMGw Siedliska LMGw występują sporadycznie wśród siedlisk LMGśw; najczęściej w

dolnej strefie regla dolnego, do ok. 660 m n.p.m. Zajmują miejsca wilgotniejsze, cieniste stoki i obniżenia z zatrzymującą się wodą stokową i opadową. Runo Gatunki różnicujące LMGw od LMGśw – obfite występowanie gatunków:

Cienistka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii

Gatunki częste jak w LMGśw Typy lasu • BUKOWY DrzewostanGatunki główne I p. – Bk II-III bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Jw Zespół roślinny

Luzulo luzuloidis-Fagetum dryopteridetosum Markgr.1932 em.Meusel 1937 – acidofilna buczyna górska podzespół paprociowy

2.75. Las górski świeży - LGśw Występuje w reglu dolnym do ok. 600 m. n.p.m., wyjątkowo może dochodzić do 800

m n.p.m. Najwięcej siedlisk LG występuje w dzielnicy Sudetów Środkowych – ponad 20%, natomiast najmniej - 3,1% powierzchni leśnej zajmują na terenie Sudetów Zachodnich. Ze względu na szczególne położenie w terenie można wyróżnić odmiany topograficzne LG zarówno na glebach węglanowych jak i kwaśnych. Runo Gatunki różnicujące LGśw od LMGśw

Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Gajowiec żółty górski - Galeobdolon luteum ssp. montanum Kopytnik leśny - Asarum europaeum

Turzyca leśna - Carex sylvatica Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Szczyr trwały - Mercurialis perennis Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas

ponadto w buczynach Żywiec dziewięciolistny - Dentaria enneaphyllos Czerniec gronkowy - Actaea spicata Wiechlina gajowa - Poa nemoralis

214

Gatunki częste Zawilec gajowy - Anemone nemorosa

Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (=D.spinulosa) Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Zachyłka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Jęczmieniec (Wydmuchrzyca) zwyczajny – Hordelymus (Elymus) europaeus Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum Przytulia Schultesa - Galium schultesii Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Perłówka zwisła - Melica nutans Trędownik bulwiasty - Scrophularia nodosa

Poziewnik miękkowłosy - Galeopsis pubescens Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Typy lasu • BUKOWY Drzewostan Gatunki główne – Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jd I-II bon., Św I-II bon., Jw, Kl, Wz, Lp, Os, Brz

na stokach południowych także So, Md. Występowanie Na środkowych częściach stoków, zwłaszcza o wystawach południowych, wierzchowinach narażonych na wiatry, na glebach lekkich, węglanowych. • ŚWIERKOWO-JODŁOWO-BUKOWY • JODŁOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne – Bk I-II bon., Jd I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Kl, Wz, Lp, Os, Brz

na stokach południowych także So, Md Występowanie Na stokach o różnych ekspozycjach. • BUKOWO-ŚWIERKOWO- JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne – Jd I-II bon., Św I-II bon., Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Kl, Wz, Lp, Os, Brz Występowanie Na stokach o różnych ekspozycjach, częściej północnych, w miejscach chłodnych, wklęsłych, dolinowych. • BUKOWO-JAWOROWY Drzewostan Gatunki główne – Jw I-III bon., Bk I-III bon. Gatunki dom. Ip. – Jd i inne liściaste (rzadko) Występowanie Na glebach skalistych, rumoszowatych. Podszyt we wszystkich typach lasu tworzą: bez koralowy, wiciokrzew czarny, leszczyna.

215

Zespół roślinny

Dentario enneaphyllidis-Fagetum Oberd.1953 – żyzna buczyna sudecka, forma reglowa; podzespoły: D.e.-F.calamagrostietosum – z trzcinnikiem leśnym (LG uboższy), D.e.-F.typicum – typowy oraz D.e.-F.asaretosum - i z kopytnikiem.

Na terenie Sudetów występuje w granicach wysokości 500-1000 m n.p.m. razem z ubogą buczyną, m.in. w Górach Kaczawskich (na sylurskich lub kambryjskich łupkach), a Górach Wałbrzyskich (na na karbońskich szarogłazach), w Górach Kamiennych i stołowych (na permskich melafirach i łupkach), w Górach Sowich (na paragnejsach) i w Masywie Śnieżnika (na prekambryjskich łupkach mikowych) oraz na Pogórzu Izerskim (na trzeciorzędowych bazaltach). Zwykle zajmuje środkowe i dolne partie stoku, często sąsiaduje z buczyną storczykową zajmującą południowe stoki.

2.76. Las górski wilgotny - LGw Występuje w takiej samej strefie wysokościowej jak LGśw, lecz jest znacznie rzadziej

spotykany. Zajmuje w niskich partiach regla dolnego załamania stoków, obniżenia międzystokowe oraz brzegi dolin z glebami wilgotnymi. Runo Gatunki różnicujące LGw od LGśw

Lepiężnik biały - Petasites albus Gatunki różnicujące LGw od LMGw

Żywokost sercowaty - Symphytum cordatum Miesiącznica trwała - Lunaria rediviva Paprotnik kolczysty - Polystichum aculeatum (P. lobatum) Języcznik zwyczajny - Phyllitis scolopendrium Paprotnik Brauna - Polystichum brauni Wilczomlecz słodki - Euphorbia dulcis

Gatunki częste Czerniec gronkowy - Actaea spicata

2.77. Żywiec gruczołowaty - Dentaria glendulosa Kokoryczka okółkowa - Polygonatum verticillatum oraz gatunki LGśw

Typy lasu • ŚWIERKOWO-BUKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne - Jd I-II bon., Bk I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Js, Wz, Lp, Kl, Brzb, Os Występowanie Miejsca chłodne, północne stoki, dna dolin. • JODŁOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne - Bk I-II bon., Jd I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Js, Wz, Lp, Kl, Brzb, Os Występowanie Źródliska, wysięki, stoki z wodą ruchomą. • JODŁOWO-BUKOWO-JAWOROWY Drzewostan Gatunki główne - Jw I-II bon., Bk I-III bon.

216

Gatunki dom. Ip. – Jd, Bst, Lps Występowanie Rumosz skalny. Zespoły roślinne - Dentario enneaphyllidis-Fagetum allietosum Oberd.1953 – żyzna buczyna sudecka forma reglowa, podzespół z czosnkiem niedźwiedzim (Allium ursinum),

Występuje często na zasadowym podłożu skalnym w miejscach podobnych jak w LGśw lecz na glebach głębszych, żyźniejszych i wilgotniejszych. - Lunario-Aceretum pseudoplatani Schlüt. 1957 – jaworzyna z miesiącznicą, forma dolnoreglowa, odmiana sudecka z Euphorbia dulcis.

Występuje tylko na obszarach górskich 300-870 m n.p.m.: w Górach Sowich, Górach Stołowych, Rudawach Janowickich i na Pogórzu Izerskim. Zajmuje strome i wilgotne zbocza w piętrze regla dolnego i pogórza, zwykle o ekspozycji wschodniej, północnej i północno-zachodniej. W runie dominują higrofilne byliny dwuliścienne i paprocie. 2.78. Las łęgowy górski - LłG

Występuje sporadycznie, tylko w reglu dolnym i rzadko przekracza granicę 500 m n.p.m. Spotykany na obrzeżach szerszych dolin oraz wzdłuż koryt potoków i rzek, gdzie teren jest zalewany wodami rzek lub spływami wód stokowych. Runo Gatunki różnicujące łęgi górskie i podgórskie od łęgów nizinnych

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Jarzmianka większa - Astrantia major

Gatunki różnicujące LłG od OlJG Bodziszek żałobny - Geranium phaeum Oset łopianowaty - Carduus personata Lepiężnik wyłysiały - Petasites kablikianus Lepiężnik różowy - Petasites hybridus Podbiał pospolity - Tusilago farfara

Łopian pajęczynowaty - Arctium tomentosum Barszcz zwyczajny - Heracleum sphondylium

Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Perz psi - Agropyron caninum Kopytnik leśny - Aasarum europaeum Kuklik zwisły - Geum rivale Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Świerząbek korzenny - Chaerophyllum aromaticum Czyściec leśny - Stachys sylvatica Merzyk fałdowany – Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum) Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Olsz I-III bon.

217

Gatunki dom. Ip. – Jw, Wbpurp, na obrzeżach Jw, Św Podrost – Olsz, Jw, Js Podszyt – lesz., bez c, such., gb Zespół roślinny - Alnetum incanae Lüdi 1921 – nadrzeczna olszyna górska, odmiana sudecka

Występuje nad potokami i rzekami, zwykle w obszarach niskich gór i w kotlinach górskich wychodząc

na obszar pogórzy. Na obszarze Sudetów spotykany jest bardzo rzadko. Zajmuje współczesne tarasy rzeczne.

Roślinność zróżnicowana jest na warianty: z Salix fragilis i Salix purpurea (wczesne stadia rozwoju zespołu -

zajmuje stosunkowo młode aluwia, najbliżej nurtu rzeki), typowy (przeciętne warunki) oraz z jaworem (zajmuje

dalekie od nurtu skrzydła dolin, gdzie osadziły się w większej ilości drobnoziarniste namuły).

• (OLSZOWO-) JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Js I-II bon., Olsz , Ol Gatunki dom. Ip. – Jw, Kl, Klp, Bst Porost i podszyt – js, lesz.., gb, trz. e., wiciokrz. czarny 2.79. Zespół roślinny - Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, forma podgórska; postać typowa – C.r.F. chrysosplenietosum

Występuje w dolnych partiach piętra dolnoreglowego, przy czym dochodzi do 560-760 m n.p.m. w Masywie Śnieżnika. Najczęściej spotykany w dolinach niewielkich rzek i potoków.

2.80. Ols jesionowy górski - OlJG Fragmenty siedlisk spotykane są w szerszych dolinkach lub zagłębieniach terenu, na spłaszczeniach i załamaniach stoków, terenach wysiękowych lub źródliskach, gdzie utrudniony jest odpływ wód stokowych i dochodzi do niewielkiego zabagnienia. Runo Gatunki różnicujące lasy łęgowe i olsy jesionowe górskie od nizinnych

Olsza szara - Alnus incana Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Jarzmianka mniejsza - Astrantia major

Gatunki różnicujące OlJG od LłG Szczaw gajowy - Rumex sanguineus Skrzyp olbrzymi - Equisetum telmateia (E. maximum) Turzyca zwisła - Carex pendula Rzeżucha gorzka - Cardamine amara Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum Merzyk pokrewny – Plagiomnium affine (Mnium affine) Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum temulum

Gatunki częste Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Knieć błotna - Caltha palustris Przytulia błotna - Galium palustre

218

Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Malina właściwa - Rubus idaeus Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Szczyr trwały - Mercurialis perennis Kuklik zwisły - Geum rivale Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Czyściec leśny - Stachys sylvatica Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea

Typy lasu • (OLSZOWO-) JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Js I-II bon., Olsz , Ol Gatunki dom. Ip. – Jw, Kl, Klp, Bst Porost i podszyt – js, lesz.., gb, trz. z., wiciokrz. czarny 2.81. Zespół roślinny - Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, forma podgórska; postać typowa ze skrzypem olbrzymim C.r.F. equisetetosum maximii

Najczęściej spotykany w szerszych dolinach niewielkich potoków, a także przy źródliskach w piętrze pogórzy sudeckich i w dolnych partiach piętra dolnoreglowego. W Górach Opawskich występuje w granicach wysokości 200-500 m n.p.m., a w Masywie Śnieżnika - 560-760 m n.p.m. • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Olsz III bon Gatunki dom. Ip. – Ol, Js, Jw., Bk, Jd Podrost i podszyt – słabo rozwinięte Zespół roślinny Caltho-Alnetum Zarzycki 1963 – bagienna olszyna górska

Występuje w podobnych miejscach jak łęg jesionowy. Drzewostan często o mniejszym zwarciu, ze słabo rozwiniętą warstwą krzewów. Runo bardzo bujne o strukturze kęp i dolinek. C. SIEDLISKA TERENÓW WYŻYNNYCH I PODGÓRSKICH

Na terenie Sudetów siedliska wyżynne występują w krajobrazie wyżynnym, gdzie wysokości terenu kształtują się ok. 300-600 m n.p.m. głównie w części Pogórza Izerskiego oraz Pogórza Kaczawskiego. Gleby przeważnie średnio głębokie wytworzone ze zwietrzelin starszych utworów geologicznych (paleozoicznych i mezozoicznych) lub lessu. Łącznie siedliska wyżynne zajmują ok. 18% powierzchni leśnej. Charakterystyka jak dla krainy Śląskiej.

219

2.8. Kraina Karpacka

2.8.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Kraina Karpacka zajmuje południowo – wschodnią część Polski. Od północy graniczy z Krainą

Małopolską, na zachodzie stykając się z Krainą Śląską. Pozostałe granice są równocześnie granicami państwa. Podzielona została na 16 mezoregionów przyrodniczoleśnych, zgrupowanych w 9 dzielnic. Obszar krainy zajmuje trzy podprowincje fizycznogeograficzne: zewnętrzne Karpaty Zachodnie (z mezoregionami: Pogórze Zachodniobeskidzkie, Beskidy Zachodnie, Pogórze Środkowobeskidzkie, Beskidy Środkowe), Centralne Karpaty Zachodnie (z makroregionami: Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, Łańcuch Tatrzański) oraz Beskidy Wschodnie (z makroregionem Beskidów Lesistych), a także znajdujący się w granicach Polski fragment Wschodniego Podkarpacia (mezoregion Sańsko-Dniestrzański).

Klimat górzystej części krainy jest dość chłodny, wilgotny i surowy, odznaczający się spadkiem temperatury, wzrostem opadów i skracaniem okresu wegetacyjnego wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej terenu. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 5,7oC w Zakopanem do 8,5oC w Nowym Sączu. Średnie temperatury stycznia –2,0oC i lipca 15,8oC należą do dość niskich. Suma opadów w miejscowościach górskich wynosi od 654 do 989 mm. Kierunek wiatru w Karpatach jest najczęściej zachodni lub północno – zachodni, lecz często występują tam wiatry o charakterze fenów zwane halnymi oraz wiatry wstępujące i zstępujące powodujące cyrkulację powietrza pomiędzy górami i dolinami. Pogórze Karpackie jest uprzywilejowane klimatycznie – ciepłe i obfitujące w opady.

W łańcuchu Karpat wyróżnia się dwie części o odmiennej budowie – Karpaty wewnętrzne i zewnętrzne.

Do Karpat wewnętrznych sfałdowanych w okresie kredowym należą: • Tatry zbudowane głównie ze skał mezozoicznych o przewadze wapieni i dolomitów

spoczywających na starszych utworach – granitach i skałach metamorficznych, które tworzą najwyższe wzniesienia;

• Podhale leżące u północnych podnóży Tatr, w formie kotlinowego obniżenia wypełnionego materiałem fliszowym lokalnego, tatrzańskiego pochodzenia;

• Pieniny tworzące północną granice Karpat wewnętrznych wraz ze swym przedłużeniem ku wschodowi i zachodowi zwanym Pienińskim Pasem Skałkowym. Budują je skały jurajskie i kredowe, głównie węglanowe.

Karpaty zewnętrzne sfałdowane w trzeciorzędzie dzielone są na zachodnie i wschodnie (Bieszczady). Zbudowane są z utworów fliszowych tworzących pasma górskie zróżnicowane pod względem wysokości i ukształtowania terenu. Od północy przylega do gór pagórkowaty obszar Pogórza.

W regionalizacji przyrodniczo–leśnej kraina Karpacka podzielona została na 16 mezoregionów zgrupowanych w dziewięciu dzielnicach.

Najbardziej na zachód wysunięta jest Dzielnica Beskidu Śląskiego i Małego. Beskid Śląski sięgający do 1250 m n.p.m. (Skrzyczne) zbudowany jest z masywnych piaskowców godulskich i istebniańskich, z wyjątkiem południowej części utworzonej z fliszu warstw magurskich.

Dzielnica Pogórza Karpackiego obejmuje brzeżną część Karpat fliszowych. Dzielnica ta ma charakter wyżynny. Pogórze na północy ograniczone jest progiem o wysokości 100 – 200 m. Pomiędzy tym progiem a górami występuje pas łagodnych wzgórz dochodzących do 300 lub 400 m wysokości. Pogórze budują głównie mało odporne na wietrzenie skały: miękkie piaskowce, łupki i iły, rzadziej margle. Podczas zlodowacenia obszar ten w dużym stopniu pokryły pyły wodnolodowcowe i lessy.

Dzielnica Bieszczadów zajmuje najbardziej na wschód wysuniętą część Karpat o swoistych cechach przyrodniczo – leśnych. Kształtuje je inna niż w Beskidach Zachodnich

220

budowa geologiczna i klimat pozostający pod wpływem ciepłych mas powietrza napływających z nad Niziny Węgierskiej. Podłoże skalne Bieszczadów tworzą głównie warstwy krośnieńskie. Na mniejszym obszarze występują warstwy inoceramowe, menilitowe i hieroglifowe. Skały te są zasobne w węglan wapnia, jednak w wierzchniej części są go prawie zupełnie pozbawione. Wysokość grzbietów górskich w Bieszczadach wzrasta w miarę posuwania się ku wschodowi. Najwyższy szczyt – Tarnica ma 1348 m n.p.m.

Dzielnica Beskidu Żywieckiego obejmuje najwyżej wzniesione masywy górskie Beskidów Zachodnich. Najwyższy szczyt – Babia Góra wznosi się na wysokość 1725 m n.p.m. Swą wysokość Beskid Żywiecki zawdzięcza piaskowcom magurskim odpornym na wietrzenie. Cechuje je krajobraz górski o ostrych wierzchołkach, stromych zboczach, wąskich głęboko wciętych dolinach. Piaskowcom magurskim towarzyszą warstwy podmagurskie utworzone z bardziej podatnych na wietrzenie skał hieroglifowych, beloweskich, inoceramowych, łupków pstrych, margli łąckich i in. W krajobrazie skały te odróżniają się łagodnymi formami rzeźby i niższymi wzniesieniami.

2.82. Dzielnicę Beskidu Makowskiego i Wyspowego budują podobne utwory skalne jak Beskid Żywiecki. Mniejszy udział piaskowców magurskich zaznacza się niższym wzniesieniem tych gór. Beskid Wyspowy jest jedyną grupą górską w Karpatach utworzoną nie z długich grzbietów lecz z odosobnionych gór „wyrastających” z falistej krainy podgórskiej.

2.83. Dzielnicę Gorców i Beskidu Sądeckiego tworzą góry zbudowane z warstw magurskich, podobnie jak dwie poprzednio omawiane dzielnice. W zachodniej części Beskidu Sądeckiego pojawiają się utwory warstw krośnieńskich oraz wyodrębnia się pasmo Pienin zbudowane z wapieni jurajskich i kredowych.

Dzielnica Beskidu Niskiego zajmuje największe obniżenie łuku karpackiego, gdzie wysokości bezwzględne nie przekraczają 1000 m. Przeważają tu szerokie, kopulaste pasma, fragmentami spotyka się też wąskie, ostre grzbiety górskie. W części zachodniej góry utworzone są z piaskowców, łupków i margli magurskich i podmagurskich, we wschodniej, podobnie jak w Bieszczadach, dominują piaskowce i łupki krośnieńskie, hieroglifowe oraz inoceramowe.

Dzielnica Podhala zajmuje kotlinowate obniżenie u podnóża Tatr. Nagromadziły się w nim fliszowe osady morskie złożone z materiału powstałego ze zniszczenia Tatr. W najstarszych warstwach występują piaskowce, zlepieńce, dolomity i wapienie. Górne poziomy zawierają głównie piaskowce i łupki ilaste. W Kotlinie Nowotarskiej występują ogromne żwirowe stożki napływowe rzek lodowcowych spływających z Tatr. Obniżenie tego terenu i obfitość wód przyczyniły się do powstania rozległych torfowisk wysokich z interesującą roślinnością Borów Nowotarskich.

Dzielnica Tatr obejmuje najwyższe pasmo karpackie o złożonej budowie geologicznej. Tatry dzieli się na Wschodnie czyli Wysokie i Zachodnie. Granicą pomiędzy obu częściami jest Przełęcz Liliowe. Tatry Wysokie we wschodniej części tworzą różne odmiany granitu i diorytów kwarcowych, w zachodniej gnejsy i łupki krystaliczne. Granitowe Tatry Wysokie osiągają w granicach Polski wysokość 2499 m n.p.m. (Rysy) i przewyższają Tatry Zachodnie zbudowane ze skał osadowych: wapieni, dolomitów, margli, piaskowców, łupków, kwarcytów i zlepieńców. W krainie Karpackiej występowanie siedlisk leśnych jest dość ściśle związane z wysokością terenu. Siedliska nizinne bywają spotykane jedynie sporadycznie w dzielnicy Pogórza Środkowobeskidzkiego. W tej dzielnicy zajmują największe powierzchnie siedliska wyżynne występujące także w Dzielnicy Beskidu Makowskiego i Wyspowego. Wśród siedlisk wyżynnych przeważają siedliska Lwyż; najczęściej związane są z glebami brunatnymi i płowymi. Na terenach górskich najliczniej występują siedliska LG i LMG odznaczające się glebami szkieletowymi. W wyższych położeniach, w partiach

221

przygrzbietowych spotykane są nawet gleby o charakterze rankerów. W niższych położeniach górskich, gdzie na tworzenie się gleb miały wpływ procesy soliflukcji, spełzania oraz osuwania, powstawały serie pokryw stokowych, a profil glebowy może zawierać szereg poziomów i warstw. Żyzne siedliska górskie wytworzone z fliszu odznaczają się zwykle glebami brunatnymi, uboższe bielicowymi, a sporadycznie rdzawymi. Ze skał wapiennych powstają rędziny. Wyżej położone siedliska wysokogórskie powiązane są z rankerami i glebami bielicowymi. Górnoreglowe siedliska BWG spotykane są głównie w Dzielnicy Tatr, a także Beskidu Żywieckiego oraz Gorców i Beskidu Sądeckiego.

