a - ach!; och!; biada!a bene placito - dowolnie; jak komu pasuje; w muzyce: dowolnie; por. ad libituma capite - od głowy; od początkua capite ad calcem - dosł. od głowy do pięty; od stóp do główa cappella - w kościele: tylko śpiew (bez instrumentów)a casu ad casum - od wypadku do wypadkua contrario - z przeciwnej strony (założenia); przeciwniea cuspide corona - dosł. korona z włóczni; zaszczyt/honor za zasługi wojennea dato (a.d.) - od dnia oznaczonego na dokumencie; od czasu wystawieniaa Deo et Rege - od Boga i Króla; podpis władcy rządzącego "z woli bożej"a dextra [parte] - z prawej [strony]; po prawej stronie; po prawicya die - od (tego) dniaA diis quidem immortalibus quae potest homini maior esse poena, furore atque dementia? - Czy bogowie nieśmiertelni mogą na człowieka większą nałożyć karę niż furia czy szaleństwo? (Cicero, De Haruspicum Responsis, XVIII, 39)A doctis pretium scelus est sperare poetis. - Oczekiwać złota od poetów to zbrodnia. (Ovidius)a fortiori - dosł. od silniejszego; tym bardziej; w logice: argumentacja od mocniejszej do słabszej stronya fronte praecipitium a tergo lupi - z przodu przepaść, z tyłu wilki; w trudnym położeniua latere - z boku; przy boku; przyboczny (człowiek zaufany)a mari usque ad mare - od morza do morza (motto Kanady)a maximis ad minima - od [rzeczy] największych do najmniejszycha mensa et thoro - dosł. od stołu i łoża; w prawie: separacja małżeństwaa mille passibus - o milę daleja minori ad majus - od mniejszego do większegoA pactis privatorum publico iuri non derogatur. - Prywatne umowy nie mogą zmieniać prawa publicznego.a pedibus usque ad caput - od stóp do główa posse ad esse - od możliwości do rzeczywistościa posteriori - od późniejszego (obserwacja); z doświadczenia; odwrotność a priori; w matematyce i logiceA prima descendit origine mundi causarum series. - Od zarania świata wywodzi się łańcuch przyczyn. (Lukan, Pharsalia, VI, 608)a primo - od pierwszegoa principio - od początkua priori - od wcześniejszego (założenie); z góry; odwrotność a posteriori; w matematyce i logicea priori assumptione - założenie o prawdziwości czegoś bez dowoduA proximis quisque minime anteiri vult. - Każdy najmniej chce być wyprzedzonym przez bliskich. (Liwiusz, Historiae, VI, 34)a pueris - od chłopięctwa; od czasów chłopięcych; od dzieciństwa; to samo co a pueroa quo - od którego (przeciwieństwo ad quem)A se suisque orsus primum domum suam coercuit, quod plerisque haud minus arduum est quam provinciam regere. - Rozpoczął od uczynienia siebie władcą we własnym domu, co często jest nie mniej trudne, niż zarządzanie prowincją. (Tacitus, Agricola, XIX)a sinistra [parte] - z lewej [strony]; po lewej stroniea teneris annis - dosł. od delikatnych lat; od dzieciństwa; od młodościa tergo - od tyłu; z tyłuA tuo lare incipe. - Zaczynaj od siebie.a verbis ad verbera - od słów do rękoczynówA verbis legis non est recedendum. - Należy się trzymać słów ustawy.a vinculo matrimonii - dosł. więzów małżeństwa; w prawie: całkowity rozwódab - odab absurdo - (wychodząc) od fałszywego założenia; od niedorzeczności (w logice); ten kto dowodzi ad absurdo próbuje uzasadnić swoje stanowisko przez dowiedzenie niedorzeczności stanowiska przeciwnikaab aeterno - od wieczności; od zarania dziejów; z dawien dawnaAb alio exspectes, alteri quod feceris. - Co zrobisz drugiemu, oczekuj od niego. (Publilius Syrius, 1)ab ante - od stanu poprzedniegoab asino lanam - wełna z osła; coś niemożliwego do osiągnięciaAb assuetis non fit iniuria. - Nie popełnia czynu bezprawnego, kto działa zgodnie z długotrwałą tradycją.ab epistulis - dosł. dotyczące listów; obowiązki sekretarzaab equis ad asinos - z koni na osły; z deszczu pod rynnęab extra - z zewnątrz (przeciwieństwo ab intra)ab hinc - odtąd; z tego miejsca; od tego czasuab hoc et ab hac - o tym i owymab igne ignem - z ognia ogień (Cicero)ab imo pectore - dosł. z dna piersi; od serca; szczerze (przypisywane Juliuszowi Cezarowi)ab inconvenienti - dosł. od niedogodności; o prawie które nie powinno zostać uchwalone ze względu na potencjalne niedogodnościab incunabulis - od kołyski; od kolebki; od dzieciństwaab infima ara - z dna ołtarzaab initio - od (samego) początku (por. in media res); skrót ab init.ab initio nullum, semper nullum - z początku nic, zawsze nicAb inito semper nullum. - (co jest) od początku nieważne, zawsze (jest) nieważne.ab integro - na nowoab intestato - bez (sporządzenia) testamentu (odziedziczenie spadku)ab intra - od wewnątrz; (przeciwieństwo ab extra)ab invito - z niechęci; niechętnieab Iove principium - początek od Jowisza; (zaczynać) od osoby lub sprawy najważniejszej (Vergilius)ab Iove surgat opus - od Jowisza niechaj zaczyna się dzieło; pracujmy z Bogiem (Ovidius)ab irato - dosł. od gniewnego (człowieka); w gniewie (nie należy traktować tego poważnie)ab latere - z bokuab officio et beneficio - od urzędu i dochodu (zwolniony kapłan)Ab omni lege necessitas exempta est. - Konieczność uwalnia od (szanowania) wszelkiego prawa.ab origine - od początku; stąd aborygenab ovo [usque ad mala] - dosł. od jajka [aż do jabłek]; od początku [do końca]; rzymski posiłek tradycyjnie rozpoczynał się daniem z jaj a kończył owocami (Horacy)ab re - od rzeczyab uno ad omnes - od jednego do wszystkichAb uno disce omnes. - Po tym jednym (przykładzie ich łajdactwa) sądź ich wszystkich. (Vergilius)ab urbe condita (A.U.C.) - od założenia miasta (Rzymu) tj. od 753 r. p.n.e.; skrót A.U.C. może też oznaczać anno urbis conditiae

1

abest - jest nieobecny/nieobecnaabierunt ad majores - odeszli/odeszły do większości (o zmarłych)abierunt ad plures - odeszli/odeszły do liczniejszych (o zmarłych)abiit ad majores - odszedł/odeszła do większości (o zmarłym)abiit ad plures - odszedł/odeszła do liczniejszych (o zmarłym)abiit, excessit, evasit, erupit - odszedł precz, umknął, wyrwał się (Cicero)abiit, non obiit - odszedł, ale pamięć o nim nie zaginęłaAblue, pecte canem, canis est et permanet idem. - Umyj, uczesz psa, (i tak) psem jest i psem pozostanie.abnormis sapiens - nadzwyczajnie mądry; urodzony filozofabscissio infiniti - odcięcie nieskończoności; w logice: dowodzenie prawdy przez systematyczne odrzucanie kolejnych hipotezAbsens carens. - Nieobecny [sam sobie] szkodzi; nieobecny traciAbsens heres non erit. - Nieobecny nie będzie dziedziczył.absente reo - pod nieobecność oskarżonego; skrót abs. re.Absentem in criminibus damnari non oportet. - Nie należy skazywać za przestępstwo nieobecnego.Absentem laedit, qui cum ebrito litigat. - Kto spiera się z pijanym, obraża nieobecnego (jest to równie bezcelowe) (Publilius Syrus, 3)Absentem, qui rodit amicum, qui non defendit alio culpante, solutos qui capiat risus hominum famamque dicacis, fingere qui non visa potest, commissa tacere qui nequit, hic niger est, hunc tu, Romane, caveto! - Kto obmawia przyjaciela, kto go nie broni wobec oskarżeń innych, kto cieszy się z wyśmiewań ludzkich i łowi plotki gadułów, kto potrafi zmyślać rzeczy nie widziane, a nie potrafi zmilczeć zawierzonej tajemnicy, jest czarnym charakterem, tego wystrzegaj się, Rzymianinie! (Horatius)Absentes tinnitu aurium praesentire sermones de se receptum est. - Przyjęło się uważać, że nieobecni dzwonieniem w uszach przeczuwają, gdy się o nich mówi. (Pliniusz Starszy, Historia naturalna, XXVIII, 5)absit - oby nie; uchowaj Boże (służy odwróceniu mocy sprawczej złego słowa/znaku, jak w jęz. pol. tfu, odpukać w niemalowane drewno, wypluj to słowo itp.)Absit dicto invidia. - Niechaj słowo wolne będzie od nienawiści; niechaj słowo nie budzi nienawiści.absit invidia - dosł. niech zła wola będzie nieobecna; bez obrazy (por. absit)absit omen - dosł. niech omen będzie nieobecny; niech się nie spełni zła wróżba (por. absit)Absoluta sententia expositore non indiget. - Doskonale jasne słowa nie wymagają wyjaśnienia.absolutum dominium - absolutna władza monarchyAbsolutus sententia iudicis praesumitur innocens. - Uwolniony na mocy wyroku sądowego uchodzi za niewinnego.absolvi animam meam - przyniosłem ulgę mej duszyabsolvo - uniewinniam; wypowiadane przez sędziego zamykającego w ten sposób proces; ironicznieabsonus - niezgranyabsque [ulla] nota - bez [żadnego] oznaczenia; skrót a.u.n.; książka bez daty wydania i miejscaAbsque suo non est et parva casa lare. - I mały domek ma swego ducha opiekuńczego. (J. Kochanowski)absunt - są nieobecni/nieobecneAbusus non tollit usum. - Nadużycie nie wyklucza (prawa) korzystania (z tego uprawnienia).Abyssus abyssum invocat. - Piekło wzywa na pomoc piekła.Academia - Akademia; zagajnik niedalego Aten w którym nauczał Platonaccedas ad curiam - abyś podszedł do sądu; w prawie angielskim: rozporządzenie o przeniesiu sprawy do wyższej instancjiAccendamque animos insani Martis amore. - Rozpalę ich dusze szaloną żądzą walki. (Vergilius, Eneida, VII, 550)accentus - część mszy intonowana przez kapłana i jego pomocnika przy ołtarzu; w przeciwieństwie do concentusaccepta - dosł. rachunki; podziękowaniaAcceptissima semper munera sunt auctor quae pretiosa facit. - Najmilsze są zawsze te prezenty, które czyni drogimi osoba dającego. (Ovidius, Heroidy, XVII, 71)Accessio cedit principali. - Rzecz przyłączona przypada głównej.accessio initium regni - wstąpienie na tronaccessit - dosł. podszedł/podeszła, był/była blisko; honorowe wyróżnienie dla osoby która była bliska zdobycia głównej nagrody (głównie na uczelni)accessit - przystał, przyłączył sięaccessus et recessus - przypływ i odpływAccipere praestat quam inferre iniuriam. - Lepiej doznawać krzywd, niż je wyrządzać. (Cicero, Tusculanae disputationes)Accipiat cineres terra paterna meos. - Niechaj ziemia przyjmie prochy moje. (Ovidius)Accusare nemo se debet. - Nikt nie ma obowiązku oskarżać samego siebie.acerbus et ingens - hardy i potężnyAcerrima proximorum odia. - Najdotkliwsza [jest] nienawiść bliskich. (Tacitus, Dzieje, IV, 70)acervatim - dosł. w stosach; bezładnie; ogólnie rzecz biorąc; podsumowującAcheronta movebo - poruszę Acheront (piekło) (Vergilius)Acherontis pabulum - pokarm Acherontu (jedna z siedmiu rzek opływających Piekła); niegodziwiec; nikczemnikAcribus initiis, incurioso fine. - Pilny na początku, [ale] na końcu niedokładny. (Tacitus, Roczniki, VI, 17)Acta Apostolorum - Dzieje apostolskie; Nowy TestamentActa deos nunquam mortalia fallunt. - Czyny śmiertelników nigdy nie zwodzą bogów. (Ovidius, Tristia, I, 2, 79)acta est fabula [plaudite!] - dosł. sztuka odegrana [klaskajcie!]; popularne wyrażenie kończące sztukę (w starożytnym teatrze nie było kurtyny); później tradycyjnie o smutnym końcu (życia); wszystko skończoneActa est fabula. - Opowiadanie (temat) zostało skończone.acta haec res est - stało się, przegrałemacta martyrum - czyny/dzieje męczenników; żywoty męczenników; zbiór tekstów hagiograficznychActa ne agamus; reliqua paremus. - Nie róbmy tego, co zostało zrobione; przygotujmy się na to, co nadejdzie. (Cicero, Ad Atticum, IX, 6, 7)Acta probant se ipsa. - Czyny świadczą same za siebie.acta sanctorum - czyny/dzieje świętych; żywoty świętych; zbiór tekstów hagiograficznychActi labores iucundi. - Przyjemnie jest mieć pracę zakończoną. (mieć ją za sobą)Actio personalis moritur cum persona. - Skarga przeciw konkretnej osobie ginie wraz z osobą.Actiones heredi et in heredem competunt. - Skargi przysługują dziedzicom i przeciwko dziedzicom.Actiones semel inclusae iudicio salvae permanent. - Skargi raz wytoczone przed sądem pozostają w mocy.Actioni non natae non praescribitur. - Nie ulega przedawnieniu skarga, która nie została wniesiona.activum - strona czynna; strona aktywna lub działającaActor rei forum sequitur. - Powód idzie do sądu [właściwego dla] pozwanego.Actor sequitur forum rei. - Dla powoda właściwy jest sąd pozwanego.Actor venire debet instructior quam reus. - Powód powinien przyjść do sądu bardziej przygotowany niż pozwany.Actore non probante reus absolvitur. - Gdy powód nie udowodni swoich roszczeń, pozwany zostaje zwolniony (od zarzutu).Actori incumbit probatio. - Przeprowadzenie dowodu spoczywa na powodzie.actum agere - robić to co już zostało zrobione

2

actum est - skończoneactum est de nobis - z nami skończoneactum est de pelle mea - chodziło o moją skóręActum ne agas. - Nie rób tego, co zostało już zrobione; nie wyważaj otwartych drzwi.actum ut supra - dokonane jak wyżejactus Dei - czyn BogaActus omissa forma legis corruit. - Nieważna jest czynność prawna z naruszeniem formy przepisanej przez prawo.actus purus - dosł. czysty czyn; w teologii: odniesienie do Boga jako istoty kompletnej i doskonałejactus reus - w prawie: czyn przestępczy; przestępstwoActus simulatus nullius est momenti. - Czynność pozorna jest nieważna.acu rem tetigisti - dotknąłeś rzeczy igłą; trafiłeś w sednoad absurdum (reductio) - (= reductio ad absurdum) (sprowadzenie) do niedorzecznościad amussim - według przepisu, reguły; dokładnie; dosłowniead annum - [od dziś] za rokad aperturam libri - z otwarcia książki (gdziekolwiek się otworzy); bez przygotowania; improwizującad arbitrium - dobrowolnie; z własnej woli; por. arbitrio suoad arma concurrere - pospieszyć do broniAd astra per aspera. - Do gwiazd przez ciernie; motto stanu Kansas. (Seneca)Ad augusta per angusta. - Do (rzeczy) wzniosłych (idzie się) trudną, ciasną ścieżką. (Wiktor Hugo)ad baculum - dosł. do kija; argument uciekający się do siły zamiast do rozsądkuad calendas Graecas - do greckich Kalend (Grecy nie mieli Kalend); na czas nieokreślony; na zawsze (Oktawian August)ad captandum [vulgus] - dla zdobycia poklasku [tłumu] (o populistach)ad captandum benevolentiam - dla pozyskania życzliwościad clerum - (przeznaczone) dla duchowieństwa; przeciwieństwo ad populumad crumenam - dosł. do sakiewki; argument apelujący do czyichś prywatnych interesówad deliberandum - do rozważenia; do namysłuAd ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur. - Prawa dostosowane są do tych przypadków, które zdarzają się bardzo często.ad eundem [gradum] - do tego samego [stopnia]; w tym samym stopniu; tak samo; skrót ad eund.ad exemplum - dla przykładuad exiguum tempus - na krótki czasad extra - na zewnątrzad extremum - do końca; do ostatecznościad extremum tumulum - na krawędzi wzgórzaad feliciora tempora - do lepszych czasówad filum aquae - do środka strumieniaad filum viae - do środka drogiad finem - do końca; skrót ad fin.ad finem fidelis - wierny do końcaad fontes - do źródeł (motto humanizmu renesansowego)ad fundum - do dna (do końca) (podczas spełniania toastu)ad futuram rei memoriam - na przyszłą rzeczy pamiątkęad gloriam - dla chwałyad gustum - do smaku; wyrażenie z przepisów kucharskichad hanc vocem - na to słowo; skrót a.h.v.ad hoc - (specjalnie) do tego; do rzeczy (do tego); w tym wypadku; zaimprowizowanyad hominem - (= argumentum ad hominem) dosł. do człowieka; argument atakujący sprawy osobiste dyskutanta zamiast jego poglądy; por. ad remad horam compositam - o ustalonej godziniead huc sub iudice lis est - w prawie: sprawa sądowa jest w dalszym ciągu w sądziead hunc locum - do tego miejsca; w tym miejscu; skrót a.h.l.ad idem - do tego samego (miejsca)ad ignorantiam - dosł. do ignorancji; argument nie biorący pod uwagę ważnych faktówAd impossibilia nemo obligatur. - Nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych.ad inf. - ad infinitum; do nieskończoności; w nieskończonośćad inferos descendere - zstąpić do piekieład infin. - ad infinitum; do nieskończoności; w nieskończonośćad infinitum - do nieskończoności; w nieskończoność; skrót ad inf. lub ad infin.ad initium - do początku, na początku; skrót ad init.ad inquirendum - do zbadaniaad instar - na modłę; podobniead int. - ad interim; "w międzyczasie"; tymczasowo; w zastępstwiead intende - Z sercem, dosadniead interim - "w międzyczasie"; tymczasowo; w zastępstwie; skrót ad int.ad internecionem - do zagładyad invidiam - do zazdrości; argument apelujący do uprzedzenia lub zazdrościad iudicium - do osądu; argument apelujący do rozsądkuad Kalendas Graecas - do greckich Kalend; na święty Nigdy; wg. Swetoniusza wypowiedziane przez Augusta w znaczeniu "nigdy" (Grecy nie mieli Kalend)ad lib. - ad libitum; dowolnie; improwizując; zwł. w muzyce lub teatrzead libitum - dowolnie; improwizując; zwł. w muzyce lub teatrze; skrót ad lib.ad limina [apostolorum] - do progów apostolskich; do wyższej instancji/wyższego szczebla (bardziej kompetentnego)ad lineam - do linii; wzdłuż linii; prostopadlead litem - w prawie: dla pozwu/postępowania sądowegoad literam - dosł. do litery; co do joty; dokładniead litteram - dosł. do litery; co do joty; dokładniead loc. - ad locum; do miejscaad locum - do miejsca; skrót ad loc.ad lucem - do światła; motto uniwersytetu lizbońskiegoad lunam - pod księżycemad maiorem Dei gloriam (A.M.D.G.) - na większą chwałę Bożą; motto Jezuitów (św. Ignacy Loyola)ad manum - pod ręką; gotowead maximam Dei gloriam - dla największej chwały Bożej

3

ad maximam Poloniae gloriam - dla największej chwały Polskiad me - do mnie; do mego domuad meliora tempora - do szczęśliwszych czasówad meridiem - na południead misericordiam - do łaskiad modum - na sposóbad multam noctem - do późnej nocyad multos annos - do wielu lat; sto lat; wielu szczęśliwych powrotówad multum diem - do późnych godzin dniaad nauseam - dosł. do choroby morskiej; do mdłości; do obrzydzenia; o czymś nieprzyjemnym, ciągnącym się w nieskończonośćad notam - do wiadomościad nutum - na skinieniead occasum - na zachódad occidentem - na zachódad oculos - naoczniead operam - do dziełaad ostentationem - na pokazad ostium ecclesiae - u bram kościoła; przed małżeństwemad patres - do ojców; w zaświaty (umrzeć)ad paucos dies - przez kilka dniad pedem litterae - do stopy litery; dokładnie jak napisanoad perpendiculum - do linii; wzdłuż linii; prostopadlead perpetuam [rei] memoriam - na wieczną [rzeczy] pamiątkę; ku pamięci; słowa tradycyjnie otwierające bullę papieskąad perpetuitatem - na wiecznośćad personam - ze względu na osobęad pompam - dla popisuad populum - (przeznaczone) dla ogółu; dla wszystkich; w logice: argument odwołujący się do powszechnych uprzedzeń lub sentymentów; por. ad clerumad postremum - po raz ostatniAd praesens ova cras pullis sunt meliora. - Jaja dziś są lepsze niż kurczęta jutro; lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu.Ad quae noscenda iter ingredi, transmittere mare solemus, ea sub oculis posita negligemus. - Zwykli jesteśmy wyruszyć w podróż lub przepłynąć morze, aby poznać to, na co postawione przed oczami nie zwracamy uwagi. (Pliniusz Młodszy, Listy, VIII, 20)Ad quas res aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus. - Najwięcej dokonamy w tym, do czego będziemy najbardziej uzdolnieni.ad quem - do/dla którego/kogo; przeciwieństwo ad quoad quod dannum - w prawie: do jakiej szkodyAd rastros seriores redit. - Trzeba się zająć serio robotą. (Terentius)ad rationem meam - na mój rachunekad referendum - dosł. do odniesienia; do rozpatrzenia; decyzja nie jest ostateczna i zależy od innychad rem - do rzeczy; odpowiednie odniesieniead saccum ire - pójść z torbamiad scamnum asinorum - na oślą ławkęad sectam - w prawie: do (czyjegoś) pozwu; skrót ads.ad summam - ogólnie; w skróciead summum - do szczytuad tempus - o (właściwej) porze; o czasieAd tristem partem strenua est suspicio. - Podejrzenie chętnie patrzy na złe strony (podejrzliwy zawsze się doszukuje złego). (Publilius Syrus, 6)ad ultimum - do ostatniegoad unguem [factus] - dosł. do paznokcia [wykonany]; dokładnie; co do jotyad unum omnes - wszyscy co do jednego; bez wyjątku; jednomyślniead usum - według zwyczaju; do użytku; skrót ad us.ad usum Delphini - do użytku Delfina; o dziele oczyszczonym z obraźliwych treści; Ludwik XIV przedrukowywał klasyków dla swojego następcy Delfinaad usum externum (ad us. ext.) - do użytku zewnętrznegoad usum internum (ad us. int.) - do użytku wewnętrznegoad usum proprium (ad us. propr.) - do własnego użytkuad usum publicum - do użytku publicznegoad utrumque paratus - przygotowany na którekolwiek (zdarzenie); przygotowany na wszystko/na najgorsze; por. semper paratusad val. - ad valorem; według wartości (np. podatek ad valorem)ad valorem - według wartości (np. podatek ad valorem); skrót ad val.Ad venerem quicumque voles attingere suam, si modo duraris, praemia digna feres. - Ktokolwiek zechce dotknąć przedmiotu swej miłości, jeżeli tylko wytrwa, otrzyma należną nagrodę (Ovidius)ad verbum - dosłowniead verecundiam - do skromności; w logice: argument odnoszący się do skromnościad vicem - na miejsce (czegoś); zamiastad vitam - dla życia; w testamencie: do użytku tylko za życia (wskazanej osoby)ad vitam - na życiead vitam aeternam - dosł. do życia wiecznego; na zawszead vitam aut culpam - do (końca) życia albo do (najbliższego) przewinieniaAd vivendum velut ad natandum is melior qui onere liberior. - W życiu, jak i w pływaniu, ma lepiej ten, kto jest mniej obładowany. (Apuleius, De Magia, XXI)ad vivum - do życia; na podobieństwo życiaad vocem - do słowa; przychodzi na myśladde - w medycynie: niech będzie dodane; skrót ad. albo add.adde eo - dosł. dodaj do tego; rozważ także toadde huc - dosł. dodaj do tego; rozważ także toAdeat invito ne quis discedere amore. - Nie śmiej odchodzić, gdy spotka cię odmowa miłości.Adeo facilius est multa facere quam diu. - Łatwiej jest czynić wiele, niż [jedną rzecz] wytrwale.Adeo familiariter est hominibus omnia sibi ignoscere, nihil aliis remittere. - Jest rzeczą ludzką po przyjacielsku wszystko sobie wzajemnie wybaczać, nie pozostawiając nic innym [w tej sprawie] (Velleius Paterculus)

