Rozprawy Naukowe 30

RedaktoRZy tomueugeniusz BolachJuliusz migasiewicz

akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

RozpRawy Naukowe akademii wychowaNia FizyczNego we wRocławiurocznik, 2010, 30, strony 1–226

RedaktoR NaczelNy RedaktoRzy tomuZbigniew Naglak eugeniusz Bolach Juliusz migasiewicz komitet Naukowy kolegium RedakcyjNe eugeniusz Bolach Gabriel Łasińskimarek Bolanowski alicja Rutkowska-kucharskaZofia Ignasiak edward Wlazłoartur Jaskólski krystyna Zatońtadeusz koszczyc Paweł kowalskiJuliusz migasiewiczmarek mędraś Ryszard Panfil tadeusz Skolimowski marek Woźniewski Zdzisława Wrzosekmarek Zatoń

ReceNzeNci tomuanna Burdukiewicz, ewa demczuk-Włodarczyk, tadeusz koszczyc,

krystyna Rożek-Piechura, tadeusz Skolimowski, anna Skrzek, tadeusz Stefaniak, Jan Szczegielniak, marek Woźniewski

RedaktoRJolanta kardela

koRektaanna miecznikowska

Beata Jankowiakagnieszka Piasecka-Ceccato (ang.)

Redakcja techNiczNamałgorzata Wieczorek

pRojekt gRaFiczNy Beata Irzykowska

© Copyright by Wydawnictwo aWF we Wrocławiu, 2010

ISSN 0239-4375

SekRetaRiat Redakcjiul. adama mickiewicza 98, 51-684 Wrocławtel./fax 0713473051

[email protected]/rozprawy naukowe

pRzedmowa

Prace opublikowane w tym tomie Rozpraw Naukowych AWF we Wrocławiu dotyczą trzech tematów z zakresu nauk o kulturze fi-zycznej osób niepełnosprawnych. Głównym wątkiem jest ich aktywność ruchowa. Czytel-nik znajdzie tu artykuły dotyczące zarówno jakości życia osób poruszających się na wóz-kach, stylu życia chorych z cukrzycą typu 2, jak również sposobu spędzania czasu wolnego pacjentów usprawnianych w szpitalu. W znacz-nej części prac omawia się aktywność niepeł-nosprawnych narciarzy i pływaków oraz in-nych osób z ograniczoną zdolnością moto- ryczną.

Drugi temat prac związany jest ze sportem kwalifikowanym (wyczynowym) osób niepeł-nosprawnych. Problematyka ta dotyczyła przy-

gotowań polskich sportowców do igrzysk para-olimpijskich w Pekinie, które odbyły się w 2008 roku. Są tu również artykuły przedstawiające często jednostronne i negatywne skutki upra-wiania sportu – przeciążenia i kontuzje niepeł-nosprawnych zawodników. Znajdziemy też prace dotyczące doskonalenia techniki, skutecz-ności gry czy też pokazania sportu jako czynni-ka wychowawczego i społecznego na przykła-dzie niepełnosprawnego lekkoatlety.

Tom zamykają opracowania związane z ob-szarem integracji w wychowaniu fizycznym dzieci i młodzieży. Przedstawiają one głównie wyniki badań nad efektywnością procesu dy-daktycznego w szkołach specjalnych i integra-cyjnych. Zagadnienia te obecnie nabierają coraz większego znaczenia.

Redaktorzy

milada krejčí, Zuzana kornatovskaUNIVERSITY OF SOUTH BOHEMIA ČESKÉ BUDĚJOVICE, CZECH REPUBLIC

StimulatioN oF peRSoNal aNd Social deVelopmeNt iN peRSoNS with iNtelectual diSaBility

uSiNg wateR eNViRoNmeNt

aBStRaCt

the research project was aimed to study possibilities of children with mental disability in motor learning of swimming. Swimming has signifi cant infl uence on the psyche and mood changes. Sea environment is very attractive and suitable for the mentally disabled, because in salt water the body fl oats better than in sweet water. therefore, swimming and move-ment in salt water is easier than in sweet water. Positive experience with physical activity is very important for the mentally disabled because of their frequent overweight. the ex-perimental group consisted of 7 males and 3 females from centres for the mentally disabled (IQ from 35–40 to 50–55) in Sofi a, Bulgary. methods: Categorial spectrum of maladaptive behaviour “Reiss Screen Behavior”, Spectrum of swimming acquirements, anamnestic data, Public exam in knowledge conceptions. data were analyzed by parametric t-test for the pair selections. the results show an improvement after the course in the swimming pool at a signifi cant level p < 0.05, i.e. analogous to the one after interventional programme at the seaside which led to a decrease in manifestations of maladaptive behaviour in the subjects. From the above mentioned fi ndings result that the regular stay in the water environment, no matter if already in the sea or in the swimming pool, has positive infl uence on changes in moods of behaviour of the disabled.key words: mental disability, motivation, motor learning of the mentally disabled, water environment, personal and social development, yoga

ROZPRAWY NAUKOWE AWF WE WROCŁAWIU2010, 30, 4–12

InTrODuCTIOn

Swimming is an activity that cannot be substi-tuted by any other activity. It increases body’s efficiency and capacity, and it is possible to derive benefits from it at any age. While swim-ming in the sea, the child can get not only con-fidence in movement in water, but also techni-cal perfection. With the right approach he/she is able to start measuring his/her strength with others [3].

The key to success in the training staff’s and trainer’s work, and especially in swimming is successfully mastered motory teaching by nur-ses dealing with children. In people with ID (in-telectual disability) it is impossible to get by

with common methods in the area of motory teaching. There is a need to search for new pos-sibilities and test them in practice by obtaining kinetic skills. On this account, stimulation, acti-vation, communication and social acquirements are very important. Philosophy of basic swim-ming training is a compilation of forms, me-thods and means and with their help the teacher will create possibilities and kinetic swimming habits in pupils [4]. A methodical progress is necessary to adapt and vary creatively an ap-proach to particular abilities of an individual.

Swimming has significant influence on the psyche and mood changes. Swimming is acces-

m. kReJčí, Z. koRNatovSka Stimulation of personal and social development �ROZPRAWY NAUKOWE

2010, 30 AWF WE WROCŁAWIU

sible to everyone, healthy and ill. It is possible to follow it in all age categories. Basic knowledge about swimming enables the swimming instruc-tor to act creatively with people with ID [4]. Wa-ter is a very attractive environment and for people with ID it is an attractive change compared with the ordinary daily routine. The body in salt water floats better than in sweet water because of a higher density of water. Therefore, swimming and movement in salt water is easier than in sweet water. As the salt water is denser, it makes swim-ming easier for swimmers. Achievements in the sea are, therefore, in the same conditions better than achievements in pools. Also, the seabed, due to its constitution, variety and colours, influ-ences swimmers’ motivation. Temperature of the sea, air and sand is another advantage of the ma-rine environment. Water temperature notably in-fluences the duration of staying in water, tem-perature of the sea air relieves breathing and temperature of sand helps to disengage muscular spasmophemia [4].

Salt water influences three basic human le-vels. On the top, we can place the influence on physical development in water environment. A positive influence on tabescence is very im-portant and becomes one of the priorities in any physical activity of the mentally disabled be-cause of their frequent overweight. Salt water is simply more efficient in stimulating kinetic ac-tivity concerned with connections of muscles, possibilities of improving the kinetic co-ordina-tion, facilitation of the whole series of kinetic structures with regard to the water uplift pres-sure, e.g. roll, handstand in water, underwater swimming. Salt water makes easier, otherwise a difficult skill, the back-floating position.

InDOOr SWImmInG POOl AnD SWImmInG eDuCATIOn

Cechovska [1] underlines that a swimming pool should have the right proportions and depth. Cru-cial are thermal conditions of air and water. Wa-ter quality and hygiene in swimming help to meet important requirements. In public and sports swimming pools people with ID may mind expe-cially the extention of space, unsatisfactory

acoustics, low temperature and unsatisfactory stage, high visiting rate. Bad acoustics lowers concentration, necessary in education. Therefore, it is necessary to use gestures and put-up signals [2]. The advantage of swimming pools is a rela-tively stable condition of water surface. In addi-tion, in the phase when a child already remains afloat but still misses the confidence in move-ments, it is possible to fix a rubber hose in the water of a swimming pool very easily or other objects that young swimmers may grasp [3].

Also, so-called Halliwick concept (devel-oped for people with ID) takes into account swimming education in a swimming pool only. Games and activities are adapted to the envi-ronment of a swimming pool; the swimming pool edges, starting blocks, water clearness etc. are used.

reSeArCH queSTIOnS

1. Does “the interventional kinetic pro-gramme with the use of water environ-ment have a positive influence on the indices of swimming acquirements”?

2. Does “the interventional kinetic pro-gramme with the use of water environ-ment have a positive influence on the development of social behaviour in terms of a decrease in maladaptive be-haviour”?

3. Does “the interventional kinetic pro-gramme with the use of water environ-ment have a positive influence on the participants’ intellectual development”?

SuBjeCTS

The group comprised seven men and three women from centres for the mentally disabled in Bulgarian Sofia. Intensity of the partici-pants’ mental handicap was assessed accord-ing to the scale WHO in zone of medium ceph-alonia Iq 35–40 as far as 50–55. The youngest participant was 23 years old, the oldest was 32 years old. Four participants were from full families, six from incomplete families. Six participants had siblings.

m. kReJčí, Z. koRNatovSka Stimulation of personal and social development� ROZPRAWY NAUKOWE

AWF WE WROCŁAWIU 2010, 30

meTHODSa) Categorial spectrum of maladaptive be-

haviour “reiss Screen Behavior” [5]. Spectrum includes 38 maladaptive be-haviour – behaviour manifestations that are ranged according to given criteria to the three-stage category: troublefree be-haviour, behaviour with smaller prob-lems, and with big problems.

b) Spectrum of swimming acquirements Bulgarian test indicators of physical ef-

ficiency in swimming include 12 indica-tors:

• Walking in water • Blowing into the water • Head sinking • Breathing into the water • Back floating • Front floating • Flutter kick • Shoot the board • Angling of articles • Crawl arms • Opening eyes underwater • Divec) Personal history Anamnestic data about each person with

ID and his/her family were obtained from a schoolmaster of the institution and from personal documentation of the participants.

d) Public examination of “the conceptions’ list”

A public exam of knowledge concep-tions was a substandard type of a test. We chose 20 words to be used during the stay at the seaside on a rendom basis after consultation with other instructors. The test was applied on the first and the last day of the course at the seaside and in the swimming pool. The intention was to find out whether the participants remember new words after a period of seven months.

e) Data processing method The records from the first exam and the

second one were compared. To make them clear, the records of swimming ac-

quirements spectrum and the records of public exams of the “conceptions’ list” were presented in tables (nuts) and ex-pressed in percentage. Then, there was effected a statistical enquiry with the use of parametric t-test for the pair se-lections, namely on that account that it was necessary to compare two characte-ristics ascertained along the research problem, i.e. to test records before the interventional programme and after the interventional programme. Calculations were effected in the programme Stati-stics 5.5 for records of categorial spec-trum maladaptive behaviour “reiss Screen Behavior” and records of public exam of the “Conceptions’ list”.

OrGAnIZATIOn

The experiment was carried out in Bulgaria un-der the auspices of the university of Sofia. The first half of the experiment took place at the sea-side in nesebar and the second half in a univer-sity swimming pool in Sofia. The experiment was divided into two parts. The first practical part lasted 10 days – 2 × 2 hours every day di-rectly at the seaside. The second practical part was in the environment of an indoor swimming pool where the subjects stayed for two hours twice a week for a period of 10 weeks. Before and after every practical lesson there were reg-istered additional exercising of yoga according to the system “Yoga in daily life” to increase concentration and co-ordination.

The group worked in the same way as in the first phase, i.e. all the participants were surveyed like at the seaside. Again, the subjects under-went tests both at the beginning and at the end of the experiment. After having completed the full evaluation of the tests I took the records from both phases, compared them, processed them and performed the final evaluation.

reSulTS

3 women and 7 men took part in the study. representatives of both sexes “demonstrated



themselves” in front of each other during the swimming education. This fact was used to motivate them to improve the indicators of the motorics in the spectrum of swimming ac-quirements. From that fact it is possible to rec-ommend co-educated swimming lessons for people with ID.

The height and weight in the kinetic activi-ties programme did not play any role. Aqueous media “wipe off” some differences even such as overweight or obesity, which are not a hin-drance in the graduation programme thanks to the water upthrust. Swimming together with yoga exercises can be unexceptionable starting programme to other sports and recreational ac-tivities for persons with ID. It enables people with a medium degree of cephalonia to learn a whole spectrum of kinetic skills. It enriches the disabled with a new life quality. Staying in water environment is for them safe and it can be used for recreational purpose, thereby for integration as well.

reCOrDS AnD DISCuSSIOn ABOuT THe InDICATOrS OF SOCIAl BeHAvIOur

Categorial spectrum of maladaptive behaviour “reiss Screen Behavior” [5]. Calculations were done in programme Statistica 5.5. First, the records were compared before the begin-ning and after the end of the course at the sea-side. A statistical enquiry shows substantial improvement at a statistically significant level p < 0.05 (see Tab. 1). It is possible to judge that the interventional kinetic programme at the seaside has positive influence on a decrease in manifestations of maladaptive behaviour of the participants (see manifestations survey of maladaptive behaviour).

Furthermore, the tests performed before the start of the course at the seaside and before the start of the course at the swimming pool were compared. I supposed that the partici-pants would keep the acquired positive chang-es in maladaptive behaviour. The statistical enquiry, however, shows that after 6 months

±Std. Dev.±Std. Err.Mean

Box & Whisker Plot PRED vs. PO_MORE

16

20

24

28

32

36

PRED PO_MORE

Tab. 1. Comparison of the “Reiss Screen Behavior” spectrum before the beginning of the course and after the end of the course at the seaside (n = 10, 7 men, 3 women)

x– SD N Diff. t df p

BeFOre 27.3 6.074537

AFTer_SeA 21.2 3.011091 10 6.1 5.058028 9 0.000683

Fig. 1. Comparison of the “Reiss Screen Behavior” spectrum before the beginning of the course and after the end of the course at the seaside (n = 10, 7 men, 3 women)

m. kReJčí, Z. koRNatovSka Stimulation of personal and social development� ROZPRAWY NAUKOWE


they returned to the original condition. evi-dently, the influence of return to the stereo-typed life in the city played a role, i.e. passive watching television, sedentary lifestyle. It shows that people with ID have the same ne-cessity of active rest, activation and mental hygiene as healthy population.

Statistical evaluation of results of the “re-iss Screen Behavior” before and after the course in a swimming pool was the least effec-tive. The statistial enquiry shows that it came to a substantial improvement after the course in the swimming pool at a statistically signifi-cant level p < 0.05, i.e. similar to that after the interventional programme at the seaside when manifestations of maladaptive behaviour of the participants decreased. The above men-tioned results prove that the regular stay in wa-ter environment, no matter if already in the sea or in the swimming pool, has positive influ-ence on mood changes of behaviour of people with ID.

After the results comparison of the tests at the seaside with the tests in a swimming pool, it is possible to reach the following conclusions:

In addition, environmental change and subse-quent alternation adaptation to the new environ-ment leads to the necessity of orientating in this new environment without parents or assistants, of developing self reliance, meeting new people, making new friends, sensing the human bodies, distincting sexual signs of men and women.

reCOrDS AnD DISCuSSIOn ABOuT THe PuBlIC exAm

OF THe “COnCePTIOnS’ lIST”

The public exam of the “conceptions’ list” is a completive inquiry. The aim was to find out whether ID sportsmen remember the words

most frequently used during the two-week cour-se at the seaside and after seven months when tested in a swimming pool. 20 words were cho-sen to be used during the stay at the seaside. The public exam took place on the first day and on the last day of the course at the seaside and re-peated at the final testing in the swimming pool. The records are shown in tables and in Fig. 1, 2. my intention was to find out whether men with ID will broaden their horizons, learn new words and how they will react to the words after a pe-riod of definite time. enclosed participant no. 4 did not fill the table no. 18 with the public exam of the conceptions’ list.

The records of the public exam of the “con-ceptions’ list” were statistically evaluated with program Statistica 5.5. First, I compared the records of the public exam before and after the course at the seaside, and then the public exam after the course at the seaside and after 6 months before the course in the swimming pool. The results of the test show significant improvement after the course at the seaside at a statistically significant level p < 0.05.

The results of the public exam of the “con-ceptions’ list” revealed that the definite words like a ship boy, beach and sea were remem-bered by all the participants after the training at the seaside, and at the test in the swimming pool. Words: eyelashes, sailor and parasol were notions that the participants mostly for-got. The notions that they developed at the sea-side, earlier ignored but kept in mind also near the swimming pool, were shell, yacht, captain and dolphin. The word ship-boy was known to them, because they saw him around at the sea-side, as well as in the swimming pool. A ship-boy communicated with them, whistled to them and they liked him. They stayed on the beach every day, recalled it, drew pictures, so

Tab. 2. Comparison of the “Reiss Screen Behavior” spectrum before the beginning of the course at the seaside and before the beginning of the course in a swimming pool (n = 10, 7 men, 3 women)

x– SD N Diff. t df p

BeFOre SeA 27.3 6.074537

AFTer_6_ mOnTHS 27 5.333333 10 0.3 0.818182 9 0.43438



Tab. 3. Public exam of the “conceptions’ list” at the seaside at the beginning of the stay (n = 10, 7 men, 3 women) Knows the conception – X doesn’t know the conception – O

Conception 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Associatedresult

Kayak O O O O x O O O O O 1Shell x x x O O O O x O x 5Yacht O O O O O O O O O O 0Helm O O O O O O O O O O 0Canvas O O x x x O O O x O 4eyelas. x x O O x x O O O x 5Sailor O O x O O O x O x O 3Captiain O O O O x x x O O x 4Ship boy O x x x x x x x x O 8Paddle O O O x O O O x O O 2Beach x x x x O x x x x O 8Sea x O x O x x x x x x 8Rope O O O O O O O x O O 1Bow O O O O O O O O O O 0Wind O x O x x O x O O x 5Octopus x O O O O x O O O O 2Dolphin O x O O O O O O O O 1moray O O O O O O x O O O 1Parasol x O O x O O x x x x 6makef. O O O O O O O O O O 0

Generalscore 6 6 6 6 7 6 8 7 6 6 64

±Std. Dev.±Std. Err.Mean

Box & Whisker Plot ZN_PRED vs. ZN_PO_M

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

ZN_PRED ZN_PO_M

Fig. 2. Statistical comparison of the memory test “conceptions’ list” (n = 10, 7 men, 3 women)

m. kReJčí, Z. koRNatovSka Stimulation of personal and social development10 ROZPRAWY NAUKOWE


Tab. 4. Public exam of the “conceptions’ list” at the seaside after the end of the stay (n = 10, 7 men, 3 women) Knows the conception – X doesn’t know the conception – O

Conception 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Associatedresult

Kayak O O x O x x O O O O 3Shell x x x O O x x x O x 7Yacht x O O O O O x x x x 5Helm O O x x O O x x O O 4Canvas O O x x x O O O x x 5eyelashes x x O O x x O O O x 5Sailor x x x x x x x x x x 10Captiain x O O O x x x O O x 5Ship boy x x x x x x x x x x 10Paddle O O x x O x O x O O 4Beach x x x x x x x x x x 10Sea x x x x x x x x x x 10Rope O O x O O O O x O O 2Bow O O O O O O x O O O 1Wind O x O x x O x x x x 7Octopus x O x O O x x O O x 5Dolphin O x x O O x O O O O 3moray O O O x O O x O O O 2Parasol x O x x x O x x x x 8makefast x x x x O x O x x x 8Generalscore 11 9 14 11 10 12 13 12 9 13 114

the same happened with the word sea. All of them wished to go to the seaside again. Al-though the Bulgarians were at the seaside at the interventional programme for the first time and nullipore appear in water every day, the participants liked to catch them, showed them to each other and they liked that. They did not meet sailors, they knew this word only from pictures. But they met a captain. In the day-time he always walked in a skipper cap. Part of the programme at the seaside was to be on sail-boat trips. The captain took them on the ship, in the evening danced with them; they liked him. They did not know shells before the stay at the seaside. They found them on the beach, played with them and used them to make mo-saics on the sand and to decorate their sand castles. They also brought them home and could see them every day. They knew a dol-phin only from a picture, nevertheless they re-membered the word.

reCOrD AnD DISCuSSIOn ABOuT THe SPeCTrum OF SWImmInG SkIllS

The time of compile practises and general pro-gram length is evidently too short to achieve quicker skill acquirement. records could have been distorted by other influences especially water saltiness at the seaside, fear of obscurity, other constraints generated by fear in general. nevertheless, there was a general improve-ment in individual indicators and in the level of general physical condition shown by the in-dicators of acquirements. The results of indi-vidual tests indicate that the swimming train-ing provided at the seaside is not quite fit for beginners but in the part of the social instiga-tions the stay at the seaside is irreplaceable.

The environment of an indoor swimming pool is definitely perfect compared to the sea-side. A big advantage is perennial regular vis-iting rate in a swimming pool. The water clear-ness and the given depth of the swimming pool

m. kReJčí, Z. koRNatovSka Stimulation of personal and social development 11ROZPRAWY NAUKOWE


allow the instructor to check the performance at training and reveal mistakes and inadequa-cies that would not been seen in opaque or choppy water. Furthermore, in comparison with the sea water there are not high waves and water has no salty taste. It is necessary to un-derline the beneficial influence of salt water on the participants’ skin, but as far as the environ-mental hygiene is concerned, because of the possible infection (wart, dermatomycosis, etc), the sea environment is better than a swimming pool. In the social development it is important to note the fact that training in an indoor swim-ming pool, together with able-bodied swim-mers helps integration. Parents see them as sportsmen who are able to prove something.

A part of the programme consisted in yoga exercises that had significantely positive influ-ence on the psyche of every individual. I sup-posed that this positive influence will manifest itself in the test of adaptive – maladaptive so-cial behaviour at 1. and 2. meetings. A positive shift in the test results was significant. During my work with ID I also noticed these changes which manifested themselves in different ways. The participants started to communicate and cooperate more with each other. They were leaving the lessons with a smile on their faces and in good mood and they were looking forward to the next training. I noticed also a decrease in mutual aggression manifested by sportsmen. During the programme I was also observing fewer inadequate gymnasts’ reac-tions, as it is rquired by the environment and the others. even this is a success.

COnCluSIOnS

The aim of the project was to elaborate an in-terventional kinetic programme of swimming that would stimulate personality and social de-velopment of the mentally disabled with a di-agnosed medium serious cephalonia and Down’s syndrome.

• To the 1st research question, whether “the interventional kinetic programme with the use of water environment has positive influ-

ence on the indices of swimming acquire-ments” it is possible to answer four times yes. At the same time discrepancy between effec-tiveness of the training in the sea environment and in the environment of a swimming pool is not statistically significant, but lessons in an indoor swimming pool are preferable. It is, however, possible to take into account effects of training because training in an indoor swim-ming pool followed the training in the sea.

• To the 2nd research question, whether “the interventional kinetic programme with the use of water environment has positive influ-ence on development of social behaviour in terms of decrease in maladaptive behaviour” we can answer in this way: the test shows that the result of reiss Screen Behavior indicates a significant improvement after the sea at the statistically significant level p < 0.05. While comparing the tests before training at the sea-side and before training in a swimming pool I noticed that after seven months the partici-pants in maladaptive behaviour returned al-most to the original state. Then, I compared the tests before training in a swimming pool and after training in the swimming pool when a story was told “before the swimming pool” and “after the swimming pool” the results were not significant but the difference could be seen. I was also ascertained that the participants communicated better with each other and fit the plan on following days in training at the seaside and in the swimming pool. A decrease in the participants’ aggressive manifestations towards one another was also observed.

• To the 3rd research question, whether “the interventional kinetic programme with the use of water environment had positive influ-ence on the participants’ mental development”, again it is possible to answer positively. The results revealed significant improvement in the public exam “conceptions’ list” during the stay at the seaside: from 64 points at the beginning of the stay at the seaside to 114 points at the end of the programme. It is perceptible that it came to virtually 100% of the memorized con-ceptions. The stay at the seaside was evidently, in so far, a strong ecstasy as it was so differ-

m. kReJčí, Z. koRNatovSka Stimulation of personal and social development12 ROZPRAWY NAUKOWE


ente from the social stereotype that came to the effect of “unusual character”, hence to memo-rizing. While using the statistical paired t. – test I found out significant improvement before and after the stay at the seaside at a significant level p < 0.05. Further tests reflect that test re-sults by the sea and after six months were not significantly different.

It can be concluded that the men with ID – with a diagnosed medium severity cephalonia and Down’s syndrome are able to: change hab-its of their social behaviour as far as the social orientation to a new environment is concerned, reduce the participants’ aggressive manifesta-tions towards one another and enrich the vo-cabulary. unfortunately, after a seven-month interval the participants returned almost to the original condition in maladaptive behaviour, but still kept in mind new notions after seven months.

results showed that even a short time pro-gramme may lead to a positive change in indi-cators of motor competence in persons with ID in skills like – walking in the water – blowing to the water – head submerging – breathing to the water – floating on the back – floating on the breast – crawling legs – exercises with kickboard – articles angling – crawling arms – opening eyes underwater – diving.

From the ascertained results I came to the conclusion that even an individual with ID is able to make progress in his swimming ac-quirements both during the stay at the seaside and during the lessons in an indoor swimming pool. On the other hand, it has an indisputable positive influence on the part of social devel-opment both during the lessons and during the stay at the seaside, which the results of the tests of maladaptive behaviour and the test of memorizing conceptions revealed. Also, direct designed sighting was ascertained contribution of the stay at the seaside to the part of social orientation in a new environment and the de-velopment of vocabulary. It confirms what valkova said [5] that people with ID may de-velop in sports environment. According to

valkova [5] this inquest would engrave in the memory of public and ought to be manifested in acceptance of people with ID’s dignity, funds and ability even if they were “different” or “limited”.

The accessibility to the sea for the Czechs is somewhat more difficult but managable and for people with ID irreplaceable. I would still recommend to organize stays with swimming education at the seaside and subsequently in-novate swimming acquirements at training in the native environment in an indoor swimming pool. The sea can be a suitable motivation and a possible reward. A big motivation is just an environmental change.

I think that swimming and movement in the water enable ID persons to evolve their basic kinetic acquirements and improve their physical efficiency. The World Health Organization defines “health“as a state of physical, mental and social well being and just at the seaside there are unexceptionable conditions. During the stay we advise to add such extra programmes like: walking, jogging, listening to the music, painting scenes (e.g. shell, sunshine), yoga exercises, relaxation, healthy sustenance, abstaination from drinking.

In conclusion, it is possible to say that the research was a help for participants and can be used as a model even for other scopes in swim-ming training with people with ID. my per-sonal intention is to test the given model in my future practice in Czech conditions.

reFerenCeS[1] I. Cechovska, Swimming for children and pa-rents. Grada Publishing, Prague 2002. [2] I. Cecho-vska, T. miler, Swimming. Grada Publishing, Pra-gue 2001. [3] m. Hoch, learn the children to swim. mu, Brno 1991. [4] j. michal, Theory and didactics of swimming. Pedagogical faculty, umB, Banska Bystrica 2002. [5] H. valkova, reality or a fiction? Socialization of mental disabled through physical activities. research project rS 97075 CZ ministry of education. FTk, Palacky university, Olomouc 2000.

WPrOWADZenIe

niepełnosprawność definiuje się jako ograni-czenia funkcjonalne wynikające z utraty sprawności lub nieprawidłowości w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym, jak rów-nież anatomicznym, uniemożliwiające lub znacząco ograniczające prowadzenie aktyw-nego trybu życia i realizację roli społecznej uznawanej za typową dla człowieka ze wzglę-du na wiek, płeć i uwarunkowania społeczno--kulturowe. najliczniejszą grupę stanowią

maciej kochański, Rafał Szafraniec, edyta SzczukaAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

aktywNośĆ FizyczNa oSÓB z ogRaNiczoNĄ zdolNościĄ motoRyczNĄ

aBStRaCt

Physical activity in persons with the limited motor ability

the physical activity is the basic term of the proper organism functioning as well as of the prevention of the diseases caused by civilization progress. the lack of activity, bad nutri-tional habits and stress decrease the motor abilities in all the age groups. It infl uences nega-tively the public health and furthermore, the increased number of the disabled with various degrees of disability. the environmental and social reactions as well as the motivation seem to be the basic factors in the prevention of this eff ect. as activating factors one should take into account the age and actual motor abilities of patients.key words: physical activity, obesity, stress, physical loads


osoby z niepełnosprawnością fizyczną. W kra-jach europejskich odsetek osób niepełnospraw-nych waha się w przedziale 8–22%. W Polsce liczbę niepełnosprawnych ocenia się obecnie na około 15% (5,5 mln obywateli). Według da-nych szacunkowych do 2010 r. przewiduje się wzrost nawet do poziomu 22–25%. najistot-niejszym czynnikiem wpływającym na taki stan rzeczy jest styl życia (ryc. 1) [15, 17].

Problem niepełnosprawności jest jedynie wierzchołkiem góry lodowej. Znaczna część społeczeństwa wykazuje obniżony poziom spraw-ności motorycznej, a konsumpcyjny i statycz-ny tryb życia może w kolejnych latach wpły-nąć na dalszy wzrost liczby osób niezdolnych do pracy i znaczący wzrost świadczeń rento-wych, co odbije się negatywnie na reszcie spo-łeczeństwa.

CZYnnIkI OBnIŻAjąCe mOŻlIWOŚCI mOTOrYCZne

rozwój cywilizacji technicznej przyczynia się do zmian zarówno warunków środowisko-wych, pracy, jak i form spędzania wolnego

Ryc. 1. Czynniki wpływające na stan zdrowia wg Lalonda [15]

m. koChańSkI, R. SZaFRaNIeC, e. SZCZukaaktywność fizyczna osób z ograniczoną zdolnością motoryczną14 ROZPRAWY NAUKOWE


czasu. nauki medyczne poczyniły wielki po-stęp w walce z chorobami, korzystnie wpływa-jąc na zdrowie społeczeństwa i długość życia [4]. rozwój technologiczny w znacznym stop-niu zmienił charakter wykonywanej pracy i zajęć dnia codziennego, sprawiając, że wiele zawodów staje się lżejszymi pod względem wysiłku fizycznego, ale wymagają coraz lep-szego przygotowania zawodowego i stałego podwyższania kwalifikacji. relacje pomiędzy wymaganiami środowiska pracy a możliwoś-ciami i potrzebami pracownika często nega-tywnie odbijają się na sferze psychicznej, przyczyniając się do występowania stresu [22]. Stale podwyższający się standard życia wpły-wa na obniżenie aktywności fizycznej, a sie-dzący tryb życia staje się swoistego rodzaju normą, również w polskim społeczeństwie. kolejnym istotnym problemem są złe nawyki żywieniowe, które wraz ze statycznym trybem życia powodują, że jest coraz więcej osób z nadwagą. Główne trzy czynniki – mała ak-tywność ruchowa, nadwaga, stres – wpływają na to, że coraz większy odsetek ludzi cierpi na schorzenia określane ogólnie jako choroby cy-wilizacyjne.

Podstawowym czynnikiem ograniczającym możliwości motoryczne społeczeństwa jest ni-ski poziom aktywności fizycznej. eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) od lat uważają aktywność fizyczną za ważny element rozwoju dzieci i mło- dzieży, a także za pozytywny miernik zdrowia ludzkiego, zalecany również dla osób starszych. WHO określiła minimalną, niezbędną dzienną normę ruchu dorosłego człowieka na 10 tys. kroków. Aby utrzymać odpowiedni poziom sprawności fizycznej i zdrowia, od wielu lat za-lecany jest schemat 3 × 30 × 130. Oznacza to uprawianie trzydziestominutowych ćwiczeń trzy razy w tygodniu na poziomie intensywno-ści 130 uderzeń serca na minutę [2]. Aktywność fizyczna Polaków zdecydowanie odbiega od poziomu aktywności społeczeństw innych kra-jów Starego kontynentu. Badania „Bridging the east-West Heath Gap” przeprowadzone w krajach europejskich w latach 1996–1999 przez Instytut Zdrowia Publicznego w Helsin-

kach potwierdziły ten stan rzeczy. Za wysoki poziom aktywności uznano trzydziestominuto-wy wysiłek fizyczny podejmowany co najmniej cztery razy w tygodniu. Badania wykazały, że wśród europejczyków najniższy poziom ak-tywności prezentują Polacy. Tylko 6,4% nasze-go społeczeństwa regularnie ćwiczy, w tym 7% kobiet i 5,5% mężczyzn. Są to niepokojące dane, zwłaszcza gdy porównamy je z wynikami Finów, u których aż 30,2% ludności ćwiczy sy-stematycznie [7]. również poziom aktywności młodzieży jest niezadowalający. Z badań prze-prowadzonych w latach 2001–2002 w trzydzie-stu jeden krajach wynika, że w Polsce tylko 29,4% dziewcząt i 41,2% chłopców w wieku 11–15 lat spełnia wymogi zalecanego poziomu sprawności fizycznej. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, zdecydowanie niższa aktyw-ność fizyczna dotyczy dziewcząt. Według Ame-rican Heart Association siedzący tryb życia jest przyczyną co najmniej 17 chorób przewlekłych oraz należy do najważniejszych i niezależnych czynników powodujących chorobę niedo-krwienną serca [19, 20].

kolejnym czynnikiem negatywnie wpływa-jącym na możliwości motoryczne, o silnej kore-lacji z brakiem aktywności fizycznej, jest nad-waga i otyłość. Otyłość uznana przez WHO za epidemię xxI w. stanowi poważny problem medyczny krajów wysoko rozwiniętych. W Pol-sce nadwagę stwierdza się u około 50% kobiet oraz ponad 40% mężczyzn, a otyłość u 20% do-rosłych. najnowsze polskie wyniki programu WOBASZ wskazują, że nadwaga i otyłość może dotyczyć już ponad 60% mężczyzn i bli-sko 50% kobiet. Głównym miernikiem oceny stopnia otyłości jest wskaźnik masy ciała (BmI), który dla osób z nadwagą mieści się między 25 kg/m2 a 29,9 kg/m2, a dla osób otyłych od 30 kg/m2. O otyłości I stopnia mówimy, gdy wartość wskaźnika BmI mieści się między 30 a 34,9 kg/m2, o otyłości II stopnia – od 35 do 39,9 kg/m2, a powyżej 40 kg/m2 mamy do czy-nienia ze skrajną otyłością III stopnia [3, 5]. Czynniki genetyczne są przyczyną blisko 40% przypadków powstawania otyłości. Głównym elementem jest jednak nasz tryb życia związany z dodatnim bilansem energetycznym, na który

m. koChańSkI, R. SZaFRaNIeC, e. SZCZukaaktywność fizyczna osób z ograniczoną zdolnością motoryczną 1�ROZPRAWY NAUKOWE


wpływ mają nieprawidłowe nawyki żywienio-we i brak ruchu. Pomimo znacznej świadomo-ści społeczeństwa i zwiększającej się liczby osób wykształconych stale wzrasta grupa osób z nadwagą i, co jest niepokojące, trend ten staje się coraz bardziej widoczny u ludzi młodych [5]. Szczególnie źle rokuje występowanie oty-łości już we wczesnym okresie życia. Według raportu International Obesity Task Force odse-tek otyłych dzieci i młodzieży w europie szacu-je się na poziomie 20%. Polska w szybkim tem-pie zbliża się do tych wartości. W ciągu ostatnich dwudziestu lat częstość występowania nadwagi i otyłości wzrosła u dziewcząt z 13,1% do 14,6%, a u chłopców z 14,4% aż do 21,5% [1].

Stres, szczególnie długo się utrzymujący, stanowi kolejny czynnik negatywnie wpływa-jący na nasze zachowania prozdrowotne, w tym aktywność ruchową. Stres jest ogólną reakcją organizmu, pojawiającą się w odpo-wiedzi na działanie różnych bodźców określa-nych stresorami. reakcje człowieka na stres zachodzą jednocześnie na paru poziomach, dotyczących procesów fizjologicznych, zacho-wania, emocji i myślenia. W niektórych przy-padkach może w sposób bezpośredni zagrażać funkcjom życiowym, ale najczęściej powoduje odległe, często poważne konsekwencje zdro-wotne. Odporność na stres zależy od wielu ele-mentów, takich jak typ bodźca, siła bodźca, czas trwania oraz częstość, z jaką dana osoba jest na niego narażona. Główny czynnik deter-

minujący występowanie tego typu zaburzeń wiąże się w większości populacji z życiem za-wodowym i problemami z nim związanymi. mobbing, nadmierne wymagania związane z kwalifikacjami, rodzą poczucie niepewności o przyszłość [16]. Podatność na stres w dużej mierze zależy od naszych możliwości fizycz-nych i psychicznych, które w znacznym stop-niu warunkuje poziom zmęczenia i ogólny stan zdrowia. Stan nadmiernego napięcia powoduje obniżenie samopoczucia, nerwice, bezsenność i wiele innych dolegliwości utrudniających prawidłowe funkcjonowanie. W ogólnopol-skich badaniach przeprowadzonych w 1996 r. złe samopoczucie deklarowało 24,7% kobiet i 18,2% mężczyzn. nerwica rozpoznana przez lekarzy dotyczyła 14,9% kobiet i 7,1% męż-czyzn. na bezsenność cierpiało 23,7% popula-cji Polski, w tym 28,1% kobiet i 18,1% męż-czyzn [14].

Stały postęp medycyny i farmakologii przy-czynia się do zmniejszenia poziomu umieralno-ści, szczególnie u osób młodych. Wpływa to na wydłużenie przeciętnej długości trwania życia. Według szacunków GuS w 2000 r. mężczyźni w Polsce żyli średnio 69,8 roku, kobiety zaś 78 lat. mimo to wiek dożywania w Polsce jest na-dal krótszy niż w krajach zachodnioeuropej-skich; dla kobiet jest niższy o 5–6, a dla męż-czyzn o 7–8 lat. Według GuS do 2050 r. prognozowane jest dalsze wydłużanie się prze-ciętnego trwania życia w Polsce do poziomu

Ryc. 2. Zmiany średniej długości życia w Polsce, stan i prognozy wg GUS [12]

m. koChańSkI, R. SZaFRaNIeC, e. SZCZukaaktywność fizyczna osób z ograniczoną zdolnością motoryczną1� ROZPRAWY NAUKOWE


78 lat dla mężczyzn i 85 lat dla kobiet (ryc. 2). Pozytywnemu zjawisku coraz wyższej średniej trwania życia towarzyszy negatywny efekt związany z obniżeniem się przyrostu naturalne-go. Problem ten dotyczy szczególnie krajów europejskich. Z analizy demograficznej wyni-ka, że w Polsce od roku 1950 do 2000 zdecydo-wanie wzrosła liczba osób po 65. roku życia z wartości 8,3 do 12,5%, a w 2050 r. może osiągnąć poziom 21,2% [6, 10, 21].

Starzenie się społeczeństwa jest jednym z ważniejszych problemów ue i przyczyną po-wstawania programów podwyższania standar-dów życia, dotyczących polepszenia poziomu możliwości motorycznych osób we wszystkich przedziałach wiekowych. Zaniedbania w prze-strzeganiu pewnych minimalnych norm postę-powania prozdrowotnego i zmiany fizjologicz-ne związane z wiekiem wpływają na gwałtowny wzrost w starszych grupach wiekowych odsetka osób niepełnosprawnych, osiągającego blisko 50% u osób powyżej 80. roku życia. Ilość osób po 80. roku z zarejestrowanych 2% w roku 2000, ma wzrosnąć w 2010 do 3,2% [10, 21].

Zalecane obciążenia a wiek i stan zdrowiaPoziom obciążeń oraz forma aktywności rucho-wej powinna być dobierana do przedziału wieko-wego oraz aktualnych możliwości ruchowych. Szczególnie ważny dla kształtowania postawy i motoryki, wpływający na stan życia osoby do-rosłej, jest okres przedszkolny. Wtedy właśnie aktywność ruchowa przyczynia się do wzmoc-nienia odporności organizmu na szkodliwy wpływ środowiska zewnętrznego, a umiejętności ruchowe często wyznaczają pozycję dziecka w grupie rówieśniczej i w życiu późniejszym. W okresie tym, charakteryzującym się „głodem ruchu”, należy unikać wyczerpujących obciążeń wytrzymałościowych i jednostronnych obciążeń fizycznych. Wskazany jest natomiast swobodny ruch, przerywany odpoczynkiem regulowanym spontanicznie przez dziecko [2]. W wieku szkol-nym w populacji dzieci młodszych należy stop-niowo zwiększać czas i stopień obciążeń, elimi-nując formy aktywności fizycznej mogące niekorzystnie wpłynąć na ich rozwój. W okresie dojrzewania należy rozwijać i dążyć do utrwale-

nia wcześniej nabytych zdolności ruchowych. Dzienna dawka aktywności fizycznej na umiar-kowanym lub intensywnym poziomie powinna wynosić przynajmniej 60 min, w formach odpo-wiednich rozwojowo, obejmujących zróżnico-wane ćwiczenia. Zaleca się prowadzić zajęcia na poziomie wysiłku submaksymalnego 60–90% maksymalnej wydolności [2, 18]. Dla osób doro-słych w wieku między 18. a 65. rokiem życia WHO zaleca umiarkowaną aktywność fizyczną, przynajmniej przez 30 min 5 razy w tygodniu. Przy intensywnym wysiłku wartości te są niższe, wynosząc przynajmniej 20 min 3 dni w tygodniu. Przestrzeganie dbałości o stan swojej kondycji obniża szybkość zmian inwolucyjnych, szcze-gólnie przy optymalnej aktywności fizycznej w wieku 20–30 lat. Przy ćwiczeniach należy jed-nak racjonalnie dawkować wysiłek, stosując się do zasady, która dla osób zdrowych przedstawia się Hrmax = 220 – wiek (w latach). W przypadku osoby 30-letniej wartość ta wynosi 190 uderzeń/min, a dla osoby 60-letniej ok. 160 uderzeń/min [11, 18]. W odniesieniu do osób powyżej 65. roku życia osiągnięte powinny być w zasadzie te same cele, które wyznaczono młodszym i zdro-wym osobom dorosłym. u osób po 65. roku ży-cia zaleca się w miarę możliwości utrzymanie stałego poziomu aktywności i obciążeń fizycz-nych, ze szczególnym naciskiem na umiarkowa-ne ćwiczenia siłowe i równoważne, które poma-gają zapobiegać upadkom. Intensywność ćwiczeń powinna oscylować na poziomie 40–60% rezer-wy częstości skurczów serca (różnicy między maksymalną częstotliwością skurczów serca w czasie próby wysiłkowej i w spoczynku). Co-raz częściej mówi się również o aktywowaniu osób po 80.–85. roku życia [10, 18]. Przy dobie-raniu form aktywności fizycznej oraz obciążeń istotna jest wiedza na temat aktualnego poziomu możliwości motorycznych i stanu zdrowia. Prak-tycznie w każdym wieku, a szczególnie w wieku dojrzałym, należy skonsultować się z lekarzem w celu określenia optymalnej formy aktywności fizycznej. niektóre schorzenia mogą wyelimino-wać człowieka z aktywnego trybu życia. Osoby, u których występują schorzenia niebędące bez-względnym przeciwwskazaniem do stosowania aktywności fizycznej, należy pod kontrolą leka-



rzy i fizjoterapeutów zachęcić do stosowania określonych form ruchu. Przykładem takiego od-działywania jest aktywizacja osób w trakcie le-czenia uzdrowiskowego nieograniczającego się jedynie do korzystania z przepisanych zabiegów, ale również do ponadprogramowej aktywności fizycznej. miarą stosowanych obciążeń są tak zwane grupy terenoterapeutyczne (GTT). Wpi-sana grupa GTT jest informacją dla kuracjuszy, fizjoterapeutów oraz dla organizatorów turystyki o możliwościach motorycznych danej osoby [8].

FOrmY AkTYWACjI

jednym z najważniejszych czynników oddzia-łujących na możliwości motoryczne społe-czeństwa jest wpływ rodziny dotyczący szcze-gólnie najmłodszej części naszej populacji. Wyrobienie nawyków aktywności fizycznej zwłaszcza w tym wieku, jako pewnego rodza-ju normy, przekłada się w znacznym stopniu

na prozdrowotne nastawienie do własnej oso-by w życiu późniejszym. Istotną rolę w tym procesie w okresie dzieciństwa odgrywają również nauczyciele wychowania przedszkol-nego oraz baza umożliwiająca zaspokojenie dziecięcego „głodu ruchu”. Przykładem dla polskich przedszkoli może być program wdro-żony w niemczech przez dr Irene epple- -Waigel, przy współpracy z referatem me-dycznym do spraw Dzieci i młodzieży, pod nazwą „kindergartenprojekt”, mający na celu już w przedszkolach wykształcenie prawidło-wych nawyków prozdrowotnych. W „Przed-szkolach kneippowskich” położono nacisk na różnego typu formy aktywności połączonej z tradycyjnymi zabiegami kneippa. Taki sy-stem zdecydowanie wpłynął na polepszenie sprawności termoregulacyjnej, zwiększenie odporności, unormowanie przemiany materii oraz normalizację i obniżenie poziomu stresu i agresji u dzieci [9].

Tab. 1. Grupy GTT [8]

Grupa Sprawność Obciążenia

1. GTTPełna wydolność układu krążeniowo-od-dechowego i narządu ruchu, wiek do około 65 lat.

Bez ograniczeń.

2. GTT

Okresowa duszność wysiłkowa po znacz-nych obciążeniach, okresowa bolesność stawów i kręgosłupa bez ograniczenia ru-chomości i obrzęków, umiarkowana otyłość.

Wycieczki piesze w czasie 2–4 godzin, z 2–4 przerwami wypoczynkowymi.

3. GTT

nadciśnienie tętnicze nieprzekraczające 160/100 mm Hg, stany pooperacyjne serca i naczyń, chorzy z rozrusznikiem serca, ro-zedma płuc, astma poza okresem zaostrzeń, znaczne ograniczenie ruchomości w jednym stawie kończyny dolnej.

Wycieczki piesze w czasie 1–2 godzin z 3–4 przerwami wypoczynkowymi z wyłą-czeniem tras ze stromiznami.

4. GTT

nadciśnienie tętnicze w granicach 190/110 mm Hg, chorzy chodzący o 2 kulach, wielostawowe deformacje z ograniczeniem ruchomości, duże zaniki mięśniowe.

Krótkie spacery i wycieczki tylko na specjalnych trasach w obrębie szpitala lub sanatorium uzdrowiskowegopod stałym nadzorem personelu medycznego.

5. GTT

Duża niewydolność narządu krążeniowo-od-dechowego i narządu ruchu.

Spacery na terenie przyległym do szpitala uzdrowiskowego pod nadzorem i przy pomocy personelu medycznego wg zaleceń lekarskich.

m. koChańSkI, R. SZaFRaNIeC, e. SZCZukaaktywność fizyczna osób z ograniczoną zdolnością motoryczną1� ROZPRAWY NAUKOWE


Pierwszym okresem wpływającym nega-tywnie na poziom aktywności fizycznej i dużą rozbieżność możliwości motorycznych w da-nej grupie wiekowej jest czas rozpoczęcia na-uki. nowe obowiązki i ograniczenia czasowe, przy stosunkowo małej ilości obligatoryjnych zajęć ruchowych, które od 2001 r. dla szkół podstawowych (klasy Iv–vI) i dla gimnazjów wynoszą 4 godziny lekcyjne tygodniowo, bez dodatkowych form aktywności fizycznej wpły-wają na dalsze pogorszenie sprawności i wy-dolności uczniów [1]. Głównym celem wpro-wadzania programów interwencyjnych w szkołach jest poprawa poziomu aktywności fizycznej przez zmodyfikowanie zajęć z wy-chowania fizycznego i zwiększanie liczby ucz-niów czynnie uczestniczących w zajęciach oraz motywowanie ich do większego zaanga-żowania w ćwiczeniach fizycznych o umiar-kowanej i dużej intensywności. Bardzo waż-nym elementem tych działań jest dosto- sowywanie ćwiczeń do możliwości i prefe- rencji dzieci i młodzieży [13]. Ważną rolą szkoły, klubów sportowych i organizacji spo-łecznych jest angażowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w różnych formach sporto-wych zajęć pozalekcyjnych, nasila się bowiem spadkowa tendencja uczestnictwa młodzieży w rekreacyjnych formach aktywności fizycz-nej w czasie wolnym, a liczba uczestniczących w tych zajęciach maleje wraz z wiekiem. Z badań przeprowadzonych przez GuS wyni-ka, że tylko 30% uczniów ze szkół podstawo-wych uprawia aktywność fizyczną rekreacyjną co najmniej raz w tygodniu przez godzinę lub więcej [1].

W wieku dojrzałym aktywność fizyczna po-winna umożliwiać utrzymanie osiągniętego po-ziomu wydolności fizycznej lub przynajmniej maksymalnie opóźnić jego obniżanie. Szcze-gólnie niebezpieczny dla zmniejszenia się po-ziomu wydolności fizycznej jest okres między 20. a 30. rokiem życia, kiedy zmienia się status społeczny związany z podejmowaniem pracy oraz w większości społeczeństwa z zakłada-niem rodziny [2, 11]. Ważną rolę może tutaj odegrać pracodawca, motywując pracowników do różnych form aktywności związanych z ży-

ciem zawodowym. efektywną i relatywnie ta-nią metodą interwencji jest zachęcanie do co-dziennego korzystania ze schodów (point-of- -decision prompts) przez umieszczanie odpowiednich oznakowań przed wejściem do windy. Z przeprowadzonych badań wynika, że w miejscach, w których wprowadzono taką ak-cję, odsetek osób wybierających schody zamiast windy wzrósł nawet do 54% [13]. Ze stosunko-wo małą aprobatą spotyka się w społeczeństwie komunikacyjna aktywność ruchowa związana z pokonywaniem drogi do pracy i z pracy do domu. nawet w najbardziej aktywnej społecz-ności europejskiej, jaką są Finowie, odsetek osób poruszających się pieszo wyniósł zaledwie 1,7%, a w Polsce oscylował na poziomie 0,1% [7]. Inną, alternatywną i bardziej atrakcyjną for-mą komunikacyjnej aktywności ruchowej jest przemieszczanie się rowerem. Stale zwiększa-jąca się w naszym kraju liczba ścieżek rowero-wych oraz miejsc do parkowania rowerów przy urzędach, sklepach i przed zakładami pracy sprzyja rozwojowi tej formy przemieszczania się i rekreacji. Ważne znaczenie w skutecznym modyfikowaniu stylu życia ma również promo-wanie określonych zachowań przez mass me-dia. Podstawowym problemem jest nadal sto-sunkowo niewiele programów adresowanych do osób z ograniczonymi możliwościami moto-rycznymi, dotyczących głównie osób z nadwa-gą i osób starszych. Spektakularnym przykła-dem prozdrowotnego oddziaływania telewizji, który w krótkim czasie spotkał się z szerokim odzewem społeczeństwa, była akcja prowadzo-na w latach 70. przez Tomasza Hopfera pod na-zwą „Bieg po zdrowie”. jogging nadal stanowi jedną z najprostszych i najtańszych form ruchu, jednak pamiętać trzeba, że obciążenia, szcze-gólnie stawów, jakie występują w trakcie biega-nia, mogą być przeciwwskazaniem dla niektó-rych osób. W Polsce od lat 80. za sprawą Hanny Fidusiewicz coraz większą popularnością cie-szy się ruch fitness. rozwinęło się wiele syste-mów ćwiczeń umożliwiających dopasowanie ich do różnych grup w zależności od wieku i możliwości motorycznych. Do utrzymania do-brego stanu zdrowia przyczynia się również tu-rystyka, a w szczególności różne formy tereno-



terapii, z których najpopularniejszą staje się nordic walking, zwłaszcza wśród osób starszych i mniej wydolnych.

BIBlIOGrAFIA[1]e. Chabros, j. Charzewska, m. rogalska-niedź-wiedź, B. Wajszczyk, Z. Chwojnowska, j. Fabiszew-ska, mała aktywność fizyczna młodzieży w wieku pokwitania sprzyja rozwojowi otyłości. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2008, 89/1, 58–61. [2]j. Czajkowska-kozik, A. Świder, Aktywność fizycz-na w czasie wolnym podstawą zdrowia człowieka. Przegląd Naukowy Instytutu Wychowania Fizyczne-go i Zdrowotnego Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2001, 2, 177–183. [3]m. jarosz, A. Grodowska, le-czenie otyłości. Family Medicine & Primary Care Review, 2008, 10/4, 1361–1366. [4]D. kaleta, A. je-gier, rekreacyjna aktywność ruchowa w losowej próbie mieszkańców Łodzi w wieku produkcyjnym – wyniki badania wstępnego. Medycyna Pracy, 2003, 54/6, 563–566. [5]D. kaleta, j. ruszkowska-majzel, m. kwaśniewska, W. Drygas, nadwaga i otyłość jako czynnik ryzyka wybranych chorób przewle-kłych. Charakterystyka zjawiska oraz elementy zale-ceń profilaktycznych. Kardiodiabetologia, 2007, 2/1, 19–23. [6]D. kałka, m. Sobieszczańska, W. marci-niak, Aktywność fizyczna jako element prewencji chorób sercowo-naczyniowych u osób w podeszłym wieku. Polski Merkuriusz Lekarski, 2007, 22, 127, 48–53. [7]S. kałucka, j. ruszkowska, W. Drygas, Aktywność fizyczna – wciąż niedoceniany element profilaktyki zdrowotnej. Polska Medycyna Rodzinna, 2002, 4, 367–371. [8]j.W. kochański, lecznictwo uzdrowiskowe. Wyższa Szkoła Fizjoterapii, Wroc-ław 2008. [9]j.W. kochański, I. Trzewikowska, mo-del profilaktyki wg Sebastiana kneippa stosowany w przedszkolach niemieckich. Balneologia Polska, 2006, 4, 245–252. [10]T. kostka, rola aktywności ruchowej w promocji zdrowia osób starszych. Me-dicina Sportiva, 2001, 5, suppl. 2, 147–150.

[11] Z. krawczyk, Aktywność fizyczna a zdrowy tryb życia w perspektywie integracji europejskiej. Kultura Fizyczna, 2002, 1/2, 1–3. [12] m. kupi-szewski, j. Bijak, k. Saczuk, r. Serek, komentarz do założeń prognozy ludności na lata 2003–2030 przygotowywanej przez GuS. CeFmr Working Paper, Warszawa 2003. [13] m. kwaśniewska, D. kaleta, j. ruszkowska-majzel, W. Drygas, Pro-mocja aktywnego stylu życia: od teorii do praktyki. Kardiodiabetologia, 2006, 2/1, 53–56. [14]j. ry-maszewska, T. Adamowski, T. Pawłowski, A. kiej-na, rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych. Przegląd ważniejszych badań epidemiologicznych. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2005, 14/3, 195–200. [15]W. Sidorowicz, j. maroszek, D. kiedlik, Analiza społeczna w polityce zdrowotnej. uniwer-syteckie Wydawnictwo medyczne vesalius, kra-ków 2002. [16]m. Warszewska-makuch, mobbing w pracy – przyczyny i konsekwencje. Bezpieczeń-stwo Pracy, 2005, 3, 5–7. [17]j.W. Wysocki, I. Sa-kowska, j. Car, miary obciążeń zdrowotno-społecz-nych – nowe mierniki sytuacji zdrowotnej ludności. Przegląd Epidemiologiczny, 2005, 59, 125–134. [18]Wytyczne ue dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające aktyw-ność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie. Bruksela 2008. [19]m. Zarzeczna-Baran, e. Woj-dak-Haasa, j. Pęgiel-kamrat, T. Zdrojewski, B. Wyrzykowski, Aktywność fizyczna jako metoda zapobiegania chorobom serca w opinii i praktyce uczestników sondażu reprezentatywnego w polskim projekcie 400 miast. Ann Acad Med Gedan, 2006, 36, 201–209. [20]W. Zgirski, Sprawność i aktyw-ność fizyczna w kontekście oddziaływań środowi-skowych i zdrowia. Lider, 2006, 11, 3–4.[21]k. Ździebło, Współczesne zjawiska demogra-ficzne a problemy zdrowotne starzejącego się spo-łeczeństwa. Studia Medyczne, 2008, 9, 63–69. [22]D. Żołnierczyk, jak przeciwdziałać negatywnym skutkom stresu w pracy? Bezpieczeństwo Pracy, 2004, 6, 10–11.

daniel Puciato, denis aleksandrowicz, marcin Grysczyk, marek GuszpitPOLITECHNIKA OPOLSKA

chaRakteRyStyka aktywNości Ruchowej w czaSie wolNym

pacjeNtÓw Szpitala SpecjaliStyczNego mSwia w głuchołazach

aBStRaCt

the characteristics of free time physical activity of patients in the ministry of Interior Specialist hospital in Głuchołazy

Physical activity is an essential element of good functioning of human organism at any age. It is especially important for older people. Systematic physical eff ort plays also an impor-tant role both in the primary and secondary prevention of cardiac diseases. the purpose of the thesis is to discuss the free time physical activity taken by patients with cardiac dis-eases during their stay in the ministry of Interior hospital in Głuchołazy. the data gained as a result of examinations of patients in the Specialist hospital in Głuchołazy are the material for this thesis. there were in total 35 persons aged from 42 to 85 years examined, including 20 males and 15 females. all the examined persons underwent cardiac diseases treatments and the state of health enabled them to move on their own. In the examination the method of diagnostic sounding was used. the International Physical activity Questionnaire was the tool in the examination. a vast majority of the examined patients took physical activity in their free time. In their free time the physically active patients walk six times a week, exercise with moderate intensity fi ve times a week, and more than three times a week they per-form intensive physical exercises. the average duration of the march activity per 24 hours amounts to over 2 hours, the modest activity to over 1.5 hour and the intensive eff ort to one hour and twenty minutes. the examined persons spend on average 3 hours in sitting position per 24 hours.key words: physical activity, free time, cardiac diseases


WPrOWADZenIe

Aktywność ruchowa jest nieodzownym ele-mentem właściwego funkcjonowania ludz-kiego organizmu w każdym wieku. rozwój technologiczny oraz zmiany społeczne zwią-zane z szeroko pojętym stylem życia spowo-dowały, że podejmowanie wysiłków fizycz-nych nie jest już czynnikiem koniecznym do życia człowieka. radykalnym przeobraże-niom podlegają: charakter pracy zawodowej, sposób wykonywania codziennych czynności życio wych, organizacja czasu wolnego oraz rodzaj stosowanej diety. Spowodowało to znaczne ograniczenie aktywności fizycznej

u ludzi. Te niekorzystne tendencje dotyczą również populacji polskiej, gdyż jak wynika z badań Światowej Organizacji Zdrowia, tyl-ko co dziesiąty dorosły Polak jest na co dzień aktywny ruchowo [8, 12].

Pomimo wzrostu średniej długości życia obywateli naszego kraju, jest ona nadal zdecy-dowanie niższa niż w krajach wysoko rozwi-niętych europy Zachodniej czy Ameryki Pół-nocnej. Główną przyczyną przedwczesnej umieralności są choroby określane mianem cywilizacyjnych, do których zaliczamy m.in.: chorobę niedokrwienną serca, otyłość czy cuk-rzycę typu 2. liczne zaburzenia metaboliczne

21d. PuCIato i wsp.aktywność ruchowa pacjentów w czasie wolnym

ROZPRAWY NAUKOWE 2010, 30 AWF WE WROCŁAWIU

i krążeniowe, takie jak insulinooporność, hi-perinsulinemia, upośledzona tolerancja gluko-zy, dyslipidemia, nadciśnienie tętnicze i zabu-rzenia krzepnięcia krwi, które występują razem, nazywane są zespołem metabolicznym [10, 17]. Zewnątrzpochodnymi przyczynami chorób cywilizacyjnych są: złe odżywianie się, niska aktywność fizyczna oraz warunki spo-łeczno-ekonomiczne i kulturowe. Do przyczyn endogennych zaliczyć można czynniki gene-tyczne oraz zaburzenia hormonalne i metabo-liczne [18].

Bardzo istotną rolę odgrywa aktywność fi-zyczna w odniesieniu do ludzi starszych. Przy-czynia się ona do poprawy funkcjonowania układu krążenia i oddechowego, zwiększenia siły i elastyczności mięśni, a co za tym idzie do wydłużenia okresu fizycznej sprawności i nie-zależności [2, 7, 9]. regularny wysiłek fizycz-ny o umiarkowanej intensywności także przy-czynia się do wydłużania przeciętnego czasu trwania ludzkiego życia [16]. równie ważne są psychospołeczne konsekwencje zwiększo-nej aktywności fizycznej ludzi starszych. Sy-stematyczne wysiłki fizyczne wspomagają bo-wiem leczenie zaburzeń lękowych i depre- syjnych oraz stanów bólowych, co może przyczynić się do minimalizowania skutków niepełnosprawności, a w konsekwencji do zmiany stereotypów związanych z wiekiem podeszłym [9].

Systematyczny wysiłek fizyczny odgrywa także istotną rolę zarówno w pierwotnej, jak i wtórnej profilaktyce chorób układ krążenia [6]. udział w długoterminowym programie re-habilitacji opartym na wysiłku fizycznym zmniejsza o jedną czwartą śmiertelność z po-wodu choroby niedokrwiennej serca [11]. Cho-rzy z zaburzeniami miażdżycowymi powinni podejmować ćwiczenia wytrzymałościowe przynajmniej 3–4 razy w tygodniu, przez 30–60 minut. najkorzystniejszymi formami podejmo-wanej aktywności są: marsz, bieg czy jazda na rowerze [14]. Wskazane jest również zwiększe-nie przez chorych codziennej aktywności ru-chowej związanej z przemieszczaniem się czy pracami domowymi. Spowodować to może nie tylko korzystne zmiany w czynności układu

krążenia, ale również redukcję lub modyfikację czynników ryzyka chorób układu sercowo-na-czyniowego. Aktywny styl życia współwystę-puje bowiem bardzo często z innymi pozytyw-nymi zachowaniami zdrowotnymi, takimi jak: racjonalne odżywianie się, niepalenie tytoniu czy ograniczenie lub zaniechanie spożycia al-koholu [15].

Cel PrACY

Celem pracy jest charakterystyka aktywności ruchowej podejmowanej w czasie wolnym przez pacjentów ze schorzeniami kardiolo-gicznymi przebywających w Szpitalu mSWiA w Głuchołazach. Cel ten zamierzamy zrealizo-wać, odpowiadając na następujące pytania ba-dawcze:

1. Czy badani podejmują aktywność ru-chową w czasie wolnym?

2. jaka jest częstotliwość podejmowania przez nich różnych form aktywności ru-chowej w czasie wolnym podczas typo-wego tygodnia spędzonego w domu?

3. jaka jest objętość (czas trwania) podej-mowanych przez nich wysiłków fizycz-nych?

4. Ile czasu w ciągu dnia spędzają w pozy-cji siedzącej?

mATerIAŁ I meTODY BADAń

materiał do niniejszej pracy stanowią dane uzyskane w wyniku badań pacjentów Szpitala Specjalistycznego mSWiA w Głuchołazach przeprowadzonych w czerwcu 2008 r. Ogółem przebadano 35 osób w wieku od 42 do 85 lat, w tym 20 mężczyzn i 15 kobiet. Wszyscy ba-dani poddawani byli leczeniu schorzeń kardio-logicznych, a ich stan zdrowia pozwalał im na samodzielne poruszanie się. Większość ankie-towanych (60%) miała wykształcenie średnie, co czwarty wyższe, natomiast co szósty pod-stawowe lub zasadnicze zawodowe. Żaden z badanych nie pracował zawodowo: 80% to emeryci, a 20% renciści.

