Santa Cruz de Coimbra*y - cvc.cervantes.es · Santa Cruz de Coimbra*y el San Antonio de Padua de...

45
Santa Cruz de Coimbra*y el San Antonio de Padua de Mateo Alemán p o r Henri GUERREIRO (Universidad de Tbulouse-lje Mirail) S¿ ton guitoio fiabajo a¿go do. ¿o macho que. tenia (ya. cftó-c) .izput- tado eJL tiempo-, ii toi utudioi tiznen mé- nÁXoi [...] oye. gnandzzai y p*iod¿g¿oó que poduá dex no habojuLat, ante¿ oido ni a mí o^ieceAiz ocxuión ó emejante donde. contaAùu. [Hateo ALzmán, San Antonio de Padua, l.l, cap. Il/, ¿ol. Ui.) En un artículo dedicado a las fuentes de los cinco primeros capítulos del Libro I del San Antotü.0 de. Padua. (Se- villa , 1604), concluíamos lamentando dejar sin aclarar lo relativo a los folios 16r. a 24r. del capítulo IV, cuya * El "Mosteiro de Santa Cruz de Coimbra" de la Orden de San Agustín, fue fundado por los años de 1130. Desempeño notable papel en la histo- ria política, religiosa y cultural del reino portugués, llegando.a alcanzar por el trabajo de su sarvptovíum en el siglo XIV, un lugar cimero en la cultura medieval portuguesa.(Véase Joaquim Verissimo Serrao, Historia de Portugal, Estado, Patria e Naçâo (1080-1415),vol.I, 3a éd., Lisboa, Editorial Verbo, 1979, p. 88 y 228).

Transcript of Santa Cruz de Coimbra*y - cvc.cervantes.es · Santa Cruz de Coimbra*y el San Antonio de Padua de...

Santa Cruz de Coimbra*y

el San Antonio de Padua de Mateo Alemán

por Henri GUERREIRO(Universidad de Tbulouse-lje Mirail)

S¿ ton guitoio fiabajoa¿go do. ¿o macho que. tenia (ya. cftó-c) .izput-tado eJL tiempo-, ii toi utudioi tiznen mé-nÁXoi [...] oye. gnandzzai y p*iod¿g¿oó quepoduá dex no habojuLat, ante¿ oido ni a mío^ieceAiz ocxuión ó emejante donde. contaAùu.

[Hateo ALzmán, San Antonio de Padua, l . l ,cap. Il/, ¿ol. Ui.)

En un a r t í cu lo dedicado a las fuentes de los cincoprimeros capítulos del Libro I del San Antotü.0 de. Padua. (Se-v i l l a , 1604), concluíamos lamentando dejar sin aclarar lore l a t ivo a los fol ios 16r. a 24r. del capítulo IV, cuya

* El "Mosteiro de Santa Cruz de Coimbra" de la Orden de San Agustín,fue fundado por los años de 1130. Desempeño notable papel en la histo-ria política, religiosa y cultural del reino portugués, llegando.aalcanzar por el trabajo de su sarvptovíum en el siglo XIV, un lugarcimero en la cultura medieval portuguesa.(Véase Joaquim VerissimoSerrao, Historia de Portugal, Estado, Patria e Naçâo (1080-1415),vol.I,3a éd. , Lisboa, Edi tor ial Verbo, 1979, p . 88 y 228).

42 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

temática versa, por una par te , sobre "los milagros hechospor el Rey Don Afonso Henriques después de fallecido" (1),y, por otra parte —según esclarece el mismo t í t u l o delcapítulo— sobre "cosas prodigiosas que cuentan de un es-cudo suyo" (2) . Unas investigaciones complementarias l l e -vadas a cabo en la Biblioteca Nacional de Lisboa y, sobretodo, en la "Biblioteca Pública Municipal do Porto" nospermiten hoy salvar esta laguna y proponer una identif ica-ción clara y defini t iva de unas fuentes preciosas, a lasque el mismo Mateo Alemán alude en su obra (3) y que va-rios autores contemporáneos conocían perfectamente (4).

El protagonista central del pasaje mencionado(folios 16 r . a 24r.) es Don Afonso Henriques.primer reyde Portugal. En torno a é l se estructuran los 14 párrafosde una materia narrativa re la t iva a unos hechos portento-sos que el mismo rey protagoniza y que concurrieron a fo-mentar en Portugal —primero en la Edad Media, luego enel siglo XVI— la leyenda áurea de su santidad. De modoque bien pudiera in t i t u l a r se este trozo : HaQÍoQfía^-ía de VonA^on&o He.rviuiu.te.

(1) Henri Guerreiro, Aproximación a la estructura y las fuentes delLibro I del "San Antonio de Padua" de Mateo Alemán, en Criticón, 12,1980, pp. 53-54.

(2) Mateo Alemán, San Antonio de Padua [...], Dirigido al Rey no y na-ción Lusitana [ J, Impresso en Sevilla por Clemente Hidalgo, Año1604. A lo largo de nuestro estudio utilizaremos el ejemplar de laBiblioteca Nacional de Lisboa (signatura RES.1282 P.), modernizandola acentuación, la puntuación y la ortografía con excepción de losapellidos y nombres de ciudades. Para las obras portuguesas medievalesy del Siglo de Oro nuestro cri terio será diferente : transcribiremosel texto respetándolo integralmente. (Véase,para el t í tulo del capí-tulo IV, el folio 12).

(3) Ob. c i t . , fol. 21r. Véase el relato del quinto milagro rematadopor esta aclaración : " . . . Y de a l l í adelante padeció el [obispo] gra-vísimas desventuras hasta la muerte, según más largo lo refiere laescritura de las cosas memorables de aquel convento".

(4) Duarte Galvao, Crónica del Rey Dom Affomso Homériques (1505), edi-ción del Bacharel Manuel de Castro Guimaraes, Lisboa, 1917, p . 215;Fray Antonio Brand3o, Quarta parte da Monarchia Lusitana, Lisboa, emo mosteiro de S. Bernardo, par Pedro Craesbeck, 1632. Véase la ediciónmoderna actualizada con una introducción de A. de Magalhâes Basto, enCrónicas de D.Sancho I e D.Afonso II,Porto,Livraria Civili2açâo,1945,p.329.

SOBRE FUENTES DEL SAN AMONIO 43

Relátanse en efecto, por una parte, seis milagrosque abarcan seis folios (del fol. 16v. al 21v. ) y sietepárrafos (del 3" al 9°), sobre la base del siguiente es-quema :

A - Primer milagroB - Segundo milagroC - Tercer milagroD - Cuarto milagro£ - Quinto milagroF - Sexto milagro

folios 16v a 18r (§3)folios 18r a 19r (§ 4 y 5)folio 19r/v (§6)folios 19v a 20v (§7)folios 20v a 21r (§8)folio 21r/v (§9)

Por otra parte, se narran unos prodigios relacio-nados con el escudo y la espada del rey (folios 21v a 23r;§10,11,12). En torno a este núcleo central, se evocan su-cintamente, a modo de introducción al tema, los intentosde canonización que se verificaron a mediados del sigloXVI (folio 16r, §1) y, a fuer de remate, la traslación desu cuerpo al sepulcro en el que yace hoy en día (folios23v y 24r; §14). Completan el cuadro unas reflexiones hu-manísticas y morales (folios 16r/v y 23r/v; §2 y 13), quelo enmarcan dentro de la visión del mundo peculiar a MateoAlemán.

Este, para elaborar su relato, echo' mano de variasfuentes sobre las que él mismo nos proporciona unos pri-meros indicios. Justifica en efecto su digresión sobre elRey Don Afonso Henriques por ser aquél "su Rey natural[de San Antonio], Rey santo, Rey que le ganó el suelo don-de recibió ser con que goza en el cielo. Rey fundador desu convento, Patrón y defensor del. Rey sepultado en San-ta Cruz de Coimbra"(5). Con la mención de este convento,recordaba que San Antonio de Padua, antes de ser frailefrancisco, recibió el hábito de canónigo regular de la Or-den de San Agustín, ingresando primero en el convento deSan Vicente de Fora, en Lisboa, y trasladándose luego alMonasterio de Santa Cruz de Coimbra, en el que residiónueve años. A estas alturas, una historia de la Orden delos Agustinos no podía dejar de proporcionar sobre esteparticular unos datos de interés. De hecho, en la SegundaParte de la Oiónica da Ondm doí> Conegoi n&QMxnttM da PaüiÁjajuJia.S. AgoitLnho..., publicada en Lisboa, en 1668, por el Padre

(5) Ed. cit., fol. 13v.

44 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

Dom N i c o l a o de S a n t a Mar ia ( 6 ) , e n c o n t r a m o s r e l a t a d o s ,con referencias explicitas a varias fuentes, la mayorparte de los acontecimientos rozados por Mateo Alemán.Allí, para cuanto se refiere al Monasterio de Santa Cruzde Coimbra y su fundador (Afonso Henriques), se valiópreferentemente el cronista de las "memorias antiguas doCar-torio do dito mosteiro de Santa Cruz" (7). Existia,pues, al parecer, un fondo cultural común aprovechado portodos estos escritores del siglo XVI y XVII; y se da lacasualidad de que se conservó este fondo íntegro hastallegar a la Biblioteca Pública Municipal do Porto, encuyo seno están reunidos y archivados cuantos "códices deSanta Cruz de Coimbra" fueron reseñados en el BoZztán daB¿JbtLote.ca da UnívznAidasie. de. Co-unbua. ( 8 ) . Un e x a m e n d e t e n i d od e l Catálogo da BibLLotíca PúbtLca tkinlcÁ.pal do VonXo ( 9 ) n o spermitió avanzar en nuestras investigaciones con la pos i -ble selección de unos pocos manuscritos que presentabanel denominador común de t r a t a r de la fundación <3e SantaCruz de Coimbra.

Cuatro de e l l o s cumplían más particularmente coneste r e q u i s i t o , porque, a primera v i s t a , se relacionabansus t í t u l o s con nuestra problemática. Aquí los apuntamospor su orden de importancia (10) :

(6) Biblioteca Nacional de Lisboa, signatura RES. 56 A/57 A.

(7) Ob. c i t . , Segunda Parte, Libro IX, capítulo XXVI, p. 256. No hemoshecho una reseña de cuantas veces se cita esta fuente. Lo cierto esque vuelve a traerse a colación cada vez que se narran cosas relacio-nadas con Santa Cruz de Coimbra. Así ocurre en el libro VII, cap. X,pp. 37 y 39; cap. XIII, p. 49.

(8) Véanse los volúmenes VIII, IX, X y XI, Coimbra (1926-1928)¡(B.N.L.,signatura 02 (469-322) (05) BBUC/a.).

(9) Catalogo da Biblioteca Pública Municipal do Porto, índice prepara-torio do catálogo dos manuscritos, com repertorio alphabético dos duc-tores, assumptos e principies tópicos nelles contidos, Porto, 1880.(Signatura, 017.1 (469-121) BPM X091/POR.2673v.).

(10) Constan, por su orden, del contenido siguiente :a) "Varios apontamentos do Rei D. Afonso Henriques e da fun-

daçao de Santa Cruz de Coimbra" (pergaminho); Alvaro da Motta, "Tra-ducçâo em lingoagem do l i v r o do fundamento de Santa Cruz de Coimbra",15° século (pergaminho); "Anécdotas referentes ao d i to Mosteiro"(papel).

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 45

a) B.P.M.P. n° 79 - Antigo Santa Cruz 86, en quef i g u r a e l LLvio da& ¿<unbianç/i& , Anónimo, mediados de l s i g l oXV.

b) B.P.M.P. n° 86 - Antigo Santa Cruz 106, en quef i g u r a e l MUMOKiat doi notado* diuÁAO zn. duM paAtte, de DomJosé de Chr i s to Bre t iandos (1625) .

c) B.P.M.P. n° 84 - Antigo Santa Cruz 99, en quef i g u r a UiiceMdn&a Kz^üAlda. na maloi panXe. ao Moit&üio de. SantaCnuz de Co¿mbia [NotlcÁJU vánÁM e canXai e owtnai avUai-idadzi),de Dom José' de Christo Bretiandos (primer cuarto del s i -glo XVII).

d) B. P.M.P. n° 99 - Antigo Santa Cruz 15, en quef iguran l o s fiaQm&ntoi, dcu, ctoónlCM de Santa Cnuz de Co-imbtoL, deDom José de Christo Bretiandos (primer cuarto del sigloXVII).

Una lectura de estos manuscritos, respaldada enel estudio de dos importantes obras c r í t i cas del profesorportugués Antonio Cruz sobre el "cartorio" de Santa Cruz(11),nos ayudó a hacernos cargo de la materia que llevábamosentre manos, aclarando su naturaleza y procedencia, a lapar que nos daba seguro conocimiento del contenido.

b) Dom José'de Christo Bretiandos, "Miscellânea em letra suareferida ao Mosteiro de Santa Cruz de Coimbra, dividida em duas par-tes, com seu índice soltó". Trátase del Memorial dos notados diuisoem duas partee, que consta de dos "Miscellâneos".

c) Dom José de Christo Bretiandos, Miscellânea referida namaior parte ao Mosteiro de Santa Cruz de Coimbra (Noticias varias ecartas e outras curiosidades).

d) Dom José de Christo Bretiandos, "Chrónica de Santa Cruzde Coimbra, Io parte". Trátase precisamente de los Fragmentos daschrónicas de Santa Crus de Coimbra.

(11) Antonio Cruz, Santa Crus de Coimbra na cultura portuguesa daIdade Média. Volume primeiro. Observaçôes sobre o "scriptorium" e osestudos claustrais, Porto, 1964. Véase más particularmente para nues-tro propósito : "Segunda Parte, 0 "scriptorium" e a historiografíaportuguesa", pp. 233-300. Véase del mismo autor : Anais, Crónicas eMemorias avulsas de Santa Crus de Coimbra, XI centenario da Presúriade Portugale, Textos publicados com urna introducáo p o r . . . , Porto,Biblioteca municipal, 1968. (Trátase, afortunadamente para nosotros,de la edición c r i t i c a del manuscrito B.P.M.P. 79, Santa Cruz 86).

