Rozumiemy cukrzycę. Rozumiemy Ciebie. - zsz.edu.pl - zdrowe_zywienie.pdf5 CO TO JEST CUKRZYCA?...

1

Zdrowe żywieniew cukrzycy

Rozumiemy cukrzycę.Rozumiemy Ciebie.

3

SPIS TREŒCI

Co to jest cukrzyca? ................................................................. 5

Leczenie cukrzycy przy pomocy diety .................................... 7

Kilka wa¿nych zasad diety cukrzycowej ............................ 7

Co to jest dieta? ....................................................................... 8

Jak jeœæ, gdy ma siê cukrzycê? ............................................ 9

Co to jest 1 wymiennik wêglowodanowy? .......................... 10

W jaki sposób wymieniaæ warzywa

w ci¹gu tygodnia?............................................................. 11

Elementy po¿ywienia wa¿ne w diecie cukrzycowej

– dlaczego je jeœæ albo ich unikaæ?................................... 13

Wêglowodany............................................................. 13

Bia³ka ........................................................................... 17

T³uszcze ....................................................................... 18

W³ókno pokarmowe (b³onnik) .................................. 19

Cholesterol .................................................................. 19

Sód............................................................................... 19

Dieta w praktyce ........................................................ 20

Ca³kowite zapotrzebowanie na energiê................... 21

Ile kalorii dostarczaj¹ poszczególne

sk³adniki pokarmowe? ............................................... 21

Kontrola wyznaczonej diety cukrzycowej ........................... 22

1. Zapotrzebowanie energetyczne .................................. 22

2. Prawid³owa masa cia³a ................................................. 22

3. Obliczanie wymienników wêglowodanowych ........... 24

4. Tabele produktów i potraw ......................................... 25

4

Co jeœæ, a czego spo¿ycie ograniczaæ? .................................. 26

Produkty zbo¿owe ............................................................ 27

Warzywa ............................................................................ 29

Owoce ................................................................................ 31

Przetwory owocowe ......................................................... 33

Mleko i jego przetwory .................................................... 35

Miêso, drób, ryby .............................................................. 37

T³uszcze.............................................................................. 39

Produkty s³odkie i miód .................................................... 41

Alkohol .............................................................................. 43

Dieta a aktywnoœæ fizyczna ................................................... 45

Przyk³adowe jad³ospisy ......................................................... 46

S³owniczek.............................................................................. 58

5

CO TO JEST CUKRZYCA?

• Ka¿dy posi³ek, który spo¿ywasz, dostarcza Ci energii.

• Glukoza to podstawowe „paliwo” Twojego organizmu, po-

chodzi przede wszystkim z pokarmu i znajduje siê we krwi.

• Komórki Twojego organizmu potrzebuj¹ energii pochodz¹-

cej ze „spalania” glukozy.

• Nadmiar glukozy z pokarmu magazynowany jest w w¹trobie

i spalany w przerwach miêdzy posi³kami.

• Insulina to substancja (hormon) wytwarzana w trzustce

w komórkach beta.

• Insulina jest konieczna, ¿eby komórki mog³y pobieraæ glukozê

z krwi.

• Gdy brakuje insuliny, komórki nie mog¹ prawid³owo funkcjo-

nowaæ.

• Cukrzyca to choroba, która polega na tym, ¿e trzustka

nie wytwarza insuliny, nie wytwarza jej wtedy, kiedy trzeba,

albo insulina nie dzia³a tak jak powinna. „Niespalona” glu-

koza gromadzi siê we krwi, a jej iloœæ ci¹gle siê zwiêksza wraz

z ka¿dym posi³kiem.

• Nadmiar cukru we krwi bardzo powoli uszkadza naczynia

krwionoœne i uk³ad nerwowy. Tak dochodzi do póŸnych

powik³añ cukrzycy.

• Mo¿na wyró¿niæ dwa g³ówne, najczêœciej spotykane typy

cukrzycy: cukrzycê typu 1 i cukrzycê typu 2.

6

Wiêcej informacji znajdziesz w broszurze „Cukrzyca i Ty”,

zawartej w tym samym zestawie materia³ów edukacyjnych,

który wrêczy³ Ci lekarz.

7

LECZENIE CUKRZYCY PRZY POMOCY DIETY

• Cukrzyca typu 2 to choroba, któr¹ we wstêpnej fazie mo¿-

na leczyæ diet¹ – bez stosowania leków.

• W cukrzycy typu 2 (tzw. insulinoniezale¿nej) wch³anianie

cukru z jelit do krwi jest prawid³owe, ale z krwi do komórek

– ju¿ nie.

• Jeœli masz prawid³ow¹ wagê, prawdopodobnie potrzebne bêd¹

tylko niewielkie zmiany w Twoich nawykach ¿ywieniowych.

• Jeœli masz nadwagê – Twój lekarz pomo¿e tak zmodyfikowaæ

Twoj¹ dietê, aby stopniowo traciæ wagê.

• Aby leczenie diet¹ by³o skuteczne, trzeba nauczyæ siê tak

komponowaæ posi³ki, aby zawiera³y wszystkie potrzebne

substancje od¿ywcze i dostarcza³y odpowiedni¹ dla aktyw-

noœci iloœæ energii.

Kilka wa¿nych zasad:

• Jedz czêsto, lecz ma³e porcje.

• Staraj siê przestrzegaæ harmonogramu posi³ków.

• Nie przejadaj siê.

• Jedz pe³noziarnisty lub razowy chleb, makaron z pe³nej m¹ki

i nie³uskany (ciemny) ry¿.

• Codziennie jedz warzywa i owoce.

• Ogranicz spo¿ycie t³uszczów, cukru i alkoholu.

8

CO TO JEST DIETA?

Dieta oznacza kontrolê nad iloœci¹ i jakoœci¹ zjadanych pro-

duktów oraz p³ynów, a nie tylko ograniczenie sposobu od¿y-

wiania.

Dieta nie oznacza wiêc jedynie procesu prowadz¹cego do

obni¿enia wagi cia³a.

Wiele osób z cukrzyc¹ nie ma potrzeby zrzucenia zbêdnych

kilogramów.

Dieta cukrzycowa to styl i przestrzeganie pewnych regu³, które

maj¹ za zadanie osi¹gniêcie dobrego samopoczucia i zapo-

bieganie póŸnym powik³aniom cukrzycy.