W niniejszych badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. narzędziem

22 d. PuCIato i wsp.aktywność ruchowa pacjentów w czasie wolnym

ROZPRAWY NAUKOWE AWF WE WROCŁAWIU 2010, 30

badań był międzynarodowy kwestionariusz Aktywności Fizycznej. Zastosowano ankietę audytoryjną, która charakteryzuje się tym, że podczas jej wypełniania ankieter jest w cią-głym kontakcie z respondentami i na bieżąco wyjaśnia ich wszystkie ewentualne wątpliwo-ści. Specyfika miejsca, w jakim przeprowa-dzono badania, sprawiła, że przeformułowano nieco pytania zawarte w kwestionariuszu. Po-proszono, aby pacjenci, udzielając odpowiedzi, nie brali pod uwagę ostatnich siedmiu dni, lecz typowy tydzień spędzony w miejscu stałego za-mieszkania. na podstawie wyników badań ustalono liczebność oraz częstość odpowiedzi na poszczególne pytania ankiety, a w przypad-ku danych liczbowych również podstawowe charakterystyki statystyczne – średnie arytme-tyczne, odchylenia standardowe oraz wartości ekstremalne (minima i maksima).

WYnIkIZdecydowana większość badanych pacjentów, leczonych ze względu na schorzenia kardiolo-giczne, podejmowała wysiłki fizyczne w cza-sie wolnym. najpopularniejszą, wskazywaną przez niemal 90% respondentów, formą ak-tywności ruchowej w czasie wolnym były marsze. Siedmiu na dziesięciu ankietowanych wskazywało realizację umiarkowanych wysił-ków fizycznych, takich jak jazda na rowerze lub pływanie w regularnym tempie czy gra w piłkę siatkową. Intensywną aktywność fi-zyczną (bieg, aerobik czy szybka jazda na ro-werze lub pływanie) podejmował niemal co piąty ankietowany. Bardziej aktywni fizycznie w czasie wolnym byli badani przedstawiciele płci męskiej. największe różnice, na korzyść mężczyzn, występowały w przypadku wysił-ków intensywnych (ryc. 1).

Ryc. 2. Średnia liczba dni w tygodniu, w których badani podejmują aktywność ruchową w czasie wolnym, z uwzględnieniem rodzaju podejmowanych wysiłków

Ryc. 1. Odsetek badanych podejmujących aktywność ruchową w czasie wolnym, z uwzględnieniem rodzaju podejmowanych wysiłków fizycznych

23d. PuCIato i wsp.aktywność ruchowa pacjentów w czasie wolnym


Aktywni ruchowo pacjenci uprawiają przy-najmniej 10-minutowe marsze średnio sześć razy w tygodniu. Pięć razy na tydzień ćwiczą z umiarkowaną intensywnością, a ponad trzy razy są aktywni fizycznie w sposób intensyw-ny. Spośród aktywnych ruchowo pacjentów częściej, szczególnie w odniesieniu do wysił-ków umiarkowanych, ćwiczą kobiety (ryc. 2).

Ankietowani pacjenci na marsze w czasie wolnym poświęcają średnio powyżej dwóch godzin dziennie. Ćwiczenia z umiarkowaną intensywnością zajmują badanym zwykle po-wyżej półtorej godziny, wysiłki intensywne natomiast około godziny i dwudziestu minut dziennie. Badane kobiety dłużej uprawiają

marsze, a mężczyźni wysiłki umiarkowane i intensywne (ryc. 3).

Przeciętnie ponad trzy godziny dziennie ba-dani pacjenci szpitala w Głuchołazach poświę-cają na siedzenie. W ciągu doby na siedzenie więcej czasu poświęcają ankietowane kobiety niż mężczyźni. Przedstawicielki płci żeńskiej siedzą prawie cztery godziny na dobę (ryc. 4).

DYSkuSjA

ruch to zjawisko ogólnoustrojowe, które in-dukuje liczne zmiany struktury i funkcji narzą-dów i organów ludzkiego organizmu. Zakres i charakter tych zmian zależą zarówno od ro-

Ryc. 3. Średni dobowy czas poświęcany przez badanych na aktywność ruchową z uwzględnieniem rodzaju podejmowanych wysiłków fizycznych

Ryc. 4. Średni dobowy czas poświęcony przez badanych na siedzenie

24 d. PuCIato i wsp.aktywność ruchowa pacjentów w czasie wolnym

ROZPRAWY NAUKOWE AWF WE WROCŁAWIU 2010, 30

dzaju, intensywności, częstotliwości, jak i cza-su trwania wysiłku fizycznego. regularnie powtarzana aktywność ruchowa prowadzi do zwiększenia zdolności wysiłkowych organi-zmu, na skutek dokonujących się w nim zmian adaptacyjnych o charakterze funkcjonalnym, morfologicznym i biochemicznym [12].

Większość ankietowanych pacjentów z Głu- chołaz deklaruje podejmowanie aktywności ruchowej w czasie wolnym. najczęściej wy-konują oni wysiłki lekkie i umiarkowane, co jest zbieżne z wynikami badań uzyskanymi przez innych autorów [1, 3]. W odniesieniu do profilaktyki chorób układu krążenia większość autorów zaleca właśnie taką, umiarkowaną in-tensywność wysiłków o charakterze wytrzy-małościowym (marsz, trucht, jazda na rowe-rze), stanowiących 40–60% maksymalnych możliwości organizmu. Zwiększenie inten-sywności ćwiczeń nie daje bowiem pozytyw-nych efektów, a bardzo często nasila powikła-nia sercowo-naczyniowe i powoduje przecią- żenie organizmu. Ponadto osobom z nad- ciśnieniem tętniczym nie zaleca się wysiłków statycznych, współzawodnictwa oraz dyscy-plin związanych z silnym oziębieniem organi-zmu. Aktywność fizyczna podejmowana w bardzo niskiej temperaturze może przyczy-nić się do uszkodzenia naczyń wieńcowych [8]. umiarkowany poziom aktywności rucho-wej u ludzi starszych przyczynia się do reduk-cji liczby zgonów spowodowanych chorobami układu krążenia. Zapobiega on również przed-wczesnym zgonom wśród ludzi w młodszym wieku [1, 5]. Sedenteryjny styl życia natomiast zwiększa ryzyko śmierci z przyczyn kardiolo-gicznych i metabolicznych [4]. Wysiłek fi-zyczny o charakterze dynamicznym, podejmo-wany w celach rekreacyjnych, jest traktowany także jak metoda wspomagająca leczenie nad-ciśnienia tętniczego krwi. Systematyczna ak-tywność ruchowa korzystnie wpływa nie tylko na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, ale również na częstość skurczów serca oraz zdol-ność wysiłkową ustroju. Odbywa się to przez: rozwój unaczynienia włókien mięśniowych, zwiększenie zdolności relaksacyjnych naczyń krwionośnych, obniżenie gęstości β-recepto-

rów, ekonomizację pracy układu krążenia oraz poprawę gospodarki hormonalnej [8]. umiar-kowany trening wytrzymałościowy o charak-terze ciągłym jest również bardzo skuteczną metodą rehabilitacji chorych po zawałach ser-ca. Zastosowanie takiego modelu rehabilitacji korzystnie modyfikuje insulinemię i powino-wactwo receptora insulinowego do insuliny u chorych z hiperinsulinemią oraz przyczynia się do poprawy profilu lipidowego [13, 19]. jak pokazują wyniki badań [3], udział w takim programie rehabilitacyjnym wpływa też ko-rzystnie na strukturę i ilość wysiłków fizycz-nych podejmowanych w czasie wolnym przez ludzi po zawale mięśnia sercowego.

Ograniczony zakres badań i złożoność problematyki poruszanej w pracy powodują, że niezwykle istotne wydaje się prowadzenie dalszych, pogłębionych badań aktywności ru-chowej podejmowanej przez pacjentów leczo-nych z przyczyn kardiologicznych.

WnIOSkI

Na podstawie przeprowadzonej analizy wyni-ków badań sformułować można następujące wnioski:

1. Zdecydowana większość badanych pa-cjentów podejmuje aktywność ruchową w czasie wolnym.

2. Aktywni ruchowo pacjenci w czasie wolnym średnio sześć razy w tygodniu spacerują, pięć razy ćwiczą z umiarko-waną intensywnością, a ponad trzy razy na tydzień wykonują intensywne ćwi-czenia fizyczne.

3. Średni, dobowy czas trwania aktywno-ści marszowej wynosi powyżej dwóch godzin, aktywności umiarkowanej po-nad półtorej godziny, a wysiłków inten-sywnych godzinę i dwadzieścia minut.

4. respondenci ponad trzy godziny na dobę spędzają w pozycji siedzącej.

BIBlIOGrAFIA[1] n. Barengo, G. Hu, T. lakka, H. Pekkarinen, A. nissinen, j. Tuomilehto, low physical activity as a predictor for total and cardiovascular disease

2�d. PuCIato i wsp.aktywność ruchowa pacjentów w czasie wolnym


mortality in middle-aged men and women in Fin-land. European Hearth Journal, 2004, 25, 2204–2211. [2]S. Berger, The role of physical activity in the live quality of older adults. [In:] W. Spirdusko, H. eckert (ed.), Physical activity and aging. Human kinetics Books, Champaign 1988, 42–58. [3]e. Bo- rowiak, T. kostka, Aktywność ruchowa starszych mieszkańców Łodzi. Medycyna Sportowa, 2003, 19, 99–106. [4] l. Byberg, B. Zethelius, P. mckeique, H. lithell, Change in physical activity are asso-ciated with changes in metabolic cardiovascular risk factors. Diabetologia, 2001, 44, 2134–2139. [5]I. Dionne, P. Ades, e. Poehlman, Impact of car-diovascular fitness and physical activity level on health outcomes in older persons. Mechanism of Ageing and Development, 2003, 124, 259–267. [6] W. Drygas, T. kostka, A. jagier, H. kuński, long term effects of different physical activity lev-els on coronary hearth disease risk factory in middle aged men. International Journal of Sports Medi-cine, 2000, 21, 235–241. [7] j. Green, S. Crouse, The effects of endurance training on functional ca-pacity in the elderly: a meta-analysis. Medicine & Science Sports & Exercise, 1995, 27, 920–926. [8]A. jegier, Wysiłek fizyczny u osób z nadciśnie-niem tętniczym. Medycyna Sportowa, 2003, 3, 99–106. [9]T. kostka, Programowanie aktywności ru-chowej u osób starszych. Medicina Sportiva, 2003, 7, 37–44. [10]S. kozieł, H. kołodziej, A. lipowicz, A. Boznański, Otłuszczenie a ryzyko chorób serco-wo-naczyniowych u czternastoletniej młodzieży. Monografie Zakładu Antropologii PAN we Wrocła-wiu, 2000, 19.

[11]G. O’Connor, An overview of randomized tri-als of rehabilitation with exercise after myocardial infarction. Circulation, 1989, 80, 234–244. [12]B. Po- spieszna, j. jeszka, ruch – nadal niedoceniony ele-ment profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Medici-na Sportiva, 2006, 10, 403–411. [13]I. Przywarska, S. Borowicz-Bieńkowska, P. Dylewicz, Ł. Pilaczyń- ska-Szczęśniak, T. rychlewski, m. Wilk, Wpływ trzytygodniowego treningu wytrzymałościowego na niektóre metaboliczne czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej u chorych rehabilitowanych po za-wale serca. Postępy Rehabilitacji, 2002, 2, 17–26. [14] S. rudnicki, Zasady rehabilitacji po zawale i operacjach serca. [W:] l. Gieca (red.), Choroba niedokrwienna serca. PZWl, Warszawa 1990. [15]D. Stasiołek, A. jegier, Aktywność ruchowa męż-czyzn po zawale mięśnia sercowego. Postępy Reha-bilitacji, 2002, 2, 83–91. [16]j. Stessman, Y. ma-arari, r. Hammerman-rozenberg, A. Cohen, The efects of physical activity on mortality in the jerusa-lem 70-year olds longitudinal study. Journal of the American Geriatrics Society, 2000, 48, 499–504. [17]e. Szmatłoch, Współistnienie metabolicznych i innych czynników zagrożenia miażdżycowego w otyłości. Polski Tygodnik Lekarski, 1995, 1, 41–42.[18]j. Tatoń, Zarys patogenezy otyłości. Polski Tygodnik Lekarski, 1995, 1, 3–10. [19] m. Wilk, I. Przywarska, S. Borowicz-Bieńkowska, P. Dyle-wicz, T. rychlewski, Ł. Pilaczyńska-Szczęśniak, Ocena wpływu różnych form treningu wytrzy-małościowego połączonego z farmakoterapią na to-lerancję wysiłku u chorych rehabilitowanych po zawale serca. Postępy Rehabilitacji, 2002, 2, 5–16.

Waldemar michalczak, Justyna JachacyAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

Styl Życia oSÓB choRych Na cukRzycĘ typu 2 i NiĄ zagRoŻoNych Na pRzykładzie

uczeStNikÓw pRogRamu pRomocji zdRowia uRzĘdu miaSta wRocławia pt.: „jak ŻyĆ z cukRzycĄ”

aBStRaCt

Style of life of person on diabetes of type 2 and threatened this disease, on example of participant on program promotion of health sponsored by municipality of Wrocław

Based on the carried out research, the author ascertains that participation in the program implemented by the university School of Physical education and the health department of municipal Council of Wrocław called “how to live with diabetes” brings notable benefi ts which are possible to estimate by taking into consideration the changes in people’s life style. the answers to the questions obtained during the research indicate that the imple-mented programme is an important determinant in choosing pro-health behaviour.1. due to the implemented programme “how to live with diabetes” the subjects’ favourite pastime during the week became physical activity. the programme consisted of lessons of gymnastics with music in which participated all the subjects and aqua-gym in the swim-ming pool taken up by 9% of the subjects (14 persons).2. majority of the answers confi rmed positive infl uence of an active lifestyle adopted by the subjects on their states of mind.3. 58% of the subjects fail to organize any form of motor activities on their own during weekends.It shows that it is more diffi cult to take up any physical activity while staying at home.4. high estimates obtained by the respondents in the part concerning diet’s observance and, at the same time, high physical activity confi rm a well-known fact that a discipline in taking up regular physical exercises facilitates observance of some other principles of con-duct in other areas of daily behaviour.5. 71% of the subjects (46 persons) responded positively saying that stress motivates them to action. the obtained high percentage can be an eff ect of the active lifestyle conducted by the subjects. also, the application of relaxation methods included in the program of ex-ercises played an important role.therefore, it is possible to conclude from the above-mentioned results that regular physical activity can lead to the modifi cation of the lifestyle in other important for health elements such as a proper diet, no addictions, coping with stressful situations, etc.key words: diabetes mellitus, exercises, life style, quality of life


WPrOWADZenIe

W naukowych analizach zdrowia społecznego coraz częściej zwraca się uwagę na uwarunko-wania będące wynikiem wpływów środowisko-wych i behawioralnych. Oprócz degradacji śro-dowiska to właśnie sposób zachowania jednostki jest uważany obecnie za główne źródło czynni-

ków patogenetycznych wielu chorób, w tym chorób przemiany materii [9]. Do grupy tych chorób należy cukrzyca, zwłaszcza typu 2.

W ostatnich dziesięcioleciach liczba cho-rych z rozpoznaną cukrzycą stale rośnie. Przyj-muje się, że na początku xx w. częstość wy-stępowania cukrzycy w europie wynosiła

W. mIChalCZak, J. JaChaCyStyl życia chorych na cukrzycę 2�ROZPRAWY NAUKOWE


wśród ludności 0,1%, w początkach lat 80. już 1–2%, a obecnie 2–6% ogółu ludności w euro-pie [1]. W Polsce liczba chorych na cukrzycę wynosi 3–5% populacji, w tym cukrzyca typu 2 stanowi 80% wszystkich przypadków [15]. W populacjach osób powyżej 65. roku życia zapadalność na tę chorobę wyraźnie wzrasta, nawet do 20–25%.

Podstawową rolę w zapobieganiu cuk-rzycy odgrywa wychowanie prozdrowotne i uświadamianie społeczeństwu zagrożeń, ja-kie niesie zły styl życia. W badaniach epide-miologicznych stwierdza się, że osoby pro-wadzące siedzący tryb życia dwukrotnie częściej zapadają na cukrzycę niż aktywne ruchowo. Potwierdzono także zależności od-wrotne [11]. W opublikowanych badaniach „Diabetes Prevention Program” wykazano, że ryzyko przejścia upośledzenia tolerancji glukozy do stanu hiperglikemii na czczo zmniejsza się o 58% po prozdrowotnej zmia-nie stylu życia dotyczącej diety i ćwiczeń fi-zycznych [4].

uważa się również, że regularna aktyw-ność ruchowa stanowi wraz ze środkami far-makologicznymi i dietą nierozerwalną triadę oddziaływania terapeutycznego w cukrzycy. Zwiększenie poziomu aktywności ruchowej stanowi podstawową metodę zarówno zapo-biegającą ujawnieniu cukrzycy, jak i pogłębia-niu często już istniejących powikłań [11, 13]. Do powyższej triady należy również dołączyć umiejętność radzenia sobie ze stresem, niepa-lenie tytoniu i unikanie alkoholu oraz innych używek.

Określenie „systematyczna aktywność fi-zyczna” jest najczęściej rozumiane jako pro-zdrowotny styl życia człowieka.

elementami całościowego obrazu stylu ży-cia są:

− budżet czasu człowieka – w tym cy-kliczność jego zachowań (dobowa, ty-godniowa, miesięczna itd.),

− sposób zagospodarowania czasu – zwłaszcza wolnego,

− praca (nie jej reguły technologiczne, ale charakter, stosunek do niej, wpływ na codzienną egzystencję),

− konsumpcja dóbr materialnych: jej po-ziom, charakter, wzorce (np. spożycie żywności, zaspokajanie potrzeb związa-nych z ubieraniem się, mieszkaniem, wypoczynkiem, zakup samochodu, sprzętu sportowego itp.),

− zachowania związane z utrzymaniem higieny oraz stosunek do zdrowia i cho-roby,

− aktywność związana z zaspokajaniem potrzeb intelektualnych i estetycznych,

− uczestnictwo w kulturze, oświacie, za-chowania rekreacyjne,

− uczestnictwo w życiu społeczno-poli-tycznym, postawy wobec problemów publicznych,

− stosunek do religii (zarówno w sferze wiary, jak i zachowań),

− formy współżycia między ludźmi: po-dział ról w rodzinie, zachowania wyni-kające z stosunków towarzyskich, są-siedzkich i koleżeńskich [13].

Analizując elementy stylu życia w kontek-ście oddziaływania tak zwanych czynników ryzyka powstawania i przebiegu różnych cho-rób, jethon wymienia pięć szczególnych dzie-dzin:

− sposób odżywiania się – regularność po-siłków, spożycie soli, bilans odżywczy, ilość i jakość spożywanych tłuszczów i cukrów, jakość pierwszego posiłku, dojadanie między posiłkami,

− psychiczne zależności – zajęcia dające satysfakcję, zainteresowania, presja oto-czenia, poczucie satysfakcji z własnych dokonań,

− fizyczne właściwości – udział w spor-tach, rekreacji, zmiana zdolności wysił-kowej, sposób wypoczynku (czynny lub bierny), sposób spędzania dni wolnych,

− używki – unikanie palenia tytoniu, nad-używania alkoholu, picia nadmiernie mocnej herbaty czy kawy, zażywania narkotyków, nadużywania leków,

− ogólny rytm życia – czas pracy, regular-ność życia codziennego, czas i jakość snu, regularność wypoczynku, unormo-wanie życia rodzinnego [9].

W. mIChalCZak, J. JaChaCyStyl życia chorych na cukrzycę2� ROZPRAWY NAUKOWE


Zmieniając „niezdrowy” styl życia, który prowokuje cukrzycę, należy:

1) zwiększyć aktywność fizyczną,2) zapobiegać otyłości lub ją zwalczać,3) zmniejszyć ilość spożywanych tłusz-

czów (szczególnie nasyconych), a zwięk- szyć ilość spożywanego błonnika,

4) unikać palenia tytoniu, nadużywania al-koholu, leków diabetogennych [2].

Styl życia cechujący się zmniejszoną ak-tywnością fizyczną wpływa na częstsze wystę-powanie cukrzycy, przede wszystkim przez skłonność do otyłości i bezpośredni wpływ na powstawanie insulinooporności tkanek. jed-nak związek między brakiem aktywności fi-zycznej a ryzykiem cukrzycy powstaje, nawet gdy uwzględni się otyłość, nadciśnienie tętni-cze oraz wywiad wskazujący na genetyczne uwarunkowanie cukrzycy [19].

ruch i ćwiczenia są korzystne dla chorych na cukrzycę, bezpośrednio zwiększają bowiem wrażliwość tkanek na insulinę. natomiast wzrost wrażliwości tkankowej poprawia ho-meostazę glukozy, a w konsekwencji pozwala zmniejszyć dawki leków w tym zakresie. Zmniejszenie wrażliwości tkanek obwodo-wych w cukrzycy typu 2 dotyczy szczególnie tych, które są bezpośrednio insulinowrażliwe, jak mięśnie szkieletowe, adipocyty i wątroba.

Cel PrACY

Celem podjętej pracy jest analiza i próba oce-ny stylu życia osób w wieku starszym, chorych na cukrzycę typu 2 i nią zagrożonych. W za-kresie problematyki badawczej znalazły się zwłaszcza aspekty aktywności fizycznej, która jest jednym z najważniejszych czynników le-czenia i zapobiegania tej chorobie.

W hipotezie zakłada się, że realizowany przez Akademię Wychowania Fizycznego i Wydział Zdrowia urzędu miasta Wrocławia program pt.: „jak żyć z cukrzycą” przynosi wymierne i możliwe do oceny efekty w po-staci zmian w zakresie stylu życia jego uczest-ników.

na potrzeby niniejszej pracy sformułowa-no następujące pytania badawcze:

1. W jaki sposób najczęściej spędzają swój czas wolny osoby chore na cukrzycę?

2. jaką rolę w organizacji czasu wolnego osób chorych na cukrzycę typu 2 odgry-wają formy rekreacji ruchowej?

3. Czy w stylu życia badanych przestrze-gane są podstawowe zasady dietetycz-ne?

4. jak sytuacje stresowe wpływają na ba-danych i w jaki sposób ci ostatni radzą sobie z nimi w życiu codziennym?

5. Czy systematyczna aktywność fizyczna stymuluje także modyfikację stylu życia w innych elementach?

6. jak badani oceniają rolę omawianego programu promocji zdrowia?


W prezentowanych badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzy-staniem ankiety środowiskowej jako narzędzia badań. Do budowy kwestionariusza użyto kafe-terii koniunktywnej, ponieważ pozwala ona na wybór odpowiedzi, w tym także napisanie od-powiedzi własnych. nie ogranicza to możliwo-ści wyrażania poglądu na badany problem i daje respondentowi również całkowitą swobodę.

Oprócz pytań klasyfikacyjnych w kwestio-nariuszu były pytania dotyczące:

− samooceny stanu zdrowia,− czasu wolnego badanych, w tym zwłasz-

cza poziomu aktywności rekreacyjnej,− sposobu odżywiania się,− umiejętności radzenia sobie ze stresem,− uzależnień.Przy tworzeniu narzędzia badawczego

wzorowano się na kwestionariuszu The Perso-nal Fitness Inventory (opracowanego i zasto-sowanego przez St. lukas Hospital w uSA) w modyfikacji michałków [14].

Badania zostały przeprowadzone na oso-bach uczestniczących w Programie Promocji Zdrowia urzędu miasta Wrocławia „jak żyć z cukrzycą” i korzystających z zajęć w obiek-tach współpracujących z Polskim Stowarzy-szeniem Diabetyków (sala tańców i basen Akademii Wychowania Fizycznego, Szkoła



Podstawowa nr 118 przy bulwarze Ikara oraz Ośrodek Promocji Zdrowia i rehabilitacji ru-chowej SAluBer przy ul. Bacciarellego 4B we Wrocławiu).

Wszyscy respondenci przed wypełnieniem ankiety zostali powiadomieni o celu badań i ich przebiegu. każda osoba z grupy badaw-czej otrzymała kwestionariusz do domu, w ce-lu dogłębnego zapoznania się z jego treścią i udzielenia rzetelnych odpowiedzi. Po upły-wie siedmiu dni formularze zostały zebrane. Osoby, które miały jakiekolwiek trudności z ich wypełnieniem, mogły liczyć na pomoc ankietera. Zbiór ankiet poddano w następnym etapie obliczeniom ilościowym i analizie ja-kościowej. Zastosowano w tym przypadku metodę komputerowego obliczania wyników badań z jednoczesnym ich zapisem w przysto-sowanych do tego celu tablicach wynikowych. Zawarty w nich materiał poddany został oce-nie i interpretacji.

Grupę badaną stanowili chorzy z rozpo-znaną cukrzycą typu 2 oraz osoby zagrożone tą chorobą (nietolerancja glukozy, otyłość, cuk-rzyca w rodzinie). Większość badanych osób oprócz zaleceń dotyczących modyfikacji stylu życia (dieta, aktywność fizyczna) stosuje też leczenie farmakologiczne pod kontrolą leka-rza. Głównie są to leki doustne: Diaprel mr i Siofor 850.

Rozpoznania cukrzycy i innych chorób u ankietowanych osób dokonano na podstawie ba-dań lekarskich.

Warunkiem zakwalifikowania do badań było uczestnictwo w zajęciach ruchowych, któ-re stanowiły integralną część wspomnianego programu Promocji Zdrowia. Wśród ankieto-wanych było 65 osób, w tym 48 kobiet i 17

mężczyzn, w wieku od 49 do 81 lat. Duża roz-piętość wiekowa w grupie nie ma istotnego zna-czenia dla przeprowadzonego sondażu. Wszy-scy bowiem badani to osoby, które swobodnie dysponują swoim budżetem czasu. Ich dane de-mograficzne zostały przedstawione w tab. 1.

WYnIkI

Program Promocji Zdrowia „jak żyć z cukrzycą” zawiera harmonogram, w którym aktywność ru-chowa – rekreacyjna prowadzona jest do czte-rech razy w tygodniu. Sytuacja społeczno- -ekonomiczna polskiego społeczeństwa jest ciągle jeszcze dużą barierą utrudniającą systema-tyczne uczestnictwo w rekreacji i w konsekwencji hamującą istotną zmianę zachowań co-dziennych (stylu życia). Zapewne dlatego w grupie badanej znalazło się jedynie 8 osób czynnych zawodowo (6 pracowników umysło-wych, 2 fizycznych). Grupa ta stanowi tylko 12% badanych, osoby niepracujące zawodowo to 6% (4 osoby), w dużej mierze przeważają emeryci i renciści – aż 82%, czyli 53 osoby (ryc. 1).

W tab. 1 przedstawiono również procento-we rozkłady dotyczące wykształcenia osób ba-danych. Wykazano, że osoby z wykształce-niem wyższym i średnim stanowiły przeważającą liczbę ankietowanych, aż 97% (63 osoby), a tylko 3% (2 osoby) posiadały wykształcenie podstawowe. Tak liczna grupa osób z wykształceniem wyższym i średnim może wskazywać na to, iż w kreowaniu zdro-wego stylu życia znaczącą rolę odgrywa świa-domość. Ważna jest tu zwłaszcza wiedza na temat zdrowia i choroby, stąd w algorytmach postępowania leczniczego cukrzycy tak często podkreśla się wagę edukacji pacjentów.

Tab. 1. Wiek, płeć i wykształcenie osób z grupy badanej

PłećŚrednia wieku

Wykształcenie

kobiety mężczyźni wyższe średnie podstawowe

N % N %63,1

N % N % N %

48 26 17 74 31 48 32 49 2 3

W. mIChalCZak, J. JaChaCyStyl życia chorych na cukrzycę30 ROZPRAWY NAUKOWE


Warunkiem skuteczności walki z cukrzycą jest także komfort i poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego. niestety, tylko 1% (1 osoba) badanych wypowiada się o swojej sytuacji finan-sowej jako bardzo dobrej i 19% (12 osób) jako dobrej. najliczniej reprezentowane są osoby ma-jące sytuację finansową zadowalającą – 44% (29 osób). Przykry jest fakt, że liczną grupę stanowią ankietowani, którzy przedstawili swoją sytuację finansową jako niezadowalającą – 31% (20 osób) i bardzo złą – 5% (3 osoby). Tym większego zna-czenia nabiera również to, że udział w propono-wanym programie zajęć jest nieodpłatny (projekt jest finansowany w największej części ze środ-ków urzędu miasta Wrocławia).

Część druga kwestionariusza ankiety do-tyczyła zagadnień związanych ze stanem zdrowia grupy badanej. Wyniki badań ukazu-ją, że ankietowani – 57% (37 osób) chorują na cukrzycę typu 2 od 3 do 32 lat. Osoby te szczególnie zwracają uwagę na stężenie cu-kru we krwi, badając go samodzielnie kilka razy w ciągu dnia, systematycznie (ok. 3 razy dziennie). W tabeli 2 zawarto dane o tym, jak często badani wykonują pozostałe, ważne dla ich zdrowia badania.

Cukrzyca typu 2 bardzo często rozpozna-wana jest przypadkowo, np. podczas badań wykonywanych z powodu innych dolegliwo-ści. Osoby z nierozpoznaną przez lata tą cho-robą narażone są na poważne dla zdrowia po-wikłania przewlekłe. na podstawie zebranych danych można wywnioskować, że badani są w pełni świadomi znaczenia i zdyscyplino-wani w konieczności wykonywania badań kontrolnych.

Do najczęstszych schorzeń, na które uskar-żają się badani, należą: cukrzyca 56,9% (37 osób), podwyższone stężenie cholesterolu 55,3% (36 osób) i nadciśnienie tętnicze 50,7% (33 osoby). kolejną grupę stanowią choroby serca lub naczyń krwionośnych 35,4% (23 osoby) i choroby oczu 33,8% (22 osoby). W mniejszym stopniu ankietowani uskarżają się na choroby tarczycy 18,5% (12 osób), czę-ste bóle głowy 9% (9 osób), choroby nerek 8% (8 osób) i ostry ból w klatce piersiowej po in-tensywnym wysiłku 5% (3 osoby).

Ryc. 1. Aktywność zawodowa badanych

Tab. 2. Jak często ankietowani poddają się badaniom kontrolnym

Odpowiedzi Badania okulistyczne

Badania morfologiczne

Badania wydolności

nerek

Badania ekG

Pomiar glukozywe krwi

(w przychodni)

N % N % N % N % N %

Dwa razy w roku 13 20 21 32 13 20 17 26 13 20

Raz w roku 35 54 35 54 26 40 38 59 23 35

Częściej 13 20 7 11 4 6 4 6 13 20

nie wykonuję badań 3 5 2 3 22 34 5 8 12 19

Brak danych 1 1,0 – – – – 1 1,0 4 6,0

W. mIChalCZak, J. JaChaCyStyl życia chorych na cukrzycę 31ROZPRAWY NAUKOWE


Zdrowie jest niepodważalnie jedną z naj-większych wartości naszego życia. Aby cie-szyć się pełnią życia, należy uświadomić so-bie, jakie czynniki mają istotny wpływ na zdrowie i na co zwrócić szczególną uwagę. Żyje nam się łatwiej, jeśli odżywiamy się pra-widłowo, ćwiczymy, relaksujemy się, nie pali-my papierosów.

Do najważniejszych czynników, które zdaniem ankietowanych w największym stopniu decydują o stanie zdrowia, należą: aktywność ruchowa (58 osób), prawidłowe odżywianie się (48 osób), dobra opieka me-dyczna (32 osoby), stres (21 osób), uwarun-kowania genetyczne (16 osób), brak pracy (5 osób), zanieczyszczone środowisko oraz nadużywanie używek (po 1 osobie) (ryc. 2). Duży wynik, jaki otrzymała w tej ocenie ak-tywność fizyczna, jest z pewnością odzwier-ciedleniem edukacji i uczestnictwa bada-nych osób właśnie w opisywanym programie rekreacyjnym.

Cukrzyca należy do chorób, które wyma-gają szeroko rozumianej edukacji osób cho-rych i zagrożonych tą chorobą. na ryc. 3 za-znaczono źródła, z których badani czerpią swoją wiedzę diabetologiczną. Do najpopular-niejszych należą: prasa (w tym przede wszyst-kim czasopismo „Diabetyk”) – 30% (29 osób),

książki o tematyce diabetologicznej 27% (27 osób), lekarz i media 14% (28 osób razem), inne, czyli od rodziny, podczas szkoleń dla chorych na cukrzycę i indywidualnych konsul-tacji w kafejce internetowej „novowecafe” – 9% (9 osób). najrzadziej zasięgają informa-cji od pielęgniarki 6% (6 osób). niewielki udział w zaspokajaniu potrzeb wiedzy przez pielęgniarki jest pewnym zaskoczeniem, bo-

Ryc. 2. Czynniki wpływające na zdrowie w opinii badanych (liczba wskazań)

Ryc. 3. Z jakich źródeł badani czerpią informacje na temat łagodzenia objawów choroby



wiem integralną częścią omawianego projektu są punkty edukacyjne prowadzone w przy-chodniach rejonowych właśnie przez prze-szkolone pielęgniarki.

W części kwestionariusza weryfikującej styl życia badanych zamieszczono pytania do-tyczące: aktywności fizycznej badanych, spo-sobu odżywiania się, reagowania na stresy i uzależnień.

Podstawowym warunkiem zakwalifikowa-nia się do badań było uczestnictwo w zajęciach rekreacyjnych, które obejmowały gimnastykę przy muzyce lub zajęcia na basenie. należy przy tym zaznaczyć, że badani systematycznie brali w nich udział najdłużej przez 8 lat, a naj-krócej miesiąc. ryc. 4 ilustruje, w jakich for-mach aktywności fizycznej najliczniej uczest-niczą osoby grupy badanej.

Analizując powyższe wyniki, należy stwierdzić, że najpopularniejszymi formami aktywności fizycznej uprawianymi w czasie wolnym przez badanych są: gimnastyka przy muzyce – 42% (65 osób) i spacerowanie – 32% (49 osób). natomiast tylko 11% (17 osób) ko-rzysta z zajęć na basenie, 9% (14 osób) jeździ

na rowerze, 6% (10 osób) uprawia gimnastykę przy muzyce w domu, tańczy lub zajmuje się uprawą ogródka.

Zastanawiający jest fakt, że tak mało osób uczestniczy w proponowanych zajęciach re-kreacyjnych na basenie. Podstawowym powo-dem może być zła sytuacja finansowa – aż 36% ankietowanych (23 osoby). Dodać nale-ży, że zajęcia na sali są dla uczestników bez-płatne, a na basenie uczestnicy muszą zapłacić 8,00 zł (koszt wejścia na basen).

Ważnym elementem jest również częstotli-wość uczestnictwa w rekreacji. Chorym zaleca się, by podejmowali aktywność rekreacyjną 3–5 razy w tygodniu przez 20–60 minut. Ana-lizując wyniki badań własnych, zauważamy, że 58% badanych (38 osób) uprawia aktyw-ność fizyczną 4–3 razy w tygodniu, 23% (15 osób) 2 razy, 14% (9 osób) 5 i więcej, a 5% (3 osoby) aktywność fizyczną uprawia tylko raz w tygodniu (ryc. 5). Z kolei ryc. 6 przed-stawia liczbę godzin w tygodniu przeznaczo-nych przez ankietowanych na aktywność fi-zyczną. największą część swojego czasu wolnego (więcej niż 5 godzin w tygodniu) po-

Ryc. 4. Formy aktywności fizycznej stosowane przez badanych w czasie wolnym

Ryc. 5. Ilość czasu poświęcanego przez badanych na aktywność fizyczną w ciągu dnia



święca na różne formy aktywności 14% bada-nych (9 osób). Pozytywnym zjawiskiem jest również to, że w sumie aż 59% (37 osób) prze-znacza na aktywność 2–5 godzin w tygodniu. jednak 17% (11 osób) nie stosuje się do po-wyższych zaleceń, przeznaczając na aktyw-ność fizyczną tylko 1–2 godziny w tygodniu.

W kolejnym pytaniu „Czy chciałaby Pani/Pan przeznaczyć większą niż dotąd część swo-jego czasu wolnego na aktywność fizyczną?” aż 73% respondentów (46 osób) odpowiedziało twierdząco, a tylko 27% (17 osób) nie wyrazi-ło zainteresowania zwiększeniem tego limitu.

W soboty i niedziele, dni wolne od pracy, zazwyczaj mamy więcej czasu wolnego. ryc. 7 obrazuje, w jaki sposób badani wykorzystują swój czas wolny podczas weekendu.

jak stwierdzono, aż w 58% ankietowani re-alizują bierny model spędzania czasu wolnego w weekendy, przeznaczając go na: oglądanie Tv (23%), czytanie książek lub prasy (21%), inne (6%), wyjście do kina, teatru, muzeum (5%) i korzystanie z komputera (3%). nato-miast 42% wykorzystuje czas wolny na aktyw-ność fizyczną: spacer (24%), uprawa ogródka (12%) i jazda na rowerze (6%). jest to być może dowód na to, że znacznie trudniej jest samo-

Ryc. 6. Liczba godzin w tygodniu poświęconych przez badanych na aktywność fizyczną

dzielnie zorganizować sobie aktywne formy spędzania czasu wolnego (ryc. 7).

Ważną pozycję w ocenie stylu życia w pre-zentowanym kwestionariuszu zajęły pytania dotyczące sposobu odżywiania się. W odnie-sieniu do cukrzycy jest to szczególnie uzasad-nione, dieta bowiem poza wpływem na masę ciała decyduje również bezpośrednio o dyna-mice przemian metabolicznych (podobnie jak wysiłek fizyczny).

Podstawową, niezbędną zasadą dietetyczną dla chorych na cukrzycę typu 2 jest zachowanie w diecie właściwego doboru podstawowych składników pokarmowych: węglowodanów, które powinny dostarczać 50–60% wartości energetycznej diety, tłuszczów (20–30%) i biał-ka (10–20%). W związku z tym należy unikać diet wysokobiałkowych i tłustych. W diecie cukrzycowej powinno wystrzegać się również cukrów prostych, które są szybko wchłaniane z przewodu pokarmowego (glukoza, fruktoza, sacharoza, laktoza), a jeść raczej produkty za-wierające wielocukry – węglowodany (m.in. skrobię), w postaci ciemnego pieczywa, kasz, makaronu, ziemniaków oraz dużej porcji wa-rzyw i owoców. należy przy tym wystrzegać się widocznego i niewidocznego tłuszczu w po-

Ryc. 7. Sposoby spędzania przez badanych czasu wolnego w soboty i niedziele



karmach, przestrzegać spożywania produktów odtłuszczonych (mleka, serów itp.) lub chudych (wędlin, mięsa itp.). Ponadto z pożywieniem powinny być dostarczone wszystkie niezbędne dla organizmu składniki, takie jak witaminy i składniki mineralne, pierwiastki śladowe, włóknik pokarmowy, tak aby dodatkowo nie zażywać tabletek z witaminami, solami mine-ralnymi i innymi suplementami.

Analizując wyniki zamieszczone w części kwestionariusza oceniającej sposób odżywia-nia się, można zdecydowanie ocenić, iż badani mają podstawową wiedzę na temat zasad sto-sowania diety, a zachowanie stylu życia obej-mującego trwałą zmianę złych nawyków ży-wieniowych nie sprawia im trudności.

W okresie przeprowadzania badań 52% ankietowanych (34 osoby) deklarowało, że stosowało dietę (ryc. 8), najczęściej od mo-mentu pojawienia się choroby. W kompono-waniu swojej diety szczególną uwagę zwraca-no na ilościowe ograniczanie tłuszczów zwierzęcych (wystrzeganie się smażonego mięsa) i cukrów prostych, a spożywanie du-żych ilości warzyw i owoców.

jak przedstawia tabela 3, 33% ankietowa-nych (21 osób) spożywa cukry proste bardzo rzadko (okazjonalnie) lub w ogóle, odpowied-nio 76% (50 osób) i 53% (31 osób) codziennie spożywa owoce i warzywa. natomiast jakoś-ciowe spożycie węglowodanów, tłuszczów i białek przedstawia się następująco: 66% an-kietowanych (43 osoby) spożywa pieczywo jasne i ciemne w podobnych proporcjach, 63% (47 osób) zdecydowanie wybiera produkty

mięsne w postaci chudych ryb, chudych węd-lin i kurczaków bez skóry, a 69% badanych (45 osób) spożywa tłuszcze (smalec, masło, margaryna, oleje) w ilości mniejszej niż dwie łyżeczki dziennie. Zdecydowanie jest to impo-nujący wynik. niekorzystne jest jednak to, że aż 64% respondentów (45 osób) spożywa sól kuchenną dość często w niewielkich ilościach, a tylko 28% (18 osób) soli potrawy rzadko, a 8% w ogóle. W tym przypadku widoczna jest różnica w stosunku do zalecanych ilości soli kuchennej. Polski Zespół ds. realizacji naro-dowego Programu Zwalczania Cukrzycy wskazuje na ograniczanie spożycia soli do 6 g dziennie, ponieważ produkt ten zwiększa prawdopodobieństwo występowania nadciś-nienia tętniczego, a osoby chore na cukrzycę są na nie szczególnie podatne [3].

Spożywanie posiłków systematycznie o tej samej porze deklaruje 63% ankietowanych (41

Ryc. 8. Czy w obecnym stylu życia badani stosują dietę

Tab. 3. Ilość spożywanych przez osoby z grupy badanej słodyczy, owoców i warzyw*

Rodzaj produktu

Częstotliwość spożywania

codziennie 2–3 razy w tygodniu raz w tygodniu rzadziej

N % N % N % N %

Słodycze 12 18 20 31 12 18 21 33Owoce 50 76 11 17 1 2 3 5Warzywa 31 53 21 32 6 9 4 6

* Ankietowani często wskazywali więcej niż jedną odpowiedź, dlatego suma liczby wyborów jest większa od liczby badanych, a procent naliczono w stosunku do wszystkich wskazań.



osób), a aż 70% (45 osób) dodatkowo potwier-dza, że konsumuje potrawy powoli, w skupieniu. Zgodnie z zasadami dietetycznymi 46% bada-nych (30 osób) spożywa 5–6 posiłków dziennie, jednak duża liczba ankietowanych nie przestrze-ga tej reguły – w sumie 54% (35 osób) (ryc. 9). nie jest to wynik zadowalający, gdyż w większo-ści grupę badaną stanowią emeryci i renciści (82%), osoby nieczynne zawodowo, dysponują-ce przecież dużą ilością wolnego czasu.

W przeprowadzonym wywiadzie kwestio-nariuszowym w ocenie stylu życia badanych podjęto również kwestie chorobotwórczej roli stresu. W aspekcie fizjologicznym „stres jest to nadmierna reakcja organizmu na jakiekolwiek obciążenia, obejmująca zmiany neurohormo-nalne”. Określenie „nadmierne reakcje” jest ro-zumiane jako reakcje nieadekwatne w stosunku do bodźca (stresora) oraz do możliwości wyko-rzystania tych reakcji przez organizm. Streso-rem może być każdy czynnik środowiska ze-wnętrznego, wywołujący zakłócenie w śro- dowisku wewnętrznym organizmu (zaburzenie homeostazy). W prezentowanym opracowaniu określenia stres używa się w odniesieniu do ob-ciążeń czynnikami psychicznymi, emocjonal-nymi, społecznymi i neurowegetatywnymi.

Z punktu widzenia zmian patologicznych wy-wołanych stresem, największym zagrożeniem dla zdrowia i życia są zaburzenia w układzie krążenia (wzrost częstości skurczów serca, pod-wyższenie ciśnienia krwi), zaburzenia gospo-darki lipidowej (wzrost stężenia wolnych kwa-sów tłuszczowych, trójglicerydów i cholesterolu) [13]. Wydzielanie insuliny ulega zmniejszeniu, a ponadto pojawia się oporność tkanek na dzia-łanie insuliny. Istotny jest fakt, iż cukrzyco-twórcze działanie kortyzolu (jednego z gliko-kortykoidów) ulega szczególnemu nasileniu w stanie stresu. Stres może wówczas ujawnić także cukrzycę utajoną [6].

W części ankiety „umiejętność radzenia sobie ze stresem” zamieszczono między inny-mi pytania o sposób wyrażania emocji, umie-jętność koncentracji, jakość snu, świadome metody redukcji stresu.

u większości badanych – 71% (46 osób) świadomość stresu wywołuje reakcje pozy-tywne – mobilizuje do działania. jednak 29% (19 osób) pod wpływem tego czynnika przeży-wa silne napięcia emocjonalne, reagując nań lękiem lub załamując się (ryc. 10).

Zatrważające jest to, iż 43% (28 osób) nic w takiej sytuacji nie robi, biernie się temu pod-

Ryc. 9. Liczba posiłków spożywanych przez badanych w ciągu dnia

Ryc. 10. Wpływ stresu na osoby z grupy badanej



daje, 11% (7 osób) spożywa słodycze, a tylko 17% (11 osób) stosuje metody relaksacji. In-nych sposobów walki ze stresem (spacer, sen, modlitwa, słuchanie spokojnej muzyki) próbu-je 29% badanych (19 osób) (ryc. 11).

Spośród ankietowanych 50% (32 osoby) stwierdza, iż często denerwuje się w nieocze-kiwanych sytuacjach. natomiast 31% (20 osób) wykazuje zdenerwowanie w wyniku oczekiwania na coś. 52% badanych (42 osoby) ma pewne trudności z koncentracją lub często się rozprasza, a tylko 35% (23 osoby) potrafi zawsze łatwo skupić swoją uwagę na wykony-wanej czynności.

Częste sytuacje stresowe przekładają się na jakość snu. Odpowiedzi badanych potwierdza-ją tę tezę – aż 34% ankietowanych (22 osoby) ma trudności z zasypianiem, a ich sen jest nie-spokojny. również duża liczba respondentów – 40% (26 osób) – stwierdza, że ich jakość snu nie jest zadowalająca („czasami spokojny i głęboki”). jest to sytuacja zaskakująca, po-nieważ badani znaczną część swojego czasu wolnego poświęcają na aktywność fizyczną, której naturalnym efektem jest zmęczenie. Aby przywrócić homeostazę (równowagę), or-ganizm domaga się odpoczynku, w tym jednej z jego najważniejszych form – snu – w którego trakcie zachodzi wiele czynności mających

przywrócić organizmowi poziom pełnej dys-pozycji fizycznej i psychicznej.

Brak możliwości realizacji obranych sobie celów u większości respondentów ma podłoże finansowe. Sytuacja ta objawia się w wyraża-nych opiniach na temat obecnego życia ankie-towanych: 70% (46 osób) uważa swoje życie za przeciętne, 22% (14 osób) ocenia je jako ciekawe i urozmaicone, a 8% (5 osób) wypo-wiada się o swoim życiu jako smutnym i nud-nym (ryc. 12).

Ryc. 11. Sposoby radzenia sobie ze stresem przez badanych

Ryc. 12. Nastawienie osób z grupy badanej do obecnego życia

Cukrzyca stawia chorych w wielu trudnych sytuacjach, często ograniczając ich dotychcza-sowy styl życia. Z wypowiedzi badanych wy-nika, że trudności, jakie napotykają podczas choroby, to przede wszystkim: życie pod kon-trolą, ciągłe zażywanie leków i reżim diete-tyczny (75% badanych). W 11% jest to rezyg-nacja z dotychczasowych nawyków, a od 4 do 6% kłopotliwe zabiegi, duże koszty leczenia i życie pełne ograniczeń (ryc. 13).

Wypowiedzi osób badanych wskazują, że czują się przytłoczone nadmiarem obowiąz-ków wynikających z kontroli choroby.

Osoby, które dobrze radzą sobie w sytua-cjach trudnych, są pogodzone z faktem cho-roby i przejawiają pozytywne nastawienie do



przyszłości, aktywnie uczestniczą w walce z chorobą. Do najczęściej stosowanych spo-sobów radzenia sobie w chorobie ankietowa-ni zaliczają: aktywność fizyczną (24%), zdo-bywanie wiedzy o chorobie (20%), akceptację choroby (18%), zmianę stylu życia, zwłasz-cza nawyków żywieniowych (17%) i współ-pracę ze służbą zdrowia (12%). najrzadziej pojawiały się odpowiedzi dotyczące poszuki-wania wsparcia w religii, próby opanowania negatywnych emocji i zajmowania się rze-czami przynoszącymi relaks (od 4 do 2%) (ryc. 14).

reasumując, stwierdzić można, że cukrzy-ca oprócz dolegliwości fizycznych niesie ze sobą wiele problemów psychologicznych. Cią-gła obserwacja stanu zdrowia daje poczucie dyskomfortu, powoduje zniechęcenie u bada-nych perspektywami rozwoju choroby i prob-lemami ewentualnego leczenia.

Ocenę stylu życia w zastosowanym kwe-stionariuszu kończy część pytań poświęcona uzależnieniom. nikotyna, nadmierna ilość kofeiny, alkohol czy nadużywanie leków na-leżą do najpoważniejszych czynników ryzyka wielu chorób. u chorych na cukrzycę szcze-gólnie istotne jest szkodliwe działanie tych czynników zarówno na przemianę materii, jak i ich bezpośredni wpływ aterogenny i neuropatyczny.

Palenie papierosów powinno być bez-względnie wykluczone w stylu życia chorych na cukrzycę. Stwierdzono bowiem, iż u tych osób, jeśli nawet papierosów nie palą, częściej rozwija się miażdżyca, której konsekwencją jest wiele chorób serca i naczyń. Tak więc, jeśli oso-ba chorująca na cukrzycę pali papierosy, to ry-zyko wystąpienia choroby wieńcowej, zawału serca, nagłego zgonu, miażdżycy zrostowej tęt-nic kończyn dolnych, udaru mózgu jest wielo-krotnie większe. jak przedstawia ryc. 15, 92% ankietowanych wystrzega się nałogu, jakim jest palenie tytoniu. Zadowalający jest fakt, że po-nad połowa badanych – 54% (35 osób) nigdy nie sięgnęła po papierosa, 20% (13 osób) po-zbyło się nałogu 11 lat temu lub wcześniej, a 18% (12 osób) 5–10 lat nie pali tytoniu. Tylko 5% (3 osoby) nie pozbyło się tego nałogu.

Ryc. 13. Trudności, z jakimi badani spotykają się podczas choroby

Ryc. 14. Sposoby radzenia sobie w chorobie (cukrzyca) przez badanych [%]



Z danych, które dotyczyły kontaktu z oso-bami palącymi w środowisku rodzinnym lub zawodowym, wynika, że 76% (50 osób) miesz-ka z osobami niepalącymi, 22% (14 osób) z osobą palącą przez 2 lata lub dłużej, a 2% (1 osoba) pracuje wśród palaczy przez 2 lata lub dłużej.

na pytanie dotyczące ilości spożywanych napojów zawierających kofeinę 66% (43 oso-by) ankietowanych odpowiedziało, iż wypija jedną (lub mniej) filiżankę kawy dziennie, 25% (16 osób) spożywa dwie lub trzy filiżanki dziennie, 6% (4 osoby) w ogóle nie pije napo-jów zawierających kofeinę, a tylko 3% (2 oso-by) wypija cztery lub więcej filiżanek kawy dziennie (ryc. 16).

Stosunek grupy badanej do spożywania na-pojów alkoholowych pokazano na ryc. 17. jak można zauważyć, 56% (37 osób) badanych spożywa napoje alkoholowe w dozwolonej ilo-ści, czyli jeden drink zawierający 15 g czystego alkoholu dziennie lub rzadziej, 42% (27 osób) w ogóle nie pije napojów alkoholowych, a 2% (1 osoba) przyznaje, że pije więcej niż jeden drink dziennie.

należy wyjaśnić, że zgodnie z aktualnymi publikacjami umiarkowane spożycie alkoholu może zwiększać stężenie „dobrego cholestero-lu” (frakcji HDl) i wpływa na obniżenie cho-lesterolu lDl. Alkohol w korzystny sposób oddziałuje na procesy biochemiczne związane z krzepnięciem krwi, przeciwdziałając tworze-

Ryc. 15. Stosunek badanych do palenia papierosów

Ryc. 16. Dzienne spożycie przez badanych napojów zawierających kofeinę

Ryc. 17. Ilość spożywanych przez badanych napojów alkoholowych



niu się zakrzepów, złożonych z płytek krwi i fibryny. Zwiększa także stężenie substancji hamującej krzepnięcie krwi (prostacykliny) i enzymu rozpuszczającego skrzepliny (akty-wator plazminogenu). Ochronny wpływ alko-holu przed chorobą wieńcową jest wyraźniej-szy u osób z cukrzycą w porównaniu z osobami zdrowymi. Wynika to z faktu, że u chorych na cukrzycę częściej współistnieją zaburzenia li-pidowe krzepnięcia krwi oraz inne powikłania związane z rozwojem przedwczesnej miażdży-cy [17]. Analizując uzyskane wyniki badań własnych, stwierdzić należy, że również i w tej kwestii chorzy właściwie stosują zalecenia medyczne.

uświadomienie sobie przez ankietowanych negatywnych skutków palenia papierosów, spożywania w nadmiernych ilościach napojów alkoholowych i napojów zawierających kofei-nę w pełni odzwierciedlają wyniki badań. można stwierdzić, iż konsekwencje, jakie nie-sie za sobą nieprzestrzeganie zaleceń dotyczą-cych wymienionych nałogów, są doskonale znane wśród osób grupy badanej.

jak wiadomo, charakterystyczną cechą sta-rzenia się jest stopniowa utrata zdolności przy-stosowywania się do zmian środowiska ze-wnętrznego. Stąd też nowo wykryta choroba i dolegliwości z nią związane stwarzają lu-dziom w sędziwym wieku o wiele większe problemy niż młodym. W toku badań nad sty-lem życia osób chorych na cukrzycę typu 2 i zagrożonych tą chorobą stwierdzono, że oso-by biorące w nich udział (średnia wieku 63,1 roku) są zdyscyplinowane i konsekwentne w realizacji stylu życia odpowiedniego dla ich zdrowia.

DYSkuSjA

Potrzebę intensyfikacji metod leczenia cuk-rzycy postulują najpoważniejsze ośrodki zaj-mujące się tą chorobą. Głównym kierunkiem poszukiwania nowych metod jest przede wszystkim intensyfikacja insulinoterapii oraz wprowadzanie nowych generacji leków hipo-glikemizujących. Potwierdzeniem takiego kie-runku są zakończone w 1993 r. w uSA wielo-

ośrodkowe, randomizowane badania Diabetes Control and Complication Trial [za: 18]. W programie tym uczestniczyło 1441 chorych na cukrzycę, a czas obserwacji wynosił 6,5 roku. Wyniki badań dowiodły, że intensywna insulinoterapia pozwala nie tylko na bardzo dobre wyrównanie cukrzycy, ale także – co jest niezwykle istotne – na znaczne ogranicze-nie i opóźnienie wystąpienia powikłań naczy-niowych. Wyniki te, choć zebrane dla cukrzy-cy typu 1, mogą odnosić się przez ekstrapolację do cukrzycy typu 2 (do tej pory nie przeprowa-dzono prób na podobną skalę w tej grupie cho-rych). jednakże u chorych na cukrzycę typu 2, zwłaszcza w starszym wieku – z obniżonym progiem odczuwania hipoglikemii (neuro-patią), z licznymi współistniejącymi schorze-niami oraz mających znaczne trudności w przestrzeganiu i realizowaniu skomplikowa-nych zaleceń – możliwości intensyfikacji le-czenia hipoglikemizującego są znacznie ogra-niczone. należy również pamiętać o tym, że także w badaniach nad stosowaniem hipogli-kemizujących leków doustnych wykazano wiele skutków ubocznych, przeciwwskazań i ograniczoną w czasie skuteczność. Podobne uwagi można kierować do metod farmakolo-gicznego obniżania masy ciała. Przedstawione poważne ograniczenia w stosowaniu inten-sywnej farmakoterapii skłaniają do poszuki-wań innych, uzupełniających metod leczenia.

Omówione w tej pracy badania potwierdzi-ły możliwość zastosowania systematycznej aktywności ruchowej jako środka w kształto-waniu prozdrowotnych zachowań i stylu życia osób chorych na cukrzycę typu 2. Zastosowa-na w badaniach własnych metoda treningu zdrowotnego, oparta na programie autorskim, jest układem organizacyjno-metodycznym za-pewniającym bezpieczne i efektywne wyko-rzystanie zwiększonej aktywności fizycznej w terapii cukrzycy, profilaktyce powikłań cukrzycowych oraz redukcji wielu czynników ryzyka – ich ilości i jakości. Wykorzystanie pracy mięśniowej jest oprócz terapii farmaceu-tycznej i diety ważnym elementem algorytmu leczenia cukrzycy typu 2. Wykorzystanie re-kreacyjnego treningu zdrowotnego może być



jednym z zasadniczych czynników kreowania właściwej postawy wobec choroby, samokon-troli, podnoszenia jakości życia i zachowania zdrowia. Cukrzyca jest wprawdzie chorobą ciężką, prowadzącą często do śmierci, lecz jednocześnie uważa się, że możliwe jest osiąg-nięcie w cukrzycy zdrowia – zdrowia uwarun-kowanego. Do jego osiągnięcia niezbędny jest zdrowy styl życia, którego elementami, szcze-gólnie ważnymi w tym kontekście, są: reduk-cja lub utrzymanie należnej masy ciała, stoso-wanie właściwej diety cukrzycowej (ilościowo i jakościowo), wykluczenie nałogów (palenia tytoniu, nadużywania alkoholu, kawy, mocnej herbaty, nadużywania leków), redukcja stresu (właściwy stosunek do siebie, własnej choro-by, do innych ludzi), a zwłaszcza syste-matyczna i właściwie dobrana aktywność fi-zyczna.

Samo uprawianie rekreacji, choć bezpo-średnio nie wpływa na redukcję wymienionych czynników ryzyka, może być niezależnym, istotnym czynnikiem wspomagającym zacho-wania prozdrowotne [10, 12]. jak wykazano w badaniach, wprowadzenie systematycznej aktywności ruchowej może w istotny sposób wpływać na zmianę i ocenę stylu życia, a w dal-szych prognozach i oczekiwaniach wydłużać okres życia oraz podnosić jego jakość [21].

Zastosowany w opisanym eksperymencie program treningu zdrowotnego dla osób cho-rych na cukrzycę typu 2 w ogólnych założe-niach jest zgodny z zaleceniami dotyczącymi programowania takiej formy zajęć [5, 20]. Podstawową wadą przedstawianych w dostęp-nym piśmiennictwie opisów zdaje się być zbyt duża doza uogólnień i brak pogłębionych ba-dań w tym zakresie. Problem doboru właści-wych form i obciążeń w leczniczych ćwicze-niach rekreacyjnych jest zresztą postrzegany także przez innych autorów [16, 23]. Fakty ukazują jednak co innego. Z badań nad uczest-nictwem w kulturze fizycznej społeczeństwa polskiego przeprowadzonych i opracowanych w Wydziale Ochrony Zdrowia, kultury Fi-zycznej i Turystyki oraz w Departamencie Warunków Życia Głównego urzędu Staty-stycznego w Warszawie wynika, że wśród ba-

danych (11 354 osób w wieku 40 lat i więcej) 28,2% zadeklarowało, że w analizowanym okresie (od 1.10.1998 do 30.09.1999) uczest-niczyło w rekreacji ruchowej (choćby spora-dycznie lub okazjonalnie), 24,9% stwierdziło, że robiło to wcześniej (przed wspomnianym okresem), a pozostali (46,9% badanych) odpo-wiedzieli, że nigdy nie brali udziału w zaję-ciach sportowo-rekreacyjnych. należy wspo-mnieć przy tym, że do zajęć rekreacyjnych zaliczono także brydża, szachy i gry świetlico-we (gry bardzo często deklarowane przez oso-by starsze). najwyższe odsetki uczestników rekreacji zanotowano (co oczywiste) w gru-pach wiekowych 10–14 (64,7%) i 15–19 lat (54,5%), 20–24 lat (34,2%), 50–54 lat (12,7%) i wśród osób 75-letnich i starszych (4,2%) [22]. Często w odpowiedziach jedyną liczącą się formą wymienianą przez respondentów było spacerowanie (łączone z drogą do pracy i zakupami), a tak realizowana aktywność fi-zyczna nie mieści się w zasadzie w żadnych zalecanych normach fizjologicznych dotyczą-cych oddziaływania bodźcowego. Dodatko-wym niesprzyjającym czynnikiem w systema-tycznym stosowaniu spacerów i jazdy na rowerze jest również pogoda warunkująca w istotny sposób komfort i bezpieczeństwo podczas uprawiania form rekreacji.

Wśród argumentów, które decydowały o wyborze zaproponowanej w eksperymencie formy aktywności, uczestnicy wymieniali: grupowy charakter zajęć (grupa była koeduka-cyjna) oraz nieumiejętność podejmowania ćwiczeń samodzielnie (brak wystarczającej mobilizacji, nieznajomość właściwych ćwi-czeń). W wywiadzie osoby z grupy badanej przyznawały, że w okresie przerw (świąt, ferii, długich weekendów) ich aktywność znacznie malała.

Główną przyczyną, która zaważyła na de-cyzji podjęcia przedstawionego kierunku ba-dań, był brak w dostępnej literaturze fachowej szczegółowych opisów i programów zajęć ki-nezyterapeutycznych dla chorych na cukrzycę typu 2. Zwraca również uwagę znaczna różni-ca poglądów na temat doboru metod i obciążeń treningowych, które często bywają wręcz



skrajne – od bezwarunkowego zakazu upra-wiania sportu w cukrzycy [7] po doniesienia o zbyt małej efektywności stosowanych trady-cyjnie ćwiczeń bez obciążeń [8]. jedną z przy-czyn, które zadecydowały o pracy nad progra-mem treningu zdrowotnego dla chorych na cukrzycę typu 2, był również brak podobnych (stałych) zastosowań kinezyterapii (poza ośrodkami sanatoryjnymi) w strukturach po-wszechnej opieki medycznej w Polsce.

Czynnikiem podnoszącym wartość wyni-ków opisanych badań jest fakt, że zostały one przeprowadzone w naturalnych warunkach i naturalnym środowisku życia chorych osób. Wyniki badań realizowanych w sanatoriach [18] często są niemożliwe do przeniesienia na grunt codziennego życia pacjentów.

Wybór kwestionariusza do badania stylu życia można również uznać za możliwie opty-malny, nie znaleziono bowiem w dostępnym piśmiennictwie innych standaryzowanych me-tod badania stylu życia osób chorych na cu-krzycę typu 2. mimo że przyjęta po badaniach wstępnych ankieta spełniała zakładane normy, jej przystosowanie do specyfiki problemu (zwłaszcza specyfiki grupy badanej) mogłoby być większe. na przykład w części dotyczącej sposobu odżywiania się niewielka modyfika-cja pytań i ukierunkowanie ich w większym stopniu na dietę cukrzycową (rodzaj i ilość spożywanych cukrów, wymienniki węglowo-danowe – jednostki chlebowe) byłaby cennym wskaźnikiem uzupełniającym ocenę. W pra-cach nad modyfikacją opisanego testu należa-łoby także punktację oceny aktywności fi-zycznej wiązać nie tyle z wyborem formy ćwiczeń fizycznych (gier, biegów, pływania), ile z intensywnością podejmowanych wysił-ków. Wystarczająco precyzyjne i nieskompli-kowane jest użycie do takiej oceny pomiaru wartości tętna (w badaniach własnych zastoso-wano monitorowanie tętna podczas ćwiczeń), wymaga to jednak najczęściej udziału trenera lub instruktora, sprzętu (sporttestery) lub znacznych umiejętności samokontroli i duże-go samozaparcia. Dostosowanie omawianego kwestionariusza do potrzeb badań osób cho-rych na cukrzycę powinno uwzględniać także

w większym stopniu samą rolę aktywności fi-zycznej, adekwatnie do znaczenia aktywności fizycznej w leczeniu cukrzycy i profilaktyce powikłań tej choroby.