46 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

El primer códice que nos intereso (B.P.M.P. 79 -Santa Cruz 86), por abarcar los milagros del rey AfonsoHenriques, es muy conocido en el ámbito dé la historiogra-fía medieval portuguesa, ya que publico Alexandre Hercula-no, en el s iglo XIX, gran parte de su contenido, dándolepor t í t u l o C>ión¿ca¿ bizvzi & mzmó'Uai CLVULÍOÍ de Santa Ciuz deCoÁjnbua. (12). Aunque este t í tulo sigue siendo punto de re-ferencia hoy en día, no corresponde al que le tributaronlos memorialistas del medievo, como bien se puede inferirde unas aclaraciones dadas por el cronista Dom José deC h r i s t o . En s u s Ftagmzntoi, da& chA.oru.aai, dz SarUa Ouiz de. Co/Mma,de 162 4, e sc r ibe e s t e autor :

ito.am.ntoi atgum m¿íag4.z& ira¿& notau&úquz o/e tzmot, acoritzcznad d&po¿& dzdta ¿nnu.nda.cab~', zo je. &z con&eAuad em o Ca/itó'ie.o em num ÍÁUAO de. pzn%a~ñinho Z de papzJL quz 6í ¿ntítuta Ldvro das lembranças,no qua¿ ¿e contzm alguái couzai quz logo wuizmts aiquau iocexLeAd3 dzpo¿6 dzt Re.j D. Jodó p/ujne/Ao do no-mo, quz izjnou em e-ó-te Rzjno dz VombiaaL. (13)

E s t e LLvuo dai tzrthKançjxA —que D. J o s é de C h r i s t o c a -t a l o g a en s u s Fiagmintoi b a j o e l t í t u l o de Mimó'UaA (14) —

(12) Alexandre Herculano, Portugaliae Monumenta Histórica. A saecvlooctavo Post christvm vsque ad Quintumdecimvm. IVSSV Acadamiae scien-tiarum olisiponensis. Scriptores- Vol. I, Olisipone, 1856.

(13) Ob. c i t . , fol. 143v/14tr. Estos Fragmentos fueron escritos en1624 según se deduce de la portada : "Primeira parte Das chronicasde Santa Cruz de Coimbra : que he a segunda dos cónegos regulares doReyno de Portugal, onde se contaô alguâs cousas das muitas que succe-deraô neste mosteiro [ . . . ] Collegidas da fundaçaô do Mosteiro, e dauida de Sto Theotoneo, das escrituras auténticas e antigás [ . . . ] perespaço de hum anno que começou em o de mil seiscentos e uinte t res ,acabouse è o de uinte quatro em o mes de Outubro. Por D. Joseph deChristo religioso de S. Agustinho do mesmo mosteiro de Sta Cruz deCoimbra" (fol. 18r).

"0.8° liuro tem por t i tulo das Memorias nao he muito antigo che-ga ate el Rej.D. Duarte, foi escrito em tempo do Prior Dom Gomes qgouernou este mosteiro des o Anno 1441 —ate—1459— e tras os mila-gres do Santo Rej por onde cuido q" auiâb pouquo q succederào, algunserr-s tem è o mais que se copiou dalgüas memoreas antiguas, pelo q selea corn cautela"(ob. c i t . , fol. 8v).

FRAGMENTOS lUSCHRONlCAS PESANTA CRVZ

DEC0ÍMB1U

[n'niduio meo nionar <Stanquainrha'|||InixniuJñplicabodie.s-' <t,lob, 29

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 47

ya en e l s i g l o XVI lo mencionaba, aunque con menor r i g o r ,"[o cartorário D. Vicente], referindo-se a l ivros de mióe tragando assim —según dice Antonio Cruz (15)— o p r i -meiro esboço do inventario de urna parte dos códices donúcleo conventual" :

No CaAtóiio de Santa Ouxz [...] uta. malt, a Oio-niqua do dito mo&teiiio a quoat uta. em latin no prin-cipio de. hum liuAo muito antigo que. ¿e chana doi heA-damentoi ¿eito no tempo de. nono PatOie S. The.otonco.E tamben uta. uta ÓiotUqua em outna Huno di tombonuito antigo ffiito em tempo do ie.gu.ndo pnJLoh. de S*que ¿e chamou. V. Joao Theotonio, e ñute, tuno utamtambem em latan atgumu memoiÁM, de t/uxba¿hoi que tÁuz-lam 04 ieZ¿g-Loio¿ àobie. COIHOA que. quenÁüo aígumcupUioai toman, a ute. moiteÁAo.

Em o dito Ca/Uónio hum cadeAno piqazno de pwiga-nünho aníxgo aondz 6Z começou a fiutadax em ¿óigoagema dita Oioniqua do moiteÁAo e pegado com uie cadeAnoanda owOio de tztAa antiga que. tem memoiiai que Veu¿¿ez pon. aqueiZa ca&a que. tocam em EtRzj V. A^dHU . ( 16 )

La cons tan te r e f e r enc i a a l Livnxi da¿ ¿inhianCM o Me.-, redactado según conje tura D. José de C h r i s t o , en t re

1441 y 1459 (17) , l e confe r í a p a r t i c u l a r importancia enl a h i s t o r i o g r a f í a de l convento de Santa Cruz. Su l e c t u r a

(15) Antonio Cruz, Santa Crus de Coimbra na cultura portuguesa daIdade Média..., p . 245.(16) D. Vicente, 0 grande Cartorário, Memorias varias (B.P.M.P. 175-Santa Cruz 105), fol . 356.(17) Dom José de Christo se funda seguramente en las mismas aclara-ciones del traductor "mestre Aluaro da Mota da ordem dos pregadoreso maior leterado da Ordem*:

Aquj se conpeça a obra que fala do fundamento domoesteiro de Santa Cruz de Coinbra f—] E esta obraesta em Xatim no Liuro dos erdamentos de Santa Crus[fol.lír] [ ] Escripia Em Santa Cruz per mestreAluaro da Mota da Ordem dos pregadores tornado de la-tim Em lingoagem. Em na era de Ieshu Christo de mjllE III J LV annos. Em tempo del Bey dom Afonso 0 V darrainha dona Issabel Sua [molherl—

48 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

se nos hizo imprescindible y, a las pocas páginas, revelóser la fuente pr inc ipa l y d i rec ta del re la to de Mateo Ale-mán, conforme se comprobará en el estudio comparado quea continuación presentamos.

1-106

Los cinco milagros que en el LLvn.0 dat> tembnança6 senarran (18) son aquéllos mismos que Mateo Alemán evocaescuetamente en su cuarto capítulo (folios 17r-21v). Va-rios indicios externos nos inducen, en primer lugar, adarlo por sentado. Mateo Alemán, en efecto, se ciñe almismo orden.de presentación, enmarcando sus relatos enidéntica época histórica y dándoles como protagonistaslos mismos personajes que actuaban en la obra medieval :

Livro das lembrancas

Em tempo que. uta teMa. etia doInfante, do Pedn.0 E uj'aemdo huumLapo Uaiqwzz atquayde. moon. em utaçidade E aimda ena comendadon. moon.da Ondem dhUi ... [Fol.12v,p.l01)

Foy huum tüApo Em cojnbna que«ujto due.java. auen. poden, penav¿&¿taA o mouteÁAo de. Santa Omz.[Fot. ZOn., p. II6)

C D[a] Quyntaa de Tamuja

Em no tempo do v¿ntuo&o Rey Von Juan, Rey de. Pontugat ydom Joham de. RiAtuguatt E do Atguasi- ¿eñon. de Celta, mandó a un ucAl-

San Antonio de Padua

[...] -4-tendo Co-imbna d&tIn^antí Von Pexùio, en tiempo detRey Von Juan, un Lope. \lelázoux.z,NLcayde. Hay oí det CaAtiZto y co~mendadon. de AVÍA [...] [Fot.lJi)

Hibo en Co-únhia un obi&potan mat intencÁjonado que, pon.i oto teneA. mano y iupe/Untenden-c¿a en lot, coica de. aquute Con-vento, dueó t>en. <¡a[Fot.

Para más aclaraciones, precisemos que en su estu<ü© critico AntonioCruz sitúa la elaboración de estos "Anais quatrocentistas""ao findaro terceiro quartel do séc. XV" (ob. c i t . , pp. 28t -295)'.

(18) Fol. 12v-13v, pp. 101-103; fol. "20r-21v, pp. 116-119, fol.23v-25r, pp. 121-123, en la edicicfn crítica moderna del códice B.P.M.P.79- Santa Cruz 86 que dio a luz recientemente Antonio Cruz, pp. 89-130 de sus Anais

SOBRE FUENTES DEL SAN AMONIO 49

ve E iznhoJi de Qzpta 0 dicto iznhon.Ruy dza Emcxviguo a huum i&u zicAip-vam quz [...] chamauam Jokam dOn.n&-taa,... [Fot. 20v,p. 111)

baño iuyo [...]. [FO¿.19A) EtRuy quedo' tan temzAoio que. [...]mando' a Juan Va/inztai [qu& ai¿¿e. ¿¿amiba e t ZbVUbano) [ . . . ] .(Fot. 19v).

En tiempo dzt Infante Von Pz-dn.0, Vaqua, dz Coimbnja. y izñon.de Monte Mooi, t>i.zndo en ótió•CieAAai OÁÁOH un ucudeAo iuyoquz ¿¿amaban MaAXÍn Domínguez dz¿a SieAia [...] (Fo¿. 19v) .

De Martim Dominguejz da SerraOuujdor

Em no tzmpo do J{a.nte Vom Pedn.oduque, de Cojnbxa. E t>znhon de. [Mon-te Moon.] /Pene lW {¿¿ho dEtKzyVom Joham Eitz ¡{¡ante Vom Pedn.o{ez ouujdon. de todai ÍUOÍ tzwiaihuum i eu zicudeiAo que chamauamtfanXim Vomjnguiz dz SeÀAa...[Fo¿. ZOv, p. 111)

Do bispo Dom Aluaro Ferreyrabispo de Cojnbra do que lhe aconteçeeo em a qujntaa de Poyares

Em o tzmpo dEtRiy Vom EduaJtte. En tiempo dz Von VUOMXZ, t>izn-izzndo o ¡{ante Vom Pedn.o duqaz do zt In^antz Von Pzd/t.o Duquz dzde CoJnb>i Bia bi&po dom AZua>io da Coimbia y obiipo Von NLMOKO Fe-izz de CojnbKa vindo o dicto bi¿po luiiÁjia., iucedió quz, vinie.ndo dzda Bzlta chzgou a PoyaAu [...]. BeÁAa ate obispo y ttzgandó a[Fot. 2 J v , p . I I í ) . Pojante [...]. (Fo¿. ZOv) .

Infiérese de este cotejo que arabos textos no dela-tan disonancia alguna. Igual que en el códice medieval,todos los milagros (excepto el segundo) ocurren en la pri-mera parte del siglo XV, ora bajo el reinado de D. Joao(A.C.D.), ora de Don Duarte (E) (19). Añadamos que laactuación de un mismo protagonista en A,D,E —el InfanteD. Pedro, duque de Coimbra, hijo de D. Joao— y la mismaexcepción del segundo milagro (B) (no fechado) recalcande tal modo la similitud textual que Mateo Alemán parecelimitarse tan sólo, en esos "Incipit", a "castellanizar"los apellidos. Idéntica fidelidad, reducida a los elemen-tos esenciales, se manifiesta en el cuerpo de los respec-tivos relatos milagrosos, como vamos a verlo.

(19) Don Joao Io (1385-1433); Don Duarte (1433-1437).

50 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

A - Expotlaclón de ¿m agua* dit Conv&nto de. Santa Ouxz pot Lope.Velázquzz.

Presenta el códice portugués dos versiones pocodiferentes de este primer milagro, siendo la segunda algomás dilatada (20). Pero no dejan de tener su importanciaalgunos pormenores disimilares que nos permiten averiguara cuál de las dos va siguiendo Mateo Alemán y cuál es laactitud mental que adopta el autor ante su fuente paraéste y, como lo veremos, para los demás milagros. Defíne-se este enfoque por un respeto integral a la trama narra-tiva básica, cercenando el escritor cuantos pormenoresse le antojen innecesarios para el enredo principal. Asíocurre, en nuestro primer ejemplo, cuando se descartantodas las precisiones geográficas superflúas, desde elprincipio de un relato que se reduce a sus elementos es-cuetamente imprescindibles : expoliación indebida delagua, protección del Infante y ayuda del pueblo, construc-ción de un conducto para el agua :

(...] com ajudouAo glande, doconceZho de. Coínbna pex. ¿oiça toma-n.cm agua da ¿onte, noua que. vzm pe-Ka. ei-te mouteA¿o ¿em o mouteÁAopvia eJULo ó&eA citado ne.m deman-dado a quaJUL augua ja Vuaziam comgiandz podeJilo de gemtzà atoa huumpinedo qui he. aaquem do lagan.dElna de. Patai dando o liante. E[o] comindadon. le. o concelho dauamvoz e (Joma que a queAÁam ¿aze/thln. a óee E ¿aze^ern ny huum cha-i Á J. [Fol. !2v, p. 101)

[...] de. conie.ntlmle.nto deJtInfante. (21) y con ayuda de. ¿age.nte. populan, Intzntó quitan, aea-te Monaótexio e£ agua qu& te,-n¿a. Y mando' hacex un conductopoK donde. vinleAZ a la ciudadcómodamente de¿dz la Quinte, nue.-va que uta deX/iái dit conven-i o . [Fot. Un.) .

