Zjawiska artystyczne zachodzące około 1900 roku, określane pojęciami: secesja, Art Nouveau, Jugendstil czy belle époque, przybierały różne ob-licza w różnych ośrodkach – zarówno tych metro-politalnych, w których rodziły się pierwociny stylu, jak i prowincjonalnych. Autorzy niniejszej publika-cji, prezentując dzieła niemal wszystkich dyscyplin plastycznych, pragną zwrócić uwagę właśnie na ową różnorodność sztuki w obrębie stylu, rozpo-znawanego zawsze jako secesja.

Secesja zdecydowanie zrywała z XIX-wiecznymi neostylami, akcentując deko-

racyjność formy jako wartość nadrzędną przedmiotu, także użytkowego. Artyści

kreujący nowy nurt u schyłku XIX wieku traktowali inspiracje dawnymi stylami

jako coś naturalnego, choć bez mechanicznego powtarzania elementów sztuki

dawnej. Bezpośrednim źródłem fascynacji i natchnienia były: literatura (szczegól-

nie romantyczna), sztuka ludowa (w tym świat baśni i legend), sztuka Dalekiego

Wschodu, wreszcie świat organiczny z bogactwem fauny i fl ory. Jednym z najczę-

ściej stosowanych motywów stała się także postać kobiety. Za dekoracyjną formą

stylu stały teoretyczne założenia, idee fi lozofi czne oraz ogromne zainteresowanie

twórców kierunku możliwościami wykorzystania nowych technologii w sztuce.

Publikacja została podzielona na dwie części. W pierwszej Iwona Korgul-Wyszatycka

omawia największą w Polsce, unikatową kolekcję sztuki secesyjnej Muzeum

Mazowieckiego w Płocku, które podjęło inicjatywę gromadzenia obiektów z przełomu

XIX i XX wieku w ślad za dwiema wystawami sztuki Art Nouveau, zorganizowanymi

WPROWADZENIE

Katarzyna Jarmuł / Muzeum Śląskie w Katowicach

SECESJA i jej górnośląskie formy | 13

Mieszkalne wnętrza kamienic urządzano bogato, zgodnie ze statusem społecz-

nym ich właścicieli. W większych stolicach europejskich, np. w Berlinie, urzą-

dzeniem mieszkań trudniły się specjalne agencje. Na rynkach francuskim i nie-

mieckim ukazywały się liczne poradniki ze wzornikami modelowych wnętrz, dla

których reklamowano ponadto wyroby fi rm stolarskich, meblarskich, tapicerskich,

sklepy trudniące się handlem tapetami oraz sztuką dekoracyjną i użytkową.

Nowy styl około 1900 nie wszystkie wnętrza mieszczańskie ujednolicił. Pamiętać

należy, że na pocz. XX w. kamienice zamieszkiwały rodziny wielopokoleniowe.

Wnętrza urządzane były sprzętami dziedziczonymi po pradziadach, dziadach,

wnoszono je także jako wiano. Miały zatem często charakter eklektyczny, były

zróżnicowane stylowo a zgromadzone tam sprzęty, zwłaszcza meble, pochodziły

często z 1. połowy i końca XIX w. Jednak większość bogacącej się szybko warstwy

mieszczańskiej urządzała wnętrza swych nowych kamienic wedle najnowszej mody

z ogromnym przepychem. Do typowych należały pomieszczenia reprezentacyjno-

-mieszkalne z salonem, buduarem, pokojem stołowym, gabinetem, biblioteką, sy-

pialnią i pokojami dziecięcymi, z zapleczem kuchennym, łazienkami oraz służbówką.

Ten obraz życia mieszczaństwa przełomu XIX i XX wieku oglądamy w stylowych

wnętrzach Muzeum Mazowieckiego w Płocku. A obok wnętrz prezentujemy od-

rębne kolekcje rzemiosła artystycznego, malarstwa i rzeźby.