WnIOSkI

Na podstawie przedstawionych wyników ba-dań stwierdzono słuszność postawionej hipo-tezy, iż udział osób w realizowanym przez Akademię Wychowania Fizycznego progra-mie urzędu miasta Wrocławia pt. „jak żyć z cukrzycą” przynosi wymierne i możliwe do oceny efekty w postaci zmian w zakresie stylu życia.

uzyskane dzięki badaniom naukowym od-powiedzi na pytania badawcze wykazują, że realizowany program jest istotnym i skutecz-nym czynnikiem warunkującym prozdrowotne sposoby zachowania.

1. Idea programu, jaką jest prowadzenie aktywnego stylu życia, ma za zadanie wskazać, iż zwiększony wysiłek fizycz-ny jest jednym z czynników zmniejsza-jących ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 lub rozwoju dalszych powikłań związanych z tą chorobą. Dzięki reali-zowanemu programowi „jak żyć z cuk-rzycą” aktywność fizyczna stała się głównym punktem spędzania czasu wolnego osób grupy badanej w trakcie tygodnia. W toku zajęć realizowane są: gimnastyka przy muzyce, w której uczestniczą wszyscy badani, oraz ćwi-czenia w wodzie na basenie – 9% (14 osób). Głównym powodem tak niskiej frekwencji osób w zajęciach na basenie są ograniczenia finansowe responden-tów. Do najliczniej stosowanych form aktywności ruchowej podejmowanych samodzielnie przez ankietowanych w czasie wolnym należą: spacerowanie – 32% (49 osób), jazda na rowerze – 9% (14 osób), gimnastyka przy muzyce w domu, taniec lub uprawa ogródka – 6% (10 osób).

2. Większość odpowiedzi udzielanych przez ankietowanych potwierdzała po-



zytywny wpływ aktywnego stylu życia na ich samopoczucie, lecz aż 58% z nich nie potrafi samodzielnie zorganizować form aktywności ruchowej podczas weekendu. Sytuacja ta świadczy o ni-skiej motywacji osób badanych lub bra-ku umiejętności podejmowania samo-dzielnych starań w celu zaprojektowania czasu wolnego tak, aby był on zgodny z zaleceniami zdrowotnymi.

3. Posiadanie odpowiedniego poziomu wiedzy na temat zasad dietetycznych bezpośrednio znajduje zastosowanie w życiu codziennym respondentów. modyfikacja stylu życia obejmująca trwałą zmianę złych nawyków żywie-niowych nie sprawia ankietowanym trudności. Wysokie oceny uzyskane przez respondentów w części dotyczą-cej reżimu dietetycznego i jednocześ-nie ich bardzo wysoka aktywność fi-zyczna mogą potwierdzać znany z piśmiennictwa fakt, że dyscyplina związana z systematyczną aktywnością fizyczną ułatwia przestrzeganie okre-ślonych zasad postępowania także w innych dziedzinach życia.

4. Wystąpienie jakiejkolwiek choroby wywołuje ogromny stres, który ma ne-gatywny wpływ na jakość życia. jak wynika z danych opartych na zebra-nym materiale, u większości badanych, tj. 71% (46 osób) stres wywołuje reak-cje pozytywne – mobilizuje ich do działania. Tak wysoki wynik uzyskany przez grupę badaną może być efektem prowadzenia aktywnego stylu życia, a również odpowiedzią na fakt, że w objętych programem ćwiczeniach stosowane są metody relaksacyjne. niepokojące jest jednak to, że część (11%, tj. 7 osób) ankietowanych, zna-jąc konsekwencje dotyczące spożywa-nia cukrów prostych, w dalszym ciągu próbuje stłumić stres, zajadając się sło-dyczami.

5. Z powyższych danych można też wy-wnioskować, że systematyczne stoso-

wanie aktywności fizycznej może przy-czynić się również do podejmowania wysiłku zmierzającego do modyfikacji stylu życia w innych ważnych dla zdro-wia elementach (odpowiednia dieta, unikanie używek, radzenie sobie w sy-tuacjach stresowych itp.).

BIBlIOGrAFIA[1]B. Bień, m. Górska, Cukrzyca wieku podeszłe-go. Diabetologia Polska, 1997, 4, 2, 114–124. [2]S. Buczek, e. jabłoński, Analiza żywienia ko-biet chorych na cukrzycę typu 2 stosujących diety redukcyjne sporządzane dwoma różnymi sposoba-mi. Medycyna Metaboliczna, 2003, 7, 3, 10–16. [3]A. Cichocka, W.B. Szostak, Dieta w praktyce dia-betologicznej. Medycyna po Dyplomie, wyd. spe-cjalne marzec–kwiecień, 2000, 52–60. [4]j.A. Col-well, Cukrzyca. nowe ujęcie diagnostyki i leczenia. urban & Partner, Wrocław 2004. [5]A. Czyżyk, Pa-tofizjologia i klinika cukrzycy. PWn, Warszawa 1997. [6] A. Dawidowicz, Cukrzyca. Wiedza Po-wszechna, Warszawa 1975, 225–228. [7]A. Dziak, k. nazar (red.), medycyna Sportowa. PTmS, War-szawa 1991. [8]j. eriksson, S. Taimela, k. eriks-son, S. Parviainen, j. Peltoten, u. kujala, resistan-ce training in the treatment of non-insulin-dependent diabetes mellitus. Int J Sports Med, 1997, 18, 4, 242–246. [9]Z. jethon, Styl życia – definicja, zna-czenie, możliwości pomiaru. Oświata Zdrowotna, Biuletyn medyczno-informacyjny, 1994, 55, 37–41. [10]Z. jethon, niska aktywność ruchowa a zdro-wie. [W:] j.B. karski (red.), Promocja zdrowia, wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia. Ignis, Warszawa 1992, 217–227.[11] m. knapik-kordecka, Czynniki zagrożenia cukrzycą i jej zapobieganie. [W:] r. Adamiec (red.), Cukrzyca. monografia dla studentów medycyny i lekarzy. Am, Wrocław 1994, 10–14. [12]H. kuń-ski, Wpływ obciążeń w treningu zdrowotnym na wskaźniki zdrowia pozytywnego u osób dorosłych. [W:] T. Wolańska (red.), Aktywność fizyczna a zdrowie. Biblioteka Polskiego Towarzystwa na-ukowego kultury Fizycznej. Warszawa 1995, III, 17–24. [13]W. michalczak, Wpływ treningu rekre-acyjnego na styl życia osób chorych na cukrzycę typu 2. [W:] A. Abramczyk, j. Łopatyński, W. Pru-ska (red.), Cukrzyca. Problem społeczny. Zakład Pielęgniarstwa Społecznego Akademii medycznej, Wrocław 2002, 101–108. [14]m. michałków, kwe-stionariusz oceny psychofizycznej. Kultura Fizycz-na, 1988, 3–4, 8–11. [15]A. nazim, Z. Szybiński,



m. Szurkowska, epidemiologia cukrzycy typu 2 – założenia metodyczne i pierwsze wyniki. Diabe-tologia Polska, 1999, 6, 1, 19. [16]P. Oja, recepta na zdrowe ćwiczenia fizyczne – dozowanie wysił-ków fizycznych. [W:] T. Wolańska (red.), Aktyw-ność fizyczna a zdrowie. Biblioteka Polskiego Towarzystwa naukowego kultury Fizycznej. Warszawa 1995, 5–16. [17] G. Pacyk, Alkohol a cukrzyca. Gazeta o cukrzycy, 2003, 35, 4–5. [18]I. Ponikowska, j. Chojnowski, e. Szymańska, Wpływ leczenia redukującego masę ciała na stężenie fi-brynogenu u otyłych chorych na cukrzycę typu 2. Diabetologia Polska, 1998, 5, 4, 326–331. [19]Z. Szczeklik-kumala, A. Czech, j. Tatoń, Taktyka prewencji cukrzycy typu 2. [W:] A. Abramczyk, j. Łopatyński, W. Pruska (red.), Cukrzyca. Prob-lem społeczny. Zakład Pielęgniarstwa Społeczne-

go Akademii medycznej, Wrocław 2002, 20–36. [20]j. Tatoń, Diabetologia kliniczna. PZWl, War-szawa 1986.[21]P.A. Torjesen, k.I. Birkeland, S.A. Anderssen, I. Hjermann, I. Holme, P. urdal, lifestyle Changes may reverse Development of the Insulin resis-tance Syndrome. Diabetes Care, 1997, 20, 1, 26–31. [22] Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej (w okresie 1 x 1998–30 Ix 1999). Infor-macje i opracowania statystyczne. GuS, Warszawa 2000. [23] B. Wit, m. Przewęda, A. Dentkowski, e. Cendrowska, m. kogut, A. rakowska, metody oceny oddziaływania różnych form wysiłków re-kreacyjnych na organizm człowieka. [W:] T. Wo-lańska (red.), Aktywność fizyczna a zdrowie. Biblio-teka Polskiego Towarzystwa naukowego kultury Fizycznej. Warszawa 1995, 25–34.

WPrOWADZenIe

Zgodnie z założeniami Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) koncepcja jakości życia uwarunkowana sta-nem zdrowia (Health related quality of live – HrqOl) obejmuje funkcjonowanie jednost-ki w obszarach: fizycznym, psychicznym i społecznym. każdy z obszarów jakości życia może być dzielony tak, by zawierał wskaźniki charakterystyczne dla badanej populacji [3].

Pojęcie jakości życia uwarunkowanej sta-nem zdrowia stanowi obecnie najczęściej sto-sowaną bazę empirycznej oceny jakości życia w naukach medycznych. jest to związane ze

zmianą, jaką dokonała WHO, opracowując w 1991 r. nową definicję jakości życia i nowe narzędzie do badania. jak więc widać, efekt oceny tak rozumianej jakości życia jest często łączony ze stanem zdrowia lub choroby [3].

na szczególną uwagę zasługuje definicja jakości życia według WHO, która wskazuje na subiektywizm jakości życia i jej wielowymia-rowość. jakość życia to kompleksowy sposób oceny przez badanego: zdrowia fizycznego, stanu emocjonalnego, niezależności od oto-czenia, relacji ze środowiskiem oraz osobi-stych wierzeń i przekonań. Związek duchowo-ści z jakością życia oferuje jednostce prawo do

eugeniusz Bolach, Bartosz Bolach, Paweł JadachAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

jakośĆ Życia oSÓB NiepełNoSpRawNych poRuSzajĄcych SiĘ Na wÓzku iNwalidzkim w zaleŻNości od aktywNości zawodowej

aBStRaCt

Quality of life of person on invalid’s wheelchair depending on professional activity incompetent

In spite of the promotion of the integration idea, disabled people come across obstacles in the environment where they live and work; that is why the purpose of this research was: a) to estimate the quality of life of working disabled people on wheelchairs, a comparison of the research results with a group of unemployed disabled people, b) to determinate the infl uence of employment on the sense of purpose in life and motivation to undertake activi-ties by the disabled.With reference to the research purpose mentioned above, the following hypothesis have been formulated: the quality of life of the working disabled people on wheelchairs in re-searched domains diff er from the quality of life the unemployed disabled people. employ-ment is the factor which infl uences the higher quality of life of the working disabled in a supported work places.45 disabled people on wheelchairs took part in the study. In search for the answers to the examined issues, a diagnostic opinion poll was used. the questionnaires used during the research were based on Nottingham health Profi le NhP and Quality of live Index QlI.the research results show that on the grounds of the subjective functioning estimation, the quality of life of employed disabled people is much higher in all the domains in comparison with the results achieved in the group of unemployed disabled people. the professional career of people with disabilities signifi cantly improves their quality of life.key words: quality of life, disability, professional activity


e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa 4�ROZPRAWY NAUKOWE


samodzielnego definiowania sensu życia i wła-snej wizji świata [3–5].

Cel PrACY

mimo szeroko propagowanej idei integracji, osoby niepełnosprawne napotykają wiele utrudnień w życiu codziennym. Zjawisko ze-pchnięcia na margines życia społecznego wi-doczne jest w sferze relacji interpersonalnych w środowisku zamieszkania i pracy. Większa satysfakcja życiowa wiąże się z pozytywną sa-mooceną i pragnieniem rozwoju jednostki, po-mnażając motywację w zakresie terapii i reha-bilitacji.

Celem pracy było:a) dokonanie oceny jakości życia osób nie-

pełnosprawnych poruszających się na wózkach inwalidzkich aktywnych za-wodowo i porównanie wyników badań z wynikami grupy niepełnosprawnych bezrobotnych poruszających się na wóz-kach inwalidzkich,

b) określenie wpływu zatrudnienia na po-czucie sensu życia i motywację do po-dejmowania działań.

HIPOTeZA

jakość życia aktywnych zawodowo osób nie-pełnosprawnych poruszających się na wóz-kach inwalidzkich różni się w badanych dzie-dzinach od jakości życia bezrobotnych osób niepełnosprawnych poruszających się na wóz-kach inwalidzkich. Zatrudnienie jest czynni-kiem sprzyjającym poczuciu wyższej jakości życia osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładach pracy chronionej.


Badanie zostało przeprowadzone wśród 45 osób niepełnosprawnych poruszających się na wózkach inwalidzkich. Wiek badanych kształ-tował się w przedziale od 30 do 45 lat, przy średniej wieku 37,5 roku. Badanie zostało przeprowadzone w domach pomocy społecz-nej we Wrocławiu przy ul. karmelkowej i rę-

dzińskiej oraz w zakładach pracy chronionej elektromechanicznej Spółdzielni Inwalidów „elWAT” i „Impel” S.A. we Wrocławiu.

Ze względu na aktywność zawodową doko-nano podziału materiału badań na dwie grupy:

I. Osoby niepełnosprawne poruszające się na wózkach inwalidzkich aktywne za-wodowo (20 osób, przy średniej wieku 34,6 roku),

II. Osoby niepełnosprawne poruszające się na wózkach inwalidzkich bezrobotne (25 osób, przy średniej wieku 37,4 roku).

W badaniach wykorzystano kwestionariu-sze opracowane na podstawie Profilu Zdrowia nottingham (nottingham Health Profile nHP) oraz Wskaźnika jakości Życia (quality of live Index qlI).

kwestionariusz oceny jakości życiaA. Płeć: k, m. B. Wiek ……lat. C. Wykształ-cenie: wyższe, średnie, zawodowe, podstawo-we. D. Sytuacja zawodowa: pracuję, nie pracu-ję.

Część IZaznacz tylko jedną odpowiedź (tak lub nie)1. Czy Twój obecny stan zdrowia powoduje problemy z:

a) pracą zarobkową? tak nie,b) dbaniem o dom? tak nie,c) życiem towarzyskim poza domem? tak

nie,d) życiem towarzyskim w domu? tak nie,e) seksem? tak nie,f) zainteresowaniami i hobby? tak nie,g) wakacjami (wyjazdy latem lub zimą,

weekendy itp.)? tak nie.

Część IIZaznacz odpowiedź, która jest najbardziej zbliżona do Twojej sytuacji.1. Aktywność (w ciągu ostatniego tygodnia):

a) pracowałem lub uczyłem się w pełnym wymiarze, na dotychczasowym stano-wisku, lub zajmowałem się domem, lub uczestniczyłem w działalności społecznej,

e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa 4� ROZPRAWY NAUKOWE


b) pracowałem lub uczyłem się w pełnym wymiarze, na dotychczasowym stano-wisku, lub zajmowałem się domem, lub uczestniczyłem w działalności społecz-nej, lecz wymagałem znacznej pomocy, lub pracowałem w znacznie skróconym wymiarze pracy, w warunkach zakładu pracy chronionej,

c) nie pracowałem ani nie uczyłem się, ani nie zajmowałem się domem,

2. Życie codzienne:a) byłem samowystarczalny w spożywaniu

posiłków, myciu się, korzystaniu z toa-lety, ubieraniu się, korzystałem z trans-portu publicznego,

b) wykonywałem powyższe czynności ży-cia codziennego, ale z pomocą, wyko-nywałem tylko łatwe zadania,

c) nie wykonywałem powyższych czynno-ści i/lub nie opuszczałem domu,

3. Zdrowie:a) mam dobre samopoczucie lub czuję się

bardzo dobrze przez prawie cały czas,b) tracę energię lub nie czuję się powyżej

przeciętnej częściej niż od czasu do czasu,c) czuję się bardzo chory lub „podle”, wy-

glądam na osłabionego przez większą część dnia,

4. Pomoc:a) byłem w dobrych stosunkach z otocze-

niem i otrzymywałem silne wsparcie od co najmniej jednego członka rodziny/lub przyjaciela,

b) wsparcie otrzymywane lub odczuwane było ograniczone ze strony rodziny lub przyjaciół lub spowodowane moim sta-nem,

c) pomoc ze strony rodziny lub przyjaciół okazała się sporadyczna lub udzielana tylko w razie absolutnej konieczności,

5. Ogólne wrażenie:a) jestem zrównoważony, akceptuję i kon-

troluję swoją sytuację i otoczenie,b) sprawy wymykają się czasem spod mo-

jej kontroli lub miewam okresy ewiden-tnego niepokoju i depresji,

c) jestem poważnie zmieszany, bardzo za-lękniony, niespokojny, w depresji,

6. kontakt z ludźmi (integracja społeczna):a) utrzymuję dobre kontakty z ludźmi, wi-

duję się z każdą osobą, z którą zechcę, i poznaję nowych ludzi,

b) utrzymuję dobre kontakty z ludźmi, któ-rych znam, ale czuję się nieswojo wobec nieznajomych,

c) nie widuję się z nikim, oprócz osoby opiekującej się mną, nie mam przyjaciół i nikt mnie nie odwiedza,

7. Zaspokajanie potrzeb (samowystarczalność ekonomiczna):

a) stać mnie na wszystko, czego potrzebu-ję, dysponuję wystarczającą kwotą na zakup sprzętu pomocniczego,

b) mam wystarczająco środków na zaspo-kojenie podstawowych potrzeb, ale za-leżny jestem od pomocy socjalnej w związku z dodatkowymi wydatkami związanymi z moim zdrowiem,

c) jestem zależny od pomocy socjalnej lub pomocy innych ludzi, nie stać mnie na zaspokojenie wszystkich potrzeb.

WYnIkI

Charakterystyka grup badawczychBadanie przeprowadzono wśród 45 osób nie-pełnosprawnych poruszających się na wózkach inwalidzkich, w tym 20 niepełnosprawnych ak-tywnych zawodowo (44,4%) i 25 niepełno-sprawnych bezrobotnych (55,6%) (ryc. 1).

Ryc. 1. Niepełnosprawni według aktywności zawodowej



Wśród badanych znalazło się 19 kobiet (42,2%) i 26 mężczyzn (57,8%). Z badanych osób niepełnosprawnych 4 miały wykształcenie wyższe (8,9%), 20 osób (44,4%) wykształcenie średnie, 15 osób (33,3%) zawodowe, a 6 osób (13,4%) podstawowe. W grupie 20 niepełno-sprawnych aktywnych zawodowo były 4 ko-biety (20%) i 16 mężczyzn (80%).

Wśród badanych osób niepełnosprawnych aktywnych zawodowo dominowało wykształ-cenie średnie u 12 osób (60%) i zawodowe – 4 osoby (20%). Wykształcenie podstawowe odnotowano u 1 osoby (5%), a wyższe u 3 osób (15%) (ryc. 2).

Wśród 25 bezrobotnych osób niepełno-sprawnych było 15 kobiet (60%) i 10 męż-czyzn (40%).

Z badanych osób niepełnosprawnych bez-robotnych 1 osoba (4%) była z wykształce-niem wyższym. Dominowało wykształcenie zawodowe – 11 osób (44%) i średnie – 8 osób (32%); podstawowe miało 5 osób (20%) (ryc. 3).

CHArAkTerYSTYkA PrOBlemóW OSóB nIePeŁnOSPrAWnYCH

nA PODSTAWIe CZęŚCI I kWeSTIOnArIuSZA

Grupę osób niepełnosprawnych objęto bada-niem kwestionariuszem składającym się z dwóch części. Pytania zawarte w części I opracowane na podstawie Profilu Zdrowia nottingham (nottingham Health Profile nHP) dotyczyły problemów wynikających z obecne-go stanu zdrowia. Badany miał za zadanie za-znaczyć przy danym problemie tylko jedną odpowiedź (tak lub nie).

na ryc. 4 zobrazowano niskie w stosunku do wartości niepełnosprawnych bezrobotnych wartości uzyskane w grupie niepełnospraw-nych aktywnych zawodowo w zakresie odczu-wanych problemów wynikających z obecnego stanu zdrowia. Aż 52% niepełnosprawnych bezrobotnych miało problemy z dbaniem o dom, a tylko 45% aktywnych zawodowo wskazało na ten problem. 64% niepełnospraw-nych bezrobotnych miało problem z życiem towarzyskim poza domem i 48% w domu, a niepełnosprawni aktywni zawodowo odpo-wiednio tylko w 50% i 30% stwierdzili, że po-ruszanie się na wózku inwalidzkim powodo-wało u nich problemy z zawieraniem znajomości i prowadzeniem życia towarzy-skiego zarówno w domu, jak i poza nim.

Wielu badanych, zarówno niepełnospraw-nych bezrobotnych (84%), jak i niepełnospraw-nych aktywnych zawodowo (65%), miało prob-lemy z życiem intymnym. Wózek inwalidzki był czynnikiem ograniczającym poznanie part-nera. Osoby te bały się odrzucenia, odtrącenia, krępowały się. Ograniczone kontakty z ludźmi, a także brak środków finansowych spowodo-

Ryc. 2. Niepełnosprawni aktywni zawodowo według wykształcenia

Ryc. 3. Niepełnosprawni bezrobotni według wykształcenia

e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa 4� ROZPRAWY NAUKOWE


wały, że 60% niepełnosprawnych bezrobotnych wskazało na problemy z rozwijaniem zaintere-sowań i hobby, natomiast tylko 45% niepełno-sprawnych aktywnych zawodowo odczuwało te problemy.

Podobnie przedstawiała się sytuacja zwią-zana z turystyką. niepełnosprawni aktywni zawodowo, z racji tego, że mieli lepszy kon-takt z ludźmi, więcej środków finansowych i dostęp do różnych organizacji, potrafili lepiej i częściej zorganizować sobie czas wolny, w tym wakacje czy też różnego rodzaje wyjaz-dy. Dlatego zapewne tylko 35% z nich stwier-dziło, że obecny stan ich zdrowia powodował problemy z turystyką. niestety, aż 68% niepeł-nosprawnych bezrobotnych wskazało na ten problem.

OCenA jAkOŚCI ŻYCIA BADAnYCH GruP nA PODSTAWIe CZęŚCI II

kWeSTIOnArIuSZA

Oceny jakości życia niepełnosprawnych bez-robotnych i aktywnych zawodowo dokonano na podstawie Wskaźnika jakości Życia. Bada-ne osoby niepełnosprawne miały za zadanie odpowiedzieć na siedem pytań. każde z nich zawierało trzy odpowiedzi, z których badany musiał wybrać tylko jedną, najbardziej zbliżo-

ną do jego sytuacji. Odpowiedzi na poszcze-gólne pytania zostały zilustrowane i opisane na rycinach.

Aktywność (w ciągu ostatniego tygodnia)na ryc. 5 widać, że aż 45% niepełnospraw-nych aktywnych zawodowo wskazało, iż pracowało lub uczyło się w pełnym wymia-rze, na dotychczasowym stanowisku, lub zajmowało się domem, uczestniczyło w dzia-łalności społecznej (a). Żadna z badanych osób niepełnosprawnych bezrobotnych nie zaznaczyła tej odpowiedzi jako najbardziej zbliżonej do swojej obecnej sytuacji, 60% niepełnosprawnych bezrobotnych i 55% nie-pełnosprawnych aktywnych zawodowo przy- znało, że pracowało lub uczyło się w pełnym wymiarze, pracowało na dotychczasowym stanowisku, zajmowało się domem lub uczestniczyło w działalności społecznej, wymagało też znacznej pomocy, lub praco-wało w znacznie skróconym wymiarze pra-cy, np.: w warunkach zakładu pracy chro-nionej (b). Aż 40% niepełnosprawnych bezrobotnych nie pracowało, nie uczyło się i nie zajmowało się domem (c). Żadna z osób badanych aktywnych zawodowo nie udzieli-ła takiej odpowiedzi.

Ryc. 4. Problemy związane z obecnym stanem zdrowia



Życie codzienneAż 75% niepełnosprawnych aktywnych zawo-dowo było samowystarczalnych w spożywa-niu posiłków (ryc. 6), myciu się, korzystaniu z toalety, ubieraniu się i korzystaniu z trans-portu publicznego (a). 25% niepełnospraw-nych aktywnych zawodowo wykonywało po-wyższe czynności z pomocą innych, radząc sobie w łatwych zadaniach (b).

Aż 56% bezrobotnych niepełnosprawnych przyznało, że nie wykonywało powyższych czynności i nie opuszczało domu (c). Żadna z pracujących niepełnosprawnych osób nie udzieliła takiej odpowiedzi. 24% niepełno-sprawnych bezrobotnych przyznało, że wy-konywali większość czynności przy pomocy innych osób (b) i 20% z nich było samowystarczalnych w wykonywaniu czynności życia codziennego (a).

Ponad dwa razy więcej niepełnosprawnych aktywnych zawodowo było samowystarczal-

nych w wykonywaniu czynności życia codzien-nego w porównaniu z bezrobotnymi. niepełno-sprawni aktywni zawodowo byli zdecydowanie bardziej zaradni i samodzielni. Większy kontakt ze światem zewnętrznym mógł być czynnikiem motywującym do aktywnego radzenia sobie z trudami codzienności.

Zdrowie40% niepełnosprawnych aktywnych zawodo-wo i 8% niepełnosprawnych bezrobotnych stwierdziło (ryc. 7), że miało dobre samopo-czucie lub czuli się bardzo dobrze przez pra-wie cały czas (a). Odpowiednio 50% i 48% wskazało, że traciło energię lub nie czuło się powyżej przeciętnej (b).

natomiast tylko 10% niepełnosprawnych aktywnych zawodowo i aż 44% niepełno-sprawnych bezrobotnych przyznało, że czuli się bardzo chorzy lub „podle”, wyglądali na osłabionych przez większą część dnia (c).

Ryc. 5. Charakterystyka aktywności obu grup badawczych

Ryc. 6. Charakterystyka samowystarczalności w życiu codziennym obu grup badawczych

e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa �0 ROZPRAWY NAUKOWE


Na samopoczucie i zdrowie bardziej narze-kały osoby niepełnosprawne bezrobotne – wie-le z nich czuło się „podle” i źle. Było to za-pewne związane z rzadkim opuszczaniem własnego mieszkania, kłopotami finansowy-mi, brakiem kontaktu z ludźmi. Taka sytuacja pogłębiała w niepełnosprawnych poczucie „podłości”, użalania się nad sobą i rozmyśla-nia o własnym inwalidztwie, wzmagała w nich poczucie dyskomfortu i dyssatysfakcji. Osoby bardziej aktywne miały więcej energii, nie od-czuwały tak silnego zmęczenia.

Pomocna ryc. 8 widać, że 50% niepełnosprawnych aktywnych zawodowo było w dobrych stosun-kach z otoczeniem i otrzymywało silne wspar-cie od co najmniej jednego członka rodziny lub przyjaciela (a), a tylko 20% bezrobotnych udzieliło takiej odpowiedzi.

Wśród niepełnosprawnych bezrobotnych 40% skarżyło się, że wsparcie otrzymywane

lub odczuwane było ograniczone ze strony ro-dziny lub przyjaciół lub spowodowane ich sta-nem (b) i tyle samo osób uznało, że pomoc ze strony rodziny lub przyjaciół okazała się spo-radyczna lub udzielana tylko w razie absolut-nej konieczności (c). Te problemy odczuwało odpowiednio 30 i 20% niepełnosprawnych ak-tywnych zawodowo.

Taka różnica w odczuwaniu wsparcia i po-mocy między osobami niepełnosprawnymi bezrobotnymi a aktywnymi zawodowo była wywołana niską samooceną, uczuciem wyob-cowania i inności. Osoby bezrobotne prawdo-podobnie izolowały się od otoczenia i przez to również wzmagało się w nich uczucie samot-ności.

Ogólne wrażenieZa zrównoważonych, akceptujących, kontro-lujących swoją sytuację i otoczenie (a) uważa-ło się aż 60% niepełnosprawnych aktywnych zawodowo i tylko 12 % niepełnosprawnych

Ryc. 7. Charakterystyka zdrowia obu badanych grup

Ryc. 8. Charakterystyka odczuwanej i otrzymywanej pomocy w obu grupach badawczych

e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa �1ROZPRAWY NAUKOWE


bezrobotnych (ryc. 9). 32% niepełnospraw-nych bezrobotnych miewało okresy ewiden-tnego niepokoju, depresji i poczucie, że spra-wy wymykają się czasem spod ich kontroli (b), a jedynie 25% aktywnych zawodowo zauwa-żało u siebie ten problem.

niepokojące było to, że aż 56% niepełno-sprawnych bezrobotnych było poważnie zmie-szanych, bardzo zalęknionych, niespokojnych i w depresji (c), podczas gdy tylko 15% niepeł-nosprawnych aktywnych zawodowo miało po-dobne odczucia.

Taka różnica w postrzeganiu siebie była zapewne spowodowana niskim mniemaniem o sobie bezrobotnych osób niepełnospraw-nych, które uważały, że są zdane na łaskę in-nych, do niczego nieprzydatne, pokrzywdzone i bez szans na lepszą przyszłość dla siebie. re-alizująca się zawodowo jednostka uzyskiwała pewność w działaniu, nawiązywała kontakty interpersonalne, „wyzbywała się poczucia by-cia ciężarem”.

Ryc. 9. Ocena siebie w obu badanych grupach

Ryc. 10. Charakterystyka relacji z ludźmi w obu badanych grupach

kontakt z ludźmi (integracja społeczna)nowych ludzi poznawało, widywało się

z kim chce i utrzymywało z ludźmi dobre kon-takty (a) aż 70% niepełnosprawnych aktyw-nych zawodowo i tylko 24% niepełnospraw-nych bezrobotnych (ryc. 10).

20% aktywnych zawodowo utrzymywało dobre kontakty z ludźmi, których znało, ale czuło się nieswojo wobec nieznajomych (b). Z kolei wśród niepełnosprawnych bezrobot-nych 36% udzieliło takiej odpowiedzi.

niestety, aż 40% niepełnosprawnych nie-pracujących nie widywało się z nikim prócz opiekuna, nie miało przyjaciół i nikt ich nie odwiedzał (c), a tylko 10% niepełnosprawnych pracujących przyznało się do tego.

Zapewne przeszkodami w nawiązywaniu stosunków interpersonalnych był wygląd ze-wnętrzny oraz bariery architektoniczne. Pracu-jące osoby niepełnosprawne miały większą szansę na zawieranie nowych znajomości, a także intensywniej i częściej kontaktowały



Ryc. 11. Ocena samowystarczalności ekonomicznej obu badanych grup

się z ludźmi. Osoby te w większym stopniu były usprawniane w sferze społecznej, ponie-waż przebywały wśród ludzi. Włączenie ich do życia w społeczeństwie zapewniało im wszechstronny rozwój, w szerszym zakresie zaspokajały swoje potrzeby biologiczne i psy-chiczne.

Zaspokajanie potrzeb (samowystarczalność ekonomiczna)

25% niepełnosprawnych aktywnych zawodo-wo i 8% niepełnosprawnych bezrobotnych przyznało (ryc. 11), że stać ich było na wszystko, czego potrzebowali, dysponowali wystarczającą ilością środków na zakup sprzętu pomocniczego (a). 50% niepełno-sprawnych aktywnych zawodowo i 32% bez-robotnych wyznało, że miało wystarczająco środków na zaspokojenie podstawowych po-trzeb, ale zależało od pomocy socjalnej z po-wodu dodatkowych wydatków związanych z ich zdrowiem (b).

25% niepełnosprawnych aktywnych zawo-dowo i aż 60% bezrobotnych przyznało, że było zależnych od pomocy socjalnej lub in-nych ludzi, nie stać ich było na zaspokojenie wszystkich potrzeb (c).

Działalność zarobkowa w życiu osób poru-szających się na wózku inwalidzkim odgrywa-ła bardzo ważną rolę. Podnosiła ona jakość ich życia dzięki możliwości zdobywania środków na własne utrzymanie, pozwalała czuć się po-trzebnym i użytecznym. Dzięki temu byli jed-nostkami niezależnymi finansowo.

DYSkuSjA

jakość życia to zjawisko niejednorodne, nie-dające określić się w kilku niepodważalnych słowach. Termin „jakość życia” może być więc używany zamiennie z innymi określenia-mi, takimi jak np. postrzegany stan zdrowia, funkcjonalny, satysfakcja z życia, własna po-myślność, dobrostan psychiczny, poczucie szczęścia.

Badacze zajmujący się tym zagadnieniem byli zgodni co do tego, że jakość życia [5]:

a) była zdeterminowana przez ludzkie po-trzeby, przekonania, poglądy, wartości,

b) stanowiła kategorię dynamiczną, zmien-ną w czasie i przestrzeni,

c) była odczuciem bardzo osobistym, zin-dywidualizowanym i dla różnych ludzi,

d) miała różne znaczenia,e) uzależniona była od presji społecznych

i ich zmian.niepełnosprawność stanowiła powszechny

problem współczesnego świata. Codzienne ży-cie osoby niepełnosprawnej związane było z dylematami wyboru i pozostawało zazwy-czaj w dysproporcji do możliwości człowieka zdrowego. Osoby niepełnosprawne ruchowo musiały zmagać się z wieloma problemami emocjonalnymi wynikającymi ze zdeformo-wania ciała. Z jednej strony dysfunkcja rucho-wa zaburzała piękno i harmonię ciała, uderza-jąc w poczucie własnej wartości, w tym w „specyficzny obraz własnego ciała”. Z dru-giej ograniczała funkcjonalność fizyczną w życiu codziennym, wymuszając zależność

e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa �3ROZPRAWY NAUKOWE


od otoczenia. W tej sytuacji pojawiało się real-ne zagrożenie w zakresie realizacji potrzeb psychicznych, takich jak: potrzeba bezpie-czeństwa, uznania, niezależności, osiągnięć, samorealizacji i innych. Ze względu na zróżni-cowane ograniczenia, osoba niepełnosprawna poruszająca się na wózku podejmowała trud budowania poczucia własnego zadowolenia i satysfakcji życiowej uwarunkowanej nieza-leżnością w podejmowaniu decyzji i sposobem funkcjonowania w społeczeństwie.

W niniejszej pracy podjęto próbę oceny jakości życia osób niepełnosprawnych poru-szających się na wózkach inwalidzkich w za-leżności od aktywności zawodowej. Dokona-no porównania wyników badań grupy niepełnosprawnych bezrobotnych z wynika-mi grupy niepełnosprawnych aktywnych za-wodowo.

jakość życia osób niepełnosprawnych ak-tywnych zawodowo była istotnie wyższa prak-tycznie we wszystkich badanych dziedzinach. Stwierdzono, że grupa bezrobotnych osób nie-pełnosprawnych uzyskała istotnie niższe niż niepełnosprawni aktywni zawodowo rezultaty w badaniach dotyczących poszczególnych dziedzin jakości życia.

Bezrobocie sprawiało, że w życiu osoby niepełnosprawnej żadna z trzech podstawowych funkcji pracy – dochodowa, rehabilitacyjna oraz społeczna – nie była realizowana. Brak pracy zaburzał system celów oraz ideałów życiowych, negatywnie wpływał na bieg dalszego życia, burzył nie tylko system wartości, ale także życie rodzinne. Bezrobocie jest swoistym dramatem życiowym człowieka [1, 2]:

– zaburza relacje rodzinne – zagraża ist-nieniu oraz funkcjonowaniu rodziny, rodzi lęk o jej bezpieczną egzystencję, budzi poczucie beznadziejności,

– marginalizuje pozycję osoby bezrobotnej w społeczeństwie: niepełnosprawność w połączeniu z bezrobociem wywołuje po-czucie własnej niskiej wartości, poczucie bezsensu życia, co w osobach słabych psychicznie rodzi tendencje do ucieczki, burzy system wartości jednostki, jej po-czucie własnej tożsamości.

niepełnosprawne osoby bezrobotne znaj-dowały się w wyjątkowo trudnej sytuacji ży-ciowej: przez utratę zdolności pełnej adaptacji do życia – na skutek niepełnosprawności oraz braku pracy – miały utrudnioną możliwość re-alizacji ról społecznych, gorzej funkcjonowały w społeczeństwie, miały zaniżoną samoocenę (aż 56% badanych niepełnosprawnych bezro-botnych było poważnie zmieszanych, bardzo zalęknionych, niespokojnych i w depresji, podczas gdy tylko 15% niepełnosprawnych aktywnych zawodowo miało podobne odczu-cie, a za zrównoważonych, akceptujących, kontrolujących swoją sytuację i otoczenie uważało się aż 60% niepełnosprawnych ak-tywnych zawodowo i tylko 12% niepełno-sprawnych bezrobotnych), co przeszkadzało im w przezwyciężaniu sytuacji trudnych. ma-jąc świadomość własnej odmienności, ograni-czali swe kontakty do kręgu osób niepełno-sprawnych bezrobotnych, co sprzyjało tenden- cjom izolacyjnym [1].

Przebywając w środowisku ludzi podob-nych do siebie, tracili ambicje, obniżali swoją wartość, traktowali siebie jako bardziej nie-sprawnych, niż faktycznie byli. Takie podej-ście było wygodniejsze dla nich samych. Często nie zdawali sobie sprawy, że w ten sposób robią sobie krzywdę. Ograniczenie aktywności pociągało za sobą dalsze konse-kwencje. Pojawiał się ból i zmęczenie. Osoby bardziej aktywne miały więcej energii, nie odczuwały tak silnego zmęczenia. 40% nie-pełnosprawnych aktywnych zawodowo i 8% bezrobotnych stwierdziło, że miało dobre sa-mopoczucie lub czuło się bardzo dobrze przez prawie cały czas. natomiast tylko 10% nie-pełnosprawnych aktywnych zawodowo i aż 44% bezrobotnych przyznało, że czuli się bardzo chorzy lub „podle”, wyglądali na osła-bionych przez większą część dnia.

Osoby poruszające się na wózku inwalidz-kim miały również problemy z nawiązywa-niem kontaktów. Wstydzili się swego kale-ctwa, zwykle pozostawali w domu, nie wychodzili do ludzi. Do tego dochodziły ba-riery architektoniczne i jeszcze większy strach przed nimi.



Badania własne wykazały, że prawie po-łowa niepełnosprawnych niepracujących nie widywała się z nikim prócz opiekuna, nie miała przyjaciół i nikt ich nie odwiedzał. Tylko nieznaczna grupa osób niepełno-sprawnych pracujących przyznawała się do tego. Aktywność zawodowa pozwalała im na większą intensywność i częstotliwość kontaktów z ludźmi, akceptację wspólnych systemów wartości, norm i ocen. Integracja umożliwiała pomyślny rozwój, poszerzanie swoich zainteresowań i wspólną pracę z oso-bami pełnosprawnymi.

kolejnym, bardzo ważnym czynnikiem określającym jakość życia osób poruszających się na wózku inwalidzkim była turystyka, rekre-acja, sport i wypoczynek. Wdrażanie do życia społeczno-koleżeńskiego to sprawdzone formy podnoszenia jakości życia.

Podobnie przedstawiała się sytuacja z tury-styką. niepełnosprawni aktywni zawodowo z racji tego, że mieli lepszy kontakt z ludźmi, więcej środków finansowych i dostęp do róż-nych organizacji, potrafili lepiej i częściej zor-ganizować sobie czas wolny, w tym wakacje czy też różnego rodzaje wyjazdy.

Poprzez te czynniki (integracja społeczna, hobby, turystyka, sport) jakość życia osób po-ruszających się na wózku inwalidzkim znacz-nie się podniosła.

Praca zawodowa kompensowała osobie niepełnosprawnej ograniczenia wynikające z niepełnosprawności. Aktywność zawodo-wa sprzyjała poczuciu własnej wartości i po-szerzała kontakty społeczne. użyteczność koncepcji jakości życia w procesie rehabili-tacji niepełnosprawnych była widoczna za-równo w literaturze, jak i w badaniach włas-nych. Znaczącą rolę w rehabilitacji spo- łecznej pełniła aktywizacja zawodowa. Pracująca niepełnosprawna osoba według rutkowskiej [4] była bardziej pewna siebie i swobodniej nawiązywała kontakty między-ludzkie.

na podstawie badań własnych można było odnotować pozytywne oddziaływanie pracy w zakresie poczucia jakości życia i poczucia sensu życia badanych.

WnIOSkI

1. jakość życia osób niepełnosprawnych aktywnych zawodowo w subiektywnej ocenie ich funkcjonowania była istotnie wyższa we wszystkich dziedzinach w porównaniu z grupą bezrobotnych osób niepełnosprawnych.

2. Wielu badanych, zarówno niepełno-sprawnych bezrobotnych (84%), jak i niepełnosprawnych aktywnych zawo-dowo (65%), miało problemy z życiem intymnym.

3. Ponad dwa razy więcej niepełnospraw-nych bezrobotnych niż aktywnych za-wodowo stwierdziło, że ich obecny stan zdrowia powodował problemy ze spę-dzaniem wolnego czasu i turystyką.

4. Ponad dwa razy więcej niepełnospraw-nych aktywnych zawodowo niż bezro-botnych było samowystarczalnych w wykonywaniu czynności życia co-dziennego.

5. Prawie cztery razy więcej niepełno-sprawnych bezrobotnych w stosunku do aktywnych zawodowo przyznało, że czuli się bardzo chorzy lub „podle”, wy-glądali na osłabionych przez większą część dnia.

6. Tylko 12% niepełnosprawnych bezro-botnych w stosunku do 60% niepełno-sprawnych aktywnych zawodowo ak-ceptowało siebie i swoją sytuację.

7. Trzy razy więcej niepełnosprawnych aktywnych zawodowo niż bezrobotnych zawierało nowe znajomości, brało ak-tywny udział w życiu społecznym.

8. Ponad dwa razy więcej niepełnospraw-nych aktywnych zawodowo w porówna-niu z bezrobotnymi było samowystarczal-nych ekonomicznie.

9. Praca zawodowa osób niepełnospraw-nych istotnie poprawiała ich jakość życia.

BIBlIOGrAFIA[1] A. nowak, Bezrobocie wśród osób niepełno-sprawnych. uniwersytet Śląski, katowice 2002.

e. BolaCh, B. BolaCh, P. JadaChJakość życia niepełnosprawnych a aktywność zawodowa ��ROZPRAWY NAUKOWE


[2]A. Przybyłka, Bezrobocie osób niepełnospraw-nych – przyczyny i konsekwencje. kIG-r, Warsza-wa 2007. [3] H. raspe, T. kohlmann, Disorders characterised by pain: a methodological review of population surveys. Journal of Epidemiology & Com- munity Heal, 1994, 48, 531–537. [4]e. rutkowska, Bóle krzyża – problem społeczny. Problemy rehabi-

litacji i zagadnienie pomocy społecznej osób nie-pełnosprawnych w Polsce. lider, lublin 2002. [5]S. Saxena, j. Orley, on behalf of the WHOqOl Group, quality of life assessment: the World Health Organization perspective. Eur Psychiatry, 1997, 12 (Suppl 3), 263s-266s.

WPrOWADZenIe

różne formy aktywności fizycznej mają zna-czący wpływ na samoocenę osoby niewidomej lub słabowidzącej. Samoocena stanowi cen-tralny składnik poczucia własnej wartości. jest ona zespołem sądów i opinii, które jednostka odnosi do swojej osoby. Pozytywna samooce-na ułatwia przystosowanie się do środowiska. W zakresie realnej, aktualnej samooceny nie stwierdzono różnic w grupie badanych ucz-niów niewidomych i widzących [13]. na kształtowanie pozytywnej samooceny niewi-domych mają wpływ m.in. [13]:

• zmniejszanie znaczenia czynników nie-korzystnie wpływających na samoocenę,

• stworzenie warunków większej integra-cji ze środowiskiem,

• uświadomienie niewidomym ich możli-wości i zalet,

• wytwarzanie szacunku do siebie i po-czucia własnej wartości przez pozytyw-ną ocenę posiadanych cech i możliwości zaspokajania potrzeb,

• umożliwienie różnych doświadczeń z zaangażowaniem własnego wysiłku w pokonywaniu trudności.

Wypracowanie skutecznych sposobów kon-trolowania i oceniania własnych zachowań oraz działań, przynoszących obiektywną informację o samym sobie, daje możliwość prawidłowego funkcjonowania człowieka. Okazją do tego może być między innymi aktywność ruchowa uprawiana zimą, wykorzystywana w rehabilita-cji osób niewidomych i słabowidzących. Opa-nowywanie kolejnych etapów czynności rucho-wej może spowodować, że uczucie słabości zostaje wypierane przez emocje pozytywne oraz sprawia, że samoocena rośnie. To także powoduje większą motywację do dalszej pracy [1, 3]. Głównym celem rehabilitacyjnym tego typu aktywności jest ruch i możliwość przeby-wania na świeżym powietrzu. Oddziaływania te przyczyniają się do hartowania organizmu, mają wpływ na poprawę sprawności fizycznej, a tym samym zwiększają samodzielność i możliwości osób niewidomych i słabowidzących [6, 12].

Do zimowych form aktywności ruchowej, które mogą z powodzeniem uprawiać osoby niewidome i słabowidzące, należą między in-nymi: narciarstwo zjazdowe [8, 15], narciar-stwo biegowe [5, 16, 17] snowboard, łyżwiar-stwo [2, 10] oraz zabawy na śniegu [3, 18].

dariusz Rutkowski*, elżbieta tabor*, magdalena kurek**

* DOLNOŚLĄSKA SZKOŁA WYŻSZA WE WROCŁAWIU** SPECJALNY OŚRODEK SZKOLNO-WYCHOWAWCZY DLA DZIECI NIEWIDOMYCH WE WROCŁAWIU

doSkoNaleNie umiejĘtNości NaRciaRSkich a jakośĆ Życia oSÓB Niewidomych i SłaBowidzĄcych

aBStRaCt

Improving skiing skills and the quality of life of blind and partially sighted people

the aim of the research work was to determine the level of quality of life of blind and visu-ally impaired children after a 10-day skiing camp, which was a pedagogical experiment. the conducted research proved a positive relationship between the increase in the level of skiing skills and the increase in self-assessment of the camp participants.key words: disabled person, skiing, quality of life, blind


d. RutkoWSkI, e. taBoR, m. kuRekumiejętności narciarskie osób niewidomych i słabowidzących ��ROZPRAWY NAUKOWE


Wymienione formy pozwalają również na realizację takich celów specjalnych, jak:

• kształtowanie orientacji w schemacie własnego ciała,

• kształtowanie orientacji przestrzennej,• kształtowanie orientacji słuchowej,• wyrabianie odwagi ruchowej połączonej

z pokonywaniem lęków,• wyrabianie wiary we własne siły i możli-

wości bez względu na stopień kalectwa,• kształtowanie potrzeby ruchu, która bę-

dzie jednocześnie dążeniem do wyrabia-nia trwałych nawyków ruchowych,

• rozwijanie zdolności i zainteresowań spor-towych mimo istniejącego kalectwa [12].

Powyższe cele mają swoje odbicie zarówno we wzroście możliwości motorycznych, jak i w poczuciu jakości życia osób z dysfunkcją zmysłu wzroku. jakość życia należy oceniać pod kątem możliwości i zasobów, jakimi dys-ponuje osoba niepełnosprawna, jej samopoczu-cia i stanu zdrowia oraz ograniczeń z zakresu sfery fizycznej, psychicznej i społecznej. Ocena jakości życia może mieć charakter poznawczy i/lub emocjonalno-przeżyciowy. Pierwsza z nich to ocena osobistych dokonań i umiejętno-ści (lub ich braku), druga to ocena poczucia za-dowolenia lub niezadowolenia z życia jako ca-łości albo jego różnych sfer [19].

Dlatego ważne jest opracowanie całościo-wych programów służących podnoszeniu po-ziomu jakości życia oraz większej satysfakcji z życia osób z niepełnosprawnością. różno-rodność form aktywności fizycznej sprzyja re-alizacji tego typu programów.

Przykładem może być kilkudniowy obóz narciarski, który jako eksperyment został zreali-zowany w celu sprawdzenia wpływu wzrostu umiejętności narciarskich na poczucie jakości życia badanych. Ze względu na specyfikę zajęć narciarskich dla osób z dysfunkcją narządu wzroku, podczas których potrzebna jest odpo-wiednia liczba instruktorów-przewodników, obozy mają charakter integracyjny [15]. ma-ciarz jako cel integracji społecznej osób niepeł-nosprawnych określa tworzenie w naturalnym środowisku społecznym warunków do ich roz-woju, nauki, pracy i spędzania czasu wolnego

[9]. Integracja w czasie wolnym od pracy, we-dług kossewskiej, jest to włączanie osób nie-pełnosprawnych w różne formy turystyki, spor-tu i rekreacji [7]. Aktywność taka umożliwia zwiększenie sprawności oraz polepszenie stanu zdrowia m.in. przez obcowanie z przyrodą, a także ułatwia nawiązywanie kontaktów spo-łecznych. Obóz narciarski ma głównie zapewnić dobre samopoczucie dzieciom, a początkowa za-bawa ma się przekształcić w naukę, która za-owocuje doskonaleniem umiejętności rucho-wych (pozwalających uczącemu się na prawie samodzielne poruszanie się po stoku), dzięki czemu polepszy się również samoocena i samo-poczucie uczestników obozu. Badania przepro-wadzone podczas integracyjnych zimowych form wypoczynku wykazały, że podnoszą one aktywność ruchową uczestników niepełnospraw- nych wzrokowo z poziomu niższego (w trakcie nauki szkolnej) do zbliżonego do pełnospraw-nych rówieśników [14].

Cel PrACY

Celem pracy było ustalenie poziomu jakości życia oraz postępów w technice narciarskiej osób niewidomych i słabowidzących, które uczestniczyły w 10-dniowym, integracyjnym obozie narciarskim.


Badaniami objęta była grupa ośmiu osób z róż-nymi dysfunkcjami narządu wzroku. W bada-niu uczestniczyło pięć dziewcząt i trzech chłopców, w tym jedna osoba niewidoma i sie-dem osób słabowidzących. Przedział wiekowy uczestników badań to: 14–20 lat. Wszystkie osoby miały wcześniej kontakt z narciarstwem zjazdowym, były uczestnikami podobnych obozów narciarskich.

metodę badawczą stanowił eksperyment pedagogiczny w formie zorganizowanego 10- -dniowego obozu narciarskiego dla dzieci nie-widomych i słabowidzących.

Do oceny poziomu jakości życia posłużyła ankieta, która miała na celu sprawdzenie, czy znacząco zmieniła się jakość życia i czy było

d. RutkoWSkI, e. taBoR, m. kuRekumiejętności narciarskie osób niewidomych i słabowidzących�� ROZPRAWY NAUKOWE


to związane z wynikami uzyskanymi w nar-ciarstwie zjazdowym. Składały się na nią 22 pytania dotyczące jakości życia, odczuć zwią-zanych z atmosferą panującą na obozie oraz odnoszące się do uzyskanych rezultatów w narciarstwie zjazdowym. Pytania umiesz-czone w ankiecie zostały zaczerpnięte i zmo-dyfikowane na potrzeby obozu z kwestionariu-sza SF–36 oraz ze Skali Hadsa [11].

Postępy uczestników w narciarstwie zjaz-dowym mierzono próbami zaczerpniętymi z pracy doktorskiej Haczkiewicza [4]. Z 10 prób wybrano 3, które stopniem trudności od-powiadały umiejętnościom, sprawności fi-zycznej i możliwościom wzrokowym uczest-ników obozu:

1. Zjazd w skos stoku.2. Pług ślizgowy.3. Łuki płużne.Wykonano badanie 1. na początku obozu

i badanie 2. na jego końcu. Za każdą bezbłędnie wykonaną próbę maksymalna liczba punktów wynosiła 10. Za błędy popełnione w stosunku do ustalonego wzorca technicznego odejmowa-ne były punkty karne. Ostateczny wynik pomia-ru stanowiła suma punktów.

WYnIkI

Poziom umiejętności narciarskich reprezento-wany przez uczestników obozu w badaniu 1. był dość zróżnicowany. Wyniki uzyskane w trakcie prób potwierdziły fakt wcześniejszej

nauki jazdy na nartach. Wszyscy badani uzy-skali lepsze wyniki w badaniu 2., a prawie po-łowa wyników miała wartość maksymalną.

Badania ankietowe dotyczyły dwóch ob-szarów narciarstwa zjazdowego i poczynio-nych postępów w jeździe oraz jakości życia i atmosfery panującej na obozie.

W części związanej z narciarstwem wszy-scy badani wyrażali zadowolenie z udziału w obozie. Wśród badanych nie było osoby, która by nie opowiadała najbliższym (rodzi-com, kolegom) o obozie. Siedmiu na osiem badanych było także zadowolonych z osiąg-niętych wyników w przeprowadzonych bada-niach. Oceniali swoje umiejętności narciarskie jako bardzo dobre – 5 uczestników i jako do-bre – 3 uczestników. uzyskane przez kolegów wyniki motywowały pozostałych uczestników do wzmożonej pracy nad sobą. jednak cieszyli się, gdy ktoś odnosił nawet najmniejsze sukce-sy w trakcie nauki. Wszyscy ankietowani za-mierzają uczestniczyć w następnych obozach narciarskich lub będą sami wyjeżdżać i dosko-nalić swoje umiejętności narciarskie.

W części związanej z jakością życia 4 uczestników ankiety odpowiedziało, że czu-ło radość przez cały czas trwania obozu. rów-nież 4 uczestników miało przez cały obóz mnóstwo energii i prawie nigdy nie czuło wy-czerpania. Tylko jeden uczestnik odpowie-dział, iż przez dłuższy czas był tak smutny, że nic nie było w stanie go rozweselić. Pytania dotyczące emocji, jak np. wybuchanie gnie-

Tab. 1. Zestawienie punktów uzyskanych w próbach narciarskich przez uczestników obozu (uczestnik O.B. nie mógł brać udziału w badaniu 2.)

lp. BadanyPróba 1 Próba 2 Próba 3

badanie 1 badanie 2 badanie 1 badanie 2 badanie 1 badanie 2

1. m.r. 4 6 4 6 4 82. O.B. 9 – 9 – 9 –3. k.W. 9 10 9 10 9 104. k.l. 8 10 6 10 8 105. D.m. 7 7 5 7 6 106. m.T. 10 10 9 10 8 107. B.O. 7 10 8 10 9 108. m.P. 4 6 4 6 4 8

d. RutkoWSkI, e. taBoR, m. kuRekumiejętności narciarskie osób niewidomych i słabowidzących ��ROZPRAWY NAUKOWE


wem czy poczucie wewnętrznego napięcia, podzieliły ankietowanych – 5 ankietowanych odpowiedziało, że nigdy w trakcie trwania obozu nie wybuchło gniewem, a 3 przyznało się, że takie sytuacje czasami miały miejsce. jednak większość uczestników czuła napięcie wewnętrzne tylko sporadycznie. uzyskane w trakcie trwania obozu wyniki przyczyniły się do tego, że uczestnicy zmienili swoje po-dejście do sukcesu (wzrosła motywacja do dal-szej pracy nad sobą) oraz do niepowodzeń (uczestnicy są na nie bardziej odporni – tak od-powiedziało 3 ankietowanych). Odpowiedzi na pytanie dotyczące ograniczeń w wykony-waniu typowych czynności po zakończonym obozie (np. wchodzenie po schodach czy 10-mi- nutowy spacer) wykazały, że obóz nie wpłynął znacząco na wykonanie podstawowych co-dziennych czynności. Według większości uczestników (6 ankietowanych), twierdzenie o większej zapadalności na choroby przez oso-by niewidome niż pełnosprawne jest zdecydo-wanie fałszywe. Tylko dwóch udzieliło odpo-wiedzi, że przeważnie zgadzają się z tym stwierdzeniem. Czterech ankietowanych uzna-ło, że ich zdrowie jest w doskonałej formie, a oczekiwanie pogorszenia swojego zdrowia uznali za zdecydowanie fałszywe.

PODSumOWAnIe

Przeprowadzone badania ukazały, że uzyskane dobre wyniki w badaniach sprawdzających wybrane ewolucje narciarskie mają znaczący wpływ na jakość życia uczestników obozu. można zauważyć zależność, którą potwierdza-ją osiągnięte wyniki: im wyższe oceny uzyska-ne w narciarstwie zjazdowym, tym zadowole-nie uczestników jest większe, rośnie ich samoocena i jednocześnie jakość życia ulega poprawie. uczestnicy mają świadomość, że nie są gorsi od osób pełnosprawnych i że mogą brać udział w takich samych formach aktyw-ności fizycznej.

Poza głównym celem obozu, czyli ustale-niem, czy zaszły widoczne zmiany w jakości życia dzieci niewidomych i słabowidzących po przebytym 10-dniowym obozie narciar-

skim, uzyskano także takie efekty, jak: przeby-wanie na świeżym powietrzu i hartowanie or-ganizmu, kontakty z osobami pełnosprawnymi, czyli integracja społeczna, pogłębianie nawy-ku aktywności fizycznej uczestników, podno-szenie poziomu sprawności fizycznej. na pod-stawie wyników ankiety dotyczącej odczuć po przebytym obozie można stwierdzić, że uczest-nicy byli bardzo zadowoleni z udziału w obo-zie i jego formuły.

WnIOSkI

1. Obóz znacząco wpłynął na jakość życia osób niewidomych i słabowidzących w nim uczestniczących. Są bardziej od-porne na spotykające ich niepowodze-nia.

2. Po zakończonym obozie uczestnicy byli zadowoleni z udziału w nim. uzyskane wyniki w narciarstwie zjazdowym oce-niali jako dobre lub bardzo dobre, co świadczy o ich poczuciu zadowolenia.

3. Po zakończonym obozie wszyscy uczestnicy deklarowali chęć wzięcia udziału w następnych organizowanych obozach zimowych.

4. 10-dniowy obóz narciarski przyczynił się do podniesienia umiejętności nar-ciarskich uczestników. Poprawiła się technika wykonania poszczególnych prób.

BIBlIOGrAFIA[1]j. Drabik, Aktywność fizyczna w edukacji zdro-wotnej społeczeństwa. Cz. I. AWF, Gdańsk 1995. [2] j. Dziedzic, Wychowanie fizyczne niewido-mych. PZWS, Warszawa 1960. [3] k. Gawlik, A. Zwierzchowska, Wychowanie fizyczne niewido-mych i słabo widzących. AWF, katowice 2004. [4] B. Haczkiewicz, Czynniki warunkujące przyrost sprawności narciarskiej. Praca doktorska, WSWF, Wrocław 1969. [5]j. Hrušak, lyžowání zdravotně postižených. Česká škola. Skaz lyžařů České repu-bliky, Praha 1999. [6] m. jagusz, Samokontrola i samoocena w wychowaniu fizycznym. AWF, Wrocław 1994. [7]j. kossewska, uwarunkowania postaw. nauczyciele i inne grupy zawodowe wobec integracji szkolnej dzieci niepełnosprawnych. Pra-

d. RutkoWSkI, e. taBoR, m. kuRekumiejętności narciarskie osób niewidomych i słabowidzących�0 ROZPRAWY NAUKOWE


ce Monograficzne Akademii Pedagogicznej w Kra-kowie, 2000, 271. [8]B. kowalska, Znaczenie nar-ciarstwa zjazdowego w rehabilitacji osób niepełnosprawnych na przykładzie inwalidów wzro-ku. [W:] Conference Proceedings – Physical educa-tion and Sport 2002. Technicka univerzita v liber-ci, liberec 2002, 59–62. [9]A. maciarz, Z teorii i badań społecznej integracji dzieci niepełnospraw-nych, Impuls, kraków 1999. [10] A. marchewka, Wychowanie fizyczne specjalne. AWF, kraków 1999.[11]j. meyza, jakość życia w chorobie nowotworo-wej. Centrum Onkologii im. m. Curie-Skłodow-skiej, Warszawa 1997. [12] P. Oleś, S. Steuden, j. Toczołowski, jak świata mniej widzę: zaburzenia widzenia a jakość życia. Towarzystwo naukowe kul, lublin 2002. [13] Z. Palak, A. Olszak, Z problematyki samooceny młodzieży niewidomej. Przegląd Tyflologiczny, 1991, 1–2, 60–73. [14]D. rutkowski, Aktywność ruchowa jako forma re-habilitacji młodzieży oraz dzieci niewidomych i słabowidzących na przykładzie zimowych obozów

integracyjnych. [W:] B. Cytowska, B. Wilczura (red.), Dziecko z zaburzeniami rozwoju. konteksty diagnostyczne i terapeutyczne. Impuls, kraków 2005, 243–255. [15]D. rutkowski, m. Wieczorek, Oczekiwania dzieci niewidomych wobec nauczy-ciela wychowania fizycznego – raport z badania. [W:] T. koszczyc, m. lewandowski, W. Starościak (red.), Wychowanie i kształcenie w reformowanej szkole. AWF, Wrocław 2007, 52–56. [16]F. Sche-rer, Freizeitsportarten für Blinde. [W:] F. Scherer (red.), Sport mit blinden und sehbehin-derten kindern und jugendlichen. reihe motorik, Bd. 4, Hofmann, Schorndorf 1983. [17]A. Sikor-ska, Orientacja przestrzenna i wychowanie fizycz-ne. [W:] jakubowski S. (red.), Poradnik dydaktycz-ny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gim-nazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzący-mi. men, Warszawa 2001. [18] A. Wyszyńska, Psychologia defektologiczna. PWn, Warszawa 1987. [19]j. Zabłocki, Wprowadzenie do rewalida-cji. Wyd. Adam marszałek, Toruń 1997.

Wojciech Wiliński1, dariusz Rutkowski2, ewa Łaźnia3

1AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU2 DOLNOŚLĄSKA SZKOŁA WYŻSZA WE WROCŁAWIU

3 ZESPÓŁ SZKÓŁ NR14 WE WROCŁAWIU

iNtegRacyjNy tuRNiej goalBalla a kSztałtowaNie poStaw pRoSpołeczNych

młodzieŻy gimNazjalNej i poNadgimNazjalNej woBec Niewidomych

aBStRaCt

Integrating goalball competition and shaping pro-social attitudes of grammar-school and post grammar-school youth towards the blind

attitudes play an important part in human functioning. they are created on the basis of so-cial needs and individual experiences gained in the process of taking everyday risks. there are lots of classifi cations of attitudes of able-bodied people towards the disabled, they take into consideration diff erent dimensions of disability. the attitudes undergo modifi cations, among other things, by enriching knowledge about disability, and most of all, by creating possibilities of coming into personal contact with the disabled, that is to say social integra-tion. Integration from the perspective of pedagogy is a programmed activity whose aim is to rehabilitate people who are diff erent from the norm by getting them involved in ordinary forms of personal and social life. Goalball as a paralympic team game of the blind is a per-fect means to create a platform of social integration. the elaboration presents the eff ects of the participation of grammar-school and post-grammar school students in integrated goalball competitions measured by the quality of pro-social attitudes towards the blind. the aims of the study: examine the educational role of integrated goalball competitions in shaping pro-social attitudes of teenage students towards the blind.material and methods of research: in the research took part 45 people (21 girls and 24 boys) – students at the age of 14–17. the research was done using the method of diagnostic sounding, the questionnaire prepared for this scope.Results: students taking part in integrated goalball competitions present positive attitudes towards the blind.key words: attitudes


WPrOWADZenIe

Postawy odgrywają znaczącą rolę w funkcjo-nowaniu osobowości człowieka. Powstają w jego życiu osobniczym na podstawie po-trzeb społecznych i indywidualnych doświad-czeń nabytych w toku podejmowania wyzwań codzienności. Postawa determinuje występo-wanie określonych zachowań – niezależnie od zewnętrznego systemu wzmocnień pozytyw-nych czy negatywnych staje się wewnętrznym elementem psychiki człowieka przez proces

uwewnętrznienia tego, co wcześniej było ze-wnętrzne. Takie postawy są zgodne z syste-mem wartości i stają się wewnętrznym regula-torem, determinującym zachowanie wobec przedmiotu postawy [9]. Istnieje wiele klasyfi-kacji postaw osób pełnosprawnych wobec nie-pełnosprawnych, uwzględniają one bowiem różne wymiary niepełnosprawności, które sta-ją się jej centralnym elementem. Postawy peł-nosprawnych różnicują się w zależności od płci, rodzaju i stopnia niepełnoprawności,

W. WIlIńSkI, d. RutkoWSkI, e. ŁaźNIaGoalball a młodzież wobec niewidomych�2 ROZPRAWY NAUKOWE


możliwości samoobsługowych i dyslokacyj-nych osoby niepełnosprawnej [7]. W literatu-rze przedmiotu możemy dostrzec także inne zależności, jak widoczność niepełnosprawno-ści, stopień samodzielności i niezależności oraz napiętnowanie społeczne. Badania Giryń-skiego i Przybylskiego pokazują, że osoby z upośledzeniem umysłowym są o wiele bar-dziej negatywnie postrzegane przez otoczenie niż osoby z innymi rodzajami niepełnospraw-ności (niewidomi, niesłyszący, niepełnospraw-ni ruchowo) [4]. Sytuacja ta prawdopodobnie, jak podejrzewają autorzy badania, wynika z niskiego stanu wiedzy dotyczącej osób upo-śledzonych umysłowo. Badania gotowości niesienia pomocy niepełnosprawnym także wykazały zróżnicowanie w zależności od nie-pełnosprawności. jeśli w stosunku do niewi-domych brak chęci pomocy deklarowało 15,9% pełnosprawnych, to w stosunku do osób z upośledzeniem umysłowym aż 39,0% [12].

nowicka-rusek [10] wyróżnia trzy modele postaw wobec osób niewidomych.