Lesistość Krainy Karpackiej jest wysoka, przekracza 40%. Najmniejsza jest w Dzielnicy Podhala – nie sięga 20%, a najwyższa w Dzielnicy Tatr – ponad 70%.

Głównymi gatunkami lasotwórczymi na terenach górskich są: jodła, buk i świerk, a w strefie pogórza także dąb i sosna.

J o d ł a p o s p o l i t a (Jd) jest gatunkiem panującym i współpanującym na żyznych siedliskach wyżynnych i górskich. Bardzo rzadko tworzy lite drzewostany, najczęściej występuje wraz z sosną i bukiem na siedliskach lasów mieszanych i lasów wyżynnych lub z bukiem i świerkiem na siedliskach lasów górskich i lasów mieszanych górskich. Udział jej jest najwyższy w Dzielnicy Beskidu Makowskiego i Wyspowego, gdzie przekracza 40%, a najniższy (2-4%) w Dzielnicy Beskidu Śląskiego i Małego oraz na Podhalu i w Tatrach.

B u k z w y c z a j n y (Bk) w reglu dolnym na siedliskach LG i LMG tworzy drzewostany lite lub z domieszką jodły, a miejscami świerka. Najwartościowsze drzewostany znajdują się poniżej 900 m n.p.m. Na wyżynach buk tworzy drzewostany jednogatunkowe lub w zmieszaniu z jodłą i sosną. Jego udział w poszczególnych dzielnicach kształtuje się w granicach 25-40%, z wyjątkiem kilkuprocentowego udziału w dzielnicach Podhala i Tatr, oraz kilkunastoprocentowego w dzielnicy Beskidu Śląskiego i Małego oraz dzielnicy Beskidu Żywieckiego.

Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) w Krainie Karpackiej ma dwa zasięgi: wschodni i zachodni, przedzielone ok. 50 km pasem bezświerkowym (od Osławy po Wisłokę). Na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego gatunek ten wykształcił wysokowartościowy ekotyp. Świerk jest gatunkiem panującym w reglu górnym i górnej strefie regla dolnego, gdzie na siedliskach BWG, BG i BMG tworzy lite drzewostany. Na siedlisku LMG występuje z domieszką buka i jodły, natomiast w LG powinien stanowić niewielką domieszkę w drzewostanach bukowych i jodłowo-bukowych. Na siedliskach wyżynnych występuje zwykle wraz z bukiem lub sosną, natomiast na siedliskach nizinnych wchodzi w skład drzewostanów dębowo-sosnowych i jodłowych. Najwyższy udział, przekraczający 70%, ma w lasach Podhala i Tatr. W dzielnicach Beskidu Żywieckiego oraz Śląskiego i Małego Zajmuje 55-65% powierzchni, a w Dzielnicy Gorców i Beskidu Sądeckiego ponad 20%. Na pozostałym terenie jego udział jego jest kilkuprocentowy.

S o s n a p o s p o l i t a (So) i d ą b (głównie b e z s z y p u ł k o w y - Dbs) występują głównie na Pogórzu; sosna niekiedy tworzy lite drzewostany (sztucznego pochodzenia), częściej jednak stanowi domieszkę w drzewostanach jodłowych, a dąb spotykany jest jako domieszka w drzewostanach jodłowych i sosnowych na siedliskach lasów i lasów mieszanych.

Z licznie występujących gatunków domieszkowych wymienić należy m.in. jawor – spotykany w reglu dolnym, a niekiedy i w reglu górnym, modrzew europejski – częściej spotykany na pogórzu, jakkolwiek jego stanowiska sztucznie wprowadzone występują w reglu górnym, oraz jesion i olszę szarą – występujące wzdłuż cieków wodnych, częściej na pogórzu. Sporadycznie spotykane są także: wiąz górski, klon, lipa i osika, a na pogórzu również grab.

2.8.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU A. SIEDLISKA TERENÓW WYSOKOGÓRSKICH

222

Siedliska wysokogórskie (górnoreglowe) występują w zasięgu regla górnego – w

krajobrazie gór wysokich. Zakres wysokości regla górnego może być różny, w zależności od wielu czynników wpływających na klimat, m.in. wysokości bezwzględnej i względnej masywu górskiego, położenia i ekspozycji. Najwyższy jest w Tatrach, gdzie zaczyna się od 1250 m n.p.m. W innych masywach schodzi niżej i np. w Beskidach zajmuje najczęściej pas wysokości 1150-1350 m n.p.m., przy czym w Beskidzie Śląskim i Wyspowym może obniżać się nawet do 1000 m n.p.m. Granicę pomiędzy reglem dolnym i górnym wyznacza kres zasięgu jodły i buka. Bór wysokogórski świeży - BWGśw

Największe powierzchnie tych siedlisk występują w Tatrach, gdzie ich udział wynosi kilka procent. Mniejsze obszary zajmują w Beskidzie Żywieckim, Wyspowym, Gorcach i Beskidzie Śląskim. Runo mszysto-krzewinkowe lub paprociowe Runo Gatunki BWGśw Podbiałek alpejski - Homogyne alpina Kosmatka olbrzymia - Luzula sylvatica

Wątrobowiec - Barbilophozia floerkei Płaszczeniec - Plagiothecium undulatum Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea Fałdownik - Rhytidiadelphus loreus

Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Nerecznica krótkoostna - Dryopteris dilatata (D. austriaca) Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Siódmaczek leśny - Trientalis europaea

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Typ lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Św IV-V bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jrz w lukach i na obrzeżach, lokalnie Lb, Md (Tatry) Podszyt - św, jrz, porz. skalna Zespół roślinny - Plagiothecio-Piceetum typicum (myrtilletosum) (Szaf.&al.1923) J.Mat.1977 – górnoreglowa świerczyna karpacka, podzespół typowy oraz podzespół wilgotniejszy - trzcinnikowy Bór wysokogórski wilgotny - BWGw Siedliska spotykane sporadycznie wśród BWGśw, w miejscach wilgotnych lecz niezabagnionych, zwykle na zacienionych, północnych stokach. Runo Gatunki różnicujące BWGw od BWGśw

Wietlica alpejska - Athyrium distentifolium Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Szczaw górski – Rumex alpestris

Gatunki częste

223

Ciemiężyca zielona - Veratrum lobelianum Liczydło górskie - Streptopus amplexifolius

oraz gatunki występujące w BWGśw Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Św III-IV bon. Gatunki dom. Ip. – sporadycznie Jrz Podszyt - wiciokrzew czar., porz. skalna Zespół roślinny Plagiothecio-Piceetum filicetosum (athyrietosum alpestris) (Szaf.&al.1923) J.Mat.1977 – górnoreglowa świerczyna karpacka podzespół paprociowy Bór wysokogórski bagienny - BWGb Zajmuje wśród BWGśw miejsca gromadzenia się wód opadowych i stokowych w których dochodzi do zabagnienia terenu. Występuje bardzo rzadko, m.in. na północnych stokach Babiej Góry. Runo Gatunki różnicujące BWGb od BWGw

Torfowiec Girgensohna- Sphagnum girgensohnii Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata

Gatunki częste Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum

oraz gatunki występujące w BWG i BWGw Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Św IV-V bon. Podszyt - św, porz.skalna Zespół roślinny Plagiothecio-Piceetum sphagnetosum (Szaf.&al.1923) J.Mat.1977 – górnoreglowa świerczyna karpacka podzespół torfowcowy.

Bór mieszany wysokogórski - BMWG Siedliska BMWG można wyróżnić w nielicznych przypadkach, m.in. we wschodniej części Tatr Zachodnich (Boczań, Skupniów Upłaz, Sarnia Skała) oraz niewielki fragment w Małych Pieninach. Występują na kredowych marglach i wapieniach glaukonitowych, jurajskich i triasowych wapieniach oraz triasowych zlepieńcach, łupkach i dolomitach. Gleby typu rędzin. Drzewostan świerkowy z pojedynczo występującą jarzębiną i krzewinkowo-mszystym runem, w którym obok gatunków występujących w borach wyraźnie zaznacza się udział gatunków typowych dla lasów; m.in. występuje Galeobdolon luteum, Primula elatior, Dentaria glandulosa, Dryopteris filix-mas, Polystichum lonchitis oraz gatunki regla górnego: Huperzia selago (Lycopodium selago) i Corallorhiza trifida

Siedliska BMWG znajdują się w grupie lasów ochronnych i nie mają znaczenia gospodarczego. Zostały wymienione w celu przedstawienia pełniejszego zróżnicowania przyrodniczego lasów górskich.

224

Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św III-IV bon. Gatunki dom. – sporadycznie Jrz Podszyt - brak Zespół roślinny Polysticho-Piceetum (Szaf.& al.1923) W. Mat.1967 – nawapienna świerczyna górnoreglowa B. SIEDLISKA TERENÓW GÓRSKICH

Siedliska górskie (regla dolnego) występują w krajobrazie gór wysokich, średnich i niskich. Ze względu na znaczne zróżnicowanie klimatyczne regla dolnego, mające swój wyraz w cechach gleb, roślinności runa oraz w składzie i jakości drzewostanu, należy wyodrębnić regiel dolny wysoki i regiel dolny niski. Ogólnie można przyjąć, że regiel dolny wysoki to pas o wysokości 200 m graniczący z reglem górnym, który leży w Beskidach na wysokości 900 – 1100 m n.p.m. Wysoki regiel dolny różni się od niskiego surowszymi warunkami klimatycznymi, wyługowaniem i zakwaszeniem gleb fliszowych, obniżeniem bonitacji jodły i buka do klasy II lub gorszej, mniejszym udziałem jodły, nad którą biologiczną przewagę zyskuje buk, a przyszłościowy świerk jest mniej narażony na choroby i szkodniki. Kryteriami podziału regla dolnego będzie więc nie tylko wysokość bezwzględna terenu, ale także zróżnicowanie elementów klimatycznych i drzewostanowych. Zróżnicowanie mezoklimatyczne siedlisk górskich przejawia się występowaniem trzech regionów: chłodnych wierzchowin, ciepłych ponadinwersyjnych stoków i inwersyjnych obniżeń dolinnych. Każdy z regionów nie jest jednorodny mikroklimatycznie ze względu na różne ekspozycje stoków i kształty urzeźbienia. Z przyczyn hodowlanych powinny być rozgraniczone południowe i połnocne ekspozycje stoków, miejsca spływu i zalegania chłodnego powietrza oraz inwersyjne dna dolin, wierzchowiny i ponadinwersyjne, środkowe partie stoków.

Bór górski świeży - BGśw

Siedliska boru górskiego świeżego tworzą się w zasięgu dość chłodnego klimatu wysokiego regla dolnego. W wyższych pasmach górskich często występują fragmentami przy granicy regla górnego i dolnego. Zajmują miejsca o najuboższych glebach. Udział tych siedlisk jest niewielki. Od BWGśw różni je lepsza bonitacja wzrostowa świerka. Runo mszysto-krzewinkowe lub paprociowe Runo Gatunki BGśw Podbiałek alpejski - Homogyne alpina Kosmatka olbrzymia - Luzula sylvatica

Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea Fałdownik - Rhytidiadelphus loreus Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa

i inne gatunki występujące w BWGśw Typ lasu

225

• ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p.- Św III- IV bon. Gatunki dom. Ip. - Jrz Podszyt - św, jrz Zespół roślinny - Plagiothecio-Piceetum typicum (Szaf.&al.1923) J.Mat.1977 – górnoreglowa świerczyna karpacka, podzespół typowy Bór wilgotny - BGw

Siedliska spotykane sporadycznie. Występują na płaskich wierzchowinach, w zagłębieniach, gdzie zatrzymują się wody opadowe i stokowe nie mające dróg szybkiego odpływu, oraz na tarasowatych spłaszczeniach stoków. Runo Gatunki różnicujące BGw (i BWGw) od BGśw

Wietlica alpejska - Athyrium distentifolium Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Szczaw górski – Rumex aplestris

Gatunki częste Ciemiężyca zielona - Veratrum lobelianum Liczydło górskie - Streptopus amplexifolius

oraz gatunki występujące w BGśw Typ lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. - Św III bon. Podszyt – sporadycznie Jrz Podszyt - św, jrz, wiciokrzew czarny Zespół roślinny - Plagiothecio-Piceetum filicetosum (athyrietosum alpestris) (Szaf.&al.1923) J.Mat.1977 – górnoreglowa świerczyna karpacka, podzespół paprociowy Bór górski bagienny - BGb Występuje sporadycznie w miejscach trwałego gromadzenia się wód opadowych i stokowych, gdzie dochodzi do zabagniania terenu. Preferuje stoki ocienione i nie wystawione na działanie wiatru. Występuje m.in. na północnym stoku Babiej Góry Runo Gatunki różnicujące BGb od BGw i BGśw Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (liczne) Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus)

Płonnik pospolity - Polytrichum commune Gatunki częste

Listera sercowata - Listera cordata Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Turzyca pospolita - Carex nigra (C.fusca)

- oraz inne występujące w BGśw i BGw Typy lasu

226

• ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Św IV-V bon. Gatunki dom. Ip. – Jd (pjd.) Podrost – Św, Jd Podszyt - brak

Zespół roślinny Bazzanio-Piceetum caricetosum fuscae Br.-Bl. Et Siss.1939 – dolnoreglowa świerczyna na torfie, podzespół uboższy Bór mieszany górski świeży - BMGśw

Siedliska BMGśw mają dość szeroki zasięg występowania – obejmują regiel dolny, zarówno wysoki jak i niski. Najczęściej spotykane są w Dzielnicy Podhala oraz Beskidu Śląskiego i Małego, najrzadziej w dzielnicy Pogórza, gdzie dominują siedliska wyżynne oraz Bieszczadów i Beskidu Niskiego, gdzie występują głównie siedliska lasów górskich. Runo Gatunki różnicujące BMGśw od BGśw

Podrzeń żebrowiec - Blechnum spicant Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa) Jastrzębiec leśny – Hieracium murorum

ponadto w Tatrach Urdzik karpacki - Soldanelle carpatica Powojnik (Powojnica) alpejski - Clematis alpina

Gatunki częste - gatunki występujące w BG

Typy lasu > w wysokim reglu dolnym

• BUKOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne - Św II- III bon., Bk III-IV bon. Gatunki dom. Ip. - Jw, Jd Podrost i podszyt - Bk, Jd, wiciokrzew cz. Występowanie Na środkowych częściach stoków różnych ekspozycji. • ŚWIERKOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne - Św III bon., Bk III – IV bon. Gatunki dom. Ip. - Jw, Jd Występowanie Na wierzchowinach i grzbietach. • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunek głowny - Św III bon. Gatunki dom. Ip. - Jd, Bk Podrost i podszyt - Jd, Bk, Św Występowanie W miejscach zalegania chłodu na stokach

227

> w niskim reglu dolnym

• ŚWIERKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne - Jd II-III bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. - Bk, Brz, Jw, na stokach południowych także So i Md Podrost i podszyt – gatunki drzewostanu, jrz Występowanie Na środkowych częściach stoków południowych i północnych. • JODŁOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne – Św I-II bon, Jd II-III Gatunki dom. Ip. - Bk, Brz Podrost i podszyt – Bk, Jd, Jrz, wiciokrzew cz. Występowanie Na dolnych częściach stoków i w miejscach chłodnych • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne – Św II–III bon Gatunki dom. Ip. – Jd, Bk Występowanie Na dnach dolin. Zespół roślinny - Abieti-Piceetum W.Mat.1967 – dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy, odmiana karpacka

Spotykany głównie w Beskidzie Makowskim, Paśmie Babiej Góry, Beskidzie Orawsko-Podhalańskim, na Pogórzu Spisko-Gubałowskim oraz w Bieszczadach. W reglu dolnym niskim drzewostan tworzy jodła i świerk, przy czym w dolnej części stoków i chłodnych dnach dolin dominuje świerk. Natomiast w reglu dolnym wysokim jodła występuje jako gatunek domieszkowy, a w składzie drzewostanu pojawia się buk, często niskiej bonitacji. Bór mieszany górski wilgotny - BMGw Siedliska bardzo rzadko występujące na terenie Krainy Karpackiej. Zajmują często płaskie wierzchowiny, niekiedy z dużymi blokami skalnymi oraz wklęsłe zbocza dolin, z glebami o zwiększonej wilgotności. Większe powierzchnie tych siedlisk spotykane są w Dzielnicy Podhala – na obrzeżach torfowiska nowotarskiego. Runo Gatunki różnicujące BMGw od BMGśw

Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (pjd.) Sit rozpierzchły - Juncus effusus

Gatunki częste Borówka czarna - Vaccinium myrtillus Siódmaczek pospolity - Trientalis europaea

228

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Rokietnik pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Płonnik strojny - Polytrichastrum formosum (Polytrichum attenuatum) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Trzcinnik owłosiony - Calamagrostis villosa Typy lasu • JODŁOWO-ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki główne I p. – Jd II-III bon., Św I-III bon. Gatunki dom. Ip. - Bk, Jw Podrost – Jd, Św, Bk

Podszyt - jrz Zespół roślinny Abieti-Piceetum W.Mat.1967 – dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy, odmiana karpacka Bór mieszany górski bagienny - BMGb

Znaczne powierzchnie siedlisk BMGb występują w Kotlinie Nowotarskiej. Siedliska te mogą także występować niewielkimi płatami w zabagnionych dolinach lub zagłębieniach stoku na pozostałym terenie krainy, m.in. spotkano je na północnych stokach Babiej Góry. Runo Gatunki różnicujące BMGb od BMGw i BMGśw

Bagno zwyczajne - Ledum palustre Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia Wełnianka pochwowata - Eriophorum vaginatum Płonnik sztywny - Polytrichum strictum Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus) Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Gatunki częste Torfowiec Girgensohna - Sphagnum girgensohnii (licznie) Biczyca trójwrębna - Bazzania trilobata Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum

oraz gatunki występujące w BMGw Typy lasu • ŚWIERKOWY Drzewostan Gatunki panujące Ip. – Św III-IV bon. Gatunki dom. Ip. – Jd Podrost – Św, Jd Podszyt - brak Zespół roślinny Bazzanio-Piceetum equisetetosum sylvaticae Br.-Bl. Et Siss.1939 – dolnoreglowa świerczyna na torfie (podzespół żyźniejszy)

229

Las mieszany górski świeży - LMGśw Siedliska LMGśw największe powierzchnie zajmują w dzielnicach Beskidu Śląskiego i

Małego (47,9%), Podhala (44,2%) i Beskidu Żywieckiego (37,4%). Nie zostały wyróżnione w dzielnicach Bieszczad i Beskidu Niskiego. W niskim reglu dolnym LMG jest siedliskiem o ograniczonym zasięgu. Łączy się z najuboższymi postaciami gleb brunatnych kwaśnych. Natomiast w wysokim reglu dolnym zajmuje najżyźniejsze gleby, na których pomimo surowszego klimatu dorównuje produkcyjnoscią siedliskom LMG niskiego regla dolnego. Runo Gatunki różnicujące LMGśw od BMGśw

Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Kostrzewa olbrzymia - Festuca altissima (F. sylvatica) Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Przenęt purpurowy – Prenanthes purpurea Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Żurawiec falistolistny - Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Zawilec gajowy - Anemone nemorosa

- ponadto w lasach bukowych Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa)

oraz na skałach wapiennych także: Przenęt purpurowy – Prenanthes purpurea Turzyca palczasta - Carex digitata Nerecznica samcza – Dryopteris filix-mas Wierzbownica górska - Epilobium montanum Dzióbkowiec Zetterstedta - Eurhynchium angustirete (E .zetterstedtii) Poziomka pospolita - Fragaria vesca Sałatnik leśny – Mycelis muralis Przetacznik lekarski – Veronica officinalis Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris)

Gatunki częste - gatunki występujące w BMGśw

Typy lasu

> wysoki regiel dolny • JODŁOWO-ŚWIERKOWO-BUKOWY DrzewostanGatunki główne – Bk II-III bon., Św I-III bon., Jd II-III bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jw, Wzg Występowanie Na środkowych częściach stoków. • BUKOWO-JODŁOWO-ŚWIERKOWY DrzewostanGatunki główne – Św II-III bon., Bk III bon., Jd III bon.Gatunki dom. Ip. – pjd. Jw

230

Występowanie W miejscach zalegania i spływu chłodu. • ŚWIERKOWO-BUKOWY DrzewostanGatunki główne – Bk III bon., Św II-III bon. Gatunki dom. Ip. – pjd. Jd, Jw Występowanie Na chłodnych wierzchowinach niższych grzbietów, na górnych stokach chroniących niżej leżące lasy od wiatrów, oraz w wysokim reglu dolnym na skałach bogatych w węglany.

> niski regiel dolny • ŚWIERKOWO-JODŁOWO-BUKOWY DrzewostanGatunki główne – Bk II-III bon., Jd I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Md, So (na południowych stokach), pjd. Jw, Wzg Występowanie Na środkowych partiach stoków. • JODŁOWY DrzewostanGatunki główne – Jd I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Bk, Jw Występowanie Na przydolinnych częściach stoków, w miejscach zalegania i spływu chłodu. • ŚWIERKOWO-JODŁOWY DrzewostanGatunki główne – Jd I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. (IIp.) – Bk Występowanie Na dnach dolin.

Zespoły roślinne - Luzulo luzuloidis-Fagetum Markgr.1932 em.Meusel 1937 – acidofilna buczyna górska. Podzespoły: typicum oraz cladonietosum (na siedliskach o słabo rozwiniętej glebie, w miejscach wywiewanych i eksponowanych ku południowi). - Carici-Fagetum Moor 1952 – storczykowa buczyna karpacka, podzespół: C.-F. cephalantheretosum (bogatszy) oraz - C.-F. abietetosum (uboższy)

W Pieninach, na stromych stokach o ekspozycji południowej, na podłożu jurajskich i kredowych wapieni, na wysokości 460-820 m n.p.m. Gleby typu rędzin brunatnych - podzespół bogatszy z drzewostanem bukowo-jodłowym, lub pararędzin - podzespół uboższy, z drzewostanem jodłowym i dużym udziałem Carex alba. - Galio-Piceetum J.Mat.1977 – karpacki bór mieszany świerkowo-jodłowy

Spotykany w Tatrach, Gorcach, Beskidzie Sądeckim, Pogórzu Spisko-Gubałowskim, Paśmie Policy. Występuje w granicach regla dolnego (także górnego), na mezotroficznych siedliskach – zwietrzeliny utworów zasobnych w wapń i glinokrzemiany. W Beskidach na glebach wytworzonych z fliszowych piaskowców o lepiszczu węglanowym, a w Tatrach na triasowych wapieniach i dolomitach. Drzewostan świerkowo-jodłowy z domieszką buka.

