5/8/2018 SĄD OSTATECZNY - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/sad-ostateczny-559abec92e1d5 1/3

 

SĄD OSTATECZNY – Hans MemlingŚRENIOWIECZNY TRAKTAT TEOLOGICZNY

Biblijne i teologiczne korzenie w wizji Sądu Ostatecznego Hansa Memlinga

Obraz jest złożony z wielu wątków, ale bardzo spójny. Chodziło o jak najpełniejsząwizję ukazania Sądu Ostatecznego. W warstwie treściowej obrazu zawarte są jednakwszystkie elementy Credo: Chrystocentryzm, przez wiarę w Boga Stwórcę i Trójcę Świętą,Wcielenie Chrystusa i Jego zbawcze dzieło, powszechność Kościoła Apostolskiego, prawdao zmartwychwstaniu ciał, o Paruzji Chrystusa i Sądzie Ostatecznym, po którym nastąpiżycie wieczne.Średniowiecze nie zgubiło kontaktu z Biblią, docierała ona do ogółu powodując bardzomocne oddziaływanie. Interpretacja była oczywiście ograniczona przez MagisteriumKościoła. W tym okresie teologia była zwieńczeniem „gmachu wiedzy” dążąc jednocześnie do skutecznego usunięcia wszelkich sprzeczności między nauka i wiarą. Wśredniowieczu nastąpiło pełne połączenie chrześcijańskiej nauki, kultury i sztuki, wątkówintelektualnej kultury klasycznej z literaturą mistyczną i prądami filozoficznymi epoki a

także świeżych wówczas nurtów teologicznych. Sztuka wieków średnich miała charakterwyraźnie dydaktyczny, posługiwała się szeroką symboliką a interpretacja zawsze miałaprowadzić do pogłębienia wiary i poznania treści Słowa Bożego.

Aby powstał obraz zgodny z tymi założeniami zawierano umowę między artystą afundatorem, natomiast za treść odpowiadali teologowie a ta w przypadku dzieławielowątkowego musiała ze sobą korespondować. Wiadomo to z wielu przykładów, gdziemożna zaobserwować niezwykłą harmonię treści.Artysta otrzymywał więc gotowe ideowe instrukcje a jego zadanie często ograniczało siędo dopasowania najbardziej odpowiednich środków plastycznych spójnych z wątkiemideowym dzieła i tylko na tej płaszczyźnie mógł wnieść swoją inicjatywę.

Fundamentem i punktem wyjścia wątku myślowego w Sądzie Ostatecznym jestStary i Nowy Testament a w szczególności Apokalipsa św. Jana. Możemy tu zaobserwowaćliniowe pojęcie czasu: początek – wypełnienie – koniec. Istotne było to, że to Bóg nadajesens – koniec jest nowym początkiem, gdyż wprowadza do nowej rzeczywistości, która  jednak już nie będzie miała końca. Memling w swym obrazie przedstawia nie tyledramatyczny obraz końca świata, lecz stara się przekazać głęboko teologiczną opowieść odniu ósmym, a więc o czasie, w którym zbiegnie się początek i koniec. Takie jest pojęcieczasu w którym ustawiono akcję Sądu Ostatecznego. Żadne inne dzieło przedstawiająceten temat nie zawiera tak wielkiej liczby dopełniających się elementów i wątków.

Historia obrazu

Obraz został wykonany na zamówienie filii brugijskiej banku Medyceuszy i był pierwotnieprzeznaczony dla florenckiego kościoła Badia Fiesolana. Podczas transportu do Italii na

pokładzie galeonu Saint Matteo został zdobyty przez gdańskiego kapra  Pawła Beneke dowodzącego karaką Piotr z Gdańska. Gdańscy właściciele statku kaperskiego (podczaspodziału łupów) ofiarowali ołtarz Memlinga gdańskiemu kościołowi mariackiemu. W erzenapoleońskiej, Vivant Denon zabrał tryptyk trafił do zbiorów paryskiego Luwru jakozdobycz wojenną. Po klęsce Napoleona został rewindykowany do Berlina by wreszcie wroku 1817 wrócić do Gdańska.Pod koniec II wojny światowej dzieło Memlinga zostało wywiezione przez Niemców w głąbRzeszy i wpadło w ręce Armii Czerwonej. Jako zdobycz wojenna stał się eksponatem ówczesnego leningradzkiego Ermitażu. W roku1956 tryptyk Memlinga powrócił ponownie do Gdańska. Nie zawisł jednak w KościeleMariackim (jak poprzednio) tylko stał się eksponatem muzealnym ówczesnego MuzeumPomorskiego w Gdańsku.W Kościele Mariackim znajduje się kopia obrazu  a oryginał w gdańskim Muzeum

Narodowym.