• Zespół postaw odpychających, wśród nich: dystans, dążenie do izolowania się od osób niewidomych, przekonanie o tym, że są instytucje, które się nimi zajmują, oraz określanie ich jako „oni”, którzy mają własne życie w bliżej nie-znanym środowisku.

• Zespół opiekuńczo-paternalistyczny, w którego skład wchodzą przekonania, że osoby niewidome wymagają pomo-cy, opieki i wsparcia specjalnie powoła-nych instytucji. Dystans jest duży, lecz mniejszy w porównaniu z pierwszym zespołem postaw. niewidomi to nadal „oni”, ale już bliscy „oni”, tacy, których nie wolno wypierać z własnej świado-mości i podejmowanych działań.

• Zespół podmiotowo-rzeczowy, najbar-dziej społecznie pożądany, bo osoby nie-widome traktowane zgodnie z nim są jak członkowie naszej zbiorowości, mający własne problemy życiowe wynikające z ich niepełnosprawności. Opieka i po-moc, wzajemna adaptacja pogłębia kon-takty między pełnosprawnymi i niepeł-

nosprawnymi. nie występuje tu poczucie dystansu. „my” stosuje się wobec siebie, czyli ludzi widzących, i osób niewido-mych. Zespół podmiotowo-rzeczowy jest celem działań integracyjnych i zrealizo-wany stanowi prospołeczną postawę wo-bec osób z niepełnosprawnością.

Sękowska [21], analizując postawy spo-łeczne, stwierdza, że ludzie widzący traktują osobę niewidomą jako odbiegającą od normy, bezradną, zależną od innych, wymagającą pro-tekcjonalnej opieki. Biorąc pod uwagę, że za główny czynnik determinujący postawy dzieci i młodzieży wobec niepełnosprawnych kole-gów wymienia się wpływ domu rodzinnego i szkoły [18], konieczne staje się wprowadze-nie na stałe działań integracyjnych do progra-mów dydaktyczno-wychowawczych [19]. Przeprowadzony eksperyment pozwolił na wyciągnięcie wniosku, iż rozmowy pedago-giczne spowodowały u badanych wzrost wie-dzy pedagogicznej, a także zmianę stosunku widzących do niektórych problemów współ-pracy z niewidomymi [22]. już same osobiste kontakty mogą powodować powstawanie po-zytywnych postaw [2, 7]. Także kossewska stwierdza, że negatywne postawy wobec nie-pełnosprawnych wynikają z braku doświad-czeń i osobistych kontaktów osób sprawnych, braku treningu we wzajemnej komunikacji, niewykształconych umiejętności zachowania się wobec osób niepełnosprawnych. mogą być także uwarunkowane wiekiem życia i niskim poziomem wykształcenia. Istnieje możliwość modyfikacji tych postaw przez wzbogacanie wiedzy na temat niepełnosprawnych, a przede wszystkim przez stwarzanie możliwości na-wiązania osobistych kontaktów z osobami nie-pełnosprawnymi, czyli integrację społeczną [5]. Częstsze kontakty z niepełnosprawnymi pozwalają dostrzegać cechy osobowości, spo-soby zachowania się oraz reagowania na okre-ślone sytuacje [17] .

Termin integracja pochodzi od łacińskiego integratio (odnowienie, uzupełnienie) oraz od integrare (odnawiać, odtwarzać) i oznacza scalanie, proces tworzenia całości z części albo włączania jakiegoś elementu w całość, zespo-

W. WIlIńSkI, d. RutkoWSkI, e. ŁaźNIaGoalball a młodzież wobec niewidomych �3ROZPRAWY NAUKOWE


lenie i zharmonizowanie składników zbioro-wości społecznych [3]. W psychologii, jak po-daje Zaborowski [25], integracja odnosi się do dynamicznej równowagi wewnętrznej, łączą-cej się z organizacją i utrwaleniem potrzeb i postaw jednostki, aby utrzymać określoną tożsamość i poczucie odrębności. Socjologicz-ne rozumienie integracji odsyła do procesu ze-spolenia i zharmonizowania elementów zbio-rowości lub całych grup społecznych, które przejawia się w intensywności i częstotliwości kontaktów między członkami danej zbiorowo-ści oraz przez akceptację i realizację wspól-nych systemów wartości, norm i ocen [5]. Per-spektywa pedagogiczna integracji wyznacza przede wszystkim zespolone i zaprogramowa-ne działanie, mające na celu rehabilitację osób odbiegających od normy, przez włączenie osób z niepełnosprawnością w zwykłe formy życia osobistego i społecznego. Integracja za-kłada powstanie więzi między osobami z nie-pełnosprawnością i resztą społeczeństwa przez wzajemną akomodację [23]. Wydaje się zatem, że niezbędnymi warunkami sukcesu integracji są: wzajemne poznanie, obustronna akceptacja i szacunek, empatyczna troska o partnera relacji, poczucie odpowiedzialności za drugiego czło-wieka. Poziom integracji zależy od tego, czy dana osoba z niepełnosprawnością bierze ak-tywny udział w życiu grupy: rodzinnej, rówieś-niczej bądź pracowniczej, której jest członkiem, czy też pozostaje na jej marginesie [11].

jednym z warunków powodzenia integracji niepełnosprawnych ze społeczeństwem jest two-rzenie właściwego klimatu społecznego, ułatwia-jącego wzajemne kontakty tych grup [15]. Społe-czeństwo powinno dostosować do niepełno- sprawnych także swoje rozwiązania, instytucje, organizację życia społecznego [13]. Brak świa-domości społecznej powoduje powstawanie wie-lu sytuacji trudnych. Tak więc wszelkie działania (programy) edukacyjne istotnie wpływają na po-wodzenie wszelkich akcji prowadzących do inte-gracji społecznej [19].

Doskonałym sposobem do wywołania zmia-ny w systemie, jak sądzimy, jest udział pełno-sprawnych i niepełnosprawnych w turnieju spor-towym. Aby jednak rywalizacja w tych grupach

była wyrównana, zaproponowano pełnospraw-nym udział w grze stworzonej dla osób z dys-funkcją narządu wzroku. Zastosowana gra scala ze sobą osoby z niepełnosprawnością sensorycz-ną (niewidome i słabowidzące), a nawet z inte-lektualną, oraz pełnosprawne, powodując, że stają się grupą współpracującą i rywalizującą w atmosferze przyjaźni o zwycięstwo w turnie-ju sportowym. Wykorzystuje się w niej piłkę dźwiękową, którą mogą lokalizować osoby nie-widome. Piłka dźwiękowa związana jest ze spe-cyfiką sportowych gier zespołowych osób nie-widomych i słabowidzących. Są trzy odmiany gry piłką dźwiękową: toczona (rollball) – zani-ka, bramkowa (torball) i goalball [16]. najbar-dziej popularny jest goalball, który został stwo-rzony w 1946 r. przez Austriaka Hanza lorenza oraz niemca Seppa reindle’a. W 1976 r. goal-ball został wprowadzony do programu igrzysk paraolimpijskich jako dyscyplina pokazowa, by od 1980 r. na stałe dołączyć do programu zawo-dów. Obecnie goalball jest bardzo popularną dyscypliną sportu uprawianą w 112 krajach na całym świecie [6].

Boisko do goalballa ma wymiary 18 × 9 m, a bramki stanowią linie końcowe boiska. Piłka stosowana w grze, odpowiadająca wielkości piłki do gry w koszykówkę, ma umieszczone w środku dzwoneczki, które podczas toczenia się piłki wydają dźwięk. Drużyna składa się z trzech zawodników, tworzących jednocześ-nie atak i obronę. Wszyscy, bez względu na stopień utraty wzroku, mają na oczach światło-szczelne okulary. Zadaniem graczy jest uzy-skanie gola przez wtoczenie piłki do bramki przeciwnika i obrona własnej.

Piłka według rzepy [20] pełni funkcję dy-daktyczną, realizuje cele motoryczne i najbar-dziej nas interesujące – wychowawcze. Piłka dźwiękowa, spełniając funkcję dydaktyczną, uczy także logicznego myślenia, kształci rozu-mowanie, wyobraźnię, orientację w przestrze-ni bez kontroli wzroku, spostrzeganie słucho-we, wzmacnia poczucie własnej wartości. Cele motoryczne spełniane są w realizacji specy-ficznych umiejętności ruchowych – technik goalballa, a wychowawcze za pomocą nauki: przestrzegania zasad gry, współdziałania w ze-



spole, wygrywania i przegrywania, ekspresji emocji, asertywności i empatii, szacunku dla przeciwnika.

Pierwszy integracyjny turniej zorganizo-wano przy akceptacji i wsparciu dyrekcji w Zespole Szkół nr 14 we Wrocławiu w 2005 r. uczestniczyły w nim drużyny z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego Dzieci niewido-mych (z ulicy kamiennogórskiej – „drużyna młodsza” i ulicy kasztanowej – „drużyna star-sza”), Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wycho-wawczego nr 9 (dzieci z niepełnosprawnością intelektualną), Gimnazjum 49 z Oddziałami Dwujęzycznymi oraz Gimnazjum 39. W dru-gim turnieju w 2006 brali udział już zaprzyjaź-nieni uczestnicy z pierwszej edycji oraz repre-zentacja Centrum Diakonii iedukacji im. m. lutra. W trzecich zawodach w 2007 r. uczest- niczyły ekipy z Ośrodka Szkolno-Wycho- wawczego Dzieci niewidomych (z ulicy ka- miennogórskiej – „drużyna młodsza” i ulicy kasztanowej – „drużyna starsza”), Centrum Diakonii iedukacji im. m. lutra, Gimnazjum nr 30, Gimnazjum nr 40 im. noblistów Pol-skich i gospodarz – Zespół Szkół nr 14.

korzystając z ogólnych przepisów gier osób niewidomych, zastosowano modyfikacje niezbędne do integracji młodzieży z niepełno-sprawnością sensoryczną (niewidomych, sła-bowidzących) lub intelektualną oraz pełno-sprawnych. Zaadaptowana gra jest uprosz- czeniem piłki bramkowej (goalball). Zasto- sowane modyfikacje to m.in.:

• czas meczu 2 × 4 min (ze względu m.in. na zmęczenie oczu na skutek założenia światłoszczelnych gogli);

• miejsca dla zawodników wyznaczone na matach orientacyjnych (piankowe maty używane do aerobiku) w pierwszej edycji turnieju, a w kolejnych edycjach turnieju wypukłe linie (sznurek pod szeroką ta-śmą izolacyjną, pakową lub maskującą);

• instrukcje słowne sędziego ilustrujące przebieg gry: „piłka w grze”, „stop”, „piłka skacząca”, „aut”, „gol”;

• przydzielenie każdemu zawodnikowi na boisku wolontariusza-asystenta, który asekuruje gracza w niebezpiecznych sy-

tuacjach oraz podaje mu piłkę opuszcza-jącą boisko;

• jest wskazane, by zawodnicy ubrani byli w dresy (szczególnie bluzy i długie spod-nie), które zminimalizują skutki zetknięć z podłożem. jeżeli jest możliwe, warto zastosować sprzęt ochronny: spodenki z wkładkami na biodra, ochraniacze gąb-kowe na łokcie, kolana i suspensorium.

Cel PrACY

W literaturze przedmiotu brak jest doniesień o organizowanych turniejach integracyjnych i prowadzonych podczas nich badaniach. Ob-serwując interakcje zachodzące między uczest-nikami turniejów, postanowiono potwierdzić poczynione spostrzeżenia badaniami.

Celem badania było rozpoznanie edukacyjnej roli integracyjnych turniejów goalballa w kształ-towaniu prospołecznych postaw uczniów gimna-zjum i liceum wobec osób niewidomych.

Sformułowano następujące pytania ba-dawcze:

1. jakie postawy względem niewidomych reprezentują uczniowie pełnosprawni bio-rący udział w turnieju integracyjnym?

2. Czy postawy pełnosprawnych uczestni-ków turnieju różnią się od postaw repre-zentowanych przez uczniów niemają-cych kontaktów z niewidomymi?

3. jak zmieniają się postawy pełnospraw-nych pod wpływem kilkukrotnego udziału w turnieju integracyjnym?


Badanie wykonano metodą sondażu diagno-stycznego, przygotowaną w tym celu specjalną ankietą [8]. Ankieta zawierała 18 pytań oraz dane badanych (płeć, wiek, klasę i szkołę). Ankieta była wykonywana anonimowo. Bada-niami zostało objętych 45 osób (21 dziewcząt i 24 chłopców) – uczniów klas gimnazjalnych i licealnych w wieku od 14 do 17 lat.

Badanych podzielono na trzy grupy:1. Grupa I (n = 11) uczniowie, którzy już

wcześniej brali udział w turnieju integra-

W. WIlIńSkI, d. RutkoWSkI, e. ŁaźNIaGoalball a młodzież wobec niewidomych ��ROZPRAWY NAUKOWE


cyjnym i mieli już kontakt z osobami nie-widomymi (4 dziewczęta i 7 chłopców).

2. Grupa II (n = 19) uczniowie, którzy po raz pierwszy biorą udział w turnieju in-tegracyjnym, a nie mieli wcześniej kon-taktu z osobami niewidomymi (7 dziew-cząt i 12 chłopców).

3. Grupa III (n = 15) uczniowie, którzy nigdy nie uczestniczyli w turnieju inte-gracyjnym i nie mieli kontaktu z oso-bami niewidomymi (10 dziewcząt i 5 chłopców).

W grupie I oraz II ankieta została przeprowa-dzona podczas turnieju w grudniu 2007 r., a w grupie III w marcu 2008 r. – po zapoznaniu uczniów z nową grą – w Gimnazjum Dwuję-zycznym nr 26 w ZS nr 5 we Wrocławiu.

WYnIkI

Badanie to ma wyłącznie charakter wstępny i odnoszący się tylko do eksplorowanej w nim części środowiska społecznego, nie pozwala-jąc na uogólnienia.

Ryc. 1. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 6: Czy zaprzyjaźniłbyś się z osobą niewidomą?

Ryc. 2. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 8: Gdyby cię poproszono o pomoc, chętnie pomógłbyś osobie niewidomej?

W. WIlIńSkI, d. RutkoWSkI, e. ŁaźNIaGoalball a młodzież wobec niewidomych�� ROZPRAWY NAUKOWE


Ryc. 3. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 9: Czy chciałbyś uczęszczać do klasy z osobą niewidomą?

Ze względu na jakość opracowania przed-stawiono analizę niektórych pytań ankiety (nu-mery: 6, 8, 9, 11–14, 16).

najwięcej odpowiedzi deklarujących moż-liwość zaprzyjaźnienia się z osobą niewidomą zaznaczyli badani w grupie I, najmniej – w II. jedynie w grupie II pojawiła się odpowiedź przecząca. Dość duża część badanych odpo-wiedziała na pytanie „nie wiem”: prawie 53% grupy II, 40% III i aż 36% grupy I (ryc. 1).

Wszystkie osoby z trzech grup w zdecy-dowanej większości deklarowały możliwość

pomocy osobie niewidomej. najwięcej pozy-tywnych odpowiedzi udzielono w grupie I (91%). Zadziwiający jest fakt odpowiedzi przeczących w grupie II (prawie 11%). niski procent badanych z grupy I oraz III odpowie-dział na pytanie „nie wiem” (ryc. 2).

najwięcej odpowiedzi potwierdzających chęć uczęszczania do klasy z osobą niewidomą zaznaczyli badani z grupy III, aż 40%, nieco mniej – 32% z grupy II, a tylko 18% z grupy I. We wszystkich trzech grupach zaznaczono naj-więcej odpowiedzi „nie wiem”. najwięcej ta-

Ryc. 4. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 11: Czy uważasz, że osoby niewidome zawsze potrzebują twojej pomocy?



kich odpowiedzi udzieliła grupa I, aż 82%, gru-pa II 68%, grupa III 53%. Tylko w grupie III pojawiła się odpowiedź przecząca (ryc. 3).

Badani z grupy III (aż w 80%) oraz grupy II (79%) twierdzą, że osoby niewidome nie zawsze potrzebują ich pomocy. W grupie I odpowiedzi niemalże po połowie zostały zaznaczone na „nie” oraz „nie wiem”. natomiast tylko w grupie III pojawiła się odpowiedź twierdząca (ryc. 4).

na pytanie 12 najczęściej zaznaczaną odpo-wiedzią (w grupie I aż 73% oraz II 68%) była „obawiam się urazić uczucia osoby niewido-

mej”. Większość w grupie III (67%) wybrała całkiem inną odpowiedź: „obawiam się ode-brania okazywanego im zainteresowania jako litości”. Takiej odpowiedzi udzielono także w grupie I (64%) i II (47%). Pewną prawidło-wość można zauważyć w stwierdzeniu „oba-wiam się własnej niekompetencji”. Im częst-szy kontakt z niewidomymi, tym mniej odpowiedzi – w grupie I udzielono tylko 10%, II – 20%, III natomiast – 40% (ryc. 5).

Odpowiedź „silna wola”, jako cecha osoby niewidomej, była najczęściej zaznaczana przez

Ryc. 5. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 12: W kontakcie z osobą niewidomą najbardziej obawiasz się?

Ryc. 6. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup pytanie 13: Zaznacz cechy osoby niewidomej.

W. WIlIńSkI, d. RutkoWSkI, e. ŁaźNIaGoalball a młodzież wobec niewidomych�� ROZPRAWY NAUKOWE


badanych we wszystkich grupach. W grupie I wymieniono dodatkowo „szczerość” i „otwar-tość”, w grupie II i III „szczerość” i „pogodę ducha”. We wszystkich grupach przeważało wybieranie cech pozytywnych osób niewido-mych. Tylko w grupie I pojawiła się odpo-wiedź „użalanie się nad sobą”. Aż 45% bada-nych tej grupy zaznaczyło odpowiedź „nieufność”, a 18% „zrezygnowanie” i „izolo-wanie”. 26% z grupy II zaznaczyło „mało-mówność”, a 33% badanych w grupie III wskazało „nieufność” (ryc. 6).

Prawie połowa badanych z grupy I (45%) zadeklarowała chęć wzięcia udziału w wy-cieczce z osobą niewidomą, pozostała część udzieliła odpowiedzi „nie wiem”. W grupie II przeszło jedna trzecia badanych zaznaczyła odpowiedź „tak”. W grupie tej, jako jedynej, pojawiła się odpowiedź przecząca. W grupie III ponad dwie trzecie badanych udzieliło od-powiedzi „tak”, a pozostałe osoby zaznaczyły odpowiedź „nie wiem” (ryc. 7).

Tylko osoby z grupy I w zdecydowanej większości mają możliwość uczestniczenia

Ryc. 8. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 16: Jak często w twojej szkole organizowane są zajęcia integracyjne z osobami niepełnosprawnymi?

Ryc. 7. Zestawienie procentowe odpowiedzi badanych grup na pytanie 14: Czy chętnie wybrałbyś się na wycieczkę razem z osobą niewidomą?



w turniejach integracyjnych w swojej szkole – raz lub parę razy do roku. W grupie II 63% badanych odpowiedziało, że w ich szkołach nigdy nie są organizowane zajęcia integracyj-ne z osobami niepełnosprawnymi. W grupie III niestety aż 100 % badanych udzieliło tej sa-mej odpowiedzi (ryc. 8).

DYSkuSjA

uczniowie biorący udział w integracyjnych turniejach goalballa prezentują pozytywne po-stawy wobec osób niewidomych. jest to szcze-gólnie widoczne w grupie uczniów, którzy kil-kakrotnie brali udział w turnieju integracyjnym. kontakty i relacje z osobami niewidomymi są dla nich podobne do tych z pełnosprawnymi członkami społeczeństwa. nie postrzegają nie-widomych jako zawsze potrzebujących pomo-cy, ale raczej partnerów, co może być pozy-tywną oznaką orientacji na postawę prospo- łeczną. konkluzja potwierdza twierdzenie Oszustowicz [14], że rozbudowanie wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, możliwoś-ciach, ograniczeniach, problemach codzienne-go życia i podstawach rehabilitacji, a także osobiste kontakty w formie zabaw, dyskotek, zawodów sportowych, wycieczek prowadzą do zmiany obrazu osoby niepełnosprawnej i modyfikacji motywacji leżącej u podstaw po-dejmowania kontaktów z niepełnosprawnymi rówieśnikami. Grupa II uczniów, którzy po raz pierwszy brali udział w turnieju integracyjnym i nie mieli kontaktu z osobami niewidomymi w przeszłości, jest wobec nich nastawiona am-biwalentnie. Z jednej strony pojawiają się po-stawy prospołeczne, a z drugiej dużo niepew-ności decyzyjnej, obojętności i pojedyncze ustosunkowania negatywne. możliwe, że jest to konsekwencja oczekiwania rywalizacji sportowej w dyscyplinie mało znanej, która pochodzi z rodziny sportów paraolimpijskich i może sprawić wiele niespodzianek pełno-sprawnym nowicjuszom. nieprzewidywalność mającej nastąpić trudnej sytuacji jest na pewno przyczyną konfuzji i obaw uczniów grupy II, którzy tak naprawdę nie wiedzą, jak się zacho-wać, by równocześnie osiągnąć sukces sporto-

wy i nie urazić niewidomych kolegów. niepeł-nosprawność kojarzy się potocznie z: zaprze- czeniem, gniewem, poczuciem winy, poczuciem żalu i depresją, które są jej następstwem przeżywanym zgodnie z modelem poczucia straty [1], a świadomość, że możemy mieć z nimi kontakt, wywołuje poczucie zagubienia i wspominaną już niepewność. Grupa III ucz-niów, którzy nigdy nie uczestniczyli w turnieju integracyjnym i nie mieli kontaktu z osobami niewidomymi, pomimo braku doświadczeń w tym względzie jest bardzo otwarta, szcze-gólnie na niesienie pomocy, wspólne wyciecz-ki i przyjaźń. jest to zgodne z zasadą autopre-zentacji oraz stawiania siebie w dobrym świe- tle przez zachowanie moralnej poprawności według stereotypu mówiącego, że wypada ota-czać opieką słabszych i chorych.

WnIOSkI

1. uczniowie biorący udział w integracyj-nych turniejach goalballa reprezentują pozytywne postawy wobec osób niewi-domych.

2. udział w integracyjnym turnieju pozwa-la na trafniejsze formułowanie sądów i deklarowanie bardziej pożądanych działań.

3. Częstsze kontakty z niepełnosprawnymi wzrokowo zwiększają akceptację i pod-noszą poczucie kompetencji pełno-sprawnych w kontaktach z osobami nie-widomymi.

PODSumOWAnIe

Integracja poprzez różnego rodzaju turnieje, sportową rywalizację spełnia swoje zadanie. Pozwala ukształtować młodego człowieka tak, aby jego postawa wobec osób niepełnospraw-nych była jak najbardziej pozytywna. Przepro-wadzone badania pozwoliły ukazać, iż rola in-tegracji we współczesnym szkolnictwie przynosi korzyści obu stronom: dla niepełno- sprawnych to dobre samopoczucie, wyzbycie się poczucia „inności”, dla pełnosprawnych na-tomiast to wyzbycie się uprzedzeń, lęku przed



„innymi” kolegami, wypracowanie pozytyw-nych postaw, życie w akceptacji i życzliwości. Im wcześniej będziemy kształtować w młodym pokoleniu tolerancję i akceptację „inności”, wrażliwości i empatii, tym wcześniej przynie-sie ona zamierzone rezultaty i przyczyni się do tworzenia nowego modelu życia społecznego, gdzie wszyscy mają równe prawa i szanse bez względu na poziom sprawności. Autorzy opra-cowania, podpierając się skromnymi wynikami przeprowadzonych badań, dzielą opinię Wal-thera [24], że wszystkie podjęte wysiłki w za-kresie integracji młodzieży przyczynią się do budowania otwartego społeczeństwa, w którym niepełnosprawność będzie oznaczać niepra-widłową postawę wobec inności.

BIBlIOGrAFIA[1]G. Brearley, Psychoterapia dzieci niepełnospraw- nych ruchowo. WSiP, Warszawa 1999. [2]G. Böh-ner, m. Wänke, Postawy i zmiana postaw. GWP, Gdańsk 2004. [3]B. Dunaj, Słownik współczesny języka polskiego. Wilga, Warszawa 1996. [4]A.S. Gi- ryński, S. Przybylski, Integracja społeczna osób upośledzonych umysłowo w świetle ujawnianych do nich nastawień społecznych. WSPS, Warszawa 1993. [5] j. kossewska, uwarunkowania postaw. nauczyciele i inne grupy zawodowe wobec integra-cji szkolnej dzieci niepełnosprawnych. Wyd. nauk. AP, kraków 2000. [6]j. krzak, r. Prażmo, Goal-ball. PZSn „Start”, Warszawa 2005. [7]H. larko-wa, Postawy społeczne wobec osób z odchyleniami od normy. [W:] A. Hulek (red.), Pedagogika rewali-dacyjna. PWn, Warszawa 1988, 478–491. [8]e. Łaźnia, Postawy i wyobrażenia młodzieży wi-dzącej wobec niewidomej – w kontekście jej inte-gracji. niepublikowana praca magisterska. AWF, Wrocław 2008. [9]S. mika, uwagi o „internaliza-cji” postaw. [W:] S. nowak (red.), Teorie postaw. PWn, Warszawa 1973, 213–234. [10]e. nowicka- -rusek, model pożądanych postaw wobec niewido-mych. Przegląd Tyflologiczny, 1987, 1–2, 61–66.[11] Ogólnopolski Sejmik Osób niepełnospraw-nych, Społeczny model niepełnosprawności. Prob-lemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej, 1998, 1, 43–54. [12]A. Ostrowska, j. Sikorska, Syndrom

niepełnosprawności w Polsce. Bariery integracji. IFiS PAn, Warszawa 1996. [13]A. Ostrowska, ja-kość życia osób niepełnosprawnych w świetle ba-dań socjologicznych. [W:] r. Ossowski (red.), kształcenie specjalne i integracyjne. men, War-szawa 1999, 84–93. [14]B. Oszustowicz, Integra-cyjny system kształcenia a stosunek nauczycieli i uczniów szkół masowych do uczniów klas specjal-nych. [W:] j. Wyczesany (red.), Pomoc psychope-dagogiczna dzieciom niepełnosprawnym. WSP, Częstochowa 1995, 237–247. [15]Z. Palak, Wza-jemne postawy i stereotypowe wyobrażenia mło-dzieży niewidomej i widzącej – w kontekście jej integracji. [W:] j. Pilecki, m. kozłowski (red.), re-habilitacja oraz edukacja dzieci i młodzieży z dys-funkcjami narządu wzroku. We, kraków 1999, 171–180. [16]S. Podleśny, Zespołowe gry niewido-mych z piłkami dźwiękowymi, Zeszyty Tyflologicz-ne, 1987, 6. [17]I. rudek, Postawy wobec niepeł-nosprawnych jako wyznacznik działań integracyjnych. [W:] Z. kazanowski, D. Osik-Chudowolska (red.), Integracja osób niepełnosprawnych w eduka-cji i interakcjach społecznych. umCS, lublin 2003, 67–75. [18] I. rudek, Od niechęci do akceptacji. O wychowaniu dzieci do tolerancji wobec osób nie-pełnosprawnych. Impuls, kraków 2008. [19]D. rutkowski, Aktywność ruchowa jako forma rehabilita-cji młodzieży oraz dzieci niewidomych i słabowi-dzących na przykładzie zimowych obozów integracyjnych. [W:] B. Cytowska, B. Wilczura (red.), Dziecko z zaburzeniami rozwoju. konteksty diagnostyczne i terapeutyczne. Impuls, kraków 2005, 243–255. [20]T. rzepa, Humanistyczne i po-znawcze wartości aktywności z piłką w wychowa-niu fizycznym. Studia i Monografie AWF we Wroc-ławiu, 2006, 83.[21]Z. Sękowska, Przystosowanie społeczne mło-dzieży niewidomej. WSiP, Warszawa 1991. [22]e. Skrzetuska, l. Zając, Zmiana stosunku osób wi-dzących do niewidomych pod wpływem rozmów pedagogicznych. Przegląd Tyflologiczny, 1987, 1–2, 47–52. [23]j. Sowa, F. Wojciechowski, Proces re-habilitacji w kontekście edukacyjnym. Wydawni-ctwo Oświatowe FOSZe, rzeszów 2001. [24]r. Walther, Tyflopedagogika. GWP, Gdańsk 2007. [25]Z. Zaborowski, Z pogranicza psychologii spo-łecznej i psychologii osobowości. PWn, Warszawa 1980.

WPrOWADZenIe

Sport stanowi bardzo ważny element w życiu osób niepełnosprawnych: jest odskocznią od zmagania się z codziennością; pozwala na lep-sze dostosowanie swojej niepełnosprawności do realiów życia; podczas treningu wyzwala się siła woli, a co najważniejsze, usprawnia się organizm [5].

Pływanie wyczynowe jest pierwszym sportem, z jakim zawodnicy niepełnosprawni mają styczność na „początku swej niepełno-sprawności”. Ci, którzy dopiero zaczynają, są w stanie poprawiać swe wyniki znacznie bar-dziej niż zawodnicy trenujący od kilku czy nawet kilkudziesięciu lat. Dzieje się tak dlate-go, że ich organizmy dużo lepiej reagują na systematyczny trening, przez który dochodzi do wytrenowania mięśni kończyn górnych, zwiększenia pojemności życiowej płuc, po-prawy stanu psychicznego sportowca. Zawod-nicy uprawiający pływanie od dawna utrzy-mują poziom wytrenowania przez bardzo

długi czas na znakomitym, wysokim pozio-mie. ma to pozytywny wpływ na organizm, który jest w stanie zmagać się z trudnościami codziennego życia [4].

najważniejszymi strukturami, w których realizowana jest rehabilitacja ruchowa przez sport, są kluby sportowe. jednym z ich głów-nych priorytetów jest integracja sportowców zdrowych z niepełnosprawnymi.

Celem tej pracy jest przybliżenie postawy niepełnosprawnych zawodników, ich woli walki, uporu, wytrwałości oraz korzyści dla organizmu ludzkiego, jakie niesie z sobą pły-wanie.

PŁYWAnIe jAkO SPOrT OSóB nIePeŁnOSPrAWnYCH

Pływanie sportowe polega na jak najszybszym pokonaniu dystansu techniką zgodną z przepi-sami określającymi dany styl pływacki. nato-miast pływanie rehabilitacyjne to jak najszyb-

krzysztof Sokołowski, Józef krzak, Robert latosiewicz, kamil PyrkaAKADEMIA MEDYCZNA W LUBLINIE

pływaNie jako śRodek RehaBilitacji oSÓB NiepełNoSpRawNych w iNtegRacyjNym ceNtRum

SpoRtu i RehaBilitacji „StaRt” w luBliNie

aBStRaCt

Swimming as means of rehabilitation of disabled people in the Integration Sports and Rehabilitation Center “Start” in lublin

the scope of our paper is mainly to evaluate the infl uence of training on the abilities of disabled people who take up swimming. In order to present the benefi ts and the infl uence of swimming on the disabled, it was necessary to conduct a series of simple tests and then compare the results after a year. the comparison of the results should present, in a simple and clear manner, a progress in rehabilitation of the disabled who take up swimming in the Integration Sports and Rehabilitation Center “Start” in lublin.key words: swimming, disabled person, sport


k. SokoŁoWSkI i wsp.Pływanie jako rehabilitacja osób niepełnosprawnych�2 ROZPRAWY NAUKOWE


sze pokonanie dystansu techniką zgodną z przepisami dla danego stylu i przy jak naj-większym zaangażowaniu części ciała, które nie są w pełni sprawne [2, 3].

niepełnosprawni mają takie same prawa do uprawiania sportu jak ludzie zdrowi, ale nie zawsze mają do tego warunki. monoto-nia wykonywania ćwiczeń typowo rehabili-tacyjnych nie jest takim silnym środkiem mobilizującym, jak rywalizacja podczas za-wodów czy nawet treningów. Zajęcia spor-towe dla niepełnosprawnych powinny być oparte na takich samych wzorcach treningo-wych, jak sport osób zdrowych [7, 8]. ko-nieczne są także starty w zawodach, które obligują zawodników do systematycznego trenowania, a tym samym wpływają na po-prawę funkcjonowania narządu ruchu, z któ-rym mają problemy.

Nie tylko sportowcy, o których tu mowa, ale także osoby, które pływanie traktują jak aktywny wypoczynek, zauważają znaczne zmiany w narządzie ruchu. Są znacznie bar-dziej skoordynowani, ich mięśnie są w stanie wytrzymać czasami bardzo duże obciążenia.

ruchy powtarzane w pływaniu określonym stylem są wykonywane przez bardzo długi czas, a więc są ćwiczeniami rehabilitacyjnymi. jednak podczas pływania można zapomnieć o monotonii, tak nielubianej przez ćwiczących. Powtarzalność ćwiczeń w wodzie i na siłowni prowadzi do zwiększonego wysiłku fizyczne-go, a co za tym idzie zmiany, jakie zachodzą w organizmie, mają charakter adaptacyjny. W zależności od celu wytrenowanie ma cha-rakter zorientowany na wynik sportowy, pro-wadzący do uzyskania ukierunkowanych przez trening maksymalnych możliwości organizmu, lub na efekt prozdrowotny z celami rekreacyj-nymi, profilaktycznymi i rehabilitacyjnymi.

Pływanie to dyscyplina sportowa najlepsza dla każdej z grup sportowo-medycznych, zale-cana i trenowana przez osoby niepełnospraw-ne w następujących grupach:

• I – uszkodzenie narządu wzroku• III– amputacje kończyn górnych i dol-

nych• IV – paraplegia

• V – inne uszkodzenia narządu ruchu „les autres”[1]

Wszystkich zawodników obowiązują prze-pisy międzynarodowej Amatorskiej Federacji Pływackiej (Fédération Internationale de na-tation – FInA), z uzupełnieniem międzynaro-dowej Organizacji Sportowej Inwalidów (In-ternational Sport Organisation for the Disabled – ISOD) (dotyczy grupy III i Iv), międzyna-rodowego Zrzeszenia niewidomych (Interna-tional Blind Sport Association – IBSA) (doty-czy grupy I) i międzynarodowej Federacji Igrzysk Stoke mandeville (International Stoke mandeville Games Federation – ISmGF) (grupa Iv) [6].

Cel PrACY

Celem pracy jest ukazanie korzyści, jakie oso-bom niepełnosprawnym niesie pływanie. Przedstawienie, jak systematyczny trening przyczynia się do podniesienia takich spraw-ności, jak pływanie na dystansie, pływanie pod wodą oraz ocena wpływu tego sportu na roz-wój siły mięśni kończyn górnych i tułowia.


Praca obejmuje grupę zawodników sekcji pły-wackiej osób niepełnosprawnych Integracyj-nego Centrum Sportu i rehabilitacji „Start” w lublinie.

Badaniom zostało poddanych 12 zawodni-ków różnej płci, w różnym wieku i grupach niepełnosprawności. Zawodnicy zostali wyło-nieni do badań po wcześniejszej konsultacji z trenerami (tab. 1).

Zawodnicy trenują obecnie 4 razy w tygo-dniu, z czego 2 treningi (każdy po 60 min) odbywają się w siłowni, a 2 na pływalni (po ok. 45 min).

Badana grupa została poddana 3 różnym sprawdzianom:

1. rzut piłką lekarską (3 kg) z pozycji sie-dzącej (w wózku).

2. Pływanie na czas na dystansie 50 m sty-lem dowolnym.

3. Pływanie pod wodą na odległość.

k. SokoŁoWSkI i wsp.Pływanie jako rehabilitacja osób niepełnosprawnych �3ROZPRAWY NAUKOWE


Pierwsze badania zostały przeprowadzone w styczniu 2006 r., a następnie po upływie 12 miesięcy zostały powtórzone. Wyniki spraw-dzianów, które wykonano po upływie roku tre-ningów, miały wykazać stałe postępy rehabili-tacyjne grupy badanej.

WYnIkI

1. rzut piłką lekarską (3 kg)Sprawdzian odbył się z pozycji siedzącej na wózku inwalidzkim, aby wyrównać szanse wszystkich zawodników. Zawodnicy wykony-wali dwie próby, z których odnotowywano wynik lepszy. Pomiaru dokonano taśmą mierniczą (tab. 2).

2. Pływanie na dystansie 50 m stylem dowolnym

każdy z zawodników mógł się wykazać, pły-nąc stylem, który najbardziej lubi i pozwala mu osiągać jak najlepsze rezultaty (tab. 3.)

3. Pływanie pod wodą na odległośćjedenastu zawodników wykonało start z wody.

WnIOSkI

Na podstawie analizy wyników przeprowa-dzonych sprawdzianów postawiono następują-ce wnioski:

1. Systematyczny trening pływacki prowa-dzi do wzrostu siły mięśniowej tułowia i kończyn górnych.

Tab. 1. Charakterystyka badanych

lp. Zawodnik Wiek rodzaj niepełnosprawności lata treningu

1 k.m. 18 krótkowzroczność, astygmatyzm, zaburzenia koordynacji ruchowej

3

2 A.B. 18 zaćma wrodzona, oczopląs 3

3 m.P. 32 uszkodzenie kręgosłupa lędźwiowego, uszkodzenie stawu barkowego, otwarte złamanie nadgarstka, zła-manie w stawie łokciowym i ograniczenie wyprostu

4

4 m.D. 24 dziecięce porażenie mózgowe czterokończynowe 3

5 k.k. 24 dziecięce porażenie mózgowe czterokończynowe 2

6 m.B. 11 brak dolnej kończyny prawej od urodzenia 1

7 m.Ł. 13 dalekowzroczność, zaćma wrodzona 2

8 m.Ch. 16 porażenie mózgowe – niedowład prawostronny 3

9 k.l. 15 lekkie otępienie umysłowe – zaburzenie w całym układzie ruchu (problemy z utrzymaniem statyki)

2

10 j.m. 19 paraplegia (niedowład kończyn dolnych) 3

11 I.P. 17 dziecięce porażenie mózgowe czterokończynowe 2

12 m.D. 25 wodniak podtwardówkowy mózgu – niedowład połowiczy lewostronny

1

k. SokoŁoWSkI i wsp.Pływanie jako rehabilitacja osób niepełnosprawnych�4 ROZPRAWY NAUKOWE


Tab. 2. Wyniki osiągnięte przez zawodników podczas sprawdzianu – rzut piłką lekarską

lp. Zawodnik Pierwszy sprawdzian (styczeń 2006) [cm]

Drugi sprawdzian (styczeń 2007) [cm]

1 k.m. 260 2802 A.B. 290 2903 m.P. 320 3404 m.D. 150 1705 k.k. 170 1806 m.B. 110 1507 m.Ł. 130 1508 m.Ch. 70 1109 k.l. 220 23010 j.m. 170 21011 I.P. 290 31012 m.D. 180 190

Tab. 3. Wyniki sprawdzianu na dystansie 50 m stylem dowolnym

lp. Zawodnik Pierwszy sprawdzian (styczeń 2006) [s]

Drugi sprawdzian (styczeń 2007) [s]

1 k.m. 48,0 34,12 A.B. 45,1 37,23 m.P. 40,0 34,34 m.D. 61,7 58,35 k.k. 105,2 96,36 m.B. 46,1 41,07 m.Ł. 38,3 35,18 m.Ch. 97,0 82,39 k.l. 59,6 51,110 j.m. 46,5 44,311 I.P. 41,0 36,212 m.D. 40,9 39,3

Tab. 4. Wyniki osiągnięte przez zawodników podczas pływania pod wodą na odległość

lp. Zawodnik Pierwszy sprawdzian (styczeń 2006) [m]

Drugi sprawdzian (styczeń 2007) [m]

1 k.m. 30 452 A.B. 40 403 m.P. 40 654 m.D. 20 255 k.k. – –6 m.B. 15 207 m.Ł. 18 258 m.Ch. 11 189 k.l. 20 2510 j.m. 30 3011 I.P. 25 3512 m.D. 20 20

k. SokoŁoWSkI i wsp.Pływanie jako rehabilitacja osób niepełnosprawnych ��ROZPRAWY NAUKOWE


2. regularny trening daje możliwości bi-cia rekordów życiowych w pływaniu na dystansie 50 m oraz pływaniu pod wodą,

3. Pływanie jest doskonałym środkiem reha-bilitacyjnym dla osób niepełnosprawnych.

BIBlIOGrAFIA[1]C. Bahrynowska-Fic, Właściwości i metodyka ćwiczeń fizycznych oraz sport inwalidów. PZWl, Warszawa 2000. [2]e. Bolach, Pływanie sportowe i rehabilitacja paraplegików. [W:] j. Ślężyński (red.), Sport szansą życia niepełnosprawnych. PSOn, kraków1997, 171–176. [3]e. Bolach, jed-

nostka treningowa w pływaniu paraplegików na tur-nusach aktywnej rehabilitacji. [W:] j. Ślężyński (red.), Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych. PSOn, kraków 1999, 124–133. [4] T. maszczak, Wychowanie fizyczne i sport dzieci specjalnej tro-ski, AWF, Warszawa1980. [5] j. Sobucka, rola sportu w kompleksowej rehabilitacji polskich uczestników igrzysk paraolimpijskich. AWF, War-szawa 2003. [6]m. Skupniewski, Sport dla wszyst-kich, także niepełnosprawnych. Sport Niepełno-sprawnych, 2006, 5, 11–23. [7] T. Skalska, Sport osób niepełnosprawnych. Ograniczenia i możliwo-ści rozwoju. ministerstwo Pracy i Polityki Społecz-nej, Warszawa 2003. [8]j. Ślężyński, Sport w reha-bilitacji niepełnosprawnych. PSOn, kraków 1999.

WPrOWADZenIe

rozwój psychoruchowy u większości dzieci z zespołem Downa jest spowolniony. Wolniej przebiega ich rozwój umysłowy i uczenie się tak ważnych czynności, jak: siedzenie, chodzenie, porozumiewanie się itp. Spowolnienie rozwoju zaznacza się już od urodzenia. W wieku od 4 do

tadeusz Stefaniak, kazimierz Witkowski, Patrycja konieczna, Renata mazurAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

wpływ ĆwiczeŃ Siłowych Na poziom SpRawNości pSychoFizyczNej

oSÓB z zeSpołem dowNa

aBStRaCt

Infl uence of strength training on psychophysical fi tness in subjects with down syndrome

the goal of the investigation was to determine infl uence of weight exercises performed for the period of 6 months by children with down’s syndrome on their emotions and physical fi tness. altogether, 20 persons at the age of 15 – 18 years participated in the investigation. the children from the experimental group participated in 45-minute sessions held twice a week for the period of 6 months, the sessions included both individual weight exercises and those executed with a partner, making use of training balls of diff erent weight. a slight disability was diagnosed in 7 persons in the experimental group, whereas a moderate one in the other 3 persons. at the same two 4th-year female students from the university School of Physical education conducted classes in the control group which off ered board games and fun. Within this group, 9 persons revealed a slight disability and 1 a moderate one. to make appropriate analyses, the european Physical Fitness test (euRoFIt) was used to evaluate physical fi tness of mentally handicapped subjects, as well as the weight trainings worked out by the authors of this paper were applied; moreover, an observation sheet and Psychological test were carried out before and after the experiment to determine changes in chosen personality parameters. the achieved results were subjected to a relevant statisti-cal evaluation basically consisting in application of the t-Student test. the results proved that a regular training based on weight exercises exerted a positive impact on the evaluated physical fi tness of children with the down’s Syndrome.In the control group, the levels of general strength, nimbleness, jumping ability, balance, strength of abdominal muscles, static strength of upper limbs increased in a statistically rel-evant way. Systematic weight exercises performed by children with the down’s syndrome positively infl uenced their mental performance (a statistically relevant decrease in aggres-sion and emotional instability was noted). at the same time, an increase in aspirations was confi rmed in the experimental group, as well as willingness to improve results in the realm of physical culture and other fi elds. In the subjects, more frequent attitudes of self-discipline and self-control were also observed.key words: weight exercises, physical fi tness, emotions


6 miesięcy zauważane jest zaniżanie proporcji rozwojowych. W tym właśnie czasie ma miejsce spowolnienie w rozwoju motorycznym, zwłasz-cza gdy dziecko uczy się siadać bez pomocy. Wydaje się, że spowolnienie to ma związek z trudnościami koordynacyjnymi u dzieci z ze-społem Downa. Spowolnione jest również przej-

t. SteFaNIak i wsp.Ćwiczenia siłowe a sprawność psychofizyczna osób z zespołem downa ��ROZPRAWY NAUKOWE


ście do samodzielnego chodzenia, co często jest łączone z trudnościami w zakresie skoordyno-wania równowagi ze spowolnioną aktywnością fizyczną w tej grupie osób. Problemom rucho-wym bardzo często towarzyszą też kłopoty natu-ry emocjonalnej. Badania dzieci starszych i doro-słych z zespołem Downa pozwoliły na zidentyfi-kowanie trzech typów wzorców zachowań wy-stępujących wśród nich [1].

Pierwszy wzorzec stanowią osoby miłe, ot-warte, aktywne, uczuciowe, towarzyskie i ma-jące duże poczucie humoru. Drugi to osoby bierne, ospałe, nieaktywne i mniej zdolne od pozostałych chorych. Trzeci dotyczy osób agre-sywnych, drażliwych, wojowniczych, potrafią-cych niszczyć różne przedmioty i wyładowują-cych frustracje na sobie bliskich osobach. Często tę właśnie grupę cechują ograniczone możliwości intelektualne, zawężone, wręcz ubogie zainteresowania i zdolności [2, 6, 7].

Autorzy prezentowanej pracy koncentrują się na przedstawicielach drugiej i trzeciej gru-py, mając świadomość, że to właśnie tym dzie-ciom potrzebne jest najpełniejsze wsparcie i pomoc. I chociaż w pracy z dziećmi objętymi zespołem Downa wykorzystuje się coraz wię-cej metod i technik rehabilitacyjnych, to jed-nak jest w nich mało miejsca na ćwiczenia oporowo-siłowe, które w obszarze kultury fi-zycznej odgrywają niebagatelną rolę w zakre-sie oddziaływania na sensomotorykę zarówno dzieci, młodzieży, jak i dorosłych [8–12].

Cel PrACY

Celem przedstawionych badań było określenie wpływu ćwiczeń siłowych wykonywanych przez dzieci z zespołem Downa na stan ich emocji oraz prezentowanej przez nie sprawno-ści fizycznej.

mATerIAŁ, meTODA I OrGAnIZACjA BADAń

W badaniach uczestniczyła grupa 20 osób w wieku 15–18 lat. Dzieci z grupy ekspery-mentalnej (10 osób) uczestniczyły w zajęciach ruchowych obejmujących ćwiczenia siłowe

wykonywane indywidualnie, ze współpartne-rem i przy udziale zróżnicowanych ciężarem piłek lekarskich (przez 6 miesięcy, 2 razy w tygodniu po 45 minut). u 7 osób w grupie eksperymentalnej zdiagnozowano upośledze-nie lekkie, u pozostałych 3 osób upośledzenie umiarkowane. Grupa kontrolna (10 osób) w tym samym czasie zajęła się grami i zaba-wami planszowymi pod opieką dwóch studen-tek Iv roku Akademii Wychowania Fizyczne-go we Wrocławiu. W grupie tej 9 osób miało upośledzenie lekkie, 1 osoba umiarkowane. Ze względu na chorobę 2 osób z grupy ekspery-mentalnej w ostatniej fazie badań analizie ostatecznej poddano 8 osób.

Do przeprowadzenia stosownych analiz wykorzystano:

– zmodyfikowany przez jeana-Claude’a de Portera [13] pod kątem badania sprawności fizycznej ludzi z upośledze-niem umysłowym europejski Test Sprawności Fizycznej (eurofit) [3, 4];

– opracowane przez autorów pracy trenin-gi siłowe;

– arkusz obserwacji oraz test psycholo-giczny, przeprowadzany przed badania-mi i po nich, określający zmiany wybra-nych parametrów osobowościowych [5] (aneks 1–3);

– stosowne obliczenia statystyczne, oparte przede wszystkim na teście t-Studenta.

WYnIkI

uzyskane wyniki badań, określające wpływ tre-ningu siłowego na oceniane parametry fizycz-ne, zaprezentowano w tab. 1. Oceny dotyczące analizowanej agresji oraz pomiar chwiejności emocjonalnej zaprezentowano na ryc. 1 i 2.

W wyniku przeprowadzonych analiz uzy-skanych wyników badań stwierdzono wystę-powanie pozytywnych progresywnych zmian w zakresie ocenianej sprawności fizycznej w grupie eksperymentalnej. Analiza zaistnia-łych zmian, stwierdzonych za pomocą wyko-rzystanego testu t-Studenta, wykazała istotny przyrost badanych zdolności motorycznych (tab. 1). nie mniej istotne okazały się wyniki

t. SteFaNIak i wsp.Ćwiczenia siłowe a sprawność psychofizyczna osób z zespołem downa�� ROZPRAWY NAUKOWE


testów określających zmiany dotyczące pre-zentowanej przez dzieci z zespołem Downa agresji i oceny tzw. chwiejności emocjonalnej. Oprócz jednej osoby, u wszystkich pozosta-łych reprezentantów grupy eksperymentalnej nastąpiło zmniejszenie działań agresywnych, stwierdzono również wzrost stabilności emo-

cjonalnej. Oceniając te same parametry psy-chologiczne w grupie kontrolnej, wykazano brak istotnych różnic między pierwszym a dru-gim badaniem, w przypadku 2 osób nastąpił nawet wzrost niepożądanych działań agresyw-nych z jednoczesnym wzrostem chwiejności emocjonalnej.

Tab. 1. Wyniki testu t-Studenta dla prób zależnych. 1. – pierwsze badanie, 2. – drugie badanie

Nieistotnestatystycznie

Istotne statystycznie

* α 0,05

Istotnestatystycznie**

α 0,01

Istotne statystycznie*** α 0,001

Bieg wahadłowy 1. 0,0098**2. 0,95**

Postawa równoważna 1.0,68812.0,2069

Ściskanie dynamometru 1.0,09972. 0,070**

Siady z leżenia 1. 0,0025**2.0,063**

Skok w dal z miejsca

Skłon tułowia 1.0,04342.0,1095

Tapping 1.0,0009***2.0,0001***

rzut piłką lekarską w przód 1.0,251*2.0,396*

rzut piłką lekarską w tył 1.0,0008***2.0,0000***

Ryc. 1. Wyniki pierwszego i drugiego pomiaru agresji w grupie eksperymentalnej

t. SteFaNIak i wsp.Ćwiczenia siłowe a sprawność psychofizyczna osób z zespołem downa ��ROZPRAWY NAUKOWE


PODSumOWAnIe

Systematyczny trening siłowy prowadzony przez 6 miesięcy w grupie eksperymentalnej wywołał określone, pozytywne zmiany w za-kresie ocenianej sprawności zarówno fizycznej, jak i psychicznej dzieci z zespołem Downa. Po-czątkowo dzieci biorące udział w zajęciach były nieśmiałe i niechętnie wykonywały polecenia. Po dwóch, trzech tygodniach pracy ich nasta-wienie do ćwiczeń zaczęło się zmieniać – coraz chętniej respektowały polecenia i z większą ochotą wykonywały ćwiczenia. Stały się rów-nież bardziej otwarte i ufne w stosunku do pro-wadzących zajęcia. Podkreślały w rozmowach, że chociaż traktowano je bez nadmiernej po-błażliwości, czuły się na treningach siłowych w pełni doceniane i akceptowane.

Zajęcia sprawnościowe wywołały wzrost aspiracji u dzieci. Większość chciała pokonać lub dorównać sprawnościowo swoim kolegom. Zaobserwowano bardzo wysoki wzrost zdro-wej rywalizacji w grupie. Badani przejawiali również ogromne zainteresowanie wynikami uzyskanymi w testach kontrolnych. Cieszyli się z poprawy sprawności fizycznej. równie pozytywny stosunek mieli do przeprowadza-nych testów psychologicznych. mimo że wy-pełniany przez nie test składał się z wielu py-tań, nie wykazywały znużenia i z ogromną pasją go rozwiązywały.

reasumując, można stwierdzić, że zestaw odpowiednio dobranych ćwiczeń oporowych wkomponowany w program ćwiczeń fizycz-nych ma znaczący – pozytywny wpływ zarów-no na poziom sprawności fizycznej, jak i po-ziom wybranych cech osobowościowych dzieci z zespołem Downa.

WnIOSkI

1. Systematycznie wykonywane ćwiczenia siłowe miały pozytywny wpływ na oce-nianą sprawność fizyczną dzieci z ze-społem Downa, ponieważ w sposób sta-tystycznie istotny wzrósł w grupie badawczej poziom wytrzymałości ogólnej, gibkość, skoczność, równowaga oraz siła mięśni brzucha i siła statyczna koń-czyn górnych.

2. Systematyczny trening siłowy dzieci z ze-społem Downa miał pozytywny wpływ na ich sprawność psychiczną. Zauważono, że półroczny trening siłowy w sposób staty-stycznie istotny obniżył poziom agresji i chwiejności emocjonalnej w ocenianej grupie, a prowadzone zajęcia o charakte-rze siłowym miały pozytywny wpływ na wzrost aspiracji i chęć poprawy wyników w grupie eksperymentalnej. Stosowany trening oporowy podwyższył też samody-scyplinę dzieci z zespołem Downa.

Ryc. 2. Wyniki pierwszego i drugiego pomiaru chwiejności emocjonalnej w grupie eksperymentalnej

t. SteFaNIak i wsp.Ćwiczenia siłowe a sprawność psychofizyczna osób z zespołem downa�0 ROZPRAWY NAUKOWE


BIBlIOGrAFIA

[1]m. Borkowska, ABC rehabilitacji dzieci. mózgowe porażenie dziecięce. PWn, Warszawa 1989. [2]C. Cunningham, Dzieci z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców. WSiP, Warszawa 1994. [3] j. Drabik, Wytrzymałość i jej uwarunkowania somatyczne u dzieci i młodzieży w wieku 8–19 lat. AWF, Gdańsk 1987. [4]j. Drabik, Sprawność fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej. AWF, Gdańsk 1992. [5]k. Frą-czek, C. Zumkley, Testy emocjonalne. Psychologia głębi. PWn, Warszawa 1993. [6]A. kałużna, Proble-my integracji czynności zmysłowych. Postępy praktyki i teorii. PWn, Warszawa 1994. [7] D. matuszek, l. Sadowska,. Budowa somatyczna dzieci z zespołem Downa. Polskie Towarzystwo Walki z kalectwem, Wrocław 1996. [8]T. Stefaniak, Atlas uniwersalnych ćwiczeń siłowych. Bk, Wrocław 1997. [9]T. Stefa-

niak, A. Stefaniak, Wpływ ćwiczeń siłowych z piłką lekarską (2 kg) na sprawność fizyczną i wybrane para-metry morfologiczne dzieci z klas nauczania zintegro-wanego. Human Movement, 2001, 1 (3). [10]T. Stefa-niak, k. Witkowski, m. Burdziełowska, Znaczenie ćwiczeń siłowych w procesie kształtowania sprawno-ści sensomotorycznej dzieci i młodzieży. [W:] j. miga-siewicz, k. Zatoń (red.), Sport szkolny w teorii i prak-tyce: wyniki badań naukowych i ich metodyczne aplikacje. AWF, Wrocław 2006, 265–271.[11] T. Stefaniak, A. Stefaniak, Ćwiczenia siłowe w procesie kształtowania sprawności sensomotorycznej dzieci i młodzieży. [W:] T. koszczyc, j. Wołyniec, H. Guła-kubiszewska, Z. Paliga (red.), Aktywność ru-chowa dzieci i młodzieży. AWF, Wrocław 2007, 130–133. [12]r. Trześniowski, rozwój fizyczny i spraw-ność fizyczna młodzieży szkolnej w Polsce. AWF, Warszawa 1990.

AnekS 1

Arkusz obserwacji:1. Zachowanie grupy podczas zajęć; czy dzieci są skrępowane obecnością nowych prowadzą-

cych.2. Stosunek dzieci do prowadzących.3. Wykonywanie i zrozumienie poleceń.4. Zaangażowanie ćwiczących na zajęciach; chęć uczestnictwa w zajęciach dodatkowych.5. Dyscyplina na zajęciach.6. Wzajemne stosunki między dziećmi podczas zajęć.7. umiejętność współpracy między ćwiczącymi podczas zajęć.8. Samoakceptacja dzieci.9. Ocena dziecka przez pozostałych uczniów.10. Zachowanie dziecka podczas rozmów z prowadzącymi.11. Zachowanie się dzieci podczas testów psychologicznych. Wpływ długości testów na znuże-

nie testowanych.12. Znajomość przeprowadzanych testów i ćwiczeń sprawnościowych przez badaną grupę.13. Dokładność wykonywanych ćwiczeń.14. uczucie agresji: przed, w trakcie i po zajęciach.15. Aspiracje dziecka, chęć poprawy swoich wyników sportowych.16. Chęć poprawy swojej sprawności fizycznej przez wykonywanie dodatkowych ćwiczeń sa-

modzielnie poza szkołą – samodyscyplina.17. Zainteresowanie grupy badawczej sportem.

t. SteFaNIak i wsp.Ćwiczenia siłowe a sprawność psychofizyczna osób z zespołem downa �1ROZPRAWY NAUKOWE


1. moi koledzy…2. moja wychowawczyni…3. mój nauczyciel wf.…4. nikt nie wie, że się boję…5. jest mi smutno, gdy…6. Zawsze chciałbym…7. nie lubię…8. Gdy moi koledzy robią coś lepiej niż ja…9. Gdy moi koledzy ćwiczą lepiej niż ja…

10. moi koledzy i ja…11. nie lubię, gdy starsi…12. Chciałbym, aby nauczyciele…13. Chciałbym, aby mój nauczyciel wf.…14. Boję się, gdy…15. kiedy ktoś się ze mnie śmieje, ja…16. nie chciałbym nigdy…17. kiedy ktoś zniszczy moją ulubioną, ja…18. moja klasa…19. koledzy, z którymi ćwiczę…20. kiedy nie udaje mi się czegoś zrobić…21. Z moich nauczycieli najbardziej…22. Chciałbym przestać się bać…23. Gdy ktoś chce mnie zbić, ja…24. Zawsze czuję się winny, gdy…25. Gdy nauczyciel mnie gani…26. W szkole czuję się…27. moja szkoła jest…28. na zajęciach z wf. czuję się…29. Gdy przychodzę do klasy, to…30. kiedy dostanę zły stopień, ja…31. na dodatkowych zajęciach (z ćwiczeń siło-

wych) czuję się…32. Bardzo często marzę o…33. Wstyd mi, gdy…34. kiedy nikt nie chce się ze mną bawić, ja…35. kiedy nie mogę rozwiązać jakiegoś zadania,

to…36. kiedy nie mogę wykonać jakiegoś ćwiczenia,

to…37. Gdy mój kolega się na mnie pogniewa, to…38. Przestałbym się bać, gdyby…39. Gdybym tylko mógł…40. Chciałbym, aby moi koledzy…41. Chciałbym być…42. W czasie przerwy, ja…43. moi nauczyciele…44. kiedy moi koledzy są bardziej lubiani ode

mnie…45. kiedy mam wolny czas, to…46. jakie lekcje w szkole lubisz najbardziej?

47. jakich lekcji w szkole nie lubisz?48. Czy lubisz wf.?49. Co najbardziej lubisz na lekcjach wf.?50. Czego nie lubisz na lekcjach wf.?51. Czy lubisz uczestniczyć w zajęciach z ćwi-

czeń siłowych?52. jak się czujesz po ćwiczeniach siłowych?53. Czy jesteś zadowolony, gdy osiągasz lepsze

wyniki sportowe?54. Czy cieszysz się, że dzisiaj (jutro) będą zaję-

cia z ćwiczeń siłowych?55. Czy chcesz osiągać lepsze wyniki sportowe?56. Czy często nie udaje ci się zrobić jakiegoś

ćwiczenia?57. Czy jesteś dumny ze swoich osiągnięć sporto-

wych?58. Czy jesteś zły, jeśli nie wykonasz jakiegoś

ćwiczenia?59. Czy lubisz pokazywać kolegom, że jesteś od

nich sprawniejszy?60. Czy lubisz oglądać programy sportowe w te-

lewizji?61. Czy lubisz patrzeć, jak ktoś ćwiczy, czy wo-

lisz ćwiczyć sam?62. moi koledzy oceniają moją sprawność fi-

zyczną…63. mój nauczyciel wf. uważa, że moja spraw-

ność fizyczna jest…64. nikt nie wie, że na lekcji wf. boję się…65. jest mi przykro, gdy na lekcji wf.…66. Chciałbym, żeby na lekcji wf.…67. moi koledzy w stosunku do mnie są…68. kiedy ktoś na lekcji wf. śmieje się ze mnie…69. nie chciałbym, żeby na lekcji wf.…70. Chciałbym, aby mój nauczyciel wf.…71. na lekcji wf. moi koledzy i ja…72. koledzy, z którymi ćwiczę, są dla mnie…73. na lekcji wf. chciałbym przestać się bać…74. Gdy nauczyciel wf. mnie gani…75. Gdy przychodzę na lekcję wf.…76. kiedy dostanę złą ocenę z wf.…77. na lekcji wf. czuję się…78. Bardzo często marzę o…79. Wstyd mi, gdy na lekcji wf.…80. na dodatkowych zajęciach z ćwiczeń siło-

wych czuję się…81. kiedy nikt ze mną nie chce ćwiczyć…82. kiedy nie mogę wykonać jakiegoś ćwicze-

nia…83. Chciałbym, aby moi koledzy na lekcjach wf.…

AnekS 2

Test psychologiczny:

t. SteFaNIak i wsp.Ćwiczenia siłowe a sprawność psychofizyczna osób z zespołem downa�2 ROZPRAWY NAUKOWE


84. Chciałbym być…85. myśląc o swojej sprawności fizycznej marzę

o tym, by być…86. kiedy mam wolny czas…87. kiedy moi koledzy są sprawniejsi ode mnie…88. jestem niecierpliwy?89. Sprawiam kłopot innym?90. Dobrze mi się układają stosunki z innymi

ludźmi?91. krzyczę?92. Przerywam innym, gdy coś mówią?93. Bawię się w różne gry?94. Bawię się ogniem i zabawkami?95. jestem zabawny?96. naprzykrzam się innym?97. miewam zły nastrój?98. jestem niegrzeczny?99. Czuję się szczęśliwy?