9

Jak jeœæ, gdy ma siê cukrzycê?

Posi³ki, które spo¿ywasz ka¿dego dnia, powinny byæ:

• zaplanowane wed³ug indywidualnego zapotrzebowania

kalorycznego,

• wzbogacane o ró¿ne sk³adniki pokarmowe we w³aœciwych

proporcjach,

• spo¿ywane czêsto o okreœlonych godzinach,

• zjadane w ma³ych iloœciach,

• urozmaicone,

• lekkostrawne.

Pamiêtaj! Od¿ywiaj siê regularnie!

W naszym po¿ywieniu g³ówn¹ rolê odgry-

waj¹ wêglowodany, które dostarczaj¹

energii. Wynikiem ich trawienia jest glukoza,

która trafia do krwi, a dziêki insulinie wnika

do wnêtrza komórek. U osób z cukrzyc¹

proces ten jest zaburzony ze wzglêdu na

nieprawid³ow¹ produkcjê insuliny. Dlatego

osoby z cukrzyc¹ powinny dok³adnie kon-

trolowaæ liczbê zjadanych wêglowodanów.

Aby zadanie to by³o proste do zrealizowa-

nia, wprowadzono do diety cukrzycowej po-

jêcie wymiennika wêglowodanowego.

10

CO TO JEST WYMIENNIK WÊGLOWODANOWY?

Jeden wymiennik wêglowodanowy (1 WW) to taka iloœæ

produktu wyra¿ona w gramach, która zawiera 10 g wêglo-

wodanów przyswajalnych przez organizm (co odpowiada 10 g

czystego cukru). Np.: je¿eli jedna bu³ka (kajzerka) zawiera 3 WW,

to oznacza, ¿e poziom cukru we krwi roœnie tak, jak po spo¿y-

ciu 30 g (3 x 10 g) czystego cukru. Wêglowodany przyswajalne

to np. skrobia, cukier buraczany (sacharoza), cukier mleczny

(laktoza), natomiast wêglowodany nieprzyswajalne to np.

b³onnik pokarmowy. Po ustaleniu, ile WW nale¿y spo¿ywaæ,

np. na œniadanie, posi³ki nale¿y komponowaæ tak, aby w ko-

lejnych dniach œniadania zawiera³y podobn¹ liczbê WW. Dziêki

temu mo¿na zapobiec wahaniom poziomu cukru we krwi.

Wymienniki wêglowodanowe u³atwiaj¹ i pomagaj¹planowaæ codzienny jad³ospis.

W prosty sposób pozwalaj¹ na zast¹pienie okreœlonej iloœci

jednego produktu odpowiedni¹ iloœci¹ innego produktu, który

dostarcza tê sam¹ liczbê wêglowodanów. W tym celu mo¿na

korzystaæ z gotowych tabel wymiennikowych. Nale¿y pamiê-

taæ, aby wymieniaæ produkty z tej samej grupy produktowej,

np. warzywa na inne warzywa, produkty zbo¿owe na inne

produkty zbo¿owe.

11

W jaki sposób wymieniaæ warzywaw ci¹gu tygodnia?

Œniadanie:

Poniedzia³ek – sa³atka z pomidorów

Wtorek – fasolka z wody

Œroda – sa³atka z kiszonej kapusty

Czwartek – papryka

Pi¹tek – sa³ata z jogurtem

Sobota – kalafior z wody

Niedziela – sa³atka z ogórków.

Posi³ki nale¿y planowaæ w taki sposób, aby ka¿dego dnia za-

wiera³y zbli¿one iloœci sk³adników od¿ywczych, ze szczególnym

uwzglêdnieniem wêglowodanów.

Ustalona liczba wêglowodanów na dany posi³ek mo¿e ulegaæ

modyfikacji w zale¿noœci od:

• zaplanowanego wysi³ku fizycznego,

• dawek insuliny,

• wyników poziomu cukru we krwi,

• dodatkowych chorób.

Zmiany w iloœci spo¿ywanych wymienników wêglowodano-

wych zawsze uzgadniaj z lekarzem.

12

W pocz¹tkowym etapie stosowania wymienników wêglowo-

danowych nale¿y byæ bardzo cierpliwym: korzystaæ z tabel oraz

mierzyæ i wa¿yæ produkty. Przy systematycznym korzystaniu

z tabel szybko zapamiêtasz wartoœci najczêœciej zjadanych pro-

duktów. Stopniowo zdobêdziesz doœwiadczenie i po pewnym

czasie za pomoc¹ wzroku czy dotyku ocenisz masê i wymiary

produktów. Pocz¹tkowo warto wiêc kupiæ wagê kuchenn¹.

Pamiêtaj! We wszystkim, co robisz i planujesz, zacho-waj dok³adnoœæ, ale równie¿ rozs¹dek.

Osoba z cukrzyc¹ planuj¹ca swoj¹ dietê powinna uwzglêdniæ

i kontrolowaæ nastêpuj¹ce elementy:

• wêglowodany,

• bia³ka,

• t³uszcze,

• cholesterol,

• w³ókno pokarmowe,

• sód,

• masê cia³a,

• zapotrzebowanie energetyczne.

13

Elementy po¿ywienia wa¿ne w dieciecukrzycowej – dlaczego je jeœæ albo ich unikaæ?

WÊGLOWODANY

Dla osoby z cukrzyc¹ wa¿na jest zarówno iloœæ spo¿ywanych

wêglowodanów, jak równie¿ ich jakoœæ.

Wêglowodany dostarczaj¹ glukozy (paliwa, energii) i podwy¿-

szaj¹ poziom cukru we krwi.

Produkty spo¿ywcze zawieraj¹ wêglowodany (cukry) proste

i z³o¿one, które wch³aniaj¹ siê z ró¿n¹ szybkoœci¹. Ró¿nice

w szybkoœci wch³aniania wêglowodanów z przewodu pokar-

mowego oraz tempo wzrostu poziomu cukru we krwi zale¿¹

od spo¿ytego pokarmu. Zwracaj na to uwagê przy planowa-

niu posi³ków.

Podzia³ wêglowodanówze wzglêdu na szybkoœæ wch³aniania:

Szybko wch³aniaj¹ce siê („cukry biegn¹ce”) charaktery-

zuj¹ siê bardzo szybkim tempem wch³aniania oraz gwa³townie

podnosz¹ poziom cukru we krwi. Osoby z cukrzyc¹ powinny

unikaæ tych produktów i spo¿ywaæ je w sposób umiarkowany.