4

Adeo virtutes iisdem temporibus optime aestimantur quibus facillime gignuntur. - Cnoty są najbardziej doceniane w tych czasach, które w nie najbardziej obfitują. (Tacitus, Agricola, I)ades dum - przyjdź tuadesdum - przyjdź tuAdeste Fideles - pospieszcie wierni; hymn religijny napisany po łacinie (autor nieznany)Adhuc tua messis in herba est. - Twój plon jest jeszcze w zbożu. (Ovidius, Heroidy, XVII, 268)Admoneri bonus gaudet; pessimus quisque correctorem asperrime patitur. - Dobry cieszy się napomnieniem; kiepskiego każda krytyka zaboli dotkliwie. (Seneca, De Ira, III, 36, 4)adnotatio (ad., adn.) - notatka; adnotacjaAdoptio naturam imitatur. - Adopcja (przysposobienie) naśladuje naturę.adscriptus glebae - przypisany do ziemiadsum - jestem obecnyAdulationi foedum crimen servitutis, malignitati falsa species libertatis inest. - W pochlebstwie tkwi zbrodnicza cecha niewoli, w złośliwości fałszywy pozór wolności (Tacitus)adversa - dosł. [rzeczy] które zwróciły uwagę; spostrzeżeniaadversaria - dosł. [rzeczy] do których się zwraca; dziennik; zapiskiAdversas res leviores facit amicitia partiens communicansque. - Przyjaźń przez współczucie i współudział łagodzi nieszczęście.adversis rerum immersabilis undis - nie tonie pomimo przeciwnych losów (Horacy)adverso flumine - przeciw rzece; wbrew biegowi rzekiAdversus solem ne loquitor. - Nie przemawiaj do słońca; nie trać czasu na rzeczy oczywisteadversus stimulum calcitrare - dosł. wierzgać przeciw kosturowi; głową muru nie przebijeszAdvocatorum error litigatoribus non noceat. - Błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom.Advocatus Dei - adwokat BogaAdvocatus Diaboli - adwokat diabła; duchowny wyznaczony do podważania zasadności procesu beatyfikacji lub kanonizacji; o kimś kto broni niepopularnej opinii dla samej dyskusji (brak wiary w prawdziwość własnych argumentów)advocatus, sed non latro - adwokat, ale nie łotrAedificia solo cohaerent. - Pojedynczy budynek przynależy.aeger - chory; usprawiedliwienie lekarskie przedstawiane na uczelniaeger amore - chory na miłość; zakochanyAegis - Egida; dosł. tarcza; opieka; ochronaaegra amans - dosł. choroba miłosna; zakochanieaegrescit medendo - (pacjent) czuje się gorzej w skutek leczenia (Wergiliusz); lekarstwo jest gorsze od samej chorobyaegri somnia - dosł. sny chorego (Horacy); przywidzenia; halucynacjeaegris oculis - z zazdrosnymi oczymaaegrotat - jest chory/chora; usprawiedliwienie lekarskie przedstawiane na uczelni; nieoficjalny tytuł przyznawany choremu studentowi który zaliczył wszystko poza egzaminami końcowymiAegroto, dum anima est, spes esse dicitur. - Mówi się, że dla chorego, póki jest życie, póty jest nadzieja.aequabiliter et diligenter - jednolicie i pilnieAequam memento rebus in arduis servare mentem. - Pamiętaj zachowywać spokój umysłu w nieszczęściu [tak samo jak w powodzeniu]. (Horatius)aequam servare mentem - zachowywać spokój umysłuaequanimiter - spokojnieaequi iniqui - przyjaciel i wrógaequinoctium autumnale - równonoc jesiennaaequinoctium vernum - równonoc wiosennaAequitas non facit ius, sed iuri auxiliatur. - Słuszność nie stanowi prawa, lecz prawo wspomaga.Aequitas numquam contravenit legi. - Sprawiedliwość nigdy nie sprzeciwia się prawu.Aequitas sequitur legem. - Sprawiedliwość kroczy za prawem.aequo animo - dosł. ze spokojnym umysłem; spokojnie; rozsądnieaequo animo - spokojnego umysłuaequo marte - równy wynik; remisAequo pulsat pede. - Śmierć puka jednako (do drzwi bogatych i biednych) (Horatius)aequum est - jest sprawiedliweAequum est peccatis veniam poscentem reddere rursus. - Słusznie jest wybaczać winy proszącemu o wybaczenie. (Horatius)Aequum est, ut quis participavit lucrum, participet et damnum. - Słuszne jest, by ten kto uczestniczy w zysku, uczestniczył też w stracie.aerarium - skarb państwa w starożytnym Rzymieaere perennius - trwalsze od spiżu; o czymś trwałym, niezniszczalnymaes alienum - długaes publicum - napis publiczny; pieniądze (miedziane)aes signatum - bite pieniądze; monetyaes triplex - spiż; serce ze spiżu; silna obrona (Horacy)aetate progrediente - w biegiem lataetatis - (w) wieku; skrót aet. lub aetat.aetatis suae - (w) wieku, (mając) lat; np. data śmierci na nagrobku; skrót A.S.aeternum vale - żegnaj na zawszeAffectus punitur licet non sequitur effectus. - Zamiar jest karalny, chociaż zamierzony skutek nie nastąpił.Affinitatis iure nulla successio promittitur. - Powinowactwo nie daje podstawy do dziedziczenia ustawowego.Affirmanti incubit probatio, non neganti. - Ciężar dowodu spoczywa na twierdzącym, a nie na przeczącym.afflatus montium - powietrze górskieAfflictatio facit religiosos. - Utrapienia czynią ludzi religijnymi.Agamus pingui Minerva [ut aiunt]. - Działajmy w sposób nieuczony [jak mawiają], po prostu. (Cicero)age dum - czyń terazAge quod agis. - Czyń co czynisz; uważaj, co robisz.Agendo nemo causam suam facit deteriorem. - Poprzez wystąpienie ze skargą nikt nie pogarsza swej sprawy.Agentes et consentientes pari poena plectuntur. - Sprawcy i przyzwalający na ich działanie podlegają tej samej karze.ager publicus - ziemia publicznaAgere non valenti non currit praescriptio. - Przedawnienie nie biegnie względem tego, kto nie jest w stanie zaskarżyć.Agere, quod agas, considerate decet. - Rozważnie wypada czynić, co czynisz. (Cicero)Agitamus quae natura boni summumque quid eius. - Rozważamy, co jest istotą dobra i jego szczytem. (Horatius)agmen extremum - straż tylnaagmen novissimum - straż tylna

5

agmen primum - straż przedniaAgnosco veteris vestigia flammae. - Poznaję ślady dawnego płomienia (miłości). (Vergilius)Agnus Dei - Baranek Boży; Chrystusah - ach!; och!; biada!ait, aio; negat, nego - mówi "tak" i ja mówię "tak", mówi "nie" i ja mówię "nie"albae gallinae filius - dosł. syn białej kury; w czepku urodzony; szczęściarzalbo lapillo notare diem - oznaczać dzień (szczęśliwy) białym kamieniemalea belli incerta - los wojny niepewnyAlea iacta est. - Kości (do gry) zostały rzucone. (Menander, a za nim Caesar)aleam emis - kupujesz ryzyko; kupujesz kota w workualere flammam - podsycać ogień; dolewać oliwy do ogniaalias - inaczej; kiedy indziej; gdzie indziejalias dictus - inaczej zwany; przezwiskoalibi - gdzie indziejAliena nobis, nostra plus aliis placent. - Cudze bardziej podoba się nam, nasze innym. (Publilius Syrus)Aliena vitia in oculis habemus, a tergo nostra sunt. - Cudze błędy mamy na oku, nasze poza nami; w oku bliźniego źdźbło widzisz, we własnym nie dostrzegasz belki (Seneca)Aliena vitia quisque reprehendi mavult. - Każdy woli, aby potępiano cudze wady (nie jego).alieni appetens - chciwy/zachłanny na czyjąś własnośćalieni generis - innego rodzajualieni iuris - dosł. innego prawa; podlegający innej władzy (np. o nieletnim, niepełnosprawnym umysłowo)alieni iuris - w prawie: podlegający pod inną władzęAlienius dolus nocere alteri non debet. - Nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp.Alienum aes homini ingenuo acerba est servitus. - Dla człowieka zacnego dług jest gorzką niewolą.alii sementem faciunt, alii metunt - kto inny sieje, kto inny zbieraAlimenta cum vita finiuntur. - Alimenty kończą się wraz z życiem.alio intuitu - z innego punktu widzeniaalio pacto - w inny sposóbalis volat propiis - leci na własnych skrzydłach; motto stanu OregonAliter cum tyranno, aliter cum amico vívitur. - Inaczej żyje się z tyranem, inaczej z przyjacielem.Aliud est facere, aliud est dicere. - Co innego uczynić, co innego powiedzieć (łatwo mówić, trudniej zrobić).aliud ex alio - jedno po drugimAliud pro alio invito creditori solvi non potest. - Nie można wykonać zobowiązania świadcząc bez zgody wierzyciela co innego, niż ustalono.alius alias - jedno teraz, jedno późniejalius alio - w różnych kierunkachalius aliter - na różne sposobyalma mater - dosł. matka karmicielka; rzymski epitet bogiń obfitości i ojczyzny; wyższa uczelnia; tradycyjny hymn wyższej uczelniAltari serviens de altari vivere debet. - Kto służy ołtarzowi, powinien żyć z ołtarza.alter ego - drugie ja; pseudonim; bliski współpracownik; nierozłączny przyjaciel (Cyceron); por. alter idemalter idem - druga tożsamość; pseudonim; bliski współpracownik; nierozłączny przyjaciel (Cyceron); por. alter egoAlteri stipulari nemo potest. - Nikt nie może dokonać czynności prawnej w zastępstwie grugiej osoby.Alteri vivas oportet, si vis tibi vivere. - Musisz żyć dla innych, jeżeli chcesz żyć z pożytkiem dla siebie. (Seneca)Alterius contractu nemo obligatur. - Umowa nie zobowiązuje osoby trzeciej.Alterius non sit, qui suus esse potest. - Niechaj nie należy do innego ten, kto może należeć do siebie.alternis annis - co drugi rokalternis diebus - co drugi dzieńalterum tantum - dwa razy tyleAltissima quaeque flumina minimo sono labi. - Najgłębsze rzeki płyną cicho; cicha woda brzegi rwie.altum silentium - głucha cisza; cisza z wysokościalumnus - przybrane dziecko; wychowanek; o absolwencie uczelni; por. alma materAmantes sunt amentes. - Kochankowie są szaleni.amantium irae - gniewy kochankówAmantium irae amoris integratio. - Gniewy kochanków odnową miłości. (Terentius)Amare et sapere vix deo conceditur. - Kochać i zachować rozsądek nawet bogu nie jest dane.Amare simul et sapere ipsi Iovi non datur. - Kochać i zachować rozsądek nie jest dane nawet Jowiszowi. (Publilius Syrus)amari aliquid - coś gorzkiego; goryczAmat victoria curam. - Zwycięstwo sprzyja wysiłkowi.ambigendi locus - miejsce na zwątpienieAmbitiosa non est fames. - Głód nie ma ambicji. (Seneca)Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum. - Wola spadkodawcy może być zmieniana aż do chwili śmierci.Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem. - Wola testatora jest może być zmieniana aż do chwili śmierci.Amici fures temporum. - Przyjaciele to złodzieje czasu.Amici mores noveris, non oderis. - Poznaj obyczaje przyjaciela, a nie będzie nienawiści.amici, diem perdidi - przyjaciele, straciłem dzień; słowa cesarza Tytusa, gdy uświadomił sobie, że w tym dniu nie spełnił żadnego dobrego uczynku (Swetoniusz, Boski Tytus)amicissimus meus - mój najlepszy przyjacielAmicitia nisi inter pocula contracta plerumque vitrea est. - Przyjaźń zawarta przy kielichu jest zwykle szklana (krucha).amicitia sine fraude - przyjaźń bez fałszuAmicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore. - Ufam, że pamięć naszej przyjaźni będzie wieczna. (Cicero)Amicorum omnia communia. - U przyjaciół wszystko jest wspólne. (Pitagoras)Amicus certus in re incerta cernitur. - Pewnego przyjaciela poznaje się w niepewnej sytuacji; prawdziwego przyjaciela poznaje się w biedzie. (Ennius, Hecuba)amicus curiae - dosł. przyjaciel sądu; niezależny doradcaAmicus est tamquam alter idem. - Przyjaciel jest jakby drugim mną. (Cicero)amicus humani generis - przyjaciel rodzaju ludzkiego; filantropAmicus Plato, [amicus Socrates,] sed magis amica veritas - Platon mi przyjacielem, [Sokrates mi przyjacielem,] ale prawda większą przyjaciółką. (Arystoteles)amicus usque ad aras - dosł. przyjaciel aż do ołtarzów; 1. przyjaciel do grobowej deski. 2. przyjaciel do momentu kiedy przyjaźń popada w konflikt z przekonaniami religijnymi lub etycznymiAmicus verus est rara avis. - Prawdziwy przyjaciel jest rzadkim ptakiem (białym krukiem).Amo te, ama me! - Kocham cię, kochaj mnie! (na pierścieniu)

6

Amor animi arbitrio sumitur, non ponitur. - Wybieramy kochać, nie wybieramy przestać kochać. (Publilius Syrus)Amor est vitae essentia. - Miłość jest istotą życia. (Mackay)amor habendi - miłość posiadania; żądzaamor nummi - dosł. miłość pieniądza; żądzaAmor omnibus idem. - Miłość (jest) dla wszystkich jednaka (ludzi, zwierząt, ...) (Vergilius, "Georgiki")Amor ordinem nescit. - Miłość nie zna porządku. (Św. Hieronim)amor patriae - dosł. miłość ojczyzny; patriotyzmamor proximi - miłość bliźniegoamor sui - miłość własna; egoizmAmor tussisque non celantur. - Miłości i kaszlu nie da się ukryć. (Ovidius)Amor vincit omnia. - Miłość wszystko zwycięża. (Vergilius)amplissimi viri - mąż najwyższego stanuAn nescis, mi fili, quantilla prudentia mundus regatur? - Czyż nie wiesz, mój synu, jak mało trzeba rozumu do rządzenia światem? (Axel Oxenstierna)ancilla teologiae - dosł. służka teologii; filozofiaanguis in herba - dosł. wąż w trawie; przyczajone niebezpieczeństwo (Wergiliusz, Eklogi)aniles fabellae - historyjki staruszekanima bruta - duch pierwotny; podstawowa motywacja niższych zwierzątanima divina - duch boski; boska duszaanima humana - duch ludzki; dusza ludzkaanima mundi - dosł. duch świata; duch twórczy i ożywczy przenikający całą naturęanima vilis - podła dusza; nędzna istotaanimae dimidium meae - połowa mej duszy (Horacy)animal bipes implume - dosł. dwunogi zwierz bez piór; istota ludzka; łacińskie tłumaczenie definicji człowieka według Platonaanimal disputans - osoba dyskutującaanimal rationale - osoba rozumnaanimam debet - winien duszę; zadłużony po uszyanimo aeger - w medycynie: chory na serceanimo et facto - w prawie: w zamiarze i czynie/fakcieanimo fractus - (ktoś) o złamanym sercu; załamanyanimo furandi - w prawie: z zamiarem kradzieżyanimo testandi - w prawie: z zamiarem sporządzenia testamentuanimus angustus - (ktoś) ograniczony umysłowo; prostakanimus capiendi - w prawie: zamiar wzięciaAnimus facit nobilem. - Umysł czyni szlachcica.animus furandi - w prawie: zamiar kradzieżyanimus gratus - wdzięczność (za coś)annales - zapisy; kroniki; roczniki; skrót ann.annis tribus - (właściwie: abhinc annis tribus) trzy lata temuanniversarius - doroczny; corocznyanno aetatis suae - (w) roku jego/jej wieku; skrót A.A.S.anno Christi - (w) roku Chrystusaanno Domini (A.D.) - roku pańskiego; rok liczony od narodzenia Jezusaanno Hebraico - roku żydowskiego; skrót A.H.; por. anno mundianno Hegirae - roku Hegiry (ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny i pierwszego roku ery muzułmańskiej, 622 r. n.e.); skrót A.H.anno humanae salutis - (w) roku odkupienia człowieka; skrót A.H.S.anno interiecto - w ciągu roku; w/po okresie rokuanno mundi - w roku świata (od jego stworzenia); por. anno Hebraicoanno post Christum natum - roku po narodzeniu Chrystusa; skrót A.P.C.N.anno post Romam conditam - roku od założenia Rzymu (ok. 753 r. p.n.e.); skrót A.P.R.C.anno regni - roku panowania; skrót A.R.anno salutis - roku zbawienia; skrót A.S.anno urbis conditae (A.U.C.) - roku od założenia miasta (Rzymu) (ok. 753 r. p.n.e.); por. ab urbe conditaanno vertente - w ciągu roku; z biegiem rokuannos prope X natus - w wieku prawie X latannos tres - (właściwie: abhinc annos tres) trzy lata temuannos vixit - żył/a lat (tyle); skrót a.v.annua pecunia - dosł. pieniądz roczny; odsetki; procentannuit Coeptis - On (Bóg) pobłogosławił naszemu przedsięwzięciu; motto na rewersie Wielkiej Pieczęci w USA i na odwrocie banknotu jednodolarowegoannus bisextus - rok przestępnyannus horribilis - straszliwy rok; używane przez królową Elżbietę II określenie roku 1992 na wzór annus mirabilisannus luctus - rok żałobyannus magnus - dosł. wielki rok; rok platoniczny; w astronomii: okres w którym ciała niebieskie zataczają pełne koło (ok. 26 tys. lat)annus mirabilis - dosł. dziwny rok; rok dziwów; określenie stosowane zwł. do roku 1666 kiedy w Londynie wybuchł Wielki Pożarante bellum - przed wojną; określenie używane zwł. do okresu w Stanach Zjednoczonych przed Wojną Secesyjnąante Christum - przed Chrystusem; skrót A.C.ante Christum natum - przed narodzeniem Chrystusa; skrót A.Ch.N.ante cibum (a.c.) - w medycynie: przed posiłkami (zapis na recepcie lekarskiej)ante diem (a.d.) - przed dniemante litem motam - w prawie: przed rozpoczęciem procesu sądowegoante litteram - przed literą; o czymś wyprzedzającym czasy; np. Alan Turing był informatykiem ante litteramante lucem - przed świtemante meridiem (a.m., A.M.) - przed południem; czas od północy do południaante mortem - przed śmierciąante omnia - przede wszystkimante partum - przed urodzeniem (dziecka)ante prandium (a.p.) - przed posiłkiem; zapis na recepcie lekarskiejante tempus - przed czasem; przedwcześnieante urbem conditam - przed założeniem miasta (Rzymu) (ok. 753 r. p.n.e.); por. ab urbe conditaantecepta informatio - wrodzona ideaAntiqua, quae nunc sunt, fuerunt olim nova. - To, co jest dziś stare, było kiedyś nowe.

7

antiquitatis memoria - historia starożytnaAntiquus amor cancer est. - Stara miłość jest jak rak. (Petronius)Apocha non alias libertatio contingnit, quam si pecunia soluta sit. - Pokwitowanie zwalnia dłużnika tylko wtedy gdy suma dłużna została zapłacona.apologia pro vita sua - obrona (własnego stylu) życiaapparatus belli - dosł. narzędzie wojny; amunicja/zaopatrzenie armiiapparatus criticus - dosł. narzędzie krytyczne; teksty źródłowe używane do studiowaniaapud me - u mnie; w moim domuapud patres - w czasach naszych ojcówaqua bulliens - wrzątek; gotująca się woda; skrót aq. bull.aqua caelestis - dosł. woda niebiańska; czysta deszczówka; kordiałaqua destillata - woda destylowana; skrót aq. dest.aqua et igni interdictus - dosł. zabroniony (otrzymania) wody i ognia; wygnaniecaqua et ignis - woda i ogień; rzeczy niezbędne do życiaaqua fontana - woda źródlanaaqua fortis - dosł. silna woda; kwas azotowyaqua mirabilis - dosł. cudowna woda; leczniczy napój aromatycznyaqua pura - dosł. czysta woda; woda destylowanaaqua regia - woda królewska; mieszanina kwasu azotowego i solnegoaqua tofana - woda Tofany; trucizna sporządzona przez niesławną Sycylijkę Tofanę w XVII w.aqua vitae - woda życia; alkoholAquila non capit muscas. - Orzeł nie zajmuje się łapaniem much.arbiter bibendi - mistrz picia; mistrz uczty; podczaszyarbiter elegantiae - mistrz dobrego smaku; określenie Petroniusza (Tacyt)arbiter elegantiarum - mistrz dobrego smaku; określenie Petroniusza (Tacyt)Arbiter nihil extra compromissum facere potest. - Arbiter nie może wykroczyć poza postanowienia umowy, na podstawie któej został powołany.arbitrio suo - w prawie: z własnej woli; dobrowolniearbor infelix - dosł. nieszczęsne drzewo; galeryarbor novella - młode drzewko; siewkaArcades ambo - dosł. Arkadyjczycy obaj; dwie osoby o podobnym (braku) smaku; dwaj prostacy; jeden wart drugiego (Wergiliusz)arcana caelestia - tajemnice niebiańskiearcana imperii - tajemnice państwowearcanum arcanorum - tajemnica tajemnic; określenie ukrytych kluczy otwierających tajniki alchemii, astrologii i magiiarcus pluvius - tęczaArdua prima via est. - Pierwsza ścieżka jest trudna.arena sine calce - dosł. piasek bez wapna; niespójna mowa (Swetoniusz)argentum signatum - bite srebroargentum vivum - żywe srebro; rtęćArgumenta non numeranda, sed ponderanda sunt. - Dowodów nie należy liczyć, lecz ważyć.argumentum ab auctoritate - w logice: dowód wyprowadzony z autorytetuargumentum ab inconvenienti - w logice: odnoszenie się w argumentacji do trudności lub niedogodnościargumentum ad absurdum - w logice: argument udowadniający niedorzeczność argumentu przeciwnikaargumentum ad baculum - w logice: uciekanie się w argumentacji do siły lub zastraszeniaargumentum ad captandum - w logice: granie na uczuciach ogółuargumentum ad crumenam - dosł. argument do sakiewki; w logice: apelowanie do czyichś prywatnych interesówargumentum ad hominem - dosł. argument do człowieka; w logice: wykrętny argument atakujący osobę przeciwnika (np. charakter, życie osobiste)argumentum ad ignorantiam - dosł. argument do ignorancji; w logice: argument bazujący na braku informacji u przeciwnika lub jego braku umiejętności dowiedzenia przeciwieństwaargumentum ad invidiam - w logice: argument grający na uprzedzeniach lub niskich uczuciachargumentum ad iudicium - w logice: odnoszenie się do oceny lub zdrowego rozsądkuargumentum ad misericordiam - w logice: granie na współczuciuargumentum ad populum - dosł. argument do ogółu; w logice: apelowanie do natury ludzkiej zamiast do inteligencjiargumentum ad rem - dosł. argument do rzeczy; w logice: właściwy argument który odnosi się do omawianej kwestiiargumentum ad verecundiam - dosł. argument do skromności; w logice: apelowanie do skromności lub czyjegoś autorytetu zamiast niezależnego omówienia kwestiiargumentum baculinum - w logice: uciekanie się w argumentacji do siły lub zastraszeniaargumentum ex concesso - dosł. argument ze zgody; w logice: argument bazujący na tym co zostało wcześniej zaakceptowane przez przeciwnikaAristoteles non semper Aristoteles. - Arystoteles nie zawsze jest Arystotelesem; nawet mędrzec może się mylić.arma accipere - dosł. otrzymać broń; być pasowanym na rycerzaarma virumque cano - opiewam oręż i męża; początek "Eneidy" Wergiliuszaarrectus auribus - z nastawionymi uszami; czujniears amandi - sztuka kochaniaars artium - dosł. sztuka sztuk; logika filozoficznaars artium omnium conservatrix - dosł. sztuka zachowawczyni wszystkich sztuk; drukars dicendi - sztuka mówienia; retorykaArs est celare artem. - Sztuką jest ukrycie (wysiłków) sztuki. (Ovidius)ars fingendi - sztuka rzeźbienia; rzeźbiarstwoArs longa, vita brevis. - Sztuka długa, życie krótkie. (Seneca)ars ludicra - sztuka dramatu; dramaturgiaars magica - magia; czarnoksięstwoars moriendi - sztuka umieraniaars navigandi - sztuka żeglowania; żeglarstwoars poetica - sztuka poetycka; poetyka; poezjaars Punica - dosł. sztuka punicka; podstęp; zdradaArs sine scientia nihil est. - Sztuka bez nauki (techniki, umiejętności) jest niczym.artes ingenuae - dosł. sztuki czyste; sztuki piękne (nie "użyteczne")artes liberales - dosł. sztuki (człowieka) wyzwolonego; sztuki wyzwolone; podstawa wykształcenia do średniowiecza, dzielone na trivium (gramatyka łacińska, dialektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka)artes perditae - sztuki utracone