Treść i symbolika Tryptyku

1 | S t r o n a

5/8/2018 SĄD OSTATECZNY - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/sad-ostateczny-559abec92e1d5 2/3

 

Tęcza – posiada kilka warstw znaczeniowych. Przypomina o pierwszym i kolejnychprzymierzach zawieranych między Bogiem i grzesznymi ludźmi. Tęcza pełni też funkcjętronu i symbolizuje Boże miłosierdzie, gdyż w Chrystusie zostały wypełnione obietniceStarego Testamentu – On też zawarł z Bogiem przymierze doskonałe.Podnóżkiem jest złota kula symbolizująca ziemię i wszechświat (Iz 66,1).

Chrystus w czerwonej szacie, której istotę poza podkreśleniem godności królewskiejwskazuje Ap 19,3 – „Odziany jest w szatę we krwi skąpaną” – ukazuje cel Jezusowej misji– zbawienie świata.Ślady męki na ciele Jezusa i Arma Christi niesione przez Aniołów przypominają wydarzeniapasyjne, przez które doszło do generalnej rozprawy ze złem i grzechem. Chrystus unosiprawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma opuszczoną – gesty teodpowiadają ukazanej wyżej lilii zmiłowania oraz rozżarzonemu mieczowi sprawiedliwości,który oznacza także skuteczność słowa i sądu Bożego.

Wokół Chrystusa – Sędziego umieszczeni zostali w roli ławników wyłącznieApostołowie. Apostołowie wyobrażają Kościół, który dzięki ich pracy ogarnął cały świat iprzy ich pomocy pielgrzymuje do Niebieskiego Jeruzalem. Grono apostolskie obejmujetakże św. Macieja i św. Pawła.Św. Piotr wykonuje w tym czasie inną funkcję – sprawuje po raz ostatni władzę kluczy,

witając zbawionych idących po kryształowych schodach ku otwartej bramie Raju.Za postacią Chrystusa mamy wyobrażenie nieba. Złoto w średniowieczu byłozastępowane przez światło, którego blask utożsamiano z Bogiem.Postacie Trójcy Świętej zostały ukazane bardzo subtelnie, wręcz eterycznie. Bóg Ojciecpojawia się dwukrotnie na Bramie Kościoła – Raju. Duch Święty i Jego obecność w Kościeleakcentują kwiaty, zrzucane na grupę wchodzących po kryształowych schodach z emporyportalu. Kwiaty oznaczają 7 darów Ducha Świętego według św. Tomasza z Akwinu: bojaźńbożą, pobożność, siłę, radę, wiedzę, roztropność, mądrość. Postać Świętego Archanioła Michała – stojący pośród rozległej równiny jako strażnikKrólestwa Niebieskiego asystuje przy tronie Boga zajmując się ważeniem dusz. W prawejręce trzyma krzyż – włócznię. Skrzydła Archanioła są ozdobione pawimi piórami, któretutaj są symbolem nieba i wieczności. Ponownie dochodzi tu do głosu ambiwalentnycharakter symboli średniowiecznych a tym przypadku wskazuje dodatkowo na wspólnyrodowód aniołów i diabłów.Św. Archanioł Michał trzyma wagę, na której ważą się ostatecznie losy ludzkości. Kierunekciążenia wagi jest zgodny z doktryną św. Augustyna, który przyjmuje, że łaska to pełnia, azło – jej brak to pustka.