Las mieszany górski wilgotny - LMGw Występuje sporadycznie, zajmuje najczęściej zagłebienia terenu wśród siedlisk

LMGśw. Runo Gatunki różnicujące LMGw od BMGw

231

- gatunki występujące w LMGśw oraz Jeżyna gruczołowata – Rubus hirtus Bodziszek cuchnący – Geranium robertianum Gatunki różnicujące LMGw od LMGśw

- liczne występowanie: Cienistka trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris)

Gatunki częste jak dla LMGśw Typy lasu • BUKOWY DrzewostanGatunki główne Ip. – Bk II-III bon. Gatunki dom. Ip. – Św, (Jd), Jw Zespół roślinny

- Luzulo luzuloidis-Fagetum dryopteridetosum Markgr.1932 em.Meusel 1937 – acidofilna buczyna górska, podzespół paprociowy - Dentario gladulosae-Fagetum carpaticum allietosum (Klika 1927 & Mat.W. 1964) – wilgotny podzespół buczyny karpackiej z Allium ursinum (spotykany na siedlisku LMG tylko w wysokim reglu dolnym)

Spotykany zwykle razem z siedliskami świeżymi; wykorzystuje miejsca o większej wilgotności: lokalne źródliska i okresowe wysięki na stokach. • ŚWIERKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne I p. – Jd I-III bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. - So, Bk Podrost - gatunki drzewostanu Podszyt - krusz., jrz Zespół roślinny Abietetum polonicum circaetosum (Dziub.1928). Br.Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy bór mieszany wilgotny

Spotykany dość rzadko. Zajmuje gleby ciężkie, wilgotne, oglejone. W runie występuje widłak Lycopodium annotinum oraz licznie paprocie.

Las górski świeży - LGśw Najliczniej reprezentowane siedlisko w Krainie Karpackiej – zajmuje 59,2%

powierzchni leśnej. W Karpatach Wschodnich - dzielnice Bieszczad i Beskidu Niskiego – ich udział przekracza 95%. Najmniej licznie występuje w dzielnicach: Beskidu Śląskiego i Małego, Pogórza Środkowobeskidzkiego i Podhala, gdzie zajmuje 22-27% powierzchnin leśnej. Siedliska LG wyróżniane są tylko w niskim reglu dolnym. Runo Gatunki różnicujące LGśw od LMGśw

Żywiec gruczołkowaty - Dentaria glandulosa Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera

Czerniec gronkowy - Actaca spicata Szczyr trwały - Mercurialis perennis Żywokost sercowaty – Symphytum cordatum Paprotnik Brauna - Polystichum brauni Żywokost bulwiasty - Symphytum tuberosum Szałwia lepka - Salvia glutinosa Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata) Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea

232

Przetacznik górski - Veronica montana Wilczomlecz migdałolistny - Euphorbia amygdaloides Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Sałatnica leśna - Aposeris foetida (we wschodniej części Karpat)

oraz w buczynach storczykowych Buławnik wielkokwiatowy - Cephalanthera damasonium Buławnik mieczolistny - Cephalanthera longifolia Kruszczyk rdzawoczerwony - Epipactis atrorubens Kruszczyk szerokolistny - Epipactis helleborine

Gatunki częste Zawilec leśny - Anemone nemorosa Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Przenęt purpurowy - Prenanthes purpurea Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio

nemorensis Kostrzewa górska - Festuca drymeja (we wschodniej części Karpat)

i inne gatunki wystepujące w LMGśw Typy lasu • JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne – Jd I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Św I-II bon., Bk I-II bon., Jw, Os, BrzWystępowanie Stoki północne, miejsca spływu chłodu, dna dolin • BUKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne – Jd I-II bon., Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Jw, Kl, Wz, Lp, Os, Brz

na stokach południowych także So, Md Występowanie Na stokach o różnych ekspozycjach • ŚWIERKOWO-BUKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne – Jd I-II bon., Bk I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Kl, Wz, Lp, Os, Brz Występowanie Na stokach o różnych ekspozycjach, częściej północnych, w miejscach chłodnych, wklęsłych, dolinowych.

• BUKOWY Drzewostan Gatunki główne – Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jd I-II bon., Św I-II bon. i inne jak w typie bukowo-jodłowym. Występowanie Na środkowych częściach stoków, zwłaszcza o wystawach południowych, wierzchowinach narażonych na wiatry, na glebach lekkich, węglanowych. • JODŁOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne – Bk I-II bon., Jd I-II bon.Gatunki dom. Ip. – Św I-II bon. i inne jak w typie bukowo-jodłowym.Podrost – gatunki drzewostanu Występowanie

233

Na stokach o różnych ekspozycjach, w podobnych warunkach jak typ lasu bukowy • ŚWIERKOWO-JODŁOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne – Bk I-II bon., Jd I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. – te same, co w innych typach lasu Występowanie Na stokach o różnych ekspozycjach. • BUKOWO-JAWOROWY Drzewostan Gatunki główne – Jw. I-III bon., Bk I-III bon. Gatunki dom. Ip. – Jd i inne liściaste (rzadko) Występowanie Na glebach skalistych, rumoszowatych. Podszyt we wszystkich typach lasu tworzą: bez koralowy, wiciokrzew czarny, leszczyna. Zespół roślinny - Dentario glandulosae-Fagetum Klika 1927.em.W.Mat.1964 – żyzna buczyna karpacka

forma reglowa;

(odmiana wschodniokarpacka Dentario glandulosae-Fagetum festucetosum drymeiae i zachodniokarpacka - Dentario glandulosae-Fagetum festucetosum sylvaticae)

W Karpatach dominują żyzne buczyny, których jest pięciokrotnie więcej niż ubogich (w Bieszczadach czternastokrotnie więcej). Występują w piętrze dolnoreglowym w granicach 540-1150 m n.p.m. w Beskidach zachodnich, 450-1150 m n.p.m. we wschodnich oraz 900-1200 m n.p.m. w Tatrach. Wyróżnia się kilka podzespołów. Podzespół typowy spotykany jest dość często na całym terenie zasięgu zespołu, a ponadto w części wschodniej Karpat występuje podzespół: z kostrzewą górską (Festuca drymeia), a w części zachodniej - z kostrzewą leśną (Festuca altissima). Oba podzespoły zajmują siedliska uboższe i bardziej suche, jakkolwiek część wschodniokarpacka, obejmująca Beskid Niski, Bieszczady, Pogórze Dynowskie i Przemyskie, jest nieco bogatsza.

Zbiorowisko roślinne - Abies alba-Oxalis acetosella (Cel. & Wojt. 1978) – eutroficzne lasy jodłowe regla dolnego

Spotykane w wielu pasmach górskich. Występują często z pojedynczą domieszką świerka oraz z jarzębiną i olszą szarą w podszycie. Charakterystyczny jest udział gatunków lasów liściastych oraz znacznie mniejszy udział gatunków lasów iglastych.

Las górski wilgotny - LGw Znacznie rzadziej spotykany niż LGśw. Występuje często w załamaniach stoków, w

miejscach źródliskowych i wysiękowych. Zajmuje gleby wilgotne, z powolnym spływem wód opadowych i stokowych. Runo Gatunki różnicujące LGw od LGśw

Czosnek niedźwiedzi – Allium ursinum Kokorycz pusta - Corydalis cava Śnieżyca wiosenna - Leucoium vernum Modrzyk górski - Cicerbita alpina (Mulgedium alpinum)

Gatunki różnicujące LGw (i LGśw) od LMGw Miesiącznica trwała - Lunaria rediviva

Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium Paprotnik kolczysty - Polystichum aculeatum (P. lobatum) Czerniec gronkowy - Actaca spicata

234

Szczyr trwały - Mercurialis perennis Żywiec gruczołkowaty - Dentaria glandulosa Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata)

Gatunki częste Gajowiec żółty - Galeobdolon luteum Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Kokoryczka okółkowa - Polygonatum verticillatum Szałwia lepka - Salvia glutinosa Jaskier platanolistny - Ranunculus platinifolius Wietlica alpejska – Athyrium distentifolium i inne gatunki występujące w LGśw

Typy lasu • ŚWIERKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne - Jd I-II bon., Św I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Bk, Jw, Js, Wz, Lp, Kl, Brzb, Os Występowanie Miejsca chłodne, północne stoki, dna dolin. • BUKOWO-JODŁOWY Drzewostan Gatunki główne - Jd I-II bon., Bk I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Js, Wz, Lp, Kl, Brzb, Os Występowanie Gleby ciężkie długotrwale wilgotne. • JODŁOWO-BUKOWY Drzewostan Gatunki główne - Bk I-II bon., Jd I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Bk, Jw, Js, Wz, Lp, Kl, Brzb, Os Występowanie Źródliska, wysięki, stoki z wodą ruchomą. • JODŁOWO-BUKOWO-JAWOROWY Drzewostan Gatunki główne - Jw I-II bon., Bk I-III bon., Jd I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Bk, Jw, Js, Wz, Lp, Kl, Brzb, Os Występowanie Rumosz skalny.

235

Zespoły i zbiorowiska roślinne

- Dentario glandulosae-Fagetum Klika 1927.em.W.Mat.1964 – żyzna buczyna karpacka,

odmiana zachodniokarpacka i wschodniokarpacka, podzespoły: - D.g.-F. allietosum – z

dominującym czosnkiem niedźwiedzim (Allium ursinum); - D.g.-F. lunarietosum – z

dominującą miesięcznicą trwałą (Lunaria rediviva) Na siedliskach LGw występuje podzespół z Allium ursinum – dość rzadko spotykany, oraz podzespół z

Lunaria rediviva, zajmujący siedliska wilgotne z ruchliwymi wodami, znany z terenów wschodnich (Beskid Niski, Bieszczady, Pogórze Dynowskie i Przemyskie). Drzewostan jodłowo-bukowy z domieszką gatunków liściastych. - Abies alba-Oxalis acetosella (Cel. & Wojt. 1978) – eutroficzne lasy jodłowe regla dolnego

(facje wilgotniejsze, związane z glebami eutroficznymi, oglejonymi) Drzewostan jodłowy lub świerkowo-jodłowy na glebach długotrwale silnie wilgotnych,

często w dolinach, w miejscach zalegania chłodu. W domieszce spotyka się Jw, Js. - Phyllitido-Aceretum pseudoplatani Moor 1952 – jaworzyna z języcznikiem, postać dolnoreglowa, (jaworzyna nawapienna)

W Karpatach tworzy postaci lokalne: z Pienin, Beskidu Niskiego, Bieszczadów. Zwykle występuje na stromych zboczach o ekspozycji północnej, w żlebach i wąskich dolinach, na usypiskach rumoszu skał wapiennych. Gleby typu rędzin próchnicznych gruntowoglejowych. Drzewodtan jaworowy I-II bon. Z domieszką Bk, Bst, Lps. W runie dominują gatunki higrofilne roślin dwuliściennych oraz paprocie. - Lunario-Aceretum pseudoplatani Schlüt. 1957 – jaworzyna z miesiącznicą, postać dolnoreglowa, odmiana zachodniokarpacka z Dentaria glandulosa i Salvia glutinosa (jaworzyna bezwapienna)

Występuje w Beskidzie Śląskim (687 m n.p.m.) i na Babiej Górze (870 m n.p.m.). Zajmuje strome, cieniste i wilgotne zbocza, zwykle o ekspozycji wschodniej, północnej i północno-zachodniej. Podłożem są skały kwaśne o dużej szkieletowości. Drzewostan jaworowy II bon., z domieszką Bst lub Js oraz Bk, Lp i Św. Dominują, podobnie jak w jaworzynach wapiennych, higrofilne byliny dwuliścienne i paprocie. Różni się jednak brakiem Phyllitis scolopendrium oraz większym udziałem Petasites albus i Polygonatum verticillatum. - Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani Cel. et Wojt. (1961n.n.) 1978 – lasy jarzębinowo-jaworowe i jaworowe (Babia Góra) - Acero-Fagetum Bartsch 1940 (i inne) – lasy jaworowo-bukowe (Beskid Żywiecki, Góry Bialskie)

Zajmuje strome zbocza, zwykle o ekspozycji północnej, rzadziej wschodniej i zachodniej. Znana są z Babiej Góry, Beskidu Żywieckiego i Gór Bialskich. Drzewostan jest jaworowy, bardzo niskiej bonitacji, z udziałem drzewiastej jarzębiny i buka z pojedynczą domieszką świerka i jodły. W podszycie pojedynczo występuje wiciokrzew czarny i róża alpejska, a w runie gatunki wysokogórskie. W Beskidzie Żywieckim drzewostan tworzy buk z udziałem jaworu i dość dużym udziałem gatunków lasów liściastych i ziołorośli wysokogórskich, a w Górach Bialskich jawor, z udziałem wiązu górskiego i ze znacznym udziałem gatunków lasów liściastych.

236

Las łęgowy górski - LłG Lasy łęgowe (lasy przypotokowe) występują wzdłuż koryt potoków i rzek na terenach zalewanych epizodycznie lub permanentnie, głównie wąskimi pasami przyległymi do potoków górskich w ich dolnym biegu (do 900 m n.p.m.). Runo Gatunki różnicujące łęgi górskie i podgórskie od łęgów nizinnych

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Jarzmianka większa - Astrantia major

Gatunki różnicujące LłG od OlJG Bodziszek żałobny - Geranium phaeum Żywokost sercowaty - Symphytum cordatum Wilczomlecz migdałolistny - Euphorbia amygdaloides Oset łopianowaty - Carduus personata Lepiężnik wyłysiały - Petasites kablikianus Lepiężnik różowy - Petasites hybridus Podbiał pospolity - Tusilago farfara

ponadto w Karpatach wschodnich Tojad mołdawski - Aconitum moldavicum Tojad wiechowaty - Aconitum paniculatum Tojad żółty - Aconitum lasiocarpum Cebulica dwulistna - Scilla bifolia Lulecznica kraińska - Scopolia carniolica Śnieżyca wiosenna - Leucoium verum Smotrawa okazała - Telekia speciosa

Gatunki częste Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Barszcz zwyczajny - Heracleum sphondylium Zawilec leśny - Anemone nemorosa Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Miodunka ćma - Pulmonaria obscura

Typy lasu • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne – Olsz I-III bon. Gatunki dom. Ip. – Js, Jw, Wb purp., na obrzeżach Jd, Św Podrost i podszyt – Olsz, Jw, Js, lesz., bez c, such. Zespół roślinny Alnetum incanae Lüdi 1921 – nadrzeczna olszyna górska; odmiany: zachodniokarpacka i wschodniokarpacka

237

Ols jesionowy górski - OlJG Występuje bardzo rzadko, spotykany na zabagnianych spłaszczeniach grzbietowych, załamaniach stoków, terenach wysiękowych lub źródliskowych o utrudnionym odpływie wód stokowych. Często występuje w postaci niewielkich „oczek”. Runo Gatunki różnicujące łęgi górskie i podgórskie od łęgów nizinnych

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Jarzmianka mniejsza - Astrantia major

Gatunki różnicujące OlJG od LłG Knieć błotna górska – Caltha palustris ssp. laeta Kozłek całolistny – Valeriana somplicifolia Sitowie leśne – Scirpus silvaticus

Pępawa błotna – Crepis paludosa Niezapominajka błotna – Myosotis palustris Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus

Gatunki częste Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum Śledziennica skrętolistna – Chrysosplenium alternifolium Starzec gajowy - Senecio nemorensis Turzyca rzadkokłosa - Carex remota Turzyca leśna - Carex sylvatica Merzyk fałdowany - Plagiomnium undulatum (Mnium undulatum)

Typy lasu • OLSZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. - Js III bon., Olsz I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Jw, Kl, Klp, Wzg Porost i podszyt – Js, leszcz., gb, trz. e., wiciokrzew czarny 2.84. Zespół roślinny - Carici remotae-Fraxinetum equisetetosum maximii Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, postać ze skrzypem olbrzymim, forma podgórska - Carici remotae-Fraxinetum chrysosplenietosum Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, postać typowa

W Beskidzie Śląskim i Żywieckim spotykany w granicach 500-600m n.p.m., a także wyżej - na wysokości 875m. Najczęściej występuje w szerszych dolinach niewielkich potoków, często przy źródliskach na glebach mułowo-glejowych.

238

• OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Olsz II-III bon Gatunki dom. Ip. – Js, Jw, Bk, Jd, Św Podrost i podszyt – słabo rozwinięte Zespół roślinny Caltho-Alnetum Zarzycki 1963 – bagienna olszyna górska, odmiany: zachodniokarpacka i wschodniokarpacka

Spotykany w wielu pasmach górskich Karpat, chociaż nie zajmuje dużych powierzchni. Występuje w zagłębieniach stoków z partiami źródliskowymi, w miejscach wysięku wód oraz w miejscach silnie nawodnionych i umiarkowanie zabagnionych. Drzewostany często o mniejszym zwarciu, ze słabo rozwiniętą warstwą krzewów. Runo bardzo bujne o strukturze kęp i dolinek. C. SIEDLISKA TERENÓW WYŻYNNYCH I PODGÓRSKICH Siedliska te występują w krajobrazie wyżynnym, gdzie wysokości terenu kształtują się od ok. 300 do 600 m n.p.m. oraz na terenach położonych niżej (od ok. 200 m n.p.m.), gdy w zasięgu profilu glebowego występuje rumosz lub masywne podłoże skalne. Gleby, przeważnie średnio głębokie, wytworzone ze zwietrzelin starszych utworów geologicznych (paleozoicznych, mezozoicznych i trzeciorzędowych) lub z holoceńskich pokrywowych utworów lessopodobnych o charakterze fluwioglacjalnych bądź zwietrzelinowych pyłów i piasków bardzo drobnoziarnistych, rzadko właściwych lessów. Bór mieszany wyżynny świeży - BMwyżśw

Siedliska BMwyż występują bardzo rzadko; fragmenty tych siedlisk stwierdzono jedynie w dzielnicach Beskidu Makowskiego i Wyspowego oraz Pogórza Środkowobeskidzkiego. Runo Gatunki różnicujące BMwyżśw od BMśw

Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Sałatnik leśny - Mycelis muralis

oraz (w borach jodłowych): Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum

Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Tujowiec tamaryszkowy - Thuidium tamariscinum (T. tamariscifolium) Przytulia wiosenna - Cruciata glabra (Galium vernum)

Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus Jeżyna Bellardiego - Rubus pedemontanus

Gatunki częste

239

Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Jastrzębiec sabaudzki - Hieracium sabaudum

Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella 2.85. Borówka czarna - Vaccinium myrtillus

Rokiet pospolity - Pleurozium schreberi (Entodon Schreberi) Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense Nawłoć pospolita - Solidago virgaurea Gruszyczka jednostronna – Orthilia secunda(Pyrola secunda) Siódmaczek leśny - Trientalis europaea Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum) Konwalia majowa - Convallaria majalis

ponadto na południowych stokach: Janowiec barwierski - Genista tinctoria Dzwonek brzoskwiniolistny - Campanula persicifolia Kokoryczka wonna - Polygonatum odoratum (P. officinale) Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum Naparstnica zwyczajna - Digitalis grandiflora

Typy lasu • JODŁOWO-SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne Ip. - So II-III bon., Jd II-III bon.

Gatunki dom. I p. – Św, Bk, Dbb Podrost i podszyt - jrz, krusz

Zespół roślinny

Abietetum polonicum typicum (Dziub.1928) Br.-Bl.&Vlieg.1939. – wyżynny jodłowy bór mieszany

Zbiorowisko występuje nielicznie w części wierzchołkowej wzniesień i na południowych stokach. • DĘBOWO-SOSNOWY

Drzewostan

Gatunki główne I p. – So I-II bon., Dbb III bon Gatunki dom. Ip. - Md, Brz – na wierzchowinach i południowych stokach

- Św, Jd,Bk – w miejscach bardziej wilgotnych Podszyt - krusz., lesz., jrz

Zespół roślinny

- Luzulo luzuloidis-Quercetum typicum Hartm.1953 - podgórska dąbrowa, odmiana małopolska

Spotykany na zboczach o wystawie zachodniej i południowej.