8

Artium Baccalaureus - bakałarz sztuk; niższy tytuł akademicki (licencjat); skrót A.B. lub B.A.Artium Magister - mistrz sztuk; wyższy tytuł akademicki (magister); skrót A.M. lub M.A.asinus ad lyram - osioł przy lirze; pasuje jak wół do karetyAsinus asino pulcherrimus. - Osioł wydaje się osłowi najpiękniejszy.asinus asinorum [in saecula saeculorum] - osioł nad osłami [na wieki wieków]; największy osioł w historiiasinus in tegulis - osioł na dachu; zła wróżbaAspirat primo Fortuna labori. - Szczęście sprzyja pierwszemu przedsięwzięciu. (Vergilius)assensio mentium - dosł. spotkanie umysłów; w prawie: obopólna zgodaAssiduus usus uni rei deditus et ingenium et artem saepe vincit. - Stałe ćwiczenie poświęcone jednej rzeczy często pokonuje geniusz i umiejętności. (Cicero)assignatus utitur jure auctoris - w prawie: asygnowany jest w posiadaniu praw reprezentowanegoAstra non mentiuntur, sed astrologi bene mentiuntur de astris. - Gwiazdy nie kłamią, lecz astrologowie kłamią o gwiazdach.atra cura - dosł. czarna troska; żałoba; w żałobieauctor ignotus - autor nieznanyAudentes fortuna iuvat. - Śmiałym szczęście sprzyja. (Vergilius, "Eneida")Audi multa, loquere pauca. - Słuchaj dużo, mów mało.Audi, vide, tace si vis vivere in pace. - Słuchaj, patrz, milcz, jeśli chcesz żyć w spokoju.Audiatur et altera pars. - Należy wysłuchać także drugiej strony.Audiatur et altera pars. - Niechaj będzie wysłuchana i druga strona (starożytna zasada prawna przytoczona przez Senekę w tragedii "Medea")audita querela - dosł. wysłuchawszy skargi; w prawie: pozwolenie oskarżonemu na wniesienie apelacjiaura popularis - powszechny wiatr; przychylność tłumu (Cyceron)aurea dicta - złote słowa (Lukrecjusz)aurea mediocritas - złoty środek; etyczny cel w "Odach" HoracegoAurea praxis, sterilis theoria. - Praktyka jest złota, teoria bezpłodna.auri sacra fames - przeklęty głód złota; z "Eneidy" Wergiliuszaaurora australis - świt południowy; zorza polarna południowaaurora borealis - świt północny; zorza polarna północnaAurora Musis amica. - Poranek (jest) przyjacielem Muz; kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.Aut bibat, aut abeat. - Niech pije, albo niech sobie pójdzie. (grecka zasada na ucztach; Cicero)aut Caesar aut nihil - (być) Cezarem albo niczym; wszystko albo nicaut fatuum aut regem nasci oportere - trzeba się urodzić albo głupcem, albo królem (Seneka)Aut ne tentaris aut perfice. - Albo nie próbuj, albo dokonuj.Aut odit, aut amat mulier, nihil est tertium. - Kobieta albo kocha, albo nienawidzi, trzeciej [możliwości] nie ma.Aut viam inveniam aut faciam. - Albo znajdę drogę (sposób), albo ją stworzę.aut vincere aut mori - albo podbij albo zgińAvarus animus nullo satiatur lucro. - Chciwego umysłuu nie zaspokaja żadną zdobyczą.ave atque vale - bądź pozdrowiony i żegnajave Europa nostra vera Patria - bądź pozdrowiona Europo nasza prawdziwa ojczyzno; hymn pan-EuropeistówAve Maria - Bądź pozdrowiona, Mario; pozdrowienie Dziewicy MaryiAve Regina Caelorum - Bądź pozdrowiona Królowo Nieba; pozdrowienie Dziewicy MaryiAve, Caesar, morituri te salutant. - Witaj, cesarzu, idący na śmierć pozdrawiają cię. (słowa gladiatorów)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------babae! - cudowne!Bancus Communium Placitorum - dosł. ława (sąd) spraw pospolitych; w prawie: sąd wyższy w sprawach rozpoznawanych na podstawie prawa zwyczajowegoBancus Regis - dosł. ława królewska; w prawie: sąd ławy królewskiejBarba philosophum non facit. - Broda nie czyni [nikogo] mędrcem.Beata Maria - błogosławiona Maryja; skrót B.M.Beata Virgo - błogosławiona Dziewica (Maryja); skrót B.V.Beata Virgo Maria - błogosławiona Dziewica Maryjabeata vita - dosł. błogosławione życie; szczęście; pomyślnośćbeatae memoriae - błogosławionej pamięci; skrót B.M.beati possidentes - szczęśliwi którzy posiadają; posiadanie jest jedną dziesiątą prawa (Eurypides)belli denuntiatio - wypowiedzenie wojnybelli ratio - w wojsku: taktyka bitewnabellum atrocissimum - najstraszniejsza wojnabellum civile - wojna domowabellum domesticum - wojna domowabellum internecinum - dosł. mordercza wojna; wojna ludobójczabellum intestinum - wojna domowabellum letale - śmmiertelna wojna; zabójcza wojnabellum omnia contra omnes - wojna wszystkich przeciwko wszystkimbellum omnium in omnes - wojna wszystkich przeciwko wszystkimbene - dobrze; wspanialebene decessit - dosł. zmarł dobrze; zmarł śmiercią naturalnąbene esse - dosł. dobrze być; dobrobytbene est - jest dobrebene exeat - dosł. niech idzie dobrze; zaświadczenie dobrego charakterubene facis - dobrze czynisz; jestem ci wdzięcznybene facta - dobre czynyBene ferre magnam disce fortunam. - Ucz się dobrze znosić wielki los.bene habet - ma się dobrze; wszystko (jest) dobrzeBene legere saecula vincere. - Dobrze czytać to zwyciężyć wieki. (prof. Isaac Flagg)bene merenti - (dla/do) słusznie zasługującegobene merentibus - (dla/do) słusznie zasługującychbene meritus - słusznie zasłużonyBene mori praestat, quam turpiter vívere. - Lepiej dobrze umrzeć, niż haniebnie żyć.Bene qui latuit, bene vixit. - Kto dobrze się ukrywał, żył dobrze; kto się nie wyróżnia, żyje dobrze.bene te - twoje zdrowie (toast)bene tibi - twoje zdrowie (toast)bene vale - szerokiej drogi; skrót b.v.

9

bene vale tibi - powodzenia (tobie)bene vale vobis - powodzenia (wam)Bene vertat, quod agis. - Oby na dobre wyszło to, co robisz.benedicite - bądź błogosławionyBeneficium accipere libertatem est vendere. - Przyjmować przysługę to sprzedawać wolność. (Publilius Syrus)benigne dicis - dosł. miło mówisz; to miło z twojej strony; jestem ci wdzięcznyBenignius leges interpretande sunt, quo voluntas earum conservetur. - Ustawy są wtedy właściwie interpretowane gdy zachowuje się ich ducha.benigno numine - z łaski niebabilla vera - dosł. prawdziwy akt; w prawie: akt oskarżenia przyjęty przez przysięgłych do rozpatrzeniabis bina - dosł. podwójnie dwa; dwie paryBis dat, qui cito dat. - Podwójnie (więcej) daje, kto szybko daje. (Publilius Syrius)Bis de eadem re agere non licet. - Nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie.Bis de eadem re agi non potest. - Nie można procesować się dwa razy o to samo.bis in die - w medycynie: (na recepcie lekarskiej) dwa razy dziennie; skrót b.i.d. lub bidBis interimitur qui suis armis perit. - Podwójnie ginie, kto ginie od własnej broni.Bis repetita placent. - Rzeczy powtórzone podobają się. (Horatius, "Ars Poetica")Bis vincit qui se vincit in victoria. - Zwycięża podwójnie, kto w godzinie triumfu sam siebie pokona. (Publilius Syrus)Bis vivit quiu bene vivit. - Żyje dwa razy, kto żyje dobrze.Bogwali uxor stabat, ad molam molendo. Cui vir suus idem Bogwalus, compassus dixit: Sine, ut ego etiam molam. Hoc est in polonico: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai. - żona Boguchwała stała przy żarnach mieląc. Litując się nad nią, mąż jej, Boguchwał mówił: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj. A zatem po polsku [zlatynizowane]: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj.bona aetas - dosł. dobry wiek; młodośćbona fide - w dobrej wierzebona fides - dobra wiaraBona fides praesumitur. - Domniemywa się istnienie dobrej wiary.bona fiscalia - w prawie: własność skarbu państwa lub publicznabona mixta malis - dobre zmieszane ze złembona mobilia - w prawie: dobra ruchomebona notabilia - w prawie: słusznie warte rozpatrzeniabona officia - dobre usługi; oferta politycznego pośrednictwa między dwoma innymi krajamibona pars - dosł. dobra część; spora częśćbona peritura - w prawie: dobra szybko psujące siębona vacantia - w prawie: dobra niczyjebona verba - dosł. dobre słowa; słowa dobrej wróżbybonae artes - dobre cechybonae memoriae - (w/o) dobrej pamięcibonae notae - dosł. dobrej uwagi; zasługujący/a/e na pochwałęboni mores - dobre obyczajebonis avibus - dosł. z dobrymi ptakami; pod dobrym znakiem/wróżbąBono animo es. - Bądź dobrej myśli.bono animo esse - być dobrej misil; być pogodnego duchabonum (est) diffusivum sui - dosł. dobro (jest) samorozprzestrzeniające się; w teologii: odniesienie do naturalnego dobra boskiego stworzeniabonum commune communitatis - wspólne dobro społecznościbonum commune hominis - wspólne dobro ludziBonum ex malo non fit - Dobro nie rodzi się ze zła (Seneca, "Listy moralne")bonum omen - dobry znak; pomyślna wróżbabonum publicum - dobro publiczne; dobro powszechne; skrót b.p.Bonus animus in re mala dimidium est mali. - Dobra myśl w nieszczęściu to połowa złego. (Publilius Syrius)bos in lingua - dosł. wół w języku; niemy lub milczącyBos lassus fortius figit pedem. - Zmęczony wół szybciej pracuje.bracchia in ventum iactare - mocować się z wiatrem (Seneca)Breve tempus aetatis satis longum est ad bene honestumque vivendum. - Krótki czas życia jest dostatecznie długi, by żyć dobrze i uczciwie.brevi praecidam - powiem krótkoBrevibus momentis summa verti. - W krótkiej chwili zmienia się wszystko. (Tacitus)Brevis a natura nobis vita data est, at memoria vitae sempiterna. - Krótkie nam życie przez naturę dane, ale pamięć życia wieczna.bruta fulmina - dosł. nieszkodliwe grzmoty; puste pogróżkibrutum fulmen - dosł. nieszkodliwy grzmot; pusta pogróżkabusillis - pseudo-łaciński zwrot oznaczający zagadkę lub trudną kwestię; pewien skryba źle odczytał tekst jako "indie busillis magnis plenae" ("w Indiach było wiele dużych busillis") podczas gdy w rzeczywistości tekst brzmiał "in diebus illis magnis plenae" ("w tamtych czasach pełnych wielkich rzeczy")------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------cacoethes carpendi - nałóg przyłapywania (na błędzie); krytyka; szukanie dziurycacoethes loquendi - nałóg mówienia; gadulstwocacoethes scribendi - nałóg pisania; niezmordowana chęć pisaniacadit quaestio - dosł. kwestia upada; dyskusja jest zakończonaCaeca invidia est. - Zazdrość jest ślepa.Caesar non supra grammaticos. - Cezar [nie jest] nad gramatykami; Cezar nie jest autorytetem dla gramatyków. (Kasjusz Dion)caetera desunt - dosł. pozostałych (rzeczy) reszty nie macaeteris paribus - przy pozostałych (rzeczach) równychCalamitas virtutis occasio. - Klęska [jest] okazją do cnoty. (Seneca)callida iunctura - dosł. zręczne łączenie; artyzm; kunszt (Horacy)calx viva - wapno niegaszonecamera lucide - jasna komnata; urządzenie do projekcji z pryzmatemcamera obscura - ciemna komnata; urządzenie do projekcjiCamera Stellata - dosł. gwiaździsta komnata; trybunał lub komisja śledcza; w przenośni: surowy i niezależny sądCampus Martius - dosł. pole Marsa; poligon ćwiczeń wojskowychcandida Pax - pokój odziany w biel (Owidiusz)canis in praesepi - dosł. pies w korycie; pies ogrodnika – osoba nie dająca cieszyć się innym z czegoś, z czego sama nie korzystaCanis Mayor - dosł. większy pies; gwiazdozbiór zawierający Syriusza (Psią Gwiazdę)

10

Canis Minor - dosł. mniejszy pies; gwiazdozbiór na wschód od OrionaCanis timidus vehementius latrat quam mordet. - Tchórzliwy pies szczeka straszniej niż gryzie. (Curtius Rufus)cantate Domino - śpiewajcie Panucantus firmus - dosł. ustalona pieśń; chorał rzymskicantus planus - dosł. prosta pieśń; chorał gregoriańskicapsa acuum - pudełko igieł; igielnikcaptatio benevolentiae - zjednywanie sobie względówcaput cenae - dosł. głowa posiłku; główne daniecaput lupinum - dosł. głowa wilka; wyjęty spod prawacaput mortuum - dosł. martwa głowa; bezwartościowa pozostałośćcaput mundi - dosł. głowa świata; stolica świata (Rzym)cardo duplex - oś podwójna; główny punkt; bieguny ZiemiCarmen Christi - dosł. pieśń Chrystusa; w teologii: przedpawłowy hymn chrystologiczny (Flp 2:5-11)carmen epicum - pieśń/poezja epicznacarmen triumphale - pieśń triumfalnaCarpe diem quam minimum credula postero. - Weseląc się dziś, nie dowierzaj przyszłości.Carpe diem. - Chwytaj dzień (korzystaj z chwili) (Horacius)Carpent tua poma nepotes. - Owoce twojej pracy będą zbierać wnuki. (Vergilius, Eklogi)Carum est, quod rarum est. - To co rzadkie, jest drogie.cassetur billa - w prawie: niech pozew będzie odłożonyCasum senit dominus. - Właściciel odczuwa (ponosi) skutki przypadkowego zdarzenia.Casus a nullo praestatur. - Za przypadek nikt nie odpowiada.casus belli - zdarzenie [które jest uzasadnieniem lub przyczyną] wojnycasus conscientiae - wypadek sumienia/świadomościCasus est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest. - Siłą wyższą jest zdarzenie, któremu słabość ludzka oprzeć się nie może.casus foederis - wypadek układu; klauzula w umowiecasus fortuitus - przypadek losu; zrządzenie losucasus omissus - w prawie: sprawa pominięta lub nierozpatrzonacausa causans - przyczyna powodująca; Pierwotna Przyczyna; powód czynucausa causata - przyczyna spowodowana; skutekcausa cognoscendi - przyczyna poznaniacausa essendi - przyczyna egzystencji/byciacausa fiendi - przyczyna stawania sięcausa finalis - przyczyna ostatecznacausa immanens - dosł. niezmieniająca się przyczyna; zmiana od środkacausa mali - przyczyna złacausa privata - w prawie: proces cywilnycausa proxima - przyczyna bezpośredniacausa publica - w prawie: proces karnycausa remota - odległa przyczynacausa secunda - drugorzędna przyczynacausa sine qua non - przyczyna bez której nic (nie ma); warunek koniecznycausa transiens - dosł. przyczyna przechodniacausa vera - prawdziwa przyczynacave canem - strzeż się psa (= uwaga zły pies); napis na mozaice podłogowej z podobizną psa przy wejściu do rzymskiego domu w PompejachCave canem, te necet lingendo. - Strzeż się psa, może zalizać cię na śmierć.cave ne cadas - strzeż się, abyś nie upadłCave quid dicis, quando, et cui. - Uważaj na to co mówisz, kiedy i do kogo.caveant consules [ne quid detrimenti respublica capiat] - niech konsulowie czuwają [aby rzeczpospolita nie doznała żadnego uszczerbku] (pierwsze słowa formuły nadającej konsulom władzę dyktatorską w momentach krytycznych dla państwa)caveat emptor - niech kupujący uważa; nabywca towaru jest odpowiedzialny za sprawdzenie czy towar mu odpowiadacaveat lector - niech czytelnik uważa; pisarz nie ponosi odpowiedzialności za dokładność tekstucaveat venditor - niech sprzedający uważa; sprzedawca towaru jest odpowiedzialny za dostarczenie informacji o towarze nabywcyCedant arma togae [concedat laurea laudi]. - Niech oręż ustąpi przed togą [a laur przed sławą] (niech nastanie pokój). (Cicero, O powinnościach)Cedant arma togae. - Niech oręż ustąpi przed togą.Cena Domini - Wieczerza Pana; Ostatnia Wieczerzacensor morum - cenzor obyczajówcentum anni - sto lat; stuleciecertamina divitiarum - dosł. bitwa bogactw; zabieganie o bogactwocertitudo salutis - w teologii: pewność zbawieniacertum est, quia impossibile est - jest pewne, ponieważ jest niemożliweCessante ratione (legis), cessat (et) ipsa lex. - Gdy ustaje przyczyna obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa.cessio bonorum - w prawie: zrzeknięcie się dóbrcetera desunt - dosł. pozostałych (rzeczy) nie ma; reszty nie maceteris paribus - przy pozostałych (rzeczach) równychceteris rebus - co do pozostałych rzeczyCeterum censeo Carthaginem delendam esse. - Poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć. (słowa Katona, którymi kończył wszystkie swoje przemówienia w senacie)Charta non erubescit. - Papier się nie rumieni (wstydzi); papier jest cierpliwy; pisać można wszystko.chorea scriptorum - skurcz pisarzaChristus Rex - Chrystus Królcibus delicatus - delikatne jedzenie; delikatesy; smakołykicicatrix manet - blizna pozostajecicer cum caule - groch z kapustą (tłumaczenie polskiego idiomu)Cineri gloria sera venit. - Sława nadchodzi za późno dla umarłych.cingulum Veneris - przepaska (na biodra) Wenuscirca (ca.) - około; zwykłe w odniesieniu do datycircuitus verborum - dosł. obwód słów; omówieniecirculus in definiendo - dosł. koło w definiowaniu; w logice: rodzaj błędnego wnioskowania

11

circulus in probando - dosł. koło w dowodzeniu; w logice: rodzaj błędnego wnioskowaniacirculus vitiosus - błędne koło; w logice: rodzaj błędnego wnioskowaniacitato equo - szybkim galopemcitius altius fortius - szybciej wyżej mocniej; motto współczesnych olimpiadcivica corona - dosł. korona obywatelska; wyróżnienie za uratowanie życia obywatela rzymskiego w czasie wojnycivis bonus - dosł. dobry obywatel; patriotaCivitas Dei - państwo Boże; przeciwieństwo państwa ziemskiego (Św. Augustyn)Civitas Terrena - państwo ziemskie; przeciwieństwo państwa Bożego (Św. Augustyn)clamor bellicus - okrzyk bojowyClara non sunt interpretanda. - Jasne (przepisy) nie wymagają interpretacji.claves Sancti Petri - klucze świętego Piotra; symbol papiestwacochleare magnum - duża łyżka; łyżka stołowa; skrót coch. mag.cochleare parvum - mała łyżka; łyżeczka; skrót coch. parv.codex rescriptus - dosł. księga przepisana; palimpsest (nośnik z którego usuwano zapis i powtórnie na nim pisano, najczęściej dla oszczędności drogiego materiału)Cogita anter salis. - Pomyśl zanim skoczysz.Cogitationis poenam nemo patitur. - Nikogo nie karze się za jego myśli.Cogito, ergo sum. - Myślę, więc jestem. (Rene Descartes)Cognosce te ipsum - Poznaj samego siebie.cognovit (actionem) - przyjął do wiadomości (akcję); w prawie: przyjęcie przez oskarżonego twierdzenia oskarżycielacoitus interruptus - stosunek przerywany; naturalna metoda antykoncepcyjnacollato pede - dosł. złączywszy stopy; walka wręczcolluvies vitiorum - dosł. rynsztok występków; siedlisko złacolumna rostrata - kolumna w Forum udekorowana dziobami statkówcolumnae Herculis - Kolumny Herkulesa (Słupy Herkulesa) którymi starożytny bohater miał wyznaczać granice światacomata silva - las liściastyComedamus et bibamus, cras enim moriemur. - Jedzmy i pijmy, bo jutro pomrzemy.comitas inter gentes - dosł. komitywa między narodami; uprzejmość/pokojowość wśród narodówcomitia curiata - zgromadzenie kurii; pierwotne zgromadzenie ludu rzymskiegocommentarii diurni - notatnik dzienny; dziennikCommodum eius esse debet, cuius periculum est. - Korzyść musi przyapdać temu, kto ponosi ryzyko.commune bonum - dobro wspólneCommune periculum concordiam parit. - Wspólne niebezpieczeństwo przynosi zgodę; wspólny wróg jednoczy.communi consensu - (za) wspólną zgodącommunibus annis - dosł. (we) wspólnych latach; w średnich/przeciętnych latach; typowo roczniecommunicatio essentiae - dosł. przekaz istoty; w teologii: doktryna mówiąca że Chrystus otrzymuje istotę boską od Boga Ojcacommunicatio idiomatum - dosł. przekaz podobieństw; w teologii: przekazanie cech boskich ludziomcommunio sanctorum - wspólnota świętychCompensatio est debiti et crediti inter se contributio. - Potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności.componere lites - godzić kłótniecompos mentis - dosł. władający umysłem; zdrowy na umyślecompos sui - dosł. władający samym sobą; pan samego siebiecompos voti - ten kto spełnił swoje życzenieconcio ad clerum - dyskurs do duchowieństwaConcordia civium murus urbium. - Zgoda obywateli murem miast.concordia cum veritate - w zgodzie z prawdą; motto uniwersytetu w Waterlooconcordia discors - harmonia sprzeczności (Horacy)Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur - Zgodą rosną małe sprawy, niezgodą największe się rozpadają.concubia nocte - wczesną nocąconditio sine qua non - warunek bez którego nie (ma nic); koniecznośćConditiones contra leges vel contra bonos mores pro non scriptis habentur. - Warunki sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami poczytuje się za niepostawione.confer (cf.) - porównaj; używane w tekście do odwołania do innego miejscaConfessio est regina probationum. - Przyznanie się do winy jest królową dowodów.Confessus pro iudicato est. - Kto uznał powództwo, uważany jest za zasądzonego.Confoederatio Helvetica (C.H.) - Konfederacja Helwecka; urzędowa nazwa Szwajcarii wyjaśniająca "ch" w kodzie kraju ISO i domenach internetowychconiunctis viribus - połączonymi siłami; konfederacja; sprzymierzenie sięconlibitum est - przyjemne jest; daje przyjemnośćconscientia mala - nieczyste sumienieconscientia recta - czyste sumienieconsensus audacium - dosł. zgoda spieszących się; spisekConsensus facit legem. - Zgoda tworzy prawo.Consensus facit nuptias. - Zgoda czyni małżeństwo (do zawarcia małżeństwa potrzebne jest zgodne oświadczenie woli)consensus gentium - zgoda narodówconsensus omnium - zgoda wszystkich; ogólna zgodaconsentior - zgadzam sięconservare iuventutem meam - zachowywać młodość mojąconservare iuventutem meam - zachowywać młodość mojąConsuetudo est altera natura. - Przyzwyczajenie jest drugą naturą. (Cicero)consuetudo pro lege servatur - dosł. zwyczaj jest używany za prawo; w prawie: gdzie nie ma specyficznego prawa, powinien rozstrzygać zwyczajConsuetudo pro lege servatur. - Zwyczaj jest traktowany jak prawo.consul designatus - konsul-elektconsummatum est - dokonało się; stało się; wypełniło się; ostatnie słowa Jezusa na Krzyżu (Ew. wg Jana, 19, 30)contemptus saeculi - pogarda dla świeckiego (świata); odrzucenie przez zakonnika lub filozofa dóbr doczesnychcontinuetur remedia - w medycynie: niech leczenie będzie kontyuowanecontra bonos mores - przeciw dobrym zwyczajom; skrót cont. bon. mor.Contra facta non valent argumenta. - Wobec faktów argumenty nie mają znaczenia.contra formam statuti - dosł. przeciw formie statutu; w prawie: niezgodnie z literą prawacontra ius fasque - przeciw prawu ludzkiemu i boskiemucontra ius gentium - przeciw prawu narodów

