S.+Gałkowski,+Aktualność+filozofii+wychowania+Jacka+Woronieckiego,+s.+37-43

7/27/2019 S.+Gakowski,+Aktualno+filozofii+wychowania+Jacka+Woronieckiego,+s.+37-43

1/7

Czowiek w Kulturze 12

Stanisaw Gakowski

Aktualno filozofii wychowania

Jacka Woronieckiego

Video meliora proboque, deteriora sequor- fakt, e poznanie dobranie wystarcza do tego, by by dobrym, jest znany od dawna. Wcze

nie te sta si przedmiotem refleksji filozoficznej. Filozofia wy

chowania jest wic waciwie jedn ze starszych dyscyplin filozo

ficznych. Obok gwnych pyta, ktre czowiek stawia sobie niemal

zawsze - jakie dobro naley realizowa? i jak je realizowa?, cay

czas obecne byo mniejsze i skromniejsze pytanie - co robi, aby

chcie realizowa dobro? Na pierwsze pytanie odpowiada etyka, na

drugie polityka i technologia. Filozofia wychowania pozostawaa

zawsze w cieniu swych wielkich towarzyszek, tym niemniej towa

rzyszya im nieustannie. Co zrobi, by dobro poznane i uznane w po

rzdku teoretycznym, byo rwnie w praktyce motywem przewod

nim naszego ycia?

Wychowanie jest jakby mostem czcym te dwie sfery y

cia ludzkiego w jedn cao. czy rwnie w jedno dorobek mi

nionych pokole z naszym indywidualnym dowiadczeniem. Dlatego

te - cho bardzo czsto marginalnie - problematyka ta bya obecna

w niemale wszystkich systemach filozoficznych.

W okresie powojennym presja administracyjno-ideologiczna

dotyczca wszystkich dziedzin ycia nie omina pedagogiki ani fi

lozofii. Spowodowao to zaniedbanie i brak opracowa wielu warto

ciowych koncepcji. Dotyczyo to take tzw. pedagogiki katolickiej.

Gwnym jej przedstawicielem by o. JacekWoroniecki OP - filo-


2/7

38 Stanisaw Gakowski

zof, teolog, pedagog. Po wojnie jego twrczo zostaa niemal po

wszechnie zapomniana.

Koncepcji Jacka Woronieckiego nie sposb jednoznacznie

przypisa do ktrego ze wspczesnych mu nur tw pedagogiki. Jest

ona bardziej uniwersalna, zawiera w sobie elementy analogiczne do

wystpujcych we wszystkich nurtach jemu wspczesnych. Rnie

te klasyfikowano twrczo Woronieckiego33. Z pedagogik natu-

ralistyczn czy Woronieckiego szacunek dla natury ludzkiej jako

podstawowego czynnika, z ktrym trzeba si liczy przy wychowa

niu. Elementem podobnym do pedagogiki socjalnej jest podkrelanie

spoecznego charakteru czowieka i procesu wychowania (niewt

pl iwym efektem zetknicia z tym nurtem byo dobitne podkrelanie

roli rodowiska wychowawczego, nawet kosztem pomniejszenia

znaczenia poszczeglnych relacji midzyludzkich), za podobie

stwo do pedagogiki kultury polega na podkrelaniu szacunku dla tra

dycji i konieczno twrczego w niej uczestnictwa. Pod pewnym

wzgldem najblisza Woronieckiemu jest pedagogika personali-

styczna, podkrelajca godno i niepowtarzalno kadej jednostki

ludzkiej, oraz oczywicie pedagogika religijna. Koncepcji Woroniec

kiego nie mona jednak uzna za eklektyzm, czy nawet syntez,

przede wszystkim dlatego, i Woroniecki odwoujc si nieustannie

do pism w. Tomasza z Akwinu sytuuje si w nurcie o wiele wcze

niejszym i peniejszym, bdcym skadnikiem tradycji, z ktrej

czerpali przedstawiciele XX-wiecznych nurtw pedagogicznych.