A ese mismo estilo compendioso acude Mateo Alemánpara evocar a los personajes, entresacando del relatoportugués las acciones más relevantes que se encaminen conla mayor fluidez posible hacia el desenlace portentoso :angustia del Prior del convento, ruegos vanos dirigidos

(20) Ed. cit., fol. 12v-13v, pp. 101-103; fol. 23v-25r, pp. 121-123.

(21) Esta precisión aparece claramente expresada en la segunda ver-sion : "E de tudo esto aprazia mujto ao jnfante" (fol. 23v, p. 121).

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 51

al Infante, súplicas al cielo y sentencia famosa del co-mendador recopilada en el texto alemaniano casi por lasmismas palabras :

[...] a ute tempo zna. pnÁon.Vom Gonçato (22) da Boa VÔmnJbao quall de moco pz.qu.iuao emt/iou. emutz moeitehlo E pM &uat> ujnXu-du e ujda iezn. izmpKi najto o ñu-ta doy pKioK dute. moutenXo.[Fol. 3 |

[...] E dom Gonçato pnÁon.[...] {¡oy pex uizeó ao dicXo j{an--te f!zqu.QA<imdolke. da panXz Oeui E doiiantoi íüu que. jazm e.m Eàtz moeite¿10 quJL nom ¿he. ¿oàçaiz a iua agua.[...] E uto ¿ke. hla R&queJieA. pin.tanta* ve.zu quz o J^ante. EML mij-to Encadado... [Vol. Z3v) .

/ . . . / E dy&eAom hua. myaa o£z-çlada mujto nonMadamnt& aa honMa.da \)in.a Cmz. E em £ÁM {¡o>um dixih.huwm Ruponio Sobie. o¿ Ke.x tangzn-do 06 S¿no¿ todoi da toiAZ / £ pDi-guntauam qum moiA.e.0 Em Santa OuizdÁjzism Que tangiam o¿ <>ínot> poi OÍRex E topo Uaiquez camundadoi. mooA.quando uto ouujo dLLzya LeÁxaaoiVOÍ andan. Com OÍ Rex monXoi, E noianáamoi, com Re.x ujuo¿ que. maj¿podzm. (Fo¿. Un., p. \ll\

E¿ VnXan. de aqazíia cosa

qÁj} al In^antz de. paAtzdzt Rey Don Átomo, que. aJÙU.utaba znteJinjido, quz no le.¿nqwieXaiZ &u po¿e¿<¿on, antuque. ¿o ampanuií... [...] El In-fante, no lo qu¿io haceA [...].[fol. Un.).

[...] dLjeAon ana Mc&a de. laCnuz y al {¡in delta ca.ntan.onun Vnàporuso pon. &l alma del HzyVon Alomo. Como Lope. 1/eZázqu.e.zoyó cùmoKuan. ta* campana*, pa-n.ec¿€ndol<i novedad en aquel con-vento, pn,e.gunto' pon. quién untaJíían y dicÁAndolz que £04 Canó-nlgoi cantaban aquel Üuponioal Rey Don Alomo, pon. el aguaqui l<& quitaban,dijo .- Ve.jémoi-1<L& mgodan. con Kzyu mitAXoien cuanto no¿otn.o¿ t>iatan,ejna6con Rejyu vi.vo¿. [Fol. Ifv).

La fi l iación directa aquí rastreada en nada se des-vanece hasta el desenlace, como bien se puede notar sinos referimos al castigo en que incurren los principalesprotagonistas .

(22) Apuntamos estos elementos de la primera versión para mostrar có-mo Mateo Alemán rechaza todos los detalles, incluso el apellido, pa-ra insistir tan sólo en la acción narrada en la segunda versión (fol.23v).

52 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

Al malvado comendador se le aparece en sueños unhijo suyo que se ahoga en las mismas aguas del convento :

. . . E em 0 owtA.0 día ¿egujntz ...y iucedió aquella ml&mahuum ¿eu £¿lho do comendadon. que. noche que., duAmizndo Lope. Veláz-auja. noms. Ruy lopez homem de XI/IIJ <?uez (a dueño iuelXo como dicen),cuino* mujto £n.emo&o E belo £oyie ¿oño' quz un hijo iuyo, unigénitobaynhan. a Mondzgo [...] E em huK y luz de. ÓUA ojo6, mancebo deagua que nom doua peu o gyolno diez y ocho año6, había ¿do amoiA.ee.[o] [...] E dlzla aJUtu, nadan, a ía bada del agua, y quz-voze& {/iho Ruy López e¿>tat> t>am dádoiz ahogado en etía. V {¡ue. at>i.ai agua* de. Santa Ouiz em que vz/idad ponqué ¿uego ù> n.zcondan.onuo6 eu [...] \>¿ia ca. pen. mujüu ttzyándotz ¿a& nuzva& (23) y aiueze¿ o ionhzy a&y. {Fot. 24v, h¿jo d¿(¡unto, d¿c¿€ndo¿e quzp. 123) ¿e habla ahogado en el agua del

convento, &abi.endo el mozo nadan,y no ílegándotz (o apzncu,) a ¿aipechoà. {Fo¿. )

Merecen destacarse en este episodio concreto todaslas similitudes (sueño, ahogamiento del hijo, edad) ,perono deja de llamar la atención cierta reelaboración narra-tiva, como si unos elementos portentosos que en la EdadMedia desempeñan el papel de encarecer lo milagroso, yaa principios del XVII resultaran contraproducentes y pocoverosímiles : Mateo Alemán cambia la altura del agua ysilencia lisa y llanamente la presencia de dos escuderosal lado del mancebo :

E em ei-te cómenos huum $quz tijnha. eitz comendadon. mooidfluji a que chamauam Rj.j LopezÍOÍÁZ banhan. a \li¡a Imga. E íea-aua comygo doua, eicudzltoi. E comoemùiou em a agua que Ihe nom douapen. o gÁ-olho mujto ate£zgamzntzmonjveo quz nunca íhz podexom ¿o-conjuzn. o& zhcudzixot, [...] E

(23) Parece que Mateo Alemán sigue aquí la primera versión cuya lógi-ca (sueño del comendador, pesadilla, despertar y malas noticias) es-tá algo embrollada en la segunda. Por lo contrario, a esta versión seatañe para la edad del mancebo.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 53

quamdo vzzo noum a&eu padAz que.ÍZU. {Mío ZAa monto [...](fot. Í3t , p. 102)

Por fin, en ambos textos, sufre terrible castigodivino el reprobo Maese Pedro de las aguas, quien granparte tenía en el agravio que a Santa Cruz se hacía :

E VZAO Amonio dkzznha tabatum En uta rrU¿ma noche. {atízalo'rw>tn.z quz ¿e [...] chamaua da& Mauz Pedio [Vaz&tAo de tai,auguai nom ¿¿cou Sem pe.no. atguâ aguat, de. aquzl conducto) iln con-[...] pex cu jo E comztho Se {azLa. {Z&OA. ni xzcÁhln. ofvo atgún 4a-a dicta ob>ia huí noytz Se fioy ge.y- c/iamento. {Fot. ÍSn.).tan. E em hooutn.o día. pella moa hoachaAom finado Em a cama Sem leuan.nem huum Sa.CAame.nto da Santa Jg-te-ja E QALj moKAío ab ¿mtz&tado.[fot. ZSt, p. U3).

Este primer ejemplo no sólo nos da a conocer el pe-culiar modo de transcripción de su fuente histórica porMateo Alemán, sino que confirma la identificación del Livioda& ¿embiançai como base histórica esencial del autor delSan Antonio. Afirmación que se encuentra respaldada, comoindirectamente, por el propio D. José de Christo —esecronista del siglo XVII tan culto y versado en las rique-zas del "cartoreo de Santa Cruz" — , cuando, tras relatarese mismo milagro en su códice (B.P.M.P. 99 -Santa Cruz 15)trae a colación el testimonio del mismo Mateo Alemán,co-mentándolo con las siguientes razones :

Eitu doiu, mliagioioi ÍUCCZ&ÓOÍ antigoà fiai tam-bzm hum estrangeyro chamado Matheu Alemao no l i u r o queescreueo da vida de S. Antonio quz ¿0-t conzgo dzitzUo&tzyio e diz quz o ¿¿¿no do Comendador, ¿e a^ogou na¿agoai deAtz conuznto poizm a nossa memorea diz quz noUondígo, ¿a podz ÍZA quz todo ¿Oàiz, poiquz como aagoa uinha ja pznXo do ca¿teZ¿o algUS. lazam aula dzteA e hÁ.cauathz muÁXo boa queda pon. a coita abajxoonde -6£ dzpoji edi^lcou o Colzgzo dz S. B&nto, e taem bajxo omdz uta agoa Í,Z mztia no Uondzgo ahí 4e po-dJLo. 0-iogaA o monto dz quz {¡atamoi. {Fot. 146i.) .

Este breve comentario crí t ico destaca otro rasgoesencial del enfoque narrativo adoptado por Mateo Alemánen su elaboración de la vida del San Antonio dz Padua (estruc-

54 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

turada toda ella a partir de otras múltiples fuentes).Si, por una parte, procede en cuanto "historiador", dandoa luz "escritos" que van "vestidos de toda verdad", nose limita, por otra parte, a un papel estrictamente ob-jetivo que consistiría en trasladar meramente en castella-no un memorial portugués. Unas veces lo reelabora (por logeneral, según vemos, muy levemente) para adaptarlo a supúblico, y otras (rasgo dominante y muy revelador delSan Antonio) no vacilará en "ponerle algunos adornos conque se guarnezca", terciando en el relato, sin interrum-pirlo, con algunas "moralidades [...] de donde se saquefruto" (24). Ejemplo de ello tenemos en el folio 18rcuando, desahuciado de la justicia humana, acude el Priordel convento a la divina :

Vi.cho<>oi, toó que OÓ-C la pidzn y de6di.ch.ado6 de¿OÍ que., pon. no danta, dan oca6i.án que ¿e haga eneJULo6 en ¿u¿ coica,.

Estas dos vertientes del estilo alemaniano lasencontraremos a continuación, siendo la primera la maspresente en la transcripción de los demás milagros, quevamos a presentar, de modo más rápido, con sus rasgos másfundamentales.

8 - VelObispo maUnt&nclonado D. Pedn.o SueVio

Deseando en contra de toda justicia tener mandosobre el convento de Santa Cruz, por malos medios esteobispo alcanza del Papa ser nombrado su visitador. Cabe

'destacar aquí la identidad textual que se desprende deÍás visiones vividas por los personajes (apariciones con-comitantes del rey Afonso Henriques al Prior y al obispo),del sentido y contenido de los diálogos, de la misma na-turaleza de la muerte sufrida por el obispo :

E o pMoK que. aaqueZte. tempo Cuando volvió et obispo y di-Via andando huS. noyte. de¿po-u de jesion ai PUon. ¿o que ptuaba, e¿ -matinas piA. a c l a s t r a perneando em toban en MaÁXinte, [...]. 8ajÓ6ecomo 6e podesiia. do dicto bi&po de- al clau6tAo y pa6eándo&e pon. él

(2t) Ed. c i t . , "Letor". Esta distancia entre el original y el textoalemaniano viene a ser sumamente preciosa para destacar las ideasy preocupaciones propias de la visión del mundo de Mateo Alemán.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 55

no podía injugaA e£ agua de 4a6ojoi, ILonjando z¿ agiav-Lo qaza tan ¿anta caía óe hada. Van-do en z^ta imaginación [...J pi-dió ¿>ocotiA.o at cLzta [ / y viojunto a una co£umna, cuica dztizputcAo deJL Rzy Von Aton&o, unbulto de hombre Que tz dijo •."Ho tz ai ti jai, [...] Mañana tzttamoAán quz vaym pon. z¿ obi&poy lo tnaznÁi a tu ana". En zlmiimo tizmpo apanució zl Rey alobi&po en buznoi con una lanzaen la mano úJüú.z'ndolz : ¿ Cómotuvi&tz atx.zv-imi.znto de Ám

izndzn. apan.zczulhz em d&AzÁXo dacatbina onde, jazzm oó Rex ElKzyPom Amonio o pnXmziJio de ftiMu-gualt E di&z nom tzmoi [...] E pon.Xa diWi cznXo pzn. amanhaa tz V[z]-JUiam chaman, com o tzu. collzgo que.Ihz vaa& iazzn. honnha [...] Evijndo o dicto bi&po [ja finado]pzn. o cjmjnho de CaA.na.ckz donmjuatty aqu&ía. noytt E jaz&ndo ioi-mjndo apaA.&c&¿he. ElRzy dom tyon¿oo pnÁMÁn.0 He.[z]y qu& jaz Em San-ta OÍUZ E dliüikz como U tala]tam ovtu>ado d& 3KU contna o meamoiteÁAo de Santa Oiuz E Lh& que.-KU queJbnantaA a iaa JuHdiçom

E poivm quz e££e íkz paganÁa EtoÍQo] fhfzjdea &iu contoadai mijgiandu com haá lança qaz thJCLzia.em a maáo. [...] E ciiomoa brandandoquz íhz acoAAeiem o-ó ¿eaó Ca eme£€e nom au/a nem hua v-Lda ¿e nom

[Fo¿. ion, pp. H6-J17) .

Las únicas variantes del San Antonio atañen a motivosespaciales, quedándose entre renglones el lugar donde hi-zo noche el obispo y se le apareció el rey. Es de notar,en cambio, la existencia de una precisión insólita, porestar ausente del todo de la versión portuguesa : el s i -tio de la sepultura del obispo.

pi¿nizitn.amzntz bula* contua mi.ca&a y vznZai a e££a quzbnantán-dolz <suá p*UviJizgi.oi quz tantome co&taAon 1 ".V dlcizndo Zitoiintió quz Iz daba Viu lanzada*.El obispo dio voceó pidiznáo ¿o-contio -. acudió' ÓU gente a e¿¿aóy,r conta'ndo£.eó zl ¿ueño, *e que-do' en e¿ de la nuznXz. {Fo¿ó .