12

contra legem - przeciw prawuContra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius circumvenit. - Postępuje wbrew ustawie ten, kto czyni to, czego ustawa zabrania, omija zaś ustawę ten, kto nie naruszając słów ustawy obchodzi jej treść.contra mundum - przeciw światucontra pacem - przeciw pokojowicontra rem publicam - przeciw republice; wbrew interesowi państwacontra spem spero - wierzę wbrew nadzieiContra vim non valet ius. - Prawo jest bezsilne wobec przemocy.Contra vim non valet ius. - Prawo jest bezsilne wobec przemocy.Contractus ab initio voluntatis est, ex post facto necessitatis. - Zawarcie kontraktu jest dobrowolne, ale wykonanie przymusowe.contradictio in adiecto - sprzeczność w przymiotniku, w zestawieniu terminów; oksymoroncontradictio in terminis - sprzeczność w przymiotniku, w zestawieniu terminów; oksymoroncontraria contrariis (curantur) - przeciwieństwa (są leczone) przeciwieństwami; zasada alopatii (przeciwieństwo homeopatii); por. similia similibus curanturContraxisse unusquisque in eo loco intellegitur, in quo ut solveret se obligavit. - Wykonanie zobowiązania powinno nastąpić w tym miejscu, gdzie zobowiązanie zostało zawarte.convenienter naturae vivere - żyć zgodnie z naturą (stoicka idea najwyższego dobra; Zenon z Kitionu)converso ad occidens - zwrócone na zachódcopia fandi - obfitość mówienia; słowotokcopia verborum - obfitość słów; nadmiar słówcor cordium - serce serc; napis na nagrobku Percy'ego B. Shelley'a na cmentarzu protestanckim w Rzymie; również na nagrobku Bolesława Prusa na Powązkachcoram domine rege - przed panem królemcoram iudice - w prawie: przed sędziącoram nobis - przed nami; w prawie: w sądzie ławy królewskiejcoram non iudice - przed nie-sędzią; przed osobą która nie jest właściwym sędziącoram paribus - przed równymi; przed rówieśnikamicoram populo - przed ludem; na widoku publicznymcordi est - jest (miłe) sercu; podoba sięCornix cornici oculum non effodit. - Kruk krukowi oka nie wykole (swój swego nie skrzywdzi).cornu copiae - róg obfitościcorona lucis - korona światła; okrągły żyrandol wiszący w środkowej wewnętrznej części kościoła lub katedryCorpus Christi - ciało Chrystusacorpus delicti - ciało zbrodni; dowód rzeczowy przestępstwa; przedmiot albo narzędzie zbrodnicorpus humanum - ciało ludzkiecorpus iuris - ciało prawne; zbiórCorpus Iuris Canonici - ciało prawa kanonicznego; nazwa sześciu zbiorów prawa kanonicznegoCorpus Iuris Civilis - ciało prawa cywilnego (rzymskiego); rezultat kodyfikacji prawa rzymskiego i nowych ustaw cesarza Justyniana; kodeks Justynianacorpus omnis Romani iuris - ciało całego prawa rzymskiegocorpus sine pectore - ciało bez duszycorpus vile - okropne ciało; rzecz lub osoba nadająca się tylko na obiekt eksperymentuCorrumpunt mores bonos colloquia mala. - Złe rozmowy psują dobre obyczaje.Corruptissima re publica plurimae leges. - W najbardziej skorumpowanym państwie najwięcej praw (im większy nieład w państwie, tym liczniejsze ustawy).cortina Phoebi - kocioł Phoebe; Wyrocznia Apollińskacorvus albus - biały kruk (wielka rzadkość) por. rara avis (rzadki ptak) (Juwenalis)cos ingeniorum - ostrzałka myśliCotidie damnatur qui semper timet. - Ten kto się wiecznie boi, jest każdego dnia potępiany.Cras amet qui nunquuam amavit; quique amavit, cras amet. - Niech kocha jutro kto nigdy nie kochał; i kto kochał, niech kocha jutro.cras mane - jutro ranocras mane sumendus - w medycynie: do zażycia jutro ranocras mihi - jutro micras nocte - jutro w nocycras vespere - jutro wieczoremcrassa neglegentia - w prawie: wielkie zaniedbaniecrassa negligentia - w prawie: wielkie zaniedbaniecreatio ex nihil - stworzenie z niczego; w teologii: wiara że Bóg stworzył świat z absolutnej nicościcrede Deo - ufaj BoguCrede, quod habes, et habes. - Wierz, że masz, a będziesz miał.Credendo vides. – Ujrzy, kto uwierzy. - Credo in unum Deum - wierzę w jednego Boga; wyznanie wiarycredo quia absurdum - wierzę, bo to niedorzeczne (= bo tego nie można pojąć) (Tertulian, De carne Christi)Credo ut intelligam. - Wierzę, aby zrozumieć. (Św. Augustyn)Credula vitam spes fovet et melius cras fore semper dicit. - Ufna nadzieja podtrzymuje życie i wiecznie mówi, że jutro będzie lepsze. (Tibullus)crescens luna - rosnący księżyc; księżyc w pierwszej kwadrzeCrescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crevit. - Umiłowanie bogactwa rośnie wraz ze wzrostem bogactwa. (Juvenalis)Crescit sub pondere virtus. - Prześladowana cnota wzrasta.Crimen contrahitur si et voluntas nocendi intercedet. - Przestępstwo popełnia się, gdy występuje zamiar wyrządzenia szkody.crimen falsi - przestępstwo/oskarżenie o składanie fałszywych zeznańCrimen grave non potest esse impunibile. - Ciężkie przestępstwo nie może pozostać bez kary.crimen laesae maiestatis - przestępstwo/oskarżenie o zdradę państwacrimina morte extinguuntur. - Przestępstwa wygasają ze śmiercią (sprawcy).cruciatus tormentorum - okrucieństwo męczarnicrucis supplicium - męczarnia krzyża; ukrzyżowanieCrudelius est quam mori semper timere mortem. - Okrutniejszy (jest) od śmierci wieczny strach przed śmiercią.crux ansata - dosł. krzyż mający uchwyt; egipski symbol życia ankhcrux capitata - dosł. krzyż mający głowę; krzyż w kształcie znaku +; krzyż łaciński; główna reprezentacja krzyża na którym umarł Chrystus; por. crux immissacrux commissa - dosł. krzyż zbiegający się; krzyż w kształcie litery T; krzyż św. Antoniegocrux criticorum - krzyż krytyków; trudne zagadnienie krytyczne

13

crux decussata - krzyż przechylony; krzyż w kształcie litery X; krzyż św. Andrzeja lub św. Patrykacrux dissimulata - krzyż kotwiczny; krzyż mający u podstawu półokrąg skierowany ku górzecrux gammata - swastyka; starożytny symbol słońca i siły życiowejcrux gemmata - krzyż ozdobiony klejnotami; krzyż z 13 znakami reprezentującymi szlachetne kamieniecrux immissa - dosł. krzyż mający dodatkową część; krzyż w kształcie znaku +; krzyż łaciński; główna reprezentacja krzyża na którym umarł Chrystus; por. crux capitata; crux ordinariacrux interpretum - krzyż komentatorów; trudne do zrozumienia miejsce w tekściecrux medicorum - krzyż lekarzy; trudne zagadnienie medycznecrux ordinaria - dosł. krzyż zwykły; krzyż w kształcie znaku +; krzyż łaciński; główna reprezentacja krzyża na którym umarł Chrystus; por. crux capitata; crux immissacrux orthodoxa - dosł. krzyż ortodoksyjny; krzyż prawosławny; krzyż rosyjski; krzyż z trzema elementami poprzecznymicrux simplex - dosł. krzyż prosty; pojedyncza belka pionowa bez elementu poprzecznegocrux stellata - krzyż gwiezdny; gwiazda czteroramiennaCucullus non facit monachum. - Kaptur nie czyni mnicha.cui bono (fuisset) - komu korzyść (przyniosłoby); na czyją korzyść; rozważenie komu przyniosło to korzyść ujawni kto to uczynił (Lucjusz Kasjusz)Cui ius est donandi, eidem et vendendi, et concedendi ius est. - Kto ma przyznane prawo do podarowania rzeczy, ten ma także prawo do jej sprzedania i przyznania.Cui licet quod est plus, licet utique quod est minus. - Komu wolno więcej, temu tym bardziej wolno mniej.cui malo - komu zło (przyniosłoby)Cui peccare licet peccat minus. - Ten kto może grzeszyć, grzeszy mniej. (Ovidius)cui prodest - komu przynosi to korzyść; skrót od cui prodest scelus is fecitCui prodest scelus is fecit. - Mordercą jest ten kto zyskuje na morderstwie. (Seneca)cuique suum - każdemu własneCuius est solaum, eius est usque ad coelum. - Komu przypada grunt, temu przypada (i nad gruntem) aż po niebo.Cuius Regio Eius Religio - czyje rządy tego religia; wiara króla staje się wiarą naroduCuius regio, eius religio. - Czyja władza, tego religia.culmina Alpium - szczyty AlpCulpa caret qui scit, sed prohibere non potest. - Nie można przypisać winy temu, kto wprawdzie wie, ale nie może zapobiec.culpa lata - szeroka wina; w prawie: poważne zaniedbanieculpa levis - lekka wina; w prawie: wybaczalne zaniedbanieCulpam autem esse, quod cum a diligente provideri potuerit, non esset provisum. - Niedbalstwo jest wtedy, gdy nie przedsięwzięto tego, co człowiek zapobilegliwy mógł przedsięwziąć.Cultus addit hominibus auctoritatem. - Kultura dodaje ludziom powagi.cultus animi - pielęgnowanie ducha; edukacjacultus dei - czczenie bogacultus deorum - czczenie bogów; służba bogomcum bona venia - za stosownym pozwoleniem/przychylnościącum debita reverentia - z należytym szacunkiemcum eo quod - z tym, że; z zastrzeżeniem; pod warunkiem, żecum gladiis et fustibus - mieczem i laską (biblijne)cum gladio et sale - mieczem i solą; motto płatnego żołnierzacum gladius et fustibus - mieczem i laską (biblijne)cum grano salis - dosł. z ziarnem soli; niezupełnie poważnie; z przymrużeniem okacum hoc ergo propter hoc - z tym zatem z tego powodu; błąd logicznycum imperio esse - dosł. (z) imperium być (obdarzonym); mieć nieograniczoną władzęCum in testamento ambigue scriptum est, benigne interpretari debet. - Gdy w testamencie zapisano coś niejasno, należy to interpretować przychylnie.Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio. - Gdy w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy podnosić kwestii woli.cum laude - z chwałą; z wyróżnieniemcum maxime - jak najbardziej; właśniecum multis aliis - z wieloma innymicum nimbo - dosł. z obłokiem; w sztuce sakralnej: aureola dookoła głowy świętegocum notis variorum - z uwagami różnych; z przypiskami wielu komentatorówcum onere - dosł. z ciężarem; w prawie: z obciążeniem dowodowymcum privilegio - z przywilejemCum reus moram facit, et fideiussor tenetur. - Gdy dłużnik popada w zwłokę, odpowiada także poręczyciel.Cum tacent, clamant. - Gdy milczą, krzyczą (milczenie jest wymowniejsze od mowy). (Cicero przeciw Katyllinie)cum telo - z bronią; uzbrojonycum uxoribus et liberis - z żonami i dziećmicum ventis litigare - walczyć z wiatrem (trudzić się na próżno) (Petronius)cumulus nimbus - dosł. chmura stóg; chmura deszczowacupido dominandi - żądza władzycur tu me vexas? - dlaczego mnie denerwujesz?cura posterior - późniejsze zmartwieniecuria advisari vult - w prawie: sąd pragnie zasięgnięcia rady lub rozważenia sprawy; skrót: cur. adv. vult lub c.a.v.currente calamo - dosł. (ze) spieszącym piórem; pisząc płynnie (szybko, bez namysłu i poprawek)curriculum vitae - przebieg życia; życiorys; skrót CV lub c.v.cursus curiae est lex curiae - w prawie: praktyka sądu jest prawem sąducustodia legis - areszt/straż prawnacustodia libera - areszt domowycustos morum - strażnik obyczajówcustos rotulorum - strażnik rolek; główny sędzia pokoju w hrabstwie angielskimcutis anserina - gęsia skórka (tak jak po polsku)cutis capitis - skóra głowy; skalpcyathus vinosus - kielich winny (wina)cyma recta - cyma prosta; profil w kształcie litery S; przeciwieństwo cyma reversacyma reversa - cyma odwrotna; profil w kształcie litery S; przeciwieństwo cyma recta------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Da mihi castitatem et continentiam, sed noli modo! - Uczyń mnie czystym i wstrzemięźliwym, ale jeszcze nie teraz! (modlitwa Św. Augustyna)

14

Damnat quod non intelligunt. - Potępiają to, czego nie rozumieją.Damnum aut casu fit aut culpa. - Szkoda powstaje albo ze zdarzenia przypadkowego albo na skutek przewinienia.Davus sum non Oedipus - Jestem Dawus, nie Edyp (jestem prostym człowiekiem, nie umiem rozwiązywać zagadek). (Terencius)De duobus malis minus est semper eligendum. - Trzeba zawsze wybierać mniejsze zło. (Thomas a Kempis)De duobus malis minus est semper eligendum. - Z dwojga złego należy wybierać mniejsze zło.de facto - w rzeczywistości; o czymś co zachodzi w praktyce; w przeciwieństwie do de jure (według prawa)de fumo in flammam - z dymu w ogień; z deszczu pod rynnęDe fumo in flammam. - Z dymu w ogień (odp. z deszczu pod rynnę).De gustibus noli disputare. - O gustach nie należy dyskutować.De gustibus non est disputandum. - O gustach się nie dyskutuje.De inimico non loquaris sed cogites. - Nie życz źle wrogowi; zaplanuj to.de iure - według prawa; legalnie lub formalnie; por. de factoDe maiore et minore non variant iura. - Prawa nie zmieniają się w zależnośći od większego lub mniejszego (znaczenia osoby)de minimis - o najmniejszych rzeczachDe minimis non curat lex. - Ustawa nie troszczy się o drobiazgi.De mortuis aut bene aut nihil - O zmarłych należy mówić albo dobrze, albo w ogóle. (Chilon ze Sparty)De mortuis nil nisi bene. - O zmarłych należy mówić tylko dobrze.de novo - od nowaDe principiis non est disputandum. - O zasadach nie należy dyskutować.De similibus idem est iudicium. - W podobnych sprawach powinno zapadać takie samo rozstrzygnięcie.Debemur morti nos nostraque. - My ze wszystkim, co mamy, jesteśmy dłużnikami śmierci. (o kruchości życia) (Horacius, "Ars poetica")Debet esse titulus secundum ius. - Tytuł powinien być podstawą realizacji prawa.Debitor intellegitur is, a quo invito exigi pecunia potest. - Za dłużnika jest uważany ten, od którego można żądać pieniędzy wbrew jego woli.Debitoris mei debitor non est meus debitor. - Dłużnik mojego dłużnika nie jest moim dłużnikiem.Decus et Tutamen - ozdoba i zabezpieczenie; napis na krawędzi brytyjskiej monety jednofuntowejDei facientes adiuvant. - Bogowie wspierają czyniących. (Varro)Delegata potestas non potest deplegari. - Władza przekazana nie może być przekazywana.Delego non potest delegare. - posiadający władzę przekazaną nie może jej przekazać.Delicta parentium liberis non nocent. - Czyny niedozwolone rodziców nie obciążają dzieci.Depositum est, quod custodiendum alicui datum est. - Depozytem jest to, co zostało dane komuś do strzeżenia.Depositum nisi gratuitum nullum est. - Przechowanie, jeżeli jest bezpłatne, jest nieważne.Depositum nullum habet praescriptio. - Depozyt nie podlega przedawnieniu.Deum sequere. - podążaj za Bogiem. (Cicero, Seneca)deus ex machina - bóg z machiny [teatralnej]; niepodziewane lub sztuczne rozwiązanie zawiłej kwestii (Eurypides)deus vult - Bóg tak chce; hasło KrzyżowcówDictum sapienti sat. - Mądremu starczy słowo; mądrej głowie dość dwie słowie.Diem perdidi. - Straciłem dzień (bo nie uczyniłem nic dobrego) (Suetonius)Dies a media nocte incipit et sequentis noctis media parte finitur. - Dzień mierzy się od północy do północy następnej.Dies a quo non computatur in termino. - Początku terminu nie wlicza się do terminu.Dies coeptus pro completo habetur. - Dzień rozpoczęty uważa się za pełny (przy odliczaniu terminów).dies irae - dzień gniewu; Sofoniasz o dniu Sądu Ostatecznego.Dies non interpellat pro homine. - Termin nie wzywa za człowieka (sam upływ terminu bez wezwania dłużnika nie powoduje powstania zwłoki dłużnika)Difficile est satiram non scribere. - Ciężko nie pisać satyry (w czasach takiego upadku moralnego). (Iuvenalis)Difficile est tenere quae acceperis nisi exerceas. - Ciężko zachować to, czego się nauczyłeś, bez ćwiczenia. (Pliniusz Młodszy)Difficilis in otio quies. - Bezczynność nie daje odpoczynku.Diligenter fines mandati custodiendi sunt. - Powinno się starannie przestrzegać granic umocowania.Diligentia maximum etiam mediocris ingeni subsidium. - Pilność jest największą pomocą nawet dla przeciętnej inteligencji. (Seneca)diligere ex toto corde, et in tota anima - miłować z całego serca i z całej duszyDimidium facti, qui coepit, habet. - Kto zaczął, już wykonał połowę dzieła. (Horacius)dis aliter visum - bogowie zdecydowali inaczej (Wergiliusz)Dis aliter visum est. - Inna jest wola bogów (trzeba się pogodzić z losem). (Publilius Syrius)Discenda est virtus. - Cnoty należy (można) się uczyć. (Seneca za Sokratesem)Discordias solet parere communio. - Współwłasność zazwyczaj rodzi spory.disiecti membra poetae - członki rozczłonkowanego poety; rozproszone resztki poety (Horacy "Satyry); marna poezjaDivide et impera. - Dziel i rządź (wprowadzaj niezgodę wśród poddanych, a łatwiej będzie nimi rządzić). (Filip, król Macedonii)Divitiae apud sapientem virum in servitute sunt, apud stultum in imperio - Bogactwa u mądrego są na służbie, a u głupiego przy władzy. (Seneca)Divitiae non sunt bonum. - Bogactwo nie jest dobrem (filozoficznie) (Seneca)Docendo discimus. - Ucząc innych sami się uczymy (Seneca, "Listy moralne")Dolo facit qui petit quo redditurus est. - Działa podstępnie ten, kto żąda tego, co będzie musiał zwrócić.Dolum malum facit qui ex aliena iactura lucrum quaerit. - Działa podstępnie, kto próbuje osiągnąć zysk z cudzego niepowodzeniaDolus non praesumitur. - Złego zamiaru nie domniemuje się.Dolus omnimodo puniatur. - Podstęp jest karany w każdym przypadku.Domi suae quisque rex. - (Każdy dla siebie) w swoim domu królem.Dominus vobiscum - Bóg z wami; wyrażenie kończące katolickie kazanie; pozdrowienie katolickieDonec eris sospes, multos numerabis amicos. Tempora si fuerint nubila, solus eris - Dopóki będziesz bogaty, wielu mieć będziesz przyjaciół, lecz kiedy przyjdą złe dni, zostaniesz sam. (Seneca "Listy moralne")Dormiunt aliquando leges, moriuntur nunquam. - Ustawy czasem śpią, nigdy nie umierają.dramatis personae - osoby dramatu; spis postaci występujących w sztuce; obsadaduces tecum - przynieś ze sobą; por. subpoena duces tecumDucunt volentem fata, nolentem trahunt. - Powolnego losy prowadzą, opornego wleką siłą. (idea stoicka)Dulce bellum inexpertis. - Wojna (jest) słodka dla niedoświadczonych (nią). (Pindaros)Dulce et decorum est pro patria mori. - Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. (Horatius)dulce et utile - słodkie i pożyteczneDum excusare credis, accusas. - Kiedy myślisz, że się usprawiedliwiasz, oskarżasz się. (Św. Hieronim)Dum inter homines sumus, colamus humanitatem. - Póki jesteśmy wśród ludzi, bądźmy ludzcy. (Seneca)Dum spiro, spero. - Dopóki oddycham, nie tracę nadziei. (Cicero)Dum tempus habemus, operemur bonum. - Póki mamy czas, czyńmy dobro.Dum vita est, spes est. - Póki jest życie, póty nadzieja.