100. nie szanuję innych?101. Płaczę?102. Łatwo zawieram nowe przyjaźnie?103. Trudno mi usiedzieć spokojnie w jednym

miejscu?104. Podczas lekcji rozmawiam z innymi dziećmi

nawet wtedy, gdy nie wolno?

105. Dobrze sobie radzę w szkole?106. Wściekam się?107. Bawię się w niebezpieczne gry?108. Wdaję się w bójki?109. Długo oglądam telewizję?110. kopię i biję innych?111. Gdy się na kogoś wścieknę, to natychmiast

wyrównuję porachunki?112. krzywdzę innych?113. lubię przebywać z innymi ludźmi?114. Grożę innym?115. Potrafię kogoś ugryźć, żeby sprawić ból?116. Boję się ciemności?117. Sprzeczam się z innymi dziećmi?118. Zdarza mi się zazdrościć innym?119. Opowiadam kłamstwa?120. mówię brzydkie rzeczy o innych?121. Czuję się pewny siebie?122. Obrażam inne dzieci?123. Popycham i podstawiam nogę?124. Opowiadam zabawne historyjki?125. Wyśmiewam się z innych dzieci?126. mówię brzydkie wyrazy (klnę)?127. lubię bić się na pięści?

AnekS 3

Skala ocen określająca, w teście psychologicznym, poziom agresji (pytania 110–127)

liczba odpowiedzi „tak” Poziom agresji

0–34–78–1112–1516 i więcej

niskiponiżej średniejśrednipowyżej średniejwysoki

Skala ocen określająca, w teście psychologicznym, poziom chwiejności emocjonalnej (pytania 92–109)

liczba odpowiedzi „tak” Poziom chwiejności emocjonalnej

0–34–89–1213–1616 i więcej

niskiponiżej średniejśrednipowyżej średniejwysoki

Źródło: [5]

andrzej mroczkowskiUNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

BiomechaNiczNa aNaliza zaStoSowaNia ĆwiczeŃ aikido dla oSÓB NiepełNoSpRawNych

aBStRaCt

Biomechanical analysis of the aikido exercises usage for disabled people

the aim of the thesis is to show the possibility of doing the aikido exercises by the disabled. this possibility was proved by biomechanical analysis. the other aim of the thesis is to check, by conducting a poll, the willingness of the disabled to participate in aikido activities adjusted for them. aikido techniques were prepared in the way so that even the physically weakest person was able to practise them together with a stronger one. doing aikido tech-niques is mainly based on the use of the second law of motion for rotary movement and on optimal transmission of the strength coming from the weight of the one who defends him or herself. doing aikido exercises does not require a great fi tness, that is why they can be practised even by those physically disabled. a part of aikido techniques may be done by the defending one with the use of one hand. therefore, they can be practised by people with one upper limb disability. a special attention should be paid to aikido techniques done by the defending person in kneeling position. these techniques could be adjusted to the needs of the disabled people with a specifi c motor disability of the lower limbs. the biome-chanical analysis carried out in the thesis proved the possibility of practising aikido exercis-es by the physically disabled. the results of the poll conducted among the disabled indicate an approval of doing aikido adjusted to physical possibilities of the disabled. the majority of respondents showed willingness to practise aikido after adjusting the techniques to their physical possibilities. the possibilities of the aikido techniques application for the disabled presented in the thesis could be put into practice during lessons not only for the disabled. their use is possible during the integrated lessons, both for the physically disabled and for the fully fi t.key words: biomechanics, the disabled, aikido


WPrOWADZenIe

Wielokrotnie organizowano już zgrupowania aikido, w których uczestniczyły również osoby niepełnosprawne fizycznie. najczęściej miały skróconą kończynę górną lub dolną. Brały w nich też udział osoby, które nie mogły poru-szać kończynami dolnymi, więc ćwiczyły na wózkach inwalidzkich. jest sprawą oczywistą, że w sportach walki rywalizacja pomiędzy oso-bą niepełnosprawną (np. z brakiem jednej koń-czyny) a osobą pełnosprawną jest praktycznie niemożliwa. Brak pełnej siły jednej z kończyn daje znacznie mniejszą siłę ataku i jego możli-wości. Aikido jest sztuką walki o charakterze

obronnym, wykorzystującą siłę atakującego. W procesie samoobrony korzysta się z następu-jących zasad: „ustąp, aby zwyciężyć”, „wchodź, gdy jesteś ciągnięty”, „obróć się, gdy jesteś pchany” [3]. W przypadku koniecznej samo-obrony osoba niepełnosprawna, wykorzystując siłę atakującego, ma szanse na zastosowanie wielu technik aikido. Celem tej pracy jest uka-zanie na gruncie biomechaniki możliwości wy-konywania technik aikido przez osoby niepeł-nosprawne. Drugim celem jest sprawdzenie, przy użyciu badań ankietowych, chęci uczestni-ctwa osób niepełnosprawnych w zajęciach aiki-do, odpowiednio dla nich dostosowanych.

a. mRoCZkoWSkIaikido dla osób niepełnosprawnych�4 ROZPRAWY NAUKOWE


BIOmeCHAnIkA TeCHnIk AIkIDO

Techniki aikido zostały tak opracowane, aby nawet osoba słabsza fizycznie mogła wykonać je na silniejszej [12]. upraszczając nieco ana-lizę mechaniczną*, można to potwierdzić za-sadami mechaniki.

Broniący się podczas stosowania danej techniki najczęściej wykonuje zejście z linii ataku. Wówczas zmienia się w płaszczyźnie poziomej tor ruchu ciał atakującego i bronią-cego się z prostoliniowego na krzywoliniowy (często będący ruchem po okręgu). jeżeli na-stępuje połączenie mas ćwiczących przez np. wykonanie chwytu, choćby przez jednego z ćwi- czących, to występuje tutaj druga zasada dyna-miki dla ruchu obrotowego:

ε=JM

.

Broniący się, zmniejszając promień ruchu krzywoliniowego, zmniejsza przy tym moment bezwładności Jćwiczących. Stara się on poru-szać tak, aby w końcówce techniki oś obrotu ruchu znajdowała się jak najbliżej jego ciała. Podczas techniki osoby ćwiczące działają określonymi siłami, a ponieważ jest to ruch krzywoliniowy, powstaje wypadkowy moment siły M. Ten moment siły przy zmniejszeniu momentu bezwładności ćwiczących powoduje zwiększenie przyspieszenia kątowego εw tym ruchu (zgodnie z powyższym wzorem). Pewne mechaniczne podobieństwo można by znaleźć w przypadku pary łyżwiarskiej, wykonującej piruet na lodzie. jeżeli wówczas tancerz znaj-

* rozważanie to ma jednak nieco przybliżony charakter, ponieważ ciało człowieka nie jest pojedynczą bryłą, a w przypad-ku ruchu obrotowego składa się z wielu momentów bezwładności, które przy dokładnym liczeniu należałoby sumować.

dzie się blisko osi obrotu, to wypuszczona z uchwytu partnerka może odjechać od niego na dużą odległość (jeżeli utrzyma równowa-gę). różnica polega na tym, że w przypadku pary tanecznej występują głównie siły działa-jące w płaszczyźnie poziomej, natomiast w aikido również w płaszczyźnie grawitacji. Siły te mają z reguły dużo większe wartości od sił poziomych, pochodzą zwłaszcza od ciężaru osoby broniącej się. Wypadkowa siła działają-ca na atakującego skierowana jest skośnie. jest to ruch krzywoliniowy, odbywający się po określonym promieniu. Występuje wypadko-wy moment siły działający na atakującego, który powodując utratę równowagi przez nie-go, zmusza do wykonania odpowiedniego dla sytuacji padu. Autor tej pracy poddaje analizie mechanicznej jedną z technik aikido. Ilustracje uzupełniono rysunkami przedstawiającymi wektory siły. Dokładniej należałoby przedsta-wić wektory działające w płaszczyźnie trójwy-miarowej, byłoby to jednak mało czytelne w tej pracy. Dla uproszczenia na ryc. 1 przed-stawione są wektory w płaszczyźnie poziomej, na ryc. 2 w płaszczyźnie pionowej.

Technika przedstawia obronę przed ata-kiem zadanym ręką, po łuku na wysokości gło-wy. Broniący się wykonuje zejście z linii ata-ku, przechwytując rękę atakującego. Atakujący działa siłą FA, broniący siłą FB, ich wektorowa suma daje wektor F (ryc. 1). Broniący się może zwiększyć wartość siły FB w zależności od ro-dzaju techniki. uzyskuje się to poprzez specy-ficzne dla aikido skręty miednicy podczas ob-

Ryc. 1. Obrona przed atakiem zadanym ręką po łuku na wysokości głowy – analiza sił w płaszczyźnie poziomej

a. mRoCZkoWSkIaikido dla osób niepełnosprawnych ��ROZPRAWY NAUKOWE


Ryc. 2. Obrona przed atakiem zadanym ręką po łuku na wysokości głowy – analiza sił w płaszczyźnie pionowej

rotów ciała w płaszczyźnie poziomej, mogące nadać dodatkową siłę odśrodkową. W dalszej części analizowanej techniki broniący się opuszcza ciało w dół, obniżając swój środek ciężkości. Ćwiczący dodaje w ten sposób do układu siłę G, pochodzącą głównie od ciężaru broniącego się (ryc. 2). Siła ta ma duże znacz-nie w dynamice technik aikido. Związana jest z umiejętnością specyficznego rozluźniania się podczas wykonywania technik, co w połą-czeniu z właściwym przesunięciem środka ciężkości powoduje przekazywanie ciężaru w odpowiednim momencie techniki [3].

W płaszczyźnie pionowej siła F i siła G dają wypadkową FW. Podczas stosowania tech-niki broniący się wykonuje obrót, aby skrócić promień, po którym porusza się atakujący. jest to ruch obrotowy, dlatego mówimy o momen-cie siły pochodzącym z iloczynu wypadkowej siły FW oraz promienia, po którym porusza się atakujący. Powstający moment siły powoduje wychylenie atakującego i utratę przez niego równowagi.

Wykonanie technik aikido przez osoby z dysfunkcją

w zakresie jednej kończyny górnejPrezentowaną technikę aikido może wyko-

nać osoba niepełnosprawna, wykorzystując tylko jedną kończyną górną. największe zna-czenie pod względem dynamiki stosowania tej techniki ma siła G. natomiast do przyłożenia jej wystarczy jedna kończyna górna, gdyż wy-starczy jeden punkt przyłożenia tej siły (ryc. 1 i 2). Punkt przyłożenia siły G ma być jak „oko

w środku cyklonu”. jest to miejsce centralne, w którym ruch jest najmniejszy. Siła FB zmie-nia kierunek ruchu atakującego (jej wartość nie musi być duża). Do tej zmiany kierunku wystarczy tylko jedna ręka, natomiast druga może służyć np. do osłaniania własnego ciała. Przy odpowiedniej szybkości broniącego się, technika ta może być wykonana jedną ręką z ominięciem osłony ciała. jak opisuje mrocz-kowski [3], ruch broniącego się w technice ai-kido często przypomina ruch bączka sferycz-nego, kiedy to oprócz ruchu obrotowego zachodzi także ruch w pionie. ręce w końcówce techniki są najczęściej ułożone blisko osi ob-rotowej ciała.

W aikido występuje wiele technik wykorzy-stujących ruch tylko jednej kończyny górnej. Techniki te wykonywane są według tych sa-mych zasad mechaniki, jak te zobrazowane na ryc. 1 i 2. jest wiele wariantów ruchu mecha-nicznego, dlatego ich opis może być rozbudo-wany. na ryc. 3 przedstawiono przykład bar-dziej złożonej techniki. Atakujący chwyta dwoma rękoma za rękę broniącego się. na sku-tek zejścia z linii ataku i odpowiedniego prze-niesienia ciężaru w dół wraz z ruchem ręki, otrzymujemy pierwszą siłę wypadkową Fw1. Siła ta, podobnie jak na ryc. 2, jest wypadkową siły F i G1 pochodzącej od ciężaru broniącego się. Siła Fw1 w technice służy jedynie do prawid-łowego wychylenia atakującego i nadania pręd-kości. następnie po podniesieniu środka ciężko-ści i opuszczeniu go ponownie, wraz z ruchem ręki, otrzymujemy siłę G2 pochodzącą głównie od ciężaru broniącego się. Złożenie sił G2 i Fw1

a. mRoCZkoWSkIaikido dla osób niepełnosprawnych�� ROZPRAWY NAUKOWE


Ryc. 4. Obrona w pozycji hanmi handachi waza przed atakiem zadanym otwartą ręką w płaszczyźnie pionowej

Ryc. 3. Forma obrony przy chwycie oburącz za jedną rękę broniącego się

daje wypadkową Fw2 powodującą upadek ata-kującego. Bardzo łatwo z repertuaru aikido można wyselekcjonować techniki, w których używa się tylko jednej kończyny górnej. Tech-niki te mogą być więc wykonywane przez oso-by niepełnosprawne, które mają sprawną tylko jedną kończynę górną.

TeCHnIkI AIkIDO DlA OSóB Z DYSFunkCją kOńCZYnY DOlnej

Część technik aikido wykonywana jest w po-zycji hanmi handachi waza, kiedy atakujący znajduje się w pozycji stojącej, a broniący się klęczy. Praktyka takich ćwiczeń sięga starych zwyczajów japońskich, kiedy spożywano po-



Ryc. 5. Obrona przed uderzeniem pięścią przez zastosowanie dźwigni kote gaeshi

siłki i odpoczywano właśnie w pozycjach klę-czących [13]. Samuraj w tej pozycji był przy-gotowany do niespodziewanego ataku przeciwnika, mając opanowane określone techniki obrony. Wielu mistrzów twierdziło, że wyko-nywanie technik aikido w pozycjach klęczą-cych ma dobry wpływ na zrealizowanie tych technik w pozycjach stojących. Techniki aiki-do w pozycjach klęczących mogą wykonywać osoby z pewnymi dysfunkcjami kończyn dol-nych, np. na skutek amputacji kończyny poni-żej kolana. najważniejsze jest, aby osoba bro-niąca się utrzymywała punkt podparcia na kolanach. na ryc. 4 pokazano przykładową technikę wykonaną przez broniącego się w po-zycji klęczącej. Zaprezentowana technika to obrona przed uderzeniem otwartą ręką w płasz-czyźnie pionowej tzw. shomen uchi. Biome-chaniczna analiza oparta jest na tych samych zasadach mechaniki jak opisane powyżej tech-niki. na ryc. 4 zostały zaznaczone siły F i G1. Podobnie jak na ryc. 3, zejście z linii ataku broniącego się wywołuje siłę odśrodkową F, a prawidłowy ruch jego ręki (zakończony ru-chem do dołu) dodaje siłę G1. W efekcie otrzy-mujemy siłę wypadkową Fw1. Broniący się, chwytając drugą ręką od tyłu atakującego, po-woduje powstanie drugiej siły wypadkowej (podobnie jak na ryc. 3) Fw2. nie było jednak możliwości zaznaczenia tej siły na ryc. 4. W pozycjach klęczących zejścia z linii ataku są ograniczone ze względu na mniejszą pręd-kość poruszania się w porównaniu z pozycja-mi stojącymi. Część technik wykonywanych

w tych pozycjach wymaga opanowania spe-cjalnego sposobu poruszania tzw. shikko. Po-ruszanie to, zdaniem autora pracy, może być odpowiednio dostosowane, w zależności od stopnia dysfunkcji ruchowej osoby niepełno-sprawnej.

możliwość wykonania szybkiego ruchu podczas siedzenia na wózku inwalidzkim jest ograniczona. Z technik aikido osoby na wóz-kach mogą ćwiczyć głównie dźwignie. naj-częściej są to unieruchomienia stosowane na stawy nadgarstkowe. Przykład takiej techniki przedstawiono na ryc. 5. Broniący dąży do przechwycenia ręki atakującego. następnie stosuje dźwignię kote gaeshi, polegającą na odpowiednim skręceniu nadgarstka. możliwo-ści wykorzystania ćwiczeń aikido dla niepeł-nosprawnych stwierdza rugloni [10, 11]. Cie-kawy przykłady zastosowania prezentuje na stronie internetowej maes [1]. Przedstawia on możliwość wykonania technik przez osobę na-wet z bardzo ograniczoną możliwością ruchu kończyn dolnych, zdjętą z wózka inwalidzkie-go. na zamieszczonym filmie niepełnospraw-ny wykonuje techniki aikido, będąc w pozycji siedzącej z wyprostowanymi nogami.

WYnIkI AnkIeTY

na potrzeby tej pracy przeprowadzono ankietę wśród 30 dorosłych osób niepełnosprawnych fizycznie. najważniejsze pytania tej ankiety to:

1. Czy masz zamiar uczestniczyć w zaję-ciach aikido, które zawierałyby w sobie

a. mRoCZkoWSkIaikido dla osób niepełnosprawnych�� ROZPRAWY NAUKOWE


naukę samoobrony połączoną z elemen-tami gimnastyki korekcyjnej, odpowied-nio dostosowanymi do twojej dysfunk-cji ruchowej?

a) tak b) nie

2. Czy wolałbyś ćwiczyć w grupie integra-cyjnej, w której ćwiczyłyby również osoby pełnosprawne, czy tylko w grupie osób niepełnosprawnych?

a) w integracyjnej b) tylko dla osób niepełnosprawnych

3. Czy najważniejsze dla Ciebie byłoby podczas takich zajęć

a) uzyskanie umiejętności w samoobro-nie?

b) uzyskanie dodatkowej formy ruchu mogącej dawać efekt zdrowotny?

4. Czy do tej pory miałeś propozycje uczestniczenia w zajęciach przeznaczo-nych dla osób niepełnosprawnych fi-zycznie z zakresu sztuk walki czy spor-tów walki?

a) tak b) niena pytanie o chęć uczestnictwa osób nie-

pełnosprawnych w odpowiednio dostosowa-nych zajęciach aikido 70% badanych wyraziło aprobatę. Z tej grupy 90% ankietowanych zgo-dziła się na ćwiczenie z osobami pełnospraw-nymi. najważniejszą motywacją do podjęcia treningów dla 80% badanych była chęć zdoby-cia umiejętności samoobrony. Dla 20% bada-nych ważniejsza była możliwość podjęcia do-datkowej aktywności ruchowej mogącej dawać efekt zdrowotny. Wszyscy ankietowani odpo-wiedzieli, że do tej pory nie spotkali się z ofer-tą zajęć w zakresie sztuk walki dostosowanych do ich możliwości.

PODSumOWAnIe

Wyniki ankiety wskazują na zainteresowanie przez osoby niepełnosprawne fizycznie możli-wością uczestnictwa w zajęciach sztuk walki czy sportów walki. na uwagę zasługuje jedno-cześnie brak ofert w tym zakresie, które docie-rałyby do tych osób. Większy procent bada-

nych stwierdza, że najważniejsze dla nich byłoby uzyskanie umiejętności w samoobro-nie. Stwierdzenie takie może wynikać z ich mniejszej ogólnej sprawności fizycznej, w po-równaniu z osobami pełnosprawnymi, i przez to poczucie zagrożenia w przypadku spotkania się z przemocą fizyczną. Zdaniem autora, zde-cydowanie większa chęć badanych do ćwicze-nia w grupie integracyjnej wynika z możliwo-ści sprawdzenia swoich umiejętności z osobami pełnosprawnymi.

Przedstawiona w pracy analiza biomecha-niczna technik aikido sugeruje możliwość ich wykonywania przez osoby niepełnosprawne fizycznie. należałoby również zwrócić uwagę na pozytywne aspekty zdrowotne, jakie techni-ki aikido mogłyby przynieść niepełnospraw-nym fizycznie dzieciom. mroczkowski i ja-skólski [5, 7], stosując wyselekcjonowane ćwiczenia aikido, stwierdzili, że mają one ko-rzystny wpływ na prawidłowe ustawienie miednicy w płaszczyźnie czołowej oraz zmniej-szają kąt skrzywienia bocznego kręgosłupa w przypadku skolioz u dzieci. Pozytywne było-by zastosowanie takich ćwiczeń dla dzieci spę-dzających dużo czasu w pozycji siedzącej na skutek określonej dysfunkcji ruchowej koń-czyn dolnych. Brak możliwości ruchu w pozy-cji stojącej może spowodować przykurcz mięś-ni odpowiedzialnych za prawidłowe ustawienie miednicy, a później stanowić podstawę do roz-woju skoliozy u dzieci [9]. Istotne byłoby więc dla dzieci z określonymi dysfunkcjami w za-kresie ruchomości kończyn dolnych opracowa-nie takich ćwiczeń, które uaktywniałyby mięś-nie miednicy i zwiększały ruchomość w stawach biodrowych. Do tego celu mogą być wykorzystywane w aikido ćwiczenia w pozycji klęczącej, które wymagają poruszania się przy użyciu tzw. shikko. Chodzenie w shikko wyma-ga aktywnego udziału mięśni miednicy i okre-ślonej ruchomości w stawach biodrowych. na-zywane jest przez niektórych „spacerem samuraja” [13], a przez innych chodzeniem na kolanach. W tym wypadku konieczne do prze-mieszczania się są obszerne skręty miednicy. Ćwiczenia te mogą zwiększać ruchomość w stawach biodrowych [6]. Zdaniem autora tej



pracy, ćwiczenia tego typu, odpowiednio do-stosowane, mogą wykonywać niepełnosprawni np. po amputacji kończyny dolnej, ale poniżej kolana. Podczas ruchu występuje bowiem ob-ciążenie kolana w momencie wykonywania skrętów miednicy, dzięki którym następuje przemieszczanie się. Takie poruszanie jest możliwe, gdy ćwiczący ma stawy biodrowe bez zmian chorobowych. Innym ważnym aspektem jest pozytywne oddziaływanie peda-gogiczne aikido na dzieci [4]. mroczkowski zauważył możliwość nauczania technik aikido przy wykorzystaniu zasad mechaniki [2, 4, 9]. jego zdaniem, tłumaczenie na prostych przy-kładach zasad mechaniki występujących pod-czas wykonywania określonej czynności ru-chowej w danej technice aikido powoduje, że ćwiczący rozumieją te zasady. można w ten sposób u ćwiczących rozwijać „zarówno ciało, jak i umysł’’, zasadę często podkreślaną we wschodnich sztukach walki [13]. Ciekawa, np. dla niepełnosprawnych fizycznie, mogłaby być analiza pod względem biomechaniki, możliwo-ści wykonania określonych technik aikido. me-chaniczna analiza tych możliwości byłaby róż-na w zależności od rodzaju dysfunkcji narządu ruchu.

na uwagę zasługuje obronny charakter wykonywanych technik aikido. Przeprowa-dzona przez mroczkowskiego [3] analiza me-chaniczna technik aikido wyjaśnia, że rzuty w aikido są do zastosowania jedynie w obro-nie, a nie w ataku. nie dajemy w ten sposób w czasie ćwiczeń wzorców do naśladowania zachowań agresywnych, a to jest ważne w od-działywaniu pedagogicznym na młodzież. Aikido może pełnić również funkcję dyscypli-ny integrującej osoby pełnosprawne z niepeł-nosprawnymi. Osoby pełnosprawne i niepeł-nosprawne mogą ćwiczyć wspólnie, jeżeli zrozumieją określoną dysfunkcję ruchu. Oso-ba prowadząca zajęcia musi odpowiednio do-bierać techniki i ćwiczenia. Szczególnie jest to proste w przypadku osób z określoną dysfunk-cją jednej kończyny górnej. Osoby niepełno-sprawne, z dysfunkcją kończyny górnej, mogą ćwiczyć zarówno w roli atakującego, jak i bro-niącego się; wykorzystując podczas ćwiczeń

optymalnie zdrową kończynę górną. W przy-padku osób z określoną dysfunkcją w zakresie kończyn dolnych osoba niepełnosprawna ćwi-czy częściej jako broniąca się, natomiast rza-dziej jako atakująca. Wynika to z ograniczenia w ruchu w zakresie pozycji stojących w przy-padku odgrywania roli atakującego. jedno-cześnie repertuar technik do wykonania w po-zycji klęczącej jest ograniczony. Stopień opanowania technik aikido będzie zależał od stopnia dysfunkcji ruchowej ćwiczących. na-leży traktować formę aikido, która mogłaby być uprawiana przez niepełnosprawnych, jako rekreację ruchową, a nie rywalizację sportową. Trudno porównywać skuteczność w samo-obronie aikido i judo, którego techniki są sprawdzane podczas rywalizacji sportowej. Zdaniem autora tej pracy, zdecydowanie jed-nak większa liczba technik aikido – w porów-naniu z judo czy z innymi sztukami walki – opiera się na wykorzystaniu siły przeciwnika. Dlatego aikido może być lepiej przystosowane do praktykowania przez osoby niepełnospraw-ne fizycznie, posiadające mniejszą siłę fizycz-ną od osób pełnosprawnych.

WnIOSkI

1. Biomechaniczna analiza technik aikido potwierdza możliwość ćwiczenia aikido przez osoby niepełnosprawne fizycznie.

2. Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród niepełnosprawnych fizycznie wskazują, że w większości wyrażają oni chęć ćwi-czenia aikido dostosowanego do ich możliwości ruchowych.

BIBlIOGrAFIA

[1] n. maes, http://yu-shin.de. [2]A. mroczkowski, Integracja nauczania kultury fizycznej z fizyką. [W:] T. koszczyc, P. Oleśniewicz (red.), Integracja w procesie kształcenia i wychowania fizycznego. AWF, Wrocław 2002, 305–312. [3]A. mroczkow-ski, Nauczanie aikido z wykorzystaniem podstaw mechaniki. [W:] W.j. Cynarski, k. Obodyński (red.), Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki: koncepcje i problemy. Wydawnictwo uniwersytetu rzeszowskiego, rzeszów 2003, 199–205.

a. mRoCZkoWSkIaikido dla osób niepełnosprawnych�0 ROZPRAWY NAUKOWE


[4] A. mroczkowski, Pedagogiczne aspekty upra-wiania aikido przez dzieci. Rocznik Naukowy Ido – Ruch dla Kultury, 2007, 7, 103–107. [5]A. mrocz-kowski, The use of biomechanics in teaching aikido. Human Movement, 2009, 1 (19), 10, 31–34. [6]A. mroczkowski, Zdrowotne aspekty nauczania ai-kido dla dzieci. Wych Fiz Zdrow 2002, 4, 8–11. [7]A. mroczkowski, e. jaskólski, effects of aiki-do exercises on lateral spine curvatures in children. Archives of Budo, 2006, 2, 1–4. [8] A. mrocz-kowski, e. jaskólski, The change of pelvis place-ment at children under influence of aikido training. Archives of Budo, 2007, 3, 1–6. [9]A. mroczkow-

ski, e. jaskólski, Wpływ sił rotujących kręgi na powstawanie patologicznych krzywizn kręgosłu-pa. Fizjoterapia Polska, 2007, 1, 7, 80–86. [10]G. rugloni, Aikido: harmony and relationship. The art of perception in a practice of peace. ergae-dizoni, Genova 2008. [11]G. rugloni, unification of mind and Body and ki Aikido. ergaedizoni, Genova 1997. [12]j. Wal-ker, In judo and Aikido Application of the Physics of Forces makes the Weak equal to the Strong. Scientific American, 1980, 243, 1, 126–133. [13]A. Westbrook, O. ratti, Aikido and the Dynamic Sphere. Charles e. Tutle, Tokyo 1970.

Beata BlachuraAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

motywy i BaRieRy upRawiaNia NaRciaRStwa zjazdowego

w opiNii dzieci i młodzieŻy z dySFuNkcjĄ wzRoku

aBStRaCt

Barriers and motives for going in for downhill skiing in the opinion of children and youth with vision dysfunction

People with vision dysfunctions are classifi ed as “healthy disabled”, that is as people with healthy movement systems. But limitation in or lack of visual information infl uences the spatial orientation and locomotion adversely and it could cause physical and motor devel-opment disorders because of lack of physical activities.downhill skiing is one of the forms of recreation which not only infl uences the body as a whole, but it also infl uences the process of integration with healthy people. the aim of this paper was to determine barriers and motives in going in for downhill skiing in children and young people with vision dysfunctions. the group of 21 children and young people with vision dysfunctions (blind n = 8 and visually impaired n = 13), who took part in down-hill skiing competition was the subject of the study carried out with the diagnostic survey method. an attempt to interpret most important motivators related to downhill skiing has been made on the basis on the gained answers. also the factors which limit the skiing activi-ties in people with vision dysfunctions have been determined.key words: vision dysfunction, downhill skiing, barriers and motives for activities


WPrOWADZenIe

Aktywność ruchowa w życiu osób z dysfunk-cją wzroku odgrywa wyjątkową rolę. nie tylko rozwija sprawność ruchową, ale również decy-duje o większej aktywności intelektualnej, społecznej i kulturalnej, co może mieć wpływ na rozwój i kształtowanie osobowości.

Szczególne miejsce w życiu osób niepeł-nosprawnych zajmuje rekreacja ruchowa – sy-stematyczne uprawianie ćwiczeń fizycznych jest tzw. aktywną rehabilitacją. jej celem jest przywracanie i przygotowywanie osób niepeł-nosprawnych do możliwie pełnego i samo-dzielnego życia. Dobrowolne wykorzystanie różnych form aktywności w czasie wolnym przyczynia się do zaspokajania wielu potrzeb psychofizycznych i społecznych. Podobnie jak w środowisku osób zdrowych rekreację rucho-

wą tworzą zajęcia, którym człowiek oddaje się w czasie wolnym, z własnych chęci, dla wypo-czynku, odnowy sił, przyjemności i rozwoju własnej osobowości kreacji zdrowia [6]. W wypadku osób niepełnosprawnych zajęcia te mają przede wszystkim znaczenie w zakre-sie budowania ich późniejszej samodzielności. jeżeli u osób zdrowych ruch jest naturalną po-trzebą, to w życiu osób niepełnosprawnych jest koniecznością podtrzymania ich zaradno-ści życiowej.

jednym z warunków skutecznej i aktywnej rehabilitacji osób niepełnosprawnych, w tym również z dysfunkcją wzroku, jest jej jak naj-wcześniejsze rozpoczęcie. Powszechnie uwa-ża się, że proces ten powinien mieć początek od momentu rozpoznania problemów ze wzro-kiem. W szczególnie trudnej i znaczącej dla

B. BlaChuRaNarciarstwo dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku�2 ROZPRAWY NAUKOWE


problemu sytuacji znajdują się dzieci i mło-dzież, którzy będąc w okresie burzliwego roz-woju, powinni charakteryzować się ciekawoś-cią i samodzielnością, a jednak ze względu na brak zainteresowań zajęciami rehabilitacyjny-mi świadomie unikają zmęczenia.

W związku z tym niezbędne jest stworze-nie u dzieci i młodzieży motywacji do podej-mowania dużego wysiłku. motywacja – sto-pień zaangażowania – skierowana jest na osiągnięcie określonego celu, który wynika z użyteczności rezultatu oraz prawdopodo-bieństw osiągnięcia celu [5]. Taką alternatywą dla osób niepełnosprawnych jest współczesny sport, który bywa postrzegany zarówno jako element rehabilitacji, jak i element kultury fi-zycznej. Podobnie jak w środowisku osób zdrowych, podstawowym wymiarem aktyw-ności sportowej jest rywalizacja. Często po-dejmowana nie tylko dla zdobywania medali, ale głównie dla poczucia smaku zwycięstwa i przezwyciężania własnych słabości.

Osoby niepełnosprawne mają prawo do uprawiania różnych form, które odpowiadają ich zainteresowaniom, są dla nich atrakcyjne, emocjonujące i korzystne leczniczo [2].

W odniesieniu do osób z dysfunkcją wzroku uważa się, że celem nadrzędnym wychowania fizycznego w tyflopedagogice jest „doskonale-nie ciała i funkcji psychomotorycznych wycho-wanka, jak również ukształtowanie u niego wie-dzy, umiejętności i nawyków oraz postaw wobec kultury fizycznej, co w praktyce przeja-wiać się będzie w dążeniu i działaniu na rzecz utrzymania przez całe życie wysokiej sprawno-ści fizycznej i zdrowia”. Osoby z dysfunkcją wzroku zaliczane są do tzw. zdrowych inwali-dów, u których układ ruchu nie jest uszkodzony [1]. jednak ograniczenia wynikające z braku in-formacji wzrokowych niekorzystnie wpływają na orientację przestrzenną i lokomocję człowie-ka, co w konsekwencji może prowadzić do za-burzeń rozwoju fizycznego i motorycznego, społecznego, a tym samym mniejszej aktywno-ści będącej podstawą wszelkiego rozwoju osób niewidomych i niedowidzących. możliwość swobodnego poruszania się pozwala osobom niewidomym i niedowidzącym przyjmować

sygnały z otoczenia, a następnie reagować na nie. Dzięki aktywnemu uczestnictwu w wyda-rzeniach, mogąc pewnych rzeczy dotknąć, po-czuć na własnej skórze, można sprawić, że uczymy się – poznajemy świat wielozmysłowo. Taka aktywność wpływa na tworzenie odpo-wiednich relacji człowiek–otoczenie, kształto-wanie motywacji do dalszej pracy oraz podtrzy-manie aktywności poznawczej sprawnych analizatorów.

Podstawą odniesienia sukcesu jest syste-matyczność działań i odpowiednia motywa-cja. W uczeniu się motorycznym elementar-ną potrzebą jest potrzeba ruchu, poruszania się, aktywności ruchowej i fizycznej. Po-trzeba musi być w odpowiedni sposób pobu-dzona przez motywację – wewnętrzną po-trzebę osiągnięcia celu. Potrzeba ruchu jest również podstawą motywacji w narciarstwie. Dotyczy ona aktywnego, kontrolowanego zachowania się na śniegu. Podczas uczenia się jazdy na nartach niewidomy lub niedowi-dzący „oswaja się z nowym środowiskiem”. Poznaje mechanizmy kierujące „poszukiwa-niem” równowagi tzw. pozycji zrównowa-żonej na stoku narciarskim. Przez rozpozna-nie bodźca (stopnia nachylenia stoku, jakości śniegu, oceny toru i prędkości zjazdu) w wy-niku licznych doświadczeń i zachowań ru-chowych narciarz wybiera te, które są bez-pieczne, a jednocześnie skuteczne, i w ten sposób opanowuje daną technikę. jednak ze względu na to, że narciarstwo zjazdowe jest formą o wysokim stopniu ryzyka, niestan-dardowej technice ruchu i zmiennych oko-licznościach jego uprawiania (trasa i konfi-guracja zjazdu, gatunek śniegu, warunki pogodowe), co jest związane ze znacznym za- barwieniem emocjonalnym, wymaga się szczególnego przygotowania zajęć narciar-skich (wybór miejsca, stopień trudności ćwiczeń, komunikacja słowna, stosowane wzmocnienia) [4]. Odpowiedni dla ucznia (uczniów) dobór warunków, tworzących proces dydaktyczny, może być źródłem mo-tywacji do działania i zapewnić osiągnięcie sukcesu. Tylko działania zakończone sukce-sem mobilizują do podejmowania wysiłku.

B. BlaChuRaNarciarstwo dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku �3ROZPRAWY NAUKOWE


Celem artykułujest analiza motywów oraz barier towarzyszących uprawianiu narciarstwa zjazdowego przez dzieci i młodzież z dysfunk-cją wzroku.

HIPOTeZY BADAWCZe

1. Podstawowym motywem podejmowa-nia aktywności narciarskiej jest chęć przeżycia emocji w odmiennych warun-kach otoczenia.

2. umiejętność jazdy na nartach wpływa na poprawę sprawności ruchowej i sa-mooceny.

3. narciarze z dysfunkcją wzroku obawia-ją się odniesienia kontuzji oraz kolizji z innymi narciarzami.

4. Proces opanowania techniki narciarskiej stawia niepełnosprawnych narciarzy w sytuacji stresującej.

mATerIAŁ I meTODA BADAń

Badaniom poddano grupę 21 osób niewido-mych (B1 – 8) i niedowidzących (B2 – 13), którzy 12 lutego 2006 r. uczestniczyli w zawo-dach narciarskich (slalom gigant). Zostały one zorganizowane przez studentów specjalizacji „instruktor sportu osób niepełnosprawnych w narciarstwie zjazdowym” III roku Wydziału Fizjoterapii AWF we Wrocławiu. Wcześniej wszyscy zawodnicy i studenci uczestniczyli w 7-dniowym obozie narciarskim. Zawody odbyły się w Zieleńcu w sprzyjających warun-kach pogodowych i śniegowych. Zawodnicy mieli do pokonania 16 bramek w gigancie. Charakter ustawienia bramek i stopień nachy-lenia stoku był odpowiedni do poziomu umie-jętności niepełnosprawnych narciarzy. Celowo badania przeprowadzono po zawodach nar-ciarskich, by w szczególny sposób oddać emo-cje, które towarzyszą uprawianiu narciarstwa, doskonaleniu sprawności ruchowej i budowa-niu poczucia własnej wartości. Podczas impre-zy zawodnikami opiekowali się studenci, któ-rzy po zakończeniu imprezy przeprowadzili z nimi badania. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestio-

nariusza ankiety. Takie postępowanie pozwoli-ło na lepsze poznanie narciarzy i ich opieku-nów oraz miało wpłynąć na rzetelność udzielonych odpowiedzi.kwestionariusz skła-dał się z dwóch części: metrykalnej (5 pytań), w której odpowiadano na pytania dotyczące wieku, płci, rodzaju dysfunkcji i posiadanych doświadczeń narciarskich, oraz części właści-wej (14 pytań), będącej źródłem informacji na temat warunków uczenia się i nauczania nar-ciarstwa zjazdowego, tj. motywów podejmo-wania aktywności narciarskiej oraz barier, któ-re utrudniają osobom z dysfunkcją wzroku uprawianie narciarstwa. Większość pytań mia-ła charakter otwarty, co dawało respondentom pełną możliwość wypowiedzi. Ponadto w py-taniach nie ograniczano liczby możliwych od-powiedzi.

Zebrane wyniki poddano analizie i przed-stawiono w dwóch tabelach.

WYnIkI

W zajęciach narciarskich uczestniczyły dwie grupy: grupa B1 – 8 osób niewidomych i grupa B2 – 13 osób niedowidzących (zgodnie z kla-syfikacją międzynarodowej Federacji Sportu Inwalidów – ISOD). Wiek wszystkich osób był zróżnicowany: od 10. do 19. roku życia. Dziewczęta (10 osób) i chłopcy (11 osób) sta-nowili podobne liczebnie grupy.

Większość osób biorących udział w bada-niach deklarowała wrodzoną wadę wzroku (15 osób), a blisko 1/3 nabytą. Prawie połowa (8 osób) pomimo możliwości pogarszania się wzroku otrzymała zgodę lekarza na uprawia-nie narciarstwa zjazdowego. u pozostałych osób uprawianie narciarstwa nie miało wpły-wu na jakość widzenia (tab. 1).

największy wpływ na zainteresowanie tą formą aktywności, zdaniem ankietowanych, miał nauczyciel (8 osób). respondenci pod-kreślili też własną motywację (7 osób) w wy-borze formy aktywności fizycznej oraz wska-zali na sugestie znajomych (1 osoba).

W wypowiedziach narciarzy z dysfunkcją wzroku pojawiło się 5 motywów determinują-cych ich wybór. Chociaż w pytaniu można

B. BlaChuRaNarciarstwo dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku�4 ROZPRAWY NAUKOWE


było wymienić więcej niż jedną odpowiedź, wszyscy ograniczyli się tylko do jednego mo-tywu. Ponad połowa badanych (14 osób) wskazała chęć sprawdzenia siebie. Zdecydo-wanie mniejsze i podobnie liczne grupy de-klarowały chęć rywalizacji (5 osób), cieka-wość nowych przeżyć oraz możliwość kontaktu z innymi ludźmi (po 4 osoby). Dla 2 osób jazda na nartach była spełnieniem ma-rzeń, 1 osoba stwierdziła, że zadecydował o tym przypadek.

Uprawianie narciarstwa jest dla osób z nie-pełnosprawnością wzrokową źródłem satys-fakcji. Stwarza możliwość opanowania no-

wych umiejętności ruchowych, pozwala na wyczuwanie prędkości oraz daje możliwość rywalizacji z samym sobą, środowiskiem, przeciwnikiem. Blisko 2/3 osób biorących udział w badaniach twierdzi, że jazda na nar-tach pozwala rozwijać samodzielność ruchową i życiową. jednak 3 osoby wskazują na ko-nieczność opieki przewodników, instruktorów narciarstwa. Wrażenia towarzyszące uprawia-niu narciarstwa sprawiają, że zdecydowana większość grupy chce kontynuować naukę.

W tab. 2 wskazano bariery i ograniczenia towarzyszące uprawianiu narciarstwa zjazdo-wego osób z niepełnosprawnością wzrokową.

Tab. 1. Motywy i bariery uprawiania rekreacji narciarskiej osób z niepełnosprawnością wzrokową

Pytanie Warianty odpowiedzi liczba odpowiedzi

1. Przyczyna wady wzroku wrodzona nabyta

156

2. możliwość pogłębiania wady tak nie

813

3. kto namówił Ciebie do uprawiania narciarstwa?

samnauczyciel rodzice znajomi

7701

4. jakie są Twoje motywy uprawiania narciarstwa?

chęć sprawdzenia siebiechęć rywalizacji kontakt z ludźmi ciekawość nowych przeżyćzrealizowanie ukrytych marzeńprzypadek

1454421

5. Co podoba się Tobie w narciarstwie? satysfakcja nowa dyscyplina prędkość rywalizacjakontakt z ludźmiadrenalina wolnośćśnieg

1111877322

6. Czy jazda na nartach „daje samodzielność”? taknie nie wiem

1632

7. Czy będziesz kontynuował jazdę na nartach? taknie wiem

192

B. BlaChuRaNarciarstwo dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku ��ROZPRAWY NAUKOWE


Przed rozpoczęciem zajęć prawie wszyscy (20 osób) odczuwali silne emocje, stres, które nie wpływały mobilizująco na organizm. Dwie osoby wskazały, iż obawiają się upadku.

W trakcie jazdy na nartach niewidomi i nie- dowidzący narciarze najczęściej obawiają się, oprócz wspomnianego upadku, braku kontroli zachowania, który przejawia się brakiem kon-troli toru i prędkości jazdy. Dla pewnej liczby osób istotnym ograniczeniem jest brak bodź-ców wzrokowych (9 osób) oraz trudna do wy-obrażenia, niestandardowa technika zjazdu (6 osób). Znaczna liczba osób jako źródło obaw wskazuje stawianie zbyt wysokich wy-magań, które uniemożliwiają odniesienie suk-cesu (10 osób). Trudną, niekomfortową sytua-cją dla narciarzy z dysfunkcją wzroku jest za duży ruch na stoku, który jako źródło zbyt wielu informacji może ograniczać komunika-cję werbalną oraz powodować kolizje na stoku (3 osoby). Do ograniczeń zaliczyć można rów-nież trudne warunki atmosferyczne: słońce, mgłę, padający śnieg. Ograniczają one orienta-

cję przestrzenną oraz analizę prędkości i toru jazdy narciarzy z problemami wzroku, co w połączeniu z niestandardową techniką nar-ciarską może stawiać poważne wymagania. Ankietowani pytani o czynniki uniemożliwia-jące jazdę na nartach wymienili zaledwie trzy: możliwość odniesienia kontuzji, złożoność techniki oraz zmienne warunki śniegowe, po-twierdzając tym samym wcześniejsze obawy towarzyszące uprawianiu narciarstwa.

DYSkuSjA

Systematyczna aktywność ruchowa realizowana poprzez rekreację, turystykę lub sport w przypadku dzieci i młodzieży z problemami wzroku jest jednym z najważniejszych celów rehabilita-cji ruchowej. efektywność zajęć ruchowych za-leży od zaangażowania emocjonalnego i świado-mości uczestników w kontekście celowości podjętego wysiłku fizycznego i psychicznego. jest to ważne w przypadku tej grupy, ponieważ brak bądź ograniczenie kontaktu ze światem jest

Tab. 2. Bariery i ograniczenia towarzyszące uprawianiu narciarstwa zjazdowego osób z niepełnosprawnością wzrokową

Pytanie Warianty odpowiedzi liczba odpowiedzi

jakie negatywne uczucia towarzyszą Tobie bezpo-średnio przed rozpoczęciem zajęć narciarskich?

zdenerwowanie, stres, tremalęk przed upadkiem

202

Czego obawiasz się podczas zjazdu na nartach? upadek brak kontroli prędkości i toru jazdyniezadowolenie z braku sukcesubrak umiejętnościbrak wzroku braki w technice wykonania skrętuopady śnieguduży tłok na stokusłońcemgłasilny wiatrobecność kijkówkontuzjabrak trudności

16121096443332111

Co zniechęca Ciebie do uprawiania narciarstwa? możliwość odniesienia kontuzjitrudna technika skrętuzmiana rodzaju śniegu na trasie

442

B. BlaChuRaNarciarstwo dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku�� ROZPRAWY NAUKOWE


zwykle przyczyną lęku przed ruchem, a tym sa-mym hamuje rozwój świadomie podejmowanej aktywności [3]. Wskazane przez respondentów motywy i bariery podejmowania aktywności nar-ciarskiej przez inwalidów wzroku są podobne jak w przypadku osób zdrowych. Blisko 2/3 ankieto-wanych wskazało na możliwość kształcenia własnej sprawności ruchowej. Ważnym moty-wem była możliwość przeżycia emocji w formie rywalizacji sportowej oraz kontakty towarzyskie z innymi narciarzami zdrowymi i niepełnospraw-nymi. Często wskazuje się, że przyczyną ograni-czenia aktywności ruchowej osób niepełno-sprawnych w okresie zimowym jest obawa przed upadkiem na śliskiej nawierzchni. Ankietowani wskazali na podobne obawy związane z uprawia-niem narciarstwa. Często towarzyszy mu stres, który jest wynikiem lęku przed upadkiem, kontu-zją oraz brakiem możliwości odniesienia sukcesu, ponieważ specyfika techniki jazdy (prędkość, zmiana kierunku) w połączeniu ze zmiennością warunków terenowych i narciarskich może być dla nich źródłem obaw. nie zniechęca to ich jed-nak do kontynuowania nauki, ponieważ dostrze-gają w tej formie aktywności możliwość rozwoju samodzielności. Być może jest to efektem rzetel-nego programowania i realizacji zadań procesu dydaktycznego oraz doboru odpowiedniej kadry instruktorów, opiekunów. należy podkreślić, że pewne elementy, np. prędkość, mimo że są czyn-nikiem stresującym, zostały przez respondentów wskazane jako motyw uprawiania narciarstwa.

umiejętność wczuwania się i rozumienia problemów tej grupy niepełnosprawnych spra-wia, że „uprawianie narciarstwa” przebiega w do-

brym klimacie i dzięki temu przynosi spodzie-wane efekty. Tylko działania zakończone sukcesem mobilizują do podejmowania wysił-ku. należy zatem stworzyć takie warunki, by uczeń, w sytuacji bezstresowej, miał możli-wość świadomego rozwiązywania problemów. A dodatkowo możliwość sprawdzenia siebie w nowych, trudnych sytuacjach (zawierają-cych element rywalizacji z własną słabością, odmiennością środowiska), mimo licznych ograniczeń jest źródłem poprawy samopoczu-cia, sprawności fizycznej oraz daje podstawy kształtowania samodzielności życiowej. Przy-czynia się do zaspokajania wielu potrzeb natu-ry psychofizycznej i społecznej.

BIBlIOGrAFIA[1]k. Chojnacki, nauczanie jazdy na nartach osób z dysfunkcją narządu wzroku, słuchu w świetle za-leceń systemu amerykańskiego. Postępy Rehabili-tacji, 1995, 1, 139–148. [2] W. Dega, koncepcja rehabilitacji. [W:] k. milanowska, W. Dega (red.), rehabilitacja medyczna. PZWl, Warszawa 2001, 23. [3]k. Gawlik, A. Zwierzchowska, Wychowanie fi-zyczne niewidomych i słabo widzących. AWF, ka-towice 2004. [4] B. kowalska, narciarstwo osób niepełnosprawnych – specyfika nauczania jazdy na nartach inwalidów wzroku. [W:] j. migasiewicz, k. Zatoń (red.), Sport szkolny w teorii i praktyce: wyniki badań naukowych i ich metodyczne aplika-cje. AWF, Wrocław 2006, 317–323. [5]r. Ossow-ski, Pedagogika niewidomych i niedowidzących. [W:] W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna. PWn, Poznań 2005, 3, 179–189. [6]T. Wolańska, leksy-kon. Sport dla wszystkich – rekreacja ruchowa. AWF, Warszawa 1997.

edyta Szczuka, maciej kochańskiAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

wykoRzyStaNie metody akuStyczNo-wiBRacyjNej kameRtoNami w teRapii

aBStRaCt

application of the acoustic-vibration method by tuning forks in therapy

the aim of this study is to present the biophysical basis of the acoustic – vibratory therapy as well as the review of diff erent diagnostic and therapeutic methods practicing the acoustic – vibratory therapy. the authors describe the tuning fork usage according to the experi-ences, collected in various conditions, of this method application and available literature.key words: tuning fork, diagnosis, therapy, vibratory and acoustic medicine


WPrOWADZenIe

Podstawy biofizyczne terapii dźwiękowo-wibracyjnej

Dźwięk, określany w biofizyce jako fala mecha-niczna, podobnie jak światło czy elektryczność, jest formą energii i podlega większości praw wspólnych dla wszystkich fal. każda fala dźwiękowa posiada energię, którą w fizyce określa się jako zdolność do wykonania pracy. Dźwięk spręża i nadaje prędkość przylegającej warstwie, np. powietrza czy cząstek cieczy. Dzięki temu otaczający ośrodek zyskuje energię akustyczną. Zagęszczanie i rozrzedzanie ośrod-ka powoduje przenoszenieenergii potencjalnej, a towarzyszący temu ruch drgający świadczy o równoczesnym transporcie energii kinetycz-nej. Fala dźwiękowa ma zdolność rozchodzenia się nie tylko w gazach i cieczach, ale również w ciałach stałych. W zetknięciu z różnymi ośrodkami (np. w ciele ludzkim) ulega rozbiciu, przy czym pewna jej część odbija się, natomiast inna wnika w głąb ciała. jeżeli fala przechodzi między granicami dwóch ośrodków, w których prędkości rozchodzenia się nie są takie same, następuje jej załamanie się. Zjawiska załamy-wania i odbijania fal nazywane impedancją aku-styczną lub opornością właściwą fali zależne są

od gęstości ośrodka i prędkości rozchodzenia się w nim fali. Pomiar wartości impulsów fali oparty na zasadzie echolokacji (odbicia) od po-wierzchni rozgraniczających ośrodki różniące się wartością impedancji akustycznej posłużył naukowcom do pomiaru częstotliwości drgań własnych organizmu i powszechnie wykorzy-stywany jest w diagnostyce stanów chorobo-wych. każde ciało posiada swoją naturalną czę-stotliwość drgań w zależności od wielkości, kształtu oraz gęstości struktury, z jakiej jest zbudowane. 2/3 objętości ludzkiego ciała skła-da się z wody i to od zawartości wody w organi-zmie w znacznym stopniu zależy prędkość, z jaką dźwięk przenika tkanki i narządy. Działa-nie biologiczne fal mechanicznych wywołują-cych wibrację w organizmie zależy głównie od jej amplitudy i częstotliwości. Szczególnie cha-rakterystyczny wpływ wywiera taka częstotli-wość drgań, która zgodna jest z częstotliwością drgań własnych poszczególnych narządów, na-zywana częstotliwością rezonansową. Tak więc jeżeli w polu działania fali znajdzie się ciało zdolne do wykonywania drgań o tej samej czę-stotliwości co dana fala oraz jej źródło, wów-czas rozpocznie ono ruch drgający częstotli-wością danej fali. Ciało człowieka w codziennym

e. SZCZuka, m. koChańSkIkamertony w terapii�� ROZPRAWY NAUKOWE


życiu niemal nieustannie poddawane jest drga-niom akustycznym, wibracje te odbierane m.in. za pośrednictwem mechanoreceptorów wywo-łują efekt kawitacji, efekty termiczne, fizyko-chemiczne oraz inne, bardziej złożone, reakcje organizmu. Częstotliwości rezonansowe powo-dują szczególnie silne drgania różnych części organizmu. również wielokrotności tych czę-stotliwości, tzw. oktawy rezonansowe, powodu-ją pewien, choć odpowiednio mniejszy, wzrost podstawowej amplitudy. rezonans np. narzą-dów klatki piersiowej i jamy brzusznej zachodzi przeważnie w zakresie 4–10 Hz, częstotliwości w zakresie 35–250 Hz mają silne oddziaływanie na naczynia krwionośne. Okolica kręgosłupa rezonuje zazwyczaj w zakresie częstotliwości 8–12 Hz, choć jak wskazują dostępne badania, na ostateczne wartości rezonansowe w tej okoli-cy może wpływać napięcie mięśniowe w po-szczególnych odcinkach kręgosłupa, ich stan czynnościowy, różnice w zakresie masy czy siły poszczególnych grup mięśniowych lewej i pra-wej strony ciała lub obecność uszkodzeń w strukturach czynnego bądź biernego aparatu ruchu [8, 23].

Średnia wartość częstotliwości rezonanso-wej całego ciała, podawana przez badaczy, wynosi 9–16 Hz i jest wypadkową częstotli-wości organów wewnętrznych, ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego oraz apara-tu kostno-szkieletowego. Zależy ponadto od pozycji ciała, jej masy oraz wysokości. Bada-nia randalla i wsp. w grupie 113 kobiet i męż-czyzn wykazały, że średnia wartość częstotli-wości rezonansowych całego ciała w pozycji stojącej wynosi 12,3 Hz, w przypadku kobiet 12,8 Hz, mężczyzn 12,2 Hz [19].

Wpływające na organizm podłużne fale me-chaniczne o częstotliwości od około 20 Hz do około 20 000 Hz są słyszalne przez ucho ludzkie. Inaczej jest w przypadku infradźwięków (często-tliwości 0,1–20 Hz) czy ultradźwięków (często-tliwości wyższe od 20 000 Hz). ucho ludzkie ich nie słyszy, choć z doświadczeń ich powszechne-go zastosowania w fizykoterapii wiadomo, że mają one wielokierunkowy wpływ na psychofi-zyczne funkcjonowanie człowieka. najłatwiej usłyszeć dźwięki o częstości około 1000 Hz.

nieliczne osoby odbierają dźwięki poniżej 17 Hz. Drgania z tego zakresu mogą być jednak odczuwalne przez człowieka, np. podczas burzy. Poniżej 16–17 Hz ucho ludzkie rozróżnia kolejne impulsy ciśnienia akustycznego, jednak nie prze-twarza ich w sposób ciągły we wrażenia dźwię-kowe. Dźwięki zbliżające się do górnej granicy 20 kHz są słyszane przez dzieci. Zarówno infra-dźwięki, jak i ultradźwięki przy odpowiednim natężeniu drgań mogą być odbierane w postaci odrębnych sygnałów, jednak bez wyraźnego sprecyzowania rodzaju wrażenia. Bez względu na to, czy człowiek słyszy je, czy nie, zawsze jed-nak w jakiś sposób oddziałują one na organizm człowieka. Dźwięki spoza spektrum słyszalności podlegają tym samym prawom co słyszalne – wzajemnie się redukują poprzez interferencję i wzmacniają przez rezonans. Powstawanie fal mechanicznych (infradźwięków) w przyrodzie wiąże się z różnorodnymi zjawiskami atmosfe-rycznymi, takimi jak wiatry, zawirowania mas powietrza, wyładowania atmosferyczne, oddzia-ływania mas wody związane z ruchem mórz, oceanów czy wodospadów. niezwykle silne fale infradźwiękowe powstają podczas trzęsień ziemi i wybuchów wulkanicznych – rozchodzą się na znaczne odległości, gdyż są słabo tłumione przez skorupę ziemską i wodę. Infradźwięki przy okre-ślonym poziomie ciśnienia atmosferycznego mogą wywołać u tzw. meteopatów złe samopo-czucie, niepokój, nudności. Bezpośrednie i dłu-gotrwałe narażenie osób na wibracje równe czę-stotliwościom rezonansowym organizmu, wy- stępujące na przykład w kontakcie człowieka z urządzeniami mechanicznymi, mogą powo- dować chorobę wibracyjną. Objawia się ona w zależności od częstotliwości ośrodka m.in. zaburzeniami naczynioruchowymi, nerwów ob-wodowych, ośrodkowego układu nerwowego, układu kostno-stawowego, trawiennego. nieko-rzystny wpływ wibracji może też przejawiać się w bardziej złożony sposób, wywołując dysregulację wielu mechanizmów odpowiedzialnych za utrzy-manie w stanie równowagi systemu endokrynne-go czy odpornościowego człowieka [3, 7, 8].

Oczywiście problem choroby wibracyjnej występuje jedynie w sytuacji długotrwałego narażenia organizmu na częstotliwości równe

e. SZCZuka, m. koChańSkIkamertony w terapii ��ROZPRAWY NAUKOWE


wibracjom rezonansowym całego ciała lub jego poszczególnych części. Sauer i wsp. w ba-daniach histopatologicznych i biochemicznych prowadzonych in vitro wykazali brak istotnego narażenia na stres mechaniczny wątroby ludz-kiej wibracjami emitowanymi przez silnik sa-mochodu typu diesel o częstotliwościach 21 Hz (ekspozycja 20 min) i 7 Hz (ekspozycja 160 min) w warunkach hipo- i hipertermii. Anali-zując ten problem z punktu widzenia terapeuty dźwiękiem, istotnym do rozwiązania zagad-nieniem zdaje się ewentualne narażanie na chorobę wibracyjną (intensywna praca z pa-cjentami [21]).

meTODY TerAPII AkuSTYCZnej I AkuSTYCZnO-WIBrACYjnej

nA PODSTAWIe PIŚmIennICTWA nAukOWeGO

Intensywne prace badawcze nad wykorzysta-niem fal dźwiękowych w terapii prowadzone są co najmniej od lat 70. ubiegłego wieku. Pierw-sze próby jej zastosowania związane są przede wszystkim z muzykoterapią, która zajmuje się nie tylko wpływem określonej muzyki czy po-szczególnych instrumentów na organizm zdro-wego człowieka, lecz także wspomaga leczenie ludzi chorych. na tym polu współczesna muzy-koterapia może się poszczycić wieloma osiąg-nięciami. Interesującą terapią wykorzystywaną głównie w medycynie alternatywnej jest muzy-ka etniczna grana na tradycyjnych instrumen-tach. należą do nich m.in. aborygeński didgeri-doo, instrument dęty przypominający długi flet, w którym źródłem dźwięku jest drgający w jego wnętrzu słup powietrza. Pod koniec lat 80. ubie-głego wieku niemiecki fizyk Peter Hess spro-wadził do europy tradycyjną tybetańską terapię misami. misy wyrabiane są ręcznie w nepalu ze stopu mosiądzu z innymi metalami i pier-wiastkami, m.in. złotem, srebrem, ołowiem, cynkiem, żelazem, rtęcią i pirytem. W Polsce coraz częściej organizowane są koncerty z wy-korzystaniem mis, gongów oraz innych trady-cyjnych instrumentów. Autorami doniesień na-ukowych dotyczących mis tybetańskich są marek i Halina Portalscy, pracownicy naukowi Politechniki Poznańskiej [1, 18].

Problemami współbrzmienia ciała z głosem zainteresowana jest współczesna medycyna, a zwłaszcza psychoterapia. Głos ludzki ma zło-żoną strukturę. Słyszalna różnica między samo-głoskami polega na tym, że podstawowemu dźwiękowi towarzyszą przy określonym wypo-wiadaniu każdej z nich odmienne kompleksy tonów harmonicznych (alikwotów). jeśli ciało jest odprężone, to przy wypowiadaniu lub wy-śpiewywaniu poszczególnych samogłosek to-warzyszy mu uczucie rezonowania w różnych obszarach ciała. na przykład przy samogłosce „u” rezonuje dolna część kręgosłupa oraz pod-brzusze, „O” powoduje rezonans na wysokości jamy brzusznej, „A” klatki piersiowej, „e” gar-dła i szyi, „I” głowy. Głos człowieka, wprawia-jący w wibracje jego własne ciało, ma w tym wypadku, dla nich samych, funkcję terapeu-tyczną. Pod tym względem współczesna medy-cyna konwencjonalna zbliżyła się niejako do znanych już od tysięcy lat tradycyjnych metod (np. tantr w buddyzmie czy mantr w hindui-zmie), które wykorzystują terapeutyczne właś-ciwości różnych technik wokalnych w regulacji tzw. wibracji własnych ciała człowieka [16].

kolejny obszar zainteresowań w dziedzinie terapii akustycznych czy akustyczno-wibracyj-nych związany jest z wpływem na organizm częstotliwości wibracji mieszczących się głów-nie poza progiem ich słyszalności przez czło-wieka. Prowadzone są również badania doty-czące skuteczności terapii, w których zmysł słuchu pacjenta stymulowany jest określoną muzyką emitowaną przez słuchawki z jedno-czesnym przenoszeniem jej wibracji do ciała poprzez system przetworników. konstruowane są stymulatory akustyczne pobudzające tkanki do mikrodrgań falą akustyczną w zakresie od 30 Hz do ponad 1 kHz. Ważną postacią w dziedzi-nie popularyzacji i prowadzenia badań nauko-wych nad skutecznością tego rodzaju terapii jest norweg Olav Skille, przewodniczący Interna-tional Society for vibroacoustics (ISvA), współorganizator I World Congress vibroacou-stic Therapy (23–25 Iv 2008) [2, 10].

Dostępne są prace naukowe dotyczące od-działywania metod akustyczno-wibracyjnych na funkcjonowanie człowieka. Gusi i wsp. wykazali

e. SZCZuka, m. koChańSkIkamertony w terapii100 ROZPRAWY NAUKOWE


skuteczność 8-miesięcznego stosowania ćwiczeń na platformie wibracyjnej (częstotliwość 12,6 Hz) u kobiet z osteoporozą pomenopauzalną na po-prawę gęstości mineralnej w obrębie szyjki kości udowej oraz równowagę ciała. Grupę kontrol- ną stanowiły kobiety z osteoporozą stosujące w okresie badawczym typowy trening marszo-wy. Badano także wpływ platformy wibracyjnej (35–40 Hz) u sportowców [4, 6, 7].