Do tej grupy nale¿¹: cukier, s³odycze, czekolada, konfitury, ciasta,

lody, napoje, soki owocowe, miód, d¿emy, s³odkie owoce itp.

14

Umiarkowanie wch³aniaj¹ce siê („cukry maszeruj¹ce”)– ich szybkoœæ wch³aniania siê mo¿na okreœliæ jako poœred-

ni¹. Po zjedzeniu produktów z tej grupy poziom cukru we

krwi podnosi siê równomiernie.

Do tej grupy nale¿¹: produkty zbo¿owe, chleb, ry¿, jarzyny

suszone, kasze, p³atki, ziemniaki, owoce (banany, jab³ka,

gruszki, œliwki, poziomki, truskawki, ananasy, melony), mleko,

jogurt itp.

Wolno wch³aniaj¹ce siê („cukry czo³gaj¹ce siê”) s¹ bez-

pieczne i polecane dla osób z cukrzyc¹. Wch³aniaj¹ siê najwol-

niej i wolno podnosz¹ poziom cukru we krwi.

Do tej grupy produktów nale¿¹: warzywa (wszystkie ich czêœci:

korzeñ, ³odyga, liœcie, kwiaty) np.: marchew, seler, pomidory,

ogórki, kalafior, pietruszka, sa³ata oraz pieczywo razowe, chleb

gruboziarnisty, nie³uskany ry¿ i grube kasze.

15

Indeks Glikemiczny

Wêglowodany grupuje siê jeszcze w inny sposób, aby u³atwiæ

ich prawid³owe spo¿ycie. Wprowadzono pojêcie Indeksu Gli-

kemicznego (IG) produktów, który okreœla tempo wzrostu po-

ziomu cukru we krwi po spo¿yciu okreœlonych produktów spo-

¿ywczych. Poziom IG wyra¿any jest w procentach, np. dla jab³ka

wynosi 39%. Oznacza to, ¿e szybkoœæ, z jak¹ przybywaæ bêdzie

glukozy we krwi po spo¿yciu jab³ka, to 39% tego, co mo¿na by

zaobserwowaæ po spo¿yciu czystej glukozy. Produkty o niskim

poziomie IG (poni¿ej 50%) s¹ polecane, poniewa¿ zapewniaj¹

stabilny poziom cukru we krwi i zapobiegaj¹ wahaniom glike-

mii w ci¹gu doby. Produkty o wysokim IG nie s¹ zalecane, po-

niewa¿ powoduj¹ nadmierne podwy¿szenie poziomu cukru we

krwi, a nastêpnie zmiany samopoczucia, przyrost masy cia³a,

zwiêkszone ryzyko chwiejnoœci cukrzycy i wyst¹pienia chorób

serca. Produkty o wysokim IG nale¿y ograniczaæ.

Obok stosowania wymiennika wêglowodanowego mo¿na

korzystaæ z IG, który mo¿e byæ bardzo pomocny w planowa-

niu codziennej diety. Nie nale¿y jednak opieraæ siê jedynie na

IG, poniewa¿ istniej¹ pewne indywidualne ró¿nice w procesie

trawienia i wch³aniania wêglowodanów. Poni¿ej znajduje siê

tabela z przyk³adami produktów i ich poziomem IG.

16

Poposi³kowy Artyku³y

wzrost glikemii spo¿ywcze

100% glukoza

90–100% coca-cola, pepsi, p³atki ry¿owe

i kukurydziane, ziemniaki puree,

miód, ry¿ preparowany

70–90% pieczywo pszenne, pszenno-¿ytnie,

¿ytnie, chleb chrupki, m¹ka pszenna,

proszek budyniowy, ry¿ gotowany,

babka piaskowa, herbatniki, biszkopty

50–70% p³atki owsiane, kukurydza, sacharoza,

banany, nies³odzone soki owocowe,

chleb gruboziarnisty

30–50% mleko, jogurt naturalny,

owoce np: jab³ka, brzoskwinie,

makaron, lody, roœliny str¹czkowe

do 30% surowa marchew, warzywa zielone,

fasola, bób

17

BIA£KA

Bia³ka obok wêglowodanów stanowi¹ bardzo wa¿ny sk³adnik

pokarmowy ze wzglêdu na to, ¿e s¹ materia³em budulcowym

ca³ego organizmu. Wykorzystywane s¹ g³ównie w okresie

wzrostu oraz w czasie odnawiania zu¿ytych czêœci komórek

i tkanek.

•RÓD£A BIA£KA

Bia³ko zwierzêce Bia³ko roœlinne

Chude miêso: cielêcina, Suche nasiona soi,

chuda wo³owina, jagniêcina grochu i fasoli

Chude ryby: filety z dorsza Migda³y i orzechy

Chudy drób bez skóry: Suchy makaron

kurczak, kura, bia³e miêso Suche kasze i ry¿

z indyka Pieczywo

Chude wêdliny: drobiowe, Warzywa

szynka bez t³uszczu,

polêdwica

Mleko i przetwory:chudy twaróg, kefir, jogurt.

O stopniu ograniczenia lub wzrostu zapotrzebowania na bia³ko

powinien decydowaæ lekarz.

18

T£USZCZE

T³uszcze obok wêglowodanów s¹ g³ównym sk³adnikiem ener-

getycznym naszego po¿ywienia.

T³uszcze dostarczaj¹ organizmowi witamin rozpuszczalnych

w t³uszczach, czyli A, D, E, K oraz niezbêdnych nienasyconych

kwasów t³uszczowych (NNKT), które odgrywaj¹ du¿¹ rolê

w przemianie t³uszczów oraz przeciwdzia³aj¹ mia¿d¿ycy i nad-

ciœnieniu – chorobom czêsto towarzysz¹cym cukrzycy.

Istniej¹ t³uszcze pochodzenia zwierzêcego i roœlinnego. T³uszcze

zwierzêce zawieraj¹ cholesterol i kwasy t³uszczowe nasycone,

które sprzyjaj¹ powstawaniu mia¿d¿ycy. T³uszcze roœlinne oraz

te zawarte w rybach zawieraj¹ NNKT. Maj¹ one bardzo ko-

rzystny wp³yw na nasz organizm. Warto pamiêtaæ równie¿ o tym,

¿e t³uszcze roœlinne nie zawieraj¹ cholesterolu.