15

Dum vivimus, vivamus. - Póki żyjemy, żyjmy. (filozofia epikurejska)Duo cum faciunt idem, non est idem. - Gdy dwóch robi to samo, to nie jest to samo.Duobus litigantibus tertius gaudet. - Gdy dwaj się kłócą, trzeci się cieszy; gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta (Ezop)Dura lex, sed lex. - Twarde (surowe) prawo, ale prawo.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------e pluribus unum - z wielu jedno; jedno z narodowych haseł Stanów ZjednoczonychE pluribus unum. - Z wielu jedno; w jedności siła (motto Stanów Zjednoczonych, na 25-centówce)ecce homo - oto człowiek; słowa wypowiedziane przez Piłata pokazującego Jezusa z koroną cierniową tłumowiEdimus, ut vivamus, non vivimus, ut edamus. - Jemy aby żyć, a nie żyjemy, aby jeść. (Plutarch)editio princeps - pierwsze wydanieEgo spem pretio non emo. - Nie kupuję nadziei za (tą) cenę; nie kupuję kota w worku.Eheu, fugaces labuntur anni. - Niestety, szybko mijają lata. (Horatius, "Camina")Ei incubit probatio qui dicit, non qui negat. - Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto przeczy.emeritus - zasłużony; często o profesorze na emeryturzeeo ipso - tym samymEqui donati dentes non inspiciuntur. - Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby.ergo - a więcEripuit coelo fulmen, sceptrumque tyrannis. - Wydarł niebu piorun, a berło tyranom.Errantis voluntas nulla est. - Działający pod wpływem błędu nie ma woli.Errare humanum est. - Błądzić jest rzeczą ludzką. (Seneca Rhetor)Error iuris nocet. - Błąd co do przepisów prawa szkodzi.Error iuris non criminalis exculpat. - Błąd w innych dziedzinach prawa niż prawo karne usprawiedliwia tego, kto jest w błędzie.esse quam videri;być a nie zdawać się; motto stanu Północna Karolina - Est in medio verum. - Prawda leży po środku.Est modus in rebus[, sunt certi denique fines]. - We wszystkim jest miara[, są pewne granice] [poza którymi cnota przestaje być cnotą] (Horatius)Est quaedam flere voluptas. - I łzy są jakąś rozkoszą (Ovidius)esto perpetua - niech będzie wieczna; historyk Fra Paolo Sarpi o rodzinnej WenecjiEsto quod esse videris. - Bądź tym, czym się być wydajesz (za kogo uchodzisz).et alii (et al.) - i inni; itp.; alli jest formą męskąet cetera (etc. lub &c.) - i pozostałe; i tak dalej; itd.et in Arcadia ego - ja także byłem w Arkadii (byłem szczęśliwy)Et non facere facere est. - I powstrzymanie się do działania jest działaniem.et tu, Brute [contra me] - i ty Brutusie [przeciw mnie]; cytat z "Juliusza cezara" W. Szekspira; mało prawdopodobne aby Cezar wypowiedział te słowaEt tu, Brute, contra me - I ty, Brutusie, przeciw mnie (przyp. Caesar)Et unum hominem, et plures in infinitum, quod quis velit, heredes facere licet. - Wolno uczynić spadkobiercą i jednego człowieka, i wielu, bez ograniczeń, ilu kto chce.Etiam capillus unus habet umbram. - Nawet pojedynczy włos ma swój cień. (Publilius Syrus)Etiam latrones suis legibus parent. - I zbóje słuchają swych praw (mają swoje prawa). (Cicero)ex animo - z serca; szczerzeex ante - z przed; zanim; oparte na wcześniejszych założeniachex Cathedra - z tronu; o Papieżu mówiącym nieomylnie; o ludziach mówiących autorytatywnie lub aroganckoex Deo - od Bogaex gratia - z łaski; dobrowolnieEx humili potens. - Z niskiego rodu [stałem się] możny. (Horatius)ex hypothesi - z hipotezy; jako przypuszczenieEx iniuria ius non oritur. - Z bezprawia nie wywodzi się prawo.ex libris ... - z księgozbioru (biblioteki) ...ex malis eligere minima - wybierać mniejsze zło (Aristoteles)ex nihilo - z niczego; w religii: Bóg stworzył wszechświat z niczegoex officio - z urzędu; kiedy z jednego urzędu wynika automatycznie piastowanie innegoex oriente lux - światło ze wschodu (przychodzi)ex parte - przez (dla) jedną stronę; termin prawniczyex post facto - od po fakcie; o prawie działającym wsteczex se natus - zrodzony z samego siebie (zawdzięczający wszystko sobie) (Tacitus)ex tempore - w tej chwili; natychmiastEx ungue leonem. - [Malować] lwa wedle pazura (z części wnioskować o całości). (Alkajos)ex vi termini - z definicjiexcelsior - wyżejExceptio confirmat regulam. - Wyjątek potwierdza regułę.Exceptio est ius in iudicio defendendi. - Zarzut procesowy jest środkiem obrony pozwanego.Exceptio est strictissimae interpretationis. - Wyjątek powinien być interpretowany w sposób bardzo zawężający.Exceptiones non sunt extentendae. - Wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco.Exegi monumentum aere perennius. - Zbudowałem sobie pomnik trwalszy od spiżu. (Horatius)exempli gratia (e.g.) - dosł. dzięki przykładowi; na przykładExemplis trahimur, verbis docemur. - Przykłady nas pociągają, słowa nas uczą.exeunt - wychodzą; por. exitexeunt omnes - wszyscy wychodzą; por. exitexit - wychodzi; używane w didaskalach do sztuki teatralnejExitus acta probat. - Wynik mierzy czyny; cel uświęca środki. (Ovidius)Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor. - Niech z naszych kości narodzi się mściciel. (Vergilius, Eneida)Expedit (enim) rei publicae, ne quis re sua male utatur. - W interesie państwa leży, by nikt nie używał źle swojej rzeczy.Experientia docet stultos. - Doświadczenie uczy głupców.experimentum crucis - krytyczne doświadczenie; decydujący test teorii naukowejExperto credite. - Wierzcie doświadczonemu (temu, kto doświadczył na własnej skórze). (Vergilius, Eneida)explicite - jawnieExpressa nocent non expressa non nocent. - To, co zostało wyrażone, szkodzi, nie wyrażoneExsecutio iuris non habet iniuriam. - Wykonywanie prawa nie jest bezprawiem.Extremis malis extrema remedia. - Na krańcowe zło krańcowe środki.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Faber est suae quisque fortunae. - Każdy jest kowalem swego losu. (Appius Claudius Caecus)

16

Facilius est multa facere quam diu. - Łatwiej czynić więcej (rzeczy), niż (jedną) dłużej. (Quintilianus)Facilius per partes in congitionem totius adducimur. - Łatwiej nas doprowadzić do zrozumienia całości kawałek po kawałku. (Seneca)Facta non praesumuntur, sed probantur. - Okoliczności faktycznych nie domniemywa się, lecz udowadnia (wymagają udowodnienia).Facta probantur, iura novit curia. - Okoliczności faktyczne udowadnia się (należy udowodnić), a prawo (przepisy prawne) zna sąd.Facta, non verba. - Czyny, nie słowa; czyny są ważniejsze od słów.Factum abiit, monumenta manent. - Czyn mija, (jego) pomniki pozostają (Ovidius, Fasti)Factum est illud, fieri infectum non potest. - Uczynione jest uczynione, nie można tego odczynić. (Plautus)Fallaces sunt rerum species. - Pozory rzeczy są mylące. (Seneca)Fama crescit eundo. - Plotka rośnie, rozchodząc się. (Vergilius)Fames artium magistra. - Potrzeba matką wynalazków. (dosł. bieda matką sztuk)Fames est optimus coquus. - Głód jest najlepszym kucharzem. (Cicero)Fas est et ab hoste doceri. - Wolno uczyć się nawet od wroga. (Ovidius, Metamorfozy)Fata mutari non possunt. - Przeznaczenie nie może się odmienić.Fatetur facinus qui indicium tagit. - Ten kto unika sądu przynaje się do przestępstwa.Favete linguis. - Milczcie w skupieniu [nie wymawiajcie słów złowieszczych]. (Horatius)Favorabiliores rei potius quam actores habentur. - Korzystniejszą [sytuację procesową] mają pozwani niż powodowie.Feci, quod potui, faciant meliora potentes. - Zrobiłem, co mogłem, kto potrafi, niech zrobi lepiej.felix culpa - szczęśliwa wina; św. Augustyn o grzechu pierworodnymFelix, qui potuit rerum cognoscere causas. - Szczęśliwy, kto zdołał poznać przyczyny wszechrzeczy. (Vergilius)felo-de-se - czyniący zło na sobie samym; samobójcaFere libenter homines id quid volunt credunt. - Ludzie łatwo wierzą w to, w co chcą uwierzyć. (Caesar)ferro et igni - żelazem i ogniem; ogniem i mieczemferro ignique - ogniem i mieczem; taktyka podboju i palenia ziemiferro ignique - żelazem i ogniem; ogniem i mieczemFestina lente. - Śpiesz się powoli.Fidei Defensor (Fid Def lub fd) - obrońca wiary; tytuł Henryka VIII bity na wszystkich brytyjskich monetachfides quaerens intellectum - wiara poszukująca zrozumieniaFides sine operibus mortua est. - Wiara bez uczynków jest martwa. (św. Jakub)fila vitae - nić żywotaFinis coronat opus. - Koniec wieńczy dzieło. (Ovidius)Finita est comoedia. - Komedia (sztuka) [jest] skończona.Fiscus semper habet ius pignoris. - Skarbowi państwa przysługuje zawsze prawo zastawu (na majątku dłużnika).Fiscus semper idoneus successor sit, et solvendo. - Skarb państwa jest zawsze zdolny do dziedziczenia i wypłacalny.Fiscus semper rapax. - Skarb państwa zawsze nienasycony.Flamma fumo est proxima. - Płomień jest bliski dymu; nie ma dymu bez ognia. (Plautus)fons et origo - źródło i początekForsan et haec olim meminisse iuvabit. - Być może kiedyś przyjemnie będzie wspominać i to wydarzenie. (Vergilius, Eneida)Forsan miseros meliora sequentur. - Być może nieszczęśników czekają lepsze rzeczy. (Vergilius)Fortuna caeca est. - Szczęście jest ślepe. (Cicero)Fortuna favet fortibus. - Los sprzyja dzielnym.Fortuna vitrea est: tum, cum splendet, frangitur. - Los jest kruchy: gdy błyszczy najjaśniej, łamie się.Frangar non flectar. - (Prędzej) Złamię się, (a) nie ugnę.Frangenti fidem non est fides servanda. - Nie należy dawać wiary temu, kto popełnia wiarołomstwo.Fraus est fraudem celare. - Ukrywac oszustwo jest oszustwem.Fraus sine poena esse potest, poena sine fraude esse non potest. - Występek może być bez kary, kara nie może być bez występku.Frusctus autem omnes augent hereditatem. - Wszystkie pożytki powiększają spadek.Frustra legis auxilium quaerit, qui in legem committit. - Nadaremnie szuka oparcia w prawie ten, kto je gwałci.Frustra probatur, quod probatum non relevat. - Daremnym jest dowód, jeśli nie jest dowodem stosownym.fumum vendere - sprzedawać dym; mamić obietnicamiFur est qui dolo malo rem alienam contrectat. - Złodziejem jest ten, kto w złym zamiarze zagarnia cudzą rzecz.Furiosi voluntas nulla est. - Chory umysłowo nie ma woli.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Gallia est omnis divisa in partes tres. - Galia jako całość dzieli się na trzy części (Caesar, początek "O wojnie galijskiej").Gallus in suo sterquilinio plurimum potest. - Kogut tylko na własnym gnojowisku dużo może. (Seneca)Gaudeamus igitur, iuvenes dum sumus. - Cieszmy się więc, dopóki jesteśmy młodzi (z pieśni studenckiej)Gaudia principium nostri sunt saepe doloris. - Miłe złego początki, lecz koniec żałosny.Gaudium in litteris. - Radość w wiedzy.Generalia specialibus non derogant. - Przepisy ogólne nie uchylają przepisów szczególnych.Generi per speciem derogatur. - Prawo szczególne uchyla prawo ogólne.genius loci - duch opiekuńczy miejsca; magia miejscaGladiator in arena consilium capit. - Gladiator decyduje [dopiero] na arenie (w ostatniej chwili).gloria in excelsis Deo - chwała na wysokości BoguGloria vanum et volubile quiddam est auraque mobilius. - Sława jest czymś próżnym, ulotnym i jeszcze bardziej niestałym, niż powietrze. (Seneca)gloria victis - chwała zwyciężonymGloria virtuti resonat. - Sława jest echem cnoty.Glut non facit quod facere debet, videtur facere adversus ea, quia non facit. - Jeśli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien, uważa się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni.Grammatici certant et adhuc sub iudice lis est. - Uczeni się spierają i sprawa jest wciąż nierozstrzygnięta. (Horatius)Gratiosa res homo, si homo est. - Człowiek jest wspaniały, gdy jest ludzki.Graviora manent. - Najgorsze dopiero nadejdzie.Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo. - Kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem. (Ovidius)Gutta cavat lapidem, consumitur anulus usu. - Kropla drąży skałę, użyciem ściera się pierścień. (Ovidius, Listy z Pontu)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------habemus papam - mamy papieża; ogłoszenie o wyborze przez konklawę nowego papieżaHabent sua fata libelli. - Książki mają swój los. (Terencjanus Maurus)Hanc personam induisti, agenda est. - Podjąłeś się tej roli, więc musisz ją odegrać do końca. (Seneca)Hannibal ad portas - Hannibal u bram miasta (niebezpieczeństwo bliskie)Hannibal ante portas - Hannibal u bram miasta (niebezpieczeństwo bliskie)hic iacet ... - tutaj leży (= spoczywa); napis na nagrobkachhic sepultus ... - tutaj [jest] pochowany; napis na nagrobkachHic spinas colligit, ille rosas. - Ten zbiera kolce, a tamten róże.

17

hic sunt leones - tutaj są lwy; oznaczenie nieznanego terytorium na starych mapHistoria vitae magistra. - Historia jest nauczycielką życia. (Cicero)Historiam nescire hoc est semper puerum esse. - Nie znać historii znaczy na zawsze pozostać dzieckiem. (Cicero)Hoc est verum et nihil nisi verum. - To jest prawda i nic tylko prawda.hoc tempore - w owym czasieHoc tempore obsequium amicos, veritas odium parit. - W dzisiejszych czasach pochlebstwo przysparza przyjaciół, prawdaHodie mihi, cras tibi. - Dziś mnie, jutro tobie.hominem quero - szukam człowieka (Diogenes)Hominem te memento. - Pamiętaj, że jesteś (tylko) człowiekiem.Hominis est errare, insipientis in errore perseverare. - Rzeczą ludzką jest błądzić, głupców trwać w błędzie.Hominum causa omne ius constitutum sit. - Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka.Homo doctus in se semper divitias habet. - Człowiek uczony swoje bogactwo ma zawsze ze sobą. (Phaedrus)Homo est animal sociale. - Człowiek jest istotą społeczną (towarzyską) (Aristoteles).homo faber - (nowołacińskie) człowiek wytwórcaHomo homini lupus est. - Człowiek człowiekowi wilkiem. (Plautus)Homo homini mei meus non est. - Wasal mego wasala nie jest moim wasalem.homo insipiens - człowiek głupihomo ludens - (nowołacińskie) człowiek bawiący sięhomo novus - człowiek nowy (Salustiusz)Homo sacra res homini. - Człowiek rzeczą świętą dla drugiego człowieka [zabijany bywa obecnie dla zabawy i rozrywki] (Seneca, Listy moralne)Homo sum, humani nihil a me alienum puto. - Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. (Terentius)Homo sum, humani nil a me alienum puto. - Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. (Terentius)homo universalis - człowiek wszechstronnyhomo viator - podróżny, pielgrzymHomo vitae commodatus non donatus est. - Życie jest człowiekowi pożyczone, nie dane. (Publilius Syrus)Honesta mors turpi vita potior. - Lepsza zaszczytna śmierć niż haniebne życie. (Tacitus)Honesta res est laeta paupertas. - Szacowna to rzecz pogodne ubóstwo. (Seneca, Listy moralne)Honor est praemium virtutis. - Honor jest nagrodą za cnotę. (Cicero)Honores mutant mores. - Zaszczyty odmieniają obyczaje; potęga psuje.honoris causa - dla zaszczytu; honorowy stopień naukowyHonos habet onus. - Zaszczyt nakłada ciężar (sława niesie brzemię).hora somni (skrót: h.s.) - w godzinie snu (wieczorem); napis na recepcie lekarskiejhoras non numero nisi serenas - liczę tylko słoneczne godziny; popularny napis na zegarach słonecznychhorribile dictu - straszne do opowiadania; strach powiedziećHospes, hostis. - Każdy obcy to wróg.Humana non sunt turpia. - Co ludzkie, nie hańbi.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ianuis clausis - przy zamkniętych drzwiachIbi victoria, ubi concordia. - Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. (dosł. tam zwycięstwo, gdzie zgoda)ibidem (skrót: ibid. lub ib.) - tamże; w tym samym miejscu; zwykle w bibliografiiId certum est quod certum reddi potest. - To jest pewne co może być uczynione pewnym.id est (skrót: i.e.) - to jest; to znaczy; w tym przypadkuidem - (skrót: id.) to samoIgnavis semper feriae. - Lenie zawsze mają święto.igne atque ferro - ogniem i mieczem; taktyka podboju i palenia ziemiigni ferroque - ogniem i mieczem; taktyka podboju i palenia ziemiIgnis non exstinguitur igne. - Ognia nie gasi się ogniem.Ignoranti non currit tempus. - Termin nie biegnie przeciw niewiedzącemu.Ignorantia iuris nocet, ignorantia facit non nocet. - Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi.Ignorantia iuris nocet. - Nieznajomość prawa szkodzi.Ignorantia legis exusat neminem. - Nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia.Ignoti nulla cupido. - Nie ma pragnienia nieznanego. (Czego oczy nie widzą, tego sercu nie żal)Ille dolet vere, qui sine teste dolet. - Ten opłakuje szczerze, kto opłakuje bez świadków. (Martialis)imago dei - na obraz bożyimitatio dei - na podobieństwo bożeImpares nascimur, pares morimur. - Rodzimy się nierówni, umieramy równi (w obliczu śmierci wszyscy są równi). (Seneca, Listy moralne)Imperare sibi maximum est imperium. - Panować nad sobą to najwyższa władza. (Seneca, Listy moralne)imperium in imperio - imperium w imperium; grupa ludzi podległa swoim przywódcom bardziej niż głównym imperatoromimperium sine fine - imperium bez końca; w "Eneidzie" Wergiliusza Jowisz rozkazał Eneaszowi założyć miasto (Rzym) które da początek niekończącemu się imperiumimplicite - domyślnieimpos animi - słaby na umyśleImpossibilium nulla obligatio est. - Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe.Impossibilium nulla obligatio est. - Nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych.imprimatur - może być drukowane; pozwolenie na publikację dawane przez cenzurę (pierwotnie katolickiego biskupa)in absentia - pod nieobecność; o procesie toczącym się pod nieobecność oskarżonegoin aqua scribis - piszesz na wodzie; to nie jest pewnein arena aedificas - budujesz na piasku; to nie są realne podstawyin articulo mortis - w obliczu śmierciin camera - dosł. w komnacie; w tajemnicyIn conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectare placuit. - Przyjęto, że w umowach należy uwzględniać raczej wolę stron umawiających się niż słowa (formalne)In criminalibus probationes debent esse luce clariores. - W sprawach karnych dowody powinny być jaśniejsze od światła.In criminalibus voluntas pro facto reputabiteru. - W sprawach karnych zamiar będzie uważany za czyn.In divisa est causa pignoris. - Sprawa zastawu jest niepodzielna.In dubio contra fiscum. - W razie wątpliwości (należy orzec) na niekorzyść skarbu państwa.In dubio pro reo. - W razie wątpliwości [należy rozstrzygać] na korzyść pozwanego.in duplo - w dwóch [kopiach]in effigie - w postaci obrazu; w przeciwieństwie do "osobiście"

18

In eodem prato bos herbam quaerit, canis leporem, ciconia lacertam. - Na tej samej łące wół szuka trawy, pies zająca, a bocian jaszczurki (z jednej książki każdy wybiera to, co go najbardziej interesuje). (Seneca, Listy moralne)in extenso - w długiej [formie]; w całej rozciągłości; w pełni; bez skrótówin fidem - do wiary; do potwierdzenia czegośin fine (skrót: i.f.) - w końcuin flagrante delicto - dosł. w płonącej zbrodni; na gorącym uczynkuin flagranti - na gorącym uczynku; por. in flagrante delictoin flore - w kwiecie; w okresie kwitnieniain foro - na forum; w sądziein illo tempore - w owym czasie; zwł. w czytaniu podczas Mszyin lacte matris praebibere - wyssać z mlekiem matki (św. Augustyn)In legibus fundamentum rei publicae. – Fundament republiki tkwi w ustawach. - In legibus magis simplicitas quam difficultas placet. - W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość.In libris libertas. - W książkach wolność.in loco - w miejscu; na miejscuin loco parentis - na miejscu rodziców; termin prawniczy oznaczający podjęcie odpowiedzialności i władzy rodzicielskiejIn magnis et voluisse sat est. - W rzeczach wielkich wystarczy chcieć. (Propercjusz)In maiore minus inest. - W większym tkwi też mniej.in manus tuas commendo spiritum meum - w ręce twe składam ducha mego; wg. św. Łukasza ostatnie słowa Jezusa na Krzyżuin media res - w środku rzeczy; wg. Horacego technika literacka polegająca na rozpoczynaniu opowiadania od środka fabułyIn medio tutissimus ibis. - W środku rzeczy będziesz najbezpieczniejszy. (Ovidius)in memoriam - w pamięci; na pamiątkę; dla uczczenia pamięci zmarłegoin nuce - w skorupce orzecha; w skrócieIn omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda sit. - We wszystkim, szczególnie jednak w prawie, należy mieć na względzie [zasady] słuszności.In pari causa melior est conditio possidentis. - W jednakowej sytuacji lepsza jest pozycja posiadacza.In pari causa possessor potior haberi debet. - W równym położeniu za lepszego należy uznać posiadacza.in partibus infidelium - w kraju niewiernych (= nie-Chrześcijan)In propria causa nemo iudex. - Nie można być sędzią we własnej sprawie.in rerum natura - w naturze rzeczyin saeculo - w wieczności; na wieki wieków; na zawszein salvo - w zbawieniu; w bezpieczeństwiein silico - (pseudo-łacina) w krzemie; doświadczenie przeprowadzane jako symulacja komputerowa; por. in vitro i in vivoIn silvam non ligna feras. - Nie znoś drew do lasu. (Horatius, Satyry)in situ - w miejscu [początkowym]; w medycynie oznacza że choroba nie przeniosła się jeszcze w inne regionyin spe - (dosł. w nadziei) w przyszłości; o czymś co ma nastąpić (np. magister in spein statu nascendi - w stanie narodzin; na samym początku; w fazie początkowejIn testamentis plenius voluntates testantium interpretamur. - Wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli testatorów.in toto - w całości; całkowiciein triplo - w trzech [kopiach]In vino veritas. - W winie prawda (pijany łatwiej mówi prawdę). (Plato, Uczta)In virtute sunt multi ascensus. - W cnocie jest wiele stopni. (Cicero)in vitro - w szkle; doświadczenie przeprowadzane w środowisku laboratoryjnym (np. w probówce); przeciwieństwo in vivoin vivo - w życiu; doświadczenie przeprowadzanie w żywym organizmie; przeciwieństwo in vitroInaudita causa quamquam damnari aequitatis ratio non patitur. - Poczucie słuszności nie pozwala na skazanie kogokolwiek bez wysłuchania jego sprawy.incipit - rozpoczyna się ...; początkowe wyrazy utworuIncivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere. - Nieprawidłowe jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy na podstawie jednego jej fragmentu.incredibile dictu - niewiarygodne do opowiedzeniaInde datae leges, ne fortior omnia posset. - Po to zostały dane prawa, aby silniejszy nie mógł wszystkiego.index librorum prohibitorum - spis ksiąg zakazanych; lista książek uznawanych za heretyckie przez kościół katolickiIngenii vis praeceptis alitur et crescit. - Rada żywi i krzewi siłę umysłu.Inhumanitas omni aetate molesta est. - Brak człowieczeństwa szkodzi w każdym wieku. (Cicero)Inicua numquam regna perpetuo manent. - Niegodziwe (niesprawiedliwe) rządy nie trwają nigdy wiecznie.Iniqua nunquam regna perpetuo manent. - Tyrani nie rządzą wiecznie. (Seneca Philosophus)Iniuriam qui facere constituit, iam fecit. - Kto postanowił dokonać przestępstwa, już go dokonał.Iniuriam qui factures est, iam facit. - Kto ma zamiar wyrządzać krzywdę, już krzywdzi.integer vitae scelerisque purus - nienaruszony życiem i wolny od nikczemności (Horacy); hymn pogrzebowyinter alia - pośród innych [rzeczy]; między innymiInter arma silent leges. - Pośród oręża (podczas wojny) milczą prawa.Inter arma silent Musae. - W czasie wojny milczą Muzy (nie ma czasu na twórczość). (Cicero)inter caetera - pośród innych; tytuł bulli papieskiejinter malleum et incudem - między młotem i kowadłem (Orygenes)inter spem et metum - między nadzieją a stracheminter vivos - między żywymi; o przenoszeniu własności między żywymi ludźmi w przeciwieństwie do dziedziczenia; zwł. w prawie podatkowymInterest rei publice, ne maleficia remaneant impunita. - W interesie państwa leży, aby czyny bezprawne nie pozostały bez kary.intra muros - wewnątrz murów; prywatny; nie publicznyIntra Vires - w ramach władzy; w mocyInventas vitam iuvat excoluisse per artes. - Uczyńmy życie lepszym przez naukę i sztukę. (Vergilius)Inveterata consuetudo pro lege custoditur. - Dawny zwyczaj przestrzegany jest jak prawo (na równi z ustawą).Invidia gloriae assiduus comes est. - Zawiść jest stałym towarzyszem sławy.Invitum qui servat, idem facit occidenti. - Kto ocala kogoś wbrew jego woli, to tak jakby go zabijał (Horatius, Ars poetica).Ipos iure. – Z samego prawa. - Ipsa scientia potestas est. - Sama wiedza jest potęgą. (Bacon)ipsa sua melior fama - lepszy od swojej reputacjiipse dixit - sam powiedział; podkreślenie że stwierdzenie pochodzi z szanowanego źródłaipsissima verba - te same słowa; dokładnie słowo za słowo; por. verbatimipso facto - przez sam fakt