E uzzn.om Koguan. o Pnioi de San-ta Ouxz quz ¿oóe ¿aze* honMa aoBi&po com o óeu co££eg-¿o E avieçe-b e Ó i o domdz vijnha (¡inado [...][Fol. 20v) .

Von. la mañana óuplicanon ÓUÓcniadoi, aZ. Pnion. quz KOÚCU>Z aVÍOÍ pon. él y lo comintiziz en-tznnjjji dzntAo de ÓU convznto :zl concedió la dzmanda y Iz diomuy honnada izpultuna en lacapilla de San Uiguzl, fiai deJeóúó , en zl clauàtAo ( 2 5 ) .[fol. 191).

(25) Este nimio y precioso de ta l le con que Mateo Alemán remata su r e -

56 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

C - Vit ¿e.cutetA.0 de toi biznu naiczi de Santa Cnuz pon.V. 3Ó5.0 1°

"D[a] Quynta de Tamuja", ta l es en el memorial por-tugués el t í t u l o que encabeza este tercer milagro. MateoAlemán, f i e l a su método, lo pasa por a l to , ciñéndose aunas cuantas ideas y sucesos primordiales : secuestro delos bienes e inmediatas consecuencias : sueño de D.Joao 1°,aparición de Afonso Henriques, reconvención y res t i tuciónde los bienes raíces .

Em no ttmpo.do VVUUOÍO Ke,y domJoham de VunXsxguatt [...] 0 dictoiznhon. K&y dea Emcatguo a huwm 4euzicAÁpuam [...] quz ioubziz ponte,di todatÍM tzAAoi E [caUaau Eqajntaam dzquaauquiin.6znh.o-nlot, quz [...]

Don Juan ti&y de Poitugat [...]mandó a un Zic/Ubano ¿ayo que¿>e.cAe¿ta&z todai tai hzn.zdadzi>,COAOÍ, viñai, ti.eM.ai y quintal,de todo &u Rei/no y <>iño>u.oi>...[fot. 19n.) .

lato nos induce a pensar que el escritor visito Santa Cruz de Coimbraquedándose a lo mejor al l í algún tiempo para, como él dice, desen-terrar "algo de lo mucho que tenía (ya casi) sepultado el tiempo"(fol. 14r) y leer las "preciosas memorias" que le sirvieron de hiloconductor para la elaboración del capítulo IV.

Esta sepultura estaba, en efecto, en el sitio señalado porMateo Alemán, como lo prueba el testimonio de Nicolao de Santa Maríaen su obra citada (Parte Segunda, Livro IX, cap. XII, p. 224) :

Assi se cumprio, e fez tudo, e o Bispo foi sepul-tado em sepultura alta metida na parede da Capellade S. Miguel, e ahí esteue ate o anno de 1630. em querenouandose a dita Capella, o Bispo foi tresladado emo mesmo túmulo de pedva pera a claustra principal doHosteiro, e jaz na segunda quadra da mesma claustraem lugar alto, metido na parede, com este Epitafio :X. Calend. Julij obijt D. Petras Suerij EpisaopusColimb. Era H.CC.LXXI. Isto he : a 22 de Iunho fa-leceo D. Pedro Sueiro Bispo de Coimbra no anno de1233.

Nos enteramos en ese mismo capítulo (p. 223) de que los he-chos transcurridos y conjuntamente evocados por las "memorias" y e lSan Antonio, ocurrieron ent re 1231 y 1233 (día de la muerte del ob i s -po) , bajo el Papado de Gregorio IX.

SOBRE FUENTES DEL SM ANTCMÚ 57

E jazzndo o dicto Kzy donmjndoEm iua urna apoAzçzlhz EtMy domAmonio phÁmino [...] E dl&eíhe.que nom toma&e. a qujntaa de. Tanu-ua. ao ¿en moutelAo [...] mayi que.íoguo Iha dutnpachaiZ [...].

E logo como &oy manhaa mandouzchaman. o dicto Johctm d&weMeu Econtou pKuzmtz mujtoi a me.uado comzndo a ujaam que. ujia. E mandoulhe, piA. mandado que. ¿ogo dz&zn-btvuj&bC a dicta qujntaa [...].[ Fol. ZOv).

y utando una noche ¿oto yzn 6u cama el ley Von Juan, viojunto a i l al Rey Von Alonioque. con ioitn.0 giave. le. dzcía.qut luego Kutltuyue. a 4aconvznto lo que. poi &u mandadoie. le. habla mbaAgado. (Fo£.í9u) .

El R&y quedo' tanqut cuando ¿ue de. dio. mandó aJuan Vainelai [...] que, ¿u&go4e dl&ie. al Monat>tesUxi lo que¿e hablan i&CiUtado. (Fo¿.79v)

V - "De MaAJtün Vomingujz di SeÁAa Guujdon." (26)

He ahí el título dado por la "memoria" portuguesa

(26) D. José de Christo narra este cuarto milagro en dos de sus códi-ces. Primero lo encontramos en el Memorial dos notados diuiso e ditaspartes (B.P.M.P. 86-Santa Cruz 106, del que volveremos a hablar másadelante). En su primera parte, fundándose "em as memoreas deste San-to prodigíozo" (fol. 7r) — o sea el "Padre dora Gonsalo") — , lo trans-cribe el memorialista en el folio 7v. Puédese leer, en segundo lugar,en los Fragmentos das chronicas de Santa Cruz de Coimbra (B.P.M.P.99-Santa Cruz 15, folios 144r-lt5r). Utiliza el autor para su relatoel L-iuro das lembranças (143v) planteándose incluso en el final elproblema de la fecha en que pudo ocurrir :

0 armo mes e dia em que foi este mïlagre nâô seaponta na memorea referida, so diz que era Prior P.Gonzalo, o qual he certo que gouernou este mosteiropor os annos de nosso senhor Iesu Christo de mil quatrocentos e trinta uiuenâo neste tempo o Infante D. Pedro.Tambem tenho achado em o liuro quinto carta LXXIIIIcomo hum Prior de Santa Cruz na Era de mil e quatrocen-tos e sincoenta e oito demarcou a estrada de verrideque sae pera Lejria, ia pode ser que este fosse o PriorD. Gonçalo e que nesta ocasiao e armo suceedesse o mi-lagre que se oontou porque duuidas sobre caminaos erao"[...]. (Fol. 14Sr).

58 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

a l c u a r t o mi lag ro ( f o l i o s 21r -21v , pp . 117-118) . En sutranscripción y reelaboración se reiteran los mismos pro-cedimientos que en el primero : ausencia de detal les geo-gráficos y presencia de comentarios moralizantes (27).

Solo diremos que se t ra ta del intento de robo deun majuelo perteneciente a Santa Cruz. Posee un oidor delInfante D. Pedro —Martín Domínguez de la Sierra— unast ie r ras y viñas lindantes con un buen majuelo del conven-to.' Movido por la codicia, t ra ta de hacerse con é l . Con-sigue, mediante el soborno de unos amigos del lugar, sedeclare en unas actas del Ayuntamiento que el majuelopertenece al Camino Real. Al enterarse de e l lo , el procu-rador del Convento —Gonçalo Simoes— avisa al Prior,quien se persona al mismo s i t i o del l i t i g i o para que se

Si se restan los treinta y ocho años que median entre la era de Césary la de Christo (adoptada esta como medio de cómputo en It22), resul-ta que este milagro pudo ocurrir en 1420.

(27) Estas moralidades atañen una vez más a la justicia, alejándosenítidamente el texto del San Antonio de su modelo. Véase un ejemplo :

. . . falou com homens de Monte Trató con ciertos amigos queMoor que ja trazia afeccionados pera tenia en Monte Moor, los podero-dizerem asy como [como coj diserom sos y mandones del, que (a vozque as dictas bacelladas Embarguauam de concejo) pidiesen aquel majue-o oaminho que Eva E sempre fora pu- lo diciendo ser tierras del ca-briao [...) E este aonsélho foy fec- mino real, con lo cual consegui-to Em Monte Moor com os oficiaaes do ría su deseo. H-ízose como loconçelho... (Fol. Slr). pidió y sentencio' como lo pidie-

ron : el pleyto se fulminó enlos aires y se sustanció en launa. Esto hace un juez apasiona-do y sabe deshacerlo Dios.(Fol. 20r).

Aquellos "homens de Monte Moor" cobran para Mateo Alemán unaidentidad precisa : son "los poderosos y mandones del"; la decisióndel ayuntamiento no puede ser menos que un "pleyto" falsificado, t r a -mitado por un "Juez apasionado"; por fin, Dios intercede una vez máspara desagraviar a l oprimido. Claro que todo eso está implícito, su-gerido en el texto portugués, pero lo que lleva sentido es que MateoAlemán lo explicite descubriendo aquí una de sus más hondas preocu-paciones que se entroncan, por ejemplo, con los primeros capítulos delLibro I I , primera parte,del Guzmán de Alfarache.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 59

dé razón del asunto y se le rinda justicia. Entre daresy tomares, haciendo como que acata al Prior, el buenode nuestro oidor, torciendo ojos y boca, les anima ahurtadillas a sus valedores para que prosigan descepandolas viñas. Pero Dios que todo lo ve anda velando : ros-tituerto y mudo se queda el malvado, muriéndose a lospocos días y dejando a los circunstantes escarmentadosy temerosos.

Éste es el esquema al que,Mateo Alemán :

fielmente, se atiene

[...] y tznizndo iitz unaiviñai linde, con tiwuu del Mo-noiWvüo dz Santa Ouiz dondehabía plantado el COÍZKO un po-co dz majuelo quz, pon. habzn.¿olido tan bueno y (¡zntit, co-dició el ûldon. mtznlo en ¿uha.cAe.nda; y como lo hubiziz pe-dido michai VZCZÍ y no tí loquiiizizn dan. atondo quz Í...J[Fot. 19v-2On).

y viendo zl oido/i at PnÁon., mcomo hacizndo^ botta, dzcía : "Ha-QOÍZIZ at ieñbi Ptiioi todo 6aentuatamùinto" y, toKciejndo laboca, amalaba con oJULa quz pKO-iíQuizizn ¿a obla. VÍOÍZ agu¿una Q>uin maAavitia del izñon.,quz, con aquella* viiajzi quzhacía con ¿a boca, ÍZ Iz quedotoidda y pendida ta. habla, dzlo cual muAió bn.zvejm.ntz. [fot.

E - "Do biipo Vom klaato FeAAzyia biipo de Cojnbia do quz¿hz acontzçzzo zm a qujntaa dz PoyaAZi".

Éste es el t í tulo que encabeza el quinto milagroen la "memoria" portuguesa (folios 21v-22r, pp. 118-119).Unas veinticuatro líneas le bastan a Mateo Alemán paranarrar lo esencial. Amoldándose al esquema primitivo, aun

Eitz ouujdon. tíjnha hua Sua tz-HAO. E uLjnkab aczAqaa de hua OÙLQAquz S[eJ diz \>ÁMÚXL& que. he. em o teA-mo de. Monte. Uoo>i o UeJLtho.E açesiquzda iua tQAXa. E ujnhai huum ca&zeÁAodo moteteÁJio de. ianta de. tanta Cftuz(jezeAfl hua* baceMadcu,. E ponquz vi-ja o ouajdon. que. eAom mijto 6oo6 Etangido de. nujta cubijça E emvzjatAJiabaihaua quanto podio, com otauAadon. pena. OUSA. a& dictai ba-çeJtladai pejux &y [...] [Fol.Zii).

E o dicto ouujdo>i di&ie, que. enamij bem que. ¿ezewem honMa a[o]dicto Se.nh.oi ption. E em dizendo¡ito açjznaua aoi que. vijnham com aieyxadai ja a couia ^zeta quz d e^e -ze&em o dicto vaZlo E açznaua com aboca E com OÍ olhoi quz dziíZzZiemo ualto aoi homzni quz tijnkam [com]ai zixadai E ¿oguo Sz ¿hz toKc&zo aboca E de todo ponto pzndzo a {¡atZaE aiy toüuuUo Se hoy datty E nun-ca, majó haltou. EfoJpoucoi diai ÍZ¿ (F )

60 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

que cercenando cuantos pormenores aparezcan en e l códicemedieval , r e f i e r e l a l l egada de l obispo a Poyares , sudeseo de hacer noche en l a misma qu in t a de l monaster iode Santa Cruz y l a . opos ic ión de l c a s e r o . Los motivos dee s t a nega t iva ampliamente d e s a r r o l l a d o s en por tugués noaparecen en e l San Antonia ( 28) . Idén t i co enfoque va le parae l desenlace (furia del obispo que quiebra las puertasdel convento, muerte de un sobrino suyo a fuer de c a s t i -go divino) (29); hasta l lega Mateo Alemán, para las des-grac ias sufridas por e l obispo hasta su muerte, a remi t i ra la misma fuente portuguesa, con lo cual da pruebas feha-c ientes de que en real idad de verdad la leyó* enteramentey autor iza , por su mismo testimonio, la t e s i s que hastaahora venimos desarrol lando (30).

(28) Mientras que Mateo Alemán subraya que "por ciertas causas, nopodía ser" (fol. 20v), precisa el códice portugués : "E foylhe dictoper huum Gómez Eanes que era caseeyro E moordomo que em a dicta qujn-taa E celleiro E adegua Estaua mujto pam E ujnho que era pera mantij-mento dos conjgos do dicto moesteiro E que lhe pedia de mujta merçeeque nom qujsese pousar em a qujntaa [...] por que era mujto jsentaper priujllegios dos Rex de Purtuguall [ . . . ] " (fol. 21v, pp. 118-119).