3 | Muzeum Mazowieckie w Płocku, ekspozycja

salonu II piętra, Austro-Węgry, ok. 1900

4 | Muzeum Mazowieckie w Płocku, ekspozycja salonu

SECESJA i jej górnośląskie formy | 27

Na kolekcję zgromadzoną w muzeum płockim składają się wyroby fi rm rosyjskich,

wiedeńskich, francuskich, szwajcarskich i polskich. Są to liczne brosze-wisiory,

garnitury biżuteryjne (brosza, kolczyki, bransoleta, pierścionek), oryginalne w for-

mie bransolety, medaliony, klamry do pasków, spinki do mankietów, pierścienie,

szpile do kapeluszy, szpilki do krawatów, liczne damskie i męskie zegarki, tabakierki

i papierośnice. Wyroby jubilerskie wykonane są z różnorodnych materiałów o charak-

terystycznym, bogatym zdobnictwie i ornamentacji z użyciem szlachetnych i półsz-

lachetnych kamieni w otoczeniu pereł, macicy perłowej, barwnych emalii. Do najcie-

kawszych obiektów kolekcji płockiej należą brosze: w postaci smoka, którego korpus

stanowi ogromna perła, w formie lecącego gołąbka z gałązką w dziobku, w formie

pawiego pióra oraz liczne małe broszki w kształcie bukietów i gałązek kwiatów, zdo-

bionych rubinami i chryzolitami (specjalność rosyjskich jubilerów), srebrne papiero-

śnice zdobione ornamentem secesyjnym, emaliami i miniaturami, klamry do strojów

kobiecych. Oryginalnym wyrobem jest złota klamra do paska w formie stylizowanych

chińskich smoków wg projektu Marii Giżbert-Studnickiej, wysadzana rubinami i opa-

lami oraz zestaw przedmiotów dekoracyjnych (fi gurki) wykonanych z półszlachetnych

kamieni słynnej rosyjskiej fi rmy Petera Carla Fabergé (1846-1920). Na zestaw skła-

dają się statuetki policjanta i woźnicy, fi gurki słoni, ryby, pieska, papugi, wykonane

z jaspisu, rodonitu, lapis lazuli, kamienia kwarcowego, agatu, wysadzane rubinami,

diamentami, szafi rami, w oplocie ze srebra i złota. Uzupełnieniem kolekcji jest cenna

brosza z warsztatu P.C. Fabergé – wisior projektu Michała Perchina (1860-1903)

w formie rokokowego kartusza ze złota i srebra, wysadzana diamentami i brylantem.

Kolekcja biżuterii secesyjnej uzupełniona jest licznymi przykładami biżuterii art déco

oraz współczesnej, o reminiscencjach secesji, projektowanej przez polskich artystów

zainspirowanych wyrobami sztuki jubilerskiej epoki Art Novueau.

27 | Naszyjnik złoty na łańcuszku,

proj. N.W. Aleksjejew, Rosja, 1908-1917

28 | Broszka złota, Austro-Węgry (?), pocz. XX w.

56

29 | Klamra złota, proj. Maria Giżbert-Studnicka, pocz. XX w.

13 | Cechownia kopalni „Saturn” w Czeladzi

12 | Wnętrze cechowni kopalni „Saturn” w Czeladzi

Na starej fotografi i, pochodząca z 1880 roku cechownia kopalni „Saturn”

w Czeladzi, widnieje niczym budowla sakralna – z wieżą zegarową w narożu, pół-

kolistą wnęką bramy i nawą z szeregiem arkadowych okien, przedzielonych płyt-

kimi przyporami. Sama wieża, przypominająca nieco tę z Rudy Śląskiej, została

udekorowana białymi płycinami, wykreślającymi falisty ornament w zwieńczeniu.

Secesyjna stylizacja nadana została zapewne w przebudowie z 1907 roku, której

poddano też i tą starą cechownię, autorstwa warszawskiego architekta Hugona

Kudera7. Wówczas to od strony wschodniej dobudowano łaźnię i szatnie, niskie

budynki o falistych liniach elewacji szczytowych i skontrastowanej fakturze

tynkowanych płycin i cegły. Jednak najcenniejszym budynkiem w kompleksie ko-

palni jest elektrownia, dzieło Józefa Piusa Dziekońskiego, wzniesiona pod koniec

XIX stulecia w historyzującej stylistyce z wnętrzem imitującym pokład Nautilusa.