19

Ira furor brevis est. - Gniew jest chwilowym szaleństwem (trzeba panować nad gniewem, inaczej on zapanuje nad nami). (Horatius, Listy)Ira sine viribus vana est. - Bezsilny gniew jest próżny. (Liwiusz, Seneca)Is damnum, dat qui iubet dare. - Ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić.is fecit cui prodest - ten zrobił komu to przynosi korzyśćIs fecit, cui prodest. - Ten uczynił, komu (to) przynosi korzyść.ita vero - zatem prawdą [jest]; rzeczywiście; Rzymianie nie mieli słowa "tak"ite missa est - idźcie ofiara spełniona; słowa kończące mszę rzymskąIucundi acti labores. - Miłe są trudy zakończone (przyjemnie wspominać trudne chwile). (Cicero)iunctis viribus - wspólnymi siłamiIura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. - Praw nie ustanawia się dla poszczególnych osób, lecz dla ogółu.Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur. - Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz dla wszystkich.iurare in verba magistri - przysięgać na słowa nauczyciela; ślepo wierzyć; uznawać autorytet nauczyciela za argument ostateczny (Horacy)Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere. - Oto są nakazy prawa: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, każdemu oddać to, co mu się należy.Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. - Nauka prawa jest znajomością spraw boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym, co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe.Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. - Wiedza prawnicza jest znajomością spraw boskich i ludzkich, rozumieniem tego, co dobre i słuszne.Ius civile vigilantibus scriptum est. - Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych.Ius est ars boni et aequi. - Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne.Ius ignorantia non excusat. - Nieznajomość prawa nie usprawiedliwia.ius primae noctis - prawo pierwszej nocyIus publicum privatorum pactis mutari non potest. - Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami (osób) prywatnych.Iusiurandum patri datum usque ad hanc diem ita servavi. - Przysięgę złożoną ojcu aż po dzień dzisiejszy tak zachowałem. (Hannibal)Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. - Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą zagwarantowania każdemu jego prawa.Iustitia fundamentum regnorum. - Sprawiedliwość jest podstawą rządów (panowania).Iustitia non debet claudicare. - Wymiar sprawiedliwości nie powinien niedomagać.Iustitia non novit patrem nec matrem, solam veritatem spectat. - Sprawiedliwość nie zna ojca ani matki, ma wzgląd jedynie na prawdę.Iustitias vestras iudicabo. - Osądzę waszą sprawiedliwość.Iustitias vestras iudicabo. - Sprawiedliwość waszą sądzić będą.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Labor omnia vincit. - Praca wszystko przezwycięża.labuntur anni - mijają lata (Horacy)lapsus calami - pomyłka pióralapsus linguae - pomyłka językalapsus memoriae - pomyłka pamięciLaudamus veteres, sed nostris utimur annis. - Chwalimy dawne, lecz żyjemy własnymi latami.Laudant illa, sed ista legunt. - Chwalą jedne (dzieła), ale inne czytają. (Martialis)Laudant, quod non intelligunt. - Chwalą to, czego nie rozumieją.laudator temporis acti - chwalca przeszłości; konserwatystaLaus alit artes. - Pochwała karmi sztukę (artysta lepiej tworzy, gdy znajduje uznanie). (Seneca za Enniuszem)laus deo - chwała Bogulavare manus - umywać ręceLectio brevior lectio potior. - Najkrótsze czytanie jest najbardziej prawdopodobne.Lege non distinguente nec nostrum est distinguere. - Czego prawo nie rozróżnia, tego nie należy rozróżniać.Legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus. - Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury.Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur. - Prawo powinno być zwięzłe, aby łatwiej mogli je zapamiętać ci, którzy go nie znają (niedoświadczeni).Leges ab omnibus intellegi debent. - Ustawy powinny być zrozumiale dla wszystkich.Leges bonae ex malis moribus procreantur. - Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów.Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt. - Prawo przedkłada dobro ogółu ponad dobro jednostki.Leges salutem civitatis saluti singularum anteponunt. - Prawa ustawy przedkładają społeczeństwo ponad dobro jednostki.Legibus idcirco omnes servimus, ut liberi esse possimus. - Dlatego wszyscy służymy prawu, żebyśmy mogli być wolnymi (obywatelami).legitime - wymuszony udział; termin prawniczy na część spadku z której nie można wydziedziczyć najbliższej rodzinyLegum ministri magistratus, legum interpretes iudicies. - Urzędnicy są sługami prawa, a sędziowie tłumaczami prawa.Legum ministri sunt magistratus. - Urzędnicy są sługami prawa.Legum servi sumus ut liberi esse possimus. - Jesteśmy niewolnikami prawa po to, aby być wolnymi. (Cicero)Leve fit, quod bene fertur, onus. - Ciężar jest lżejszy, gdy niesiony dobrze. (Ovidius)Lex breve esse oportet. - Ustawa powinna być zwięzła.Lex iubet ea, quae facienda sunt prohibetque contraria. - Prawo nakazuje to, co należy czynić i zakazuje rzeczy przeciwnych.Lex iusta libertati, aequalitati et fraternitati praesidio est. - Sprawiedliwe prawo stoi na straży wolności, równości i braterstwa.Lex lege tollitur. - Ustawa uchylana jest ustawą (ustawę uchyla się ustawą).Lex malla, lex nulla. - Złe prawo nie jest prawem. (Św. Tomasz z Akwinu)Lex mitior retro agit. - Ustawa łagodniejsza działa wstecz.Lex nihil frustra facit. - Prawo nie czyni niczego nadaremnie.Lex non obligat nisi promulgata. - Ustawa obowiązuje jedynie z chwilą ogłoszenia (promulgacji).Lex posterior derogat (legi) priori. - Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą.Lex posterior generalis non derogat legi priori (anteriori) speciali. - Ustawa późniejsza o charakterze ogólnym nie uchyla wcześniejszej ustawy szczególnej.Lex posteriores priores contrarias abrogant. - Ustawy późniejsze uchylają sprzeczne z nimi ustawy wcześniejsze.Lex primaria derogat legi subsidiariae. - Ustawa zasadnicza znosi ustawę posiłkową.Lex prospicit non respicit. - Ustawa działa do przodu, a nie wstecz.Lex retro non agit. - Ustawa nie działa wstecz.Lex severior retro non agit. - Ustawa surowsza nie działa wstecz.Lex specialis derogat (legi) generali. - Ustawa szczegółowa znosi ustawę ogólną.

20

Lex superior derogat legi interiori. - Ustawa wyższej rangi uchyla ustawę niższej rangi.lex talionis - prawo zemsty; oko za okoLex universa est, quae iubet nasci et mori. - Powszechne jest prawo, które każe rodzić się i umierać. (Publilius Syrius)Libera matrimonia esse antiquitus placuit. - Z dawna już postanowiono, że małżeństwa są wolne.Liberae sunt nostrae cogitationes. - Nasze myśli są wolne. (Cicero)Libertas est potestas faciendi id, quod iure licet. - Wolność jest to możliwość czynienia tego, co prawnie wolno.Libertas inaestimabilis res est. - Wolność jest rzeczą bezcenną.Libertas inaestimabilis res est. - Wolność jest rzeczą bezcenną. (Corpus Iuris Civilis)liberum veto - (dosł. wolne "nie pozwalam") prawnicze wyrażenie braku akceptacjiLibri amici, libri magistri. - Książki przyjaciółmi, książki nauczycielami.licentia poetica - swoboda poetycka (Seneka)Littera docet, littera nocet. - Litera uczy, litera szkodzi.Littera scripta manet. - Słowo zapisane pozostaje.Litterae non erubescunt. - Pismo się nie rumieni ze wstydu (papier jest cierpliwy, pisać można wszystko). (Cicero)Litterarum radices amarae sunt, fructus dulces. - Korzenie wiedzy są gorzkie, owoce słodkie.locus classicus - klasyczne miejsce; cytat z tekstu klasycznego jako przykład na coślocus standi - punkt widzeniaLongus possessio parit ius possidendi et tollit actionem vero domino. - Długotrwałe posiadanie stwarza prawo posiadania i pozbawia prawdziwego właściciela prawa do wytoczenia powództwa.lorem ipsum - przekręcony fragment z "Bonorum et Malorum" Cycerona używany do próbkowania czcioneklucidus ordo - jasny układ; przejrzysta konstrukcjaLucri bonus est odor ex re qualibet. - Przyjemny jest zapach bogactwa, skądkolwiek by się rozchodził (Juwenalis)lupus in fabula - sedno sprawy; o wilku mowa (dosł. wilk w bajce) (Terentius)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Magistratum legem esse loquentem, legem autem mutum magistratum. - Urzędnik jest mówiącym prawem, prawo zaś niemym urzędnikiem.magna cum laude - z wielką chwałąMagna Europa est Patria Nostra - wielka Europa jest naszą [wspólną] ojczyzną; polityczne hasło pan-EuropeistówMagna res est vocis et silentii temperamentum. - Wielką rzeczą jest wiedzieć, kiedy mówić i kiedy milczeć.magnis nominis umbra - cień wielkiego imienia; cień dawnej świetnościmagno cum gaudio - z wielką radościąmagnum in parvo - dużo w małym; wiele treści w krótkiej wypowiedzimagnum opus - wspaniałe dzieło; o (czasem ironicznie) czyimś dokonaniuMagnus ille est, qui fictilibus sic utitur, quemadmodum argento. - Wielki jest, kto glinianymi naczyniami posługuje się tak, jak i srebrną zastawą. (Seneca, Listy moralne)Magnus ille, qui in divitiis pauper est. - Wielki jest, kto będąc bogatym, żyje jak ubogi. (Seneca)Maior reverentia e longinquo. - Większy szacunek z daleka. (Tyberiusz)maiori cede - ustąp starszemu (Katon)mala fide - w złej wierze; o czynie dokonanym ze świadomością łamania prawaMala mali malo mala contulit omnia mundo. - Całe zło świata wynikło z powodu jabłka.Male nostro iure uti non debemus. - Nie powinniśmy źle korzystać z (przysługującego nam) prawa.malo malo malo malo - (żart.) wolałbym być jabłonią niż złym człowiekiem w niebezpieczeństwiemalum discordiae - zło niezgodyMalum est consilium, quod mutari non potest. - Zła jest narada, która nic nie może zmienić. (Publilius Syrius)Malum est in necessitate vivere, sed in necessitate vivere necessitas nulla est. - Źle jest żyć w okowach konieczności, żadna jednak konieczność nie zmusza nas do życia (Seneca za Epikurem)malum in se - zło samo w sobie; zbrodnia która jest sama w sobie złem; por. malum prohibitummalum prohibitum - zło zabronione; coś co uznane jest społecznie za złe i zabronione ale nie jest złe samo w sobie; por. malum in seManifesta non egent probatione. - (To, co) oczywiste nie wymaga dowodu.Manifestum non eget probatione. - (To, co) oczywiste nie wymaga dowodu.manu propria (skrót: m.p.) - uczynione własnoręcznieManus manum lavat. - Ręka rękę myje.Mater artium necessitas. - Potrzeba jest matką wynalazków.Maxima debetur puero reverentia. - Dziecku należy się szczególny szacunek (nie należy gorszyć dzieci). (Juvenalis, Satyry)Maximum ius saqepe maxima (est) iniuria. - Najwyższe prawo (najsurowsza kara) często bywa największą niesprawiedliwością.Me nemo ministro fur erit. - Nie będę pomocnikiem złodzieja. (Juvenalis, Satyry)me vexat pede - dosł. zdenerwuj mnie nogą; kopnij mniemea (maxima) culpa; moja (wielka) wina; wyrażenie skruchy za grzechy w chrześcijańskich modlitwach i spowiedzi - Mea mihi conscientia pluris est quam omnium sermo. - Moje sumienie znaczy dla mnie więcej niż cała mowa. (Cicero)Medici graviores morbos asperis remediis curant. - Lekarze leczą poważniejsze choroby ostrzejszymi środkami. (Curtius Rufus)Medicus curat, natura sanat. - Lekarz leczy, natura uzdrawia.Medio tutissimus ibis. - Najbezpieczniej chodzić środkiem; miej umiar we wszystkim (Ovidius)Melius est ut scandalum oriatur, quam ut veritas relinquatur. - Lepiej jest dopuścić do skandalu, aniżeli odstąpić od prawdy.Melius frangi quam flecti. - Lepiej się złamać, niż ugiąć.memento mori - pamiętaj że musisz umrzeć; przypomnienie że nie można uniknąć śmierci (pozdrowienie używane przez kamedułówMendacem memorem esse oportet. - Kłamca potrzebuje (dobrej) pamięci. (Quintilianus)Mens agitat molem. - Umysł porusza materią. (Vergilius)Mens cuique deus. - Myśl dla każdego bogiem. (Heraklit z Efezu)Mens regnum bona possidet. - Dobry umysł posiada królestwo; jest bogactwem. (Seneca)Mens sana in corpore sano. - W zdrowym ciele zdrowy duch (umysł).Meum pactum dictum. - Moim zobowiązaniem jest słowo.Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt. - Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację.mirabile dictu - wspaniałe do opowiedzenia; aż dziw powiedziećmiscere utile dulci - łączyć przyjemne z pożytecznym (Horacy)modus operandi (skrót: M. O.) - sposób działania; zwykle opis metody przestępstwamodus ponens - metoda dodawania; "metoda potwierdzania"modus tollens - metoda odejmowania; "metoda zaprzeczania"modus vivendi - sposób życia; zawarcie porozumienia między dwoma stronami aby życie toczyło się dalejMora trahit periculum. - Zwłoka pociąga za sobą ryzyko (zwiększa odpowiedzialność dłużnika).more antiquo - starym obyczajemmore maiorum - obyczajem przodków

21

moribunda - naznaczony piętnem śmiercimorituri te salutant - idący na śmierć pozdrawiają cię; pozdrowienie gladiatorów dla Cezaramors immortalis - nieśmiertelna śmierć (Lukrecjusz)Mors malum non est, sola ius aequum generis humani. - Śmierć nie jest złem, a jedynie prawem obowiązującym cały rodzaj ludzki. (Seneca)Mors ultima linea rerum est. - Śmierć jest ostateczną granicą (wszystkich) rzeczy. (Horatius)Mulier ideo bene olet, quia nihil olet. - Kobieta wtedy ładnie pachnie, gdy wcale nie pachnie (prostota jest ozdobą). (Cicero)Mulieres in Ecclesiis taceant. - Kobiety mają milczeć w kościele. (św. Paweł)Multa scelera legem et iudicem effugiunt. - Wiele zbrodni uchodzi przed prawem i sędzią.Multi famam, conscientiam pauci verentur. - Wielu przejmuje się sławą, niewielu swoim sumieniem. (Plinius)multum in parvo - wiele w niewielu [słowach]; zwięzłymultum non multa - dużo a niewiele; dużo pod względem jakościMundi est propria virtus. - Cnota jest właściwością świata. (Cicero za Chryzypem)Mundus vult decipi, ergo decipiatur. - Świat chce być oszukiwany, niech więc go oszukują.Mus uni non fidit antro. - Mysz nie polega na jednej dziurze. (Plautus)Musica delenit bestiam feram. - Muzyka łagodzi dziką bestię; łagodzi obyczaje.mutatis mutandis - zmieniając co ma być zmienione; ze stosownymi zmianamiMutato nomine de te fabula narratur. - O tobie ta bajka mówi, choć pod zmienionym imieniem. (Horatius, Satyry)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem. - Słuszne jest, aby nikt nie wzbogacił się z cudzej straty.Nascetur ridiculus mus - [Góry w połogu legną,] a mysz się urodzi; o twórczości artystycznej (Horatius)Natura horret vacuum. - Natura nie znosi próżni.Natura nihil fit in frustra. - Natura nie robi nic na próżno.Naturalia non sunt turpia. - To, co naturalne, nie przynosi wstydu.Naturam expelles furca, tamen usque recurret. - Choćbyś widłami wypędzał naturę, ona i tak wróci. (Horatius, Listy)Navigare necesse est, vivere non est necesse. - Żeglowanie jest koniecznością, życie nią nie jest (dewiza marynarzy). (Plutarch za Pompejuszem wielkim)Ne bis in idem. - Nie dwa razy o to samo (nie wszczyna się procesu przeciw tej samej osobie w tej samej sprawie).Ne eat iudex ultra petita partium. - Niech nie wychodzi sędzia ponad żądania stron.ne plus ultra - nic ponad; najlepszy przykład/przejaw czegośNe puero gladium. - Nie dawaj dziecku miecza.Ne quid nimis. - Nic ponad miarę (zachęta do zachowania umiaru). (Solon)Ne quis absens puniatur. - Nieobecny niech nie będzie karany.Ne sutor supra crepidam iudicet. - Niech szewc nie ocenia tego, co jest powyżej trzewika. (Pliniusz Starszy)Ne sutor supra crepidam iudicet. - Niech szewc nie ocenia tego, co powyżej trzewika (pilnuj szewcze kopyta).Nec Hercules contra plures. - Na nic Herkules na wielu; siła złego na jednego.Nec mortem effugere quisquam nec amorem potest. - Nikt nie może wymknąć się śmierci i miłości.nec nunitus cladis - nie ma nikogo, kto doniósłby o klęscenec plus ultra - nic ponad; najlepszy przykład/przejaw czegośNec possum tecum vivere, nec sine te. - Nie mogę żyć ani z tobą, ani bez ciebie. (Martial)Nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres. - Jako wierny tłumacz będziesz uważał, aby nie tłumaczyć słowo za słowo. (Horatius)Necesse est multos timeat quem multi timent. - Wielu musi się bać ten, kogo wielu się boi. (Seneca za Decimusem Laberiuszem)Necessitas non habet legem. - Konieczność nie zna prawa.nemine contradicente (skrót: nem. con.) - bez sprzeciwuNeminem captivabimus nisi iure victum. - Nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem.Neminem laedit, qui suo iure utitur. - Nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa.Nemo ante mortem beatus. - Nikogo nie można nazwać szęśliwym przed śmiercią. (Solon)Nemo auditur propriam turpitudinem allegans (ad C785). - Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany.Nemo dat quod non habet. - Nie da, kto nie ma.Nemo debet lucrari ex alieno damno. - Nikt nie może wzbogacać się z cudzej szkody.Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed meliorem facit. - Dochodzenie sprawy przed sądem nie może pogorszyć, lecz jedynie polepszyć sytuację powoda.Nemo est casu bonus. - Nikt nie jest dobry przypadkiem (moralna doskonałość wymaga pracy). (Seneca, Listy moralne)Nemo est iudex in propria causa. - Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest. - Nikt nie może poprzez własny występek (delikt) uczynić lepszym swego położenia.Nemo iudex idoneus in propria causa. - Nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie.Nemo iudex idoneus in re sua. - Nikt niech nie sądzi we własnej sprawie.Nemo liber est qui corpori servit. - Nie jest wolny kto jest niewolnikiem (swojego) ciała.Nemo nisi mors. - Nic prócz śmierci (nas nie rozdzieli) (napis na obrączce)Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet. - Nie można przenieść na drugiego więcej praw, niż ma się samemu.Nemo pro parte intestatus decedere potest. - Nikt nie może umrzeć częściowo z testamentem, częściowo bez testamentu.Nemo propheta in patria sua. - Nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie.Nemo punitur pro alieno delicto. - Nikt nie może ponieść kary za cudze przestępstwo.Nemo regere potest nisi qui et regi. - Tylko ten potrafi rządzić, kto umie być posłusznym władzy. (Seneca, O gniewie)Nemo sapiens nisi patiens. - Nie jest mądry, kto nie jest cierpliwy.Nemo sine vitiis est. - Nikt nie jest bez wad.Nemo surdior est quam is qui non audiet. - Nikt nie jest bardziej głuchy niż ten, kto nie słucha.Nemo testis idoneus in propria causa. - Nikt nie jest odpowiednim świadkiem we własnej sprawie.Nemo timendo ad summum pervenit locum. - Nikt nie zdobywa szczytu bojąc się. (Publilius Syrus)Nervus belli pecunia. - Pieniądz jest nerwem wojny. (Cicero)Nescit vox missa reverti. - Słowo, które raz wyleciało, nie potrafi wrócić (należy zachować ostrożność przed opublikowaniem czegoś). (Horatius, Listy)nigro notanda lapillo - (dzień niepomyślny, fatalny) do zaznaczenia czarnym kamykiemNihil ab omni parte beatum est. - Nie ma czegoś dobrego pod każdym względem.Nihil agere delectat. - Nic nie robić jest rzeczą przyjemną. (Cicero)Nihil difficile amanti esse puto - Twierdzę, że dla kochającego nic trudnego. (Cicero)Nihil est in intellectu quin prius fuerit in sensu. - Nie ma nic w umyśle, czego by przedtem w zmysłach nie było (z Arystotelesa)Nihil est incertius volgo. - Nie ma nic mniej pewnego od (przychylności) tłumu. (Cicero)Nihil nobis metuendum est, praeter metum ipsum. - Nie mamy czego się bać, poza samą bojaźnią. (Caesar)

22

nihil novi sub sole - nic nowego pod słońcem = nil novi sub sole (biblijne)nihil obstat - nic nie stoi na przeszkodzie; notatka na stronie tytułowej wskazująca że cenzor katolicki nie znalazł nic niewłaściwego; por. imprimaturnihil per os (skrót: n.p.o.) - nic doustnie (zapis na recepcie lekarskiej)Nihil probat, qui nimium probat. - Nie udowadnia niczego, kto dowodzi zbyt wiele.Nihil tam absurde dici potest, quod non dicatur ab aliquo philosophorum. - Nic tak niedorzecznego nie można powiedzieć, czego by już jakiś filozof nie powiedział. (Cicero)Nihil tam munitum quod non expugnari pecunia possit. - Nie ma nic tak silnego, czego nie mogłyby pokonać pieniądze. (Cicero)nil admirari - niczemu się nie dziwić (Horacy)Nil agit exemplum litem quod lite resolvit. - Niewiele wart przykład, który rozwiązuje spór nowym sporem.nil desperandum - nie należy rozpaczać (Horacy)Nil desperandum. - Nie należy tracić nadziei. (Horatius, Pieśni)Nil homini certum est. - Dla człowieka nie ma nic pewnego. (Ovidius, Żale)Nil nisi bene. - Mów dobrze lub wcale.nil novi sub sole - nic nowego pod słońcem = nihil novi sub sole (biblijne)Nil recte sine exemplo docetur. - Nie można prawidłowo uczyć bez przykładu.Nisi credideritis, non intelligetis. - Dopóki nie uwierzysz, nie zrozumiesz. (Św. Augustyn)nolens (aut) volens - chcąc (lub) nie chcącNoli equi dentes inspicere donati. - Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby. (Św. Hieronim)noli me tangere - nie dotykaj mnie; wg. Ewangelii św. Jana słowa Chrystusa do Marii Magdaleny po ZmartwychwstaniuNoli simul flare sobereque. - Nie gwiżdż i nie pij jednocześnie.Noli turbare circulos meos. - Nie zamazuj moich kół (nie przeszkadzaj mi w pracynolle prosequi - nie chcąc oskarżać; wniosek prawny o wycofanie zarzutów zwykle w zamian za ugodęnolo contendere - bez dyskusji; oświadczenie obrońcy że oskarżony nie przyznaje się do winy ale przyjmie karę (nie może być użyte jako dowód w innej sprawie)Nolunt, ubi velis, ubi nolis, cupiunt. - Kiedy chcesz, odmawiają, kiedy nie chcesz, pragną (o kobietachnomen nescio (N. N.) - dosł. nie znam nazwiska; nazwisko nieznaneNomina stultorum parietibus haerent. - Imiona głupców oblepiają ściany; głupcy często pokazują się publicznie.Nomina sunt odiosa. - Nie należy wymieniać nazwisk. (Cicero)non canimus surdis - nie śpiewamy dla głuchych (Wergiliusz)non causa pro causa - brak przyczyny z przyczynynon compos mentis - nie w pełni władz umysłowych; niespełna rozumunon compos sui - nie w pełni władz umysłowychnon deese patriae - nie opuść ojczyznynon ens - coś, co nie istniejenon erat his locus - coś nie na miejscu; dygresjaNon est ad astra mollis e terris via. - Nie ma łatwej drogi z ziemi do gwiazd. (Seneca)Non est beatus, esse se qui non putat. - Nie jest szczęśliwy, kto się za takiego nie uważa. (Seneca za Publiliuszem Syrusem)Non est viri timere sudorem. - Nie wypada mężczyźnie obawiać się trudu. (Seneca)Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. - Reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą.Non exemplis, sed legibus iudicandum est. - Należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia.non licet - nie wolno; nie godzi sięnon liquet - nic stąd nie wynikanon mihi solum - nie tylko dla siebieNon mortem timemus, sed cogitationem mortis. - Nie śmierci się boimy, lecz myśli o śmierci. (Seneca, Listy moralne)Non nova, sed novae. - Nie nowa rzecz, ale w nowy sposób przedstawiona.Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta. - Argumenty należy oceniać nie wedle ich liczby, ale wagi.non obstante veredicto - nie przyjmując wyroku; wniosek o ponowne rozpatrzenie wyroku ponieważ wyrok jest nielogicznyNon omne licitum honestum est. - Nie wszystko, co dozwolone, jest godziwe.Non omne quod licet honestum est. - Nie wszystko co jest dozwolone, jest uczciwe. (Corpus Iuris Civilis)Non omne quod licet honestum est. - Nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe.Non omne quod nitet aurum est. - Nie wszystko złoto co się świeci.Non omnes eadem mirantur amantque. - Nie wszyscy to samo podziwiają i kochają. (Horatius)Non omnes possumus omnia. - Nie wszyscy możemy wszystko. (Vergilius)non omnis moriar - nie wszystek umrę (żyć będę w swej twórczości) (Horatius, Pieśni)Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem. - Nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku.non plus ultra - nic ponad; najlepszy przykład/przejaw czegośNon progredi est regredi. - Nie czynić postępów to cofać się.Non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. - Ubogi jest nie ten, kto mało ma, lecz ten, kto chce mieć więcej.(Seneca, Listy moralne)non quo sed quo modo - nie ważne dokąd, ale ważne w jaki sposóbNon scholae, sed vitae discimus. - Uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia. (parafraza Seneki)Non semper erit aestas. - Nie zawsze będzie lato (przygotuj się na trudniejsze czasy).Non semper Saturnalia erunt. - Nie zawsze trwać będą Saturnalia (nie co dzień jest święto).non sequitur - nie wyynika; stwierdzenie które jest wynikiem błędnej logikinon serviam - nie będę służyćnon sum qualis eram - nie jestem już, jakim byłemnon tibi spiro - żyję nie dla ciebie, nie dla twojej przyjemnościNosce te ipsum. - Poznaj samego siebie.Nostrum est iudicare secundum allegata et probata. - Powinniśmy sądzić zgodnie z przedłożonymi i pewnymi [dowodami].nota bene (skrót: n.b.) - dosł. zauważ dobrze; zwróć uwagę; uwagaNotoria non egent probatione. - (Fakty) powszechnie znane nie wymagają dowodu.Novus Ordo Seclorum - Nowy Porządek Wieków (Wergiliusz); hasło na Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonychnuda veritas - naga prawda (Horacy)Nulla dies sine linea. - Ani jednego dnia bez kreski (pracy); dzień bez pracy jest zmarnowany. (Apelles)Nulla iniuria est, quae in volentem fiat. - Nie wyrządza się krzywdy chcącemu.Nulla pactione effici potest, ne Bolus praestetur. - Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp.Nulla poena sine culpa. - Nie ma kary bez winy.Nulla poena sine lege. - Nie ma kary bez podstawy prawnej.Nulla regula sine exceptione. - Nie ma reguły bez wyjątku.Nulla res carius constat quam quae precibus empta est. - Nie ma droższej rzeczy nad kupioną prośbami. (Seneca)Nulla servitus turpior est quam voluntaria. - Nie ma niewoli haniebniejszej niźli dobrowolna. (Seneca)