Uniwersalizm, ktry jest wedle Woronieckiego cech caego tomi-

zmu, polega ma wanie na syntezie prawd wypracowanych w cigu

dziejw: "(...) tomizm ma wanie charakter doktryny uniwersali-

stycznej, grujcej ponad wszelkimi systemami partykularystyczny-

mi, nie wykluczajc jednak bynajmniej tego wszystkiego, co one za

wieraj w sobie pozytywnego, prawdziwego i twrczego. Owszem,

wchania on chtnie w siebie po uprzednim oczyszczeniu te czstki

Zob. Z. Kukulski , Gwne momenty myli i bada pedagogicznych, Lublin 1923,

s. 23: "Mona powiedzie, e wspczesna polska myl pedagogiczna idzie w kie

runku rozwoju pedagogiki spoeczno-obywatelskiej (gorcy jej rzecznik - O. J. Wo

roniecki, Wychowanie spoeczne i praca spoeczna, Warszawa 1921) i osobowoci

opartej na podstawach kulturalnych"; J. Miso zalicza myl Woronieckiego do pe

dagogiki religijnej, por. tene, Historia wychowania wiek XX, Warszawa 1980, s.

191.


3/7

Aktualno filozofii wychowania Jacka Woronieckiego 39

prawdy, ktre s rozsiane po niezliczonych systemach filozoficz

nych, i dziki ktrym te systemy zdoay zjedna sobie przynajmniej

na jaki czas nieco powodzenia i pewne grono zwolennikw; odrzuca

natomiast ich uamkowo, ich negacje, ich ciasny i jednostronny

ekskluzywizm"34.

Waciwym tem, obok uniwersalizmu chrzecijaskiego, na

ktrym trzeba umieszcza koncepcje Woronieckiego, jest klasyczna

myl grecka. Trudno wic mwi o podobiestwie koncepcji Woro

nieckiego do innych wspczesnych mu systemw pedagogicznych,raczej naley wskaza, i to one s w pewnej czci podobne do kla

sycznego modelu paidei, ktrego wyrazicielem stara si by Woro

niecki.

Gwn cech koncepcji Woronieckiego - podkrelan take

przez samego autora - jest uniwersalizm. Wedug niego gwne dwu

dziestowieczne nurty psychologiczne oraz pedagogiczne popeniay

bd pars pro toto, ograniczajc swe analizy do wybranych elemen

tw natury ludzkiej a nastpnie rozszerzajc je na caego czowieka.

Paideja Woronieckiego, czerpic z dorobku myli chrzecijaskiej i

klasycznej myli greckiej, czy w harmonijn cao to, co w innych

systemach jest czsto sobie przeciwstawiane; jednostk i spoecze

stwo, twrczy rozwj i szacunek dla uniwersalnych norm.Woroniecki pojmuje pedagogik jako etyk praktyczn. Pe

dagogika ma okrela sposb realizacji celw wychowania (wspo

magajc si przy tym wiedz z terenu psychologii), lecz sama, jako

nauka praktyczna, nie moe tych celw wyznacza. Uczyni to mog

jedynie nauki normatywne - przede wszystkim etyka. Istnieje zatem

midzy tymi dziedzinami wi tak cisa, e pozwala ona - zdaniem

Woronieckiego - traktowa pedagogik jako cz etyki. Pedagogika

jest w tym ujciu jednoczenie "sprawdzianem i ukoronowaniem

etyki".

Obecnie koncepcja pedagogiki jako nauki praktycznej spoty

ka si czsto z zarzutem ideologizacji 35 tzn. podporzdkowania wy

chowania partykularnym interesom grup spoecznych. Zarzut taki

J. Woroniecki, Katolicko tomizmu, Lublin 1924, s. 50.35

Zob. K. Konarzewski, Czy pedagogika moe wybi si na naukowo, w: J. Rut

kowiak (red.), Odmiany mylenia o edukacji, Krakw 1995, s. 127: "Praktyczno

pedagogiki w nieunikniony sposb rozbija j na ideologiczne obozy i poddaje naci

skom politycznym".