Las mieszany wyżynny świeży - LMwyżśw Siedliska LMwyżśw są najliczniejsze w dzielnicy Beskidu Makowskiego i Wyspowego (7%). Nieco rzadziej występują na Pogórzu, w Beskidzie Małym i Żywieckim. Runo

240

Gatunki różnicujące LMwyżśw od BMwyżśw Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Przytulia Schultesa - Galium schultesii Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Dąbrówka rozłogowa – Ajuga reptans Kupkowka Aschersona – Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum

Perłówka zwisła - Melica nutans Nerecznica samcza - Dryopteris filix-mas Turzyca orzęsiona – Carex pilosa Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca)

Turzyca palczasta - Carex digitata Kokoryczka okółkowa – Polygonatum verticillatum

Gatunki wyróżniające LMwyżśw od LMśw Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus

Starzec Fuchsa – Senecio Fuchsii Gatunki częste Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa

Żurawiec falistolistny – Atrichum undulatum (Catharinea undulata) Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. silvestris)

Sałatnik leśny - Mycelis muralis Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Trzcinnik leśny - Calamagrostis arundinacea Poziomka pospolita - Fragaria vesca

Jastrzębiec leśny - Hieracium murorum Wietlica samicza - Athyrium filix-femina Zawilec gajowy - Anemone nemorosa

Typy lasu • JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon. • BUKOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Bk II-III bon • SOSNOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. – So I-II bon., Jd I-II bon. • DĘBOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Dbs II-III bon. • DĘBOWO-BUKOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Bk II-III bon., Dbs II-III bon. Gatunki dom. Ip. (dla wymienionych typów lasu) – Bk II-III bon., Dbs II-III bon. So I-II bon. Md I-II bon. oraz mniej licznie: Gb, Lp, Jw., BrzWystępowanie Typy lasu występujące głównie na północnych stokach; zazwyczaj jako LMwyż2

• JODŁOWO-BUKOWY Gatunki główne Ip. – Bk II-III bon., Jd I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Dbs i Dbb, Św, Md, So, Brz, Gb, Jw., Lp

241

• SOSNOWO-BUKOWY Gatunki główne Ip. – Bk II-III bon., So I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Jd, Md, Dbs, Brzb, Jw, Lp, Wz Występowanie Typy lasu występujące głównie na glebach lekkich, przewiewnych, raczej na stokach południowych. • SOSNOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbb, Dbs II-III bon., So I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Bk, Jd, Md, Gb, Brzb, Jw, Lp, Wz • SOSNOWO-BUKOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbb, Dbs II-III bon., Bk II-III bon., So I-II bon. Gatunki dom. Ip. – Św, Md, Jd, Brzb, Gb, Jw, Lp, Wz Zespoły roślinne - Luzulo luzuloidis-Fagetum typicum markgr.1932 em.meusel 1937 - kwaśna buczyna górska, podzespół typowy

Występuje niezbyt licznie m.in. na Pogórzu Ciężkowickim oraz w południowo-zachodniej części Pogórza Dynowskiego. Przywiązana jest zwykle do stromych zboczy o ekspozycji północnej. - Abietetum polonicum (dziub.1928). Br,-bl.&vlieg.1939, jodłowy wyżynny las mieszany, podzespół typowy – świeży (wariant żyźniejszy)

Występuje najczęściej na przydolinnych stokach, zwłaszcza zacienionych. Siedliskowo LMwyż2. - Tilio-carpinetum luzuletosum tracz.1962 - grąd subkontynentalny ubogi, podzespół z Luzula luzuloides, odmiana małopolska

Zwykle zajmuje stoki silnie nasłonecznione, często o dużym nachyleniu. - Luzulo luzuloidis-Quercetum typicum Hartm.1953 - podgórska dąbrowa, odmiana małopolska, podzespół typowy Spotykany w części zachodniej Pogórza Karpat w granicach wysokości 300-500 m n.p.m. Preferuje zbocza o wystawie zachodniej i południowej, ale zajmuje również płaskie wierzchowiny oraz wzgórza, zbudowane ze skał bezwęglanowych. Las mieszany wyżynny wilgotny - LMwyżw Występuje sporadycznie, spotykany na chłodniejszych stokach o ekspozycji północnej. Runo Gatunki różnicujące LMwyżw od BMwyżw

Turzyca drżączkowata - Carex brizoides Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. Aschersoniana) Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stallaria holostea Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum Kokoryczka okółkowa – Polygonatum verticillatum

Gatunki różnicujące LMwyżw od LMwyżśw Czartawa drobna - Circaea alpina Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum Cienistka (Zachyłka) trójkątna - Gymnocarpium dryopteris (Phegopteris dryopteris) Zachyłka oszczepowata - Phegopteris connectilis (P. polypodioides) Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Fałdownik trzyrzędowy - Rhytidiadelphus triquetrus

242

Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa Gatunki różnicujące LMwyżw od LMw

Kosmatka gajowa - Luzula luzuloides (L. nemorosa) Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus

Starzec Fuchsa – Senecio Fuchsii Gatunki częste

- jak w LMwyżśw oraz Trzęślica modra - Molinia coerulea Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Turzyca pospolita - Carex nigra Płonnik pospolity - Polytrichum commune

Typy lasu • JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon. • DĘBOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. –Jd I-II bon., Dbs II-III bon. • BUKOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Bk II-III bon.Gatunki domieszkowe w wymienionych typach lasu – Św, So, Ol z mniej licznym udziałem Md, Lp, Jw, Wz, Brzb, Os, Gb • DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs II-III bon. Gatunki dom. I p. – Jd, Św, So, Bk, Ol oraz mniej licznie Md, Lp, Jw, Wz, Brzb, Os, Gb Zespoły roślinne

- Abietetum polonicum circaetosum (Dziub.1928). Br,-Bl.&Vlieg.1939 - wyżynny jodłowy las mieszany, podzespół wilgotny

Zajmuje często tarasy piaszczyste w dolinach małych cieków oraz w obniżeniach między stromymi zboczami. - Tilio-Carpinetum caricetosum brizoides Tracz.1962 - grąd subkontynentalny, podzespół z Carex brizoides, odm. małopolska, forma podgórska

Spotykany na terenach wyżynnych krainy do wysokości 550-500 m n.p.m..

Las wyżynny świeży - Lwyżśw 2.86. Siedliska Lwyżśw dominują w lasach Pogórza Środkowobeskidzkiego –

zajmują tam ponad 70% powierzchni. Znacznie mniej – ok. 23% powierzchni zajmują w Dzielnicy Beskidu Makowskiego i Wyspowego. Na pozostałym terenie krainy udział ich nie przekracza kilku procent, wyłączając Tatry i Podhale, gdzie nie występują.

2.87. Runo Gatunki różnicujące Lwyżśw od Lśw

Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Jeżyna gruczołowata - Rubus hirtus Szałwia lepka - Salvia glutinosa Starzec gajowy - Senecio nemorensis

Gatunki różnicujące Lwyżśw od LMwyżśw Gajowiec żółty - Galeobdolan luteum Żywiec cebulkowy - Dentaria bulbifera Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria

243

Żankiel zwyczajny - Sanicula europaea Miodunka ćma - Pulmonaria obscura Kokoryczka wielokwiatowa - Polygonatum multiflorum Przytulinka (Przytulia) wiosenna - Cruciata glabra Wilczomlecz migdałolistny - Euphorbia amygdaloides Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Kopytnik pospolity - Asarum europaeum Czworolist pospolity - Paris quadrifoia Zerwa kłosowa - Phyteuma spicatum Turzyca leśna - Carex sylvatica Szczyr trwały – Mercurialis perennis Narecznica samcza - Dryopteris filix-mas Marzanka wonna – Galium odoratum (Asperula odorata) Czerniec gronkowy - Actaea spicata

ponadto w lasach bukowych Żywiec gruczołowaty – Dentaria glandulosae Szczyr trwały – Mercurialis perennis Żywiec dziewięciolistny – Dentaria enneaphyllos Paprotnik kolczysty – Polystichum aculeatum (P. lobatum) Żywokost sercowaty - Symphytum cordatum Żywokost bulwiasty - Symphytum tuberosum Kostrzewa górska - Festuca drymeia

Gatunki częste Zawilec gajowy - Anemone nemorosa Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella

Turzyca orzęsiona - Carex pilosa Prosownica rozpierzchła - Milium effusum Sałatnik leśny - Mycelis muralis Turzyca palczasta - Carex digitata Fiołek leśny - Viola reichenbachiana (V. sylvestris) Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica) Wiechlina gajowa - Poa nemoralis Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea Pprzylaszczka pospolita - Hepatica nobilis Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans Perłówka zwisla - Melica nutans 2.88. Typy lasu • BUKOWO-JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Bk I-II bon.Gatunki dom. I p. – Md, Db, Lp, Kl, Jw, Wz oraz mniej licznie Brz, Os, Gb, So Zbiorowisko roślinne 2.89. - Abies alba-Oxalis acetosella (Cel. & Wojt. 1978) - żyzne lasy jodłowe, forma

pogórska Występowanie Częściej związany z Lwyż 2. • BUKOWY Gatunki główne Ip. – Bk I-II bon.

244

• JODŁOWO-BUKOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon., Bk I-II bon. • DĘBOWO-BUKOWY Gatunki główne Ip. – Bk I-II bon., Dbs I-II bon.Gatunki domieszkowe wymienionych typów: Dbs, Jd (jeśli nie są gatunkami głównymi), Md, Lp, Kl, Jw, Wz oraz mniej licznie Brzb, Os, Gb, So Zespół roślinny - Dentario glandulosae-Fagetum Klika 1927.em.W.Mat.1964 - żyzna buczyna karpacka, forma podgórska; odmiany: zachodniokarpacka i wschodniokarpacka (bogatsza).

Forma podgórska żyznej buczyny karpackiej występuje w piętrze pogórza, a także w kotlinach śródgórskich. Zajmuje najczęściej stoki północne, a także wąskie parowy. Występuje na skałach niewęglanowych, jakkolwiek preferuje podłoże bogate w węglan wpnia. Drzewostan bukowy, często z dużym udziałem jodły. 2.90. • BUKOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Jd I-II bon., Bk I-II bon. • JODŁOWO-BUKOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Jd I-II bon., Bk I-II bon. • GRABOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Gb I-III bon. Gatunki domieszkowe wymienionych typów: Bk, Jd, Bg (jeśli nie są gatunkami głównymi), Md, Lp, Kl, Jw oraz mniej licznie Brz, Os, So Zespoły roślinne - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny wyżynny, odmiana małopolska forma podgórska

Spotykany do wysokości 550-600 m n.p.m., często na stanowiskach nasłonecznionych. Preferuje gleby wykształcone z lessu i utworów lessopodobnych, rzadziej wystepuje na starszych typach podłoża, dającego słabo kwaśną lub zasadową zwietrzelinę. Uwaga: Jedliny występują najczęściej na glebach cięższych i wilgotniejszych, buczyny – na glebach lżejszych, przewiewnych, często węglanowych, a dąbrowy spotykane są na różnych glebach, a zwłaszcza na lessach. Las wyżynny wilgotny - Lwyżw Występuje w obniżeniach międzystokowych lub w dolinach, gdzie jest większe zawilgocenie gleby spowodowane spływem stokowym lub wodami opadowymi zatrzymywanymi na słabo przepuszczalnym podłożu. Runo Gatunki różnicujące Lwyżw od LMwyżw

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum Zdrojówka rutewkowata - Isopyrum thalictroides Kokorycz pusta - Corydalis cava Niecierpek pospolity - Impatiens noli-tangere Czartawa pospolita - Circaea lutetiana Czyściec leśny - Stachys sylvatica

Gatunki różnicujące Lwyżw od Lwyż gatunki wymienione powyżej oraz:

Kostrzewa olbrzymia – Festuca gigantea Miesiącznica trwała – Lunaria rediviva

245

Gatunki częste Czartawa drobna - Circaea alpina Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum

oraz gatunki występujace w Lwyżśw Typy lasu • DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon • JODŁOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Jd I-II bon. • JODŁOWO-JESIONOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Dbs I-II bon., Js I-III bon., Jd I-II bon. Gatunki domieszkowe wymienionych typów: Js, Jd, (jeśli nie są gatunkami głównymi), Ol, Jw, Wz oraz mniej licznie Św, Lp, So, Bk Zespół roślinny - Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny wyżynny, var. z Festuca gigantea, odm. małopolska, forma podgórska

Występuje w podobnych warunkach jak świeża odmiana tego zespołu (Lwyżśw), zajmuje jednak miejsca bardziej wilgotne. Drzewostan wielowarstwowy dębowy I-II bon., z licznymi domieszkami gatunków liściastych. • JODŁOWY Gatunki główne Ip. – Jd I-II bon.Gatunki dom. I p. - Dbs, Js, Ol, Jw, Wz oraz mniej licznie Św, Lp, So, Bk, Brz, Os Zbiorowisko roślinne 2.91. - Abies alba-Oxalis acetosella (Cel. & Wojt. 1978) - lasy jodłowe, forma pogórska

Najczęściej zajmują dolne partie stoków i dna dolin. • JAWOROWO-JESIONOWY Gatunki główne Ip. – Js I-II bon., Jw I-III bon.Gatunki dom. I p. - Db, Jd, Ol, Wz oraz mniej licznie Św, Lp, Bk, Brz, Os. Zespół roślinny - Phyllitido-Aceretum pseudoplatani Moor 1952 – jaworzyna z języcznikiem Uwaga: w najkorzystniejszych warunkach glebowych, na podłożu skał węglanowych występuje las jesionowy lub dąbrowa z jesionem, a w nieco gorszych warunkach, na podłożu bezwęglanowym - dąbrowy i jedliny Las łęgowy wyżynny - Lłwyż Występuje w dolinach rzek na terenach zalewanych permanentnie lub sporadycznie. Gleby typu mad rzecznych. Runo Gatunki różnicujące Lłwyż od OlJwyż

Jarzmianka większa - Astrantia major Jeżyna popielica - Rubus caesius Bodziszek żałobny - Geranium phaeum Oset łopianowaty - Carduus personata Lepiężnik wyłysiały - Petasites kablikianus Lepiężnik różowy - Petasites hybridus

Gatunki różnicujące łęgi wyżynne od nizinnych Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum

246

Starzec Fuchsa - Senecio fuchsii Starzec gajowy - Senecio nemorensis Wilczomlecz migdałolistny – Euphorbia amygdaloides Dzięgiel leśny – Angelica sylvestris

Gatunki częste Skrzyp leśny - Equisetum sylvaticum Merzyk pokrewny - Plagiomnium affine (Mnium affine) Ziarnopłon wiosenny – Ficaria verna (Ranunculus ficaria) Piżmaczek wiosenny - Adoxa moschatellina Złoć żółta - Gagea lutea Zawilec żółty - Anemone ranunculoides Tojeść pospolita – Lysimachia vulgaris Perz psi - Agropyron caninum Kostrzewa olbrzymia - Festuca gigantea Czartawa pośrednia - Circaea intermedia Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria Szczyr trwały - Mercurialis perennis Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Wietlica samicza - Athyrium filix-femina

Typy lasu • JESIONOWO-DĘBOWY Gatunki główne Ip. – Db I-III bon., Js I-III bon.Gatunki dom. I p. - Kl, Wz, Lp, Św, Jw oraz mniej licznie: Os, Ol, Wb, Tp • DĘBOWO-JESIONOWY Gatunki główne Ip. – Js I-III bon., Dbs I-III bon.Gatunki dom. I p. - Kl, Wz, Lp, Św, Jw oraz mniej licznie: Os, Ol, Wb, Tp Uwaga: Las jesionowy rośnie na lepszych, węglanowych glebach; na nieco mniej żyznych występuje przewaga dębu w drzewostanie. Zespoły roślinne - Carici remotae-Fraxinetum chrysosplenietosum Koch 1926 - podgórski łęg jesionowy, postać typowa, forma podgórska

Spotykany w dolinach niewielkich rzek i potoków na glebach typu mad rzecznych. Drzewostan jesionowy z domieszką olchy oraz wiązów, jawora i olchy szarej. - Astrantio-Fraxinetum Oberd.1953 - łęg wyżynny (z jarzmianką)

Spotykany bardzo rzadko i jedynie na obszarach Pogórza Karpackiego. Zajmuje siedliska Lł2 w płaskich dolinach. Drzewostan jesionowy z olchą szarą oraz dębem i jaworem.

Ols jesionowy wyżynny - OlJwyż Występuje na terenach okresowo zalewanych, gdzie woda ma utrudniony odpływ oraz w miejscach zalewanych i podtapianych. Runo Gatunki różnicujące łęgi wyżynne od nizinnych

247

Świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum Tojeść gajowa - Lysimachia nemorum Starzec Fuchsa - Senecio fuchsi Starzec gajowy - Senecio nemorensis Jarzmianka większa - Astrantia major

Gatunki różnicujące OlJwyż od Lłwyż (i LłG) Czartawa pośrednia - Circaea intermedia Skrzyp olbrzymi - Equisetum telmateia (E. maximum) Szczaw gajowy - Rumex sanguineus

Gatunki częste Wietlica samicza - Athyrium filis-femina Śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium Pępawa błotna - Crepis paludosa Ostrożeń warzywny - Cirsium olraceum Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris Gwiazdnica gajowa - Stellaria nemorum Przytulia leśna - Galium sylvaticum Turzyca rzadkokłosa – Carex remota Żurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata)

Typy lasu • OLSZOWO-JESIONOWY Drzewostan Gatunki główne I p. – Js I-II bon., Olsz, Ol Gatunki dom. Ip. – Wz, Brz, Os, Wb Podszyt – brak 2.92. Zespół roślinny Carici remotae-Fraxinetum equisetetosum maximii Koch 1926 – podgórski łęg jesionowy, postać ze skrzypem olbrzymim, forma podgórska

Spotykany w dolinach niewielkich potoków, także często przy źródliskach. • OLSZOWY Drzewostan Gatunki główne Ip. – Olsz II-III bon Gatunki dom. Ip. – Ol, Js, Jw, Bk, Jd Podrost i podszyt – słabo rozwinięte Zespół roślinny Caltho-Alnetum Zarzycki 1963 – bagienna olszyna górska, odmiany: zachodniokarpacka i wschodniokarpacka

Spotykany w wielu pasmach górskich Karpat, chociaż nie zajmuje dużych powierzchni. Występuje w zagłębieniach stoków z partiami źródliskowymi, w miejscach wysięku wód oraz w miejscach silnie nawodnionych i umiarkowanie zabagnionych. Drzewostany często o mniejszym zwarciu, ze słabo rozwiniętą warstwą krzewów. Runo bardzo bujne o strukturze kęp i dolinek. D. SIEDLISKA TERENÓW NIZINNYCH Na Pogórzu Środkowobeskidzkim oraz fragmentami w Beskidzie Małym można spotkać siedliska typów nizinnych. Zajmują niewielkie powierzchnie. Ponadto w Kotlinie Nowotarskiej na głębokich torfach występują znaczne powierzchnie siedlisk Bb z

248

drzewostanem sosnowym (zespół roślinny Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929). Charakterystyka tych siedlisk jak w Krainie Małopolskiej.

249

CZĘŚĆ III. ZAŁĄCZNIKI

250

Załącznik 1 REGIONALIZACJA PRZYRODNICZO-LEŚNA POLSKI 1. Mapa 2. Jednostki regionalizacji przyrodniczo-leśnej (załącznik do mapy)

I. Kraina Bałtycka 1. Dzielnica Pasa Nadmorskiego (I.1) a. Mez. Wybrzeża Szczecińskiego (I.1.a) b Mez. Wybrzeża Słowińskiego (I.1.b) c. Mez. Helski (I.1.c) d) Mez. Mierzei Wiślanej (I.1.d) 2. Dzielnica Niziny Szczecińskiej (I.2) a. Mez. Puszczy Wkrzańskiej i Goleniowskiego á .Mez. Równiny Pyrzyckiej (I.2.á) b. Mez. Równin Szczecińskich (I.2.b) 3. Dzielnica Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego a. Mez. Pojezierza Myśliborsko-Choszczeńskiego (I.3.a) b. Mez. Równiny Gorzowskiej (I.3.b) c. Mez. Pojezierza Dobiegniewskiego (I.3.c) d. Mez. Równiny Drawskiej (I.3.d) e. Mez. Pojezierza Wałeckiego I.3.e) 4. Dzielnica Pobrzeża Słowińskiego (I.4) a. Mez. Równiny Słupskiej (I.4.a) b. Mez. Wysoczyzny Żarnowieckiej (I.4.b) c. Mez. Równiny Białogardzkiej (I.4.c) 5. Dzielnica Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego (I.5) a. Mez. Wysoczyzny Polanowskiej (I.5.a) b. Mez. Pojezierza Drawsko-Bytowskiego (I.5.b) c. Mez. Pojezierza Kaszubskiego (I.5.c) d. Mez. Pojezierza Starogardzkiego (I.5.d) 6. Dzielnica Żuław Wiślanych (I.6) 7. Dzielnica Elbląsko-Warmińska (I.7) a. Mez. Wzniesień Elbląskich (I.7.a) b. Mez. Warmiński (I.7.b) 8. Dzielnica Pojezierza Iławsko-Brodnickiego (I.8) a. Mez. Doliny Kwidzyńskiej (I.8.a) b. Mez. Pojezierza Iławskiego i Garbu Lubawskiego (I.8.b) c. Mez. Pojezierza Brodnickiego II. Kraina Mazursko-Podlaska 1. Dzielnica Pojezierza Mazurskiego (II.1) a. Mez. Niziny Staropruskiej (II.1.a) b. Mez. Pojezierza Mrągowskiego (II.1.b) c. Mez. Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (II.1.c) d. Mez. Pojezierza Ełcko-Suwalskiego 2. Dzielnica Równiny Mazurskiej (II.2) 3. Dzielnica Wysoczyzny Kolneńskiej (II.3) 4. Dzielnica Puszczy Augustowskiej (II.4) a. Mez. Wigierski (II.4.a) b. Mez. Równiny Augustowskiej (II.4.b) c. Mez. Wołkuszański (II.4.c) 5. Dzielnica Wysoczyzny Białostockiej (II.5) a. Mez. Kotliny Biebrzańskiej (II.5.a) b. Mez. Wzniesień Sokólsko-Białostockich (II.5.b) c. Mez. Puszczy Knyszyńskiej (II.5.c) 6. Dzielnica Puszczy Białowieskiej (II.6)