23

Nulla sine Deo mens bona est. - Bez Boga żadna myśl nie jest dobra. (Seneca)Nulla sors longa est, dolor et voluptas invicem cedunt. - Nie ma nic stałego, cierpienie i przyjemność następują kolejno po sobie.nullam rem natam - dosł. żadna rzecz narodzona; nicNullum crimen sine culpa. - Nie ma przestępstwa bez winy.Nullum crimen sine lege. - Nie ma przestępstwa bez podstawy prawnej.Nullum est iam dictum quod non dictum sit prius. - Nic nie jest powiedziane, co nie byłoby powiedziane wcześniej. (Terentius)Nullum magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit. - Nie było wielkiego geniuszu bez domieszki szaleństwa. (Aristoteles)Nullum malum est sine aliquo bono - Nie ma zła bez jakiegoś dobra. (Plinius)Nullum saeculum magnis ingeniis clausum est. - żaden wiek nie jest zamknięty na wielkie talenty. (Seneca)Nullum tributu sine lege. - Nie ma podatku bez ustawy.Nullus agenti dies longus est. - Dla pracującego żaden dzień nie jest długi. (Seneca)Nullus est liber tam malus ut non aliqua parte prosit. Nie ma książki tak złej, że z żadnej części nie ma pożytku. (Pliniusz Młodszy) - Nullus idoneus testis in re sua intellegitur. - Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie.Nullus videtur dolo facere, qui suo iure utitur. - Uważa się, że nie działa podstępnie ten, kto korzysta ze swego prawa.Num barbarorum Romulus rex fuit? - Czyżby Romulus był królem barbarzyńców? (Cicero)numerus clausus - zamknięta liczbaNumquam aliud natura, aliud sapientia dicit. - Nigdy natura nie mówi innej rzeczy, niż mądrość.Nunc est bibendum. - Teraz pijmy [nadeszła chwila radości]. (Horatius, Pieśni)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------O tempora, o mores! - Co za czasy, co za obyczaje! (w jakich to strasznych czasach żyjemy) (Cicero)O, imitatores, servum pecus! - O, naśladowcy, trzodo niewolników!O, praeclarum custodem ovium, lupum! - O, najlepszy obrońco owiec, wilku! (Cicero)o, sancta simplicitas - o święta naiwnościo, terque quaterque beati - ach, po trzykroć, po czterykroć szczęśliwiobiit (sine prole) - zmarł (bezpotomnie)Obligatio est iuris vinculum. - Zobowiązanie tworzy węzeł prawny.oculus dexter (skrót: O.D.) - prawe oko; notatka okulistycznaoculus sinister (skrót: O.S.) - lewe oko; notatka okulistycznaOderint, dum metuant. - Niech nienawidzą, byleby się bali. (przypisywane Kaliguli)Odi et amo. - Nienawidzę i kocham. (Katullus)Odi profanum vulgus et arceo. - Nienawidzę ciemnego tłumu i trzymam się odeń z daleka. (Horatius)odium theologicum - nienawiść teologiczna; nazwa szczególnej nienawiści powstałej w czasie debat teologicznychOmne ignotium pro magnifico. - Wszystko, co nieznane, [uchodzi] za wielkie (nie taki diabeł straszny, jakim go malują). (Tacitus)Omne nimium nocet. - Każdy nadmiar szkodzi.Omnes aequo animo parent ubi digni imperant. - Wszyscy są posłuszni, gdzie kompetentni rządzą. (Publilius Syrus)Omnes una manet nox. - Wszystkich czeka jedna noc. (Horatius)Omnia mea mecum porto. - Cały swój majątek niosę ze sobą [gdyż całym moim majątkiem jest mądrość]. (Bias z Prieny)Omnia mors aequat. - Śmierć wszystko zrównuje.Omnia mutantur nos et mutamur in illis. - Wszystko się zmienia, i my razem ze wszystkim.Omnia mutantur, nil interit. - Nic nie ginie, wszystko się zmienia.Omnia orta occidunt et aucta sensecunt. - Wszystko, co powstało, ginie, a to, co wyrosło, starzeje się. (Salustius)Omnia subiecta sunt naturae. - Wszystko podlega naturze. (Demokryt i Epikur)Omnis arbor bona fructus bonos facit. - Dobre drzewo wydaje dobre owoce.Omnis ars naturae imitatio est. - Wszelka sztuka jest naśladowaniem natury. (Seneca, Listy moralne)Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset. - Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można byto jej podważyć.Omnium rerum principia parva sunt. - Wszystkie rzeczy mają mały początek. (Cicero)Onus est honos qui sustinet rem publicam. - Obowiązek jest zaszczytem utrzymującym Rzeczpospolitą.opera omnia - wszystkie dzieła; dzieła zebrane pewnego autoraopera posthuma - dzieła pośmiertne; dzieła wydane po śmierci autoraOpera pro pecunia. - Jaka płaca, taka praca.opere citato (skrót: op. cit.) - w pracy wcześniej zacytowanej; w pracach naukowych: ponowne odniesienie do ostatnio wspomnianego źródłaophidia in herba - wąż w trawie; ukryte niebezpieczeństwo; ryzykoOptima est legum interpres consuetudo. - Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa.Optimus magister bonus liber. - Dobra książka (jest) najlepszym nauczycielem.Opus Dei - dzieło bożeOra et labora. - Módl się i pracuj. (dewiza św. Benedykta z Nursji)Orandum est, ut sit mens sana in corpore sano. - Trzeba się modlić, aby w zdrowym ciele był zdrowy umysł. (Juwenalis)orbis terrarum - krąg ziemski, światosculum pacis - pocałunek pokojuOtium sine litteris mors est et hominis vivi sepultura. - Życie bez nauki i literatury jest śmiercią i grobem żywego człowieka. (Seneca, Listy moralne)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------pace - w pokoju; używane do wskazania że mówiący zaprzecza komuś innemupace tua - za twoim pozwoleniemPacta sunt servanda. - Należy dotrzymywać układów (zawarte układy zobowiązują).Pacta sunt servanda. - Umów należy dotrzymywać.panem et circenses! - chleba i igrzysk! (Juwenalis)Parcere subiectis et debellare superbos. - Oszczędzać zwyciężonych, a dumnych poskramiać. (Vergilius, Eneida)parens patriae - rodzic krajupari passu - równym krokiem; poruszając się razempars pro toto - część zamiast całościParva domus, parva cura. - Mały dom, mała troska.Parva leves capiunt animas. - Małe (rzeczy) zajmują lekkie umysły; głupcy zajmują się drobiazgami.passim - często; o słowie pojawiającym się kilkakrotnie w cytowanym tekście; w edytorstwie: o zmianie do wprowadzenia wszędzie gdzie potrzebapater familias - ojciec rodzinypater peccavi - ojcze zgrzeszyłem; tradyjny początek katolickiej spowiedziPatere quam ipse facisti legem. - Poddaj się prawu które ustanowiłeś.Patria est communis omnium parens. - Ojczyzna jest naszą wspólną rodzicielką. (Cicero)Pauci veniunt ad senectutem. - Niewielu dożywa starości. (Cicero)

24

Pax Americana - pokój Ameryki; określenie USA i ich strefy wpływów; na wzór Pax RomanaPax Britannica - pokój Anglii; określenie Imperium Brytyjskiego; na wzór PaX RomanaPax Dei - pokój Boga; pokój i przymierze ruchu bożego w X-wiecznej FrancjiPax Romana - pokój Rzymu; pokój narzucony siłą przez Imperium RzymskiePax Sinica - pokój Chin; okresy pokoju we wschodniej Azji w czasach silnego imperium chińskiego; na wzór Pax Romanapax tecum - pokój z tobąpax vobiscum - pokój z wamiPecunia non olet. - Pieniądz nie śmierdzi (żadna praca nie hańbi, każdy zysk jest dobry). (Cesarz Wespazjan)pedibus in sententiam ire - głosować nogami (w senacie rzymskim)Per angusta in augusta. - Przez trudy do wielkich rzeczy.per annum - na rokPer aspera ad astra. - Przez ciernie do gwiazd. (Seneca)per capita - na głowę; na jednego mieszkańcaper capsulam - literąper caput - na głowę; na jednego mieszkańcaper curiam - przez sądper fas et nefas - tak czy owak; nie przebierając w środkachper os (skrót: p.o.) - doustnie; notatka lekarskaper pedes - pieszoper pedes apostolorum - śladami apostołów; pieszoper procurationem (skrót: p.p.) - przez uprawnionego; używane do oznaczenia osoby podpisującej dokument w czyimś imieniuper se - samo przez sięper stirpes - przez gałąź; używane w testamentach do wskazania że każda gałąź rodziny powinna równo dziedziczyć; przeciwieństwo per capitaPereant qui ante nos nostra dixerunt. - Niech przepadną ci, którzy nasze słowa wypowiedzieli przed nami.Pereat mundus, fiat iustitia. - Niech zginie świat, byle było sprawiedliwie.Perfer et obdua; dolor hic tibi proderit olim. - Bądź cierpliwy i nieugięty; kiedyś ten ból ci się przyda. (Ovidius)periculum in mora - niebezpieczeństwo w zwłocePerpetuo vincit qui utitur clementia. - Zawsze zwycięża kto używa łaskawości. (Publilius Syrus)perpetuum mobile - rzecz w nieskończonym ruchupersona non grata - osoba niechciana; osoba niepożądana; w dyplomacji: osoba odrzucona przez rząd gospodarzaPerspicua vera non sunt probanda. - (Fakty) oczywiste nie wymagają dowodu.Pessimus inimicorum genus, laudantes. - Najgorszy rodzaj wrogów, pochlebcy. (Tacitus)Philosophum non facit barba. - Broda nie czyni filozofa.pia desideria - pobożne życzeniapia fraus - pobożna zdradaPiscem natare doces. - Rybę uczysz pływać.Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem. - We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa.Pleni sunt exemplorum libri. - Pełne są księgi przykładów.Plenus venter non student libenter. - Pełny brzuch niechętnie studiuje.Pluralis locutio duorum numero est contenta. - W wyrażeniu "mnogi" mieści się również liczba "dwa".Pluralitas non est ponenda sine neccesitate. - Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę.Plus dat, qui in tempore dat - Więcej daje, kto daje w porę.Poena constituitur in emendationem hominum. - Kara ustanowiona jest w celu poprawienia ludzi.Poenalia sunt restringenda. - W sprawach karnych należy stosować wykładnię ścieśniającą.Poeta fit, non nascitur. - Poetą się staje, nie rodzi.Poeta nascitur, non fit. - Poetą się rodzi, nie staje.Poetae nascuntur, oratores fiunt. - Poetami ludzie się rodzą, mówcami się stają (aby zostać mówcą, potrzeba pracy).pons asinorum - most osłów; przeszkoda dla głupcówPontifex Maximus - najwyższy kapłan; tradycyjne określenie papieża a wcześniej rzymskich imperatorówPosse comitatus - władza księstwapost cibum (skrót: p.c.) po jedzeniu; notatka lekarska - Post equitem sedet atra cura. - Za plecami jeźdźca siedzi czarna troska (życie w pogoni za zyskiem jest pełne zmartwień). (Horatius, Pieśni)post facto - po fakcie; por. ex post factopost hoc - ergo propter hocpost meridiem (skrót: p.m.) - po południu; okres od południa do północypost mortem - po śmiercipost scriptum (skrót: p.s.) - po piśmie; przypiski w liście pod podpisemPotest ex casa vir magnus exire. - I z (ubogiej) chaty może wyjść wielki mąż. (Seneca)Potestas delegata non est delegari (non delegatur). - Uprawnienie przekazane nie powinno być przekazywane.Potius sero quam numquam. - Lepiej późno niż wcale. (Liwiusz)prima facie - na pierwszy rzut oka; dowód w procesie który coś sugeruje ale nie udowadniaPrima pars est aequitatis aequalitas. - Równość to najpierwsza odmiana sprawiedliwości. (Seneca, Listy moralne)primo voto - pierwszym ślubem; (nazwisko) z pierwszego małżeństwa; (nazywająca się) po pierwszym mężuprimum non nocere - po pierwsze nie szkodzić; wskazówka lekarska przypisywana HipokratesowiPrimum non nocere. - Po pierwsze nie szkodzić (zasada lekarska). (Hipokrates)Primum vivere, deinde philosophari. - Najpierw życie, potem filozofia.Primus in orbe deos fecit timor. - Bogów na świecie najpierw stworzył strach.primus inter pares - pierwszy między równymi; najlepszy ze wszystkich; tytuł rzymskich imperatorówPrinceps maior singularis, minor universalis. - Władca jest ponad innymi, ale podporządkowany ogółowi.Principiis obsta. - Przeszkadzaj początkom (zwalczaj zło w zarodku). (Ovidius)Prior tempore potior iure. - Pierwszy w czasie, lepszy w prawie.Prior tempore, potior iure. - Pierwszeństwo w czasie daje lepsze prawa; kto pierwszy ten lepszy.Privatorum conventio iuri publico non derogat. - Umowa osób prywatnych nie może uchylić prawa publicznego.pro bono - dla dobra; o bezpłatnej pracy prawnikaPro captu lectoris habent sua fata libelli. - Los książek zależy od pojętności czytelników. (Terentius Maurus)pro forma - dla formypro hac vice - na tą okazję; prośba sądu o dopuszczenie prawnika spoza stanu jako reprezentującego klientapro memoria - dla pamięcipro publico bono - dla dobra publicznego; dla dobra ogółu

25

pro rata - dla stawki; np. na godzinępro re nata (skrót: prn) - w miarę potrzeby; notatka lekarskapro studio et labore - dla ciężkiej pracy i znojupro tempore - dosł. dla czasu; chwilowoProbatio incubit ei, qui dicit. - Ciężar dowodu spoczywa na twierdzącym.Probatio vincit praesumptionem. - Dowód obala domniemanie.Probitas laudatur et alget. - Uczciwość zbiera pochwały i umiera z zimna. (Juwenalis)Prohibenda est ira in puniendo. - Przy wymierzaniu kary należy powściągnąć gniew.propria manu (skrót: p.m.) - własnoręcznieProprium ingenii humani est odisse, quem laeseris. - W naturze ludzkiej leży nienawidzić tych, których się skrzywdziło. (Tacitus)Pueri pueri, pueri puerilia tractant. - Dzieci to dzieci, dzieci zachowują się dziecinnie.Pulvis et umbra sumus. - Jesteśmy prochem i cieniem (zachęta do korzystania z chwili). (Horatius, Pieśni)punctum saliens - wyróżniający się punkt; główny/najbardziej charakteerystyczny punktPunitis ingeniis gliscit auctoritas. - Autorytet gnębionych geniuszów rośnie. (Tacitus, Roczniki)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------qua patet orbis - tak daleko jak sięga świat; motto królewskiej marynarki HolandiiQuae nocent, docent. - To, co szkodzi, uczy.quae vide (skrót: qq.v.) - które zobacz; liczba mnoga od quo videQuae volumus, ea credimus libenter, at quae sentimus ipsi, reliquos sentire speramus. - Wierzymy chętnie w to, czego pragniemy, i spodziewamy się, że nasze uczucia podzielają inni. (Caesar)quaere ... - możnaby zapytać... wprowadza pytanie (zwykle retoryczne)Qualis artifex pereo. - Jakiż artysta ginie we mnie. (Neron)Qualis pater, talis filius. - Jaki ojciec, taki syn.Qualis rex, talis grex. - Jaki król, taka trzoda; jaki pan, taki kram.Quam bene vivas refert, non quam diu. - Ważne jak dobrze żyjesz, nie jak długo. (Seneca)Quandoque bonus dormitat Homerus. - Niekiedy i nasz zacny Homer drzemie. (Horatius)Quandoque bonus dormitat Homerus. - Niekiedy i wspaniały Homer się zdrzemnie (nawet najlepszemu poecie zdarzają się błędy). (Horatius, Ars poetica)quaque die (skrót: qd) - codziennie; notatka lekarskaquaque hora (skrót: qh) - co godzinę; notatka lekarskaquarter in die (skrót: qid) - cztery razy dziennie; notatka lekarskaQuem di diligunt, adolescens moritur. - Wybrańcy bogów umierają młodo. (Plautus, Siostry)Qui asinum non potest, stratum caedit. - Kto nie może bić osła, bije worek (kto nie może stawić czoła silniejszemu, wyładowuej się na słabszym). (Petronius, Satyrykon)Qui curat, non curatur. - Kto (sam) podlega pieczy, nie może sprawować opieki (nad inną osobą).Qui dedit beneficium taceat; narret qui accepit. - Niech ten kto uczynił dobro milczy; niech opowiada ten kto je otrzymał. (Seneca)Qui desiderat pacem, praeparet bellum. - Niech ten kto pragnie pokoju szykuje się na wojnę. (Vegetius)Qui ignorabat, ignorabitur. - Kto był ignorantem, będzie zignorowany.Qui iure suo utitur, neminem laedit. - Nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa.Qui mandat ipse fecisse videtur. - Kto udziela pełnomocnictwa uważany jest za działającego osobiście.Qui munus publice mandatum accepta pecunia ruperunt, crimine repetundarum postulantur. - Dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną, przyjmuje pieniądze od zainteresowanych.Qui nimium probat, nihil probat. - Kto dowodzi zbyt wiele, niczego nie dowodzi.Qui non est hodie cras minus aptus erit. - Kto nie jest gotów dziś, będzie tym mniej jutro. (Ovidius)Qui non proficit, deficit. - Kto nie czyni postępów, cofa się.Qui omnes insidias timet in nullas incidit. - Kto się obawia każdej zasadzki, w żadną nie wpada. (Publilius Syrus)Qui peccet ebrius, laut sobrius. - Kto grzeszy będąc pijany, niech płaci trzeźwy.qui pro quo - kto za kogo; pomyłka co do osobyQui scribit, bis legit. - Kto pisze, dwa razy czyta.Qui tacet, consentire videtur. - Kto milczy, ten zdaje się zgadzać.Qui tacet, consentire videtur. - Kto milczy, zdaje się zezwalać.Qui vult dare parva non debet magna rogare. - Kto chce dać mało, nie powinien prosić o wiele.Quia natura mutari non potest idcirco verae amicitiae sempiternae sunt. - Ponieważ natura jest niezmienna, prawdziwe przyjaźnie są wieczne. (Horatius)Quid est enim civitas nisi iuris societas civium. - Czym jest bowiem państwo, jeśli nie opartym na prawie związkiem obywateli.Quid leges sine moribus vanae proficiunt? - Cóż warte są prawa bez prawych obyczajów? (Horatius, "Camina")quid novi ex Africa? - co nowego w Afryce? z Aryystotelesaquid nunc? - co teraz?; plotkaquid pro quo - coś za coś; przysługa za przysługęQuid sit futurum cras, fuge quaerere. - Nie pytaj o to, co przyniesie jutro (Horatius, "Camina")quidnunc? - co teraz?; plotkaQuidquid agis, prudenter agas et respice finem. - Cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i patrz końca.Quidquid delirant reges, plectuntur Achivi. - Jakiekolwiek szaleństwo popełniają królowie, płacą za nie Achajowie (poddani). (Horatius, Listy)Quidquid discis, tibi discis. - Czegokolwiek się uczysz, dla siebie się uczysz.Quis custodiet ipsos custodes? - Któż pilnował będzie samych strażników? (Luvenalis)Quis fallere possit amantem? - Któż zdoła oszukać tego, kto kocha?Quisque praesumitur bonus, donec probetur contrarium. - Domniemywa się, że każdy działa w dobrej wierze, dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego.quo errat demonstrator - gdzie dowodzący błądziQuo semel est imbuta recens, servabit odorem testa diu. - Czym nasiąknie świeży dzban, tym długo pachnie (czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci). (Horatius, Listy)Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? - jak długo jeszcze bedziesz nadużywać, Katylino, naszej cierpliwości? (początkowe słowa pierwszej mowy Cicero "Przeciw Katylinie")quo usque tandem? - jak długo jeszcze? z mowy Cyceronaquo vadis - gdzie zmierzasz; wg. legendy pytanie zadane przez św. Piotra Jezusowi w Rzymiequo vide (skrót: q.v.) - co zobacz; patrz; używane po terminie którego powinno się szukać w innym miejscu dokumentu lub książkiQuod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere. - To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z upływem czasu.Quod ad alio oderis fieri tibi, vide ne tu aliquando alteri facias. - Czegobyś nie chciał, aby ci kto inny czynił, patrz, abyś kiedy i ty drugiemu nie uczynił (nie czyń drugiemu, co tobie niemiło).Quod ad ius naturale attinet, omnes homines aequales sunt. - Zgodnie z prawem natury wszyscy ludzie są równi.