Osoby z cukrzyc¹ powinny szcze-

gó³owo kontrolowaæ spo¿ywanie

t³uszczu, poniewa¿ jego nadmierne

spo¿ycie prowadzi do znacznego

wzrostu poziomu cukru we krwi,

pojawienia siê acetonu oraz oty³oœci.

19

W£ÓKNO POKARMOWE (B£ONNIK)

To bardzo wa¿ny sk³adnik pokarmowy, który zwalnia tempo

trawienia i wch³aniania wêglowodanów z przewodu pokar-

mowego. Ten sk³adnik diety stanowi g³ównie b³onnik. Sk³ad-

niki te znajduj¹ siê w: bulwach ³odyg i liœciach roœlin, ³uskach

ziaren (ciemna m¹ka, razowy chleb, otrêby, roœliny str¹czko-

we, ³upiny).

CHOLESTEROL

Osoby z cukrzyc¹ powinny zmniejszyæ spo¿ywanie produktów

zawieraj¹cych du¿e iloœci cholesterolu. Nale¿y unikaæ w diecie

nastêpuj¹cych produktów: w¹troby, mózgu, nerek oraz iloœæ

zjadanych ¿ó³tek jaj (do 2–3 jaj w ci¹gu tygodnia).

SÓD

Pacjenci cierpi¹cy na nadciœnienie oraz z nefropati¹ cukrzy-

cow¹ powinni ograniczaæ spo¿ycie soli kuchennej. Wybieraj

sól kamienn¹, która zawiera wiele mikroelementów. Potrawy

najlepiej doprawiaæ zio³ami np.: majerankiem, liœæmi lauro-

wymi, koprem, natk¹ pietruszki, zielem angielskim, sokiem

z cytryny, bazyli¹ czy oregano.

20

Dieta w praktyce

Wypisz produkty, które najczêœciej spo¿ywasz w ci¹gu dnia.

Wybierz z powy¿szej listy produkty zalecane, dozwolone (wy-

magaj¹ce kontroli) i zakazane (niewskazane, wymagaj¹ce usu-

niêcia z jad³ospisu).

Skonsultuj Swój wybór z lekarzem, pielêgniark¹ lub diete-

tyczk¹.

Produkty ¿ywnoœciowe

zalecane dozwolone zakazane

21

CA£KOWITE ZAPOTRZEBOWANIE NA ENERGIÊ

Wêglowodany 50–60%

Bia³ka 15–20%

T³uszcze 25–30%

ILE KILOKALORII DOSTARCZAJ¥POSZCZEGÓLNE SK£ADNIKI POKARMOWE?

1 g wêglowodanów = 4 kcal

1 g bia³ka = 4 kcal

1 g t³uszczu = 9 kcal

Pacjenci z cukrzyc¹ stosuj¹cy insulinê powinni spo¿ywaæ co naj-

mniej 5, a nawet 6 posi³ków dziennie: œniadanie, II œniadanie,

obiad, podwieczorek, kolacjê, II kolacjê, a tak¿e przestrzegaæ

ich sk³adu pod wzglêdem liczby kalorii i wymienników wêglo-

wodanowych.

22

KONTROLA WYZNACZONEJ DIETY CUKRZYCOWEJ

Osoby z cukrzyc¹ stosuj¹ce insulinê powinny spo¿ywaæ posi³ki

zgodnie z dzia³aniem wstrzykniêtej insuliny.

Osoby z cukrzyc¹ typu 2, z nadwag¹ czy oty³oœci¹ wymagaj¹

ograniczenia spo¿ywanych posi³ków, a g³ównie ich kalorycz-

noœci, w celu uzyskania prawid³owej (nale¿nej) masy cia³a.

1. Zapotrzebowanie energetyczne

Zapotrzebowanie energetyczne jest to pewna iloœæ energii,

jakiej potrzebujesz do prawid³owego funkcjonowania.

Ustalenie dobowego zapotrzebowania energetycznego jest

bardzo wa¿ne, poniewa¿ pomaga w uzyskaniu i kontroli na-

le¿nej masy cia³a. Lekarz, pielêgniarka lub dietetyczka pomo¿e

w ustaleniu Twojego zapotrzebowania energetycznego.

2. Prawid³owa masa cia³a:

• wskaŸnik masy cia³a BMI (Body Mass Index)

masa cia³a w [kg] BMI =

wzrost w [m] x wzrost w [m]

23

Interpretacja wyniku BMI

20–25 kg/m2 – prawid³owa masa cia³a

25–30 kg/m2 – nadwaga

powy¿ej 30 kg/m2 – oty³oœæ

Przyk³ad:

Twoja waga wynosi 80 kg, a wzrost 160 cm.

Aby sprawdziæ, czy masz prawid³ow¹ masê cia³a, przelicz:

80 kg = 31 kg/m2

1,6 m x 1,6 m

Wynik œwiadczy o tym, ¿e znajdujesz siê w grupie osób oty³ych.

W tym przypadku nale¿y obni¿yæ masê cia³a i kontrolowaæ iloœæ

spo¿ywanych kilokalorii.

••••• wzór BROCA

Obliczenie prawid³owej masy cia³a za pomoc¹

wzoru Broca polega na odjêciu od wzrostu 100.

Przyk³ad:

Jeœli masz 160 cm wzrostu, prawid³ow¹

masê cia³a obliczasz nastêpuj¹co:

prawid³owa masa cia³a = 160 – 100 = 60 kg

Twoja prawid³owa masa cia³a wynosi 60 kg.

24

3. Obliczanie wymienników wêglowodanowych

• Zapisuj w Dzienniczku Samokontroli lub w specjalnie

do tego celu przeznaczonym zeszycie produkty, jakie

zjadasz w ci¹gu ca³ego dnia.

• Notuj, o jakich porach zwykle jadasz.

• Zrób listê produktów, które najbardziej lubisz i czêsto

spo¿ywasz.

• Na podstawie tabel okreœl wartoœæ kaloryczn¹ i wymienni-

kow¹ produktów.

• Przy kolejnej wizycie w poradni lub na konsultacji lekarskiej

poproœ o ewentualne wskazówki co do iloœci i jakoœci zjada-

nych wêglowodanów oraz odpowiedniego ich rozk³adu.

Do planowania posi³ków wed³ug wymienników wêglowoda-

nowych mo¿esz wykorzystaæ gotowe tabele wymiennikowe.