Wykazano korzystny wpływ ogólnej tera-pii wibracyjnej (2,0–4,4 Hz) na mobilność i kontrolowanie postawy ciała u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym oraz w chorobie Parkinsona [22, 24].

kAmerTOnY W DIAGnOSTYCe

Kamerton kojarzony jest przede wszystkim z muzyką, jako przyrząd służący do strojenia instrumentów. mniej powszechna jest jednak zapewne wiedza o tym, że jest on również sto-sowany w diagnostyce medycznej. kamertony ze skalą rydel-Seiffer (r-S) o częstotliwości 128 Hz (odpowiadającej w muzyce dźwiękowi C) służą na przykład do oceny stopnia zabu-rzeń w polineuropatiach. W zespołach choro-bowych charakteryzujących się tego rodzaju problemami dochodzi do obniżenia odczuwa-nia wibracji przez pacjentów. na ramionach kamertonu służących do diagnostyki ze skalą (r-S) umieszczone są tłumiki z wyrysowaną 8-punktową skalą. Procedura badania diagno-stycznego w przypadku np. stopy cukrzycowej polega na tym, że przykłada się stopkę kamer-tonu do szczytu palucha. rzadziej wykorzy-stywanymi punktami są nasada palucha, nasa-da II palca lub kostka boczna i przyśrodkowa. W trakcie badania pacjent sygnalizuje, kiedy przestaje czuć drgania, a lekarz, obserwując ostro widoczny wierzchołek wyrysowanych na tłumikach trójkątów, odczytuje próg czucia wibracji. W trakcie jednego badania dokonuje się najczęściej 3-krotnego pomiaru i wyciąga wartość średnią. kamertony o częstotliwości 128 Hz wykorzystuje się również w laryngolo-gii. W diagnostyce medycznej wykorzystywa-ne są ponadto niklowe lub aluminiowe kamer-tony o częstotliwościach 32, 64, 256, 440, 512,

1024, 2048, 4096 Hz. Za pomocą tych kamer-tonów dokonuje się kompleksowego badania słuchu, ocenia zmiany w reaktywności ner-wów obwodowych w toksycznym uszkodze-niu nerwów metalami ciężkimi czy zatruciach alkoholem etylowym [9, 17].

kamertony wykorzystywane były również w badaniach oceny ryzyka upadków u osób starszych. Yoshiyuki i wsp. udowodnili zwią-zek pomiędzy odczuwaniem wibracji przy użyciu kamertonu a występowaniem upadków w grupie 63 osób w starszym wieku. Odczu-cie wibracji z kamertonu było istotnie niższe (p < 0,01) u osób bez upadków [25].

kAmerTOnY W TerAPII

W piśmiennictwie naukowym publikacje do-tyczące wykorzystania kamertonów w terapii są dość trudno dostępne, choć istnieje wiele książek, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, opisujących ich zastosowanie. Zasadniczym problemem, jaki widzą autorzy niniejszego opracowania, jest to, w jakim obszarze terapia ta powinna być umieszczona. Problem ten wy-nika z faktu, że na świecie zajmują się nią obecnie osoby z różnych środowisk reprezen-tujących głównie tzw. medycynę alternatyw-ną, np. Francine milford i Samantha jennings z uSA, David lindner czy Georg Garbowski z niemiec, maciej Dziubla w Polsce, a także przedstawiciele środowiska muzycznego np. Barbara romanowska (jako pierwsza propa-gująca zastosowanie kamertonów w Polsce), Fabien maman we Francji, marjorie de muynck w uSA oraz stosunkowo nieliczna grupa fizjo-terapeutów [4, 11–15, 20].

kolejną kwestią jest jej nazwanie. Interna-tional Society for vibroacoustics obecnie zaj-muje się głównie terapiami, w których wyko-rzystuje się zakres częstotliwości 30–120 Hz. Część kamertonów używanych w terapii mie-ści się w tych częstotliwościach, ale są też ka-mertony, których częstotliwości wychodzą niejako poza ten zakres. Dyskusyjne jest też w odniesieniu do używanych obecnie w terapii kamertonów określenie „terapia dźwiękiem”, jako że pierwotnie znaczenie tego słowa suge-

e. SZCZuka, m. koChańSkIkamertony w terapii 101ROZPRAWY NAUKOWE


ruje, iż wywołują one wrażenia słuchowe, co nie obejmuje problemu wszystkich zastoso-wań kamertonów używanych do terapii. Z punktu widzenia biofizyki i biorąc pod uwa-gę częstotliwości kamertonów używanych do terapii, precyzyjniejszym określeniem tego ro-dzaju metody byłby zapewne termin „terapia akustyczno-wibracyjna”. Swym znaczeniem określa on to, co słyszalne i niesłyszalne dla człowieka oraz wskazuje na przenoszenie drgań (wibracji) emitowanych przez kamerton na żywy organizm. Dlatego autorzy opracowa-nia używają na określenie terapii kamertonami rozszerzenia „akustyczno-wibracyjna” z tego względu, iż stosowane techniki jej wykonania polegają zarówno na bezdotykowym (poprzez wzbudzenie kamertonu) podawaniu określo-nych częstotliwości do ciała (fala akustyczna), jak i bezpośrednim oddziaływaniu wibracji ka-mertonu na tkanki poddawane terapii. nie zmienia to faktu, iż określenie „terapia dźwię-kiem” jest powszechna wśród wielu specjali-stów zajmujących się nią obecnie. Czasami słyszy się również o „masażu dźwiękiem”. Z określeniem tym zapewne nie mogłyby się pogodzić osoby zawodowo zajmujące się ma-sażem, choć w fizykoterapii używane jest po-jęcie „mikromasażu” w odniesieniu do efek-tów w tkankach, jakie występują w związku z zastosowaniem ultradźwięków [1, 5].

Szczegółowym opisem technik wykony-wania zabiegów przy użyciu kamertonów za-jęły się m.in. w Stanach Zjednoczonych Fran-

cine milford i marjorie de muynck, David lindner w niemczech oraz Barbara roma-nowska w Polsce. Przedstawienie wszystkich technik zabiegowych przekracza ramy niniej-szego opracowania, niemniej kilka z nich za-sługuje na szersze omówienie. Podstawową techniką terapii kamertonami według Barba-ry romanowskiej jest technika oczyszczają-co-regulująca, w której wykorzystuje się 8 kamertonów (dźwięk C – 256 Hz, D – 288 Hz, e – 320 Hz, F – 341,3 Hz, G – 384 Hz, A – 426,7 Hz, H – 480 Hz, C2 – 512 Hz). ka-mertony używane w terapii oczyszczająco-re-gulującej, zdaniem romanowskiej, korzyst-nie wpływają na przepływ energii w organizmie. Sama technika zabiegu oparta jest na hinduskim systemie czakr i polega na ich ko-lejnym nadźwiękawianiu kamertonem o od-powiedniej częstotliwości. W technice tej wi-bracja kamertonu przekazywana jest naj- częściej do ciała z pewnej od niego odległości. Podobne wykorzystanie kamertonów podaje w swoich opracowaniach z lat 2000–2008 Francine milford. Opisuje ona różne sposoby nadźwiękawiania poszczególnych okolic cia-ła, np. stawów czy też podawania (kamerto-nem o odpowiedniej częstotliwości) wibracji do czakr (ryc. 1) [13–15, 20].

romanowska, dobierając kamertony do określonej terapii, wykorzystuje konsonansowe bądź dysonansowe właściwości interwałów muzycznych, wskazując jednocześnie na źródła ich zastosowania, np. w muzyce etnicznej.

Ryc. 1. Kamertony zestawu podstawowego C–C2



Techniki interwałowe wykonywane są zarówno w oparciu o jednoczesne, jak i rozłączne współ-brzmienie dźwięku kamertonów. Technikę in-terwałową kwinty czystej, do której używane mogą być np. kamertony C i G (ryc. 2), milford i romanowska stosują m.in. w terapii dzieci z autyzmem, zespołem Downa, ADHD, w sytu-acjach stresu, nerwicach, depresjach, chorobie Alzheimera, stwardnieniu rozsianym. kamerto-ny te są przydatne praktycznie w każdej sytua-cji, w której konieczne staje się przywrócenie idealnej harmonii psychofizycznej w organi-zmie człowieka. Podobną funkcję pełni kamer-ton Om – 136,1 Hz, zalecany przez romanow-ską do relaksacji [13, 20].

Zastosowanie technik Om (ang. ohm) przy użyciu kamertonów propagują też od końca lat 90. ubiegłego wieku marjorie de muynck oraz dr TmC Samantha jennings (specjalista Tradycyj-nej medycyny Chińskiej – TmC) wraz z grupą kilkudziesięciu terapeutów. W stosowanych przez nich zabiegach wykorzystywane są głów-nie kamertony o częstotliwościach: 136,1 Hz (mid ohm tuning fork), 68,05 Hz (low ohm tuning fork), 34 Hz (osteo ohm tuning fork), 1088,8 Hz (sonic ohm tuning fork) oraz ich kombinacje w technikach z zastosowaniem dwóch kamerto-nów. na przykład do terapii low ohm octawe wy-korzystywane są 2 kamertony (low ohm i osteo ohm). marjorie de muynck wraz ze współpra-cownikami wykorzystuje kamertony m.in. w te-rapiach punktowych. Podobnie jak milford czy romanowska stosuje również techniki bezdoty-kowe. W dostępnych opracowaniach podaje możliwości zastosowania kamertonów w wybra-nych problemach zdrowotnych [12].

Poza romanowską, metodykę zabiegu ka-mertonami w punktach biologicznie czynnych podaje również milford. milford zaleca trzykrot-ne nadźwiękawianie wybranych punktów przez 20 sekund przy użyciu kamertonów, których czę-stotliwość zastosowana w terapii odpowiada ob-szarom związanym z systemem czakr. I tak, dźwiękiem C (256 Hz) poddawane są wibracji punkty odpowiadające za staw biodrowy, kola-nowy, stawy skokowe, stopy, dłonie. Do aurico-terapii milford używa specjalnego kamertonu z obciążnikami, które umożliwiają, poprzez ich

przesuwanie na widełkach, uzyskanie dźwięku o częstotliwościach odpowiadających dźwiękom C, D, e, F, G, H. Proponuje ona na przykład za-stosowanie dźwięku D dla punktów znajdują-cych się na małżowinie usznej odpowiadających za nerkę, jajniki, dźwięku e za wątrobę czy żołą-dek, dźwięku F za serce, płuca, dźwięku G za gardło, tarczycę czy szyjną część kręgosłupa, dźwięku A za układ endokrynny, dźwięku H za mózgowie. milford podaje również recepty za-stosowania kamertonów w różnych dolegliwoś-ciach i chorobach. kamertony o dźwiękach: D (10 wybranych punktów na małżowinie usznej) oraz e i F (po 2 punkty stymulacji) zaleca przy zespołach bólowych związanych z rwą kulszo-wą. W celu detoksykacji organizmu związanej z przyjmowaniem leków zaleca nadźwiękawia-nie 4 wybranych punktów (dźwięk D), 2 punkty dla dźwięku e, 3 punkty dla dźwięku F, 2 punkty dla dźwięku G i po 1 punkcie (dla dźwięków A i H). milford [14] przedstawia różne techniki za-biegu kamertonami stosowane przy regulacji ciś-nienia krwi. W okolicy stopy proponuje pracę kamertonem o częstotliwości 128 Hz, dla pracy w okolicy tylnej części kończyn dolnych i kości krzyżowej kamerton 144 Hz, na dłoniach 160 Hz, w okolicy szyjnej części kręgosłupa 170 Hz, w auricoterapii 213,3 Hz. kamertony punktowe używane przez romanowską (OT-oktawa) o częstotliwościach 128, 64 i 32 Hz, w nazwanej przez nią technice meridianowej, służą regulacji szlaków akupunkturowych i stymulacji punktów reflektorycznych na stopach i dłoniach poprzez oddziaływanie na klasyczne punkty akupunktu-rowe (sedatywne bądź tonizujące). Autorka, w zależności od sytuacji, proponuje łączenie technik zabiegowych polegające na przykład na uzupełnianiu wibracji kamertonami OT o kamer-tony narządowe czy z zestawu podstawowego. kamerton OT 32 Hz Barbara romanowska zale-ca m.in. przy problemach ze skórą i włosami. kamerton OT 64 Hz działa korzystnie na struk-tury czynnego i biernego aparatu ruchu, może służyć np. do zmniejszania napięć na przycze-pach mięśni [14, 20].

Charakterystykę i wskazania do zastosowa-nia poszczególnych dźwięków w skali C–C2 przedstawiają romanowska [20] oraz milford

e. SZCZuka, m. koChańSkIkamertony w terapii 103ROZPRAWY NAUKOWE


[15]. milford proponuje zastosowanie dźwięku C (np. przy problemach z nadwagą i otyłością), dźwięku D (np. problemy z nerkami, cukrzycą, impotencja, bezpłodność), e (np. problemy skórne, zaburzenia o podłożu emocjonalnym), F (np. alergie, astma oskrzelowa, nadciśnienie, zapalenia stawów), G (np. anemia, zaburzenia funkcji tarczycy, schorzenia grypowe, schorze-nia laryngologiczne), e (np. ostre i przewlekłe zapalenia zatok, osłabienie funkcji widzenia, zaburzenia snu, zaburzenia funkcji przysadki mózgowej), H (np. stany depresyjne, zespoły bólowe, zespoły nerwicowe, reumatyzm), C2 (np. w celach relaksacji organizmu) [15, 20].

Interesującą metodą wykorzystania kamerto-nów jest technika biorezonansu za pomocą pudeł rezonansowych z umieszczonymi na nich ka-mertonami zaopatrzonymi w pokrętła umożli-wiające ich dostrojenie do częstotliwości fal mózgowych w zakresie 1–14 Hz (delta, theta, alfa i beta). Biorezonans zalecany jest m.in. w chorobach psychicznych, uzależnieniach, sprzyja uzyskaniu stanu głębokiej medytacji, wpływa na poprawę procesów myślowych (ryc. 2) [20].

W technice biopierwiastków, którą opisuje m.in. romanowska, wprowadza się do ciała wi-bracje właściwe dla poszczególnych minerałów. Wykorzystuje się w tej terapii 13 kamertonów dostrojonych do częstotliwości poszczególnych biopierwiastków (selen – 272 Hz, molibden – 336 Hz, potas – 304 Hz, wapń – 320 Hz, chrom – 384 Hz, mangan – 400 Hz, żelazo – 416 Hz, jod – 424 Hz, miedź – 464 Hz, fosfor i cynk – 480 Hz, sód – 352 Hz, siarka – 256 Hz, magnez – 341 Hz). Częstotliwości tych minerałów, jak podaje ro-manowska w swoim opracowaniu, zostały zba-

dane przez Barbarę Hero ze Stanów Zjednoczo-nych, i jak kamertony dostosowane do naj- ważniejszych narządów i tkanek ciała. W ze- stawie 15 kamertonów techniki narządowej znaj- dują się kamertony o częstotliwościach: 321,9 Hz (krew), 492,8 Hz (nadnercza), 319,88 Hz (nerki), 317,83 Hz (wątroba), 352 Hz (pęcherz moczowy), 281 Hz (jelita), 220 Hz (płuca), 176 Hz (okrężnica), 164,3 Hz (pęcherzyk żółciowy), 117,3 Hz (trzustka), 110 Hz (żołądek), 315,8 Hz (mózg), 295,8 Hz (komórki tłuszczowe), 324 Hz (mięśnie), 418,3 Hz (kości). W terapii używane są również kamertony o wysokich częstotliwoś-ciach (4096 Hz, 4160 Hz, 4225 Hz), którymi kończy się większość technik zabiegowych. Przeciwwskazania do terapii obejmują przede wszystkim ostre stany zapalne różnego pocho-dzenia, krwotoki, okres menstruacji, zakrzepica, okres ciąży, choroba raynauda, choroba Bürge-ra, znaczne niedociśnienie, rozrusznik serca, psy-chozy [13, 20].

Obiecującą, aczkolwiek niemającą jak dotąd solidnego badania naukowego, techniką zabiego-wą jest stosowanie kamertonów w leczeniu cho-roby nowotworowej. Impulsem wykorzystania kamertonów, przez niektórych terapeutów, do le-czenia tych chorób były zapewne zdumiewające wyniki badań przedstawione przez mamana na komórkach nowotworowych poddanych działa-niu wibracji dźwięku o określonych częstotliwoś-ciach. Wyniki oraz opis eksperymentu udoku-mentowany zdjęciami zostały umieszczone w [11]. Poza wymienioną pozycją, autorzy pracy nie znaleźli innych, szerszych opracowań z tego zakresu w dostępnych, recenzowanych periody-kach naukowych. Szkoda, bo to niewątpliwie ob-

Ryc. 2. Pudła rezonansowe(fot. udostępniona przez Georga Garbowskiego)



niża jej wartość naukową. Oczywiście nigdy nie można być pewnym danej teorii naukowej, moż-na mieć zaufanie jednak do niej w tym przynaj-mniej zakresie, w którym została krytycznie sprawdzona. Bezkrytyczne natomiast przeniesie-nie, skądinąd niezwykle interesujących badań prowadzonych w warunkach in vitro, na praktykę terapeutyczną wydaje się dość nonszalanckie. Tym bardziej więc autorzy opracowania, zajmu-jący się na co dzień terapią kamertonami, dostrze-gają konieczność ciągłego potwierdzania i gro-madzenia doświadczeń terapeutycznych, analizowania ich faktycznej skuteczności na podstawie kontrolowanych prób klinicznych, tak jak to mia-ło miejsce np. w przypadku akupunktury. Terapia kamertonami ma charakter komplementarny. możliwa jest różnorodność technik jej wykona-nia oraz praca w różnych systemach terapeutycz-nych (konwencjonalnych i niekonwencjonal-nych). każda z nich, zdaniem autorów, ma sens, jeśli będzie oparta na obiektywnych przesłankach, udowodnionej skuteczności i normatywnych za-sadach etycznych [11, 12, 20].

BIBlIOGrAFIA[1]A. Bierówka-Siepak, Terapia dźwiękiem. Les Nou-velles Esthetiques, 2006, 5, 66–67. [2]C. Boyd-Brewer, vibroacoustic therapy: sound vibrations in medicine. Alternative and Complementary Therapies, 2003, 9 (5), 257–263. [3]C. Branco, m. Alves-Pereira, vibro-acoustic disease. Noise&Health, 2004, 6 (23), 3–20. [4] C. Delecluse, m. roelants, m. Goris, S. ver-schueren, effects of 24 weeks of whole body vibration training on muscle strength and sprint performances in sprinttrained athletes. International Journal of Sports Medicine, 2005, 26 (8), 662–668.[5]j.Gardner, vi-brational healing trough the chakras. The Crossing Press, Toronto 2006, 6–29. [6]n. Gusi, A. raimundo, A. leal, low-frequency vibratory exercise reduces the risk of bone fracture more than walking: a randomized controlled trial. BMC Musculoskeletal Disorders, 2006, 7, 92. [7]l.D. johns, nonthermal effects of therapeutic ultrasound: the frequency resonance hy-pothesis. Journal of Athletic Training, 2002, 37 (3), 293–299. [8]D. koenig, m.S. Chiaramonte, A. Bal-binot, Wireless network for measurement of whole- -body vibration. Sensors, 2008, 8, 3067–3081.

[9] A. krakowiecki, Diagnostyka zespołu stopy cukrzycowej. Przewodnik Lekarza, 2005, 3, 54–57. [10]Z. kucharski, Zastosowanie terapii akustycz-no-multisensorycznej musica medica w zwalczaniu lęku w gabinecie stomatologicznym. Nowa Stoma-tologia, 2005, 2, 75–80.[11]F. maman, rola muzyki w xxI. morpol, lublin 1999, 53–98. [12]m. muynck, Sound healing.vibra-tional healing with ohm tuning forks. lemniscate music, Santa Fe 2008. [13]F. milford, Tuning fork therapy-level one manual. reiki Center of venice, venice 2008, 66–117. [14]F. milford, Tuning fork therapy and high blood pressure. reiki Center of venice, venice 2003, 56–65. [15]F. milford, Tuning fork therapy. making a game elixir. reiki Center of venice, venice 2003, 18–58. [16]W. Perry, Sound medicine. Carrer Press, Franklin lakes 2007, 86–102. [17]A. Pestronk, j. Florence, T. levine, m.T. Al-lozi, G. lopate, T. miller i wsp., Sensory exam with a quantitive tuning fork: rapid, sensitive and predictive of SnAP amplitude. Neurology, 2004, 62, 461–464. [18] H. Portalska, m. Portalski, Terapia dźwiękiem z wykorzystaniem mis tybetańskich. [W:] j. lewandowski (red.), ergonomia niepełno-sprawnym. Środowisko pracy. WPŁ, Łódź 2000. [19]j.m. randall, r.T. matthews, m.A. Stiles, reso-nant frequencies of standing humans. Ergonomics, 1997, 40, 879–886. [20]B.A. romanowska, muzy-koterapia dogłębna – komórkowa. Studio Astropsy-chologii, Białystok 2006, 23–73, 106–121, 148–154.[21]I.m. Sauer, r. Schwartlander, O. van der jagt, I. Steffen, e. efimova, G. Pless i wsp., In vitro evalu-ation of the transportability of viable primary human liver cells originating from discarded donor organs in bioreactors. Artificial Organs, 2005, 29 (2), 144–151. [22]O. Schuhfried, Ch. mittermaier, T. jovanovic, k. Pieber, effect of whole-body vibration on patients with muliple sclerosis: a pilot study.Clincal Rehabi-litation,2005, 19, 834–842.[23]j.S. Soltys, S.e. Wil- son, Directional sensivity of velocity sense in the lumbar spine. The Journal of Applied Biomechanics, 2008, 24, 244–251. [24] S. Turbanski, C.T. Haas, D. Schmidtbleicher, A. Friedrich, P. Duisberg, effects of random whole-body vibration postural control in Parkinson’s disease. Research in Sports Medicine,2005, 13 (3), 243–256. [25]Y.Yoshiyuki, F. Hide-yuki, T. Atsushi, T. Shin, m. kazuhiro, F. Ayako i wsp., evaluation of the risk of falls by examination of vibration sense using a tuning fork. Rigakuryoho Kagaku, 2009, 24, 53.

monika maniak-Iwaniszewska*, Jerzy mysłakowski**, Bartosz Bolach***POLSKI ZWIĄZEK NIEPEŁNOSPRAWNYCH „START”, WARSZAWA

** AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

igRzySka paRaolimpijSkie w pekiNie (200�) – pRzygotowaNie polSkich SpoRtowcÓw,

ich oSiĄgNiĘcia medalowe oRaz pRzeBieg igRzySk i wyNiki SpoRtowe

aBStRaCt

Paralympic Games in Bejing (2008) – preparation of Polish athletes, their achievements, the course of the Games and results

the paper presents the preparation of Polish athletes to the Paralympic Games in Bejing 2008, participation according to gender and results of male and female athletes practicing diff erent sports and of diff erent classes. the authors present also the offi cial medal table, the number of the paralympic and world records as well as an analysis of anti-doping con-trol conducted before and during the Games.key words: Paralympic Games, Bejing 2008, sports results


Przygotowania do Igrzysk Paraolimpij-skich w Pekinie prowadzone były w następują-cych stowarzyszeniach:

1. Polski Związek Sportowy niepełno-sprawnych „STArT” (lekkoatletyka, łucznictwo, pływanie, podnoszenie cię-żarów, strzelectwo, szermierka na wóz-kach, tenis stołowy, wioślarstwo),

2. Stowarzyszenie kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki niewidomych i Sła-bowidzących „CrOSS” (kolarstwo tan-demowe),

3. Polski Związek Tenisa na wózkach (te-nis na wózkach),

4. Stowarzyszenie jeździeckie Osób nie-pełnosprawnych „Hippoland” (jeździe-ctwo).

Praca szkoleniowa prowadzona była głównie w sekcjach sportowych poszczegól-nych klubów zrzeszonych w stowarzysze-niach oraz podczas zgrupowań centralnych. W przygotowaniach do igrzysk paraolimpij-

skich zawodnicy mieli możliwość startów za-równo w zawodach ogólnopolskich, jak i mię-dzynarodowych. Celem szkoleniowym tych startów było uzyskanie formy szczytowej w okresie igrzysk [2, 3].

Dotyczyło to zawodników, którzy uzyska-li już wcześniej kwalifikacje paraolimpijskie. System kwalifikacji był bardzo skompliko-wany i różnił się w zależności od uprawianej dyscypliny i konkurencji sportowej. kwalifi-kacje te uzyskiwali niepełnosprawni sportow-cy na podstawie zajmowanych wysokich lo-kat na mistrzostwach europy i świata oraz pozycji na światowych listach rankingowych prowadzonych w czteroletnim policyklu. można pokusić się o stwierdzenie, że elimi-nacje do Igrzysk Paraolimpijskich były nie-jednokrotnie trudniejsze niż sam start na Pa-raolimpiadzie [3–5].

Igrzyska Paraolimpijskie odbyły się w dniach 6–17 września 2008 r. Trwały więc 11 dni i były rozgrywane na 20 obiektach

m. maNIak-IWaNISZeWSka, J. mySŁakoWSkI, B. BolaChIgrzyska Paraolimpijskie w Pekinie (2008)10� ROZPRAWY NAUKOWE


sportowych. Organizatorzy kierowali się ha-słem: „Wspólne przygotowania i równy splen-dor” dla obu igrzysk (ryc. 1).

myśl przewodnia Igrzysk Paraolimpijskich to „jeden świat, jedno marzenie”. Igrzyska Para-olimpijskie rozgrywane były w 20 dyscyplinach, poprzednio w Atenach w 19 (ryc. 2).

Dyscypliny sportowe rozgrywane w Peki-nie [5, 6]:

1. Boccia. 2. Goalball. 3. jeździectwo. 4. judo dla niewidomych. 5. kolarstwo terenowe i szosowe. 6. lekkoatletyka. 7. Łucznictwo.

8. Pływanie. 9. Strzelectwo.10. Podnoszenie ciężarów.11. Szermierka na wózkach.12. Tenis stołowy.13. Tenis ziemny na wózkach.14. Wioślarstwo.15. Żeglarstwo.16. rugby na wózkach.17. Piłka koszykowa na wózkach.18. Piłka nożna – 7-osobowa.19. Piłka nożna – 5-osobowa dla niewido-

mych.20. Piłka siatkowa na siedząco.

W ramach wymienionych dyscyplin spor-towych rozegrano 472 konkurencje sportowe

Ryc. 1. Symboliczne rozpoczęcie igrzysk paraolimpijskich

Ryc. 2. Reprezentacja Polski podczas otwarcia igrzysk

m. maNIak-IWaNISZeWSka, J. mySŁakoWSkI, B. BolaChIgrzyska Paraolimpijskie w Pekinie (2008) 10�ROZPRAWY NAUKOWE


(519 w Atenach), 262 dla mężczyzn i 176 dla kobiet oraz 34 mieszane [1, 6]:

• 262 dla mężczyzn, w tym 59 dla osób z najcięższymi schorzeniami wymaga-jącymi pomocy asysty,

• 176 konkurencji dla kobiet, w tym 34 dla osób z najcięższymi schorzeniami,

• 34 konkurencje mieszane, w tym 22 dla osób z najcięższymi schorzeniami.

Wszystkie dyscypliny sportowe miały od-powiednie oznaki graficzne – piktogramy, któ-re były umieszczone na środkach transportu, obiektach sportowych czy na materiałach in-formacyjnych. maskotką tych Igrzysk była krówka, widoczna w każdym miejscu Pekinu.

W imprezie tej uczestniczyło 3942 niepeł-nosprawnych zawodników (1380 kobiet i 2562 mężczyzn) ze 147 państw, w Atenach ze 136.

Tab. 2. Uczestnictwo polskich zawodników w określonych dyscyplinach

lp. Dyscyplina Kobiety mężczyźni Razem

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.

jeździectwoKolarstwolekkoatletykaŁucznictwoPływaniePowerliftingStrzelectwoSzermierkaTenis ziemnyTenis stołowyWioślarstwo

12836411152

–42146646351

162971210574103

Razem 34 60 94

Tab. 1. Klasyfikacja medalowa Igrzysk Paraolimpijskich

lp. Państwa Złoto Srebro Brąz Razem

1. Chiny 89 70 52 2112. Wielka Brytania 42 29 31 1023. uSA 36 35 28 994. Ukraina 24 18 32 745. Australia 23 29 27 796. rPA 21 3 6 307. Kanada 19 10 21 508. Rosja 18 23 22 639. Brazylia 16 14 17 47

10. Hiszpania 15 21 20 5611. Niemcy 14 25 20 5912. Francja 12 21 19 5213. korea Południowa 10 8 13 3114. meksyk 10 3 7 2015. Tunezja 9 9 7 2516. Czechy 6 3 18 2717. japonia 5 14 8 2718. Polska 5 12 13 30

m. maNIak-IWaNISZeWSka, J. mySŁakoWSkI, B. BolaChIgrzyska Paraolimpijskie w Pekinie (2008)10� ROZPRAWY NAUKOWE


Pięć państw brało udział po raz pierwszy: Bu-rundi, Czarnogóra, Gabon, Gruzja i Haiti [1].

Pierwsze miejsce w punktacji medalowej zajęły Chiny, zdobywając 211 medali (89 zło-tych), w Atenach 141 medali (63 złote). Polska zdobyła 30 medali (5 złotych), zajmując 18. miejsce w klasyfikacji generalnej (w Atenach 54 medale, w tym 10 złotych) (tab. 1).

reprezentacja Polski miała 140 uczestni-ków, w tym było 94 zawodników (34 kobiety i 60 mężczyzn). nasi zawodnicy startowali w 11 dyscyplinach sportowych (tab. 2), a w 6 zdobyli medale (tab. 4).

Procentowy udział w zdobywaniu medali bez względu na ich kolor przedstawiono w tab. 3.

medale na Paraolimpiadzie zdobyło 25% zawodników z naszej reprezentacji.

nie zdobyto medali w następujących dy-scyplinach: jeździectwo, strzelectwo, łuczni-ctwo, wioślarstwo i tenis ziemny.

medale uzyskane przez polskich sportow-ców według płci przedstawiono w tab. 5.

medale dla Polski w poszczególnych dyscy-plinach i klasach startowych zdobyli [1, 6]:Pływanie:

• katarzyna Pawlik – klasa startowa S-10: 400 m stylem dowolnym – złoto, 50 m stylem dowolnym – srebro, 100 m sty-lem dowolnym – srebro, 200 m stylem zmiennym – brąz,

Tab. 3. Procentowy udział naszych reprezentantów zdobywających medale

lp. Dyscyplina liczba %

1.2.3.4.5.6.

KolarstwoPływanie Tenis stołowy Szermierka lekkoatletyka Podnoszenie ciężarów

2 z 3 tandemów5 z 10 zawodników 3 z 10 zawodników 2 z 7 zawodników 8 z 29 zawodników 2 z 10 zawodników

66,665033,3328,5827,5920

Tab. 4. Dyscypliny sportowe, w których polscy zawodnicy uzyskali medale

lp. Dyscyplina Złote Srebrne Brązo-we

Razem

1.2.3.4.5.6.

KolarstwolekkoatletykaPływaniePowerliftingTenis stołowySzermierka

112–1–

–4512–

1631–2

21110232

Razem 5 12 13 30

Tab. 5. Uzyskane medale w rozróżnieniu na płeć zawodników

Płeć Złote Srebrne Brązowe Razem

Kobietymężczyźni

32

75

67

1614

Razem 5 12 13 30

m. maNIak-IWaNISZeWSka, J. mySŁakoWSkI, B. BolaChIgrzyska Paraolimpijskie w Pekinie (2008) 10�ROZPRAWY NAUKOWE


• joanna mendak – klasa startowa S-12: 100 m stylem motylkowym – złoto, 100 m stylem zmiennym – srebro, 100 m stylem dowolnym – brąz,

• Damian Pietrasik – klasa startowa S-11: 100 m stylem grzbietowym – srebro,

• Paulina Woźniak – klasa startowa SB-8: 100 m stylem klasycznym – srebro,

• Grzegorz Polkowski – klasa startowa S-11: 100 m stylem dowolnym – brąz.

Lekkoatletyka:• marcin Awiżeń – klasa startowa T-46:

800 m – złoto,• Alicja Fiodorow – klasa startowa T-46:

200 m – srebro,• Paweł Piotrowski – klasa startowa

F-33/34: rzut oszczepem – srebro, pchnięcie kulą – brąz,

• Tomasz Blatkiewicz – klasa startowa F-37/38: pchnięcie kulą – srebro,

• krzysztof Smorszczewski – klasa star-towa F-55/56: pchnięcie kulą – srebro,

• renata Chilewska – klasa startowa F-35/36: pchnięcie kulą – brąz, rzut osz-czepem – brąz,

• mirosław Pych – klasa startowa F-11/12: rzut oszczepem – brąz,

• ewa Zielińska – klasa startowa F-41: skok w dal – brąz.

Tenis stołowy:• natalia Partyka – klasa startowa 10: zło-

to indywidualnie, srebro drużynowo,• małgorzata Grzelak – klasa startowa

6–8: srebro drużynowo,• Piotr Grudzień – klasa startowa 8: sre-

bro indywidualnie.

Podnoszenie ciężarów:• justyna kozdryk – kat. wag. 44 kg: sre-

bro (ryc. 3),• ryszard rogala – kat. wag. 90 kg: brąz

(ryc. 4).

Szermierka na wózkach:• radosław Stańczyk – szpada, klasa star-

towa A: brąz,• Dariusz Pender – floret, klasa startowa

A: brąz.

Kolarstwo:• Andrzej Zając, Dariusz Flak (pilot)

– wyścig na 100 km: złoto,• krzysztof kosikowski, Artur korc (pi-

lot) – wyścig na czas: brąz.najwięcej medali na Igrzyskach Paraolim-

pijskich w Pekinie zdobyli [1, 6]:1. matthew Cowdney – Australia (klasa

startowa S-9 w pływaniu) – 5 złotych, 3 srebrne,

2. Chantal Petitclerc – kanada (klasa star-towa – T-54 w lA) – 5 złotych i natalie du Toit – rPA (klasa startowa S-9 w pły-waniu) – 5 złotych,

3. Daniel Dias – Brazylia (klasa startowa S-5 w pływaniu) – 4 złote, 4 srebrne, 1 brązowy,

4. Oscar Pistorius – rPA (klasa startowa T-44 w lA) – 3 złote,

Ryc. 4. Ryszard Rogala podczas przygotowania do wykonania boju na ławie ciężkoatletycznej

Ryc. 3. Justyna Kozdryk podczas przygotowania do wykonania boju na ławie ciężkoatletycznej

m. maNIak-IWaNISZeWSka, J. mySŁakoWSkI, B. BolaChIgrzyska Paraolimpijskie w Pekinie (2008)110 ROZPRAWY NAUKOWE


5. katarzyna Pawlik – Polska (klasa starto-wa S-10 w pływaniu) – 1 złoty, 2 srebr-ne, 1 brązowy.

Podczas Igrzysk Paraolimpijskich ustano-wiono 339 rekordów olimpijskich oraz 279 rekordów świata. Przeprowadzono wśród za-wodników 1155 testów (próbki moczu i krwi) na obecność między innymi: erytropoetyny ePO, hormonu wzrostu n6H i syntetycznej he-moglobiny HBOC, transfuzji krwi BT. Przed zawodami przeprowadzono 317 testów, pod-czas zawodów 838 testów. rezultat tych badań to 3 wyniki pozytywne w jednej dyscyplinie – podnoszenie ciężarów [1, 6].

Dla porównania, w Atenach na 837 testów 23 badania dały wynik pozytywny. można za-tem stwierdzić, że Igrzyska w Pekinie były bardzo „czyste”.

Na wszystkie obiekty paraolimpijskie sprze- dano 1 900 000 biletów oraz rozdano dla ucz-niów szkół 60 000 karnetów. Wyprzedano wszystkie miejsca na ceremonię otwarcia i zam- knięcia Paraolimpiady. konkurencje lekkoat-letyczne oraz pływanie odbywały się przy komplecie widzów. rywalizacji zawodników przyglądało się 5600 akredytowanych przed-stawicieli mediów. 29 stacji nadawczych z prawem przekazu do 75 krajów na wszyst-kich kontynentach. Był to bezwzględny rekord Igrzysk. rekordzistami przekazu zostały: CCTv – 3Tv – 22 godziny na żywo dziennie i w wiadomościach na 18 kanałach. relacje podawało 800 dziennikarzy, a 250 godzin ma-teriałów z Igrzysk oglądało bilion widzów.

na sukces organizacyjny Paraolimpiady w Pekinie zapracowali niewątpliwie wolonta-riusze. Wszechobecni, pracowici, życzliwi, za-wsze uśmiechnięci i gotowi do pomocy uczest-nikom zmagań sportowych. rekrutacja wolon- tariuszy rozpoczęła się już w 2006 r. Wpłynęło około 700 tysięcy aplikacji. Organizator wybrał

25 tys. chętnych na oba Igrzyska, którzy pod-czas Paraolimpiady pracowali bardzo owocnie zarówno na obiektach sportowych, jak i na tere-nie wioski paraolimpijskiej. Byli też widoczni w mieście, a nawet w pobliżu muru Chińskie-go, gdzie uczestnikom wycieczek, osobom nie-pełnosprawnym na wózkach, pomagali w poko-nywaniu trudności terenowych i w ten sposób umożliwiali im dostanie się na tę budowlę [1, 6]. Polska misja była wspomagana przez grupę 25 studentów polonistyki.

Gospodarze pokazali nie tylko potęgę sportową. Impreza ta zrobiła ogromne wraże-nie na wszystkich, świat został olśniony. Za 2 lata zarówno Igrzyska Olimpijskie, jak i Pa-raolimpijskie zostaną zaplanowane i przygo-towane razem.

BIBlIOGrAFIA[1] materiały dotyczące igrzysk paraolimpijskich, Pekin 2008 – International Paralympics Games. [2] e. Prystupa, e. Bolach, T. Prystupa, B. Bolach, Dy-scypliny sportowe i tendencje kształtowania progra-mów zawodów sportowych na Igrzyskach Paraolim-pijskich. [W:] j. migasiewicz, e. Bolach (red.), Aktywność ruchowa osób niepełnosprawnych. Ty-poscript i Polskie Towarzystwo Walki z kalectwem, Wrocław 2004, t. 1, 117–130. [3] e. Prystupa, e. Bo-lach, Tendencii razwitiia paralimpijskogo sporta. na-uka w Olimpijskom Sporte, nacjonalnij uniwersitet Fiziczeskogo Wospitanija i Sporta ukraini, kijew 2005, 26–33. [4] e. Prystupa, T. Prystupa, e. Bolach, Zakonomiernosti razwitija paralimpijskogo sporta. [W:] e. Bolach, j. Briskin, j. Waceba (red.), Ozdo-rowcza i Sportiwna robota z nepownosprawnimi. ministerstwo ukraini u Sprawach Simi mołodi ta Sportu, Specjalna Olimpiada ukraini, Federacija Szejpingu ukraini, lwiwskij Derżawnij Instytut Fi-zycznoj kulturi, wyd. 4, lwiw, 2005, 70–75. [5] e. Prystupa, T. Prystupa, e. Bolach, Developmental trends in sports for the disabled. The case of summer paralimpics. Human Movement, 2006, 7, 1, 77–83. [6] http://en.paralympic.beijing2008.cn/index.shtml.

Bartosz molik, andrzej kosmol, Izabela RutkowskaAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W WARSZAWIE

SkuteczNośĆ gRy koSzykaRek Na wÓzkach wyBRaNych klaS FuNkcjoNalNych

Na pRzykładzie igRzySk paRaolimpijSkich, pekiN 200�*

aBStRaCt

Game effi ciency of female wheelchair basketball athletes diff erent functional classes during paralympic games, Beijing 2008

the aim of study was evaluation of play eff ectiveness of elite female wheelchair basketball athletes representing eight functional classes (1.0–4.5). one hundred two female athletes participated in this study. all the athletes participated in the Paralympic Games in Beijing 2008. all the subjects were divided into eight groups. the criterion of grouping was ath-letes’ functional classifi cation. thirty three wheelchair basketball games were analyzed. Seventeen technical-tactical parameters were analyzed. achievements reached by athletes of diff erent classes were compared. the analyzes confi rmed similar level of athletes’ play eff ectiveness representing diff erent functional classes – 1.5–3.5, 3.0–4.0, and 3.5–4.5. the analyzes suggest possibilities of modifi cation of the wheelchair basketball classifi cation sys-tem based on decreasing the number of functional classes.key words: wheelchair basketball, functional classifi cation, play eff ectiveness


WPrOWADZenIe

Poszukiwania obiektywnych systemów klasy-fikacji to jedno z najważniejszych wyzwań współczesnego ruchu paraolimpijskiego. kla-syfikacja w sporcie paraolimpijskim jest po-działem zawodników na grupy (klasy starto-we) wg rodzaju schorzenia albo możliwości funkcjonalnych. jest to taki podział sportow-ców niepełnosprawnych, w którym o sukcesie sportowym nie decyduje rodzaj niepełno-sprawności (możliwości funkcjonalne), lecz wytrenowanie, doświadczenie, kreatywność, talent zawodnika [19]. Według zastosowanej klasyfikacji sportowcy przydzielani są do klas, w których wszyscy mają podobny zakres ogra-niczenia aktywności (activity limitation) [20].

Systemy klasyfikacji w koszykówce na wózkach ulegały zmianom w ciągu kilkudzie-sięciu lat rozwoju dyscypliny. W latach 40. xx w. nie stosowano podziału zawodników na

klasy, traktując tę formę aktywności jako reha-bilitację przez sport. W latach 50. i 60. wpro-wadzono system medyczny klasyfikacji. Wów-czas prowadzono niezależne rozgrywki w dwóch klasach (dla osób z całkowitym i częś-ciowym uszkodzeniem rdzenia kręgowego), wyłaniając dwóch złotych medalistów para-olimpijskich. W 1963 r. opracowano nowy sy-stem klasyfikacji medycznej. umożliwiono wspólną rywalizację osób z różnymi dysfunk-cjami narządu ruchu, dokonując podziału spor-towców na trzy klasy: I (1 pkt) – osoby o naj-większym stopniu dysfunkcji narządu ruchu, II (2 pkt) oraz III (3 pkt) – osoby najmniej po-szkodowane ruchowo. W celu wyrównania szans w rywalizacji sportowej wprowadzono przepis mówiący o tym, że suma punktów pię-ciu zawodników jednej drużyny na boisku nie może przekroczyć 11–12 pkt (tzw. limit punk-towy dla drużyn) [17].

* Praca powstała na podstawie badań finansowanych przez mniSW (DS-127).

B. molIk, a. koSmol, I. RutkoWSkaSkuteczność gry koszykarek na wózkach112 ROZPRAWY NAUKOWE


W 1982 r. wprowadzono do oficjalnych rozgrywek funkcjonalny system klasyfikacyj-ny. Dokonano kombinacji opartej na ocenie uszkodzenia (impairment) oraz obserwacji za-chowań zawodnika (analiza potencjału funk-cjonalnego) podczas walki sportowej, opiera-jąc się na podstawach anatomii, fizjologii, kinezjologii oraz biomechaniki. klasyfikator funkcjonalny przez obserwację ocenia elemen-ty związane z grą, m.in.: sposoby startów i na-pędzania wózka, prowadzenia piłki, podania i chwyty piłki, rzuty do kosza. W związku z tym niektórzy eksperci określają ten system jako klasyfikację przez obserwację.

regulaminy klasyfikacji dzielą koszykarzy na wózkach na pięć głównych klas. Do klasy 1 zalicza się osoby z punktacją 1,0 i 1,5 (zawod-nicy o najmniejszych możliwościach funkcjo-nalnych), do klasy 2 – 2,0 i 2,5, do klasy 3 – 3,0 i 3,5, do klasy 4 – 4,0, natomiast klasę 4,5 re-prezentują osoby najsprawniejsze funkcjonal-nie, posiadające tzw. minimum niepełnospraw-ności [5, 11, 16]. Celem obowiązującej klasyfikacji funkcjonalnej w koszykówce na wózkach jest dopuszczenie do wspólnej gry zawodników z różnymi dysfunkcjami narządu ruchu. Aktualny system klasyfikacji obliguje trenerów do wprowadzania do gry w zespole zawodników o najmniejszych możliwościach funkcjonalnych (największym stopniu uszko-dzenia narządu ruchu) wspólnie z osobami najsprawniejszymi ruchowo. Suma punktów pięciu koszykarzy jednego zespołu na boisku nie może przekroczyć wyznaczonego limitu punktowego (14 pkt). W ten sposób potencjał rywalizujących ze sobą drużyn jest wyrówna-ny (ryc. 1) [5, 11, 16].

naukowcy stosowali różne metody oceny, aby zweryfikować klasyfikację funkcjonalną i medyczną w koszykówce na wózkach. Brasile [2, 3], Brasile i Hedrick [4], Doyle i wsp. [6], molik i kosmol [13] oraz Plinta [18] użyli róż-nych prób sprawności fizycznej specjalnej i ogól-nej dla porównania wyników uzyskanych przez sportowców reprezentujących różne klasy funk-cjonalne. W celu weryfikacji systemu klasyfika-cyjnego dokonano również oceny poziomu wy-dolności tlenowej oraz beztlenowej koszykarzy na wózkach [1, 8–10, 15, 24]. Inni naukowcy za-jęli się analizą elementów technicznych, takich jak napędzanie wózka, rzut do kosza, w relacji do możliwości funkcjonalnych zawodników [7, 12, 23]. Autorzy skupiali się na weryfikacji syste-mów klasyfikacyjnych, postulując zmianę liczby klas startowych lub wskazując jedynie na podo-bieństwa pomiędzy wybranymi klasami. Istot-nym problemem było prezentowanie stosunko-wo radykalnych wniosków (zmiana liczby klas startowych) na podstawie analiz niewielkich grup badanych oraz ograniczonej liczby klas startowych. Analizy porównawcze zazwyczaj dotyczyły rezultatów uzyskanych przez zawod-ników wysoko- (klasa 3,0–4,5) lub niskopunkto-wych (klasa 1,0–2,5). W innych artykułach ana-lizowano wyniki klas głównych – bez wyróż- nienia klas 1,5, 2,5, 3,5, czasem 4,5. Dodatko- wo w żadnej z prezentowanych publikacji nie uwzględniono kobiet w materiale badań.

Inną metodą umożliwiającą weryfikację klasyfikacji w koszykówce na wózkach jest ocena skuteczności gry. Analizy takie zostały zaprezentowane w niewielu publikacjach, a ich wyniki były sprzeczne [14, 21, 22, 24]. jedy-nie pozycja vanlandewijcka i wsp. [22] wery-

Ryc. 1. Schemat klasyfikacji funkcjonalnej w koszykówce na wózkach

B. molIk, a. koSmol, I. RutkoWSkaSkuteczność gry koszykarek na wózkach 113ROZPRAWY NAUKOWE


fikowała system klasyfikacji funkcjonalnej na podstawie analiz gry kobiet. Brak zgodności autorów na temat oceny funkcjonalnego syste-mu klasyfikacji, weryfikacja skuteczności gry 4–5 zamiast 8 klas były impulsem do poszuki-wania dalszych rozwiązań.

Cel PrACY

Celem niniejszej pracy była ocena skuteczno-ści gry czołowych koszykarek na wózkach re-prezentujących osiem klas funkcjonalnych (1,0–4,5).


materiał badań stanowiły zawodniczki uczestni-czące w turnieju Igrzysk Paraolimpijskich – Pekin 2008 (7–16 Ix 2008) z 10 drużyn, które otrzymały prawo gry, uzyskując wysokie miejsca w rankin-gu w eliminacjach kontynentalnych. Do zawodów zakwalifikowały się drużyny żeńskie z Australii, Brazylii, Chin, Holandii, japonii, kanady, meksy-ku, niemiec, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

Do grupy badanej wybrano 102 zawod-niczki spośród 120 uczestniczących w Igrzy-skach. Wyselekcjonowano koszykarki na wóz-kach, których łączny czas gry podczas zawodów przekraczał 20 min.

Badane osoby podzielono na 8 grup. kryte-rium podziału stanowiła klasyfikacja funkcjonal-na zawodników. Wszyscy badani zostali sklasyfi-

kowani przez sześcioosobowy panel międzyna- rodowych klasyfikatorów, zgodnie z obowiązu- jącymi przepisami międzynarodowej Federacji koszykówki na Wózkach (International Wheel-chair Basketball Federation – IWBF). Charakte-rystykę grupy badanej ilustruje tabela 1.

Dokonano analizy 33 meczów z udziałem drużyn kobiet. każde ze spotkań było obser-wowane i analizowane przez specjalistów ko-szykówki i koszykówki na wózkach obecnych na Igrzyskach.

Wyniki analiz zostały zapisane w arkuszu obserwacyjnym. Zarejestrowano 14 parame-trów techniczno-taktycznych: celne rzuty wy-konane za 2 pkt, 3 pkt oraz rzuty wolne, wyko-nane rzuty za 2 pkt, 3 pkt oraz rzuty wolne, zbiórki piłki w ataku oraz w obronie, przechwy-cenia piłki, straty piłki, asysty, bloki rzutu, prze-winienia osobiste oraz przewinienia na zawod-niku. Dodatkowo wyliczono skuteczność rzutów za 2 pkt, 3 pkt oraz rzutów wolnych, przedstawione w wartościach procentowych.

Obliczono średnie wartości dla każdego z parametrów przeliczone na 40 min gry (czas trwania meczu koszykówki na wózkach) dla wszystkich 102 koszykarek. W ten sposób uzyskano średnie wartości parametru na mecz. Porównano ze sobą rezultaty skuteczności gry uzyskane przez poszczególne grupy (klasy funkcjonalne) zawodniczek. Do oceny istotno-ści różnic pomiędzy grupami wykorzystano nieparametryczny test kruskala-Wallisa. jako istotny przyjęto poziom p < 0,05. Istotność sta-

Tab. 1. Charakterystyka badanej grupy koszykarek na wózkach, uczestniczących w Igrzyskach Paraolimpijskich Pekin 2008

Klasa funkcjonalna nWiek [lata]

średnia SD Zakres1,01,52,02,53,03,54,04,5

16912141451517

27,6330,7830,7529,6432,7932,0027,9330,94

6,065,615,506,897,60

10,898,326,67

16–3823–3823–4118–4420–5220–4818–4420–44

Σ 102 30,06 7,01 16–52



Tab. 2. Wartości średnie oraz odchylenia standardowe wybranych parametrów skuteczności gry uzyskane przez zawodniczki reprezentujące różne klasy startowe (funkcjonalne)

– Igrzyska Paraolimpijskie 2008

ParametrGrupa – klasa funkcjonalna

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5

Celne rzuty za 2 pkt [śr./mecz]

x–

SD1,080,91

2,901,41

2,461,25

3,321,71

3,751,55

4,222,37

6,012,16

6,902,38

Wykonane rzuty za 2 pkt [śr./mecz]

x–

SD3,962,12

7,193,50

6,773,03

8,693,23

10,633,87

10,225,27

15,333,83

16,854,71

Skuteczność rzutów za 2 pkt [%]

x–

SD25,1915,77

47,7622,24

35,839,01

35,5217,48

35,8711,41

41,897,38

38,938,99

41,037,24

Celne rzuty za 3 pkt [śr./mecz]

x–

SD0,040,15

0,03 0,030,07

0,060,16

0,080,23

0,210,47

0,260,77

0,170,250,10

Wykonane rzuty za 3 pkt [śr./mecz]

x–

SD0,170,46

0,160,29

0,180,45

0,390,53

0,481,02

1,371,16

0,891,40

1,131,41

Skuteczność rzutów za 3 pkt [%]

x–

SD16,6723,57

33,3357,73

22,2215,71

13,8922,15

12,0213,90

8,3316,67

12,9633,10

13,5114,93

Celne rzuty wolne [śr./mecz]

x–

SD0,180,26

0,590,19

0,530,84

0,771,23

1,001,05

1,391,07

1,731,36

1,771,72

Wykonane rzuty wolne [śr./mecz]

x–

SD0,520,55

1,821,03

1,671,65

1,802,28

2,782,46

4,133,33

3,751,58

3,562,87

Skuteczność rzutów wolnych [%]

x–

SD35,5523,92

43,5125,85

23,9420,81

38,2831,49

33,0814,07

36,0438,67

43,4521,51

44,6622,40

Zbiórki piłki w ataku [śr./mecz]

x–

SD0,820,58

1,530,62

1,380,58

1,450,85

1,830,90

1,941,27

2,911,70

2,650,86

Zbiórki piłki w obronie [śr./mecz]

x–

SD1,801,19

2,091,14

3,901,07

3,121,26

4,432,21

4,483,03

7,342,97

10,023,12

Asysty [śr./mecz] x–

SD0,750,89

2,181,17

1,691,58

2,051,73

2,401,73

3,182,27

2,531,47

1,661,27

Straty piłki [śr./mecz] x–

SD1,320,74

2,421,29

3,171,71

2,661,56

3,961,94

4,742,09

3,551,76

2,711,42

Przechwycenia piłki [śr./mecz]

x–

SD0,901,07

0,700,61

1,290,87

1,351,26

1,320,87

1,760,80

1,671,31

2,261,28

Bloki rzutu [śr./mecz] x–

SD0,060,18

0,000,00

0,060,14

0,060,12

0,050,17

0,120,16

0,330,50

0,510,49

Przewinienia osobiste [śr./mecz]

x–

SD2,541,11

2,630,61

3,050,95

2,311,07

3,251,56

3,300,99

2,941,43

3,421,68

Przewinienia na zawodniku [śr./mecz]

x–

SD1,151,03

1,980,86

2,401,40

1,801,38

2,451,69

3,832,34

4,171,67

3,612,08

B. molIk, a. koSmol, I. RutkoWSkaSkuteczność gry koszykarek na wózkach 11�ROZPRAWY NAUKOWE


tystyczną pomiędzy grupami – klasami funk-cjonalnymi (pair-wise comparisons) oszaco-wano, wykorzystując test manna-Whitney’a. Dla dokładniejszej weryfikacji wyników ba-dań przyjęto poprawkę poziomu istotności. W tym celu zastosowano wzór:

(gdzie ά = 0,05) i na tej podstawie jako istotne statystycznie przyjęto różnice na poziomie p < 0,0011. Wszystkie analizy statystyczne zosta-ły przeprowadzone z wykorzystaniem progra-mu SPSS 14.0.1 (SPSS, 2005).

WYnIkI

Wartości średnie wraz z odchyleniami standar-dowymi parametrów techniczno-taktycznych dla każdej z grup (klas funkcjonalnych) przed-stawiono w tabeli 2. Porównanie wartości śred-nich wskazuje, iż w żadnym z 17 parametrów nie zachowano tendencji, iż wyższa klasa funk-

cjonalna uzyskuje wyższe wartości średnie pa-rametru. jednocześnie w 15 elementach gry (z wyjątkiem skuteczności rzutów wolnych oraz rzutów za 3 pkt) zawodniczki o najmniej-szych ograniczeniach aktywności (klasa 4,5) uzyskały wyniki wyższe od osób o najwięk-szych dysfunkcjach narządu ruchu (klasa 1,0).

Spośród 17 analizowanych parametrów najwyższe wartości uzyskały zawodniczki klas 3,5–4,5, z wyjątkiem skuteczności rzutów za 3 pkt (najlepszy wynik uzyskany przez osoby klasy 1,5). najniższe wyniki (wartości śred-nie) 15 z 17 elementów gry uzyskane zostały przez koszykarki z klas 1,0–2,0. Wyjątek sta-nowiły wyniki skuteczności rzutów za 3 pkt (najniższa wartość średnia uzyskana w klasie 3,5) oraz przewinień osobistych (najniższa wartość średnia uzyskana w klasie 2,5).

Zastosowanie testu kruskala-Wallisa po-twierdziło występowanie różnic statystycznie istotnych w przypadku 14 spośród 17 analizo-wanych parametrów (tab. 3). nie było różnic

Tab. 3 Globalny test istotności różnic pomiędzy klasami funkcjonalnymi IWBF w koszykówce na wózkach (test Kruskala-Wallisa)

Parametr χ2 p

Celne rzuty za 2 pkt [śr./mecz]Wykonane rzuty za 2 pkt [śr./mecz]Skuteczność rzutów za 2 pkt [%]Celne rzuty za 3 pkt [śr./mecz]Wykonane rzuty za 3 pkt [śr./mecz]Skuteczność rzutów za 3 pkt [%]Celne rzuty wolne [śr./mecz]Wykonane rzuty wolne [śr./mecz]Skuteczność rzutów wolnych [%]Zbiórki piłki w ataku [śr./mecz]Zbiórki piłki w obronie [śr./mecz]Asysty [śr./mecz]Straty piłki [śr./mecz] Przechwycenia piłki [śr./mecz]Bloki rzutu [śr./mecz]Przewinienia osobiste [śr./mecz]Przewinienia na zawodniku [śr./mecz]

58,2862,8314,847,83

20,843,55

29,3334,488,08

38,7366,7917,4331,1617,9330,459,28

33,32

0,0001*0,0001*0,038*0,350,004*0,8290,0001*0,0001*0,3250,0001*0,0001*0,015*0,0001*0,012*0,0001*0,233*0,0001*

df = 7; * p < 0,05

B. molIk, a. koSmol, I. RutkoWSkaSkuteczność gry koszykarek na wózkach11� ROZPRAWY NAUKOWE


istotnych statystycznie między grupami w na-stępujących elementach: celne rzuty za 3 pkt, skuteczność rzutów za 3 pkt oraz rzutów wol-nych.

W tabeli 4 wskazano różnice istotne staty-stycznie między grupami badanych dla po-szczególnych 14 parametrów techniczno-tak-tycznych. Wyniki potwierdzają, iż występują podobieństwa dotyczące skuteczności i aktyw-ności gry między osobami niektórych klas funkcjonalnych. Oznacza to, iż zgodnie z obo-wiązującym systemem klasyfikacji nie można potwierdzić jednoznacznie zależności, że im wyższa klasa funkcjonalna, tym lepsza sku-teczność gry koszykarek na wózkach. nie od-notowano jakichkolwiek istotnych różnic po-między graczami reprezentującymi klasy 1,5–3,5, 3,0–4,0 oraz 3,5–4,5.

najwięcej różnic statystycznie istotnych po-między grupami odnotowano w liczbie wykona-nych rzutów za 2 pkt, zbiórkach piłki w obronie (11 różnic na 28 porównań) oraz w liczbie cel-nych rzutów za 2 pkt (10 różnic na 28 porów-nań). jednocześnie parametrami, w których nie odnotowano jakichkolwiek różnic statystycznie istotnych (przy zaostrzonym poziomie istotności na poziomie p < 0,0011), były wykonane rzuty za 3 pkt oraz bloki rzutu (tab. 4).

jednym z parametrów najbardziej różnicu-jących grę w zależności od klasy funkcjonal-nej była zbiórka piłki w obronie. Ten element gry wymaga od graczy dobrej stabilizacji tuło-wia, która jest istotnie zaburzona u osób repre-zentujących niższe klasy funkcjonalne. Przepi-sy klasyfikacyjne opisują tzw. przestrzeń gry (volume of action), w której zawodnicy róż-nych klas są w stanie poruszać się bez utraty stabilizacji tułowia [5, 11, 16]. Analiza zbiórki piłki w obronie potwierdza zależność pomię-dzy skutecznością gry a potencjałem funkcjo-nalnym koszykarek.

Innymi parametrami istotnie różniącymi zawodniczki wybranych klas były wykonane i celne rzuty za 2 pkt. Znacznie większe prob-lemy z poruszaniem się na wózku, utrzymywa-niem stabilizacji tułowia powodują, że koszy-karki o większych ograniczeniach funkcjonalnych rzadziej znajdują dogodną pozycję do

oddania rzutu (walka o pozycję, chwyt piłki, rzut piłki w obecności obrońcy). Specyfika ko-szykówki na wózkach wskazuje, iż o skutecz-ności rzutów nie decyduje jedynie stosunek między rzutami wykonanymi a celnymi przed-stawiony w wartościach procentowych. umie-jętność dojścia do pozycji rzutowej i wykonanie rzutu do kosza określa również poziom skutecz-ności gracza w koszykówce na wózkach.

Brak różnic w liczbie wykonanych rzutów za 3 pkt oraz bloków rzutu wynika głównie z bardzo rzadkiego wykorzystywania tych ele-mentów w grze w kobiecej koszykówce na wózkach. Problematyczna jest również inter-pretacja przewinień osobistych w relacji do poziomu funkcjonalnego. różnice dotyczące intencji, miejsca czy też momentu przewinie-nia są tak duże, że obiektywna ocena tego pa-rametru wymaga kontynuacji badań na podsta-wie szczegółowych analiz.

Ocena gry wykazała istotnie niższą liczbę celnych rzutów wolnych w klasie 1,0 w po-równaniu z klasą 1,5. jednakże brak różnic skuteczności rzutów oraz wykonanych rzutów wolnych sugeruje podobieństwa pomiędzy dwiema najniższymi klasami funkcjonalnymi. Dodatkowo zawodniczki klasy 1,0 charaktery-zowały się niższą skutecznością gry w porów-naniu z klasami 2,0–4,5. Słabsza stabilizacja tułowia, ograniczenie ruchomości w stawach albo mniejsza siła mięśniowa powodują, iż każdy kontakt z piłką podnosi ryzyko straty piłki. Warto zasygnalizować, iż potwierdza to problemy z dokładniejszą charakterystyką gry w koszykówce na wózkach. Podobnie jak w koszykówce na stojąco istnieją trudności z obiektywnym oszacowaniem np. gry obron-nej, stosowania skutecznych zastawień oraz zasłon, gry bez piłki.

DYSkuSjA

Ocena skuteczności gry wydaje się dominują-cą metodą w ocenie systemu klasyfikacji, gdyż oszacowywane są umiejętności stano-wiące o wartości zawodnika. na przykład ba-dany może prezentować wysoki poziom sprawności specjalnej, techniki i wydolności



Tab. 4. Istotność różnic między grupami koszykarek na wózkach reprezentujących różne klasy funkcjonalne dla wybranych parametrów techniczno-taktycznych

Para

met

ry

tech

nicz

no-ta

ktyc

zne

Cel

ne rz

uty

za 2

pkt

Wyk

onan

e rz

uty

za 2

pkt

Skut

eczn

ość

rzut

ów z

a 2

pkt

Wyk

onan

e rz

uty

za 3

pkt

Cel

ne rz

uty

wol

ne

Wyk

onan

e rz

uty

wol

ne

Zbió

rki p

iłki w

ata

ku

Zbió

rki p

iłki w

obr

onie

Asy

sty

Stra

ty p

iłki

Prze

chw

ycen

ia p

iłki

Blo

ki rz

utu

Prze

win

ieni

a na

zaw

odni

ku

1,0 vs. 1,5 *1,0 vs. 2,0 * *1,0 vs. 2,5 * *1,0 vs. 3,0 * * * * *1,0 vs. 3,5 *1,0 vs. 4,0 * * * * * * * * *1,0 vs. 4,5 * * * * * * * * * *1,5 vs. 2,01,5 vs. 2,51,5 vs. 3,01,5 vs. 3,51,5 vs. 4,0 * * *1,5 vs. 4,5 * * *2,0 vs. 2,52,0 vs. 3,02,0 vs. 3,52,0 vs. 4,0 * *2,0 vs. 4,5 * * * *2,5 vs. 3,02,5 vs. 3,52,5 vs. 4,0 * * *2,5 vs. 4,5 * * * *3,0 vs. 3,53,0 vs. 4,03,0 vs. 4,5 * * *3,5 vs. 4,03,5 vs. 4,54,0 vs. 4,5

* p < 0,0011

Klasy

B. molIk, a. koSmol, I. RutkoWSkaSkuteczność gry koszykarek na wózkach11� ROZPRAWY NAUKOWE


beztlenowej, ale prawdziwa jego wartość bę-dzie potwierdzona podczas meczu. jedno-cześnie jednak modyfikowanie systemu kla-syfikacji bez kompleksowej oceny porów- nawczej z wykorzystaniem wielu metod badań byłoby błędne. Zbyt pochopne wnio-skowanie jest niezgodne z teorią taksonomii, analizującej problemy klasyfikacji, opartej na analizach wieloczynnikowych [20].