26

quod attinet - co się tyczyQuod differtur, non aufertur. - Co się odwlecze, to nie uciecze.quod erat demonstrandum (skrót: Q.E.D.) - co było do okazania (zakończenie dowodu formalnego)Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere. - To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez [sam] upływ czasu.Quod licet Jovi, non licet bovi. - Co wolno Jowiszowi, tego nie wolno wołowiQuod nocet, docet. - To, co szkodzi, uczy.Quod non est in actis, non est in mundo. - Czego nie ma w aktach, nie ma na świecie (jest bez znaczenia dla sędziego).Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur. - Co wszystkich jednakowo dotyczy, winno być przez wszystkich zatwierdzone.Quod quisque didicit, docet. - Każdy uczy tego, czego się nauczył.Quod scimus, gutta est, ignoramus mare. - To co wiemy, jest kroplą, nie znamy morza.Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris. - Nie czyń drugiemu, czego nie chcesz, aby on tobie uczynił (nie czyń drugiemu, co tobie niemiło).Quod verum est, meum est. - To, co jest prawdziwe, należy do mnie. (Seneca)quorum (presentia sufficit) - których (obecność wystarcza)Quos Deus vult perdere, prius dementat. - Kogo Bóg chce zgubić, temu rozum odbiera. (Eurypides)Quot capita, tot sensus. - Ile głów, tyle opinii.Quot homines, tot sententiae. - Ilu ludzi, tyle zdań.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------rara avis - rzadki ptak; niezwykły okaz (Juwenalis)Ratio (legis) est anima legis. - Uzasadnienie (podstawa, sens) (ustawy) jest duszą ustawy.Ratio et consilium propriae ducis artes. - Rozum i rozwaga (są) właściwymi umiejętnościami przywódcy.ratio legis - podstawa prawnaRationale animal est homo. - Człowiek jest istotą rozumną. (Seneca, Listy moralne)Redde Caesari quae sunt Ceasaris. - Oddaj Cezarowi co należy do Cezara.reductio ad absurdum - sprowadzenie do absurdu; technika argumentowania która udowadnia tezę przez pokazanie że odwrotność jest nieprawdziwaReformatio in peius iudici appellato non licet. - Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać (wyroku) na niekorzyść (odwołującego się).Regnat non regitur qui nihil nisi quod vult facit. - Ten rządzi, a nie jest rządzony, kto nie czyni nic czego nie pragnie. (Publilius Syrus)regnat populus - niech lud rządzirelata refero - powtarzam to co ułyszałemRem tene, verba sequentur. - Trzymaj się tematu, a słowa przyjdą (same). (Katon Starszy)Repetitio est mater studiorum. - Powtarzanie jest matką wiedzy.requiescat in pace (skrót: R.I.P.) - niech spoczywa w pokoju; napis na nagrobkachRes firma mitescere nescit. - Rzecz silna nie zna słabości; nie słabnie.res iudicata - dosł. rzecz osądzona; rzecz o której zadecydował sąd; pogląd że rzecz raz rozstrzygnięta przez sąd nie może być ponownie sądzonaRes iudicata pro veritate accipitur. - Rozstrzygnięcie sądowe przyjmuje się za prawdziwe.res nullius - rzecz niczyja; dobra bez właścicielaRes nullius cedit primo occupanti. - Rzecz niczyja staje się własnością tego, który ja pierwszy zawłaszczył.Res sacra miser. - Nieszczęśnik jest rzeczą świętą. (Seneca)Res severa est verum gaudium. - Prawdziwa radość jest rzeczą poważną. (Seneca)Respice finem. - Patrz końca.Reus in exceptione actor est. - Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem.Rex regnat, sed non gubernat. - Król panuje, ale nie rządzi.Rident stolidi verba Latina. - Głupcy śmieją się ze słów łacińskich. (Ovidius)ridentem dicere verum - z uśmiechem mówić prawdę (Horacy)Risu inepto res ineptior nulla est. - Nie ma nic głupszego nad głupi śmiech. (Catullus)rixari de asini umbra - spierać się o cień osła; o rzecz błahąRoma locuta, causa finita. - Rzym przemówił, sprawa skończona.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Sacra populi lingua est. - Język ludu jest święty (święte jest to, co mówi lud). (Seneca Starszy)Saepe creat molles aspera spina rosas. - Często osty kolec wydaje delikatne róże. (Ovidius)Saepe ne utile quidem est scire quid futurum sit. - Często niekorzystnie jest znać to, co będzie w przyszłości. (Cicero)Saepe stilum vertas. - Często odwracaj rylec (często wymazuj, co napisałeśSalus populi suprema lex [esto]. - Dobro ludu [niech będzie] najwyższym prawem (dla konsulów). (Cicero, O prawach)Salus populi suprema lex esto. - Dobro ludu niech będzie najwyższym prawem.Salus rei publicae suprema lex esto. - Dobro Rzeczypospolitej niech będzie najwyższym prawem.Salus rei publicae suprema lex. - Dobro republiki najwyższym prawem.salva veritate - uratowane przez prawdęsalvo errore et omissione (skrót: s.e.e.o.) - z wyjątkiem błędów i pominięćsalvo honoris titulo (skrót: SHT) - bez tytułu; w korespondecji do nieznanych osób jako usprawiedliwienie braku odpowiedniego zwrotu grzecznościowegosancta sedes - święty tron; papiestwoSapere aude. - Miej odwagę być mądrym (posłuchaj głosu mądrości). (Horatius, Listy)Sapiens nihil affirmat quod non probat. - Mędrzec nie potwierdza czego nie udowodnił.Sapienti sat. - Mądremu wystarczy [jedno słowo] (mądrej głowie dość dwie słowie). (Plautus)Satis verborum. - Wystarczy słów.Satius enim esse impunitum relinqui facinus nocentis quam innocentem damnari. - Lepiej pozostawić bezkarnym występek zloczyńcy, niż skazać niewinnego.Scio me nihil scire. - Wiem, że nic nie wiem. (Socrates)Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem. - Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania.Scribendi recte sapere est et principium et fons. - Początkiem i źródłem dobrego pisania jest mądrość. (Horatius, Ars poetica)Scripta publica probant se ipsa. - Dokumenty urzędowe świadczą same za siebie (same z siebie są dowodami).Se contentus est sapiens. - Mędrzec zadowala się sobą. (Seneca)Se ipsum vincere difficile est. - Ciężko jest przezwyciężyć samego siebie.Secundum naturam est commoda cuiusque rei eum sequi, quem sequentur incommoda. - Naturalne jest, aby ten czerpał korzyści z rzeczy, kto ponosi związane z nią ciężary.sede vacante - pod nieobecnośćsedes apostolica; tron apostolski; papiestwo -

27

Semel emissum volat irrevocabile verbum. - Raz wypowiedziane słowo nie powraca (nie można go cofnąć). (Horatius, Listy)Semel heres semper heres. - Kto raz zostanie dziedzicem, pozostaje nim na zawsze.Semper avarus eget. - Skąpiec zawsze cierpi niedostatek (skąpcowi zawsze mało). (Horatius, Listy)semper fidelis (skrót: Semper Fi.) - zawsze wierni; motto Piechoty Morskiej Stanów Zjednoczonychsemper paratus - zawsze przygotowany; motto straży przybrzeżnej Stanów ZjednoczonychSenatus Populusque Romanus (skrót: S.P.Q.R.) - Senat i lud rzymski; urzędowa nazwa Republiki Rzymskiejseniores priores - starsi mają pierwszeństwoSententia facit ius (inter parte). - Wyrok tworzy prawo (między stronami).Sequens mirabitur aetas. - Kolejny wiek będzie zadziwiony.Sequitas sequitur legem. - Sprawiedlwość idzie za prawem.Sera parsimonia in fundo est. - Za późno na oszczędzanie, kiedy widać dno (zachęta do przezorności). (Seneca, Listy moralne)Sero sapiunt Phryges. - Późno mądrzeją Frygowie (mądry Polak po szkodzie).servus servorum Dei - sługa sług bożych; tytuł papieżasesquipedalia verba - słowa długie na półtorej stopy; długie i nadmiernie skomplikowane słowaSi ad naturam vives, numquam eris pauper. - Jeśli będziesz żyć w zgodzie z naturą, nigdy nie będziesz ubogi. (Seneca)Si apud bibliothecam hortulum habes, nihil deerit. - Jeśli masz przy bibliotece ogródek, niczego ci nie zabraknie. (Cicero)Si duo faciunt idem, non est idem. - Jeśli dwóch ludzi czyni to samo, to nie jest to to samo (ta sama praca wykonywana jest inaczej). (Terentius)Si in ius vocat ito. - Kto został wezwany przed sąd niech się stawi.si parva licet componere magnis - jeśli się godzi porównywać rzeczy małe z wielkimiSi tacuisses, philosophus mansisses. - Gdybyś milczał, byłbyś nadal filozofem.Si vis amari, ama. - Jeśli chcesz być kochany, kochaj. (Seneca)Si vis pacem, para bellum. - Jeśli pragniesz pokoju, gotuj się do wojny. (Wegecjusz)sic - zatem; tak właśnie; wskazuje że zacytowany tekst tak właśnie widnieje w oryginale (razem z błędami)Sic itur ad astra. - Tak idzie się do gwiazd (pochwała męstwa). (Vergilius)sic passim - tak w różnych miejscach; używane w bibliografii; por. passimSic transit gloria mundi. - tak przemija chwała (tego) świata.sicut fur in nocte - jak złodziej nocą; nagle, skrycieSicut mater, ita et filia eius. - Jaka matka, taka córka. (Ezechiel)signetur (skrót: sig) - niech będzie oznaczone; notatka lekarskasignum temporis - znak czasuSilent leges inter arma. - Milkną prawa w szczęku broni.silva rerum - las rzeczysimilia similibus (curantur) - podobieństwa (są leczone) podobieństwami; zasada homeopatii i medycyny ludowej (przeciwieństwo alopatii); por. contraria contrariis curanturSimilia similibus curantur. - Podobne leczy się podobnym (homeopatia).Simplicitas legibus amica. - Prostota (ustaw) sprzyja przepisom prawnym.sine anno (skrót: s.a.) - bez roku; używane w bibliografii do oznaczenia nieznanej daty publikacjisine die - bez [ustalonego] dnia; sprawa została rozstrzygnięta przez sąd i nie ustala się następnej rozprawysine ira et studio - bez gniewu i zawziętości; bezstronnie (Tacyt)sine loco (skrót: s.l.) - bez miejsca; używane w bibliografii do oznaczenia nieznanego miejsca publikacjisine nomine (skrót: s.n.) - bez nazwy; używane w bibliografii do oznaczenia nieznanego wydawcySine pennis volare haud facile est. - Bez piór latać niełatwo. (Plautus, Punijczyk)sine qua non - dosł. bez którego nie; warunek koniecznySit nox cum somno, sit sine lite dies. - Niech noc nie będzie bezsenna, a dzień upłynie bez kłótni. (Marcjalis, Epigramy)sit tibi terra levis - niech ci ziemia lekką będzie (napis na nagrobku) (Marcjalis za Eurypidesem)sit venia verbo - za przeproszeniem za [niecenzuralne] słowoSocietas delinquare non potest. - Stowarzyszenie nie może dopuścić się wykroczenia.Socii mei socius non est socius meus. - Wspólnik mojego wspólnika nie jest moim wspólnikiem.Sola ratio perfeca beatum facit. - Tylko doskonały rozum czyni cżłowieka szczęśliwym. (Seneca, Listy)spemque metumque inter dubii - wahając się między nadzieją i trwogąSpiritus promptus, caro autem infirma. - Duch ochoczy, ale ciało słabe. (ostrzeżenie Chrystusa dla apostołów)stanta pede - dosł. na stojącej nodze; natychmiastStat magni nominis umbra. - Pozostał tylko cień wielkiego nazwiska. (Lukan)statim (skrót: stat) - natychmiast; notatka lekarskastatus quo (ante) - stan który był (wcześniej); status spraw przed pewnym wydarzeniemstet - niech zostanie; uwaga edytorska że coś poprzednio usuniętego powinno zostać przywróconestricto sensu - w ścisłym [tego słowa] znaczeniuStulti timent fortunam, sapientes ferunt. - Głupi boją się losu, mądrzy go znoszą. (Publilius Syrius)Stultior stulto fuisti, qui tabellis crederes! - Głupszy od głupiego, kto wierzy w to, co napisane!Stultitia est venatum ducere invitas canes. - Głupotą jest brać niechętne psy na polowanie (przymuszać kogoś do przyjemności).Stultum est timere quod vitare non potes. - Głupio bać się tego, czego nie możesz uniknąć. (Publilius Syrus)Stultum facit fortuna, quem perdere vult. - Kogo los chce zgubić, tego głupcem czyni. (Publilius Syrus)stupor mundi - cud świata; tytuł rzymskiego imperatora Fryderyka IIsua sponte - na własną rękęSub Cruce Lumen - pod Światłem Krzyżasub iudice - pod sędzią; o sprawie której nie można upubliczniać przed zakończeniemsub poena - dosł. pod karą; pod groźbą karysub poena duces tecum - przynieś ze sobą pod groźbą kary; nakaz stawienia się z dokumentamisub rosa - dosł. pod różą; w tajemnicy (różę umieszczano nad drzwiami kiedy to co mówiono miało pozostać wewnątrz)sub specie aeternitatis - z punktu widzenia wieczności (Spinoza)sub voce - pod przysięgąsubpoena - dosł. pod karą; pod groźbą karysui generis - swego rodzaju; w swojej klasie; swoistysui juris - swego własnego prawa; zdolny do odpowiedzialności prawnejSum quod eris | Fui quod sis - Jestem czym będziesz | Byłem czym jesteś; napis na nagrobkachsumma cum laude - z najwyższym zaszczytemsummum bonum - najwyższe dobroSummum ius summa iniuria. - Najwyższe prawo (bywa) najwyższym bezprawiem.Summum ius summa iniuria. - Najwyższe prawo [to] najwyższa niesprawiedliwość (zbyt surowa kara jest krzywdą). (Cicero)summum malum - najwyższe złoSumptus censum ne superet. - Niech twoje wydatki nie przekraczają dochodu.

28

sunt omnes uno - wszyscy są jednymSuperficies solo cedit. - To, co na powierzchni, przypada gruntowi (= właścicielowi gruntu).Superflua non nocent. - Nadmiar nie szkodzi.supra vires - ponad siłysursum corda - w górę serca; odwagi; wznieście serca od spraw doczesnych ku Bogu (słowa wypowiadane przez kapłana przed prefacją mszalną) (Jeremiasz)Sus Minervam docet. - Świnia poucza Minerwę.Sustine et abstine. - Znoś i powstrzymuj się (cierp i panuj nad sobą, zawsze zachowuj spokój ducha). (Epiktet)Suum cuique. - Każdemu swoje (to, co mu się należy). (Cato Maior)Suus cuique mos est. - Każdy ma swój zwyczaj. (Terentius)------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------tabula gratulatoria - list gratulacyjnytabula rasa - dosł. tabliczka wygładzona; czysta niezapisana karta; u Johna Locke'a umysł noworodka przez nabyciem wiedzytaedium vitae - wstręt do życiatalis qualis - jako takitaliter qualiter - cokolwiekTam de se iudex iudicat, quam de reo. - Sędzia wydaje wyrok tak co do siebie, jak i co do pozwanego.Tamdiu discendum est, quamdiu vivas. - Powinniśmy się uczyć tak długo, jak długo żyjemy. (Seneca Philosophus)Tarde venientibus ossa. - Spóźnionym dostają się kości.te Deum laudamus - CiebieTempora Heroica - wiek heroicznyTempora mutantur et nos mutamur in illis. - Czasy się zmieniają, a my wraz z nimi. (Ovidius)Tempus edax rerum. - Czas niszczyciel wszystkiego. (Ovidius)Tempus fugit [aeternitas manet]. - Czas ucieka [wieczność trwa]. (Vergilius)Tempus neminem manet. - Czas nie czeka na nikogo.Tenue est mendacium: perlucet, si diligenter inspexeris. - Kłamstwo jest cienkie: jeśli dobrze popatrzysz, prześwituje na wylot (kłamstwo ma krótkie nogi). (Seneca, Listy moralne)ter in die (skrót: tid) - trzy razy dziennie; notatka lekarskaterminus ante quem - dosł. termin przed którym; w archeologii lub historii data przed którą znalezisko musiało zostać złożoneterminus post quem - dosł. termin po którym; w archeologii lub historii data po której znalezisko musiało zostać złożoneterra firma - pewny gruntterra incognita - nieznany ląd; nierozpoznana dziedzinaterra nullius - ziemia pustaterra repromissionis - ziemia obiecanatertium non datur - trzeciej [możliwości] nie dano; aksjomat w logice: zdanie może być prawdziwe albo fałszywe i nie ma innej możliwościTestibus, non testimoniis creditur. - Należy wierzyć świadkom, a nie (ich) zeznaniom.Testis de visu praeponderat aliis. - Świadek naoczny jest więcej wart od innych.Testis unus, testis nullus. - Jeden świadek (to) żaden świadek.tibi et igni - dla ciebie i dla ognia; przeczytaj i spalTimendi causa est nescire. - Niewiedza jest przyczyną lęku. (Seneca)Timeo Danaos et dona ferentes. - Boję się Greków nawet, gdy przynoszą dary (nigdy nie ufam wrogomTota vita discendum est mori. - Przez całe życie trzeba się uczyć umierać. (Seneca)Trahit sua quemque voluptas. - Każdy ulga swojej namiętności (każdy ma swoje upodobania). (Vergilius, Bukoliki)Tres faciunt collegium. - Trzech tworzy kolegium.Tres faciunt collegium. - Trzy osoby tworzą stowarzyszenie (trzech stanowi zespół).tu autem - ty także; por. memento moritu fui ego eris - byłem tobą będziesz mną; napis na nagrobkachtu quoque fili - i ty także synu; przypisywane Juliuszowi Cezarowi; por. et tu BruteTua res agitur, paries cum proximus ardet. - O ciebie chodzi, gdy płonie dom sąsiada. (Horatius)Tunica proprior pallio est. - Bliższa tunika niż płaszcz (bliższa koszula ciału niż sukmana).tuta timens - bojąc się rzeczy bezpiecznych------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ubi bene, ibi patria. - Gdzie dobrze, tam ojczyzna (hasło kosmopolityzmu; Cicero).Ubi concordia, ibi victoria. - Gdzie zgoda, tam zwycięstwo (zgoda buduje, niezgoda rujnuje).Ubi culpa est, ibi poena subesse debet. - Gdzie jest wina, tam powinna być wymierzona kara.Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. - Gdzie taki sam sens ustawy, tam takie samo postanowienie ustawy.Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. - W takich samych okolicznościach należy stosować takie same rozwiązania prawne.Ubi est confessio, ibi est remissio. - Gdzie jest przyznanie się, tam i przebaczenie.Ubi lex, ibi poena. - Gdzie prawo, tam i kara.ubi re vera ... - podczas gdy w rzeczywistości ...ubi revera ... - podczas gdy w rzeczywistości ...Ubi tu Caius, ibi ego Caia. - Gdzie ty, Gajuszu, tam i ja, Gaja (formuła panny młodej).ultima ratio - ostateczny argumentUltra posse nemo obligatur. - Nikt nie musi robić więcej niż może.ultra vires - bez władzyunanimitate - jednomyślnie, jednogłośnieunus multorum - jeden z wielu; przeciętny zjadacz chlebaunus pro multis - jeden za wielu (jeden za wszystkich) (Wergiliusz)urbi et orbi - miastu (Rzymowi) i światu; tradycyjne błogosławieństwo papieżaUsus est optimus magister. - Praktyka jest najlepszym nauczycielem. (Cicero)Usus est tyrannus. - Zwyczaj jest tyranem.Usus omnium artium est magister. - Pożytek jest mistrzem wszystkich sztuk.Ut ameris, amabilis esto. - Jeśli chcesz być kochany, bądź godny miłości.Ut hominis decus ingenium, sic ingenii ipsius lumen est eloquentia. - Jak umysł zdobi człowieka, tak wymowa jest światłem samego umysłu. (Cicero)ut infra - jak poniżejUt magistratibus leges praesunt, ita populo praesunt magistratus. - Jak urzędnikami kierują prawa, tak urzędnicy kierują państwem.ut pictura poesis - poemat jest jak obraz (Horacy)ut retro - jak wcześniej; jak z drugiej strony; jak wyżejUt sementem feceris, ita metes. - Jak posiejesz, tak zbierzesz (jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz).Ut sit magna, tamen certe lenta ira deorum est. - Wielki jest gniew bogów, ale na pewno powolny.

29

ut supra - jak wyżejUtilam falsus vates sim. - Obym był fałszywym prorokiem.utile dulci miscere - łączyć przyjemne z pożytecznym------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------vade mecum - chodź ze mną; podręcznikvade retro - odejdź; odstąp; cofnij sięVae misero mihi! Quanta de spe decidi! - Biada mi nieszczęsnemu! Z jakichże wyżyn upadłem!vae soli - biada samotnemuvae victis - biada zwyciężonym (król Galów Brennus)valles lacrimarum - dolina łezVanae voces populi non sunt audiendae. - Nie należy dawać posłuchu czczym głosom tłumu.Variatio delectat - Odmiana sprawia przyjemność.Varietas delectat. - Rozmaitość cieszy (miła jest odmiana).Varium et mutabile semper femina. - Chwiejną i zmienną istotą jest zawsze kobieta (kobieta zmienną jest). (Vergilius)vaticinium ex eventu - proroctwo ze zdarzenia; przepowiednia napisana po fakcievel - alboVelle est posse. - Chcieć to móc.veni vidi vici - przybyłem zobaczyłem zwyciężyłem; kompletna wiadomość wysłana przez Juliusza Cezara do rzymskiego senatu po bitwie z Parnaklesem w 47 r. p.n.e.veni, vidi, Deus vicit. - Przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył (Jan III Sobieski)Veni, vidi, vici. - Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem. (Caesar)Venienti occurrite morbo. - Wyjdź na spotkanie przeznaczeniu. (Persius)Venire contra factum proprium nemini licet. - Nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów.Ventis secundis, tene cursum. - Kiedy wiatry sprzyjają, trzymaj kurs.vera causa - prawdziwa przyczynaVerba docent, exempla trahunt. - Słowa uczą, przykłady pociągają.Verba volant, scripta manent. - Słowa ulatują, zapis pozostaje.verbatim - dosłownieverbatim et litteratim - słowo po słowie i litera po literzeverbi divini minister - sługa słowa bożego = kapłanVeritas odium parit, obsequium amicos. - Prawda rodzi nienawiść, ustępliwość przyjaciół. (Terentius)versus (skrót: vs.) - przeciw; przeciwkoVestis virum reddit. - Szata czyni męża. (Quintilianus)veto - nie pozwalam; prawo do jednostronnego zatrzymania procesu legislacyjnegovia - dosł. drogą; przezvia media - droga pośrednia; faza przejściowavice versa - z zamienionymi miejscami; odwrotnie; na odwrótvide - zobacz (odnośnik do innego miejsca w tekście)vide infra (skrót: v.i.) - zobacz poniżejvide supra (skrót: v.s.) - zobacz wyżejVideant consules, ne quid res publica detrimenti capiat. - Niechaj baczą konsulowie, by rzeczpospolita nie poniosła jakiej szkody.videlicet - nie łacina: angielski skrót od videre licetVideo meliora proboque, deteriora sequor. - Widzę i pochwalam to, co lepsze, ale idę za tym, co gorsze. (Ovidius)videre licet - można zobaczyć; wprowadza przykłady lub wykaz czegoś wspomnianegoVim vi repellere licet. - Siłę wolno odeprzeć siłą.Vincit qui patitur. - Zwycięży ten, kto wytrwa.Vincit qui se vincit. - Ten zwycięża, kto pokonuje sam siebie.Vino pellite curas. - Winem odpędzicie troski. (Horatius, Pieśni)Vinum et musica laetificant cor. - Wino i muzyka raduje serce.Vinum incendit iras. - Wino rozpala gniew. (Seneca)viribus unitis - wspólnymi siłamiviriis nemo sine nascitur. - Nikt nie rodzi się bez wad. (Horatius)Virtus ad beate vivendum sufficit. - Cnota wystarcza do szczęścia. (Seneca)Virtus est perfecta ratio. - Cnota jest doskonałym rozumem. (Cicero)Virtus est vitia fugere. - Męstwem jest unikać błędów. (Cicero)Virtus in medio stat. - Cnota stoi w środku; zna umiar.vis attractiva - siła przyciągająca, urokvis legis - siła prawavis maior - siła wyższavis vitalis - siła życiowavisio dei - boska wizjaVita mancipio nulli datur, omnibus usu. - Życia nikt nie otrzymuje na własność, lecz wszyscy do użytku. (Lukrecjusz)Vita sine libris mors est. - Życie bez książek jest śmiercią.Vitanda est improba siren desidia. - Należy trzymać się z dala od nikczemnego zwodziciela, lenistwa. (Horatius)vite ante acta - życie przed zdarzeniami; wcześniejsze życievivat crescat floreat - niech żyje rośnie i kwitnievivat Regina - niech żyje królowavivat Rex - niech żyje królVivere commune est, sed non commune mereri. - Każdy żyje, nie każdy zasługuje.Vivere est cogitare. - Żyć znaczy myśleć. (Cicero)Vivere militare est. - Życie jest walką (lepsze jest ciężkie życie, niż bezczynna wegetacja). (Seneca, Listy moralne)Vivere nolit, qui mori non vult. - Nie chce żyć, kto nie chce umierać. (Seneca, Listy moralne)Volenti nihil difficile. - Dla chcącego nic trudnego.Volenti non fit iniuria. - Chcącemu nie dzieje się krzywda.Vos vestros servate, meos mihi linquite mores. - Służcie swoim obyczajom, zostawcie mi moje. (Petrarka)votum separatum - dosł. zdanie odrębne; opinia odmienna od opinii ogółu; głos mniejszościvox populi - głos luduVox populi vox Dei. - Głos ludu (to) głos Boga.Vulgare amici nomen, sed rara fides. - Nazwa przyjaciela częsta, ale wierność rzadka.vulgo - pospolicie, zwykle, powszechnie (zwany)Vulnerant omnes, ultima necat. - Wszystkie ranią, ostatnia zabija.Vultus est index animi. - Twarz jest odbiciem duszy.

30

31