„Zestaw diet o zróżnicowanej wartości kalorycznej

1200, 1500, 1800 kcal dla osób z cukrzycą typu 2” Kółka dietetyczne

25

4. Tabele produktów i potraw

Zwracaj uwagê na zakupione produkty ¿ywnoœciowe. Coraz

czêœciej mo¿esz spotkaæ siê z produktami, których opakowania

zawieraj¹ tabele okreœlaj¹ce kalorycznoœæ tego produktu oraz

zawartoœæ poszczególnych sk³adników od¿ywczych (wêglo-

wodanów, bia³ka, t³uszczu, cholesterolu). Informacje te u³a-

twi¹ liczenie wymienników wêglowodanowych oraz kontrolê

nad planowaniem diety cukrzycowej.

26

CO JEŒÆ, A CZEGO SPO¯YCIE OGRANICZAÆ?

W³aœciwe proporcje produktów z ró¿nych grup przedstawia

piramida zdrowego ¿ywienia.

27

Produkty zbo¿owe

• Produkty zbo¿owe jedz rozs¹dnie i z umiarem.

• Koniecznie przeliczaj na wymienniki wêglowodanowe

i uwa¿aj, aby nadmierna ich iloœæ nie spowodowa³a gwa³-

townego wzrostu poziomu cukru we krwi.

• Z pieczywa wybieraj pieczywo razowe, a unikaj: bia³ego,

s³odkiego pieczywa jak: cha³ki czy strucle, bu³ki maœlane,

rogale, pieczywo pó³francuskie, chleb z dodatkiem miodu

czy karmelu.

• Wybieraj kasze gruboziarniste: gryczan¹ lub pêczak. Mo¿esz

spo¿ywaæ p³atki owsiane, pszenne, ¿ytnie, jêczmienne lub

muesli. Muesli przygotuj samodzielnie z dodatkiem niewiel-

kiej iloœci suchych owoców i orzechów. Nie u¿ywaj miodu

i czekolady.

• Z dostêpnych rodzajów ry¿u najbardziej wskazany jest ry¿

br¹zowy, który zawiera wiêksz¹ iloœæ b³onnika.

28

Chleb 1 kromka 79 1,7 23 24 16graham – 35 g

Chleb 1 kromka 86 2,0 25 26 17zwyk³y – 35 g

Kajzerka 1 szt. 148 3,0 42 44 30– 50 g

Otrêby 1 ³y¿ka sto³. 28 0,9 8 8 6pszenne – 15 g

P³atki 2 ³y¿ki sto³. 92 1,7 26 27 18owsiane – 25 g

Ry¿ bia³y 3 ³y¿ki sto³. 307 7,2 88 92 61gotowany – 85 g

Makaron 3 ³y¿ki sto³. 363 7,9 104 109 73bezjajeczny – 100 ggotowany

Muesliz rodzynkami 2 ³y¿ki sto³. 169 2,8 48 51 34i orzechami – 45 g

Kasza 3 ³y¿ki sto³. 302 6,2 86 91 60gryczana – 90 ggotowana

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er

Aktywnoœæfizyczna w minutach*

* aktywnoœæ fizyczna w minutach potrzebna do zrównowa¿enia spo¿ytego produktub¹dŸ potrawy, p³ywanie – 0,17 m/s, spacer – 4 km/h, rower – 10 km/h

29

Warzywa

Warzywa zawieraj¹ wêglowodany i du¿¹ iloœæ b³onnika, dla-

tego s¹ polecane przez dietetyków. Jedz je codziennie do ka¿-

dego posi³ku, najlepiej w postaci surówek i sa³atek.

Do najbardziej wskazanych, które mo¿na jeœæ w du¿ych iloœciach

nale¿¹: cykoria, kalafior, kiszona kapusta, ogórki œwie¿e

i kiszone, pomidory, rzodkiewki, sa³ata, szpinak.

Istnieje równie¿ grupa warzyw, które s¹ polecane, ale nale¿y

ograniczaæ ich iloœci. Nale¿¹ do nich: buraki, cebula, fasolka

szparagowa, kapusta, marchew, papryka, pory. Warzywa

o du¿ej zawartoœci wêglowodanów to: groszek i kukurydza

konserwowa, bób, korzeñ pietruszki i selera.

Warzywa przyrz¹dzaj z niewielk¹ iloœci¹ t³uszczu. Do surówek

i sa³atek dodawaj olej s³onecznikowy, sojowy lub kukurydziany.

Zrezygnuj ze œmietany, a w zamian zastosuj: jogurt, kefir, zsia-

d³e mleko, niskot³uszczowy majonez. Do warzyw gotowa-

nych dodawaj niewielkie iloœci mas³a lub margaryny.

30

Broku³y 1 ma³a porcja 27 0,5 8 8 5100 g

Brukselka 1 ma³a porcja 37 0,9 11 11 7z wody 100 g

Cykoria 1 ma³a 10 0,2 3 3 2porcja – 50 g

Fasolkaszparagowa 1 ma³a porcja 92 0,8 26 28 18z bu³k¹ tart¹ – 80 gna maœle

Kalafior 1 œrednia 123 0,7 35 37 25z wody porcjaz bu³k¹ – 140 g

Kapusta 3 ³y¿ki 7 0,2 2 2 1kwaszona – 60 g

Kukurydza 1 sztuka 220 4,7 63 66 44kolby – 200 g

Ogórek 1/2 œredniego 7 0,2 2 2 1– 50 g

Papryka 1/2 ma³ej bez 22 0,5 6 7 4czerwona ziaren – 80 g

Pieczarki 1 œr. porcja 17 0,3 5 5 3– 100 g

Pomidor 1 œredni 20 0,5 6 6 4– 130 g

Ziemniaki 2 ma³e sztuki 116 2,8 33 35 23– 150 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er

Aktywnoœæfizyczna w minutach

31

Owoce

Pamiêtaj, ¿e owoce zawieraj¹ glukozê i fruktozê, które pod-

nosz¹ poziom cukru we krwi. Jedz je codziennie w kilku por-

cjach. Zawartoœæ wêglowodanów w owocach jest doœæ zró¿ni-

cowana. Najmniej zawieraj¹ ich arbuzy, grejpfruty, poziomki,

truskawki. Œredni¹ zawartoœæ wêglowodanów posiadaj¹:

agrest, brzoskwinie, czereœnie, jagody, jab³ka, gruszki, kiwi,

maliny, morele, mandarynki, pomarañcze, czerwone porzeczki,

wiœnie. Owoce o bardzo du¿ej zawartoœci wêglowodanów to:

czarne porzeczki, œliwki, winogrona, banany, ananasy, brzo-

skwinie z puszki. Ograniczaj spo¿ycie owoców suszonych.