251

III. Kraina Wielkopolsko-Pomorska 1. Dzielnica Borów Tucholskich (III.1) 2. Dzielnica Pojezierza Krajeńskiego (III.2) a. Mez. Równiny Wałeckiej (III.2.a) b. Mez. Wysoczyzny Krajeńskiej (III.2.b) c. Mez.Doliny Brdy (III.2.c) 3. Dzielnica Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (III.3) a. Mez. Wysoczyzny Świeckiej (III.3.a) b. Mez. Kotliny Grudziądzkiej (III.3.b) c. Mez. Wysoczyzny Dobrzyńsko-Chełmińskiej (III.3.c) d. Mez. Równiny Urszulewskiej (III.3.d) 4. Dzielnica Kotliny Gorzowskiej (III.4) a. Mez. Pradoliny Warty (III.4.a) b. Mez. Puszczy Noteckiej (III.4.b) 5. Dzielnica Kotliny Toruńsko-Płockiej (III.5) 6. Dzielnica Pojezierza Lubuskiego (III.6) a. Mez. Ziemi Lubuskiej (III.6.a) b. Mez. Równiny Nowotomysko-Kargowskiej (III.6.b) c. Mez. Pradoliny Głogowskiej (III.6.c) 7. Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III.7) a. Mez. Doliny Środkowej Noteci (III.7.a) b. Mez. Pojezierza Wielkopolskiego (III.7.b) c. Mez. Sandrów Gnieźnieńskich (III.7.c) d. Mez. Doliny Konińskiej (III.7.d) 8. Dzielnica Krotoszyńska (III.8) 9. Dzielnica Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej (III.9) IV. Kraina Mazowiecko-Podlaska 1. Dzielnica Niziny Północnomazowieckiej (IV.1) a. Mez. Równiny Raciąskiej (IV.1.a) b. Mez. Wysoczyzny Ciechanowsko-Płońskiej (IV.1.b) 2. Dzielnia Puszczy Kampinoskiej (IV.2) 3. Dzielnica Równiny Warszawsko-Kutnowskiej (IV.3) a. Mez. Wysoczyzny Kłodawsko-Tureckiej (IV.3.a) b. Mez. Równiny Kutnowsko-Błońskiej (IV.3.b) c. Mez. Doliny Środkowej Wisły (IV,3,c) 4. Dzielnica Puszczy Kurpiowskiej (IV.4) 5. Dzielnica Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej (IV.5) a. Mez. Doliny Dolnej Narwi (IV.5.a) b. Mez. Wysoczyzny Łomżyńskiej (IV.5.b) c. Mez. Wysoczyzny Bielskiej (IV.5.c) d. Mez. Doliny Dolnego Bugu (IV.5.d) e. Mez. Równiny Wołomińsko-Garwolińskiej (IV.5.e) f. Mez. Wysoczyzny Siedleckiej (IV.5.f) 6. Dzielnica Polesia Podlaskiego (IV.6) a. Mez. Zaklęsłości Łomaskiej (IV.6.a) b. Mez. Równiny Kodeńsko-Parczewskiej (IV.6.b) c. Mez. Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej (IV.6.c) d. Mez. Garbu Włodawskiego (IV.6.d) 7. Dzielnica Wyżyny Wschodniolubelskiej (IV.7) a. Mez. Polesia Wołyńskiego (IV.7.a) b. Mez. Wyżyny Zachodniowołyńskiej (IV.7.b) V. Kraina Śląska 1. Dzielnica Równiny Dolnośląskiej (V.1) a. Mez. Wzgórz Dalkowskich (V.1.a) b. Mez. Borów Dolnośląskiech (V.1.b) c. Mez. Pogórza Nowogrodzieckiego (V.1.c)

252

2. Dzielnica Wrocławska (V.2) a. Mez. Obniżenia Ścinawskiego (V.2.a) b. Mez. Wzgórz Trzebnicko-Ostrzeszowskich (V.2.b) c. Mez. Legnicki (V.2.d) d. Mez. Wysoczyzny Średzkiej (V.2.d) e. Mez. Równiny Wrocławskiej (V.2.e) f. Mez. Równiny Oleśnickiej (V.2.g) 3. Dzielnica Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego (V.3) a. Mez. Przedgórza Sudeckiego (V.3.a) a'. Mez. Strzegomski (V.3.a') a". Mez. Ślęzy (V.3.a") a"'. Mez. Strzeliński (V.3.a"') b. Mez. Płaskowyżu Głubczyckiego (V.3.b) 4. Dzielnica Równiny Niemodlińsko-Grodkowskiej (V.4) a. Mez. Równiny Grodkowskiej (V.4.a) b. Mez. Równiny Niemodlińskiej (V.4.b) 5. Dzielnica Równiny Opolskiej (V.5) a. Mez. Borów Stobrawskich (V.5.a) b. Mez. Lasów Lublinieckich (V.5.b) 6. Dzielnica Kędzierzyńsko-Rybnicka (V.6) a. Mez. Chełmski (V.6.a) b. Mez. Lasów Raciborskich (V.6.b) b'. Mez. Wysoczyzny Tyskiej (V.6.b') c. Mez. Wodzisławsko-Wilamowicki (V.6.c) d. Mez. Pogórza Cieszyńskiego (V.6.d) VI. Kraina Małopolska 1. Dzielnica Łódzko-Opoczyńska (VI.1) a. Mez. Sieradzko-Łódzki (VI.1.a) b. Mez. Piotrkowsko-Opoczyński (VI.1.b) 2. Dzielnica Gór Swiętokrzyskich (VI.2) a. Mez. Puszczy Świętokrzyskiej (VI.2.a) b. Mez. Łysogórski (VI.2.b) 3. Dzielnica Radomsko-Iłżecka (VI.3) a. Mez. Równiny Radomsko-Kozienickiej (VI.3.a) b. Mez. Przedgórza Iłżeckiego (VI.3.b) 4. Dzielnica Wyżyny Zachodniolubelskiej (VI.4) 5. Dzielnica Roztocza (VI.5) a. Mez. Roztocza Zachodniego (VI.5.a) b. Mez. Roztocza Środkowego (VI.5.b) c. Mez. Roztocza Wschodniego (VI.5.c) 6. Dzielnica Wyżyny Wożnicko-Wieluńskiej (VI.6) 7. Dzielnica Wyżyny i Pogórza Śląskiego (VI.7) a. Mez. Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (VI.7.a) b. Mez. Kotliny Oświęcimskiej (VI.7.b) 8. Dzielnica Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (VI.8) 9. Dzielnica Wyżyny Środkowomałopolskiej (VI.9) a. Mez.Jędrzejowski-Włoszczowski (VI.9.a) b. Mez. Wyżyny Miechowskiej (VI.9.b) c. Mez. Niecki Połanieckiej (VI.9.c) d. Mez. Wyżyny Sandomierskiej (VI.9.d) 10. Dzielnica Niziny Sandomierskiej (VI.10) a. Mez. Niziny Nadwiślańskiej (VI.10.a) b. Mez. Puszczy Sandomierskiej (VI.10.b) c. Mez. Puszczy Solskiej (VI.10.c) 11. Dzielnica Wysoczyzn Sandomierskich (VI.11) a. Mez. Bocheńsko-Tarnowski (VI.11.a) b. Mez. Płaskowyżu Kolbuszowskiego (VI.11.b) c. Mez. Płaskowyżu Tarnogrodzkiego (VI.11.c) d. Mez. Podgórza Rzeszowskiego (VI.11.d)

253

VII. Kraina Sudecka 1. Dzielnica Sudetów Zachodnich (VIII.1) a. Mez. Pogórza Zachodnioizerskiego (VII.1.a) b. Mez. Pogórza Wschodnioizerskiego (VII.1.b) c. Mez. Gór Izerskich i Karkonoszy (VII.1.c) d. Mez. Kotliny Jeleniogórskiej (VII.1.d) 2. Dzielnica Sudetów Środkowych (VII.2) a. Mez. Pogórza Kaczawskiego (VII.2.a) b. Mez. Gór Kaczawskich (VII.2.b) c. Mez. Pogórza i Gór Wałbrzyskich (VII.2.c) d. Mez. Gór Kamiennych (VII.2.d) e. Mez. Gór Sowich (VII.2.e) f. Mez. Kotliny Kłodzkiej (VII.2.f) g. Mez. Gór Stołowych i Bystrzyckich (VII.2.g) 3. Dzielnica Sudetów Wschodnich (VII.3) VIII. Kraina Karpacka 1. Dzielnica Beskidu Śląskiego i Malego (VIII.1) 2. Dzielnica Pogórza Środkowobeskidzkiego (VIII.2) a. Mez. Pogórza Wielicko-Rożnowskiego (VIII.2.a) b. Mez. Pogórza Ciężkowicko-Dynowskiego (VIII.2.b) c. Mez. Dołów Jasielsko-Sanickich (VIII.2.c) d. Mez. Pogórza Przemyskiego (VIII.2.d) 3. Dzielnica Bieszczadów (VIII.3) 4. Dzielnica Beskidu Żywieckiego (VIII.4) 5. Dzielnica Beskidu Makowskiego i Wyspowego (VIII.5) a. Mez. Beskidu Makowskiego (VIII.5.a) b. Mez. Beskidu Wyspowego (VIII.5.b) 6. Dzielnica Gorców i Beskidu Sądeckiego a. Mez. Gorców (VIII.6a) b. Mez. Pienin (VIII.6.b) c. Mez. Beskidu Sądeckiego (VIII.6.c) 7. Dzielnica Beskidu Niskiego (VIII.7) a. Mez. Górnej Ropy (VIII.7.a) b. Mez. Dukielski (VIII.7.b) 8. Dzielnica Podhala (VIII.8) 9. Dzielnica Tatr (VIII.9)

1

Załącznik 2 KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH POLSKI - Typy i podtypy gleb leśnych wg Klasyfikacji gleb leśnych Polski [CILP 2000]

Kod Typ gleby Podtyp gleby Budowa profilowa gleb - następstwo poziomów genetycznych

Poziomy diagnostyczne główe. towarzyszące, podrzędne

Symbol aktualny

Symbol wg klasyfikacji PTG z 1989r

1 Gleby inicjalne skaliste OAinC-R lub AinC-R ochric, umbric IS IS (ISer, ISp) 2 Gleby inicjalne rumoszowe OC-AinC-CR-R ochric, umbric IR IS (ISer, ISp) 3 Rankery ochric, umbric RN SW 3.1 Rankery właściwe AC-R ochric, umbric RNw SWw 3.2 Rankery butwinowe Ol-Of-Oh-A/C-R ochric, umbric RNbt - 3.3 Rankery bielicowe O-AEes-BhfeCR-R albic, spodic, ochric, umbric RNb SWb 3.4 Rankery brunatne O-AbbrC-R lub O-A-BbrC-R cambic, ochric, umbric RNbr SWbr 4 Arenosole ochric AR SWL 4.1 Arenosole inicjalne AinC-C ochric ARi IL (ILer, ILe) 4.2 Arenosole właściwe O-A-C ochric, umbric ARw SWLw 4.3 Arenosole bielicowane OA-Ees-BhfeC-C albic, ochric, spodic, ARb SWLw 5 Pelosole AinC-C ochric, umbric PE II (IIer, IId) 6 Rędziny calcic, mollic R R 6.1 Rędziny inicjalne skaliste OAinCca-Rca calcic mollic Risk Ri 6.2 Rędziny inicjalne rumoszowe OAinCca-C/Rca calcic, mollic Rir Ri 6.3 Rędziny butwinowe Ol-Of-Oh-ACca/Rca-Rca calcic, histic, melanic, ochric, Rbt Rbt 6.4 Rędziny próchniczne Ol-A-ARca calcic, mollic Rp Rp 6.5 Rędziny właściwe O-A-ACca-Rca calcic, mollic Rw Rw 6.6 Rędziny czarnoziemne Ol-A-ACca-ACca/Rca calcic, mollic Rc Rc 6.7 Rędziny brunatne Ol-A-ABbr-BbrCca-Rca calcic, mollic, cambic Rbr Rbr 6.8 Rędziny czerwonoziemne Ol-Ofh-A-Bbr-BbrCca-C/Rca calcic, cambic, umbric Rcz Rbr 7 Pararędziny calcic PR PR 7.1 Pararędziny inicjalne O-AinCca-Cca calcic, mollic, ochric PRi PRi 7.2 Pararędziny właściwe O-Acca-Cca calcic, mollic PRw PRw 7.3 Pararędziny brunatne O-A-Bbr-Cca calcic, cambic, mollic, ochric PRbr PRbr

2

8 Czarnoziemy wyługowane calcic, chernic, mollic C C 8.1 Czarnoziemy wyługowane właściwe Ol-Abi-ABbi-BCcacn-Ccacn calcic, chernic, mollic Cwyw Cw 8.2 Czarnoziemy wyługowane brunatne Ol-A-ABbr-Bbr-BbrCca-Cca calcic, mollic, cambic, chernic,

umbric Cwybr Czd

8.3 Czarnoziemy wyługowane opadowo-glejowe

Ol-A-ABbrg-Ccacng calcic, mollic, stagnic Cwyog -

8.4 Gleby szare A-B(t)-B(t)cacnCcacn-Cca calcic, mollic, argic, cambic Csz Czd??? 9 Czarne ziemie O-A-C gleyic, mollic CZ CZ 9.1 Czarne ziemie murszaste Ol-Amuca-Gca gleyic, melanic CZms CZm 9.2 Czarne ziemie właściwe Ol-Aaca-Gca gleyic, mollic, calcic CZw CZw (CZg) 9.3 Czarne ziemie wyługowane Ol-Aa-AaBcag-Ggcacn-Ggca mollic, calcic CZwy CZw (CZzd) 9.4 Czarne ziemie brunatne Ol-A-ABbr-Bbr-BbrCcacn-Cca mollic, cambic, calcic CZbr CZbr 10 Gleby brunatne O-A-Bbr-C cambic BR BR 10.1 Gleby brunatne właściwe Ol-A-ABbr-Bbr-C lub Cca cambic, calcic, mollic BRw BRt 10.2 G leby szarobrunatne Ol-A-ABbr-Bbr-C lub Cca cambic, calcic, mollic BRs BRs 10.3 Gleby brunatne wyługowane Ol-A-Bbr-C lub Cca cambic, ochric BRwy BRwy, (BRg) 10.4 Gleby brunatne kwaśne Ol-A-Bbr-C cambic, ochric BRk BRKt, (BRKg) 10.5 Gleby brunatne bielicowe Ol-Ofh-AEes-BbrBfe-BbrC-C cambic, albic, ochric, spodic BRb BRKb 11 Gleby płowe O-A-Eet-Bt-C argic, luvic P P 11.1 Gleby płowe właściwe O-A-Eet-Bt-C lub Cca argic, luvic, ochric Pw Pt, (Pgg) 11.2 Gleby płowe brunatne O-A-Bbr-Eet-Bt-C argic, luvic, cambic, ochric Pbr Pbr, (Pgg) 11.3 Gleby płowe bielicowe O-AEes-ABhfe-Eet-Bt-C argic, luvic, albic, ochric, spodic,

fragic Pb Pb, (Pgg)

11.4 Gleby płowe opadowoglejowe O-A-Eetg-Btg-C argic, luvic, ochric, stagnic, fragic

Pog Pog

12 Gleby rdzawe O-A-Bv-C ochric, sideric, RD RD 12.1 Gleby rdzawe właściwe Ol-Ofh-ABv-BvC-C ochric, sideric, RDw RDw 12.2 Gleby rdzawe brunatne Ol-Ofh-ABvBbr-Bv-BvC-Cca ochric, sideric, calcic, cambic RDbr RDbr 12.3 Gleby rdzawe bielicowe Ol-Of-Oh-AEes-BvBhfe-Bv-BvC-C ochric, sideric, albic, spodic RDb RDb 13 Gleby ochrowe Ol-Ofh-GoBreA-GoBre-Gorre ochric OC -

3

14 Gleby bielicowe O-A-Ees-B-C albic, glejospodic, spodic B B 14.1 Gleby bielicowe właściwe Ol-Of-Oh-AEes-Ees-Bhfe- BfeC-C albic, spodic, ochric, umbric Bw Bw 14.2 Bielice właściwe Ol-Of-Oh-Ees-Bhfe- Bfe-BfeC-C albic, spodic Blw Blw 14.3 Gleby glejo-bielicowe właściwe Ol-Ofh-AEes-Ees-BhfeGo- Gor-Gr albic, glejospodic, gleyic, umbric Bgw GBw 14.4 Gleby glejo-bielicowe murszaste Ol-Ofh-AmuEes-Eesgg-BhfeGo- Gor-Gr albic, glejospodic, gleyic,

melanic, umbric Bgms GBm

14.5 Gleby glejo-bielicowe torfiaste Ol-Ofh-AeEes-Eesgg-BhfeGo-Gor-Gr albic, glejospodic, gleyic, melanic

Bgts GBt

14.6 Glejo-bielice właściwe Ol-Of-Oh-Ees-Bhfeox- BfeoxGo-Gor-Gr albic, glejospodic, gleyic Blgw GBl 15 Gleby gruntowoglejowe O-A-Go-Gor-Gr gleyic G G 15.1 Gleby gruntowoglejowe właściwe O-A-Gr lub O-A-Go-Gor-Gr gleyic, umbric Gw Gw 15.2 Gleby gruntowoglejowe

próchniczne O-A-Agg-Gr gleyic, mollic, umbric Gp -

15.3 Gleby gruntowoglejowe z rudą darniową

O-A-Gox-Gor-Gr gleyic, melanic, umbric Grd -

15.4 Gleby gruntowoglejowe torfowe OP-Aegg-Agg-Gr gleyic, histic Gt Gt 15.5 Gleby gruntowoglejowe torfiaste O-Aegg-Agg-Gr gleyic, histic, melanic Gts Gts 15.6 Gleby gruntowoglejowe murszowe O-OM-Agg-Go-Gor-Gr

lub Ol-OM-Agg-Gr gleyic, histic, melanic Gm -

15.7 Gleby gruntowoglejowe murszaste O-Amugg-Agg-Go-Gor-Gr lub O-Amugg-Gr gleyic, melanic Gms - 15.8 Gleby gruntowoglejowe mułowe O-Om-Aegg-Agg-Go-Gor-Gr lub O-Om-Aegg-Gr gleyic, melanic Gmł Gmł 16 Gleby opadowoglejowe O-A-Gg-C stagnic OG OG 16.1 Gleby opadowoglejowe właściwe O-Aa-Gg-Cg-C

lub O-Aa-Gg-Btg-Cg-C stagnic, melanic,ochric, umbric stagnic, argic, melanic, ochric, umbric

OGw OGw

16.2 Gleby opadowoglejowe bielicowane O-AEesg-Bfeg-Gg-Cg lub O-Aa-Eesg-Bhfeg-Gg-Cg-C

stagnic, albic, ochric, spodic, umbric stagnic, ochric, umbric

OGb -

16.3 Gleby stagnoglejowe właściwe O-Aa-Ag-Gg-Cg stagnic, melanic, umbric OGSw OGst 16.4 Gleby stagnoglejowe torfowe Ot-Aag-Gg-Cg stagnic, histic OGSt - 16.5 Gleby stagnoglejowe torfiaste O-Aeg-Gg-Cg lub O-Ae-Aag-Gg-Cg stagnic, histic, melanic OGSts - 16.6 Gleby amfiglejowe Ol-Ofh-Aa-Ggo-Gor-Gr lub Ol-Ofh-Aag-Ggor-Gr gleyic, stagnic, melanic, umbric OGam -

4

17 Gleby mułowe POm-Om-DG lub POm-Om gleyic, histic, melanic MŁ MŁ 17.1 Gleby mułowe właściwe POm-Om-Dgg lub POm-Om-ngg-Om-Dgg gleyic, histic, melanic MŁw MŁw 17.2 Gleby torfowo-mułowe POtm-Otm-Dgg lub POtm-Ot-Otm-Dgg gleyic, histic MŁt MŁt 17.3 Gleby gytiowe POt-Ogy

ub POgymu-Ogy gleyic, histic, melanic histic, melanic

MŁgy MŁgy

18 Gleby torfowe POt-Ot lub POt-Ot-D histic T T 18.1 Gleby torfowe torfowisk niskich POtni-Otni lub POtni-Otni-D histic Tn Tn 18.2 Gleby torfowe torfowisk

przejściowych POtpr-Otpr lub POtpr-Otpr-DG lub POtpr-Otpr-Otni histic Tp Tp

18.3 Gleby torfowe torfowisk wysokich POtwy-Otwy-DG lub POtwy-Otpr-Otni-DG histic Tw Tw 19 Gleby murszowe M-O lub M-O-DG lub M-O-Dca histic M M 19.1 Gleby torfowo-murszowe Mt-Ot-D lub M1-M2-M3-Ot-DGr histic Mt Mt 19.2 Gleby mułowo-murszowe Mm-Om lub Mm-Om-D histic, melanic Mmł Mmł 19.3 Gleby gytiowo-murszowe Mgy-Ogy lub Mgy-Ogy-Dgg Mt-Mgy-Ogy histic, melanic Mgy Mgy 19.4 Gleby namurszowe A-Mt-Ot lub A-Mt-Ot-Dgg histic, melanic Mn Mn 20 Gleby murszowate Ae-OM-Cgg

lub Amu-AC-Cgg gleyic,histic, melanic gleyic

MR MR

20.1 Gleby mineralno-murszowe AOM-Dgg lub AOMca-Dca lub AOM- AMm-A-Dgg gleyic,histic MRm MRmm 20.2 Gleby murszowate właściwe AeM-AC-Cgg gleyic, melanic MRw MRw 20.3 Gleby murszaste Amu-AC-Cgg gleyic, melanic MRms MRm 21 Mady rzeczne A-AC-C

ub A-AC-Cgg gleyic

MD MD

21.1 Mady rzeczne inicjalne Ain-AinC-C-IIC lub Ain-AinCgg-IICgg

ochric gleyic

MDi -

21.2 Mady rzeczne właściwe Ol-A-AC-G lub Ol-AC-G

gleyic, ochric gleyic

MDw MDw

21.3 Mady rzeczne próchniczne Ol-A-AC-G lub Ol-A-Agg-Gca

gleyic, histic, mollic, umbric calcic, gleyic

MDp MDp

21.4 Mady rzeczne brunatne Ol-A-Bbr-C lub Ol-A-Bbr-IIC-IIIC

cambic, ochric MDbr MDbr

5

22 Mady morskie A-Cgg

lub A-Ccagg gleyic, mollic, ochric, umbric calcic, gleyic

MDM MDM

23 Gleby deluwialne Adel-Cdel-Cggdel-Ab D D 23.1 Gleby deluwialne inicjalne AinCdel-Cdel ochric Di - 23.2 Gleby deluwialne właściwe Adel-ACdel-Cdel-Cgg gleyic, mollic, umbric Dw Dw 23.3 Gleby deluwialne próchniczne Ol-Adel-Cdel-Cgg gleyic, mollic, umbric Dp Dp 23.4 Gleby deluwialne brunatne Ol-Adel-Bbrdel-Cdel cambic, mollic, umbric Dbr Dbr 24 Gleby kulturoziemne AK AK 24.1 Rigosole Arg-B-C lub Arg-B-Cca lub Arg-G AKrs RS 24.2 Hortisole Apbi-AC-C lub Apbi-B-C AKhs HS 24.3 Kulturoziemy leśne Ol-Ofh-Olf/A/Bv/BCan-Can lub Ol- Olf/A/Bbr/BbrCan-Can AKl - 24.4 Kulturoziemy pobagienne AKb - 25 Gleby industrio- i urbanoziemne ACan-IICan-IIICan AU 25.1 Gleby industro i urbanoziemne o

niewykształconym profilu AinCan-Can-IICan… AUi AN

25.2 Gleby industro i urbanoziemne próchniczne

Aan-Can-IICan… lub Aan-Can-Btre-Cca

AUp AP

25.3 Pararędziny antropogeniczne AinCcaan-Ccaan-IICcaan-... AUpr APR 25.4 Gleby antropogeniczne słone Acansa-Cansa-IICansa... AUsł Asł

Dla odmian porolnych gleb leśnych poziomem diagnostycznym jest poziom anthraquic,

Dla odmian opadowoglejowych gleb leśnych poziomem diagnostycznym jest poziom stagnic,

Dla odmian gruntowoglejowych gleb leśnych poziomem diagnostycznym jest poziom gleyic.