(29) Códice portugués : "E seendo o dicto bispo aa çeea logo [em] [ ]vista de toda a sua gente que com elle estaua huum seu sobrinho queelle mujto amava filho de hua sua jrmaa comendo com elle a mesa lhedeu huá" tal l door E tam apresada que logo Se finou" (fol. 22r, p.119);San Antonio de Padua : "í ] a l l í luego se le cayó muerto un su so-brino a quien él quería mucho" (fol. 2Ir).

(30) Ed. c i t . Véase la frase citada anteriormente en la nota 3.•"[...]según más largo lo refiere la escritura de las cosas memorables deaquel convento".

Esta "escritura" es "o Livro das lembranças'; desarrolla enefecto este último tema del siguiente modo :

Esto entendemos que Sobreveeo por a grande deson-rra que fez o dicto bispo ao moesteiro da virtuosa CruzE aos santos Rex que em elle jazem supultados que houriujgiarom E asy todas as suas cousas E asy outrasmujtas desauentitranças que despois ao dicto bispoaueerom per mujtas veses lhe aueerom por que alguàsveses cayo com elle a besta Em que hya em os Rijos Efoy em ponto de se afogar. (Fol. 21, p. 119).

SOBRE FUENTES DEL SAW ANTONIO 61

F - Pe ta malhadada nueJUz d&t In^aníe Pon VucvUz 1/

A este Infante, hermano del Rey D. Joao III , se leconfiere, al casarse con la hija del Duque de Bragança (31),la encomienda del monasterio de Santa Cruz. Atrévese, depura codicia, a tomar "las Iglesias y propiedades del Con-vento", gozando "tiránicamente" de sus rentas por espaciode dos años, pese al juicio que mueve en contra de él elPrior del convento. En el entretanto, se le aparece elrey Don Afonso Henriques, amenazándole con matarle si nolas restituye a su verdadero dueño. El Infante, heridode muerte y temeroso, manda llamar a su confesor —FrayMiguel de Valencia—, pide confesión y le ruega consigael perdón del monasterio, restituyéndole sus legítimosbienes. En seguida, se le otorga.

Presenta este sexto y último milagro algunas pecu-liaridades y plantea —dada la versión específicamentealemaniana (fol. 21r-v) que acabamos de referir— ciertosproblemas.

Por la época abarcada (primera mitad del siglo XVI),ya no pertenece al núcleo narrativo anterior, el cual searraigaba en una fuente medieval única, elaborada en laprimera mitad del siglo XV. Esta desvinculación, ya la su-gería Mateo Alemán, al rematar la narración del quintomilagro, con su revelación de la fuente utilizada. Cabeidentificar, pues, otra fuente posible.

Este quinto milagro está recopilado también por Dom José deChristo en los dos códices ya citados (B.P.M.P. 86-Santa Cruz 106,f o l . 8r y B.P.M.P. 99-Santa Cruz 15, f o l . 146r). Precisa e l autorque todavía por los años en que recopilaba estos memoriales (1625)estaba sepultado ese sobrino a l l í , en San Francisco de Coimbra.

Añádase, por f in , que Fray Nicolao de Santa María afirma, ensu obra ya citada (Parte Segunda, Libro IX, p . 25), que es te milagroocurrió en 1432.

(31) Hijo del Rey Don Manuel y de la reina Doña María, hi ja tercerade los Reyes Católicos, nace en Lisboa e l 7 de septiembre de 1515 ymuere el 20 de octubre de 1540, a los veinticinco años. Se casó en1536 con Doña Isabel , hi ja del Duque de Bragança, Dom Jaymes, y de laDuquesa Doña Leonor de Guzmán, la cual era hija del t e rce r Duque deMedina Sidonia.

62 Henri GUERRE1RO Criticón, 26,1984

La causa de la prematura muerte del malogrado Infan-te cobró luego, en aquella época, unos visos sobrenatura-les y portentosos que, por lo visto, no desconocían loscoetáneos. Así lo atestigua, por lo menos. Fray Nicolaode Santa María —dando por testigo al mismo confesor delInfante, "o Padre Fr. Miguel de Valença, religioso daOrdem de S. Ieronimo"—, en su extenso relato del milagrodonde cita las mismas palabras de Don Duarte, "como cons-ta das memorias antigás do Cartório de Santa Cruz de Coim-bra" :

"SabtÁ, Padsiz qaz eu hz¿ dz w-tue/i poacoi díte,,poKqaz dzpo<L& qaz mandzi cobnan. a& iznáat, do PilonadomôK dz Santa Cftuz, me apaJizçzo m ionhot, E¿ Ruy Üommomo HzwUqazz, e. me. amzaçoa dz monXz pon. eu meaVizvz*., izndo ÍZQUÍMA. Z cazado, a come*. a¿ iznda&Ecctu-iaiticai do ¿eu UoitziAo de. Santa. Ctuz, dz qazizczb-L tam giandz medo, twioi, z upanto, que. cundazdtou. tKZmzndo, z m. iinto {¡znMlo dz moAXe.. P&tlo qazvo6 -togo qaz Logo vadz& com toda a pKZ¿*a a Coimbiaao Moitzi/io dz Santa Ouiz, e de. minha paM& pzd¿ aoVnJLoi Vom Bznto z ma¿& conzgoi quz mz qazViáo pznAoan.z izuaA. im conta aó izndai qaz do dito UoitziAo tznhoIzaado, ponqaz nao qazno moAAZA com Zitz ziOuipaZode. concÁJincÁja. E qaz eu dudz z¿>ta haia pena, ¿emp/ietaJiQo tUviejmzntz CLOÍ d¿to¿ conego* e 4eu VnJLoK ai nzn-dat> do VKÁJOKado nión. qaz ttnho em Comznda", (32)

Ahora bien, este mismo milagro, en cuya relacio'nse dan idénticos motivos de la muerte del Infante (el que"coma" rentas eclesiásticas, siendo seglar y casado), apa-r e c e en e l UeJMtÁaJL doi notadoá dúUóo zm daai paítu de D. J o s é

(32) Fray Nicolao de Santa María, ob. c i t . , Parte Segunda, Libro IX,cap. XXXIV, pp. 283-285. También alude a este hecho milagroso Fr. Ti-moteo dos Mártires en Principio, Fundaçâo, UniSo, Refovmaçào e Pro-gresse» dos Mosteyros da Ordem Canónica da Congregaçao do Real Mostey-ro de Sancta Cruz da cidade de Coimbra, 1650. (Véase Edición modernaCrónica de Santa Cruz, Coimbra, ed. da Biblioteca Municipal, 1955,Tomo I I , pp. 89-90 ) -Ambos autores nos enteran de que Dom Jolb I I Inombra a su hermano Prior de Santa Cruz con e l t í t u l o de comendadorgracias a la dispensa del Papa Pablo I I I . Toma posesión de las ren-tas e l l t de agosto de 1538, muriéndose e l 20 de octubre de 1510,a los 25 años de edad.

SOBRE FUENTES DEL SAN kMTOHlO 63

de C h r i s t o ( 3 3 ) . A l l í , d e s t a c a n d o que "o que s e s egué hede uareos authores e liuros do Cartório de Santa Cruz"(fol. 39r), identifica de modo inequívoco su propia fuen-te : "Isto t i re j das memoreas de D. Vicente" (fol. 39v).¿No serán estas "memoreas" que, por lo visto, hacen par-

te del Cartório de Santa Cruz, las mismas "memorias anti-gás" aludidas por D. Nicolao de Santa María ? Parece bas-tante razonable esta hipótesis y cabe pensar, por lo tan-to, que Mateo Alemán, pese a algunas variantes importan-tes, pudo conocerlas y ut i l izarlas (33 bis).

II - ítet ucudo y upada deJL Key V. A¿on&o HwUqwu,

Tras los milagros atribuidos al primer rey de Por-tugal (cuyo marco temporal corre desde 1233 hasta 1540),prosigue Mateo Alemán su re la to con la evocación de susfamosas armas. Las describe primero (§10, fo l . 21v),na-rrando luego (§11 y 12, fo l . 22r-23r) unos cuantos prodi-gios que se relacionan con e l l a s y que atestiguan su por-tentoso poder de premonición para anunciar c ier tas inmi-nentes desgracias o catástrofes del reino portugués : muer-te de D. Jo"áo I I I , entrada en t e r r i t o r i o portugués delJerife en demanda de socorro al rey D. SebastiSo, jorna-da de África (34).

(33) B.P.M.P. 86-Santa Cruz 106, "Prima pars", "Lembranças dalgumascousas notaueis deste mosteiro de Santa Cruz dantes e depois da re-formaçao" :

[...] tendo ja elRej D. Jodó seu irmao apartadohuum couto das mesmas vendas pera o conuento conformeelle mesmo escolheo pera si e depois daas ter o car-deal doze annos, as den em comendatoria ao InfanteD. Duarte casado com hua filha do Duque de BragançaD. Jaimes, o qual tomou posse das dictas rendas em oanno do Nascimento de M b XXXIX, mas nao as possuiomais que dous annos ou por ser lejgo e o primejro quecomeo as rendas deste mosteiro, o por í/osso senhorasi o permitir, aparesaeo a es te Infante elRej D.Afon-so Henriques e Ihe pos grande terror e medo porque co-mía as rendas deste seu mosteiro mal e como nao deuia[...] (Fol. 39v).

(33 bis) Será, o lo mejor, el manuscrito de D. Vicente, "0 grande Car-torá r io" : Memorias sobre Santa Cruz de Coimbva, 1 vol . <*° (B.P.M.P.,175-Santa Cruz 105- Mediados del s ig lo XVI).

(34) Muere e l rey D. Joao I I I e l 11 de junio de 1557; penetra en Ceu-

64 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

El modelo acatado por Mateo Alemán es una "memo-r ia" portuguesa que se recogió' años más tarde en la p r i -mera par te del ya ci tado códice B.P.M .P . 86-Santa Cruz 106.En e l f ina l de la primera par te de es te códice, elaboradoen 1625, nos dice en efecto su autor , D. José de Chris to ,que "as memoreas a t rás apontadas forao copiadas dos l i u -ros do car to r io da e sc r i tu ra noua" , y es to con rigurosafidel idad : "cassi t i r e j as couzas como as achei" ( f o l .117v). Esta importantísima afirmación ha l l a plena conf i r -mación en e l estudio comparado de los dos textos respec-t ivos , hasta t a l punto que podemos deci r que Mateo Alemáncopia l i te ra lmente la "memoria" portuguesa, limitándosecasi a t raduc i r la en varios t rechos , según consta delre l a to in tegra l que presentamos (35) :

Entnz cu mJüoA cotiza*, joyaó ewzzai, q de.jx.ou utz ianto Rey V.

m a ÓZU moitío da S. Cnuz dzCoimbna, ¿o-í hua adarga ou ucudo, qmedido pon. CÁIKL da caixa em q ¿e guan.-da tm t>ztz patmoi de longo e tn&& emzio de ancho. Vzjxou-noi tambem huaUpada dz cing¿n ? tzm &¿nco patmoi decompnido, a guannJLçaà ao Antigo, de.tanguna de. tnz& dedo& e. uajiz dem¿-rvündo atí. a ponto, em doai, a quaíantiguante, ena italon. e ma¿á tan-ga e zompfUda, Mai, como /te de tan-toi annoi o hejino uajií guaitandock a atojnpaAzm, ponqué, a cont>eMia-moi 4em {¡ww.g<m e nui lu&tAada como

Enttz ¿ai muckai co&ai,joyai y nÁjquzzai, que de,jóe¿te. Santo Ruy Pon A£oit6o aiu MonaAteAÁo de Sania Ouxz deCo-imbia, f^ue. una adaAga o u-cudo quz, medido pon. cima de.¿a caja zn quz ie. guando., tis.-nz ilztz paímoi dz tango y twt,y medio dz ancho. Vzjótz tam-b¿¿n una upada de cinta quztíznz cinco patmoi dz todotango, ta guannición a ¿o an-tiguo, ancha pon anniba juntoa ta Cnuz, dz tnz>> dedoi, y vaaU¿minuyzndo uno ha&ta ta pun-ta dz manzna quz nzmata zn do* .

ta, en 1571*, el Jerife Muley Hamet, futuro rey de Marruecos despuésde la derrota del rey portugués D. Sebastiâo en Alcácer-quiblr Ct deagosto de 1578).

(35) Claro que no podemos decir a ciencia cierta cuál fue el original oopia-do por Mateo Alemán, por la sencilla razón de que D. José de Christopone estas narraciones bajo una rúbrica imprecisa : "De uareos Auto-res : Addicoens..." (fol. 75r). Pero de la fidelidad de su util iza-ción de este original no identificado no hay mejor prueba que la auto-ridad que le confiere al texto alemaniano el cronista de 1625.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 65

toda n.ellquea metete . Al&m dlito-tombent Ihe ^Izenaó ai guandoi epunho maji cunXo do que Ma quandoEl Rej V. Sebaitlao a qu¿á ¿eaotpena Arnica. E&tai anmai {onÁo doRej Santo com q iempnn ie achouem a guenAa e co que uenceo nuütaibataXksu, de tnootoi . Vine ( ? ) de¿<escudo que quando aZ.qu.rn gnandepnJjicepe o Re/ de PonXugat ¿ale-da i [ola] caln. donde, eitauadependunado •. uta tnadlçao doinon OÍ padn.e¿ antigoi ¿e meJie^-L-cou. e.m a moite, deZTt&j V. Joaoo Wiceyio ponqué, ccU.ndo o e* cu-do cfiegou. a Co-tni6A.a a noua, doi l á ñ do Re/ dzn&io de Vite

e ceJUifccandoite. o* leLL-g do cazo ¿e ioubi aueAcaldo o ucudo em a muma hona.em q eZney iatícena.. Aal o contaMtUhe.0 ALcmao. L / . cap.3, ¿01.22.