Mimo iż w architekturze przemysłowej Bielska-Białej dominuje oszczędny pre-

funkcjonalizm, budynki fabryczne powstałe na początku XX wieku przybierają

nieco ozdobniejszą formę. Wśród nich na miano secesyjnej zasługuje przędzalnia

czesankowa braci Münch z 1907 roku, eksponująca ceglaną ozdobność elewacji.

Główny korpus wieńczy falista linia attyki, wypełnionej białym polem, niegdyś

mieszczącym napis. Przyległe parterowe skrzydła rozciągają szeroko jego ele-

wację w poziomie, dzielone pasami ceglanych lizen przechodzących przez dwie

kondygnacje. Ceglany ornament kwadratu, tego ulubionego motywu szkoły wa-

gnerowskiej, widnieje na białych płaszczyznach tynkowanych płycin nad oknami

i w poziomych pasach między kondygnacjami, inkrustującymi elewacje.

15 | Bielsko-Biała – przędzalnia czesankowa braci Münch

14 | Bielsko-Biała – przędzalnia czesankowa braci Münch

| Bi l k Bi ł d l i k b i Mü h

SECESJA i jej górnośląskie formy | 85

Jak już wspomniano, inspiracje secesyjne Cieślika mają związek z postrzeganiem

Katowic jako ośrodka artystycznego, w którym do dzisiaj przetrwały świadectwa

zamiłowania „tuziemców” do kultury artystycznej Jugendstilu. Być może podobne

względy sprawiły, że działający w Katowicach restaurator Krzysztof Kaczmarek

uległ urokowi architektury tworzonej w Barcelonie przez Antoniego Gaudiego.

Zaowocowało to urządzeniem w Katowicach przy ulicy Wawelskiej Cafe Gaudi –

kawiarni, której wystrój określony być może jako palimpsest złożony z cytatów

bezpośrednio podpatrzonych w Hiszpanii9. Aranżacja kawiarni przy Wawelskiej to

projekt zrealizowany w 1999 roku przez dwie absolwentki Wydziału Architektury

Politechniki Śląskiej w Gliwicach: Joannę Wiczyńską i Alicję Dąbek10. W podziem-

nej części lokalu urządzono kawiarnię wraz z toaletą i zapleczem technicznym, do

której prowadzą fi nezyjnie wyprofi lowane schody. W przypadku elewacji ze-

wnętrznej nieznacznie tylko przekształcono wcześniejsze rozwiązanie, wykonane

w biurze architektonicznym Konior Studio. Wzorując się na zdobionych ceramicz-

ną mozaiką budowlach Gaudiego, Wiczyńska i Dąbek zaproponowały jednorodną

stylistycznie aranżację niewielkiego wnętrza wspartego na stalowym słupie. Jak

wspomina Krzysztof Kaczmarek, zastosowane w tym pomieszczeniu mozaiki były

7 | Joanna Wiczyńska, Alicja Dąbek,

Cafe Gaudi – fragment wystroju

wnętrza, 1999

8 | Cafe Gaudi – projekt krzesła 9 | Krzesło

mozolnie układanym przez wykonawców rękodziełem wymagającym ogromnego

nakładu pracy. Nawet drewniane poręcze, refl ektory oświetleniowe oraz me-

talowe barierki i przegrody wykonano w nawiązaniu do oryginalnych projektów

Mistrza z Barcelony, przez co są one wysokiej klasy wyrobami rzemiosła arty-

stycznego. Charakteryzujące się falistym duktem linii krzesła, stoliki, sofa, a na-

wet klamki wpisują się w organiczną ornamentykę stylu panującego w Europie

około 1900 roku. Wysoka jakość robót wyróżnia Cafe Gaudi spośród sztampowo,

a czasem nawet tandetnie urządzanych katowickich kawiarni. Przedsięwzięcie

to było w istocie tak wysoko nakładowe, że po sprzedaży lokalu jego pierwotny

właściciel nigdy już nie zdobył się na podobnego rodzaju mecenat. Projekt Cafe

SECESJA i jej górnośląskie formy | 235