1

Załącznik 3

ODMIANY PODTYPÓW GLEB

Odmiana podtypu gleby – zgodnie z „Klasyfikacją gleb leśnych Polski” [CILP 2000], niższa jednostka w podtypie gleby określająca ilościowe i jakościowe modyfikacje w profilu glebowym uzależnione od zmian w układach czynników glebotwórczych, w tym również z udziałem człowieka. W sekwencjach poziomów genetycznych podtypu gleby znajdują się dodatkowe cechy pedogeniczne, geogeniczne lub antropogeniczne niższej rangi od podtypu i typu gleby. Cechy pedogeniczne oraz geogeniczne należą zazwyczaj do naturalnych i mogą wystąpić w różnych częściach; antropogeniczne są zniekształceniami lub przekształceniami układów cech w profilu glebowym – przeważnie od powierzchni gleby. Wyróżnione odmiany podtypów gleb mają swoje odzwierciedlenie w charakterystyce uwarunkowań siedliskowych lasu. Poniżej podano wykaz odmian podtypów gleb, w nawiasie symboli do stosowania w opisach gleb. 1. Do cech pedogenicznych wyróżniających odmiany podtypów glebowych należą: 1.1. Troficzność – określana na podstawie wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze

zasadowym do głębokości 100 cm od powierzchni gleby oraz występowania gatunków roślin o zróżnicowanych wymaganiach pokarmowych. Wyróżnia się odmiany: 1.11. Eutroficzne - eu; wysycenie zasadowymi kationami powyżej 50% (gleby roślin o dużych wymaganiach). 1.12. Mezotroficzne - me; wysycenie zasadowymi kationami od 20 do 50% (gleby roślin o średnich wymaganiach). 1.13. Oligotroficzne – ol; wysycenie zasadowymi kationami poniżej 20% (gleby roślin o małych wymaganiach).

1.2. 1.2. Opadowe oglejenie – plamy opadowego oglejenia powyżej 80 cm lub poziom opadowoglejowy poniżej głębokości 80 cm od powierzchni gleby. Wyróżnia się odmiany: 1.21.Opadowoglejową - og; granica górna i dolna opadowoglejowego poziomu Gg od 80 do 130 cm. 1.22.Głęboko opadowoglejowa - gog; górna granica opadowoglejowego poziomu od 130 cm od pow. gleby.

1.3 Gruntowe oglejenie - występowanie poziomu gruntowoglejowego od 80 cm w głąb gleby: 1.31.Gruntowoglejowa - gg; granice górna i dolna gruntowoglejowego poziomu Ggg od 80 do 130 cm od powierzchni gleby. 1.32.Głęboko gruntowoglejową - ggg; górna granica gruntowoglejowego poziomu poniżej 130 cm od pow. gleby.

1.4 Zabagnienie gleb torfowych i mułowych – na podstawie stopni rozkładu torfu i mułu oraz aktualnej struktury agregatowej materiału organicznego wyróżnia się odmiany: 1.41.Silnie zabagniona – PIII; o słabym stopniu rozkładu wg skali von Posta (H1–H3), struktura włóknista i gąbczasta. 1.42.Średnio zabagniona – PII; o średnim stopniu rozkładu wg skali von Posta (H4–H6), struktura amorficzno-gąbczasta, amorficzno-włóknista i bryłowa. 1.43.Słabo zabagniona – PI; o silnym stopniu rozkładu wg skali von Posta (H7–H10), struktura bryłowo-amorficzna i amorficzna, rozpadająca się na agregaty.

1.5. Stopnie zmurszenia torfu w glebach murszowych z trwale obniżonym lustrem wód gruntowych określa się jako:

1.51. Słabo zmurszałe - m1; o miąższości poziomu murszowego do 20 cm. 1.52. Średnio zmurszałe - m2; o miąższości poziomu murszowego do 20-30 cm. 1.53. Silnie zmurszałe - m3; o miąższości poziomu murszowego ponad 30 cm.

1.6. Wody gruntowo-glebowe to wody stokowe i źródliskowe, wpływające na rozwój i właściwości gleb, na całej głębokości profilu. Są to odmiany:

1.61. Stokowe – ws; z wodami śródglebowymi tranzytowymi, okresowo przemieszczającymi się w dół stoku. 1.62. Źródliskowe – wz; z wodami źródlisk, młak i wysięków, wzbogacającymi otaczające gleby w związki mineralne i organiczne.

1.7. Wytrącenia pedogeniczne – wytrącenia w profilu glebowym na różnych głębokościach Są to odmiany: 1.71. Scementowane – cn; obecność w profilu warstw lub poziomów scementowanych.

2

1.72. Węglanowe – ca; węglany osadzone w procesie pedogenezy lub przemieszczone wskutek aktywności organizmów glebowych. 1.73. Żelaziste – fe; – wzbogacony w iluwialne żelazo luźny, niescementowany poziom leżący pod poziomem eluwialnym gleb bielicowych. 1.74. Próchniczno-żelaziste – hfe; wzbogacony w iluwialne żelazo i próchnicę luźny lub słabo scementowany poziom leżący pod poziomem eluwialnym. 1.75. Orsztynowe – or; wzbogacony w iluwialne żelazo i próchnicę, scementowany, twardy poziom leżący pod poziomem eluwialnym. 1.76. Zaciekowe (glossic) – gs; poprzerywanie stropowej części poziomu Bt oraz występowanie w nim materiału w postaci języków z poziomu Eet.

1.8. Miąższość gleby mineralnej – głębokość (miąższość) wykształcenia gleby do stropu skały macierzystej (czarnoziemy, czarne ziemie). Wyróżnia się odmiany: 1.81. Płytka – pł; do 40 cm. 1.82. Średnio głęboka – sgł; od 40 do 80 cm. 1.83. Głęboka – gł; od 80 do 130 cm. 1.84. Bardzo głęboka – bgł; ponad 130 cm.

1.9 Miąższość gleby organicznej – głębokość poziomów organicznych do stropu mineralnej skały podścielającej. Dzieli się ją na:

1.91. Płytką - pł; do 80 cm. 1.92. Średnio głęboką – sgł; od 80 do 130 cm. 1.93. Głęboką - gł; ponad 130 cm.

2. Do cech geogenicznych wyróżniających odmiany podtypów gleb należą: 2.1. Pokrywy materiałów przytransportowanych o miąższości do 40 cm. Są to odmiany:

2.11. Deluwialne – del; warstwa osadu drobnoziarnistego zakumulowanego w dolnych częściach stoku i u podnóży na powierzchni gleby, związanego z procesem spłukiwania przez wody opadowe. 2.12. Koluwialne – kol; warstwa materiału glebowego i skalnego przemieszczonego w dół stoku podczas osuwania, przykrywająca glebę. 2.13. Eoliczne – eol; warstwa osadu eolicznego osadzona na powierzchni gleby lub odsłonięte podłoże osadu eolicznego wskutek zdenudowania gleby. 2.14. Naspy – nas; płytkie, drobno uwarstwione, młode utwory piaszczyste sedymentacji eolicznej i lub

rzecznej. 2.15. Fluwioeoliczne – fle; osady przeważnie piaszczyste na powierzchni gleby, pozostałość środowiska peryglacjalnego lub glacjalnego pod wpływem zmiennie działających wód powierzchniowych i wiatrów.

2.2. Wtrącenia materiałów węglanowych – wca; bryły materiału węglanowego lub odłamki skał węglanowych w przestrzeni poziomu glebowego (nie dotyczy rędzin i pararędzin).

2.3. Domieszki materiału piaszczystego lub pyłowego (lessowego) plejstoceńskiego w rędzinach. Dzielimy je na:

2.31. Rędziny mieszane – m; – zwietrzelina skał wapiennych z domieszką piasku i/lub pyłu plejstoceńskiego.

2.32. Erozyjne – er; mechanicznie niszczone przez wiatry i wody powierzchnie gleb na obszarach o skąpej pokrywie roślinnej.

3. Do cech antropogenicznych wyróżniających odmiany podtypów gleb leśnych należą mechaniczne i chemiczne przekształcenia gleb, których natężenie nie spowodowało zmiany podtypu gleby naturalnej. Gleby z całkowicie przekształconym mechanicznie profilem lub nieodwracalnie zniekształcone chemicznie należą do typów gleb antropogenicznych. 3.1. Gleby przekształcone mechanicznie i hydrologicznie:

3.11. Uprawne porolne – p; z warstwą orną często podeszwą płużną, przejęte z użytków rolnych do zagospodarowania leśnego. 3.12. Uprawne leśne – ul; z warstwą orną Ap, pod którą zachowały się poziomy genetyczne pozwalające

określić podtyp gleby, np. w szkółkach leśnych, uprawach leśnych z orką różnej głębokości itp. 3.13. Odwodnione –o; gleby z reliktowymi poziomami gruntowoglejowymi i opadowoglejowymi na skutek trwałego odwodnienia lub obniżenia lustra wód gruntowych. 3.14. Zawodnione – z; gleby znajdujące się pod wpływem wód powierzchniowych lub podniesionego lustra wód gruntowych przez zabiegi techniczne człowieka, z nakładającymi się współcześnie nowymi cechami glejowymi. 3.15. Zanieczyszczone – za; na powierzchni i w górnych poziomach nagromadzone odpady stałe różnego pochodzenia.

3

3.16. Zniekształcone – zn; gleby z profilem zniekształconym częściowo lub całkowicie przez mechaniczne działania człowieka (np. pobrunatne, popłowe, pordzawe, pobielicowe, potorfowe).

3.2. Do odmian podtypu gleb przekształconych chemicznie należą: 3.21. Agrotroficzne - at; trwale wzbogacone w składniki odżywcze roślin wskutek intensywnego nawożenia organicznego i mineralnego, szczególnie w głębokiej warstwie uprawnej (ornej) – gleby porolne. 3.22. Sylwitroficzne -st; poziomy powierzchniowe i podpowierzchniowe trwale wzbogacone w składniki odżywcze roślin wskutek intensywnego nawożenia różnymi formami nawozów mineralnych i organicznych - gleby leśne. 3.23. Obciążone metalami ciężkimi – mc; długotrwale zanieczyszczone metalami ciężkimi osadzonymi z powietrza atmosferycznego. 3.24. Zakwaszane – kw; podlegające od powierzchni zakwaszaniu przez kwaśne deszcze i kwasogenne gazy adsorbowane z powietrza. 3.25. Alkalizowane – al; podlegające od powierzchni postępującej alkalizacji wskutek osadzania pyłów węglanowych. 3.26. Zasolone – sa; nasycone solami mineralnymi od powierzchni. 3.27. Skażone – sk; długotrwale zanieczyszczone chemikaliami ochrony roślin stosowanymi w gospodarce

rolniczej i leśnej.

1

Załącznik 4

PRÓCHNICA GLEB LEŚNYCH Próchnicę gleb leśnych należy określać zgodnie z „Klasyfikacją gleb leśnych Polski” [CILP 2000].

1. Podstawowe jednostki klasyfikacji próchnic leśnych

Podstawowymi jednostkami taksonomicznymi stosowanymi w klasyfikacji próchnic leśnych są: typ,

podtyp i odmiana.

Typ próchnicy jest podstawową jednostką taksonomiczną w klasyfikacji próchnic leśnych określającą

układ warunków troficznych siedliska, w których następuje akumulacja i przetwarzanie opadu roślinnego w

próchnicę. W terenie wyróżniany jest na podstawie cech morfogenetycznych ujawniających się w postaci

odpowiedniej sekwencji podpoziomów organicznych i poziomów organiczno-mineralnych w profilu glebowym.

W zbliżonych do naturalnych warunkach siedliskowych typ próchnicy odzwierciedla naturalny obieg

składników odżywczych i naturalną produktywność ekosystemu.

Podtyp jest niższą jednostką taksonomiczną wyróżnianą w ramach typu próchnicy leśnej określającą

układ warunków wilgotnościowych siedliska. Nazwę podtypu tworzy się przez dodanie do nazwy typu określeń:

suchy, świeży, wilgotny, mokry.

Odmiana jest najniższą jednostką taksonomiczną wyróżnianą w ramach podtypu próchnic leśnych dla

określenia stanu rozkładu substancji organicznej. Nazwę odmiany tworzy się przez dodanie do nazwy podtypu

określeń: rozdrobniony, włóknisty, właściwy, mazisty, murszowaty, torfiasty, itp.

2. Charakterystyka morfogenetyczna podpoziomów organicznych O

Podpoziom surowinowy oznaczamy symbolem Ol. Występuje w każdej glebie leśnej na jej

powierzchni w postaci kilkucentymetrowej warstwy zbudowanej z mało zmienionego i luźno złożonego, ciągle

odnawialnego opadu roślinnego, odzwierciedlającego skład gatunkowy fitocenozy leśnej. Między szczątkami

roślin występują duże wolne przestrzenie.

Podpoziom detrytusowy oznaczamy symbolem Ofh. Występuje w poziomie organicznym głównie

gleb mezotroficznych czasem także i eutroficznych bezpośrednio pod podpoziomem surowinowym, w postaci

kilkucentymetrowej warstwy zbudowanej z rozdrobnionych, ciemnobrunatynych szczątków roślinnych, z dobrze

jeszcze zachowanymi i rozpoznawalnymi strukturami tkankowymi. Podpoziom detrytusowy budową

przypomina luźno złożony tytoń fajkowy.

Podpoziom butwinowy oznaczamy symbolem Of. Wykształca się głównie w poziomie organicznym

gleb mezo- i oligotroficznych, bezpośrednio pod poziomem surowniowym przy udziale roślinności borowej.

Tworzy warstwę o miąższości kilku do kilkunastu centymetrów zbudowaną z rozdrobnionych i częściowo już

zhumifikowanych szczątków roślin, głównie igieł sosny lub świerka, w których zachowana jest jeszcze struktura

tkankowa rozpoznawalna pod mikroskopem, w mniejszym natomiast stopniu ze szczątków zwierzęcych. W

całym podpoziomie występują ekskrementy licznych grup fauny glebowej. Podpoziom butwinowy

poprzerastany jest drobnymi korzeniami roślin, a w warunkach dostatecznego uwilgotnienia także licznymi

strzępkami grzybni, przez co budową przypomina wojłok. W przeciwieństwie do detrytusu, w którym szczątki

roślinne tworzą luźno złożony układ, butwina odrywa się płatami do niżej leżącego poziomu próchnicznego.

2

Podpoziom epihumusowy oznaczamy symbolem Oh, podobnie jak podpoziom butwinowy, wykształca

się w poziomie organicznym gleb mezo- i oligotroficznych, przy udziale roślinności borowej. Tworzy

bezpośrednio nad powierzchnią gleby mineralnej warstwę o miąższości do kilku centymetrów, zbudowaną z

bezpostaciowej i silnie zhumifikowanej substancji organicznej barwy ciemnobrunatnej lub czarnej. W stanie

wilgotnym ma konsystencję mazistą, w suchym strukturę drobnokaszkowatą o cechach murszu, często z

niewielką domieszką wybielonych ziaren kwarcu. Podpoziom ten przerośnięty jest intensywnie korzeniami

roślin.

3. Charakterystyka typów próchnic leśnych

W systematyce próchnic leśnych wyróżnia się trzy typy: mull, moder i mor oraz dwa typy przejściowe

moder-mull i moder-mor. Charakteryzują one zarówno naturalny, jak i zmieniony działalnością człowieka stan

warunków siedliskowych. Wyróżniane są na podstawie budowy poziomu organicznego O w nadkładzie

organicznym gleby i cech poziomu próchnicznego A w mineralnej części gleby.

Specyfiką poziomu organicznego jest jego zróżnicowanie na podpoziomy. Poziom organiczny może też

być nie w pełni wykształcony i charakteryzować określone stadia rozwojowe próchnic. Dla próchnicy typu

moder będą to moder inicjalny (protomoder) i moder właściwy, natomiast dla próchnicy typu mor – trzy

stadia rozwojowe – mor inicjalny (protomor), mor słabo wykształcony (semimor) i mor właściwy.

Próchnica typu mull Ol-A wykształca się w glebach eutroficznych o dużej aktywności biologicznej w

wielogatunkowych lasach liściastych. Nagromadzony na powierzchni mineralnej gleby opad roślinny występuje

okresowo, tworząc poziom surowniowy Ol, którego składniki ulegają szybkiemu rozkładowi, zazwyczaj w ciągu

roku. Duża aktywność biologiczna uniemożliwia powstanie względnie trwałego poziomu organicznego.

Próchnica z szybko rozkładającego się opadu roślinnego zostaje wbudowana w poziom próchniczny A, który jest

dość zasobny w zhumifikowaną substancję organiczną, w trwałych połączeniach organiczno-mineralnych, często

o strukturze gruzełkowatej. Zawiera 2-3% próchnicy, charakteryzuje się wąskim zakresem C/N, wynoszącym

10-15:1, odczynem słabo kwaśnym (pHKCl 4,0-5,0) oraz dość wysokim wysyceniem kompleksu sorpcyjnego

kationami zasadowymi (V > 40%). Korzenie zazwyczaj rozmieszczone równomiernie.

Próchnica typu moder Ol-Ofh-A wykształca się w glebach mezotroficznych, w jedno- lub

wielogatunkowych lasach liściastych i liściasto-iglastych oraz w glebach eutroficznych z drzewostanami o

zmienionym niekorzystnie składzie gatunkowym. Ten typ próchnicy leśnej cechuje spowolnione tempo rozkładu

opadu roślinnego, co uwidacznia się w postaci zróżnicowania poziomu organicznego na dwa podpoziomy –

surowinowy Ol i detrytusowy Ofh o luźnym, niekiedy grudkowym złożeniu rozdrobnionego materiału

organicznego. Charakteryzują się one odczynem kwaśnym (pHKCl 3,5-5,0) i dość szerokim zakresem C/N 15-

30:1. Z niekiedy silnie do bardzo silnie przerośniętym korzeniami poziomem organicznym ściśle powiązane są

właściwości poziomu próchnicznego A, który wykształca się w materiale mineralnym ubogim we frakcje ilaste.

Wskutek zahamowanego tempa rozkładu i mniejszej aktywności biologicznej ten poziom zawiera mniej

substancji organicznej (1-2%), w której stosunek C/N wynosi około 15-20:1, a odczyn jest kwaśny (pHKCl 4,0-

5,0). Wysycenie kompleksu sorpcyjnego zasadami wynosi 10-40%. Przejście między poziomami Ofh i A jest

nieostre.

Próchnica typu mor Ol-Of-Oh-Ees lub AEes związana jest głównie z glebami oligotroficznymi i z

glebami mezotroficznymi zniekształconymi przez gospodarkę leśną. Wykształca się pod wpływem roślinności

3

borowej, w warunkach ograniczonej aktywności organizmów glebowych. Poziom organiczny z w pełni

ukształtowaną próchnicą typu mor, zbudowany jest z trzech podpoziomów – surowinowego Ol, butwinowego

Of i epihumusowego Oh posiadającego cechę łamliwości na ostrokrawędziste bryłki i płytki. Miąższość

podpoziomu butwinowego obejmuje około 60% całego poziomu organicznego. Wykształcone podpoziomy

organiczne posiadają odczyn kwaśny i silnie kwaśny (pHH2O 3-4) i szeroki zakres C/N 30-40:1. W związku z

zahamowanym tempem rozkładu substancji organicznej, leżący niżej poziom eluwialny Ees lub eluwialno-

próchniczny AEes jest wyraźnie zubożony w próchnicę, najczęściej wmytą z poziomu organicznego. Zawartość

próchnicy w tym poziomie wynosi 0,1-0,5%, przy czym cechuje ją szeroki zakres C/N 30-40:1. Z silnie

kwaśnym odczynem (pHKCl – 2,5-3,5) związane jest wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi

nie przekraczające 10%. Przejście między poziomami Oh i Ees jest ostre.

W warunkach górskich, gdzie chłodny klimat alpejski jest czynnikiem spowalniającym rozkład materii

organicznej wyróżnia się próchnicę psychromor.

4. Systematyka próchnic leśnych

W praktyce leśnej jest stosowana systematyka próchnic leśnych zgodna z podaną w tabeli 22. oraz próchnice:

torfowa, murszowa i murszasta.