Em o Anuo de mil e. Qulnlientoí,e 6e¿e.nta e quoXn.o estandode.pe.ndwuj¡do poK húcu> ionXucoM.eji&, em luía gKoa>a e (¡In.-me encapota de. ientio dzntn.0 em oSacnjxxzo de. S. Oaz de Covnbia,calo o ucudo em o chao, ie.mqai covizai quebKaiàé. nem tam-pouquo a encapóla ponjq tuda -ieachou t>ao, em ¿eu luga*.. TemenaomuXo OÍ Padn.e¿ alguS^ dugiagam ¿eu Rey [?5v] poiq nao tlnhamccteiOA. hz/idzjio. Mxó quandoboubenaô t>eA uluo lhe¿ pot, nouo _e nao menoi cuidado e nao achauaoouXna nouidadz em o /izjno malí, qOUZA znthado em VofituQol o KuüS{z.Rey de MaflAochob que vlnha cohum principal capltao i eu e multagénie fiaglndo de. hum ieu ¿nxnaoq com {¡anón, do Tunco cu jo vaialoeVüi eAjo. Ihz aula, tomado o Re.j-no e lançado deZíz. Vlnha pzdih.

E&tai anmab {¡uesion iuyai, conqu& ilzmpn.e. ¿e halló en tagueíoua y con que. venció muchasbcUallai de. Moiot,. Vlcuz de¿-te. ucudo que., cuando algúngnandz p>Unclp& o Re¿/ de Voi-tugal úall&cia, jt>o¿ía caeJuzde donde, to te.nian colgado •. locual ÍZ veAl^ico' e.n la mueAtzdeZ Key Don Juan &¿ texceAo que.,habléndoiz caído, llegó a Coim-bna la nueva di 6u fallecimien-to den&io de. &ie¿ dlai y ieiupo aveA iido a la mi&ma hoiaque cayó. [fol. Z1-22A.) .

En et año de mil y qulnlentoiy ieienta y cuatxo, eitando col-gado con unoi {ueAtei coMjeontien una gnuua y (¡Ime alcayatade hleM.0, cayó el e&cudo enel iuelo iln que {¡attaien taicoiteoi ni alcayata. Poique todoie halló iano en iu lugaA. Te-mieAon mucho alguna deignaclaen iu Rey ponqué no tenia ÍUCZ-ioi hen.eden.0; mai cuando iuple-n.on ien. v-cuo un pudo nuevo yno menon. cuidado, y no hatlanonoth.a novedad en el Rzyno máide que habla enfriado en VonXu-gal el Xa/u.¡$e, Rey de WaMuecot,,que venia [con un psúnclpal ca-pitán iuyo y micha gente) huyen-do de un iu henmano que, con{¡avoi del TuAco cuyo vasalloél ena, le habla tomado el ftiy-no y echadolo dit. Venia pon.ioconxo y a friatan. con el Rey

66 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

ioconno z tnatan corn zl Rzj V.Szb<u>tlaÔ q ¿ho dui& corn czntaicontU.coe.ru>. Entaô alauni neliglo-ÍOÍ con&goi nzgulanzi de. boa uidae utudlozoi dziconnzndo iobnz ocazo e na queda do escudo dlae.-nao aoi huní> aoi outnoi ~q noga&iemao iZnhon ncoouuuiz ¿¿do aquelauinda pnlnclpzo de. alguni gnavz-amoi malu. kal iucczdzo poi¿o Re.j V. SzbaitlaS ¿e pzndzo eco ztlz toda a ¿Ion znata do i euie.jno.

Quando qwu camínhan. cd o exeA-cJXo ElR&j V. Seba&tLao em ^aaoidzite. XaAÁ^e. pedio poK 6um can-ton ao moitÁ.0 de. S. Oiaz [q a pou.-qaoi dieu, eu í¿) uta upadae. eócudo pon. a mJLta. con^lancaq tinha de. que ieu dono aula. de.logan ao ¿znhoi q o dz^enduizcô e££e, dando a ieu biaço coaquiítLai anmai a vuüutudi ~q awiaStXdo en o ieu. WL WUoi obedec&oao "q ÍZ ¿he. mandaua e mandouaibem acompanhadai de doui ^.ztíg-co-ÍOÍ &xemp¿M.eA na aida, e coitu-mu pena, q guandanem e. túi&nemcuidado de. toó pn.zci.oio thezou-n.o. Mo¿ o iznhon. q tudo aou.zn.naz &abz nao pznmiXio q auzndodz izn. oRzj V. Szbaitiao uencL-do o ioi&z com ahmai acoitumadaia u&nczn.. A¿¿¿ quando OÍ doui co-negoi inligiozoi ¿hai enüizganjioai mandón mitán, ao iua nzcama/ia,em OÍ nawioi da anmada z quandozítu chzQanao la o exencito datuina zitaua pendido, e óe ton.-nanao zm &a¿uamtnto co a zipadae í&cudo q ¿ogo iz poi em ieu ¿u-gan. como antzi Zitaua. lito. Ma-theu HLemaS. 3' ondz tanéem tna-ta doi mL¿agn.Zi do caua¿eynx> daPalma q ÍZ chama Hznniquz LUdz cap.3' [Fot. 75n.-v del manuicnito8.P.M.P. U-Santa OUÍZ 106) .

Von Szbaitián quz iz ¿o dizizcon ciznXai condicione*. Enton-CZÍ a¿gunoi neligioioi dz buznavida y zitudloi, dlicunJiizndozn zito y en ¿a calda del escu-do, dljzn.on quz nogaizn al Sz-ñon. no hublziZ iido aquella vz-nida pninclplo dz algunoi gnavi-iimoi malu. Aii óuczdio', pueiel Rzy Von Szbaitián óe pendióy con él, todo ¿o mzjon dz ÍURzyno. [Fo¿. 22n.-v) .

Cuando qui&o caminan con elzjzndto z¿ Rzy Don Subaitiánzn ¿avon dzitz Xanl{¡z, pidiópon iui contai al Uonaitznlo dzSanta Cnuz uta zipada y zicudopon la mucha confianza quz te-nía dz quz iu due.no hab-m dz no-gan al ieñon quz ¿o dz^zndlzizcon ello dando a. m bnazo {conaquellai anmai) ¿a vintud quzhabían zn el iuyo tznido. ElPnlon obedzcló ¿o quz ÍZ ¿z man-daba,mai Vioi, quz todo ¿o go-biznna y iabz, no pznmltldquz, habizndo dz izn el Rzy VonSebeatián vencido, ¿o ¿ue¿e conanmai acoitumbnadai a vznezn.Ail, cuando ÍZ ¿ai ¿Izvanon,¿ai mandó mztzn con ÍU nzcámanazn ¿oi navíoi dz anmada, y cuan-do elloi tlzganon, ya el zjén-clto dz tlznna Zitaba pendido,y ÍZ volvlznon zn ialvamzntocon ¿a zipada y Zicudo quz ¿uz-go iz puio zn ÓU tugan como an-tu ¿o utaba. [Fol. 2Zv-23n) .

F / 7 * « CAXA

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 67

Con todos los acontecimientos, acciones y hechosportentosos hasta aquí evocados, quedan reseñados, pues,cuantos hilos temáticos contribuyeron a tejer la leyendaáurea de un nuevo santo. Encontró dicha leyenda su culmi-nación y apoteosis, a mediados del siglo XVI, con losintentos (fracasados) llevados a cabo por el Rey D.Joáo IIIpara obtener del Papa Pablo IV la canonización de D. Afon-so Henriques. La evocación de su contexto histórico, desus protagonistas y de las fuentes escritas utilizadasen esta empresa hagiográfica servirá de conclusión a nues-tro cuadro analítico.

III - Ve. ta canonización deJt nny Vom A&on&o HzivUqau

Al compendiar, en 1632, "as coisas principáis deel-rei D.Afonso Henriques", remata Fray Antonio Brandáosu Tzn.cz¿Ka panXz da MonaXchLa LuiiXana. r e f i r i e n d o "alguns i n -dicios de sua santidade e salvaçâo de sua alma". Señalan-do, en el capítulo LXXXIV, algunas de sus fuentes —"me-morias de Santa Cruz" y "memorias varias"— pondera elhistoriador portugués que de tal modo entendían los r e l i -giosos de Alcobaça "que vive e l - re i D. Afonso glorioso naeterna bem aventurança, [que] nao só ordenaram se fizessemos oficios e celebrassem missas por este rei com ornamen-tos de festa, como ainda ho je se usa, mas tamben) lhe com-puseram urna comemoraçâo, como de bemaventurado" (36).

Casi por los mismos años (1625), se hacia eco elcronista D. José de Christo de dicha corriente espir i tualy hagiográfica, recordando sus raíces y el marco h i s tó r i -co de su gestación :

Tzmoi ñuta ca¿a o ¿anta Re/ V. Adorno HzruUquzia quem La dz ¿níentou. canon¿za/L e com mu-cío ^undamzntoiz comzçaAao a iazzn. a -LnquVUçoen5, mai pon. monXz doRe/ nao tuiz ¿&to zfázjto. BL-KZJ Vom SuboàtlaS o dz-tAjMÜwua {azzn. a uotta de Szj-ta, pon. Kogoi dot, nonoipadAZi quz Ikz ¿zuanjio a t>ua Zapada e zicudo, mu comoo Re./ monjizo na. baXaÚia tuda ¿¿cou. no OA. . (37)

(36) Ed. cit. en la nota 4, pp. 326-331.

(37) Códice B.P.M.P. 86 -Santa Cruz 106, fol. 2r.

68 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

Tratándose de tan p r e c l a r o héroe como D. AfonsoHenriques, no podía desconocer Mateo Alemán la ex i s t enc i ade una t r a d i c i ó n hag iog ra f i ca , cuyos ecos se prolongaronhasta e l primer t e r c i o de l s i g l o XVII ( 38) , y^que habiade cobrar nueva vida bajo e l reinado de D. Joao V. No esde e x t r a ñ a r , por lo t a n t o , que e l autor de l San Antonioaluda a e l l a c a s i por l a s mismas pa labras que l a s de lc r o n i s t a de 1625, encareciendo —aunque solamente de pa-so^— los h i t o s más r e l e v a n t e s de su d e s a r r o l l o : fervorr e l i g i o s o de D. Joâo I I I , i n t e n t o s de canonización delprimer rey de P o r t u g a l , t r á m i t e s , probanzas de su v ida ,f racaso , por f i n , de "designio tan santo" por la muertedel monarca y l a poca edad del sucesor , e l futuro y malo-grado rey D. Sebas t iâo ( 3 9 ) .

En cuanto a l a s fuentes y tes t imonios u t i l i z a d o sen una empresa tan ambiciosa, cuyo auge se puede f i j a rmuy precisamente en e l año de 1556 (40) , l a s conocemosg rac i a s a l i n v e n t a r i o d e l Archivo de l convento de SantaCruz l levado a cabo, en e l s i g l o XVI, por e l g ran"ca r to rá -r i o " D. Vicente . En sus NeaónÁM váAlcil, (códice B.P.M.P.175,f o l . 356r), seña la l a p resenc ia de "huum caderno de cousasque tocauam a EIRej D. Affonso Henriques que o padre DoraFrancisquo sendo procurador mandou a i u n t a r , por mandadodelRej que Deus tem quoando quis ped i r ao papa canonizasseao d i t o Rej Dom Affonso Henriques" (41) . ¿ Será e s t e documentoel que se encuentra í n t eg ro en la Miôcellanea njL^tAÁjda na maian.pvttz ao tio-iteÁno de. Santa Ctuz de CoÁmbua [Notiziat, \>ànJLat>,<L ca/Ucu,

(38) Encuéntrense testimonios de é l , según afirma el mismo AntonioBrandao, en los Archivos de ciertos monasterios, entre los cuales losde Lorvâo y Alcobaça. Véase, por ejemplo, "o livro da vida de S. Mar-tinho" en cuyo final se puede leer una conmemoración en aras del reycon "Antiphona", "verso" y "oratio" (Ibidem).

(39) Fol. 16r (§1). Véanse para más detalles los apéndices.

(40) Léanse en el Apéndice I la "Carta d'EIRey D. Joâo 3o ao Padre Ge-ra l de Santa Cruz sobre a vida e milagres d'El Rey D. Affonso Henri-ques" (fechada en 8 de julio de 1556) y la "Reposta do Padre Geral".

También alude a este problema otro memorialista "crúzio" delsiglo XVI, 0. Gabriel de Santa Haría, en el "códice cartáceo" (B.P.M.P.itlt); véase Antonio Cruz, Santa Cruz de Coimbra na cultura portuguesada Idade Media, pp. 291-292.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 69

e ouVicU) cwUoiiAadzi e laborada por D. José de Chr i s to ?Í42)Eso c r ee con a c i e r t o Anto'nio Cruz (43) y no deja de con-f i rmar lo l a l e c t u r a de lo s documentos que publicamos enapéndice . Dichos documentos, r ec iben e l cuño de l a au ten -t i c i d a d , en 1668, un s i g l o después de su e l a b o r a c i ó n , ene l ex tenso y r iquís imo r e l a t o de D. Nicolao de Santa Ma-r í a t i t u l a d o Clónica da Qndzm dea, CánzQOa *zgiante¿ do PaViiaKchaS. Agoitinho (44) .