32

Arbuz porcja 72 1,7 21 22 14– 200 g

Banan 1 œredni 162 4,0 46 48 32 – 170 g

Brzoskwinia 1 ma³a 69 1,8 20 21 14 – 150 g

Grejpfrut 1 ma³y 126 2,9 36 38 25 – 350 g

Jab³ko 1 œrednie 69 1,8 20 21 14 – 150 g

Kiwi 1 œrednie 56 1,4 16 17 11 – 100 g

Mandarynka 1 œrednia 42 1,1 12 13 8 – 100 g

Nektarynka 1 ma³a 72 1,8 21 22 14 – 150 g

Pomarañcza 1 œrednia 101 2,6 29 30 20– 230 g

Winogrona 1 ma³a kiœæ 104 2,6 30 31 21– 150 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er


33

Przetwory owocowe

Wyeliminuj z diety syropy owocowe, wysokos³odzone d¿emy,

powid³a i marmoladê.

Z umiarem stosuj d¿emy niskos³odzone.

Soki owocowe czy s³odkie napoje gazowane szybko podnosz¹

poziom cukru we krwi, szczególnie gdy s¹ dos³adzane cukrem.

Soki pij w ograniczonych iloœciach i wybieraj s³odzone sub-

stancjami s³odz¹cymi typu aspartam lub acesulfam.

Dla osób z cukrzyc¹ najlepszym napojem jest woda mineralna

z dodatkiem soku lub plastra cytryny.

34

Napoje 1 niepe³na 84 2,1 24 25 17gazowane szklankao smaku – 200 gowocowym

Sok 1 niepe³na 84 2,0 24 25 17jab³kowy szklanka

– 200 g

Sok 1 niepe³na 86 2,0 25 26 17pomarañczowy szklanka

– 200 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er


35

Mleko i jego przetwory

Produkty te szybko podnosz¹ poziom cukru we krwi, dlatego

nie mo¿na ich piæ w du¿ych iloœciach. Nie nale¿y jednak z nich

rezygnowaæ!

Wybieraj produkty zawieraj¹ce nie wiêcej ni¿ 2% t³uszczu.

Z serów twarogowych najlepiej stosuj ser chudy lub pó³t³usty.

Do przygotowania twaro¿ków zamiast œmietany dodawaj zsia-

d³e mleko, kefir lub jogurt naturalny.

Ograniczaj spo¿ycie serów ¿ó³tych, pleœniowych i topionych

ze wzglêdu na du¿¹ zawartoœæ t³uszczu i cholesterolu.

Z serów ¿ó³tych wybieraj sery o obni¿onej zawartoœci t³uszczu.

36

Ser „Gouda” 1 plaster 63 0,0 18 19 13t³usty – 20 g

Jaja kurze 1 sztuka 75 0,1 21 22 15– 50 g

Jogurt 1 ma³e opak. 90 0,9 26 27 18naturalny – 150 g2% t³uszczu

Kefir 1 ma³e opak. 77 0,7 22 23 152% t³uszczu – 150 g

Mleko 1 niepe³na 102 1,0 29 31 202% t³uszczu szklanka

– 200 g

Œmietana 1 ³y¿ka sto³. 20 0,1 6 6 412% t³uszczu – 15 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er


37

Miêso, drób, ryby

Produkty te nie zawieraj¹ wêglowodanów, a dostarczaj¹ du¿ych

iloœci bia³ka.

Niektóre produkty mog¹ dostarczaæ równie¿ t³uszczu i chole-

sterolu.

Zaleca siê miêsa chude, np. indyk, kurczak (bez skóry), wo³o-

winê, cielêcinê. Z przetworów najlepiej wybieraj wêdliny dro-

biowe i wo³owe. Rezygnuj z t³ustych przetworów typu: pa-

rówki, salcesony, pasztety.

Najlepszym sposobem przygotowania miêsa jest jego goto-

wanie, pieczenie w folii czy duszenie. Niewskazane jest sma-

¿enie na t³uszczu.

Szczególnie polecane s¹ ryby chude: dorsz, fl¹dra, morszczuk,

mintaj oraz bardziej t³uste, jak: makrela, halibut, tuñczyk czy

œledŸ.

38

Filety z dorsza 1 ma³a porcja 191 0,6 55 57 38po grecku – 120 g

Halibut 1 ma³a porcja 118 0,0 34 35 24œwie¿y – 120 g

£osoœ porcja 81 0,0 23 24 16wêdzony – 50 g

Makrela porcja – 100 g 221 0,0 63 66 44wêdzona

Pstr¹g 1 ma³a porcja 175 0,0 50 52 35strumieniowy – 180 gœwie¿y

Sardynka porcja 111 0,0 32 33 22w oleju – 50 g

Tuñczyk porcja 95 0,0 27 29 19w oleju – 50 g

Kie³basa 1 sztuka 168 0,0 48 50 34œl¹ska – 80 g

Parówki 1 sztuka 130 0,2 37 39 26z kurczaka – 50 g

Pasztet 1/2 puszki 107 0,4 31 32 21z kurczaka – 50 g

Pierœ z indyka 1 ma³a porcja 84 0,0 24 25 17bez skóry – 100 g

Schab 1 ma³a porcja 174 0,0 50 52 35œrodkowy – 100 g

Szynka 1 plaster 76 0,0 22 23 15wiejska – 30 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er


39

T³uszcze

Z diety wyklucz s³oninê, boczek i smalec.

Wybieraj produkty chude, ogranicz t³uszcze do smarowania

pieczywa.

Oleje: s³onecznikowy, sojowy czy kukurydziany, najlepiej sto-

suj do sa³atek i surówek.

Do przygotowywania gor¹cych posi³ków poleca siê oliwê

z oliwek.