Tabela 22. Systematyka próchnic leśnych

Typ Podtyp Symbol* Stadia rozwojowe

mull suchy ml-s mull świeży ml-św mull wilgotny ml-w

mull

mull mokry ml-m

nie wyróżniamy

moder-mull suchy mdml-s moder-mull świeży mdml-św moder-mull wilgotny mdml-w

moder-mull

moder mull mokry mdml-m

nie wyróżnia się

moder suchy md-s moder świeży md-św moder wilgotny md-w

moder

moder mokry md-m

inicjalny, właściwy,

moder-mor suchy mdmr-s moder-mor świeży mdmr-św moder-mor wilgotny mdmr-w

moder-mor

moder-mor mokry mdmr-m

nie wyróżnia się

mor suchy mr-s mor świeży mr-św mor wilgotny mr-w

mor

`mor mokry mr-m

inicjalny, słabo wykształcony, właściwy

*- symbol stosowany przy opisie profilu glebowego

4

Inne typy próchnic

Próchnica torfowa (torf) Ot powstaje w procesie powolnych przemian strukturalnych i

biochemicznych obumarłej masy roślin bagiennych w torf, w warunkach dużego trwałego uwilgotnienia i trwałej

anaerobiozy.

Próchnica murszowa OM powstaje z przetworzenia torfu w zmiennych warunkach powietrzno-

wodnych w mursz w wyniku obniżenia poziomu wód gruntowych i zwiększenia aeracji. Tworzy jednorodną

warstwę organiczną czarno zabarwioną, o strukturze drobnoagregatowej.

Próchnica murszasta OMU powstaje bez poprzedzającej fazy torfotwórczej, w mineralnych glebach

semihydrogenicznych (okresowo nadmiernie uwilgotnionych, np. glejowych lub glejo-bielicowych i

murszastych), charakteryzujących się okresowymi zmianami warunków aeracji w części stropowej profilu.

Murszasta materia organiczna nie tworzy kompleksów ilastohumusowych.

5. Charakterystyka podtypów i odmian próchnic

Mull suchy powstaje z dobrze rozkładającej się ściółki zielno-liściastej pod prześwietlonymi

wielogatunkowymi drzewostanami liściastymi (głównie grab, lipa) w cienkiej, nieciągłej warstwie Ol nad słabo

wykształconym poziomem A. Występuje w terenach wyżynnych i podgórskich, głównie na utworach

wapniowcowch, w odmianie mull suchy wapniowy (kalcimull) i odmianie mull suchy właściwy (kseromull),

na suchych inicjalnych rędzinach i pararędzinach.

Mull świeży powstaje z dobrze rozkładających się resztek roślin w warstwie Ol, nad dobrze zazwyczaj

wykształconym poziomem A barwy czarnej, czarnobrunatnej lub ciemnoszarej, o strukturze gruzełkowatej, ze

znacznym udziałem koprolitów dżdżownic w glebach brunatnych, płowych, czarnoziemach, suchszych czarnych

ziemiach, madach próchnicznych i brunatnych oraz w odmianie mull świeży wapniowy w rędzinach i

pararędzinach. Związany jest z drzewostanami liściastymi siedlisk lasów świeżych i suchszych form lasów

łęgowych.

Mull wilgotny powstaje z dobrze rozkładającej się ściółki w poziomie Ol na poziomie A silnie

próchnicznym, o ciemnym–czarnym zabarwieniu, ze strukturą gruzełkowatą, w suchszych czarnych ziemiach i

glebach z gruntowym i opadowym oglejeniem w środkowej i dolnej części profilu. W umiarkowanie wilgotnych

siedliskach lasowych – odmiana mull wilgotny właściwy oraz w odwodnionych glebach torfowo-murszowych

powstałych z żyznych torfów niskich, w glebach mułowo-torfowych i mineralno-murszowych mokrych

eutroficznych siedlisk olsów i olsów jesionowych –w odmianie mullu wilgotnego murszowego.

Mull mokry powstaje z dobrze rozkładającej się ściółki w warstwie Ol, na dobrze wykształconym,

bogatym w próchnicę poziomie A, o zabarwieniu czarnym, ze strukturą agregatową w stanie suchym lub mazistą

w stanie wilgotnym, z gruntowym oglejeniem w całym profilu gleb eutroficznych wilgotniejszych siedlisk

lasowych – czarnych ziem murszastych bogatych w Ca, gleb gruntowoglejowych i opadowoglejowych oraz

słabo zabagnionych gleb torfowych torfowisk niskich i przejściowych, z wysokim – okresowo zmiennym

lustrem wód, z odmianami mullu mokrego błotnoziemistego i mullu mokrego mazistego.

Moder suchy powstaje w podpoziomach Ol-Ofh ze słabo rozkładającej się ściółki w cienkiej warstwie

silnie rozdrobnionych resztek roślin o zabarwieniu brunatnoszarym, przeważnie ściółki liściasto-trawiastej, w

mezotroficznych siedliskach z suchymi płytkimi glebami, na stanowiskach naskalnych, w bardzo płytkich

5

rędzinach, na eksponowanych słonecznych stanowiskach w prześwietlonych drzewostanach mieszanych z

roślinnością trawiasto-kserofilną w terenach wyżynnych i górskich; na niżu spotykany wyjątkowo.

Moder świeży – w postaci 2-3 cm szaro zabarwionego poziomu organicznego składającego się z

podpoziomów surowinowego Ol i detrytusowego Ofh, wykształca się w glebach rdzawych i brunatnych

kwaśnych w siedliskach świeżych, pod jednogatunkowymi drzewostanami liściastymi i mieszanymi

drzewostanami iglasto-liściastymi. W świeżych siedliskach lasu mieszanego – rzadziej boru mieszanego, pod

drzewostanami iglasto-liściastymi oraz zniekształconych siedliskach lasu świeżego, zwykle pod drzewostanami

sosnowymi i świerkowymi z dużym udziałem gatunków liściastych. W glebach rdzawych i brunatnych

kwaśnych, mogą wystąpić podtypy przejściowe moderu świeżego mullowego i moderu świeżego mor.

Moder wilgotny ma podobną budowę morfologiczną jak moder świeży, jednak zawsze nieco większą

miąższość poziomu Oh o czarnym zabarwieniu. W stanie suchym jest włóknisty, bezkształtny, po nawilżeniu

staje się mazisty. Występuje w żyźniejszych siedliskach wilgotnych, głównie lasu mieszanego wilgotnego z

mieszanymi drzewostanami iglasto-liściastymi, w glebach gruntowoglejowych oraz opadowoglejowych

okresowo silnie uwilgotnionych w górnej części profilu.

Moder mokry składa się z dwu podpoziomów Ol o zabarwieniu brunatnym i brunatrnoczarnym Ofh.

W podpoziomie detrytusowym znajduje się dobrze zhumikowana mazista substancja organiczna oraz resztki

organiczne z częściowo rozpoznawalną strukturą włóknistą. W stanie suchym ma strukturę sfilcowaną. Jest

związany z glebami gruntowoglejowymi i opadowoglejowymi mezotroficznymi, silnie i trwale wilgotnymi z

płytką wodą gruntową lub wodą opadową zawieszoną. W lasach występuje rzadko. Przy okresowo zmiennym

uwilgotnieniu powstaje odmiana moder mokry murszowy, w warunkach trwałej dużej wilgotności – odmiana

moder mokry mazisty.

Mor suchy składa się z drobnoziarnistych lub włóknistych brunatnych resztek roślinnych, ze znacznym

udziałem porostów i mchów w cienkim 2-3 cm poziomie Ol-Of. Podpoziom Oh nie wykształca się lub jest słabo

zaznaczony. Występuje zazwyczaj w glebach skrajnie suchych ubogich siedlisk, głównie boru suchego z

drzewostanami sosnowymi, często też w zniekształconych siedliskach boru świeżego. Pod Of, w poziomie A

często występują cechy wtórnego bielicowania. Zależnie od stopnia rozdrobnienia resztek roślinnych w

podpoziomie Of wyróżnia się odmiany: mor rozdrobniony i mor suchy włóknisty.

Mor świeży powstaje ze słabo rozłożonych resztek roślinnych z przewagą mchów w podpoziomach

Ol-Of-Oh. Podpoziom Of jest mniej lub bardziej zbity, brunatny do czarnobrunatnego, poprzerastany

grzybniami i korzeniami borówki. Podpoziom Oh jest słabo zaznaczony, zazwyczaj czarny lub w ogóle nie

wykształcony, przejście do mineralnego poziomu A jest ostre. Występuje w siedliskach boru świeżego, rzadziej

boru mieszanego świeżego. Spotykany jest także w słabo zdegradowanych siedliskach boru mieszanego

świeżego i lasu mieszanego świeżego oraz w skrajnych przypadkach w silnie zdegradowanych lasach świeżych.

Zależnie od stopnia rozdrobnienia resztek roślinnych wyróżnia się odmiany: mor świeży włóknisty i mor

świeży właściwy.

Mor świeży włóknisty składa się ze słabo rozłożonych resztek opadu organicznego o zabarwieniu

czerwonobrunatnym, w podpoziomach Ol-Of o łącznej miąższości około 5 cm, w różnym stopniu zbity,

sfilcowany grzybniami, poprzerastany korzeniami krzewinek, głównie borówki. Niżej znajduje się podpoziom

Oh słabo zaznaczający się, czarny, z ostrym przejściem do dobrze wykształconego poziomu A o zabarwieniu

ciemnoszarym.

6

Mor świeży właściwy składa się ze słabo rozłożonych resztek organicznych, głównie igliwia, mchów,

niekiedy liści o zabarwieniu brunatnym w podpoziomach Ol-Of, o łącznej miąższości 7-15 cm, jest

poprzerastany grzybniami. Podpoziom Oh od ciemno- do czarnobrunatnego jest silnie zhumikowany, ciągły,

przejście do ciemnoszarego poziomu A ostre.

Mor wilgotny tworzy się ze słabo rozłożonych resztek roślinnych, z przewagą igliwia i mchów w

podpoziomach Ol-Of o zabarwieniu od ciemnobrunatnego do czarnobrunatnego. Podpozim Oh o miąższości od

kilku do kilkunastu centymetrów, ciągły, składa się z czarnej mazistej w stanie wilgotnym, amorficznej materii z

domieszką białych ziaren piasku. Przejście do ciemnoszarego słabo rozwiniętego poziomu A jest ostre.

Występuje w umiarkowanie wilgotnych borach, niekiedy borach mieszanych w glebach glejowych i glejo-

bielicowych. Zależnie od stanu wilgotności i związanej z nią struktury wyróżnia się odmiany: mor wilgotny

mazisty i mor wilgotny murszowaty.

Mor mokry składa się z torfiastych resztek roślinnych zbiorowisk borowych z udziałem łochyni, bagna

i mchów torfowców. Tworzy sekwencje podpoziomów Ol-Of-Oh-Aes o łącznej miąższości 15-20 cm.

Podpoziom Of jest brunatnoczarny, zbity, poprzerastany korzeniami, wojłokowaty, a podpoziom Oh – czarny z

białymi ziarnami piasku, ciągły, o miąższości 2-4 cm, z ostrym przejściem do poziomu A. Niżej leżący poziom

Aes jest ciemnoszary do szaroczarnego, z wybielonymi ziarnami kwarcu w glebach glejo-bielicowych

torfiastych oraz glejo-bielcach torfiastych, z płytkim poziomem wód gruntowych. Zależnie od głębokości i

amplitudy wahań lustra wody w okresie roku i stopnia rozkładu nagromadzonych resztek roślin, w podpoziomie

Of wyróżnia się odmiany: mor mokry mazisty, mor mokry murszowaty i mor mokry torfiasty.

Tangel próchnica (tangelbutwina) powstaje w warunkach chłodno-wilgotnego klimatu

wysokogórskiego. Tworzy sekwencję poziomów Ol-Of-Oh-A o miąższości łącznej do 60 cm na

gruboodłamkowej zwietrzelinie skał granitoidowych, gnejsowych i piaskowców oraz wapniowcowych, z

odmianą tangelmor w przepuszczalnych rankerach butwinowych (tangelrankerów) i tangelmull rędzin

butwinowych (tangelrędzin) pod kosodrzewiną, świerczynami wysokogórskimi i kwaśnymi łąkami alpejskimi.

Powstaje z resztek igliwia i roślinności trawiasto-zielnej, ma bardzo zróżnicowaną kwasowość i wysycenie

kationami zasadowymi. Na podłożu skał niewęglanowych ma charakter moru bardzo kwaśnego o szerokich

zakresach C:N. Na skałach wapniowcowych w poziomach Oh-A znajduje się czarna, dobrze zhumifikowana

materia organiczna o charakterze mullu, wysycona kationami zasadowymi z bogatą fauną glebową, szczególnie

dżdżownic.

1

Załącznik 5 WYBRANE ELEMENTY KLIMATYCZNE

1. Średnia roczna temperatura powietrza

Średnia roczna temperatura powietrza [oC] w latach

Stacja meteorologiczna

Kraina i dzielnica przyrodniczo-leśna

1881-1930 1951-1980 1981-1990 1991-1995 1999

Koszalin I.1 7,2 7,5 8,1 8,5 9,3Szczecin I.2 8,3 8,3 8,9 9,2 9,6

Białystok II,5 7,0 6,8 7,0 7,3 8,0

Olsztyn II.2 6,5 6,8 7,4 7,6 8,2Suwałki II.4 6,2 6,0 6,4 6,8 7,5

Szczecinek III.2 7,0 7,2 7,7 8,0 8,7

Gorzów Wielkopolski

III.4 7,9 8,1 8,6 9,0 9,7

Toruń III.5 7,8 7,6 8,2 8,5 9,3Zielona Góra III.6 8,2 8,2 8,5 9,0 9,6

Poznań III.7 8,5 8,0 8,5 8,8 9,4Kalisz III.8 8,3 7,8 8,5 8,9 9,5

Warszawa IV.3 7,8 7,7 8,2 8,4 9,1Ostrołęka IV.5 7,4 7,2 7,8 7,9 8,4Terespol IV.5 7,0 7,2 7,6 7,9 8,6

Wrocław V.2 8,7 8,2 8,7 9,2 9,7

Bielsko-Biała V.6 8,4 7,7 8,1 8,4 9,1

Łódź VI.1 7,7 7,6 8,1 8,5 8,8Kraków VI.10 8,2 8,0 8,1 8,5 9,1

Rzeszów VI.11 7,5 7,6 8,1 8,3 8,8Kielce VI.2 7,5 7,2 7,4 7,7 8,4Lublin VI.4 7,4 7,4 7,4 7,7 8,4

Zamość VI.4 7,4 7,2 7,6 7,9 8,7Katowice VI.7 8,0 7,7 8,3 8,6 9,1

Częstochowa VI.8 7,6 7,7 8,1 8,4 8,7

Jelenia Góra VII.1 7,1 6,9 7,5 7,8 8,3Śnieżka VII.1 0,1 0,4 0,6 1,0 1,1

Nowy Sącz VIII.5 5,6 7,9 8,3 8,5 9,2Zakopane VIII.9 5,0 5,0 5,4 5,7 9,4

2

2. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych

Średnia roczna suma opadów atmosferycznych [mm] w latach

Stacja meteorologiczna

Kraina i dzielnica przyrodniczo- leśna

1881-1930 1951-1980 1981-1990 1991-1995 1999

Koszalin I.1 737 698 695 734 737Szczecin I.2 561 520 512 555 574

Białystok II,5 522 594 542 594 501

Olsztyn II.2 585 623 609 631 701Suwałki II.4 649 584 599 587 580

Szczecinek III.2 604 596 645 594 620

Gorzów Wielkopolski

III.4 564 550 513 516 570

Toruń III.5 522 526 503 510 572Zielona Góra III.6 636 588 564 552 520

Poznań III.7 522 519 478 510 597Kalisz III.8 541 512 479 495 483

Warszawa IV.3 555 505 492 530 484Ostrołęka IV.5 527 565 526 653 669Terespol IV.5 550 533 477 505 569

Wrocław V.2 592 576 529 508 449

Bielsko-Biała V.6 1024 892 892 843 1112

Łódź VI.1 604 566 544 503 564Kraków VI.10 721 706 622 597 701

Rzeszów VI.11 642 614 566 605 734Kielce VI.2 653 650 569 569 599Lublin VI.4 551 597 518 552 678

Zamość VI.4 629 581 536 524 649Katowice VI.7 701 717 669 648 753

Częstochowa VI.8 678 628 568 608 660

Jelenia Góra VII.1 678 696 642 627 613Śnieżka VII.1 1158 1363 1046 1071 1069

Nowy Sącz VIII.5 719 737 683 654 768Zakopane VIII.9 1122 1126 1069 989 1172

3

3. Średnie miesięczne temperatury powietrza stycznia i lipca Stacja meteorologiczna


Średnie miesięczne temperatury powietrza stycznia i lipca [oC] w latach

1881-1930 1951-1980 1981-1990 1991-1995 1999 I VII I VII I VII I VII I VII

Koszalin I.1 -1,5 17,6 -2,4 17,2 -0,6 16,8 1,3 18,2 1,8 19,0Szczecin I.2 -0,9 18,3 -1,2 17,6 -0,2 18,0 1,7 19,8 2,4 19,4

Białystok II,5 -4,1 18,4 -4,8 17,6 -3,6 17,1 -1,1 18,1 -1,6 20,0

Olsztyn II.2 -3,4 17,3 -3,9 17,0 -2,7 17,1 -0,5 18,3 -0,7 19,3Suwałki II.4 -4,9 17,9 -5,4 16,9 -4,2 16,3 -1,6 18,0 -2,2 19,4

Gorzów

Wielkopolski

III.4 -1,5 17,7 -1,8 17,7 -0,9 18,1 1,1 20,0 1,6 20,1

Toruń III.5 -2,1 18,4 -2,9 17,8 -1,8 18,0 0,2 19,6 0,5 20,5Zielona

Góra III.6 -1,3 18,1 -1,9 17,8 -1,2 18,0 0,8 20,2 1,5 20,0

Poznań III.7 -1,4 19,0 -2,2 18,0 -1,2 18,1 0,9 19,6 1,1 20,2

Warszawa IV.3 -2,9 18,6 -3,4 18,1 -2,1 18,0 -0,2 19,6 -0,2 20,7Terespol IV.5 -4,0 18,2 -4,5 17,9 -3,2 17,7 -0,8 18,9 -0,9 20,4

Wrocław V.2 -1,1 18,8 -1,9 17,8 -1,1 18,1 1,1 20,0 1,4 20,0

Łódź VI.1 -2,7 18,2 -3,2 17,6 -2,1 17,7 -0,1 19,7 -0,1 20,2

Kraków VI.10 -2,5 18,8 -3,0 18,0 -2,6 17,9 0,0 19,5 -0,3 20,3Rzeszów VI.11 -3,7 17,7 -3,7 17,8 -2,8 17,9 -0,9 19,2 -0,4 20,0

Kielce VI.2 -3,5 18,0 -3,9 17,3 -3,2 17,2 -1,0 18,8 -0,6 19,6Lublin VI.4 -3,5 18,4 -3,9 17,9 -3,4 17,1 -1,2 18,6 -0,7 19,6

Katowice VI.7 -2,1 18,0 -2,8 17,4 -2,0 17,7 0,1 19,4 0,5 19,8

Śnieżka VII.1 -7,1 8,3 -7,2 8,1 -6,7 8,4 -5,4 10,4 -4,1 10,0

Zakopane VIII.9 -4,9 14,7 -5,0 14,3 -4,3 14,5 -2,0 15,8 -0,9 16,3

4

4. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych dla stycznia i lipca Stacja meteorologiczna


Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych stycznia i lipca [oC] w latach

1881-1930 1951-1980 1981-1990 1991-1995 1999 I VII I VII I VII I VII I VII

Koszalin I.1 52 85 42 95 55 75 61 67 38 55Szczecin I.2 44 77 33 69 41 58 47 50 28 43

Białystok II,5 30 80 34 80 33 72 34 59 20 30

Olsztyn II.2 37 82 32 90 46 67 47 73 28 50Suwałki II.4 38 87 29 79 41 78 39 61 23 44

Gorzów

Wielkopolski

III.4 43 81 36 73 38 57 43 51 42 42

Toruń III.5 34 69 26 88 30 75 32 39 23 70Zielona

Góra III.6 48 81 37 73 40 76 40 57 31 61

Poznań III.7 35 77 29 74 29 71 34 56 43 41

Warszawa IV.3 35 84 23 76 22 57 28 49 21 24Terespol IV.5 28 91 25 80 25 54 26 46 18 77

Wrocław V.2 38 87 27 96 27 61 25 63 18 75

Łódź VI.1 37 91 27 91 33 76 26 47 40 47

Kraków VI.10 32 111 38 98 33 64 36 58 31 61Rzeszów VI.11 34 99 30 89 26 81 29 50 21 51

Kielce VI.2 40 97 43 94 37 77 35 52 22 39Lublin VI.4 29 91 32 78 29 73 29 49 20 126

Katowice VI.7 42 94 38 110 39 78 36 70 29 83

Śnieżka VII.1 78 150 96 168 84 115 123 109 102 128

Zakopane VIII.9 58 170 47 176 43 149 41 113 21 256

1

Załącznik 6 SIEDLISKOWE TYPY LASU W LASACH PAŃSTWOWYCH (stan na 1.01.2000)

I Kraina Bałtycka

Siedliska na terenach nizinnych suche i świeże wilgotne bagienne łęgowe

Dzielnica Powierzchnia [ha]

Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw Bb BMb LMb Ol Lł OlJ 1 20087,04 2,4 23,5 26,2 22,5 9,0 0,5 4,1 3,8 1,0 0,2 2,2 0,6 3,4 0,1 0,6 2 150971,36 0,3 15,9 38,2 14,7 10,4 0,4 7,2 3,1 0,8 0,2 0,7 0,5 6,6 0,1 0,9 3 365193,46 0,1 32,4 44,2 13,5 4,3 0,2 1,1 0,4 0,3 0,0 0,1 0,0 2,8 0,0 0,4 4 216934,29 0,9 11,9 31,5 29,0 11,8 0,5 3,4 3,0 1,1 0,4 1,5 1,1 3,0 0,0 0,8 5 341197,80 0,1 17,6 29,3 32,0 15,4 0,2 0,7 0,6 0,2 0,3 1,7 0,5 1,3 0,0 0,2 7 61510,48 0,4 12,7 23,1 49,2 0,4 1,9 1,7 4,3 0,2 0,7 0,7 3,1 0,5 1,2 8 145379,18 0,0 8,5 29,3 29,2 22,6 0,7 1,9 0,8 0,9 0,3 0,6 0,5 3,6 0,3 0,8