*

En este capítulo IV del San Antonio di Padua, centra-do sobre "el Rey Don Alonso", queda ya cabalmente plasmadacon sus hazañas y milagros, la íncli ta figura —entre realy legendaria, épica y áurea, de raigambre cultural medie-val pero siempre vigente en los siglos XVI y XVII— quede este "santa varón" fomento el scriptorium de Santa Cruzde Coimbra. Imagen señera, que Mateo Alemán desenterro'para subsanar el ingrato olvido de unos conciudadanos coe-táneos suyos corrompidos por la decadencia de sus costum-bres :

PÓneme. admUux.dión gKondíiÁMa que, àisLwLa Uxbonay S&vJJlta do* de. ¿ai me/o/ieó y má& cat¿{¿cadai cÁuda-du que 4e conoc&n cte. todcu, tai Eipañai, y ganada*{CM-L m¿üLgn.oiamznte.) poA. tan iantoá vaAonu CUOXJIÁQJL Ruy Von ALon&o y zt Rey Don FzA.nando, haya diJUiot,tan poca. nzcxiidacÁ.ón. V d&besnoí, CA&ZA. que, habiéndote^coitodo tanto tAabajo, tanto dudan, y iangit, qaí no*e olvidan dottai-, antu, que. ¿¿empte bencttcen at Se.-ÍÍOA. que lu dijo *u giacÁM. con que ùu cobnobin de £o¿Mo/104 y ¿ueie ¿u iawto womfa-'ie gloKi.^i.aado en e t t a ipoA 4u4 iisJLu. Y utaAÓn continuame.ntz ampaAÓndota*

(42) Léase, en el Apéndice II, el texto de este documento fundamental,titulado Treslado dos apontamentos...

(43) Oh. cit., p. 248.

(44) Segunda parte, Livro XI, cap. XXXII : "Das diligencias que fize-rao El Rey D. Ioáo III de Portugal e os co'negos de S. Cruz de Coimbrapera se procurar a canonizaçâo do glorioso R. D. Affonso Hëriquez";pp. 509-513.

70 Henri GUEKRE1RO Criticón, 26, 1984

y de.£e.ndiéndo¿a¿ , como ÓUÓ {¡UIÍAÍQA auxA-lia.don.za t/ pa-tionoà. R¿go, ó-c i/a nuuíAOi picada y ducuidoi en¿larnaAloi y valeAnoi de£¿oi no caucan que. noi de.¡zncomo a Á.nqn.aXod t/ oae, como van ¿altando de nuei-t-tamoMonÁa, noi quloAí V¿o& cait-Lgan. en gaaAdaA ¿a iuyapaAa quÁzn míjon. meAezca gozaAla y czteb^aAla, cuyoitiempod y toa qae gozaAzn de£loi vQAdadznamzntz i&podndn turnan. d¿c.hot,oi. [Vol. /ó/t-v).

Para ello tuvo directo y concreto contacto con al-gunas de las fuentes medievales portuguesas referentesa los primeros reyes del reino lusitano y las virtió am-plia y fielmente en su obra. Siendo esto así, tal vez sehaya de plantear un día de modo renovado el problema dela estancia del autor en Portugal, no pareciendo en nadainverosímil ni descabellado suponer otra estancia en Lis-boa y Coimbra por esos años en que va elaborando el San A«-íorú.0, o sea en una fecha anterior a la primavera de 1604.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 71

APÉNDICES

la canonización de Poní A^onao

Valiéndonos de los documentos que hemos sacado a luz y delrelato de la Crónica agustina, puédese delinear el cuadro siguiente.Por una carta del 8 de julio de 1556, el Rey D. Joáo III participaal "Padre geral de Santa Cruz" —Dom Francisco de Mendanha— su deseode obtener del Papa Pablo IV la beatificación de D. Afonso Henriques.También por la misma misiva comete a Saltazar de Faría "do [seu]conselho e [seu] Desembargador do Paço" para llevar adelante el negociocon los canónigos del convento y hacer de Embajador cabe el Papa.Segúnaclara la "Reposta do Padre Geral", nos enteramos de que, para cum-plir con el voto del rey, se ha hecho escrutinio "das couzas (lesteSanto Rey" elaborándose con las informaciones encontradas en el"Cartório e antiguidades deste Mosteiro" "uns apontamentos pera sepoderem preguntar as testemunhas". Este es, no lo dudemos, el docu-mento ya citado, inserto en el códice B.P.M.P. 8t -Santa Cruz 99,encabezado por "Treslado dos apontamentos que se fizeraó...". Paraautorizarlo, ruega el Prior al obispo de Coimbra —Dom Joao Soares—se digne encargarse de todo el proceso testimonial o sea de las pro-banzas . Hasta aquí, son datos suministrados por las cartas ; adelantevan datos de la Crónica.

El obispo de Coimbra nombra como secretario y escribano aIorge Seco, "cónego da sé de Coimbra" y elige como testigos a "sincocónegos dos mais antigos do Mosteiro de Santa Cruz, e outros sincocónegos da Cathedral de Coimbra, dos mais authorizados e velhos".El primer testigo fue Dom Manuel Galuao "a cuja conta estaua o car-tório ou Archivo do mesmo Mosteiro". Afirma tener casi ochenta añosde edad y testimonia (cabe notar que lo hace siguiendo el orden de los"apontamentos", lo cual autentifica el "Treslado dos apontamentos..."de D. José de Christo), autorizando sus declaraciones con las "memo-rias antigás do cartório de Santa Cruz" de las que presenta "Escrip-turas e papéis antigos, dignos de toda fe e crédito os quaes o Bis-po mandou tresladar por dous notarios e os acostou ao sobredito tes-temunho" (p. 510). El segundo testigo es "outro Cónego de S. Cruz dosantigos" llamado Do Sebastiao Affonso de Azambuja, que llevaba másde cuarenta años haciendo de sacristán mayor del convento y teníamás de 90 años. Después se citará a Francisco tíonteiro, Tesoreromayor del convento, Dom Antonio Rodríguez de Sa, Prior de Santa Iustade Coimbra, Dom Antonio Coelho, Dom Luis de Parada. También se eligió'por testigos a doce ciudadanos de Coimbra : Affonso Días, EsteuâoNogueira, Duarte de Sa, Diogo de Beja, Antao da Fonseca, Iorge Peres-trello, Diogo de Castilho, Nicolao Leitao, Aluaro de Figueiredo, IoâoRodríguez Vargas, Antonio de Azambuja e Francisco Pedrosa.

72 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

En cuanto a los canónigos de la catedral de Coimbra, todosconfirmaron los prodigios atestiguados "como o ouuirao e era tradi-çao dos mais antigos Cónegos de Santa Cruz, nomeando particularmentea Dom Lourenço Vaz de Camoens Cónego tam velho do mesmo Mosteiro deSanta Cruz, que passou de cento e vinte annos" (p. 512).

Señálese, además, que de todas las probanzas, testimonios y"memorias antiguas del cartório de Santa Cruz", hizo el obispo dos"instrumentos ém publica forma, hum pera se mandar a Roma e outropera se guardar no mesmo cartório de Santa Cruz" (p. 512). Estos le-gajos, autentificados en junio de 1556, según dice extrañamente D.Nicolao de Santa María (no encaja esta afirmación cor. la fecha y con-tenido de la carta regia arriba citada y de la "Reposta") puede serque hayan servido de fuente para el autor de la Crónica, pero no he-mos podido encontrarlos.

Queda, por fin, el tema de la traslación del cuerpo de D.Afonso Henriques, a la que Mateo Alemán alude al final del capitulo IVy de cuya importancia no se puede dudar, pues está resenada como su-ceso portentoso en el séptimo artículo de los "apontamentos" oficialespara conseguir la canonización.

Cabe señalar que el planteamiento de Mateo Alemán no deja desuscitar algunas interrogaciones. Si, por una parte, encarece, comotodos los testimonios coetáneos, el caso milagroso de la incorrupcióndel monarca, no deja de extrañar, por otra parte, el que afirme quefue embalsamado (lo cual niegan todos y contradice cualquier rasgosobrenatural) y sitúe la traslación en 1520, cuando en realidad, segúnconfirman la Crónica agustina y testigos de vista (entre ellos, Affon-so Dias, secretario del cardenal Infante Dom Affonso, hijo del ReyD. Manoel), se verificó el 25 de octubre de 1515, aniversario de laconquista .'de Lisboa sobre los Moros (II1*?), en presencia del Rey DomManoel, de su corte y de todos los estamentos :

Ao outro dia 25. de Outubro do dito anno de 153 Sestando a Igreja de Santa Cruz toda armada de rica ta-peçaria, e toda milito bem aparamentada, com ricos orna-mentos, veio El Rey Dom Manoel com os senhores de suaCorte, e com o Bispo de Coimbra Dom large de Almeidae com todos os fidalgos, e nobres de Coimbra, e com osdo gouerno da Cidade, pera assistir a tresladaçao dosgloriosos Reys. Vierao tambem todas as Dignidades, eCónegos da sé cathedral, e os Religiosos das SagradasOrdens de S. Domingo e de S. Francisco da mesma Cidade.Disse Missa em Pontifical o Prior mor Dom Pedro Gauiâo;e no fim da Hissa se mostrou a todos os que estauao

SOBRE FUENTES DEL SMt ANTONIO 73

presentes o corpo do Santo Rey Dom Affonso Henriquezinteiro e incorrupto, sem estar áberto por algúSparte, nem embalsamado, todo em carne, com todos oscabellos da cabeça, e barba larga [...] (Segundaparte, L. IX, cap. XXXI, p. 2??).

Por lo visto, pese a haber conocido a un testigo de vistay comentado con él dicho acontecimiento, Mateo Alemán no apuro' loshechos y sigue más bien una tradición que, una vez más, se arraigaen el convento de Santa Cruz, y cuyo rastro encontramos en el códi-ce B.P.M.P. 86 - Santa Cruz 106, de D. José de Christo :

Em o Anno de Christo de mil e quinhentos s uin-te foy tvesladado o Santo Rej pera o sepulchro que ojetem, e afivmavdó todos os que o uirao que estaua saoe inteiro e too fresco [...] que parecía estar uiuo,foy achado com guarnacha comprida e a sobrepelliz,tudo toó fresco como que se aquella hora o puseráo{...].(Fol. 89r).

APÉNDICE I

PieXoMío UMSJ¡ V. Joao 3 aue/i do tumo Vontiilcz a bzütlílcacaó oucanaru.zaça.5 d'Etftiy 0. A ^ C M Í O HejvUquu -. pwa lito mandaua ^ e xai ditigzncLai U

Canxa d'UMy V. Joao i° ao PadA& GHAOL da. Santa Ouxz iobie. a vidae mitagnu d'Blñ¿y V. m Hi

Padre Prior. Eu EIRey uos enuio muito a saudar. Eu dezejoalcançar- do Santo Padre licença pera se poder rezar d'El Rey D. Affon-so Henriques primeiro destes Reynos e auer delle Altar, capella eJmagem assi nesre Hosteiro em que esta seu corpo e nos Woeteiroe daCongregacaó como em todas as Igrejas dos meus Reynos e senhorios,pela muita obrigaçad que os Reys délies Xhe t~êm, e pelas suas muitase muy excellentes uirtudes pelas quaes Nosso senhor ouue por bem deo ajudar neste mundo, e Ihe dar a gloria no outro; e pera alaançaristo mis fácilmente quiz auer as mais informaçoés que pudesse serdas suas cousas na uida e na morte, e depois della dos milagres quese acha que Nosso Senhor fizesse por sua intercessao assi como asóbrou ne'lle, co os Mosteiros e Igrejas que fundou e que dotou, e damaneira s da uida que. tinha neste Mosteiro e Conuento e de toda odiscurso della, o mais distinta e fielmente que se achar. Eu escre- .uo a.Baltasar de Faria do meu conselho é meu Dezembargador.do Paco •que pratique este negocio comvesco pera Ihe dardes a informaçao que

74 Henri GUERRE1RO Criticón, 26, 1984

tiuerdes, e porque sera necessario pera isso uer elle corn diligenciao cartorio e antiguidades deste Mosteiro uos encomendó que Ihe mos-tréis tudo e me deys todo o auiamento pera auer perfeita informaçàôe tudo isso uos agradecerey e terey' em seruiço. fazerse-com a morbreuedade que puder ser. large da Costa a fez em Lisboa a 8 deJulho de 1556. Rey.

(Biblioteca Nacional de Lisboa, signatura COD-1HÓ, fOl. 73v-74r)

Rep&i-ta do Vaduz GviaJL

Senhor. A aonsolaçao do Espirito Santo console sempre adevota Alma de Vossa Alteza. 0 Doutor (?) Antonio Pinheiro me escreueoos dias passados em ua carta em reposta de outra que Ihe escreui eentre as cousas que me escreueo foy sobre o negocio do Santo Rey D.Affonso Henriques e que Vossa Alteza esperaua por reposta. Em estenegocio fiz o que Vossa Alteza mandou, que 'foy dar a Baltazar de Fa-ria a informaçdô que tinha e mostrar-lhe tudo o que em esta caza auiaassi em o Santo (?) Cartorio como fora delle; que podía aproueitarpera se poderem effeituar os santos dezejos e Santa intensad da VossaAlteza, e.ainda mandei inquirir de pessoas antigás, que poderiao sa-ber das couzas deste Santo Rey e corn a informa'çao que achei ordenamosos Irmáós [...?] em uns apontamentos pera se poderem preguntar tes-temunhas e mandei rogar ao Bispo desta Cidade (era D. J'oad Soàre's, 'en el margen7 que as quizesse preguntar pera esta carta ser. maisauthorisada e elle mandou dizer que o. faria. Deste conúento se par-tió Baltazar de Faria toó depressa que ndó fizemos nada. Agora póisVossa Alteza [...?] seu seruiço que se acaba [...?] e pera esta cou-sa ir mais acertada mandei ao Doutor (?) Antonio Pinheiro os aponta-mentos que tenho pera mandar ao Bispo pera se preguntarem testemunhaspera uer se uaô em boa maneira e pera taobem ver se [...?] o que emelles dizemos, bastara pera este negocio se acabar. Como uier a repos-ta faremos tudo isto e tudo o mais que V.A. mandar com toda a diligen-cia. . • ' •

Nada se efeituou porque EIRey faleceo em 11 de Junho do annoseguinte de 1557.