Wnioski wynikające z wcześniejszych ba-dań nad skutecznością gry nie były ze sobą zgodne. vanlandewijck i wsp. [24] wykazali znacznie niższe rezultaty osiągane przez spor-towców klasy 1 w porównaniu z wszystkimi pozostałymi klasami funkcjonalnymi (2, 3 i 4). molik i kosmol [14] potwierdzili zbliżony po-ziom skuteczności gry zawodników klas funk-cjonalnych 2 i 3, a także 4 i 4,5. Oba doniesie-nia potwierdziły najniższą skuteczność gry zawodników reprezentujących klasę 1. van-landewijck i wsp. [21, 22] postulowali, iż oce-ny systemów klasyfikacyjnych powinny być prowadzone według analiz rezultatów uzyska-nych przez sportowców reprezentujących naj-wyższy poziom sportowy. Tylko takie analizy ograniczają niekorzystny wpływ związany z różnicą dotyczącą doświadczenia, umiejęt-ności sportowych, talentu, kreatywności za-wodników, gdyż te czynniki nie podlegają ocenie funkcjonalnej w koszykówce na wóz-kach. Analizy gry zawodów na poziomie ligi narodowej w Polsce i Belgii [14, 24] mogły nie uwzględniać różnicy w umiejętnościach zawodników wynikających z ich wytrenowa-nia, np. podczas analiz rozgrywek I i II ligi. W związku z tym przeprowadzono analizy na najwyższym poziomie sportowym w dyscypli-nie. vanlandewijck i wsp. [21] dokonali analiz czołowych zawodników uczestniczących w mistrzostwach Świata 1998 r. Porównanie skuteczności gry zawodników w relacji do klas potwierdziło wcześniejsze doniesienia molika i kosmola [14], wskazując podobieństwa mię-dzy klasą 2 i 3 koszykarzy na wózkach. jed-nakże dodatkowe porównania uwzględniające zarówno klasę startową zawodników, jak i ich rolę – pozycję na boisku (guard, forward, cen-tre) potwierdziły słuszność podziału zastoso-

wanego w funkcjonalnym systemie klasyfika-cji w koszykówce na wózkach.

jest tylko jedna publikacja charakteryzują-ca skuteczność gry kobiet uprawiających ko-szykówkę na wózkach [22]. Badania przepro-wadzono na grupie zawodniczek uczestni- czących w mistrzostwach Świata 1998 r. vanlandewijck i wsp. [22] potwierdzili wcześ- niejsze analizy przeprowadzone na grupie mężczyzn [21], konkludując, iż wyniki spor-towców są zależne od ich możliwości funkcjo-nalnych (functional ability) [22].

Zdaniem autorów niniejszego opracowa-nia, problematyczne jest określenie funkcji (roli) zawodników na boisku, zgodnie z po-działem zaproponowanym przez vanlandewij-cka i wsp. [21, 22]. W wielu systemach szkole-nia istnieje tendencja specjalizowania zawod- ników na pozycjach środkowych (tzw. center) oraz rozgrywających (tzw. playmaker), pod-czas gdy zadania pozostałych zawodników są bardziej uniwersalne. W takim przypadku obiektywne zidentyfikowanie jednoznacznej pozycji zawodnika na boisku jest niemożliwe. Zdarza się, iż zawodnik zmienia, zgodnie z de-cyzją trenera, rolę, jaką odgrywa na boisku, a wówczas przeprowadzane analizy nie są pra-widłowe.

Wątpliwości budzi też weryfikacja syste-mu klasyfikacji na podstawie oceny gry czte-rech zamiast ośmiu klas funkcjonalnych. Brak analiz porównawczych wszystkich ośmiu klas nie przedstawia pełnego obrazu struktury kla-syfikacyjnej.

Podkreślić należy, iż analizy prowadzone przez vanlandewijcka i wsp. [21, 22, 24] uwzględniały obserwację zawodów rozgrywa-nych wg „starszych” przepisów gry. W 2000 r. wprowadzono modyfikacje przepisów, które istotnie wpłynęły na dynamikę i atrakcyjność spotkań koszykówki na wózkach (np. ograni-czono czas rozegrania akcji z 30 s do 24 s). liberalizacja przepisów klasyfikacyjnych (zmniejszanie klasyfikacji niektórym zawod-nikom) oraz istotny postęp technologiczny wózków również spowodowały, że należało weryfikować wyniki badań zaprezentowanych przez vanlandewijcka i wsp. [22].



Analizy vanlandewijcka i wsp. [21, 22] przeprowadzone zostały w oparciu o analizę ja-kościową gry tzw. systemem CBGS (Compre-hensive Basketball Grading System). Taka ana-liza, oparta na wyznaczeniu jednego wskaźnika skuteczności gry na podstawie wagi (znaczenia) poszczególnych parametrów gry, wydaje się in-teresująca. Problemem jest jednak uchwycenie różnic w specyfice gry zawodników poszcze-gólnych klas funkcjonalnych, które są uwidocz-nione zazwyczaj w kilku wybranych elemen-tach gry (np. zbiórce piłki z tablicy). Globalna ocena skuteczności gry zawodnika, oparta na wyliczaniu jednego wskaźnika, może okazać się niezgodna z obiektywną weryfikacją klasyfi-kacji w dyscyplinie.

rezultaty badań potwierdzają, iż różnice w możliwościach funkcjonalnych (ogranicze-niach aktywności) są na tyle małe, iż nie wpły-wają istotnie na ich obraz gry w porównaniu z klasami sąsiednimi. jednak stosunkowo nie-wielka liczba badanych w klasie 3,5 (n = 5) wskazuje na potrzebę kontynuacji obserwacji dla potwierdzenia wyników badań. Autorzy podkreślają, iż propozycja weryfikacji klasyfi-kacji w koszykówce na wózkach powinna być przedstawiona na podstawie globalnych analiz uwzględniających różne kryteria oceny.

WnIOSkI

Wyniki badań potwierdziły porównywalny poziom skuteczności gry zawodników niektó-rych klas funkcjonalnych w koszykówce na wózkach: 1,5–3,5; 3,0–4,0; 3,5–4,5.

Analiza osiągniętych rezultatów sugeruje możliwość modyfikacji obowiązującego sy-stemu klasyfikacji w koszykówce na wózkach polegającej na ograniczeniu liczby klas funk-cjonalnych.

BIBlIOGrAFIA[1] m. Bernardi, A. DiCesare, P. marchettoni, l. Amoni, A. maccallini, C. Olmeda, i wsp., Impor-tance of maximal aerobic power in wheelchair ba-sketball. [W:] G. Doll-Tepper, m. kroner, W. Son-nenschein (red.), vISTA’99 new Horizons in Sport for Athletes with a Disability, meyer & meyer

Sport, köln 2001, 39–52. [2] F.m. Brasile, Wheel-chair basketball skills proficiencies versus disability classification. Adapted Physical Activity Quarterly, 1986, 3, 6–13. [3] F.m. Brasile, Performance evalu-ation of wheelchair athletes: more than a disability classification level issue. Adapted Physical Activity Quarterly, 1990, 7, 289–297. [4] F.m. Brasile, B.n. Hedrick, The relationship of skills of elite wheel-chair basketball competitors to the international functional classification system. Therapeutic Recre-ation Journal, 1996, 30 (2), 114–127. [5] B. Cour-bariaux, The Classification system for wheelchair basketball players. IWBF, 1996. [6]T.l.A. Doyle, r.W. Davis, B. Humphries, e.l. Dugan, B.G. Horn, j.k. Shim, r.u. newton, Further evidence to Chan-ge the medical Classification System of The natio-nal Wheelchair Basketball Association. Adapted Physical Activity Quarterly, 2004, 21, 63–70. [7] v. Goosey-Tolfrey, D. Butterworth, C. morriss, Free Throw Shooting Technique of male Wheelchair Ba-sketball Players. Adapted Physical Activity Quar-terly, 2002, 19, 238–250. [8] Y. Hutzler, Physical performance of elite wheelchair basketball players in armcrancing ergometry and in selected wheeling task. International Medical Society of Paraplegia, 1993, 31, 255–261. [9] Y. Hutzler, S. Ochana, r. Bo- lotin, e. kalina, Aerobic and anaerobic arm-cran-king. Power outputs of males with lower limb impa-irments: relationship with sport participation intensity, age, impairment and functional classifica-tion. Spinal Cord, 1998, 36, 205–212.[10] Y. Hut-zler, m. Sagiv, Physical performance tests of wheel-chair basketball players: laboratory and field measures. [W:] H. van Coppenolle, Y. vanlande-vijck, P. van de vliet, j. Simons (red.), Second european Conference on Adapted Physical Activity and Sports: Health, Well Being and employment – Toward european cooperation programmes. Acco, leuven/Amersfoort 1996, 195–199.[11] IWBF, A Guide to the Functional Classifica-tion of Wheelchair Basketball Players. Prepared by the International Wheelchair Basketball Federation Player Classification Commission, Ploemeur 2004. [12] l.A. malone, P.l. Gervais, r.D. Staedward, Shooting mechanics related to player classification and free throw success in wheelchair basketball. Journal of Rehabilitation Research and Develop-ment, 2002, 39, 6, 701–710. [13]B. molik, A. kos-mol, Physical ability as criterion in classifying ba-sketball wheelchair players. Wych Fiz Sport, 1999, 43, suppl. 1, 471–472. [14] B. molik, A. kosmol, In search of objective criteria in wheelchair basketball player classification. [W:] G. Doll-Tepper, m. kro-



ner, W. Sonnenschein (red.), vISTA’99 new Hori-zons in Sport for Athletes with a Disability. meyer & meyer Sport, koln 2001, 355–368. [15] B. mo-lik, A. kosmol, I. rutkowska, Anaerobic perfor-mance as a criterion in classifying wheelchair ba-sketball players. movement and Health 4th Inter- national Conference. Proceedings (Abstract and full papers). Olomouc, 2005, november 23–25, CD- -rOm. [16] B. molik, n. morgulec-Adamowicz, A. kosmol, Zespołowe gry sportowe osób niepeł-nosprawnych. koszykówka na wózkach i rugby na wózkach. AWF, Warszawa 2008. [17] Paralympic Spirit, CD-rOm copyright by the Atlanta Paralym-pic Organizing Committe and S.e.A multimedia, 1996. [18] r. Plinta, Sprawność motoryczna a punk-tacja zawodników uprawiających piłkę koszykową na wózkach. [W:] j. Ślężyński (red.), Sport w reha-bilitacji niepełnosprawnych. PSOn, kraków 1999, 63–66. [19] H. Strohkendl, Implications of sports classification system for persons with disabilities and consequences for science and research. [W:] G. Doll-Tepper, m. kroner, W. Sonnenschein (red.), vISTA’99 new Horizons in Sport for Athletes with

a Disability. meyer & meyer Sport, köln 2001, 281–302. [20] S.m. Tweedy, Taxonomic Theory and the ICF: Foundation for a unified Disability Athletics Classification. Adapted Physical Activity Quarterly, 2002, 19, 220–237. [21] Y.C. vanlande-wijck, Ch. evaggelinou, D.D. Daly, S. van Houtte, j. verellen, v. Aspeslagh i wsp., Proportionality in Wheelchair Basketball Classification. Adapted Phy-sical Activity Quarterly, 2003, 20, 369–380. [22] Y.C. vanlandewijck, Ch. evaggelinou, D.D. Daly, j. verellen, S. van Houtte, v. Aspeslagh i wsp., The relationship between functional potential and field performance in elite female wheelchair basket-ball players. J Sports Sci, 2004, 22, 668–675. [23] Y.C. vanlandewijck, A.j. Spaepen, r.j. lysens, Wheelchair propulsion: functional ability dependent factors in wheelchair basketball players. Scand J Rehab Med, 1994, 26, 37–48.[24] Y.C. vanlande-wijck, A.j. Spaepen, r.j. lysens, relationship Be-tween the level of Physical Impairment and Sport Performance in elite Wheelchair Basketball Athle-tes. Adapted Physical Activity Quarterly, 1995, 12, 139–150.

Rafał Szafraniec, eugeniusz Bolach, maciej kochańskiAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

tReNiNg wySokogÓRSki a wyNik SpoRtowy

aBStRaCt

altitude training and athletic performance

high altitude training and its eff ect on the athlete’s performance is still a controversial issue among athletes, coaches and sports scientists. the main scientifi c reasons for using altitude training as a method of improving aerobic performance are hematological changes stimu-lated by hypoxia (increments in erythrocyte and hemoglobin concentration). a few authors suggest that some physiological changes may also occur within skeletal muscle tissue as a result of altitude training. these changes include enhanced capillarity, increased concen-tration of myoglobin, increased mitochondrial oxidative enzyme activity, a greater number of mitochondria. Presently “live high-train low” method of altitude training is used more and more often as the alternative to the traditional one “live high-train high”.key words: altitude, training, hypoxia


TrenInG TrADYCYjnY – „mIeSZkAj WYSOkO

– Trenuj WYSOkO” (lHTH)

W piśmiennictwie można spotkać zarówno doniesienia potwierdzające, jak i negujące skuteczność treningu lHTH na zdolność wytrzymałościową po powrocie na poziom morza.

już w 1970 r. Daniels i Oldridge [5] wyka-zali pozytywny wpływ treningu lHTH na zdolność wysiłkową wyczynowych biegaczy średniodystansowych (kadra narodowa uSA). Zawodnicy uczestniczyli w treningu interwa-łowym na wysokości 2300 m, podczas którego wykonywali trening jak na poziomie morza. na uwagę zasługuje fakt, iż pięciu z sześciu biegaczy ustanowiło własne rekordy na dy-stansie 1 i 3 mil, a jeden z biegaczy pobił dwu-krotnie rekord świata na 1 milę po pierwszym (14 dni) i drugim (14 dni) cyklu treningowym na dużej wysokości.

W części doniesień przeanalizowanych przez Wilbera [15] wykazano, że po treningu na dużej wysokości wystąpił wzrost vO2max

w przedziale 1–10%, a poprawę zdolności do wysiłków wytrzymałościowych oceniano w tych pracach na 4–33%, przy czym większość z nich nie uwzględniała grupy kontrolnej tre-nującej na poziomie morza. Warto w tym miej-scu wspomnieć o pracy Burtschera i wsp. [3], którzy zaobserwowali 10% wzrost vO2max w 16. dniu po treningu na dużej wysokości. Tak duży wzrost vO2max można było tłuma-czyć faktem, iż badanymi były osoby biegają-ce amatorsko.

Część doniesień, które analizował Wilber [15], nie potwierdziła dodatniego wpływu tre-ningu lHTH na zdolność do wysiłków wy-trzymałościowych na poziomie morza, a nie-które z nich wskazywały nawet na niekorzystny wpływ tego rodzaju treningu.

Stwierdzany w niektórych pracach brak wzrostu parametrów hematologicznych pod wpływem treningu lHTH Gore i wsp. [7] częściowo starali się tłumaczyć i tak już bar-dzo wysokim poziomem tych parametrów przed podjęciem treningu wysokogórskiego u wyczynowych sportowców.

R. SZaFRaNIeC, e. BolaCh, m. koChańSkItrening wysokogórski a wynik sportowy122 ROZPRAWY NAUKOWE


TrenInG „mIeSZkAj WYSOkO – Trenuj nISkO” (lHTl)

mieszkając i trenując na dużej wysokości sportowcy muszą się zmierzyć z problemem zmniejszonej intensywności treningu, co spo-wodowane jest ograniczeniem działania ukła-du oddechowo-krążeniowego, a przez to zdol-ności do wysiłków tlenowych na dużej wysokości. Chociaż zawodnicy osiągają pew-ne fizjologiczne korzyści z przebywania na dużej wysokości, to jednak efektywność tre-ningu maleje w wyniku obniżenia jego inten-sywności.

Dlatego od połowy lat 90. xx w. coraz bardziej popularną alternatywą dla treningu tradycyjnego lHTH stawał się trening „miesz-kaj wysoko – trenuj nisko” (lHTl). Stosujący go zawodnicy mieszkali i/lub spali na wysoko-ści 2000–2700 m, a trenowali na wysokości poniżej 1000 m. Trening ten w założeniu miał stymulować erytropoezę i utrzymać intensyw-ność wysiłku porównywalną z osiąganą na po-ziomie morza.

levine i Stray-Gundersen [9] przebadali 39 wyczynowych biegaczy, których podzielili na 3 równe grupy. „Wysoko–nisko” – miesz-kali na wysokości 2500 m, a trenowali na wy-sokości 1250 m; „wysoko–wysoko” – miesz-kali i trenowali na wysokości 2500 m; oraz „nisko–nisko” – mieszkali i trenowali na po-ziomie morza (150 m). Podstawowym mierzo-nym parametrem był czas biegu na dystansie 5000 m, który uzupełniono o pomiary labora-toryjne: vO2max, pojemność anaerobową (za-kumulowany deficyt tlenowy), maksymalny poziom steady state (mSS), prędkość biegu przy vO2max i badanie morfologiczne krwi. W obu grupach trenujących na wysokości ob-serwowano istotny wzrost vO2max (5%) i ob-jętości krwinek czerwonych (9%). nie stwier-dzono podobnych zmian w grupie kontrolnej. Czas biegu na 5000 m uległ poprawie wyłącz-nie w grupie „wysoko–nisko” (13.4 +/– 10 s), podobnie prędkość biegu przy vO2max i mSS.

Stray-Gundersen i wsp. [12] zastosowali u 22 wyczynowych biegaczy długodystansowych mo-dyfikację treningu lHTl polegającą na tym, iż mieszkali oni i wykonywali trening podstawowy

o niskiej intensywności na wysokości 2500 m, a intensywny trening interwałowy na wysokości 1250 m (HiHilo) przez 28 dni. Po 20 godzinach przebywania na dużej wysokości stwierdzono wzrost ePO w surowicy (92%), a po zakończo-nym treningu wzrost hematokrytu (Hct) (4%), hemoglobiny (Hb) (8%) i vO2max (3%), popra-wę czasu biegu na dystansie 3000 m (1%; 5,8 s).

Podobny wzrost masy Hb i objętości rBC (średnio o 5%) wśród wyczynowych sportow-ców uprawiających dyscypliny wytrzymałoś-ciowe po 24-dniowym treningu lHTl został zaobserwowany przez Wehrlina i wsp. [14].

Trening według protokołu lHTl wydaje się nie tylko zwiększać zdolność do wysiłków mak-symalnych, ale także submaksymalnych. Wzrost ten może się utrzymywać nawet powyżej 15 dni od powrotu do warunków normoksji [2].

Ciekawą pracę w 1998 r. opublikował ze-spół naukowców pod kierownictwem Chapma-na [4]. utworzyli oni 3 grupy biegaczy, które wykonywały odpowiednio trening lHTl, lHTH i HiHilo. W każdej grupie podzielili ba-danych na „reagujących” i „niereagujących” na trening, na podstawie wyniku biegu na 5000 m po zakończonym eksperymencie wysokogór-skim. Zawodnicy reagujący na trening poprawi-li czas biegu na 5000 m po powrocie na poziom morza średnio o 4% (37 s), natomiast w grupie zawodników „niereagujących” czas ten uległ wydłużeniu przeciętnie o 1% (14 s). Porównu-jąc wartości parametrów hematologicznych przed treningiem i po nim stwierdzono wśród osób reagujących wzrost ePO w surowicy o 52% i masy rBC o 8%. u biegaczy, którzy nie zareagowali na trening, wzrost ten wyniósł odpowiednio 34% i 1%. W tej grupie badanych nie stwierdzono żadnych zmian w wartościach vO2max po powrocie na poziom morza, w prze-ciwieństwie do 6% wzrostu tego parametru wśród osób reagujących na trening. najwięcej badanych zareagowało na trening lHTl (47%), nieco mniej na HiHilo (35%), natomiast na lHTH zareagowało jedynie 18% sportowców uczestniczących w eksperymencie.

Dokonując analizy opracowań naukowych dotyczących metody lHTl, Hahn i Gore [8] stwierdzili, iż istnieje silny materiał dowodowy

R. SZaFRaNIeC, e. BolaCh, m. koChańSkItrening wysokogórski a wynik sportowy 123ROZPRAWY NAUKOWE


potwierdzający spadek produkcji kwasu mleko-wego lub wzrost jego usuwania z mięśni pod-czas aklimatyzacji do dużych wysokości; umiarkowany materiał dowodowy dotyczący wzrostu pojemności buforowej mięśni, a infor-macje o ewentualnej poprawie wydajności me-chanicznej jazdy na rowerze zdają się niepo-twierdzone. Autorzy twierdzą, iż wbrew panującym opiniom adaptacja do naturalnej lub symulowanej dużej wysokości nie stymuluje produkcji krwinek czerwonych w wystarczają-cym stopniu, aby doprowadzić do wzrostu obję-tości rBC i masy Hb. Hipoksja powoduje wzrost poziomu ePO w surowicy, lecz kolejny etap w kaskadzie erytropoezy nie jest jasno do-wiedziony. Istnieją jedynie słabe dowody świadczące o wzroście liczby młodych krwinek czerwonych (retikulocytów). W związku z tym głównych mechanizmów prowadzących do ewentualnej poprawy zdolności wysiłkowej ko-larzy po powrocie na poziom morza upatrywać należy raczej we wzroście pojemności buforo-wej mięśni oraz wydajności pracy mechanicz-nej. Potwierdzeniem tej hipotezy mogą być wy-niki badań Schmitta i wsp. [11], które wskazały na 5–8% wzrost wydajności pracy mechanicz-nej wykonywanej na cykloergometrze po tre-ningu metodą lHTl.

Odmienną opinię przedstawili Stray-Gunder-sen i levine [13], którzy nie stwierdzili zmian w ekonomice biegu oraz markerach związanych z anaerobowymi przemianami energetycznymi po zastosowanym treningu lHTl.

Gore i wsp. [6] poddali analizie wiele opra-cowań naukowych, w których wskazywano na polepszenie zdolności wysiłkowej po różnych formach ekspozycji wysokościowej pomimo braku wzrostu masy krwinek czerwonych. Wie-loczynnikowa kaskada reakcji na działanie hi-poksji obejmuje angiogenezę, transport glukozy, glikolizę i regulację pH, z czego każdy z czynni-ków może częściowo tłumaczyć poprawę zdol-ności wysiłkowej niezależnie od większej ilości rBC. Szczególnie korzystne niehematologiczne czynniki obejmują poprawę wydajności mięśni prawdopodobnie na poziomie mitochondrial-nym, większą zdolność buforową mięśni oraz podniesioną tolerancję kwasicy.

Obiecujące wyniki części badań wzbudziły zainteresowanie tym problemem. Postawiono sobie pytanie, w jaki sposób można uzyskać podobne wyniki bez wysyłania zawodników na dużą wysokość.

jednym z pomysłów są pomieszczenia (czasami całe domy), w których tworzy się warunki hipoksji. W tych pomieszczeniach sportowcy śpią i mieszkają średnio od 8 do 18 godzin dziennie [16]. Powietrze w nich cha-rakteryzuje się większym procentowym udzia-łem azotu, co powoduje spadek ciśnienia par-cjalnego tlenu. Stworzone przez fińskich naukowców pomieszczenia „azotowe” mogą stymulować wysokość 2000–3000 m n.p.m. Ashenden i wsp. [1] nie zaobserwowali jednak wzrostu produkcji rBC wśród mężczyzn upra-wiających dyscypliny wytrzymałościowe, któ-rzy spędzili 23 noce (8–10 godzin/noc) w „do-mu azotowym” symulującym wysokość 3000 m. Trening odbywał się na wysokości 600 m. Inne prace sugerują jednak pozytywny wpływ prze-bywania we wspomnianych apartamentach na stężenie ePO w surowicy, liczbę retikulocy-tów i masę rBC [16].

Inną propozycją są namioty hipoksyczne (wysokościowe), w których sportowcy mogą spać. jednak do dziś nie udowodniono nauko-wo wpływu tego typu postępowania na pro-dukcję rBC, vO2max czy zdolność wysiłko-wą wyczynowych sportowców.

Podczas treningu na dużej wysokości moż-na również stosować suplementację tlenem, aby zwiększyć intensywność treningu. Do tej pory brakuje jednak przekonujących dowodów potwierdzających wpływ takiej suplementacji na wzrost zdolności wysiłkowej po powrocie na poziom morza.

Ostatnio kilka z tych wysokościowo-hipo-ksycznych metod i urządzeń treningowych sta-ło się obiektem zainteresowania Światowej Agencji Antydopingowej (WADA) w celu ewentualnego zakazu ich stosowania jako nie-legalnych środków (metod) zwiększających zdolność wysiłkową [17].

Wilber i wsp. [18], którzy od lat zajmują się problematyką treningu wysokogórskie-go, postawili sobie 3 kluczowe pytania:

R. SZaFRaNIeC, e. BolaCh, m. koChańSkItrening wysokogórski a wynik sportowy124 ROZPRAWY NAUKOWE


1. jaka jest optymalna wysokość, na której należy mieszkać?, 2. Ile dni należy spędzić na dużej wysokości? oraz 3. Ile godzin dziennie? Aby uzyskać fizjologiczne korzy-ści z treningu metodą lHTl, autorzy reko-mendują sportowcom pobyt na wysokości 2000–2500 m n.p.m., przez 4 tygodnie, 22 godziny dziennie.

Przebywanie na zbyt dużej wysokości może przynieść skutek odwrotny od zamierzo-nego, czego dowiódł robach i wsp. [10]. Stwierdzili oni, iż trening na wysokości 3500 m stymulował wprawdzie erytropoezę, ale nie przekładało się to na zdolność transportu tlenu (spadek vO2max o 3,7%).

jak dotąd nie można jednoznacznie stwierdzić, czy trening wysokogórski pro-wadzi do poprawy wyniku sportowego na poziomie morza. na rozbieżność wyników badań może mieć wpływ kilka czynników, które należy wziąć pod uwagę, oceniając re-zultaty prac, zwłaszcza niewykazujących pozytywnego wpływu treningu wysokogór-skiego na zdolność wysiłkową na poziomie morza [15]. Do tych czynników można zali-czyć [4]:

• stężenie żelaza w surowicy – z powodu niedoboru żelaza nie dojdzie do stymu-lacji erytropoezy,

• obciążenia treningowe – trenując na du-żej wysokości (lHTH), sportowcy są zmuszeni do zredukowania obciążeń treningowych, co w konsekwencji może prowadzić do roztrenowania po powro-cie na poziom morza, objawiając się spadkiem vO2max i zdolności wysiłko-wej. jednocześnie należy rozważyć możliwość przetrenowania,

• osoby badane – część osób biorących udział w badaniach należała do kadr na-rodowych, inni byli mniej wytrenowani lub uprawiali sport rekreacyjnie,

• stopień hipoksji i czas ekspozycji – oso-by badane mieszkały i trenowały na róż-nych wysokościach; również czas prze-bywania na dużej wysokości był inny,

• indywidualna reakcja sportowca na tre-ning wysokogórski.

PODSumOWAnIe

Dowody naukowe potwierdzające pozytywny efekt treningu wysokogórskiego na zdolność wysiłkową po powrocie na poziom morza wy-dają się wciąż niejednoznaczne. mimo to wy-czynowi sportowcy poświęcają sporo czasu na ten rodzaj treningu, kierowani subiektywną opinią trenera i mało przekonującymi wynika-mi dużej liczby badań pozbawionych grupy kontrolnej. Dlatego część badaczy twierdzi, iż jest równie prawdopodobne uzyskanie podob-nych efektów w grupie kontrolnej trenującej na poziomie morza. różnice w wyniku sporto-wym na poziomie olimpijskim są często tak niewielkie (poniżej 0,5%), że wielu wyczyno-wych sportowców uprawiających letnie i zi-mowe dyscypliny wytrzymałościowe włącza pewne formy treningu wysokościowego (hipo-ksycznego) w roczny plan treningowy, wie-rząc, iż zapewni to im sukces olimpijski.

BIBlIOGrAFIA[1] m.j. Ashenden, C.j. Gore, G.P. Dobson, A.G. Hahn, “live high, train low” does not change the to-tal haemoglobin mass of male endurance athletes sleeping at a simulated altitude of 3000 m for 23 nights. Eur J Appl Physiol Occup Physiol, 1999, 80 (5), 479–484. [2] j.v. Brugniaux, l. Schmitt, P. robach, G. nicolet, j.P. Fouillot, S. moutereau i wsp., eighteen days of “living high, training low” stimulate erythropoiesis and enhance aerobic perfor-mance in elite middle-distance runners. J Appl Phy-siol, 2006, 100 (1), 203–211. [3] m. Burtscher, W. nachbauer, P. Baumgartl, m. Philadelphy, Benefits of training at moderate altitude versus sea level trai-ning in amateur runners. Eur J Appl Physiol Occup Physiol, 1996, 74 (6), 558–563. [4]r.F. Chapman, j. Stray-Gundersen, B.D. levine, Individual varia-tion in response to altitude training. J Appl Physiol, 1998, 85 (4), 1448–1456. [5]j. Daniels, n. Oldrid-ge, The effects of alternate exposure to altitude and sea level in world-class middle-distance runners. Med Sci Sports, 1970, 2 (3), 107–112. [6]C.j. Gore, S.A. Clark, P.u. Saunders, nonhematological me-chanisms of improved sea-level performance after hypoxic exposure. Med Sci Sports Exerc, 2007, 39 (9), 1600–1609. [7] C.j. Gore, A. Hahn, A. rice, P. Bourdon, S. lawrence, C. Walsh i wsp., Altitude training at 2690 m does not increase total haemoglo-bin mass or sea level vO2max in world champion

R. SZaFRaNIeC, e. BolaCh, m. koChańSkItrening wysokogórski a wynik sportowy 12�ROZPRAWY NAUKOWE


track cyclists. J Sci Med Sport, 1998, 1 (3), 156–170. [8]A.G. Hahn, C.j. Gore, The effect of altitude on cycling performance: a challenge to traditional con-cepts. Sports Med, 2001, 31 (7), 533–557. [9]B.D. levine, j. Stray-Gundersen, “living high-training low”: effect of moderate-altitude acclimatization with low-altitude training on performance. J Appl Physiol, 1997, 83 (1), 102–112. [10] P. robach, l. Schmitt, j.v. Brugniaux, G. nicolet, A. Duvallet, j.P. Fouillot i wsp., living high-training low: effect on erythropoiesis and maximal aerobic performance in elite nordic skiers. Eur J Appl Physiol, 2006, 97 (6), 695–705.[11]l. Schmitt, G. millet, P. robach, G. nicolet, j.v. Brugniaux, j.P. Fouillot, j.P. richalet, Influence of “living high-training low” on aerobic performan-ce and economy of work in elite athletes. Eur J Appl Physiol, 2006, 97 (5), 627–636. [12]j. Stray- -Gundersen, r.F. Chapman, B.D. levine, “living

high-training low” altitude training improves sea level performance in male and female elite runners. J Appl Physiol, 2001, 91 (3), 1113–1120. [13]j. Stray-Gundersen, B.D. levine, live high, train low at natural altitude. Scand J Med Sci Sports, 2008, 18, suppl. 1, 21–28. [14]j.P. Wehrlin, P. Zu-est, j. Hallén, B. marti, live high-train low for 24 days increases hemoglobin mass and red cell volu-me in elite endurance athletes. J Appl Physiol, 2006, 100 (6), 1938–1945. [15]r.l. Wilber, Altitude Train-ing and Athletic Performance. Human kinetics, Champaign 2004. [16]r.l. Wilber, Current trends in altitude training. Sports Med, 2001, 31 (4), 249–265. [17]r.l. Wilber, Application of altitude/hypoxic tra-ining by elite athletes. Med Sci Sports Exerc, 2007, 39 (9), 1610–1624. [18]r.l. Wilber, j. Stray-Gun-dersen, B.D. levine, effect of hypoxic “dose” on physiological responses and sea-level performance. Med Sci Sports Exerc, 2007, 39 (9), 1590–1599.

Bartosz Bolach, eugeniusz Bolach, anna osieckaAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

uRazy i pRzeciĄŻeNia u SpoRtowcÓw upRawiajĄcych RugBy Na wÓzkach

aBStRaCt

Injuries and strains in wheelchair rugby players

Wheelchair rugby is a new, quickly-developing sport discipline which is played by disabled people. the game was mostly created for people with tetraplegia. Nowadays, rugby on wheelchairs is not played only by people with spinal cord damages in the cervical part but also by people with cerebral palsy, muscle dystrophy and polio.this diff erentiation is possible by both sport-medical and functional classifi cation. the new technology in wheelchairs’ construction is essential because it provides the best speed, agil-ity and safety.the aim of our thesis is to present the issue of injuries and strain using 30 players who play in four a group teams of the Polish wheelchair rugby league as an example. In surveys we used questionnaires as a method of collecting the information needed. despite the explicit game dynamics, common wheelchair crashes and falls, rugby turned out to be a discipline characterized by a low injury occurrence. the main problem reported by the players was the strain syndrome, which resulted from the character of this game, training and basic ailment.key words: wheelchair rugby, injuries, strains


WPrOWADZenIe

rugby na wózkach rozwija się w Polsce dy-namicznie. Systematycznie przybywa coraz więcej drużyn, wzrasta zainteresowanie tą dyscypliną i jednocześnie rośnie liczba sponsorów, dzięki czemu osoby niepełno-sprawne mogą uprawiać rugby wyczynowo [1, 5].

rozwój technologii, wyczyn i profesjo-nalizm sprawiły, że rugby na wózkach nie jest już postrzegane jako jedna z form reha-bilitacji, a zawodnicy jako pacjenci oddziału rehabilitacji. jest to już sport kwalifikowa-ny. Podobnie jak w sporcie osób zdrowych, również i tu mamy do czynienia z urazami i zespołami przeciążeniowymi, a są one istotną przeszkodą w osiąganiu dobrych wy-ników sportowych [4].

Cel PrACY

Celem pracy jest przedstawienie problematyki występowania urazów i przeciążeń związa-nych z uprawianiem rugby na wózkach pod-czas treningów i zawodów sportowych.

HIPOTeZY BADAWCZe

Przewiduje się, że:a) urazy i przeciążenia zależne są od wyso-

kości uszkodzenia rdzenia kręgowego, a tym samym od klasyfikacji funkcjo-nalnej,

b) staż zawodniczy w tej grze warunkuje występowanie urazów i przeciążeń,

c) istnieje związek między częstością tre-ningów a występowaniem urazów i prze-ciążeń.

B. BolaCh, e. BolaCh, a. oSIeCkakontuzje sportowców uprawiających rugby na wózkach 12�ROZPRAWY NAUKOWE


mATerIAŁ I meTODY BADAńBadaniem objęto 30 zawodników z 4 drużyn sportowych rugby na wózkach: „Four kings” z Warszawy, „Flying Wings” z rzeszowa, „jeźdźców” z Borowej Wsi i „Sitting Bulls” z katowic. Byli to mężczyźni w wieku od 18 do 40 lat, przy średniej wieku 29,5 roku. Wszy-scy zawodnicy poruszali się na co dzień na ak-tywnych wózkach inwalidzkich. najliczniej-szą grupę stanowili niecałkowici tetraplegicy – 26 sportowców, było też 2 zawodników z rozpoznaniem mózgowego porażenia, 1 – z osteoporozą z dużą deformacją kończyn dol-nych oraz 1 zawodnik po amputacji kończyn dolnych i z paraplegią (tab. 1).

W badaniach zastosowano ankietę/kwe-stionariusz. Wcześniej przeprowadzono bez-pośrednie i indywidualne rozmowy z zawodni-kami. niepełnosprawni zawodnicy odpowia- dali na pytania anonimowo. kwestionariusz opracowany został przez Bolacha i wsp. [2] według metodycznie określonych zasad i re-guł. Składał się z dwóch części. W pierwszej zawarte były dane osobowe o zawodniku, ta-kie jak: płeć, wiek, rozpoznanie, liczba punk-tów w klasyfikacji funkcjonalnej, staż zawod-niczy i częstotliwość treningów. Drugą część stanowiło 14 pytań, które dotyczyły występo-wania urazów i przeciążeń, ich przyczyn oraz sytuacji, w jakich do nich doszło, a także spo-sobu i czasu leczenia.

Pytania sformułowano krótko, przystępnie i zrozumiale. Były to najczęściej pytania za-mknięte, zaopatrzone w zestaw możliwych od-powiedzi, jedno pytanie z możliwością uzu-pełnienia własnymi uwagami w celu rzetelności badań. W ankiecie umieszczono także pytania dychotomiczne, w których wybierano jedną z dwóch wykluczających się odpowiedzi: tak albo nie.

Tab. 1. Dysfunkcje narządu ruchu badanych zawodników

Rozpoznanie liczba %

niecałkowita tetraplegiamózgowe porażenieOsteoporoza (deformacja kończyn)Stan po amputacji kkd i z paraplegią

2621

1

8773

3

Ankieta/kwestionariuszA. Dane osobowe:

1. Płeć k � m �2. Wiek …3. rozpoznanie: a) tetraplegia � poziom uszkodzenia rdzenia w odcinku szyjnym …………b) inne ………………4. liczba punktów w klasyfikacji funkcjonalnej 0,5 � 1 � 1,5 � 2 � 2,5 � 3 � 3,5 �

IWrF � POl � 5. Staż zawodniczy? 6. Ile razy w tygodniu trenujesz?

B. Pytania własne:7. Czy w twojej karierze sportowej uległeś jakimś urazom, przeciążeniom? urazom – tak �

nie �, przeciążeniom – tak � nie �8. jeśli tak, to czy były to: a) urazy doznane: podczas treningu � podczas zawodów �b) przeciążenia doznane: podczas treningu � podczas zawodów �

B. BolaCh, e. BolaCh, a. oSIeCkakontuzje sportowców uprawiających rugby na wózkach12� ROZPRAWY NAUKOWE


9. rodzaj urazu i której części ciała dotyczył: a) głowy �, b) barku �, c) łokcia �, d) ręki �, inne �

10. rodzaj przeciążenia i której części ciała dotyczył: a) barku �, b) łokcia �, c) ręki �, d) mięśni kończyn górnych �, e) inne �

11. urazy i przeciążenia związane były urazy przeciążenia a) z jazdą na wózkach � � b) zderzeniami wózków � � c) upadkami z wózków � � d) przyjmowaniem i oddawaniem piłki � �

12. W jakim czasie od urazu, przeciążenia podjęto leczenie? urazy przeciążenia a) bezpośrednio � � b) w późniejszym okresie � � – po …….. dniach – po ……. dniach – po …….. tygodniach – po …….. tygodniach

13. rodzaj leczenia po urazach i przeciążeniach: a) farmakologiczne (leki przeciwbólowe, przeciwzapalne, maści, żele) �, b) zachowawcze (opatrunek gipsowy, ćwiczenia, masaż, fizykoterapia) �, c) operacyjne �, d) leczenia nie podjęto �

14. jak długo trwało leczenie? po urazach, po przeciążeniach ……… dni …….. dni ……… tygodni …….. tygodni ……… miesięcy …….. miesięcy

15. jak długo trwała przerwa w treningach? po urazach po przeciążeniach ………. dni ……… dni ………. tygodni ……… tygodni ………. miesięcy ……… miesięcy

16. Czy kontuzja została wyleczona? uraz przeciążenie tak � nie � tak � nie �

17. Czy odczuwasz skutki urazów, przeciążeń? urazów przeciążeń tak � nie � tak � nie �

18. Czy zdarzyło ci się przystąpić do treningu lub zawodów z niewyleczonym urazem, prze- ciążeniem?

urazem przeciążeniem tak � nie � tak � nie � 19. Czy poddajesz się zabiegom odnowy biologicznej? tak � nie �20. Wymień zabiegi odnowy biologicznej, które stosowałeś/stosujesz?

Zastosowano metodę analizy statystycznej [3].



WYnIkI

uzyskane wyniki badań przedstawiono w for-mie liczbowych i procentowych porównań. rozkład poszczególnych odpowiedzi w ankie-cie zanalizowano w kolejnych tabelach i ryci-nach. 1/3 badanych zawodników podczas swo-jej kariery sportowej przynajmniej raz uległa urazowi, natomiast zdecydowana większość zawodników (80%) ulegała przeciążeniom (ryc. 1).

również i tutaj nie można było jednak stwierdzić statystycznej istotności tej zależno-ści (χ2 = 1,21; p = 0,27 > 0,05).

najczęściej dochodziło do urazów ręki (50%), rzadziej łokcia (25%) i barku (18%). W większości przypadków były to niegroźne stłuczenia i otarcia naskórka. Tylko w trzech przypadkach doszło do poważniejszych ura-zów (naderwanie mięśnia, złamanie palca, że-bra) (ryc. 2).

najczęściej występowały u zawodników niegroźne stłuczenia i otarcia naskórka. rza-dziej zwichnięcia palców. Złamania pojawiały się bardzo rzadko. rodzaje urazów doznanych przez zawodników przedstawiono w tab. 3.

Ryc. 1. Występowanie urazów i przeciążeń u zawodników rugby na wózkach

(w karierze sportowej)

Tab. 2. Miejsce ulegania urazom i przeciążeniom

uleganie urazom i przeciążeniom

Urazy Przeciążenia

liczba % liczba %

Podczas treninguPodczas zawodówŁącznie

61016

37,562,5100

211839

5446100

Tab. 3. Rodzaj doznanego urazu

Rodzaj urazu liczba

StłuczenieOtarciaZwichnięcieZłamanie małego palcaZłamane żebranaderwane przyczepy mm obręczy barkowej

1276111

niemal dwa razy więcej urazów zaobser-wowano podczas zawodów, natomiast nieco więcej przeciążeń wystąpiło podczas trenin-gów (tab. 2).

Ryc. 2. Części ciała ulegające urazom

B. BolaCh, e. BolaCh, a. oSIeCkakontuzje sportowców uprawiających rugby na wózkach130 ROZPRAWY NAUKOWE


Okoliczności wystąpienia urazów ilustruje ryc. 3. Większość urazów była związana z upad-kami z wózków (35%) i zderzeniami wózków (30%). rzadszą przyczyną była sama jazda na wózku (20%) oraz podania i chwyty piłki (15%).

Istotniejszym problemem, często zgłaszanym przez zawodników, były przeciążenia, które wią-zały się z jednej strony z uprawianą dyscypliną sportu, a z drugiej ze schorzeniem podstawowym (tab. 4). Większość przeciążeń zgłaszanych przez zawodników dotyczyła barku (39%). W pozosta-łych miejscach częstość wystąpienia przeciążeń była podobna jak przy urazach.

Przeciążenia te związane były przede wszystkim z jazdą na wózkach (81%). Znacz-nie rzadziej zawodnicy zgłaszali dolegliwości bólowe związane z podawaniem i chwytem piłki (19%) (ryc. 4).

Dane procentowe przedstawione na ryc. 5 liczone były następująco:

– oddzielnie dla rodzajów leczenia (N = 26 = 100%),

– przy braku leczenia procenty względem wszystkich działań (N = 36= 100%).

Około 2/3 zabiegów leczniczych stanowiło leczenie farmakologiczne, nie było zabiegów operacyjnych. W około 1/3 przypadków lecze-nia nie podjęto.

Wszystko to świadczyło o niewielkiej do-tkliwości urazów i przeciążeń, co potwierdzało niską urazowość dyscypliny sportowej (ryc. 5).

urazy najczęściej (81% przypadków) le-czono bezpośrednio lub po jednym dniu od jego wystąpienia. W przypadku przeciążeń le-czenie podejmowano najczęściej (75% przy-padków) po 2–3 dniach (tab. 5).

Ryc. 3. Przyczyny urazów

Tab. 4. Rodzaj przeciążenia i część ciała, której dotyczył

miejsce przeciążeń liczba %

BarkŁokiećrękam. kończyn górnych

22131011

39231820

Ryc. 4. Przyczyny występowania przeciążeń

B. BolaCh, e. BolaCh, a. oSIeCkakontuzje sportowców uprawiających rugby na wózkach 131ROZPRAWY NAUKOWE


Siedmiu zawodników w pytaniu 13 zakreśli-ło odpowiedź „leczenia nie podjęto” (pkt d), jed-nocześnie podając czas leczenia. Wynikało to z tego, że objawy ustępowały po tym czasie samo-istnie i jakiekolwiek leczenie nie było konieczne. Osoby te zostały pominięte w tab. 6.

W związku z różnym czasem leczenia ura-zów, różna też była przerwa w treningach. na-tomiast przeciążenia powodowały najczęściej przerwy w treningach nieprzekraczające tygo-dnia (ryc. 6).

Przyjęto założenie, że analiza wyników o czasie podjęcia leczenia, długości jego trwa-nia i czasie przerwy w treningach dotyczy ura-zów i przeciążeń występujących ostatnio.

Wyniki przedstawione w tab. 7 dotyczyły urazów i przeciążeń, które wystąpiły podczas całej kariery zawodniczej. To mogło częściowo tłumaczyć nieścisłości danych liczbowych.

Ryc. 5. Rodzaj leczenia po urazach i przeciążeniach

Tab. 5. Czas podjęcia leczenia od wystąpienia urazu i przeciążenia

Czas podjęcia leczenia

od urazu od przeciążenia

liczba % liczba %

BezpośrednioPo 1 dniuPo 2 dniachPo 3 dniachPo 5 dniach

54101

4536909

20631

17050258

Tab. 6. Czas trwania leczenia

Czas trwania leczenia

urazy przeciążenia

liczba % liczba %

Do tygodnia2 tygodnie3 tygodniemiesiącPonad miesiąc

22223

1818181828

110001

920008

Tab. 7. Efektywność leczenia

Rodzaj kontuzjiWyleczenie kontuzji

nie tak

urazprzeciążenie

10

1225

Okres leczenia urazów był bardzo zróżni-cowany, natomiast czas leczenia przeciążeń z reguły nie przekraczał tygodnia.

Wszystkie przeciążenia zostały wyleczone lub ustąpiły samoistnie. jedną kontuzję związa-ną z urazem nie w pełni wyleczono. Był to je-den przypadek spośród 13 zawodników (8% badanej grupy), którzy zgłaszali urazy (tab. 7).

Znacznie częściej były odczuwane skutki urazów niż przeciążeń, które były zazwyczaj krótkotrwałym problemem związanym ze zbyt intensywnym treningiem lub też wyczerpują-cymi zawodami sportowymi.



Wyniki sugerują, że kontuzje nie były istot-nym problemem dla samych zawodników, po-nieważ w przypadku urazów niemal połowa (43%), a w przypadku przeciążeń 62% bada-nych uczestniczyła w treningach z niewyle-czoną kontuzją (tab. 8).

Tylko około 1/4 badanych zawodników uczestniczyło w zabiegach odnowy biologicz-nej, co ilustruje ryc. 7.

Trzy osoby spośród ankietowanych regu-larnie korzystały z pływalni jako dodatkowej formy aktywności, natomiast cztery osoby z różnych form masażu sportowego (tab. 9).

Ryc. 6. Przerwa w treningach

Tab. 8. Przystąpienie do treningu lub zawodów z niewyleczonym urazem, przeciążeniem

Rodzaj kontuzjiTrening z niewyleczoną

kontuzją [%]

nie tak

UrazPrzeciążenie

5738

4362

Ryc. 7. Korzystanie z zabiegów odnowy biologicznej

Tab. 9. Zabiegi odnowy biologicznej

rodzaj zabiegu liczba

Basenmasaż, masaż wirowy, hydromasaż

34

Zależność częstości występowania urazów i przeciążeń od poziomu

uszkodzenia rdzenia w odcinku szyjnymutworzono następujące grupy poziomów urazu kręgosłupa szyjnego: C4/C5 + C5, C5/C6 + C6, C6/C7 + C7. Dało to podobne liczby w wyod-rębnionych grupach (tab. 10).

Ponieważ liczba urazów (8) była wyraź-nie mniejsza niż przeciążeń (21), dla lepszego porównania przeliczono liczby na procenty (tab. 11).

liczba urazów wyraźnie rosła w miarę ob-niżania się poziomu uszkodzenia rdzenia. na-tomiast liczba przeciążeń nie zależała od po-

B. BolaCh, e. BolaCh, a. oSIeCkakontuzje sportowców uprawiających rugby na wózkach 133ROZPRAWY NAUKOWE


ziomu urazu. niewielka liczba rozpatrywanych urazów nie pozwalała jednak na stwierdzenie statystycznej istotności różnicy pomiędzy ura-zami i przeciążeniami w ich zależności od po-ziomu uszkodzenia rdzenia (wartość testu χ2 wynosiła 2,23 i odpowiadała poziomowi istotności p = 0,33 > 0,05). Hipoteza zerowa, którą się tu weryfikowało, brzmiała: zależność liczby kontuzji od poziomu urazu rdzenia nie zależała od tego, czy kontuzja była urazem czy przeciążeniem.

na podstawie testu χ2 nie można było odrzu-cić tej hipotezy (mimo sugestii płynących z przedstawionych wyników w tabelach).

Zależność częstości występowania urazów i przeciążeń od punktacji sportowo-medycznej i funkcjonalnej przedstawiono w tab. 12.

maksymalną liczbę urazów (60% wszyst-kich stwierdzonych) zaobserwowano przy punktacji funkcjonalnej w przedziale 1,5–2,0

Tab. 10. Zmodyfikowane grupy poziomów uszkodzeń rdzenia kręgowego

Poziom uszkodzenia liczba

C4/C5 + C5C5/C6 + C6C6/C7 + C7

8108

Tab. 11. Zależność występowania urazów i przeciążeń od poziomu uszkodzenia rdzenia

Poziom uszkodzenia


liczba % liczba %

C4/C5 + C5C5/C6 + C6C6/C7 + C7Razem

1258

122563

100

777

21

333333

100

Tab. 12. Zależność występowania urazów i przeciążeń od klasyfikacji funkcjonalnej

PunktacjaUrazy Przeciążenia

liczba % liczba %

0,5–1,0 pkt1,5–2,0 pkt2,5–3,0 pkt

262

206020

1275

502921

Razem 10 100 24 100

pkt za inwalidztwo. natomiast liczba przecią-żeń malała w miarę wzrastania punktacji. Z podobnych powodów, jak w przypadku po-ziomu uszkodzenia rdzenia, tutaj też nie moż-na było stwierdzić statystycznej istotności za-obserwowanych różnic w rozkładach liczby urazów i przeciążeń (test χ2 = 3,30; p = 0,19 > > 0,05) (tab. 12).

Hipoteza zerowa, którą się tu weryfikowa-ło, brzmiała: zależność liczby kontuzji od punktacji funkcjonalnej nie zależała od tego, czy kontuzja była urazem czy przeciążeniem.

Test χ2 nie pozwalał na odrzucenie tej hipo-tezy (mimo sugestii płynących z przedstawio-nych w tabeli wyników).

Zależność częstości występowania urazów i przeciążeń od stażu zawodniczego

najwięcej było zawodników o stażu w przedziale 2–5 lat (tab. 13).

nie stwierdzono zależności liczby ura-zów i przeciążeń od stażu zawodniczego. liczba urazów i przeciążeń była największa wśród zawodników ze stażem 2–5 lat, stano-wiących największą grupę w badanym mate-riale (tab. 14).

Hipoteza zerowa, którą się tu weryfikowa-ło, brzmiała: zależność liczby kontuzji od sta-

Tab. 13. Staż zawodniczy sportowców

Staż zawodniczy liczba % Średnia Odchylenie

standardowe minimum maksimum

Do 2 lat2–5 latPonad 5 lat

7158

235027

4,7 3,1 1 11



żu zawodniczego nie zależała od tego, czy kontuzja była urazem czy przeciążeniem.

na podstawie testu χ2 nie można było od-rzucić tej hipotezy (zresztą wyniki z tab. 14 sugerowały jej prawdziwość).

Zależność częstości występowania urazów i przeciążeń od częstotliwości treningów

na podstawie wyników można było wysnuć wniosek, że większa częstotliwość treningów zmniejszała szansę ulegania przeciążeniom, natomiast nie miała wpływu na występowanie urazów (ryc. 8). Spostrzeżeń tych nie można było jednak uznać za statystycznie istotne (wartość testu χ2 wynosiła bowiem 0,83; p = 0,36 > 0,05).

Hipoteza zerowa, którą się tu weryfiko-wało, brzmiała: zależność liczby kontuzji od intensywności treningu nie zależała od tego, czy kontuzja była urazem czy przecią-żeniem.

Tab. 14. Zależność częstości występowania urazów i przeciążeń od stażu zawodniczego

Staż zawodniczy


liczba % liczba %

Do 2 lat2–5 latPonad 5 lat

163

106030

6117

254629

Razem 10 100 24 100

Test χ2 nie pozwalał na odrzucenie tej hipo-tezy (mimo sugestii płynących z przedstawio-nych w tabeli wyników, że większa liczba tre-ningów tygodniowo zmniejszała szansę ulegania przeciążeniom).

DYSkuSjA

W rugby na wózkach zasadniczą rolę odgrywa umiejętność sprawnego poruszania się na wóz-ku, dlatego też najczęściej spotykanym proble-mem są zespoły przeciążeniowe stawów koń-czyn górnych. Związane jest to z pracą kończyn górnych podczas „napędzania” kół wózka, z częstym hamowaniem, ruszaniem z miejsca, zmienianiem kierunku jazdy i obrotami. nie-doskonały ruch powodował otarcia i skalecze-nia. Charakterystyczne dla rugby na wózkach były też zderzenia wózków i związane z nimi upadki z wózków. rzadko jednak kończyły się groźnymi dla zawodników urazami.

Doniesienia z wielu ośrodków, według rawicza-mańkowskiego [6, s. 26], „po-twierdzają, że koszykówka, tenis i lekkoat-letyczne konkurencje rozgrywane na bieżni są bardziej urazowe od rugby tetraplegików, tenisa stołowego czy bilardu na wózkach. najbardziej charakterystyczne w tej grupie rodzaje urazów to: zespoły przeciążeniowe stawów kończyn górnych, zespoły przecią-żeniowe stawów kręgosłupa, kontuzje ręki, konsekwencje zderzenia zawodników na

Ryc. 8. Częstość treningów a występowanie urazów i przeciążeń



wózkach, upadki z wózków w trakcie jazdy i ich konsekwencje”.

Analiza badań własnych, dotycząca ura-zów i przeciążeń u zawodników, na przykła-dzie 4 drużyn grupy A polskiej ligi rugby na wózkach, pozwalałaby zgodzić się z wymie-nionymi stwierdzeniami. rugby na wózkach jest bowiem dyscypliną sportową, w której urazy nie stanowiły istotnego problemu. naj-częściej dochodziło tu do niegroźnych otarć naskórka i stłuczeń rąk. Istotniejsze były prze-ciążenia związane ze zbyt intensywnym tre-ningiem i grą na zawodach sportowych oraz z małą częstotliwością treningów.

WnIOSkI

1. rugby na wózkach, pomimo dużej dy-namiki gry, częstych zderzeń i upadków z wózków, okazało się dyscypliną spor-tową o niskim stopniu urazowości.

2. urazy dotyczyły głównie kończyn gór-nych. Przeważnie były to niegroźne urazy tkanek miękkich, tj. otarcia na-skórka i stłuczenia. rzadkie były zła-mania i zwichnięcia.

3. Istotniejszym problemem były zespoły przeciążeniowe, z których najczęstsze to dolegliwości bólowe stawów i mięś-ni obręczy barkowej, w dalszej części łokcia i ręki.

4. Do doznanych przez zawodników ura-zów najczęściej dochodziło podczas zawodów, a więcej przeciążeń wystę-powało po treningach.

5. Występowanie urazów związane było ze zderzeniami wózków i upadkami z nich.

6. urazy i przeciążenia nie stanowiły istotnego problemu dla zawodników. W wielu przypadkach objawy ustępo-wały samoistnie, do jednego tygodnia. niektóre tylko wymagały leczenia far-makologicznego i zachowawczego.

7. Wszystkie przeciążenia i prawie wszystkie urazy zostały całkowicie

wyleczone. następstwa urazów były jednak znacznie częściej odczuwane niż skutki przeciążeń, ponieważ te były problemem krótkotrwałym.

8. Przeciążenia nie powodowały dłuższych niż jeden tydzień przerw w treningach, natomiast przerwy w treningach po do-znanych przez zawodników urazach od-powiadały długości jego leczenia.

9. urazom częściej ulegali zawodnicy o niż- szym poziomie uszkodzenia rdzenia kręgowego i wyższej liczbie punktów w klasyfikacji funkcjonalnej.

10. na przeciążenia częściej skarżyli się zawodnicy o niższej liczbie punktów w klasyfikacji funkcjonalnej.

11. Staż zawodniczy nie miał wpływu na występowanie urazów i przeciążeń.

12. Przeciążenia występowały rzadziej u zawodników częściej uczestniczą-cych w treningach, natomiast na wy-stępowanie urazów częstotliwość tre-ningów nie miała istotnego wpływu.

BIBlIOGrAFIA[1] e. Bolach, B. Bolach, W. Seidel, rugby na wóz-kach – nowa dyscyplina sportowa dla osób z tetra-plegią (wheelchair rugby). Fizjoterapia, 2001, 2, 66–69. [2]e. Bolach, B. Bolach, P. Sieroń, urazy i zespoły przeciążeniowe w polskiej lidze piłki ko-szykowej na wózkach. [W:] j. migasiewicz, e. Bo-lach (red.), Aktywność ruchowa osób niepełno-sprawnych. Typoscript, Wrocław 2008, 3, 111–128. [3] C. lewicki, e. Obodyńska, m. Obodyński, Wy-brane metody statystyczne w naukach o wychowa-niu fizycznym i sporcie: przykłady zastosowań. Fosze, rzeszów 1989. [4] B. molik, k. kosmol, rozwój technologiczny wózków inwalidzkich wy-korzystywanych w koszykówce i rugby na wóz-kach. Medycyna Sportowa, 2002, 4, 149–153. [5]n. morgulec, r. Skrzypczyk, rozwój rugby na wózkach i jego wpływ na możliwości funkcjonalne tetraplegików. Wych Fiz Sport, 2003, 47, 535–543.[6] G. rawicz-mańkowski, urazy w wyczynowym sporcie osób niepełnosprawnych na wózkach. Me-dycyna Sportowa, 1999, 92, 24–27.

eugeniusz Bolach, Bartosz Bolach, karolina dorobiszAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

uRazy i pRzeciĄŻeNia SpoRtowe w piłce Siatkowej RozgRywaNej w pozycji SiedzĄcej

(SittiNg VolleyBall)

aBStRaCt

traumas and sport damages in sitting volleyball

the sitting volleyball is one of the most attractive sports games which is practised by the disabled. It contributes not only to the improvement in the general fi tness but also it forms an essential factor of social integration. Practising sport at professional level causes some injuries. If the degree of possibility of adapting a movement organ is not taken into consid-eration, the quantity of injuries and strains increases.the aim of this research was to make a descriptive analysis of the places where the injures and strains occur among the sitting volleyball players. the analysis was made on the basis of the survey which was carried out during the Polish Championship in Wrocław. 99 players were in the research group.It was stated that the most frequent injuries were those of arms/hands – 40%, shoulder joint – 33%, elbow joint – 25%, spine – 23%. the most frequent strains were those of: shoulder joint – 58%, arms/hands – 39%, spine – 27% and elbow joint – 24%.all injuries and strains occurred during the trainings and competitions.key words: sitting volleyball, injuries and strains


WPrOWADZenIe

Większość urazów związanych ze sportem kwali-fikowanym jest spowodowana mechanicznie. Ty-powe obrażenia sportowe są charakterystyczne dla jednej lub kilku dyscyplin sportu, natomiast przypadkowe obrażenia nie są związane ze ściśle określoną dyscypliną [8]. urazy sportowe to [6]: stłuczenia, skaleczenia/otarcia, urazy więzadeł, urazy mięśni, zwichnięcia, złamania.

Czynniki usposabiające do urazów u za-wodników niepełnosprawnych są następstwem określonego inwalidztwa – niedowładów i po-rażeń dużych zespołów mięśniowych, zmian zwyrodnieniowych i uszkodzeń rdzenia kręgo-wego, jak również amputacji w obrębie koń-czyn oraz zmian związanych z długotrwałym ograniczeniem aktywności ruchowej [5]. Do urazów nierzadko dochodzi zwłaszcza w grach zespołowych, np. piłce koszykowej i rugby na

wózkach, w których nieuniknione są zderzenia niepełnosprawnych zawodników w walce o pił-kę, a upadki z wózka mogą kończyć się uszko-dzeniem aparatu stawowo-więzadłowego lub złamaniem kości [1, 2, 4, 7].

Cel PrACY

Celem pracy była ocena urazów i przeciążeń u trenujących zawodników niepełnosprawnych grających w piłkę siatkową rozgrywaną w po-zycji siedzącej.

Pytania badawcze:1. Czy u zawodników niepełnosprawnych

uprawiających piłkę siatkową w pozycji siedzącej występują urazy i przeciąże-nia?

2. Gdzie najwięcej urazów i przeciążeń występuje u tych zawodników?

e. BolaCh, B. BolaCh, k. doRoBISZkontuzje w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji siedzącej 13�ROZPRAWY NAUKOWE



Badania przeprowadzono podczas turnieju o mistrzostwo Polski w piłce siatkowej męż-czyzn rozgrywanej w pozycji siedzącej w maju 2006 r. w hali sportowej Akademii Wychowa-nia Fizycznego we Wrocławiu. uczestniczyło w nich 7 zespołów z całej Polski: „Start” z je-leniej Góry, Wrocławia, kielc, Szczecina, ka-towic, „ukS” z Poznania i „Atak” z elbląga. Drużyna „SOn” z Bolesławca nie brała udzia-łu w turnieju z przyczyn zdrowotnych zawod-ników. W turnieju uczestniczyło 99 zawodni-ków z różnymi dysfunkcjami narządu ruchu.

Analizując rodzaj dysfunkcji narządu ru-chu w poszczególnych drużynach, stwierdzo-no, że najwięcej zawodników było z paraple-gią – 37% i amputacją kończyn dolnych – 28%, najmniej zaś z przykurczami w stawach kola-nowych, łokciowych oraz z porażeniem móz-gowym po 3%. u większości zawodników rodzaj dysfunkcji był wtórny, np. powstał w wyniku wypadku komunikacyjnego (ryc. 1).

Staż zawodniczy u 50% niepełnosprawnych sportowców wynosił 6–10 lat, najmniej – 5% uprawiało tę dyscyplinę ponad 25 lat (ryc. 2).

Ponad 80% zawodników trenowało 2 × w ty-godniu, a tylko 9% 3 × w tygodniu. Byli również zawodnicy (10%), którzy trenowali zaledwie raz w tygodniu. można było zatem stwierdzić, że za-wodnicy uprawiali tę grę rekreacyjnie (ryc. 3).

Sondażem ankietowym została objęta gru-pa 99 osób. narzędziem badawczym była an-kieta/kwestionariusz opracowana przez Bola-cha i wsp. [1] na potrzeby i cele zawarte

w pracy, zawierająca 16 pytań. Stwierdzono rzetelność i trafność ankiety/kwestionariusza. Ankiety były anonimowe, a zawarte pytania były otwarte i zamknięte. Przed rozdaniem za-wodnikom ankiet przeprowadzono rozmowy z trenerami i zawodnikami poszczególnych drużyn, objaśniając pytania, przy ich wypeł-nianiu uczestniczono czynnie.

Ryc. 2. Okres trenowania piłki siatkowej przez niepełnosprawnych zawodników

Ryc. 1. Rodzaje dysfunkcji zawodników

Ryc. 3. Częstotliwość treningów tygodniowo

e. BolaCh, B. BolaCh, k. doRoBISZkontuzje w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji siedzącej 13� ROZPRAWY NAUKOWE


Ankieta/kwestionariusz

A. Dane osobowe:

1. Inicjały .....

2. rodzaj dysfunkcji: a) amputacja kończyn dolnych, b) skróty kończyn, c) paraplegia, d) inne ..............................

3. jak długo trenuje Pan piłkę siatkową? .................................

4. Ile razy w tygodniu Pan trenuje? .........................................

B. Pytania własne

5. Czy w karierze sportowej uległ Pan jakimś urazom lub przeciążeniom? urazom – tak � nie �, przeciążeniom – tak � nie �,

6. jeśli tak, to czy były to urazy lub przeciążenia doznane podczas: urazy Przeciążenia a) treningów � a) treningów � b) zawodów � b) zawodów �

7. jaki był rodzaj urazów lub przeciążeń i której części ciała dotyczyły? urazy Przeciążenia a) barku � a) barku � b) łokcia � b) łokcia � c) ręki � c) ręki �

d) kręgosłupa � d) kręgosłupa �

8. W jakim czasie od urazów lub przeciążeń podjęto leczenie? urazy Przeciążenia a) bezpośrednio � a) bezpośrednio � b) w późniejszym okresie: b) w późniejszym okresie: – po ............. dniach, – po ................ dniach, – po ............... tygodniach, – po................. tygodniach, – po ............... miesiącach. – po ................. miesiącach.