4/7


moe by jednak utrzymany tylko wtedy gdy filozofia jest pojmowa

na jako jedna z form wiadomoci spoecznej a cele wychowania s

wyznaczane arbitralnie. Zarzuty te jednak upadn, gdy zrozumiemy,

e filozofia jako nauka uniwersalna moe dotrze do koniecznych

stanw rzeczy, a wic moe formuowa prawomocne sdy po

wszechnie wane36 . Formuujc zatem na tej podstawie cel wycho

wania jest w stanie wznie si ponad partykularyzmy poszczegl

nych ideologii.

Wszelkie twierdzenia etyczne suponuj jednake wczeniej

sze rozstrzygnicia antropologiczne i metafizyczne. Woroniecki

opiera sw koncepcj na klasycznej filozofii arystotelesowsko-

tomistycznej. Jest to zbyt bogaty nurt, by mona byo pokusi si na

jego choby najbardziej powierzchowne omwienie. Koniecznie

trzeba jednak choby wspomnie elementy najistotniejsze dla proce

su wychowania: potencjalno, obiektywno norm moralnych i su

mienie. Potencjalno czowieka umoliwia zmian, a wic i rozwj,

obiektywno norm moralnych nadaje cel i sens temu rozwojowi, za

koncepcja sumienia uzasadnia koncepcj cnoty - majc kluczow

pozycj w systemie wychowawczym Woronieckiego. Wanie te

elementy pozwalaj mwi o tym, co jest najwaniejsze w wycho

wawczej myli Woronieckiego - o samowychowaniu, czyli koniecz

noci wasnego wysiku w celu rozwijania swojego czowieczestwa.

Celem wychowania w ujciu Woronieckiego jest

"wewntrzna sprawno, dziki ktrej postpowanie nasze nie tylko

odpowiada wymaganiom moralnoci, ale jest w pewnym stopniu,

przynajmniej w pewnych warunkach ycia, wolne od waha i zma

ga wewntrznych" 37 . Dlatego te koncepcj sprawnoci - cnt

traktuje Woroniecki jako najwaniejsz dla zrozumienia procesw

wychowania. Cnota jest wzgldnie trwaym usprawnieniem zarwno

wadz podawczych woli i uczu, jak i intelektu, pozwalajcym do

konywa zamierzone czyny szybko i skutecznie, a jednoczenie

wiadomie i dobrowolnie. Cnota nie jest (mimo i bywa czsto z nim

"Konieczno tez nie jest wic czysto jzykowa ani osigalna wycznie dziki

specjalnej wadzy poznawczej. Ma natomiast charakter analityczno-rzeczowy, po

niewa podstaw jej jest konieczno stanu rzeczy ujta nieobalalnie dziki intuicji

intelektualnej i skontrolowana jako analityczna za pomoc regu jzyka". S. Kami

ski, Jak filozofowa? Studia z metodologii filozofii klasycznej, Lublin 1989, s. 286.37 J. Woroniecki, Wychowanie czowieka. Pisma wybrane, Krakw 1961, s. 33.


5/7


mylona) nawykiem, ktry jest czynnoci odruchow pozbawion

uczestnictwa woli i intelektu. Rozrnienie to jest tym waniejsze, e

punktem wyjc ia wiel u za rzutw przeciw tak po j temu wycho waniu

jest utosamienie cnoty z wyuczonym nawykiem.