('ibid., fol. 74v)

¿emltvr tm. e 44*cfpi tû. <*»>«.< 9 <*<«« £í^¿f t

£ ce m

SOBRE FUENTES DfcL SAM WTCUIÛ 75

APÉNDICE I I

Ilutado doi apontaiKntoi que. ¿t ¿izvia.5 iobie. ílXey Vom f^omo Hzn-píKa a auxonizaçaS

Quando elRey Dom Joao 3o quería canonizar este Rey Afonso Renriques,perguntauaó-se as testemtnhas por estes interrogatorios.

Huito Illustre e Reverendissimo Senhor

IFol. ¡>2r]Dizem o prior e conuento do mosteiro de Santa Crus destaaidade de Coimbra que na capella moor do dito mosteiro esta sepul-tado o corpo del Bey Dom Afonso Enrriquez primeiro Rey deste reinode Portugal. E alem das mais causas e atilagres que Deus per elle epor elle em sua vida E depois de seu falecimento que constàô da suacrónica E outros documentos dinos de fee que estao no dito mosteiroParece principalmente sua sanctidade das cousas seguintes.

Item Que nacendo elle aleyjado dambas as pernas tant gravemente queper arte humana nam podera ser curado per hü gr&de milagre da vir-gem nosea senhora que apareceo a seu Amo Dom Eguas elhe nandou queleuasse o principe Dom Afonso a Wú certo lugar e áhi recebaría saudefoy loguo feito isto per o amo sao como se nîtqua fora doente comoconsta do cap. 3o da Coránica do Reyno e he em a comum estimaçaô dopouo e reyno recebido por [a] verdade e assy se pregua e conta publi-camente des o tempo do seu falecimento ate agora.

ítem Que em o campo dourique estando pera dar hua batalka campala cinquo Reie mouros nosso senhor mandou a elle hu santo Irmitao quefazia sancta vida em húá Irmida que estaua iunto do Arrayál que Inedenunciasse a grande victoria que ao outro dia auevia dos mouros Edissesse que pera certeza de victoria E consolaçaô sua noso senhorJesu Christo Ihe aparecería aquella noyte nú ax por tanto que comoouuisse tanger huá campainha na Irmida saisse fora da tenda [Fol.SSv]a ver o senhor e loguo em a mesma noyte Ihe apareçeo nosso Redemptorem o aax crucificado e Ihe revelou grandes segredos de cousas que

: auiaó de soceder. E este muy eatholico o deuoto Rey vendo o sinal denossa saluaça co os giolhos em terra e corn grandissima deuaçâ e co-piosas lagrimas adorou E corn exclamaooës de fee e feruor de spiritocomo arrebatado em excesso da mente Ihe falou muy catholicamente. Eao outro dia loguo seguinte alcançou a victoria prometida dos infieescomo se pode bem ver- em o cap. dezasseis da sua crónica E he* tido ecelebrado per publica vos e fama. .

* El asterisco indica la presencia en el «anuscrito de correccionesy atíadiduras hechas por otra mano y que sólo transcribimos, entre cor-chetes, cuando logramos descifrarlas.

76 Henri GUERREIRO Criticón, 26, 1984

Item Que era muito grande esmoler E fazia grandes e heroicas obrasde misericordia de muitas maneyras, e boa parte do que tinha E amayor do que 'tona.ua dos mourôs, doua e offrecia- aa igreja E muitase muy nobres fundou de nouo como forad este mosteyro de Santa Cruz,Alcobaça e Sam Uicente de fora. Ceyta, [Sam cristouao delafoes E ou-tvosl.os quaes dotou de imita renda vassalagem e iuvidiçam asy* Efazia outras muitas obras de amplificaçao" do culto diuino como foyexigir em Lisboa see cathedral co bispo*e prouendo todolos lugaresque tomaua de Igrejas e sacerdotes como.consta de muitos capitulasda Coronica E* da publica fama do Reyno.

Item Que foy tamanha a deuaça E piedade deste Rey que em suapropia pessoa foy buscar o corpo do martyr Sam Vicente entrando emterras dos seus imiguos passando pelo risco da vida pera comprir cosua deuaça E piedade E pera este mesmofejto fez treguóos co os mou-FOS que tanto deseiaua lançar fora deste reyno como se pode ver em,o cap. de sua crónica E publicamente se tem por certo*.

ítem . Que quando ya pera tomar santaré sabendo dos milagres do glo-rioso Sam Bernardo que entao viuia [per relaçam de hu seu Ivmaó queviera de franca] fez voto de Ihe mandar fazer hü mosteiro da sua or-dem que ora he o de alcobaça se nosso senhor Ihe concedesse tomar avilla• de santare E de o dotar de tudo o que via te o mar oquál toma-da a villa coprio (?) E loguo na mesma hora este voto foy reueladoasáó Bernaldo que estaua em franca e mandou loguo certos frades apouoar o mosteyro que elRey prometerá donde parece quanto prazia aDeus o que este JFol SSrl muy catholico Rey fazia, E em o mesmo ca-minho per huá estrella ou cometa do ceo Ihe declarou nosso senhorcomo auia de tomar a villa sobre que ya (como de feyto tomou), comoconsta,da sua crónica cap. 20. E he cornu fama do pouo E vendo o Ir-mdo del,Rey o milagre que socedera em a tomada da villa foy loguotomar, o habito aquele,mosteyro dalcobaca que elRey prometeva a SamBernardo e nelle viueo santamente E ora jaz sepultado com umita vene-raçam do que ha publica memoria em o dito mosteyro dalcobaca. Queconuersa.ua frequentemente dentro co os coneguos em o mosteyro deSanta Cruz com mujta deuaça huntildade E religia E tinha em spécialveneraçao ao padre soneto Theotonio prior que entao era do ditomosteyro E agora soneto de que celebra a Igreja..

ítem Que quando entraua em o dito mosteyro tiraua a espada a hua-porta delle que se chamaua a porta despada cinta E vestía hua so-brepelizia que he o'habito que trazem os coneguos E com ella andauadentro do mosteyro E yaao choro e refeitorio como cada hu dos co-neguos, e quando tornaua a sair tomaua e cingia a espada da ditaporta de espada cinta,que por isto tomou este nome que Ihe duvou edura .inda aguora E deixaua a sobrepelizia. E em sua sepultura foy

SOBRE FUENTES DEL SAN kHTOHIO 77

adhado com guarnacha aomprida E sobrepelizia que he o habito dosditos aoneguos.

ítem Sendo aberta sua sepultura em nossos tempos e dantes perase mostrar ao pouo foy seu corpo visto q estaua ínteyro todo em car-ne e cabello e delle saya cheyro muy suaue sem que seu corpo fosseaberto per alguá parte nem embalsamado E trabalfiauao todos de uerse podiao tomar alguá cousa de seu vestido ou de sua pessoa por re-liquias, e se o nem fechara todo o leuara tanta M.e E foy sempre adeuaça que todo o pouo Ihe tem.

ítem Que cortamente he tido por sancto, E como a tal muitaspessoas se encomendao a elle em seus trabalhos e necessidades E samsocorridos e emparados por sua enterçessao : o que bem tem experimen-tado os coneguos antiguos do dito mosteyro de Santa Cruz como foi naaguoa da fonte da Rainha que a cidade Vhe querva tomar por cuja cau-sa o filho do Alcaide moor q zombaua dos coneguos por se encomendarea reis mortos em aguoa muy bayxa se afogou como se vee ñas memoriasantiguas do mosteyro que em elle estao escriptas.

Item [Fol. S3vJ Que com esta mesma deuaça e confiança muitaspessoas traze partículas da sua vestidura em reliquarios de prataE ouro em veneraqà como reliquias de varaô sancto por cuios mereci-mentos spera ser de Deus aiudados e confiad E têm que o Sam.

ítem Que em o dito mosteyro de Sonata Cruz estaua hua vestidurasua de olanda branqua assinada diante e detras com as armas Reais.A qual leuaua as molheres que estauâ de parto e nom podido parir efazia deus em ellas milagres com aquella vestidura e loguo eram alu-miadas E paria. E esta vestidura aguora em nossos tempos desapareçeoE nom se acha.

Item Que o seu escudo que esta em este mosteyro quando estauaiunto da sepultura antigua de que o mudaráo por muito tempo depoisde seu falecimento em a morte dos Reis de Portugal caya donde estauapendurado sem quebrar a correa de que pendía nem cair o preguo que otinha E tem o mesmo scudo virtude pera muitas cousas boas E tal he afama publica.

Item Que foy visto com elRey Dom Sancho seu filho que tambem è odito mosteyro esta sepultado aiudar aos portuguesses a tomar Ceitaaos mouros em África E vindo delà hua noyte apareceraô a hü coneguodo dito mosteyro e Ihe disse elRey Dom Afonso que vinhao de tomar aCeyta, E perante elle se lançara ambos em suas sepulturas.

78 Henri GLERREIKO Criticón. 26. 1984

Item Que sobre as liberdades deste mosteyeo Apareceo a'LRey DomJoaô 2a E Ihe falou em fauov do mosteyvo de Sancta Cruz o quai apa-recimento o mesmo Dom Joaô contou a sua messa publicamente. E da mes-ma maneyra apareceo a hû bispo de Coimbva que vinha corn priuilegiosde roma pera someter a Santa Crus a sua ¿uridiçâ o quai o bemauentu-rado Rey nao consentio corn Ihe aparecer* e outras causas. E o mesmobispo em relembrança deste milagre se mandou sepultar em o dito nos-teyro e nelle ora jaz.

E por que ha pessoas viuas [que nomearaôj que sabem e temnoticia das cousas açima ditas, E falecendo se pode perder a sanctamemoria délias Pedem a V.S. Reverendissima as examine per os aponta-mentos conteudos em esta petiçaô ¡E testemunhas que nomearaôj E cornseus ditos mande passar hum [e muitos] stromentos pera se guardar econseruar a memoria da santidade deste glorioso Rey S.E. Receba jus-tiça E muito grande charidade.

B.P.M.P. 84 - Santa Cruz 99 - Miscellânea referi-da na maior parte ao Mosteirô de Santa Cruz deCoimbra (Noticias varias e cartas e outras curio-sidades) (Folios 52r-53v)

APÉNDICE III

CasUa d'ElRzy V. Subaitiaô doble, o dicudo d'Elftiy V. Afáonio HewUqazt,e a. iua upada que. utab" em Santa Ouxz de Coimbua - anno 757S

Padre gérai e convento de Santa Cruz de Coimbra. Eu ElReyuos enuio muito a saudar. Eu me tenho pubricado em e deuer de fa-zer por mim por amor de Nosso senhor e ua empresa em África, pormuitas e mui grandes razoës, mui importantes ao bem de meus reinose de toda A espanha, de que táóbem resulta beneficio a Christandade;o que me pareceo escreueruos assi Gérai emcomendardes a Nosso Senhoro bom sucesso da empresa, que por seu seruiço faço, como gérai uosdirei que desejo leuar nella a espada e escudo daquelle grande eualeroso primeiro Rey deste Reyno D. Affonso Henriques, cuja sepul-tura esta neste Mosteiro, porque espero em Nosso senhor que corn estasarmas me de as uictorias que el Rey D. Affonso corn ellas teue; peloque uos encomendó muito que logo mas enuieis por dous Religiosos desseconuento que pera isso elegereis E como embora tornar, as tornareia enuiar a este Mosteiro pera as terdes na ueneraçaô" e guarda que Edeuida a cujas forao, e pera que entendais que as nad quero senaoemprestadas pera o effeito que uou e de quad grande contentamentoisto da pera mim (?).

Escrita em Lisboa a 14 de Marco de lb?8.Rey.

SOBRE FUENTES DEL SAN ANTONIO 79

Assi se fez como El Rey mandou : recebidos por EIRey a es-pada e escudo, mandou-os meter na sua recamera é forao por marna Armada e ali escaparaô de ficarem em África. EIRey D. Benriqueas mandou restituir a Santa Cruz.

Por repetidas experiencias se tem aueriguado em Santa Cruzque quando algum Rey ou Principe de Portugal falecia, costumaua acahir no chao este escudo do Santo Rey de huma grossa escapola deferro em que estava pendurado por duas fortes correas, fiaando aescapola em seu lugar e as correas saas, de sorte que parecia aue-rem no tirado do alio donde estaua e lançado no chao. Quando assi' o achauao, ja os conegos sabido era fálecida alguma pessoa Real :assi o tinhao últimamente experimentado na morte do Sr. Rey D. Joab~o S°. No anno de 1574 appareceo Em uS madrugada este escudo no cha'd;temerao os Religiosos nao fosse EIRey D. Sebastiaô, o Cardeal ou aRainha entao mortos : todauia este anno mandou o Xarife despojadopedir ajuda a EIRey D. Sebastiaô; e logo entao crerao.

(Biblioteca Nacional de Lisboa, signatura CODltO, fol. 73r-v)

Dedico este ensayo a mis primos portuguesesMANUELA e JOAO ESTEVES POTO, en testimonio de miagradecimiento por la cordialidad con que me aco-gieron en su casa lisbonense, facilitándome de estemodo el que pudiera llevar a cabo este trabajo.

También me es grato dejar prueba de mi agrade-cimiento ;

- al Señor Profesor Francisco Da Gama Caeiro,gran especialista del San Antonio, que tuvo a bien re-cibirme en su casa y compartió conmigo su gran sabi-duría antonianai

- al Señor Profesor Martin de Albuquerque, queprocuró ayudarme facilitándome contactos con el mundouniversitario portugués;

- al Señor Director de la Biblioteca nacionalde Lisboa;

- a ta Señora Directora de la Biblioteca Publi-ca Municipal do Porto;

y con particular ahinco,- a todo el personal de ambas bibliotecas que

siempre me atendió con amabilidad, competencia y de-dicación.