40

Margaryna 1 ³y¿eczka 36 0,0 10 11 7– 5 g

Mas³o ekstra 1 ³y¿eczka 37 0,0 11 11 7wyborowe – 5 g

Olej 1 ³y¿ka sto³. 133 0,0 38 40 27s³onecznikowy – 15 g

Oliwa 1 ³y¿ka sto³. 132 0,0 38 40 26z oliwek – 15 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er


41

Produkty s³odkie i miód

Produkty te znacznie podnosz¹ poziom cukru we krwi. Jedzenie

s³odkich produktów powinno byæ przez Ciebie œciœle kontro-

lowane i wliczane do dziennej puli wymienników wêglo-

wodanowych. Przy wyj¹tkowych okazjach mo¿na pozwoliæ

sobie na bardzo ma³¹ porcjê s³odyczy. Odnosi siê to wy³¹cznie

do osób o prawid³owej masie cia³a i z wyrównan¹ cukrzyc¹.

Produkty s³odkie typu: cukier, glukoza, d¿emy, s³odycze, mo¿na

stosowaæ w przypadku hipoglikemii.

Jeœli nie chcesz zrezygnowaæ ze s³odkiego smaku, do s³odzenia

napojów lub ciast mo¿esz u¿ywaæ s³odziku. Dostêpne s¹ rów-

nie¿ gotowe produkty niezawieraj¹ce cukru tj. czekolada, ale

z du¿¹ zawartoœci¹ t³uszczu i wêglowodanów. Zjadaj¹c te pro-

dukty pamiêtaj o liczeniu zawartych w nich wêglowodanów.

42

Babka 1 ma³a porcja 86 1,7 25 26 17biszkoptowa – 25 g

Batony 1 sztuka 277 3,9 79 83 55czekoladowe – 57 gtypu „Mars”

Chipsy 1 ma³e opak. 188 1,8 54 56 38bekonowe – 35 g

Ciasto 1 plaster 73 1,2 21 22 15dro¿d¿owe – 25 g

Cukier 1 ³y¿eczka 20 0,5 6 6 4– 5 g

Czekolada 1 kostka z 21 0,3 6 6 4mleczna tabliczki – 4 g

D¿em 2 ³y¿eczki 31 0,8 9 9 6truskawkowy – 20 gniskos³odzony

Herbatniki 1 szt. 31 0,5 9 9 6– 6 g

Lody mleczno- 1 ga³ka 80 0,9 23 24 16-owocowe – 50 g

Miód 2 p³. ³y¿eczki 32 0,8 9 10 6pszczeli – 10 g

Prod

ukt

Porc

ja

kcal

/por

cjê

WW

P³yw

anie

Spac

er

Row

er


43

Alkohol

Po wypiciu alkoholu wzrasta zagro¿enie niedocukrzeniem,

dlatego nale¿y pamiêtaæ o regularnym przyjmowaniu posi³ków

oraz o kilku wa¿nych zasadach:

• pij alkohol z umiarem,

• nigdy nie pij alkoholu bez jedzenia,

• podaj mniej insuliny, ni¿ zwykle,

• czêsto badaj stê¿enie glukozy we krwi,

• nigdy nie idŸ spaæ bez uprzedniego spo¿ycia

dodatkowej przek¹ski bogatej w wêglowodany.

Je¿eli zdarzy siê, ¿e wypijesz za du¿o, mo¿esz nie zauwa¿yæ,

gdy stê¿enie glukozy we krwi staje siê zbyt niskie.

Pamiêtaj, ¿e Twoja w¹troba jest zajêta unieczynnianiem alko-

holu i nie bêdzie mog³a uwalniaæ glukozy, aby ratowaæ Ciebie.

44

iloœæ

[m

l]

alko

hol [

g]

zaw

arto

œen

erge

tycz

na[k

cal]

wêg

low

odan

y[g

/por

cjê]

Rodz

ajal

koho

lu

Piwo 330 12,9 10,6 127

Piwo mocne 330 19,8 15,2 209

Wino czerwonewytrawne 150 14,3 0,5 105

Wino ró¿owe 150 13,9 2,1 110

Wino bia³ewytrawne 125 11,9 0,3 87

Wino bia³es³odkie 125 12,8 7,4 123

Porto 40 6,2 4,4 63

Wódka 30 9,6 0,0 69

Uwaga!

Alkohol mo¿e byæ przyczyn¹ hipoglikemii.

Dane opracowa³a:

dr n. med. Lucyna Pachocka

Instytut ¯ywnoœci i ¯ywienia im. prof. dr. A. Szczyg³a w Warszawie,

Przewodnicz¹ca Oddzia³u Wojewódzkiego

Polskiego Towarzystwa Dietetyki w Warszawie

45

DIETA A AKTYWNOŒÆ FIZYCZNA

Zdrowe od¿ywianie najczêœciej kojarzy siê z wyrzeczeniami.

W rzeczywistoœci dieta wcale nie musi oznaczaæ rezygnacji

z apetycznie wygl¹daj¹cych i smacznych posi³ków.

Pamiêtaj jednak, ¿e dieta cukrzycowa to jeden z podstawo-

wych elementów leczenia cukrzycy, ale nie jedyny. W³aœciwej

diecie cukrzycowej powinien towarzyszyæ wysi³ek fizyczny oraz

regularne æwiczenia.

W tabelach produktowych na stronach 28–44 znajdziesz ro-

dzaje aktywnoœci fizycznej i czas potrzebny do „spalenia”ener-

gii zawartej w pokarmach.

Wiêcej informacji

znajdziesz w broszurze

„Aktywnoœæ fizyczna

w cukrzycy”.

PRZYK£ADOWE

46

JAD£OSPISY

Jad³ospis 1800 kcal

I œniadanie 540 kcal, 7 WW

Zupa mleczna:

– mleko 0,5% t³. (250 g) 1 szklanka

– muesli z orzechami (20 g) 2 ³y¿ki

Kanapki z kie³bas¹ z kurczaka:

– chleb ¿ytni razowy (80 g) 2 kromki

– margaryna (10 g) 2 p³askie ³y¿eczki

– kie³basa delikatesowa z kurczaka (50 g) 8 plasterków

47

Surówka z pora i jab³ka:

– por (100 g) 1 œredni

– jab³ko (50 g) 1/2 ma³ego

Herbata bez cukru

II œniadanie 270 kcal, 3 WW

Kanapka z serkiem homogenizowanym:

– bu³ka grahamka (50 g) 1 ma³a

– serek homogenizowany (40 g) 2 ³y¿ki

Mandarynki (100 g) 2 sztuki lub jab³ko (100 g) 1 ma³e

48

Obiad 540 kcal, 8 WW

Zupa ogórkowa:

– ogórek kiszony (100 g) 1 du¿y

– w³oszczyzna (60 g)

– olej (4 g) 1 ³y¿eczka

– ziemniaki (100 g) 2 ma³e

Go³¹bki z miêsa mieszanego z ry¿em (115 g) 1 ma³y

+ 50 g sosu (3 ³y¿ki)

Surówka z pomidorów i cebuli:

– pomidor (100 g) 1 œredni

– cebula (20 g) 4 kr¹¿ki


Mandarynka (50 g) 1 ma³a lub jab³ko (50 g) 1/2 ma³ego

Woda mineralna

49

Kolacja 450 kcal, 7 WW

Kanapki z szynk¹:

– chleb ¿ytni razowy (90 g) 3 cienkie kromki


– szynka gotowana (40 g) 2 plastry

Marchew z jab³kiem:

– tarta marchew (100 g) 1 szklanka

– jab³ko (50 g) 1/2 ma³ego

Sok pomidorowy (200 g) 1 niepe³na szklanka

50


I œniadanie 450 kcal, 6WW

Kanapki z serem, szynk¹ i pomidorem:

– chleb ¿ytni razowy (80 g) 2 kromki


– serek twarogowy (80 g) 2 czubate ³y¿ki

– szynka z kurczaka (20 g) 1 plaster

– pomidor (150 g) 1 du¿y

Sok marchwiowy (200 g) 1 niepe³na szklanka

51

II œniadanie 225 kcal 3 WW

– p³atki kukurydziane (20 g) 5 p³askich ³y¿ek

– otrêby pszenne (10 g) 1,5 ³y¿ki

– kefir 0,5% t³. (150 g) 1 ma³y kubek

52

Obiad 450 kcal 6 WW

Kapuœniak:

– kapusta bia³a (100 g) 3 liœcie



– ziemniaki (50 g) 1 ma³y

Ryba duszona w jarzynach:

– morszczuk (80 g)


– marchew (50 g) 3 ³y¿ki


Ziemniaki z wody (100 g) 2 ma³e

Surówka z cykorii:

– cykoria (50 g) 1 ma³a


Woda mineralna

53

Kolacja 375 kcal 5 WW

Chleb ¿ytni razowy (80 g) 2 kromki

Polêdwica w galarecie (80 g)

Kalafior z wody (150 g) 3/4 szklanki

Herbata bez cukru

54


I œniadanie 360 kcal, 5 WW

Jogurt naturalny 0,5% t³. (150 g) 1 opakowanie

Muesli (20 g) 2 p³askie ³y¿ki

Kanapka z szynk¹ z kurczaka i papryk¹:

– bu³ka grahamka (50 g) 1 sztuka

– margaryna (5 g) 1 p³aska ³y¿eczka

– szynka z piersi kurczaka (20 g) 2 plasterki

– papryka czerwona lub zielona (100 g) 1/2 du¿ej

Herbata bez cukru

55

II œniadanie 120 kcal 2WW

Brzoskwinia (100 g) 1 œrednia lub jab³ko (140 g) 1 œrednie

Maœlanka (200 g) 0,5% t³. 1 niepe³na szklanka

56

Obiad 420 kcal 6 WW

Zupa jarzynowa:



– brukselka (50 g) 1/2 szklanki

– ziemniaki (50 g) 1 ma³y

Potrawka z kurczaka z ry¿em:

– udo kurczaka (miêso bez skóry – 80 g)


– ry¿ (30 g) 2 p³askie ³y¿ki

Marchewka z jab³kiem:

– marchewka (100 g) 1 szklanka

– jab³ko (100 g) 1 ma³e

Woda mineralna

57

Kolacja 300 kcal 4 WW

Kanapki z tuñczykiem:

– chleb Graham (80 g) 2 kromki


– tuñczyk z wody (40 g) 2 ³y¿ki

Sa³atka z pomidora i papryki:

– pomidor (100 g) 1 œredni

– papryka czerwona lub zielona (50 g) 1/4 du¿ej

Herbata bez cukru

58

INDEKS TRUDNIEJSZYCH TERMINÓW

termin nr strony

Aceton 18

Alkohol 43

Bia³ka 17

Bia³ka roœlinne 17

Bia³ka zwierzêce 17

B³onnik 19

B³onnik pokarmowy 10

BMI 22

Cholesterol 19

„Cukry biegn¹ce” 13

„Cukry czo³gaj¹ce siê” 14

„Cukry maszeruj¹ce” 14

Cukry proste 13

Cukry z³o¿one 13

Cukrzyca typu 2 7

Czysta glukoza 15

Dieta 8

Fruktoza 31

Glukoza 5

Hipoglikemia 41

Indeks glikemiczny (IG) 15

Insulina 5

Jad³ospis 46

59

Kilokalorie (kcal) 21

Komórka 5

Kwasy t³uszczowe 18

Laktoza 10

Mia¿d¿yca 18

Mikroelementy 19

Nienasycone kwasy t³uszczowe (NNKT) 18

Piramida zdrowego ¿ywienia 26

PóŸne powik³ania cukrzycy 8

Produkty zbo¿owe 27

Przetwory owocowe 31

Sacharoza 10

Sód 19

Tabela produktowa 25

Tabele wymiennikowe 10

T³uszcze 18

Wêglowodany 9

Witaminy 18

Wymiennik wêglowodanowy (1 WW) 10

Zapotrzebowanie energetyczne 22

Wysi³ek fizyczny 45

Wzór Broca 23

INDEKS TRUDNIEJSZYCH TERMINÓW

termin nr strony

60

NOTATKI

61

NOTATKI

62

NOTATKI

64

Rozumiemy cukrzycę.Rozumiemy Ciebie.

Novo Nordisk Pharma Sp. z o.o.02-274 Warszawa, ul. Mineralna 15,tel. (22) 668 08 88, fax (22) 668 08 89,[email protected], www.cukrzyca.org

DIA/04/12

ISBN 83-910455-5-2

Rozumiemy cukrzycę. Rozumiemy Ciebie. - zsz.edu.pl - zdrowe_zywienie.pdf5 CO TO JEST CUKRZYCA?...

Documents

Transcript of Rozumiemy cukrzycę. Rozumiemy Ciebie. - zsz.edu.pl - zdrowe_zywienie.pdf5 CO TO JEST CUKRZYCA?...