Ogółem Kraina I

1301273,61 0,3 18,9 34,0 23,4 13,4 0,3 2,3 1,4 0,7 0,2 0,9 0,5 3,0 0,1 0,6

II Kraina Mazursko - Podlaska



Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw Bb BMb LMb Ol OlJ 1 217372,70 0,1 9,1 26,7 19,9 27,0 0,6 2,9 1,3 2,3 0,6 1,0 1,4 5,4 1,6 2 229613,86 0,4 41,3 31,7 14,0 2,8 0,8 3,0 1,3 0,3 0,3 0,4 0,7 2,8 0,2 3 12296,72 0,1 26,6 30,4 18,7 8,1 0,1 3,3 0,9 2,2 0,0 2,2 6,6 0,7 4 86493,57 42,6 26,5 6,7 2,3 1,3 4,0 2,1 1,0 1,0 1,3 1,9 6,2 3,2 5 120045,80 0,1 17,8 42,4 19,8 7,7 0,5 2,0 1,2 1,6 0,5 0,5 1,4 3,6 0,9 6 48215,22 6,4 18,3 24,0 19,3 1,2 2,3 3,0 12,0 0,3 0,0 0,9 5,7 6,7

Ogółem Kraina II

714037,87 0,2 25,1 30,4 16,6 12,1 0,8 2,9 1,5 2,0 0,5 0,7 1,2 4,4 1,6

2

III Kraina Wielkopolsko – Pomorska



Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw Bb BMb LMb Ol Lł OlJ 1 251287,01 2,5 64,5 21,1 6,9 1,1 0,3 1,0 0,3 0,1 0,3 1,0 0,3 0,5 0,0 0,1 2 242734,85 1,0 43,7 33,2 10,7 6,1 0,4 1,2 0,7 0,5 0,1 0,5 0,2 1,4 0,0 0,3 3 85968,99 0,7 23,5 35,4 21,5 8,8 0,2 2,1 2,1 1,0 0,1 0,2 0,2 2,4 0,6 0,9 4 186712,49 0,9 75,3 16,7 2,1 0,7 0,2 2,0 0,6 0,3 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,1 5 103625,78 2,1 65,7 20,3 4,4 2,3 0,1 0,7 1,0 0,7 0,0 0,1 0,2 1,5 0,0 0,9 6 446452,69 3,6 53,9 28,3 5,6 1,6 0,4 1,6 1,2 1,0 0,0 0,0 0,1 1,6 0,6 0,6 7 299066,86 0,8 25,3 30,3 21,4 8,7 0,5 2,8 3,1 3,2 0,0 0,0 0,1 1,8 0,5 1,5 8 42861,75 0,0 7,7 22,2 19,8 35,1 0,1 6,5 3,5 2,5 0,0 0,0 1,6 0,1 0,9 9 92435,51 1,6 31,4 21,5 11,7 4,9 3,4 11,9 6,8 3,3 0,0 0,0 0,0 1,6 1,0 0,8

Ogółem Kraina III

1751145,93 1,9 48,3 26,4 10,2 4,7 0,5 2,3 1,6 1,2 0,1 0,2 0,1 1,4 0,3 0,6

IV Kraina Mazowiecko - Podlaska



Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw Bb BMb LMb Ol Lł OlJ 1 113004,48 0,9 27,4 41,0 17,8 4,3 0,1 1,1 1,3 1,3 0,0 0,1 0,0 3,8 0,0 0,9 3 98515,84 1,4 28,9 27,3 21,6 7,5 1,2 3,9 2,4 2,8 0,1 0,1 0,1 2,3 0,1 0,6 4 46382,14 6,5 75,2 5,3 0,2 0,0 3,3 4,4 0,5 0,1 0,1 0,0 0,3 3,2 0,9 5 277101,30 0,7 30,8 22,6 22,3 9,7 1,9 3,9 2,5 1,7 0,1 0,1 0,2 2,5 0,1 0,9 6 67889,75 0,3 14,2 24,1 27,8 6,2 1,0 9,8 7,6 1,3 0,3 0,7 1,2 4,5 0,0 0,9 7 59190,70 0,0 8,9 5,8 12,9 54,9 1,0 1,3 2,7 4,0 0,5 0,3 1,6 5,1 0,0 0,8

Ogółem Kraina IV

662084,21 1,1 29,4 23,9 19,6 11,4 1,4 3,9 2,7 1,8 0,1 0,2 0,4 3,2 0,0 0,9

3

V Kraina Śląska Dzielnica

Powierzchnia [ha]

Siedliska na terenach nizinnych Siedliska na terenach wyżynnych, podgórskich i górskich

suche i świeże wilgotne bagienne łęgowe Wyżynne* górskie regla dolnego Bs Bśw BMś

w LMś

w Lśw Bw BMw LMw Lw Bb BMb LMb Ol Lł OlJ BM

wyż LM wyż

Lwyż BG BMG LMG LG LłG

1 236865,25 1,1 40,1 22,1 6,2 1,6 8,9 11,9 2,6 1,4 0,0 0,0 0,0 0,5 0,2 0,3 0,4 2,0 0,5 2 177858,69 0,1 13,2 32,4 18,2 4,4 0,4 6,9 7,7 5,3 0,0 0,0 1,2 6,6 0,9 0,2 1,7 0,1 0,2 0,4 3 59174,90 0,0 4,8 7,0 12,3 2,6 1,2 3,0 0,0 0,0 0,2 1,5 0,2 0,1 16,9 29,4 0,0 1,5 7,1 11,9 0,1 4 29379,92 1,4 45,4 19,9 4,0 0,3 12,8 7,4 2,3 4,3 0,7 0,6 0,5 0,3 5 128408,66 0,0 20,7 26,5 4,5 0,5 8,0 27,5 9,7 1,3 0,1 0,0 0,0 0,7 0,1 0,3 6 105018,57 2,0 25,6 18,7 13,4 0,4 16,2 17,7 2,5 0,0 0,1 0,0 1,1 0,8 0,2 0,3 1,1

Ogółem

Kraina V

736705,99 0,4 20,1 25,4 11,2 4,7 4,4 13,3 7,3 2,6 0,0 0,2 0,0 0,8 1,9 0,4 0,2 2,5 2,7 0,0 0,2 0,7 1,0 0,0

* - świeże, wilgotne, łęgowe

VI Kraina Małopolska Siedliska na terenach nizinnych Siedliska na terenach wyżynnych,

podgórskich i górskich suche i świeże wilgotne bagienne łęgowe Wyżynne* górskie regla

dolnego

Dzielnica

Powierzchnia [ha]

Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw Bb BMb LMb Ol Lł OlJ BMwyż LM wyż

Lwyż LMG LG

1 198574,35 0,9 34,2 27,9 16,2 4,1 3,1 7,0 2,8 0,9 0,2 0,2 0,1 1,8 0,0 0,6 0,1 0,0 0,0 2 115719,44 0,3 12,9 13,9 11,5 1,4 2,1 6,6 3,6 0,6 0,3 0,3 0,1 0,8 0,0 0,3 6,5 27,8 8,4 0,9 1,7 3 98755,16 0,8 15,6 31,4 33,7 7,5 1,8 3,8 2,5 0,6 0,0 0,1 0,1 1,2 0,1 0,5 0,1 0,2 4 35991,99 0,3 9,2 9,2 19,4 57,1 1,2 0,9 0,5 0,4 0,0 0,1 0,0 0,8 0,0 0,9 5 42423,55 0,1 9,0 15,4 25,8 26,7 0,3 2,1 0,5 1,1 0,3 0,0 0,0 1,3 0,3 0,3 0,1 7,2 9,3 6 74829,53 0,8 18,6 36,0 18,5 1,7 2,5 10,7 8,4 0,8 0,0 0,2 0,2 0,8 0,0 0,7 7 40763,98 1,5 17,7 18,2 13,5 9,0 0,5 15,8 13,2 3,5 0,0 0,2 0,1 0,9 0,0 0,2 0,3 1,7 3,7 8 45081,96 2,2 23,8 16,6 7,1 2,2 1,8 12,7 5,5 1,8 0,1 0,1 0,2 1,1 0,0 0,8 1,1 3,9 19,1 9 108771,28 0,8 20,6 16,9 14,8 11,5 4,5 7,8 2,7 1,4 0,2 0,1 0,2 2,4 0,0 1,5 0,4 2,3 11,6 10 141008,94 0,1 31,3 16,9 5,9 1,8 11,3 18,5 5,8 2,3 1,9 0,7 0,1 2,9 0,2 0,3 0,0 0,2 11 125823,44 0,1 7,0 29,0 22,2 12,9 1,2 12,8 7,7 3,1 0,0 0,1 0,1 2,3 1,1 0,4

Ogółem

Kr.VI

1027743,62

0,6 20,7 22,7 16,7 8,4 3,5 9,5 4,6 1,5 0,4 0,2 0,1 1,7 0,2 0,6 0,9 3,9 3,6 0,1 0,2

* - świeże, wilgotne, łęgowe

4

VII Kraina Sudecka Siedliska na terenach nizinnych Siedliska na terenach podgórskich i górskich

górskie świeże wilgotne bagienne

łęgowe wyżynne1

regla dolnego 1

regla górnego2


Bśw BMśw

LMśw

Lśw Bw BMw LMw Lw Ol Lł OlJ BM wyż

LM wyż

Lwyż BG BbG BMG LMG LG OlJG LłG BWG

1 62288,15 0,2 2,8 2,3 0,4 0,0 0,2 1,0 0,5 0,0 0,2 2,1 26,1 2,3 8,0 0,1 18,6 30,2 3,1 0,0 1,7 2 73549,24 0,0 0,0 0,0 0,9 8,8 5,0 1,3 24,4 38,5 20,6 0,1 0,2 0,1 3 25840,75 8,2 18,1 58,9 13,0 0,1 1,7

Ogółem Kraina VII

161678,14 0,1 1,1 0,9 0,2 0,0 0,1 0,4 0,2 0,0 0,0 0,1 1,2 14,1 3,2 5,0 0,1 21,2 38,5 12,6 0,0 0,1 1,0

1 - świeże, wilgotne, bagienne, łęgowe; 2 - świeże, wilgotne, bagienne VIII Kraina Karpacka

Siedliska na terenach nizinnych Siedliska na terenach wyżynnych, podgórskich i górskich górskie świeże wilgotne bagienne łęgowe wyżynne 1

regla dolnego 1 r.górnego 2

Dzielnica

Powierzchnia [ha]

Bśw BMśw

LMśw Lśw BMw

LMw Lw Bb BMb

LMb

Ol Lł OlJ BM wyż

LM wyż

Lwyż BG BbG BMG LMG LG OlJG LłG BWG

1 42544,35 0,0 3,5 0,1 3,0 0,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 1,9 4,2 0,2 14,3 49,7 22,0 0,1 0,5 2 135373,31 0,0 0,2 0,5 0,1 0,2 0,1 0,0 0,1 0,2 0,6 0,1 2,2 71,7 0,6 23,3 0,1 0,1 3 93831,91 3,4 0,0 96,3 0,3 4 47189,15 0,0 0,0 1,1 4,1 0,0 5,2 37,4 51,2 0,1 0,8 5 21509,13 0,0 0,0 0,1 0,5 7,0 22,8 0,0 6,3 63,2 0,1 6 34780,73 0,1 0,0 1,7 2,4 17,5 78,1 0,0 0,1 0,2 7 77886,81 0,0 0,0 4,4 0,0 95,1 0,5 8 5569,14 0,9 24,1 44,2 26,8 0,3 3,7

Ogółem

Kraina VIII

458684,53 0,0 0,1 0,1 0,4 0,1 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,0 1,3 24,6 0,0 0,0 2,3 10,8 59,2 0,0 0,2 0,2

1świeże, wilgotne, bagienne, łęgowe; 2świeże, wilgotne, bagienne

1

Załącznik 7

GATUNKI PANUJĄCE W LASACH PAŃSTWOWYCH (stan na 1.01.2000) I Kraina Bałtycka

Panujące gatunki drzew [%] Dzielnica Powierzchnia [ha] So Św Jd Bk Db Gb Brz Ol Tp Os

1 20087,04 72,8 3,8 0,2 10,5 3,4 0,0 4,6 4,6 0,0 0,0 2 150971,36 67,5 3,0 0,1 7,4 4,6 0,0 8,2 8,7 0,5 0,1 3 365193,46 82,1 1,2 0,1 3,9 4,8 0,1 4,2 3,4 0,2 0,0 4 216934,29 65,1 6,8 0,0 8,7 5,8 0,1 7,9 5,4 0,1 0,0 5 341197,80 67,2 6,6 0,1 12,5 4,3 0,1 7,0 2,1 0,1 0,1 7 61510,48 27,9 11,7 0,0 11,5 17,7 0,8 18,4 10,0 0,5 1,5 8 145379,18 62,3 3,9 0,0 12,1 7,1 0,3 8,2 5,3 0,1 0,7

Ogółem Kraina I

1301273,61 68,7 4,6 0,1 8,7 5,7 0,2 7,1 4,5 0,2 0,2

II Kraina Mazursko – Podlaska


1 217372,70 44,0 17,5 0,0 0,7 12,2 0,5 15,5 8,7 0,1 0,8 2 229613,86 86,2 3,1 0,0 0,1 1,5 0,1 5,4 3,6 0,0 0,1 3 12296,72 73,7 2,4 5,6 0,2 8,5 8,4 0,5 0,6 4 86493,57 74,8 7,6 2,1 0,0 7,0 8,4 0,0 0,0 5 120045,80 70,7 9,3 0,0 5,9 0,3 8,4 5,0 0,0 0,3 6 48215,22 27,6 24,8 13,4 2,4 11,2 19,4 1,3

Ogółem Kraina II

714037,87 65,2 10,5 0,0 0,2 6,4 0,4 9,6 7,1 0,0 0,4

III Kraina Wielkopolsko-Pomorska

2

Panujące gatunki drzew [%] Dzielnica Powierzchnia

[ha] So Św Jd Bk Db Gb Brz Ol Tp Os 1 251287,01 94,7 0,7 0,0 1,2 0,7 0,0 2,0 0,7 0,0 0,0 2 242734,85 84,8 1,2 0,0 2,3 4,7 0,1 4,4 2,3 0,1 0,1 3 85968,99 80,6 0,8 0,0 1,2 6,0 0,5 5,4 4,9 0,4 0,3 4 186712,49 94,0 0,5 0,0 0,2 1,4 0,1 2,1 1,5 0,1 0,0 5 103625,78 92,6 0,2 0,0 0,0 2,2 0,0 1,9 2,8 0,1 0,0 6 446452,69 89,7 0,5 0,0 0,6 3,0 0,0 3,4 2,6 0,2 0,1 7 299066,86 79,8 0,7 0,1 0,4 9,2 0,2 4,5 4,5 0,6 0,1 8 42861,75 52,6 1,5 0,0 0,5 34,0 0,2 6,3 4,4 0,3 0,1 9 92435,51 84,1 1,3 0,0 1,2 5,8 0,1 2,6 4,7 0,1 0,0

Ogółem Kraina III

1751145,93 87,0 0,7 0,0 0,9 4,8 0,1 3,4 2,8 0,2 0,1

IV Kraina Mazowiecko – Podlaska


1 113004,48 81,0 1,3 0,0 0,0 5,1 0,2 5,9 6,0 0,2 0,2 3 98515,84 78,5 0,5 0,0 0,0 9,6 0,2 5,6 4,9 0,5 0,3 4 46382,14 93,0 0,6 0,1 0,0 2,9 3,5 0,0 0,0 5 277101,30 76,1 1,1 0,0 0,0 9,6 0,1 7,0 5,3 0,3 0,5 6 67889,75 68,9 0,2 7,7 0,3 11,8 9,8 0,6 0,7 7 59190,70 44,1 0,2 0,0 0,3 30,8 2,5 8,8 9,2 2,8 1,4

Ogółem Kraina IV

662084,21 74,9 0,8 0,0 0,0 9,9 0,4 7,0 6,0 0,5 0,5

V Kraina Śląska

3

Panujące gatunki drzew [%] Dzielnica Powierzchnia

[ha] So Św Jd Bk Db Gb Brz Ol Tp Os 1 236865,25 82,41 1,91 0,01 0,32 4,73 0,05 8,38 1,79 0,16 0,25 2 177858,69 68,89 3,49 0,12 1,04 15,28 0,26 4,35 5,63 0,54 0,39 3 59174,90 20,61 27,10 0,09 5,49 33,60 0,22 7,94 2,55 0,38 2,03 4 29379,92 81,35 3,23 0,01 0,43 8,19 0,06 3,87 2,73 0,03 0,10 5 128408,66 88,79 3,00 0,04 0,15 1,95 0,16 3,42 2,41 0,03 0,05 6 105018,57 67,58 4,11 0,00 2,03 10,83 0,17 10,92 3,99 0,18 0,19

Ogółem Kraina V

736705,99 73,14 4,87 0,05 1,13 10,12 0,15 6,69 3,24 0,25 0,38

VI Kraina Małopolska


1 198574,35 87,1 0,3 0,5 0,3 3,7 0,2 4,1 3,5 0,2 0,1 2 115719,44 65,5 0,9 18,7 5,3 2,9 0,3 4,1 2,2 0,0 0,1 3 98755,16 83,9 0,2 2,2 0,1 5,9 0,3 3,5 3,4 0,1 0,2 4 35991,99 54,1 0,3 0,4 3,6 30,2 2,0 5,4 2,0 1,0 1,0 5 42423,55 68,3 0,4 3,7 10,5 8,1 1,4 3,5 3,3 0,2 0,5 6 74829,53 88,6 0,7 0,3 0,5 3,5 0,1 3,7 2,5 0,1 0,0 7 40763,98 57,2 0,7 0,1 4,1 16,1 0,1 18,3 2,7 0,3 0,4 8 45081,96 71,3 1,7 0,4 10,5 5,3 0,3 7,2 2,9 0,1 0,1 9 108771,28 74,6 0,5 1,5 2,4 10,5 0,6 3,8 5,4 0,5 0,1 10 141008,94 85,2 0,3 2,3 0,4 3,1 0,2 3,4 4,8 0,2 0,1 11 125823,44 76,6 1,0 1,1 2,4 6,4 0,7 4,7 6,6 0,3 0,2

Ogółem Kraina VI

1027743,62 77,8 0,6 3,2 2,5 6,4 0,4 4,7 3,9 0,2 0,2

4

VII Kraina Sudecka


1 62288,15 11,9 63,8 0,0 3,2 6,7 0,0 11,8 1,6 0,3 0,8 2 73549,24 6,3 69,0 0,3 9,4 9,6 0,1 3,7 1,0 0,1 0,5 3 25840,75 1,7 87,6 0,2 7,1 1,0 1,8 0,5 0,1

Ogółem Kraina VII

161678,14 7,7 70,0 0,2 6,7 7,1 0,1 6,5 1,1 0,1 0,6

VIII Kraina Karpacka


1 42544,35 6,6 62,8 2,3 19,9 4,4 0,0 2,8 1,0 0,0 0,1 2 135373,31 25,4 0,8 27,0 33,1 6,8 2,5 2,1 2,0 0,2 0,1 3 93831,91 11,0 9,4 19,3 38,9 2,3 0,7 0,4 17,5 0,4 4 47189,15 8,6 55,2 12,2 17,3 1,7 0,8 1,5 2,6 0,0 0,0 5 21509,13 17,2 8,2 42,0 25,3 4,8 0,8 1,2 0,4 0,0 0,1 6 34780,73 9,3 23,1 25,7 39,4 0,7 0,1 0,1 1,3 0,0 0,3 7 77886,81 27,1 4,1 25,2 35,1 2,8 0,8 0,5 4,3 0,0 0,1 8 5569,14 9,7 78,9 3,8 6,3 0,6 0,1 0,5

Ogółem Kraina

VIII

458684,53 17,5 17,5 21,6 31,6 3,8 1,2 1,3 5,4 0,1 0,2

5

Załącznik 8

WYKAZ SKRÓTÓW I SYMBOLI GATUNKÓW DRZEW I KRZEWÓW - stosowanych w opracowaniu

Drzewa Krzewy Symbol Gatunek Symbol Gatunek So

Lb Md Św Jd Bk Dbs Dbb Kl Jw Wzs Wzp Bst Js Lp Gb Brzb Brzo Ol Olsz Gr Czr Jb Czm Jrz Tpb Tpc Tpsz Os Wbb Wbkr Wbs Iwa

sosna zwyczajna limba modrzew świerk jodła buk dąb szypułkowy dąb bezszypułkowy klon pospolity jawor wiąz szypułkowy wiąz polny (pospolity) wiąz górski (brzost) jesion lipa grab brzoza brodawkowata brzoza omszona olsza czarna olsza szara grusza czereśnia jabłoń czeremcha jarzębina topola biała topola czarna topola szara osika wierzba biała wierzba krucha wierzba szara (łoza) wierzba iwa

berb. bez c. bez k. dereń der. świd. głóg jał. kal. krusz. lesz. porz. p. cz. such. szakł. trz. b. trz. e.

berberys bez czarny bez koralowy dereń właściwy dereń świdwa głóg jałowiec kalina kruszyna leszczyna porzeczka czarna porzeczka czerwona suchodrzew szakłak trzmielina brodawkowata trzmielina europejska (zwyczajna)

Siedliskowe podstawy hodowli lasu‚...Biocenoza jest ożywioną częścią ekosystemu. W jej skład...

Documents

Transcript of Siedliskowe podstawy hodowli lasu‚...Biocenoza jest ożywioną częścią ekosystemu. W jej skład...