Swoj koncepcj cnoty Woroniecki wywodzi z myli Stagi-

ryty i Tomasza z Akwinu, lecz sytuuje j w odniesieniu do nurtw

bardziej wspczesnych w "zotym rodku" midzy koncepcj beha

wioraln, traktujc wszelkie zachowanie jako wyuczony odruch-

nawyk, a koncepcj Kanta sprowadzajcego wychowanie tylko doprocesw intelektualnych - nabywania wiedzy o obowizkach mo

ralnych. Odrzucajc kantyzm i behawioryzm jako rozwizania nie

zadowalajce, Woroniecki uwaa je za rozwizania czstkowe-

partykularne, ktre "po chwyciwszy ja k czs tk prawdy nie widz

jej wie lu sk a dn ik w i nie obejmuj j ej w pe ni " 3 , popeniajc tym

samym bd pars pro toto. Wypracowana przez niego koncepcjacnoty jest jego zdaniem peniejsza, poniewa czy w sobie praw

dziwe elementy obu tych systemw, nie uczestniczc jednak w ich

bdach. Obie przytoczone doktryny zawieraj prawdziwe elementy,

ktre Woroniecki chtnie "uwaa za swoje". W wypadku kantyzmu

jest to nacisk na konieczno udziau wiadomoci we wszelkich

czynach, jeli maj mie znaczenie moralne, w behawioryzmie zajest to zw r ce ni e uwagi na skuteczno i ef ektywn o dz iaan ia .

Trzeba jednak mie na uwadze moliwo zdegenerowania si

sprawnoci w nawyk, gdy spenimy jaki czyn czysto mechanicznie

bez dostatecznej wiadomoci i jego zrozumienia. Lecz istnienie ta

kiego niebezpieczestwa nie jest wystarczajcym uzasadnieniem

utosamienia kadej sprawnoci z nawykiem.

Same sprawnoci s niezwykle zrnicowane: rnica zaley

od tego, jakiej wadzy ludzkiej dotycz. Woroniecki wyrnia trzy

grupy cnt-usprawnie: usprawnienia z dziedziny ycia fizjologicz

nego, dalej grup sprawnoci poznawczych, ktra dzieli si na dwa

dziay: teoretyczny (cnoty intelektualne) i praktyczny (cnoty tech

niczne), ostatni za lecz najwaniejsz grup stanowi sprawnocimoralne - cnoty i wady.

Poszczeglnym wadzom czowieka odpowiadaj uspraw

niajce je cnoty kardynalne: "A wic usprawnieniem rozumu w po-

Tene, Katolicko... , s. 8.


6/7


stpowaniu zajmuje si roztropno; usprawnieniem woli - sprawie

dliwo; mstwo doskonali uczucia popdliwo-bojowe; a uczucia

podliwe - umiarkowanie39". Woroniecki przestrzega jednak przed

personif iko waniem po sz cz eg l ny ch wadz cz o wie ka , po dkrel ajc ,

e za kadym razem, gdy mwimy o dziaaniu intelektu, czy te wo

li , dziaa cay czowiek poprzez jedn ze swych wadz. Nie ma te

jednak jednego "uniwersalnego wymiaru" kadej cnoty obowizuj

cego wszystkich ludzi. Cnota zawsze jest "relacjonalna" i inaczej si

przejawia w zalenoci od indywidualnych moliwoci oraz funkcji,

jaki e kad y speni a w sp o e cz no c i.

Ciekawym spostrzeeniem rzucajcym by moe dodatkowe

wiato na zagadnienie aktualnoci klasycznej teorii cnt jest, e o ile

pojcie "cnota" jest obecnie tak rzadko uywane na gruncie filozofii,

e przestao waciwie by zrozumiae, to funkcjonuje jednak we

wspczesnej psychologii i socjologii termin o bardzo zblionym

znaczeniu - "postawa". "Postaw pewnego czowieka wobec pewne

go przedmiotu jest og wzgldnie staych dyspozycji do oceniania

tego przedmiotu i emocjonalnego na reagowania oraz ewentualnie

towarzyszcych tym emocjonalno-oceniajcym dyspozycjom

wzgldnie trwaych przekona o naturze i waciwociach tego

przedmiotu i wzgldnie trwaych dyspozycji do zachowania si wobec tego przedmiotu40".