Brama to symboliczny obraz Kościoła. Średniowieczna teologia zakładała, że tylkoprzez Kościół dostępuje się zbawienia. Rajska brama w lewym skrzydle ołtarza zostałaprzestawiona jako późnogotycki portal katedry ozdobiony bogatą dekoracją rzeźbiarską,której treść zaczerpnięto z Apokalipsy św. Jana. Przez bramę mogą wejść w promieniejąceświatło tylko sprawiedliwi. Wskazuje na to symbolika białej lilii widocznej po lewej stronieChrystusa – Sędziego. Początkiem tego wejścia jest chrzest – tu ponownie trzeba odwołaćsię do symboliki tęczy, oznaczającej teraz obmycie w wodzie i Duchu Świętym.

Rola Maryi w dziele Zbawienia – rozpoczęła się w chwili Zwiastowania. Scena ta jestukryta przed ludzkim okiem, tak jak było ukryte Wcielenie Jezusa Chrystusa. Została onaumieszczona na haftowanym kapturze jednego ze zbawionych biskupów, znajdującego siętuż przed Niebieską Bramą Nowego Jeruzalem. W tym kontekście nabiera dopieroznaczenia tondo ze sceną stworzenia Ewy, umieszczone na tej samej osi w tympanonie.Zostaje więc podkreślona paralela Maryja – Ewa, znana od pierwszych wiekówchrześcijaństwa.Uniwersalizm zbawienia i potępienia – nie widać dużych dysproporcji pomiędzy liczbązbawionych i potępionych. Zarówno zbawienie, jak i potępienie dotyczy wszystkichstanów i ras. Po obu stronach możemy odnaleźć duchownych i świeckich, kobiety imężczyzn.Sprawiedliwość według Bożych nakazów została zdefiniowana w katalogu cnót, a jejprzeciwieństwo w katalogu wad, czyli grzechów głównych. Jedno i drugie pociąga

za sobą ściśle określone, nieodwracalne konsekwencje.Do przedstawienia tych „katalogów” posłużyły rośliny, kamienie i inne detale, którychsymbolika została określona w Piśmie Świętym.

2 | S t r o n a

5/8/2018 SĄD OSTATECZNY - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/sad-ostateczny-559abec92e1d5 3/3

 

Przestrzeń po stronie potępionych – jest pozbawiona wszelkich roślin a ziemiawypalona, zgodnie z apokaliptyczną wizją.Po stronie zbawionych – kwitnący ogród, który zostaje porównany do Raju. Im bliżejschodów, tym więcej roślin a zielony kolor soczystej trawy pojawia się pod stopamizbawionych.Widoczne są kwiaty wiosenne i wczesnego lata.

Symbolika kwiatów :

fiołek – symbolizuje pokorę i życie ascetyczne stokrotka – skromność orlik – cierpienie cesarska lilia – przelanie krwi męczeńskiej

Symbolika kamieni szlachetnych:

diament – symbolizuje Chrystusa a także odwagę i mężne znoszenie cierpień orazantidotum na pokusy

szafir – symbol ludzi miłujących rzeczy niebieskie

rubin i wszystkie kamienie barwy czerwonej – symbolizują miłość i ofiarę perły – czystość duszy

 Tylko praktykowanie tych cnót mogło doprowadzić rzeszę zbawionych do kryształowychschodów – symbolizujących równowagę i czystość.

Symbole zła: szeroki asortyment rogów różnego rodzaju, wężowate ogony, ptasieszpony i dzioby. Niektórym wizerunkom diabłów przydano cechy zwierząt i drapieżnychowadów, które w epoce średniowiecza kojarzyły się z czarną magią. Są to skrzydła ćmy,nietoperza – posądzanego w średniowieczu o wampiryzm. Ponadto przedstawiono:

diabła z pyskiem dzika – symbol rozpusty rudy niedźwiedź – symbol nieumiarkowania w jedzeniu i piciu postać z małpim pyskiem – symbol prawie całego katalogu grzechów, od

plotkarstwa po rozpustę diabła z pawim ogonem – symbol pychy diabeł ze skrzydłami motyla – symbol niestałości

Na obrazie Hansa Memlinga zastosowany został podział wertykalny (góra, dół) ihoryzontalny (prawa i lewa strona), charakterystyczny dla przedstawieńśredniowiecznych. Sąd Ostateczny miał przypominać o rzeczach, które dotyczą każdegoczłowieka, o śmierci, sądzie i karze lub nagrodzie za życie na ziemi. Tego typu obrazybyły umieszczane nie tylko w kościołach, lecz także na salach sądowych.

3 | S t r o n a