Trudno mwi o tosamoci znaczeniowej poj funkcjonu

jcych w rnych naukach i wyraonych w innych jzykach, warto

jednak zwrci uwag na wyrane analogie. Tym bardziej, e niekt

rzy autorzy przeciwstawiaj cnocie wanie pojcie postawy41

. Kla

syczna definicja cnoty rwnie zawiera wszystkie trzy komponenty:

wzgldn stao oceny tego samego przedmiotu (lub klasy przed

miotw), podobne do niego ustosunkowanie emocjonalne, i skon

no do takich samych reakcji w podobnych sytuacjach. Podobnie

jak cnota postawa jest cech wzgldnie sta, tzn. uatwiajc i przy

pieszajc decyzj, lecz jej do koca nie determinujc. Oczywicie

s te pewne rnice. Najbardziej podstawow rnic pomidzy po-

M. A. Krpiec, U podstaw rozumienia kultury, Lublin 1991, s. 139.40

S. Nowak, Pojcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach spoecznych, w:tene (red.), Teorie postaw, Warszawa 1973, s. 23.41

Por. np. J. Tischner, Mylenie wedug wartoci, Krakw 1982, s. 387; oraz tene,wiat ludzkiej nadziei. Wybr szkicw filozoficznych 1966-1975, Krakw 1992, s.31.


7/7


staw, jako pojciem psychologicznym, a postaw jako cnot w sen

sie, jaki nadaje temu pojciu filozofia klasyczna, jest oczywicie

wymiar moralny. Cnota jest postaw nakierowan na realizacj do

bra, natomiast postawa w znaczeniu psychologicznym jest moralnie

obojtna.

Cnota pozostaje wic pojciem dalej aktualnym w wielu

dziedzinach wiedzy, aczkolwiek wymaga przedstawienia bardziej

wspczesnego (w formie, nie w treci), by sta si bardziej zrozu

miaym 4 2 .Na ile koncepcja Jacka Woronieckiego jest jeszcze dzisiaj

aktualna? Jego myl przewodnia o nierozerwalnym zwizku wycho

wania i moralnoci, pedagogiki i etyki nic nie stracia na wanoci,

mimo e rozwaania metodologiczne, za pomoc ktrych uzasadnia

sw tez w pewnej mierze straciy na znaczeniu. Z perspektywy dnia

dzisiejszego wida te wyranie we wspczesnej kulturze szkodliwe

skutki prb ich rozdzielenia. Dlatego niezwykle wane jest, zarwno

na paszczynie teoretycznej, jak i praktycznej podkrelanie nieroz-

cznoci obu tych dziedzin.

Aktualno myli O. Jacka Woronieckiego wynika nie tylko

z wanoci, jak utrzymay stawiane przez niego tezy. Polega ona

rwnie, a moe przede wszystkim na tym, e stanowi ona system

otwarty, tzn. w ramach jego koncepcji mona rozwaa wszystkie

problemy wane w dzisiejszych dyskusjach nad wychowaniem. W

ramach systemu Woronieckiego mona mwi o rozwoju moralnym,

podczas gdy prba wczenia tej tematyki np. do systemu Kanta

spowodowaaby nieusuwalne sprzecznoci. Podobnie rzecz si ma

np. z ide samorozwoju, ktra odgrywa wan rol w systemie Wo

ronieckiego, za bezsensowna jest w ramach koncepcji behawioral

nej.

Myl O. Woronieckiego stanowi wic wane ogniwo pedagogia perennis - "pedagogiki wieczystej" pozwalajcej rozpatrywa

dzisiejsze problemy na tle myli klasycznej.

Pewn tego rodzaju prb jest dzieo A. Maclntyre'a Dziedzictwo cnoty. Studiumz teorii moralnoci. Warszawa 1996.

S.+Gałkowski,+Aktualność+filozofii+wychowania+Jacka+Woronieckiego,+s.+37-43

Documents

Transcript of S.+Gałkowski,+Aktualność+filozofii+wychowania+Jacka+Woronieckiego,+s.+37-43