9. jaki był rodzaj leczenia urazów lub przeciążeń? urazy Przeciążenia

a) farmakologiczne a) farmakologiczne (leki przeciwbólowe, (leki przeciwbólowe, przeciwzapalne) �, przeciwzapalne) � b) zachowawcze (opatrunek b) zachowawcze (opatrunek gipsowy, ćwiczenia rehabilita- gipsowy, ćwiczenia rehabilitacyjne, masaż, fizykoterapia) � tacyjne, masaż, fizykoterapia) � c) operacyjne �, c) operacyjne �,

d) leczenia nie podjęto �. d) leczenia nie podjęto �.

10. jak długo trwało leczenie urazów lub przeciążeń? urazy Przeciążenia a) .......... dni, a) .......... dni, b) ........... tygodni, b) .......... tygodni, c) ........... miesięcy. c) ........... miesięcy.



WYnIkI

Analiza danych osobowychPiłka siatkowa rozgrywana w pozycji siedzącej ma charakter nie tylko sportowy, ale i rekreacyj-ny. Po analizie badań stwierdzono, że trudno mó-wić tu o wysokim wyczynie sportowym, gdyż w ponad 80% przypadków treningi przeprowa-dzono raptem dwa razy w tygodniu. Zaledwie 9% zawodników trenowało trzy raz w tygodniu i aż 10% raz. Przyczyną tak rzadkich treningów były trudności wynikające z samego inwalidztwa.

Część zawodników nie pracowała i mając bardzo niskie renty, miała duże trudności z dojazdami na zajęcia sportowe, bo nie posiadała własnego środ-ka lokomocji. Starsi wiekiem zawodnicy obarcze-ni rodziną i codziennymi obowiązkami nie mogli bardziej zaangażować się w życie sportowe.

Analiza odpowiedzi na pytania własneZdecydowana większość zawodników ulegała urazom (63%) i przeciążeniom (77%) podczas treningów. Dotyczyło to głównie kończyn gór-nych oraz mięśni obręczy barkowej (ryc. 4 i 5).

11. jak długo trwała przerwa w treningach? urazy Przeciążenia a) .......... dni, a) .......... dni, b) ........... tygodni, b) .......... tygodni, c) ........... miesięcy. c) ........... miesięcy.12. Czy kontuzja po urazach lub przeciążeniach została wyleczona? urazy Przeciążenia a) tak � b) nie � a) tak � b) nie �13. Czy odczuwa Pan skutki przebytych urazów lub przeciążeń? urazy Przeciążenia a) tak � b) nie � a) tak � b) nie �14. Czy zdarzyło się Panu przystępować do treningu lub zawodów z niewyleczonym urazem

lub przeciążeniem? urazy Przeciążenia a) tak � b) nie � a) tak � b) nie �15. Czy poddaje się Pan zabiegom odnowy biologicznej? tak � nie �16. Proszę wymienić zabiegi odnowy biologicznej, które Pan stosował: masaż sportowy �, sauna �, krioterapia �, masaż wirowy �, inne ...... �.

Przy opracowywaniu wyników badań zastosowano analizę statystyczną [3].

Ryc. 4. Uleganie urazom podczas treningów i zawodów

Ryc. 5. Uleganie przeciążeniom podczas treningów i zawodów

e. BolaCh, B. BolaCh, k. doRoBISZkontuzje w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji siedzącej 140 ROZPRAWY NAUKOWE


należy pamiętać, że trening sportowy po-winien być dostosowany do indywidualnych możliwości morfofunkcjonalnych zawodnika. Trener powinien tak poprowadzić zajęcia, aby nie dopuścić do wystąpienia kontuzji i przecią-żeń. Szczególnie ważna jest tu właściwie po-prowadzona rozgrzewka. Z wywiadu z po-szczególnymi zawodnikami wynikało, że często zaczynali trening bez rozgrzewki.

Większość urazów dotyczyła rąk (40 za-wodników) oraz stawów barkowych (35), naj-mniej stawów kręgosłupa (20) (ryc. 6).

natomiast przeciążenia dotyczyły głównie stawów barkowych (60 zawodników) oraz rąk (30), najmniej stawów łokciowych – 20 przy-padków (ryc. 7).

należy stwierdzić, że w tej grze kończyny górne spełniają niezwykle ważną rolę. To za ich pomocą całe ciało przemieszcza się podczas gry po boisku. Dlatego niepełnosprawni zawodnicy muszą posiadać silne mięśnie klatki piersiowej i grzbietu (ryc. 6).

najwięcej zawodników, bo 60, podjęło się leczenia bezpośrednio po urazie i przeciążeniu,

najmniej zaś – po 2 osoby podjęły leczenie po 1–2 tygodniach, po miesiącu oraz powyżej miesiąca po urazie (tab. 1) i po 3 osoby po dwóch dniach, po trzech tygodniach oraz po ponad miesiącu od przeciążenia (tab. 2).Nie-wyleczone przeciążenia implikowały następne uszkodzenia, co uniemożliwiało zawodnikom branie czynnego udziału w tej dyscyplinie sportowej przez dłuższy okres.

Ponad 70% zawodników leczyło urazy i przeciążenia farmakologicznie, w tym około 50% zachowawczo. najmniej, bo 3%, zostało leczonych operacyjnie zarówno po urazach, jak i po przeciążeniach. Taka sama liczba osób nie podjęła żadnego leczenia. należy stwierdzić, że farmakoterapia to jedna z najtańszych form le-czenia i jedna z najprostszych metod uśmierze-nia bólu. Wielu zawodników w ogóle nie podję-ło się leczenia, tłumacząc sobie, że „to samo przejdzie” (ryc. 8 i 9).

Analizując urazy i przeciążenia w konte-ście rodzaju leczenia, należy stwierdzić, że najwięcej ankietowanych leczyło się farma-kologicznie, mniej zaś zachowawczo. Zniko-

Ryc. 6. Miejsca urazów u zawodników Ryc. 7. Miejsca przeciążeń u zawodników

Tab. 1. Czas podjęcia leczenia urazu

Podjęcie leczenia liczba

Bezpośrednio po uraziePo jednym dniuPo dwóch dniachPo trzech dniachPo 4–7 dniachPo 1–2 tygodniachPo trzech tygodniachPo miesiącuPonad miesiąc po urazie

60153362622

Tab. 2. Czas podjęcia leczenia przeciążenia

Podjęcie leczenia liczebność

Bezpośrednio po przeciążeniuPo jednym dniuPo dwóch dniachPo trzech dniachPo 4–7 dniachPo 1–2 tygodniPo trzech tygodniachPo miesiącuPonad miesiąc po przeciążeniu

6093285353

e. BolaCh, B. BolaCh, k. doRoBISZkontuzje w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji siedzącej 141ROZPRAWY NAUKOWE


ma liczba zawodników była operowana. Byli również tacy zawodnicy, którzy nie stosowali żadnego leczenia. najczęściej leczenie far-makologiczne dotyczyło stawu barkowego (tab. 3 i 4).

Większość zawodników leczyła uraz średnio 2–4 tygodni, natomiast przeciążenie – średnio do 2 tygodni. nie znaczy to, że zawodnicy ci nie tre-nowali w tym czasie – wręcz przeciwnie, uczest-niczyli oni z bólami w treningach i dlatego czas ich leczenia znacznie się wydłużał (ryc. 10 i 11).

W większości przypadków po urazach za-wodnicy wznawiali treningi po 2 tygodniach. Duży procent zawodników uczęszczał na tre-ningi z niewyleczonym urazem (ryc. 12).

Podobnie jak w przypadku urazów znacz-na większość ankietowanych nie leczyła przeciążeń. Chęć osiągnięcia wysokich wy-ników sportowych i wola walki były tu znacznie silniejsze od zdrowego rozsądku (ryc. 13).

Większość zawodników po urazach (58%) i po przeciążeniach (65%) nie brała udziału w za-wodach z niewyleczoną kontuzją (ryc. 14 i 15).

Zdecydowana większość ankietowanych odczuwała skutki zarówno po przebytych ura-zach, jak i przeciążeniach. Przyczynami były niewyleczona do końca kontuzja, inne proble-my zdrowotne, a także niepodjęcie leczenia (ryc. 16 i 17).

Ryc. 8. Sposób leczenia urazu Ryc. 9. Sposób leczenia przeciążenia

Tab. 3. Miejsce urazu a stosowany rodzaj leczenia

miejsce urazuRodzaj leczenia

farmakologiczne zachowawcze operacyjne brak leczenia

BarkŁokiećrękakręgosłup

24193015

20122720

2432

0300

Tab. 4. Miejsce przeciążenia a stosowany rodzaj leczenia

miejsceprzeciążenia

Rodzaj leczenia

farmakologiczne zachowawcze operacyjne brak leczenia

BarkŁokiećrękakręgosłup

45233021

31112416

2330

0021



Ryc. 10. Czas leczenia urazu Ryc. 11. Czas leczenia przeciążenia

Ryc. 12. Przerwa w treningach po urazie Ryc. 13. Przerwa w treningach po przeciążeniu

Ryc. 14. Przerwa w zawodach do wyleczenia urazu Ryc. 15. Przerwa w zawodach do wyleczenia przeciążenia

Ryc. 16. Odczuwanie skutków urazu Ryc. 17. Odczuwanie skutków przeciążeń

e. BolaCh, B. BolaCh, k. doRoBISZkontuzje w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji siedzącej 143ROZPRAWY NAUKOWE


Ryc. 18. Udział w treningu z niewyleczonym urazem

Ryc. 19. Udział w treningu z niewyleczonym przeciążeniem

Ryc. 20. Korzystanie z odnowy biologicznej

Ryc. 21. Zabiegi odnowy biologicznej stosowane u zawodników

Zdecydowana większość zawodników, bo ponad 85% przystępowała do treningów lub zawodów z niewyleczonymi urazem i przecią-żeniem. Przyczyną była chęć gry w podstawo-wym składzie (ryc. 18 i 19).

Znaczna część zawodników korzystała z odnowy biologicznej, zwłaszcza gdy koszty pokrywał klub (ryc. 20).

największym powodzeniem wśród zabie-gów odnowy biologicznej cieszył się masaż sportowy. Dawał on uczucie odprężenia i re-laksu. Ankietowani chętnie też korzystali z sauny, natomiast rzadziej z zabiegów kriote-rapii i lasera (ryc. 21).

DYSkuSjA

Piłka siatkowa rozgrywana w pozycji stojącej (standing volleyball) jest jedną z najpopular-niejszych dyscyplin sportowych na świecie. jest to gra acykliczna, bezkontaktowa i we-dług statystyk jedna z najbardziej urazowych. Znacznie mniej urazowa natomiast jest piłka siatkowa rozgrywana w pozycji siedzącej (sitting volleyball). najistotniejszym elemen-tem w tej grze jest sposób poruszania się za-wodników. Zawodnicy muszą dysponować dużą siłą mięśniową i wytrzymałością zarów-no kończyn górnych, obręczy barkowej, jak i klatki piersiowej.



rozważając problem urazów sportowych, należy rozgraniczyć urazy w sporcie wyczyno-wym i uprawianym rekreacyjnie. jak podają statystyki światowe, liczba zawodników wiel-kiego wyczynu ulegających poważnym dys-funkcjom narządu ruchu sięga 70% [8].

Ważną rolę odgrywa trening sportowy. jest jedną z najtrudniejszych form sterowa-nia procesami kompensacji. Silne zaangażo-wanie psychiczne i potrzeba sukcesu powo-dują całkowite wydobycie rezerw ustroju i dlatego trening powinien być dostosowa-ny do potrzeb indywidualnych ćwiczących, zgodny z ich programem rehabilitacji, atrak-cyjny, pobudzający, ale i bezpieczny. ryzy-ko wypadków i przeciążeń powinno być jak najmniejsze. udział w zawodach i trenin-gach nie powinien doprowadzać do pośred-niego lub bezpośredniego pogorszenia stanu zdrowia lub sprawności.

Taniewski i wsp. [8] oceniali ostre uszko-dzenia sportowe powstałe u niepełnospraw-nych zawodników gier zespołowych. Zanali-zowali 437 przypadków z 4 dyscyplin: piłki nożnej, ręcznej, koszykowej i siatkowej roz-grywanej w pozycji stojącej. najczęściej do-chodziło do skręceń stawów (33%), stłuczeń (24%), obrażeń mięśni i ścięgien (16%), zwichnięć (10%) i złamań (7%). Biorąc pod uwagę lokalizację tych obrażeń, zanotowali, że staw skokowy ulegał obrażeniom u 35% za-wodników, staw kolanowy w 16%, ręka i staw nadgarstkowy w 11%, stopa w 10%, staw bio-drowy i udo w 10%, podudzie 8%, staw barko-wy 5% i staw łokciowy 4%. Autorzy ci wśród przyczyn powstawania urazów w grach zespo-łowych na pierwszym miejscu wymienili agre-sywną walkę sportową, a następnie stan zdro-wia zawodnika, często przystępującego do gry z niewyleczoną kontuzją.

W niniejszej pracy badaniem objęto 99 za-wodników z 7 zespołów z całej Polski. naj-częstszymi miejscami urazów były: ręce (40%), stawy barkowe (33%), stawy łokciowe (25%) i stawy kręgosłupa (23%), a przeciąże-niami: stawy barkowe (59%), ręce (39%), sta-wy kręgosłupa (27%) oraz stawy łokciowe (24%). Zarówno uszkodzenia, jak i przeciąże-

nia powstały zarówno podczas treningów, jak i zawodów sportowych.

WnIOSkI

1. Większość zawodników ulegała kontu-zjom i przeciążeniom na treningach, niewielu na zawodach sportowych.

2. najczęstszymi miejscami urazów były ręce, stawy barkowe i łokciowe, nato-miast przeciążeniom najbardziej ule-gały stawy barkowe, ręce i stawy krę-gosłupa.

3. leczenie farmakologiczne stanowiło najczęstszy sposób leczenia urazów i prze- ciążeń niepełnosprawnych graczy.

4. Większość ankietowanych leczyła uraz od 2 do 4 tygodni, natomiast przeciąże-nia do 2 tygodni.

5. W większości przypadków po urazach zawodnicy wznawiali treningi po ty-godniu, w przypadku przeciążeń więk-szość zawodników trenowała bez przerwy.

6. Ponad połowa kontuzji i przeciążeń zo-stała wyleczona.

7. Większość zawodników odczuwała skutki przebytych urazów i przeciążeń.

8. Zawodnicy w zdecydowanej większości przystępowali do treningów i zawodów z niewyleczonymi kontuzjami i przecią-żeniami.

9. Większość zawodników korzystała z za-biegów odnowy biologicznej, z których największym powodzeniem cieszył się masaż sportowy i sauna.

BIBlIOGrAFIA[1] e. Bolach, B. Bolach, P. Sieroń, urazy i zespoły przeciążeniowe w polskiej lidze piłki koszykowej na wózkach. [W:] j. migasiewicz, e. Bolach (red.), Aktywność ruchowa osób niepełnosprawnych. Ty-poscript i Polskie Towarzystwo Walki z kalectwem, Wrocław 2008, 3, 111–128. [2] D. Danis, W. miku-la, urazy i zespoły przeciążeniowe u sportowców uprawiających piłkę koszykową na wózkach. Medy-cyna Sportowa, 1999, 101, 15–17. [3] G.A. Fergu-son, Y. Takane, Analiza statystyczna w psychologii



i pedagogice. PWn, Warszawa 1997. [4] j. kiper-ski, Czynniki usposabiające do urazów u sportow-ców niepełnosprawnych. Medycyna Sportowa, 2002, 18, 6, 216–218. [5]j. kujawa, m. janiszew-ski, Sport w rehabilitacji osób niepełnosprawnych jako forma wspomagania procesów regeneracji, ad-aptacji i kompensacji zaburzonych funkcji. Kwar-

talnik Ortopedyczny, 2004, 4, 323–330. [6] C. Pa-tyk, uszkodzenia mięśni w sporcie wyczynowym. AWF, Warszawa 1989. [7] G. rawicz, urazy w sporcie niepełnosprawnych. Medycyna Sporto-wa, 1995, 45, 9–11. [8] m. Taniewski, A. radtke, r. Zaleski, urazy wśród zespołowych gier sporto-wych. Medycyna Sportowa, 1977, 66, 2–3.

Bartosz Bolach, eugeniusz Bolach, Sylwia ŁobosAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

pRzeciĄŻeNia i uRazy u zawodNikÓw NiepełNoSpRawNych gRajĄcych

w piłkĘ SiatkowĄ RozgRywaNĄ w pozycji StojĄcej (StaNdiNg VolleyBall)

aBStRaCt

Strains and injuries of the disabled players of standing volleyball

the purpose of this work was to carry out the surveys among 58 disabled athletes play-ing standing volleyball. there was conducted an analysis of the results in terms of having injuries and strains, type of destination, time of taking treatment, methods and duration of treatment of injuries and strains.there was also analyzed the eff ectiveness of the treatment of injury, perception of the sus-tained injuries and strains, participation in competitions with an unhealed injury, and un-dergoing a biological regeneration.among the subjects, occurrence of injuries and strains was comparable; strains and injuries occurred more frequently during training than in competition. the highest number of the examined players had problems with the upper limb, lower limb and backbone, but most players underwent treatment immediately after the occurrence of an injury or strain.the most common treatment was medication or conservative; most of the subjects treated their injuries for a month or two, and most of the subjects said that they had been cured, but the majority of the subjects felt eff ects of injuries and strains, while more than a half of the subjects participated in the competition with unhealed injuries caused by injury or strain. most players underwent the treatment of biological regeneration, while the frequency of injuries was not correlated with the frequency of strains, and the shortened limb was the most common cause of strains and injuries.there was no relationship observed between time of training volleyball and the frequency of injuries or strains. the distribution of the frequency of injuries and strains was very simi-lar, and to much extent, it refl ected the age distribution of the studied material, while there was no statistically signifi cant relationship, the frequency of injuries or strains and the in-tensity of training.test probabilities in both cases were bigger than the value of assets.key words: standing volleyball, injuries, strains, disability


WPrOWADZenIe

Żyjemy w czasach, gdy coraz szybsze tempo życia, skażenie środowiska naturalnego, dyna-miczny rozwój urbanizacji, przemysłu czy sfe-ry komunikacyjnej niekorzystnie wpływa na zdrowie człowieka, zarówno psychiczne, jak i fizyczne. jesteśmy świadkami rosnącej licz-by wypadków przy pracy, komunikacyjnych czy losowych, co powoduje stale zwiększającą

się liczbę osób z urazami. Dlatego między in-nymi obecnie dynamicznie rozwija się sport osób niepełnosprawnych.

Aktywność sportowo-ruchowa osób niepeł-nosprawnych uczy odpowiedzialności, współ-działania w grupie i solidarności. rozwija i po-szerza zainteresowania oraz umiejętności, poprzez swą niepowtarzalność i atrakcyjność. uzyskana dzięki sprawności fizycznej pewna sa-

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball 14�ROZPRAWY NAUKOWE


modzielność, niezależność od pomocy otoczenia, czyni człowieka niepełnosprawnego bardziej pewnym siebie, staje się on partnerem w grupie.

jedną z najdostępniejszych dyscyplin spor-towych dla osób niepełnosprawnych jest piłka siatkowa, zwłaszcza mająca znaczne tradycje rozgrywana w pozycji stojącej (standing voley-ball). uczestniczą w niej niepełnosprawni za-równo po amputacjach kończyn, jak i z pora-żeniami, niedowładami i skrótami kończyn. jest to dyscyplina w znacznym stopniu urazo-genna [1, 2, 4, 5].

Cel PrACY

Celem pracy jest analiza przeciążeń i urazów u zawodników niepełnosprawnych grających wyczynowo w piłkę siatkową rozgrywaną w pozycji stojącej.


Badania zostały wykonane w marcu 2008 r. podczas mistrzostw Polski w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji stojącej. mecze odby-wały się na terenie kompleksu Stadionu Olim-pijskiego we Wrocławiu. uczestniczyli w nich członkowie pięciu klubów: „Startu” Wrocła-wia, Zielonej Góry, elbląga, Łodzi i Warsza-wy. Badaniami objętych zostało 58 zawod-

ników (tj.: po 11–12 zawodników z każ- dej drużyny) z różnymi dysfunkcjami narządu ruchu.

Wiek badanych kształtował się od 20 do 50 lat, przy średniej wieku 32 lat. największą liczbę zawodników uprawiających wyczyno-wo piłkę siatkową w pozycji stojącej stanowili zawodnicy w przedziale od 20 do 30 lat (43% badanych). następne grupy to: od 31 do 40 lat (29% badanych) oraz od 41 od 50 lat (19% ba-danych) (ryc. 1).

Wśród badanych zawodników ponad poło-wa miała wykształcenie średnie (62% bada-nych), w tym aż 19% , tj. 11 osób, studiowało. na drugim miejscu pojawiło się wykształcenie zawodowe (22% badanych), następnie wy-kształcenie wyższe (14% badanych) oraz pod-stawowe (2% badanych) (ryc. 2).

najwięcej badanych zawodników, tj. 24 osoby, trenowało piłkę siatkową 6–10 lat, następna grupa 14 zawodników trenowała od roku do 5 lat oraz dwie grupy, każda po 10 zawodników, trenowały piłkę siatkową – odpowiednio 11–15 lat oraz powyżej 15 lat (ryc. 3).

W badaniach posłużono się ankietą/kwe-stionariuszem opracowaną przez Bolacha i wsp. [1], na podstawie której należało określić, ja-kim urazom i przeciążeniom ulegali zawodni-cy w swojej karierze sportowej.

Ryc. 1. Wiek badanych zawodników z podziałem na grupy wiekowe

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball14� ROZPRAWY NAUKOWE


Ankieta/kwestionariuszA. Dane osobowe

1. Inicjały (nazwiska, imienia), płeć, rodzaj dysfunkcji narządu ruchu (amputacje w obrębie kończyn górnych i dolnych �, skróty kończyn �, paraplegia �, inne dysfunkcje �)

2. Staż zawodniczy.....

3. Ile razy w tygodniu odbywał się trening w piłkę siatkową?

4. Do jakiej grupy wiekowej zaliczali się badani? < 20 lat �, 20–30 lat �, 31–40 lat �, 41–50 lat �, > 50 lat �

5. jaki był zawód badanych?

Ryc. 2. Wykształcenie badanych zawodników

Ryc. 3. Rozkład stażu treningowego badanych zawodników

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball 14�ROZPRAWY NAUKOWE


6. jakie było wykształcenie badanych? podstawowe �, zawodowe �, średnie �, wyższe �, inne �

B. Pytania własne

1. Czy w karierze sportowej badani ulegli: urazom �, przeciążeniom �.

2. jeśli tak, to czy były to urazy lub przeciążenia doznane podczas: treningów �, zawodów �.

3. jaki był rodzaj urazów lub przeciążeń i której części ciała dotyczyły: kończyny górnej �, kończyny dolnej �, kręgosłupa �.4. W jakim czasie od urazu lub przeciążenia podjęto leczenie, bezpośrednio czy w później-

szym okresie: po ilu dniach �, po ilu tygodniach �, po ilu miesiącach �.

5. jaki był rodzaj leczenia urazów lub przeciążeń: –farmakologiczne (leki przeciwbólowe, przeciwzapalne) �, –zachowawcze (opatrunek gipsowy, masaż, fizykoterapia, kinezyterapia) �, –operacyjne �, –leczenia nie podjęto �.

6. jak długo trwało leczenie urazów lub przeciążeń: – ile dni �, – ile tygodni �, – ile miesięcy �,

7. Czy kontuzja po urazie lub przeciążeniu została wyleczona?

8. jak długo badany zawodnik odczuwał skutki przebytych urazów lub przeciążeń?

9. Czy zdarzyło się badanemu zawodnikowi przystępować do treningu lub zawodów z nie-wyleczonym urazem lub przeciążeniem?

10. Czy poddawał się badany zabiegom odnowy biologicznej?

11. Proszę wymienić zabiegi odnowy biologicznej, które badany stosował: masaż sportowy �, sauna �, krioterapia �, masaż wirowy �, inne �.

W pracy zastosowano metodę analizy statystycznej [3].

WYnIkI

Czy występowanie urazów było skorelowane z występowaniem przeciążeń?

najwięcej osób w badanej grupie doznało za-równo przeciążeń, jak i urazów, ale też wiele urazów (44% wszystkich przypadków) wystą-piło u zawodników, którzy nie ulegli przecią-żeniom. nie było zatem zależności pomiędzy występowaniem urazów i przeciążeń. Były to wielkości nieskorelowane. Potwierdzała to

w oczywisty sposób bardzo niska wartość te-stu χ2 (tab. 1).

Tab. 1. Występowanie urazów i przeciążeń

PrzeciążenieUraz

nie tak

nie wystąpiłoWystąpiło

69

1924

Test χ2 χ2 = 0,08; p = 0,79

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball1�0 ROZPRAWY NAUKOWE


Czy częstość występowania urazów lub przeciążeń zależała od rodzaju dysfunkcji?

Skróty kończyn były najczęstszą postacią dys-funkcji, można więc było oczekiwać, że przy takim inwalidztwie będzie też najwięcej przy-padków urazów czy przeciążeń. W przypadku przeciążeń, nadwyżka częstości ich występo-wania u zawodników z taką dysfunkcją była jednak statystycznie istotna (p < 0,05), co do-wodziło istnienia zależności częstości wystę-powania przypadków przeciążeń od rodzaju dysfunkcji. Skróty kończyn były czynnikiem sprzyjającym występowaniu przeciążeń. W przypadku urazów takiej zależności nie można było poprzeć argumentem statystycz-nym (p > 0,05) (tab. 2 i 3).

Czy częstość występowania urazów czy przeciążeń zależała

od okresu trenowania piłki siatkowej?

Bardzo duży rozrzut stażu zawodniczego ba-danych sprawił, że wartość średnia miała nie-wielką wartość informacyjną. Dlatego dla ce-lów dalszej analizy pogrupowano lata treningu w cztery przedziały (ryc. 3).

nie zaobserwowano zależności pomiędzy czasem trenowania piłki siatkowej a częstością występowania urazów czy też przeciążeń. roz-kład częstości występowania urazów i przeciążeń był bardzo podobny i w znacznym stopniu odtwa-rzał rozkład wieku w badanym materiale (tab. 4).

Czy częstość występowania urazów lub przeciążeń zależała od intensywności tre-

nowania piłki siatkowej?nie stwierdzono istotnej statystycznie zależ-ności częstości występowania urazów i prze-ciążeń od intensywności treningów (tab. 5). Prawdopodobieństwa testowe w obu przypad-kach były większe od wartości krytycznej (p > 0,05). W dalszej analizie połączono przypadki trzech i więcej treningów tygodniowo.

Tab. 2. Rodzaje dysfunkcji

Dysfunkcje liczba %

Amputacje kończyn dolnychSkróty kończynParaplegiaInne

1224022

2141038

Razem 58 100

Tab. 3. Rodzaje dysfunkcji w podziale na urazy i przeciążenia

DysfunkcjeUrazy Przeciążenia

liczba % liczba %

Amputacje kończyn dolnychSkróty kończynInne

61818

144343

6188

195625

Test χ2 χ2 = 5,06; p = 0,08 χ2 = 6,43; p = 0,04

Tab. 4. Rozkład częstości występowania urazów i przeciążeń w zależności od stażu zawodniczego

lata treninguUrazy Przeciążenia

liczba % liczba %

Do 5 latOd 6 do 10 latOd 11 do 15 latPonad 15 lat

91879

21421621

71367

21391921

Test χ2 χ2 = 2,12; p = 0,55 χ2 = 1,08; p = 0,78

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball 1�1ROZPRAWY NAUKOWE


Czy w karierze sportowej ulegał Pan urazom lub przeciążeniom?

Wśród badanych osób występowanie urazów i przeciążeń było porównywalne. na urazy skarżyło się 43 zawodników (74% badanych), natomiast na przeciążenia 33 (57% badanych) (ryc. 4).

Czy były to urazy lub przeciążenia doznane podczas treningów lub zawodów?

urazy i przeciążenia występowały częściej podczas treningów niż zawodów. W czasie tre-ningów 32 zawodników (60% badanych) od-niosło urazy, a 26 zawodników (68% bada-nych) uległo przeciążeniom. na zawodach 21 zawodników (40% badanych) odniosło urazy, natomiast przeciążeniom uległo tylko 12 za-wodników (32% badanych) (ryc. 5).

Tab. 5. Częstość występowania urazów i przeciążeń w zależności od intensywności treningu

liczba treningów w tygodniuUrazy Przeciążenia

liczba % liczba %

jedenDwaWięcej niż dwa

82213

195130

32010

96130

Test χ2 χ2 = 1,72; p = 0,42 χ2 = 4,93; p = 0,09

Ryc. 4. Częstość występowania urazów i przeciążeń u zawodników

Ryc. 5. Częstość urazów i przeciążeń podczas treningu i zawodów



Ryc. 6. Miejsce zaistnienia urazów i przeciążeń

jaki był rodzaj urazów lub przeciążeń i czy dotyczyły one kończyny górnej,

dolnej czy kręgosłupa?największa liczba badanych zawodników miała problemy z kończyną górną, zarówno jeśli idzie o urazy (38 osób), jak i przeciążenia (28 osób). Z dalszych analiz wynikało, że w przypadku ura-zów najwięcej osób skarżyło się na kończynę dol-ną (11 osób) oraz kręgosłup (5 osób). W przypad-ku przeciążeń było to nieco odmienne – zawodnicy skarżyli się na przeciążenie kręgosłupa (10 osób) oraz kończyny dolnej (4 osoby) (ryc. 6).

W jakim czasie od urazu lub przeciążenia podjęto leczenie, bezpośrednio

czy w późniejszym okresie?rozkład okresu leczenia był bardzo podobny w przypadku urazów i przeciążeń. najczęściej podejmowano leczenie bezpośrednio po ich zaistnieniu (70% badanych w obu przypad-kach), poniżej 1 tygodnia (odpowiednio 12% po urazach i 9% badanych po przeciążeniach), w okresie 1–2 tygodni (14% po urazach i 15% badanych po przeciążeniach) oraz powyżej 2 tygodni (5% po urazach i 6% badanych po przeciążeniach) (ryc. 7).

Ryc. 7. Okres, który upłynął do podjęcia leczenia urazów i przeciążeń

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball 1�3ROZPRAWY NAUKOWE


Tab. 6. Sposób leczenia urazów i przeciążeń

Sposób leczenia Urazy Przeciążenia

FarmakologicznyZachowawczyOperacyjnyleczenia nie podjęto

283160

222040

jaki był sposób leczenia urazów lub przeciążeń: farmakologiczny, zachowawczy, operacyjny czy leczenia w ogóle nie podjęto?Wśród badanych zawodników urazy i przecią-żenia nie były bardzo poważne, dlatego w większości przypadków wystarczyło lecze-nie farmakologiczne (odpowiednio 28 po ura-zach i 22 osoby po przeciążeniach) lub zacho-wawcze (31 osób po urazach i 20 osób po przeciążeniach). niewielki odsetek zdecydo-wał się na leczenie operacyjne (6 po urazach oraz 4 osoby po przeciążeniach) (tab. 6).

Tab. 7. Czas trwania leczenia urazów i przeciążeń

Czas leczenia urazy [%] Przeciążenia [%]

Do 1 tygodnia1–2 tygodni2–4 tygodni1–2 miesięcy2–3 miesięcyPonad 3 miesiące

7191639712

2824241293

ogółu), 2–4 tygodni (7 osób – 16% ogółu), po-nad 3 miesiące (5 osób – 12% ogółu) oraz okres do 1 tygodnia i okres 2–3 miesięcy (3 osoby – 7% ogółu).

Przypadki przeciążeń różniły się nieznacznie od wyżej opisanych. największa liczba zawodni-ków leczyła swoje przeciążenia w okresie do ty-godnia (9 osób – 28% ogółu), następnie podawany był okres 1–2 oraz 2–4 tygodni (8 osób – 24% ogółu), 1–2 miesięcy (4 osoby – 12% ogółu), 2–3 miesięcy (3 osoby – 9% ogółu) oraz okres powy-żej 3 miesięcy (1 osoba – 3% ogółu) (tab. 7).

jak długo trwało leczenie urazów lub przeciążeń?

najwięcej spośród badanych zawodników (17 osób – 39% ogółu) leczyło swoje urazy w okre-sie 1–2 miesięcy. następnie w kolejności wy-mienić można okres 1–2 tygodni (8 osób – 19%

Ryc. 8. Skuteczność leczenia urazów i przeciążeń

Czy kontuzja po urazie lub przeciążeniu została u Pana wyleczona ?

na podstawie wyników badań można było zaobserwować, iż różnica pomiędzy urazami a przeciążeniami w kwestii wyleczenia czy



też niewyleczenia tychże była znikoma. Większa część badanych osób odpowiedzia-ła w ankiecie, iż wyleczone zostały u nich urazy lub przeciążenia (odpowiednio 27 osób – 63% badanych oraz 22 osoby – 67% badanych). niewyleczone urazy i przeciąże-nia pojawiały się odpowiednio u 16 osób – 37% badanych oraz 11 osób – 33% bada-nych. Około 2/3 urazów i przeciążeń została wyleczona. Wynika z tego, że około 1/3 nie wyleczono (ryc. 8).

Czy odczuwał Pan skutki przebytych urazów lub przeciążeń?

Większość badanych osób odczuwała skutki przebytych urazów i przeciążeń (odpowied-nio 30 osób – 70% badanych po urazach oraz 27 osób – 82% badanych po przeciążeniach). niewielki odsetek zawodników nie odczuwał żadnych skutków przebytych urazów lub przeciążeń (13 osób – 30% badanych po ura-zach oraz 6 osób – 18% badanych po przecią-żeniach).

Czy zdarzyło się Panu przystępować do treningu lub zawodów

z niewyleczonym urazem lub przeciążeniem?Więcej niż połowa badanych uczestniczyła w zawodach z niewyleczoną kontuzją spowo-dowaną urazem i przeciążeniem (23 osoby, tj. 53% badanych po urazie i 19 osób, tj. 58% ba-danych po przeciążeniu).

Czy poddawał się Pan zabiegom odnowy biologicznej, jeśli tak, to jakim?

Zabiegom odnowy biologicznej poddawało się 79% badanych, tj. 45 osób. najpopularniejszym zabiegiem odnowy biologicznej była sauna, wybierana przez 32 zawodników, następnie masaż sportowy – 25 osób, krioterapia – 21 osób, masaż wirowy – 15 osób oraz inne zabiegi odnowy biologicznej – 3 osoby. Zawodnicy z reguły poddawali się kilku zabiegom odnowy biologicznej. Poniżej pokazano zestawienie przypadków łączenia kilku zabiegów. najczęś-ciej łączono masaż sportowy z sauną i kriotera-pią lub masażem wirowym (tab. 8 i 9).

Tab. 8. Wybierane zabiegi odnowy biologicznej

rodzaj zabiegu liczba

ABCDe

253221153

A – masaż sportowy, B – sauna, C – krioterapia, D – masaż wirowy, e – inne

Tab. 9. Łączenie kilku zabiegów odnowy biologicznej

rodzaje zabiegów* liczba

ABABCABDAC

ABCDBCCDCe

65543332

* Oznaczenia jak w tab. 8.

DYSkuSjA

Bardzo istotną rolę w rehabilitacji osób niepeł-nosprawnych odgrywają zespołowe gry spor-towe, szczególnie piłka siatkowa w pozycji stojącej. Dyscyplina ta dawała duże wartości psychoterapeutyczne, poprawiała zawodnikom motywację wewnętrzną oraz rozjaśniała cel jego uprawiania. miała więc ogromne walory terapeutyczne, zarówno pod względem fizycz-nym, jak i psychicznym [1, 2].

Analiza wyników badań pozwoliła na ska-tegoryzowanie badanych zawodników pod względem wieku oraz struktury wykształcenia. Zaobserwowano znaczną przewagę osób w przedziale wieku od 20 do 30 lat oraz za-wodników z wykształceniem średnim. Podczas dalszej analizy stwierdzono, iż większość ba-danych miała problemy zdrowotne z kończy-nami oraz kręgosłupem, spowodowane rów-nież kontuzjami podczas treningów i zawodów sportowych [4, 5].

B. BolaCh, e. BolaCh, S. ŁoBoS kontuzje niepełnosprawnych zawodników standing volleyball 1��ROZPRAWY NAUKOWE


Analiza skuteczności leczenia urazów i prze- ciążeń wykazała, iż badani podejmowali le-czenie farmakologiczne lub zachowawcze bezpośrednio po zaistnieniu kontuzji oraz (naj-częściej) w okresie 1–2 miesięcy od zaistnie-nia zdarzenia. Większość zawodników wyle-czyła swoje urazy i kontuzje, lecz mimo wszystko odczuwali oni skutki opisanych zda-rzeń. Ponad połowa sportowców uczestniczyła w zawodach z niewyleczoną kontuzją spowo-dowaną urazem lub przeciążeniem. Większość poddawała się zabiegom odnowy biologicznej. Zaobserwowano również, iż najczęstszą posta-cią dysfunkcji były skróty kończyn, co poka-zywało, że przy takim inwalidztwie występo-wało najwięcej urazów i przeciążeń.

WnIOSkI

1. Wśród badanych zawodników występo-wanie urazów i przeciążeń było porów-nywalne (urazy – 74%, przeciążenia – 57% badanych), urazy i przeciążenia występowały częściej podczas trenin-gów niż zawodów (treningi – 60%, za-wody – 40% badanych). największa liczba urazów i przeciążeń dotyczyła kończyny górnej, dolnej oraz kręgosłu-pa, przy czym najczęściej zawodnicy podejmowali leczenie bezpośrednio po zaistnieniu urazu lub przeciążenia (70% badanych zawodników).

2. najczęstszym leczeniem było leczenie farmakologiczne lub zachowawcze (far-makologiczne – 45%, zachowawcze – 46% badanych), najwięcej spośród bada-nych zawodników leczyło swoje urazy w okresie 1–2 miesięcy (40% badanych), większa część badanych zawodników stwierdziła, iż wyleczone zostały u nich urazy lub przeciążenia (urazy – 63%, przeciążenia – 67% badanych), przy czym większość badanych osób odczu-wała skutki przebytych urazów i przecią-

żeń (urazy – 70%, przeciążenia – 82% badanych). Więcej niż połowa badanych uczestniczyła w zawodach z niewyleczo-ną kontuzją spowodowaną urazem lub przeciążeniem (urazy – 53%, przeciąże-nia – 58% badanych).

3. Większość zawodników poddawała się zabiegom odnowy biologicznej (79% badanych). najpopularniejszymi były: sauna, masaż sportowy, krioterapia oraz masaż wirowy.

4. Częstość występowania urazów nie była skorelowana z częstością występowania przeciążeń.

5. Skróty kończyn były najczęstszą przy-czyną przeciążeń i urazów.

6. nie zaobserwowano zależności pomiędzy stażem zawodniczym w piłce siatkowej i częstości występowania urazów i prze-ciążeń. rozkład częstości występowania urazów i przeciążeń był bardzo podobny i w znacznym stopniu odtwarzał rozkład wieku w badanym materiale.

7. nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności częstości występowania ura-zów i przeciążeń od intensywności tre-ningów. Prawdopodobieństwa testowe w obu przypadkach były większe od wartości krytycznej.

BIBlIOGrAFIA[1]e. Bolach, Ocena sprawności fizycznej specjal-nej u zawodników niepełnosprawnych uprawiają-cych wyczynowo piłkę siatkową rozgrywaną w po-zycji stojącej (standing volleyball). Człowiek i Ruch, 2001, 1 (3), 70–77. [2]e. Bolach, Sportowe gry ze-społowe dla osób niepełnosprawnych. AWF, Wroc-ław 1986. [3]G.A. Ferguson, Y. Takane, Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. PWn, Warszawa 1997. [4]G. rawicz-mańkowski, urazy w sporcie niepełnosprawnych. Medycyna Sportowa, 1995, 45, 9–11. [5]m. Taniewski, A. radtke, r. Za-leski, urazy wśród zawodników zespołowych gier sportowych. Medycyna Sportowa, 1997, 66, 2–3.

Wojciech SeidelAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

aktywNośĆ elektRomiogRaFiczNa wyBRaNych miĘśNi podczaS tRwaNia Boju

w podNoSzeNiu ciĘŻaRÓw oSÓB NiepełNoSpRawNych

aBStRaCt

electromiographic activity of selected muscles during bench press in disabled powerlifting

In scientifi c studies there is no clear opinion about the activity of thoracic and upper limb muscles during bench press in disabled weightlifters. In the present study the electromio-graphic activity of selected upper limb muscles during bench press in disabled weightlifters was analyzed. 21 athletes from sports club “Start” in Wrocław were examined. the electro-myographies of greater pectorals, triceps and biceps muscles were conducted. the study revealed that the triceps muscles had the highest emG value and the biceps muscles the lowest.key words: disabled sport, powerlifting, muscle activity


WPrOWADZenIe

Ostatnia dekada xx w. to czas profesjonalne-go rozwoju sportu niepełnosprawnych. Bada-nia naukowe określające fizjologiczne możli-wości osób niepełnosprawnych oraz doskona-lenie procesu treningowego wykroczyły daleko poza rehabilitacyjne cele usprawniania niepeł-nosprawnych. Postęp technologii i metod tre-ningowych to nieodłączne cechy współczesne-go współzawodnictwa sportowego osób niepełnosprawnych. na przestrzeni ostatnich 50 lat pierwotny, rehabilitacyjny charakter sportu osób niepełnosprawnych przetarł drogę i stwo-rzył podstawy sportu w formie już nie tylko uczestnictwa, ale także współzawodnictwa na najwyższym poziomie [2]. Podnoszenie cięża-rów przez osoby niepełnosprawne leżące w po-zycji horyzontalnej na ławie ciężkoatletycznej nazywane jest w Polsce wyciskaniem, nato-miast międzynarodowa nazwa tej dyscypliny brzmi powerlifting. Dyscyplina ta polega na tym, że zawodnik kładzie się na plecach na ła-wie ciężkoatletycznej, ze stojaków zdejmuje

z asekuracją sztangę, po czym opuszcza ją na klatkę piersiową, a następnie wypycha w górę ruchem jednostajnym [9, 11].

W publikacjach naukowych nie znajduje-my jednoznacznych danych dotyczących ak-tywności mięśniowej podczas trwania tego boju. Pojawiają się opracowania, których auto-rzy wskazują na antagonistyczną pracę tego samego mięśnia na różnych etapach ruchu, np. wyniki badań lockharta [7] wykazały, że mię-sień piersiowy większy może być zarówno zginaczem, jak i prostownikiem ramienia. Do-stępne są także opracowania, których autorzy podjęli próby określenia głównych mięśni wy-konujących powyższy ruch. lee i robertson oraz lemelin [5, 6] stwierdzili, że mięśnie piersiowe większe, trójgłowe ramienia oraz naramienne były głównymi wykonawcami w fazie wznoszenia sztangi. jednak w fazie utrzymania sztangi na klatce piersiowej zazna-czał się wzrost aktywności mięśnia dwugłowe-go ramienia. lee i robertson [5] stwierdzili także, że mięsień dwugłowy ramienia, mimo

W. SeIdelaktywność mięśni w podnoszeniu ciężarów osób niepełnosprawnych 1��ROZPRAWY NAUKOWE


iż jest antagonistą podczas ruchu wyciskania, odgrywa istotną rolę w trakcie boju ze wzglę-du na stabilizowanie stawu łokciowego.

Cel PrACY

Celem pracy było zbadanie aktywności wy-branych mięśni podczas trwania boju w pod-noszeniu ciężarów osób niepełnosprawnych, przy wzrastającym ciężarze sztangi od 40 do 95% ciężaru maksymalnego dla każdego za-wodnika.


materiał badań stanowiło 21 niepełnospraw-nych zawodników sekcji podnoszenia cięża-rów WZSn „Start” Wrocław w wieku od 17 do 44 lat (średnia wieku 22,6 roku) z prawidło-wą funkcją kończyn górnych. Staż zawodniczy badanych ciężarowców wynosił 1–15 lat, śred-nio 4,6 roku. W sekcji tej trenuje najwięcej zawodników polskiej kadry paraolimpijskiej.

W badaniach zastosowano elektromiografię globalną, czyli tzw. powierzchniową. Potencjał czynnościowy rejestrowano elektrodami po-wierzchniowymi umieszczonymi wzdłuż włó-kien następujących mięśni: dwugłowych ramie-nia, trójgłowych ramienia i piersiowych większych. na każdym mięśniu umieszczono dwie elektrody czynne, które zbierały miopo-tencjał, a elektrodę odniesienia umieszczano na kostce przyśrodkowej. W badaniach użyto jed-norazowych elektrod powierzchniowych na żel stały, typ r lFr 310 firmy Biolead-lok oraz elektromiografu Bortec Octopus (8-kanałowy).

Zawodnicy wykonywali po rozgrzewce wyciskanie sztangi o ciężarze 40%, 60%, 80% i 95% swojego ciężaru maksymalnego (c.m.) w warunkach takich samych jak na zawodach sportowych. Zawodnik układał się na ławie ciężkoatletycznej, i w tej pozycji mocowane były elektrody, a następnie chwytał sztangę i oczekiwał na sygnał badającego do rozpo-częcia boju. Po uruchomieniu urządzenia oraz sprawdzeniu czytelności sygnału emG za-wodnik otrzymywał sygnał do rozpoczęcia boju, po czym wykonywał wyciskanie sztangi.

każdy indywidualnie dobierał szerokość chwytu sztangi (jednak nie więcej niż 81 cm). W każdym kolejnym podejściu szerokość chwytu nie mogła ulegać zmianie.

W opracowaniu pomiarów korzystano z oprogramowania „Simi”. Sygnał emG (su-rowy) został poddany obróbce wstępnej. Wy-korzystano funkcję „moduł” i uśredniono (wy-gładzono) sygnał za pomocą średniej kroczącej, z krokiem 201. W celu określenia istotności zmian amplitudy emG wraz ze wzrostem cię-żaru sztangi zastosowano test AnOvA Fried-mana (γ2-Friedmana).

WYnIkI

Porównując aktywność elektromiograficzną poszczególnych mięśni podczas trwania boju, stwierdzono, że najbardziej aktywnymi mięś-niami były mięśnie trójgłowe ramienia, nato-miast najmniejszą amplitudę w przekroju całe-go boju zarejestrowano w przypadku mięśni dwugłowych ramienia. można również było za-uważyć, że tylko w przypadku mięśni trójgło-wych ramienia następował jednoznaczny wzrost średniej amplitudy emG podczas zwiększania ciężaru sztangi. W przypadku mięśni piersio-wych większych najmniejsza średnia amplituda wystąpiła wówczas, gdy ciężar sztangi wynosił 60% c.m., podobnie było w przypadku mięśnia dwugłowego ramienia lewego, co oznaczało, że średnia amplituda emG przy zwiększaniu cię-żaru sztangi z 40% c.m. do 60% c.m. znacznie się obniżyła (ryc. 1).

Analiza statystyczna boju uwidoczniła, że zmiany amplitudy emG wraz ze zwiększa-niem ciężaru sztangi były prawie we wszyst-kich przypadkach statystycznie istotne. jedy-nie w przypadku mięśnia trójgłowego ramienia prawego i zwiększania ciężaru sztangi z 80% c.m. do 95% c.m. nie można było stwierdzić statystycznej istotności (tab. 1).

DYSkuSjA

uzyskane wyniki badań pokazały, że najbar-dziej zaangażowanymi mięśniami w podno-szeniu ciężarów niepełnosprawnych sportow-

W. SeIdelaktywność mięśni w podnoszeniu ciężarów osób niepełnosprawnych1�� ROZPRAWY NAUKOWE


ców były mięśnie trójgłowe ramienia. Potwierdziły to wyniki badań Clemonsa i Aarona, którzy stwierdzili, że niezależnie od szerokości chwytu najbardziej aktywny był mięsień trójgłowy ramienia [3]. natomiast ba-dania Barnetta i wsp. [1] wykazały większą aktywność mięśnia trójgłowego ramienia w wąskich chwytach sztangi, co prawdopodob-nie było spowodowane większym zakresem ruchu w stawach łokciowych.

W badaniach zawodnicy stosowali różne rodzaje chwytu, a mimo to wyniki badań po-twierdziły większą aktywność mięśni trój-głowych ramienia w porównaniu z mięśnia-mi piersiowymi większymi. Pozostawało to nieco w sprzeczności z wynikami badań Cooka i Stewarta [4], mclaughlina [8] oraz rascha i wsp. [10], którzy uważali, że tylko

szerszy chwyt sztangi powodował większą aktywność mięśnia piersiowego większego, natomiast węższy chwyt sztangi – trójgło-wego ramienia. natomiast w przypadku mięśni piersiowych większych szerokość chwytu nie miała istotnego wpływu na ak-tywność elektromiograficzną jego głowy mostkowo-obojczykowej.

WnIOSkI

1. największą aktywność elektromiogra-ficzną zaobserwowano u mięśni trójgło-wych ramienia, natomiast najmniejszą u mięśni dwugłowych ramienia.

2. Zwiększanie ciężaru sztangi z 60 do 80% c.m. podczas boju powodowało istotny statystycznie wzrost amplitudy emG.

Ryc. 1. Średnie wartości EMG w trakcie trwania boju

Tab. 1. Istotność zmian amplitudy EMG przy różnych ciężarach sztangi w boju

Średnie zmiany amplitudy emG

mięsień Strona γ2-Friedmana p 40–60% 60–80% 80–95%

Dwugłowy ramienia Pl

37,9737,51

< 0,001< 0,001

0,020–0,002

0,0070,011

0,0230,022

Trójgłowy ramienia Pl

49,0647,80

< 0,001< 0,001

0,0210,005

0,0540,038

0,0300,025

Piersiowy większy Pl

45,5747,34

< 0,001< 0,001

–0,008–0,019

0,0140,029

0,0200,023

Pismem półgrubym oznaczono zmiany statystycznie istotne.

W. SeIdelaktywność mięśni w podnoszeniu ciężarów osób niepełnosprawnych 1��ROZPRAWY NAUKOWE


BIBlIOGrAFIA[1]C. Barnett, v. kippers, P. Turner, effects of vari-ation on the bench press exercise on the emG activ-ity of five shoulder muscles. Journal of Strength and Conditioning Research, 1995, 9, 4, 222–227. [2]e. Bolach, B. Bolach, e. Prystupa, Zasady, me-tody i formy stosowane w sporcie osób niepełno-sprawnych. [W:] m.m. Bułatova, j.H. Fedorenko, m.B. Dutczak, e. Bolach, C.m. Warwiańskij, O.m. Waceba i wsp., mołoda Sportiwna nauka ukraini. Derżawnij komitet mołodiżnoj Politiki Sportu i Turizmu ukraini, ukraińska Oswiti i nauki ukra-ini, Ternopilskij Dierżawnij Pedagogicznij uniwer-sytet, Tarnopol 2002, 38–42. [3] j.m. Clemons, C. Aaron, effect of grip width on the myoelectric activity of the prime movers in the bench press. Journal of Strength and Conditioning Research, 1997, 11, 2, 82–87. [4]B. Cook, G.W. Stewart, Get strong: a sensible guide to strength training for fit-

ness and sports. Santa Barbara 1981. [5]A.j. lee, D.G.e. robertson, recruitment patterns in the bench press. International Society of Biomechanics Congress xvII, Calgary 1999. [6]S.j. lemelin, An emG analysis of the muscles involved in the incline and the supine bench press. university of manitoba, Fall 1995. [7]r.D. lockhart, living anatomy: A pho- tographic atlas of muscles in action and surface con-tours. Faber & Faber, london 1974. [8]T.m. mc- laughlin, Grip spacing and arm position. Powerlif-ting USA, 1985, 8, 6, 24. [9]j. mysłakowski (oprac. wersji pol.), Przepisy organizacji i sędziowania za-wodów w podnoszeniu ciężarów dla osób niepełno-sprawnych (wyciskanie leżąc). Polski Związek Spor-tu niepełnosprawnych „Start”, Wrocław 2001. [10]P.j. rasch, Weight Training. Brown, Dubuque 1982.[11] r. Sawicki, Ogólna klasyfikacja medyczna w sporcie inwalidów. Polski Związek Sportu nie-pełnosprawnych „Start”, Warszawa 1999.

Ilona ślężyńska1, Józef krzak2, Jan ślężyński3

1 ŚLĄSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY 2 UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE

3 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W KATOWICACH

piłka BRamkowa (goalBall) jako śRodek uSpRawNiaNia

Niewidomych i SłaBowidzĄcych

aBStRaCt

Goalball as a way of enhancing fi tness of the blind and the visually impaired

the loss of eyesight is a peculiar kind of disability which requires specifi c rehabilitative ef-forts. the loss of vision or the impaired vision is a very common cause of a fall in physical activity. In consequence, physical exercise becomes the most eff ective way to rehabilitate blind people and those with poor vision. Currently, goalball is the only team sport played by the blind in Poland.Between 2002–2006 the research was conducted among 10 players (eight with impaired vision and two blind subjects). the control group consisted of 10 students (eight with im-paired vision and two blind), who took part in physical education classes, yet they did not play goalball.to evaluate the level of physical fi tness, the index of physical fi tness by Zuchora was ap-plied. the orientation in distance after the use of a goalball pitch and the localization of the source of sound by means of sound signal from the ball were used during the research. the observations confi rmed that playing goalball not only contributes to the improvement in physical fi tness but also the players achieve greater mastery in such important life skills and abilities as: space orientation, movement diff erentiation and localization of the source of sound.the results of the research confi rm the statement that goalball is an excellent way of en-hancing physical fi tness in blind subjects and those with impaired vision. Goalball may/should also be propagated among blind children and young people with poor vision.key words: goalball, blind, physical fi tness


WPrOWADZenIe

W Polsce jest około 80 000 osób niewidomych i słabowidzących o znacznym lub umiarkowa-nym stopniu niepełnosprawności wzrokowej. Polski Związek niewidomych szacuje, że do różnego rodzaju szkół uczęszcza około 5000 dzieci i młodzieży niewidomej i słabowidzą-cej. Znacząca część tej populacji pozostaje za-tem poza zorganizowanym systemem edukacji i rehabilitacji.

Duża atrakcyjność gier sportowych upra-wianych przez osoby pełnosprawne stała się

impulsem do poszukiwania gry ruchowej do-stępnej osobom niewidomym i słabowidzą-cym. umieszczenie źródła dźwięku w gumo-wej piłce i stworzenie nowej koncepcji gry pozwoliło na jej spopularyzowanie na całym świecie [9, 10].

Piłka bramkowa (goalball) jest obecnie je-dyną zespołową grą paralimpijską uprawianą przez osoby niewidome i słabowidzące w Pol-sce. Gra odbywa się na boisku o wymiarach 18 × 9 m. krótsze boki tego prostokąta są jedno-cześnie liniami bramkowymi. Wysokość bram-

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących 1�1ROZPRAWY NAUKOWE


ki wynosi 1,3 m. każda drużyna składa się z trzech zawodników grających i trzech za-wodników rezerwowych. Zawodnicy zapozna-ją się z boiskiem oznaczonym taśmą klejącą o szerokości 5 cm, pod którą znajduje się linka tworząca wypukłe linie. Zawodnicy powinni odróżniać je od podłoża zarówno dłońmi, jak i stopami. Gra się piłką dźwiękową o wadze 1,25 kg i obwodzie 76 cm, dlatego podczas za-wodów wymagana jest cisza. Toczącą się po podłożu piłkę można usłyszeć, ponieważ ma ona w środku metalowe półczasze i 8 otworów

o średnicy 1 cm w celu lepszej słyszalności. Zadaniem drużyny atakującej jest wtoczenie piłki dźwiękowej do bramki drużyny broniącej się. W celu wyrównania szans zawodników niewidomych i słabowidzących oczy zakleja-ne są plastrami oraz zakłada się nieprzezro-czyste gogle [1–3].

rzut na bramkę przeciwnika powinien być wykonany w strefie 6 m od własnej bramki, natomiast obrona w strefie 3 m. mecz składa się z dwóch części po 10 min z przerwą 5-minutową. Gra jest niezwykle dynamiczna

Ryc. 1. Fragment gry w piłkę bramkową

Ryc. 2. Zespół goalballistów Integracyjnego Centrum Sportu i Rehabilitacji „Start” w Lublinie

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących1�2 ROZPRAWY NAUKOWE


i widowiskowa, wymaga doskonałej orientacji przestrzennej i lokalizacji źródła dźwięku oraz dobrej kondycji fizycznej [5].

nad poprawnym przebiegiem gry czuwa zespół sędziowski: sędzia główny, sędzia po-mocniczy, dwóch sędziów bramkowych oraz sędzia mierzący czas i protokolant. każde nie-prawidłowe zagranie karane jest rzutem kar-nym. Istnieją dwa rodzaje przewinień skutku-jących rzutem karnym: osobiste i drużynowe. Podczas obrony rzutu karnego na boisku pozo-staje tylko jeden zawodnik drużyny broniącej się. W przypadku rzutu karnego za przewinie-nie osobiste bramki broni zawodnik, który po-pełnił wykroczenie. Zawodnik może wykonać tylko dwa następujące po sobie rzuty piłką. każdy następny rzut wykonany przez tego sa-mego zawodnika będzie uznany jako przewi-nienie podlegające przyznaniu drużynie prze-ciwnej rzutu karnego. Drużyna posiadająca piłkę musi wykonać rzut w ciągu 10 sekund od pierwszego kontaktu z piłką. Wszelkie prze-

rwy w grze, zmiany zawodników lub inne przyczyny powodujące wstrzymanie gry przed wykonaniem rzutu skutkują tym, że czas upły-wający zostaje doliczony do 10 s. Po wzno-wieniu gry drużyna ma do dyspozycji pozosta-łą część z tych 10 s, których odliczanie zaczęło się w momencie pierwszego kontaktu z piłką. jeśli drużyna nie wykona rzutu w ciągu 10 s, zostaje podyktowany rzut karny. Żaden opie-kun, trener lub zawodnik przebywający na ławce rezerwowych nie może udzielać instruk-tażu swojej drużynie w innym czasie, niż na to pozwalają przepisy gry. Traktowane jest to przez sędziów jako przewinienie zespołowe, za które dyktowany jest rzut karny [5].


Chcąc przekonać się, jak piłka bramkowa wpływa na rozwój motoryczny, orientację w przestrzeni i lokalizację źródła dźwięku osób z dysfunkcją narządu wzroku w latach 2002–

Ryc. 3. Zawodnik z oczami zaklejonymi plastrami i nieprzezroczystymi goglami (po lewej). Zawodnik zapoznaje się z boiskiem oznaczonym naklejoną taśmą (po prawej)

Ryc. 4. Schemat boiska (po lewej) oraz piłka do gry (po prawej)

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących 1�3ROZPRAWY NAUKOWE


2006 wykonano badania zawodników w wie-ku 16–18 lat uprawiających tę dyscyplinę sportu. na początku w badaniach uczestni-czyło 15 zawodników grających w piłkę bramkową. rekrutowali się oni z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci i mło-dzieży niewidomej i Słabo Widzącej w lub-linie (9 osób) oraz Zespołu Szkół Zawodo-wych nr 3 w lublinie (6 osób). Wśród badanych było 12 zawodników słabowidzą-cych (klasa B2) i 3 niewidomych (klasa B1). W 2005 r. badaną grupę stanowiło 11 zawod-ników (9 słabowidzących i 2 niewidomych), a w grudniu 2006 r. 10 zawodników (8 słabo-widzących i 2 niewidomych), ponieważ 5 osób w trakcie badań z różnych przyczyn zre-zygnowało z uprawiania tej dyscypliny spor-towej. Grupę kontrolną stanowiło 10 uczniów Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w lubli-nie oraz Policealnego Studium medycznego w lublinie (8 słabowidzących i 2 niewido-mych), którzy uczestniczyli w lekcjach wy-chowania fizycznego [4], lecz nie trenowali piłki bramkowej.

Hipotetycznie zakładano, że niewidomi i słabowidzący grający w piłkę bramkową wy-kazują wyższą sprawność fizyczną wszech-stronną i specjalną od grupy kontrolnej.

Program badań w latach 2002–2005 obej-mował:

• ocenę sprawności fizycznej wszechstron-nej Indeksem Sprawności Fizycznej Zu-chory (próby szybkości, skoczności, siły ramion, gibkości, siły mięśni brzucha i wy-trzymałości) [8]; modyfikacja polegała na biegu osoby niewidomej z przewodnikiem, przy wykorzystaniu szarfy,

• ocenę umiejętności lokalizacji źródła dźwięku z wykorzystaniem piłek do gry w piłkę bramkową [3],

• ocenę orientacji przestrzennej na boisku do gry w piłkę bramkową [3].

W 2006 r. grupa sportowa i kontrolna zo-stała poddana ocenie sprawności motorycznej międzynarodowym Testem Sprawności Fi-zycznej larsona oraz sprawności fizycznej specjalnej (lokalizacja źródła dźwięku i orien-tacja przestrzenna).

Próby sprawnościowe były wykonywane na stadionie lekkoatletycznym i hali sportowej „Start” w lublinie. każdą próbę poprzedzała rozgrzewka. Wszyscy ćwiczyli w strojach sportowych (koszulki, spodenki, dresy, obuwie sportowe). Próby podciągania na drążku i skłon tułowia w przód były wykonywane bez obuwia.

Ryc. 5. Lokalizowanie piłki dźwiękowej

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących1�4 ROZPRAWY NAUKOWE


Test lokalizacji źródła dźwięku polegał na tym, że zawodnik zajmował pozycję wyjścio-wą na środku linii bramkowej. na lewym i prawym słupku zawieszone były piłki połą-czone linką, którą operował badający, trzecia piłka leżała na środku linii trzeciego metra. Badający poruszał pięciokrotnie piłką wydają-cą dźwięki, które lokalizował zawodnik, przyj-mując pozycję obronną w kierunku poruszanej piłki. Oceniano czas wykonania zadania oraz jego poprawność świadczącą o stopniu wytre-nowania badanej osoby. Ćwiczenie było wy-konywane w nieprzezroczystych goglach. nie-prawidłowa lokalizacja powodowała dodanie karnej sekundy.

Do testowania orientacji przestrzennej wy-korzystywano linie, którymi wyklejone jest boisko, oraz bramkę. Zawodnik z zasłoniętymi oczami stawał na środku bramki i dotykał ple-cami poprzeczki. Po sygnale „start” starał się jak najszybciej odszukać linię trzeciego metra, potem cofał się do bramki i dotykał poprzecz-ki, następnie odszukiwał linię na szóstym me-trze oraz ponownie dotykał poprzeczki. uzy-skany czas świadczył o stopniu orientacji na boisku.

Z danych pomiarowych obliczono średnie arytmetyczne (x–), odchylenia standardowe (SD) i mediany (Me). W analizie statystycznej wykorzystano odpowiednie testy [7]. Testem kołmogorowa-Smirnowa oceniano, czy dane pomiarowe mają rozkład normalny (wyklucza to stosowanie testu Studenta). Warunek nor-malności prób sprawnościowych, wyników

źródła dźwięku i orientacji przestrzennej nie został spełniony, wobec czego w porówna-niach badanych grup wykorzystano test man-na-Whitneya (U). W porównaniach wyników sprawnościowych uzyskiwanych w kolejnych latach 2002–2005 wykorzystano analizę AnO-vA Friedmana weryfikowaną testem χ2, ponie-waż rozkłady danych pomiarowych również nie spełniały warunku normalności lub równo-ści wariancji. Współczynnikiem zgodności Kendalla (VK) weryfikowano rzetelność po-miarów. Próbę siły ramion oceniano testem χ2, gdyż jest to cecha jakościowa (niemierzalna).

WYnIkI

Sprawność fizyczna wszechstronna i specjalna w latach 2002–2005

Sprawność fizyczna wszechstronna oceniana Indeksem Sprawności Fizycznej Zuchory w ciągu 4 lat uległa znacznej poprawie we wszystkich zdolnościach motorycznych, a szczególnie w wytrzymałości biegowej i sile mięśni brzucha (tab. 1). Łączna liczba punk-tów uzyskanych przez zawodników świadczy o systematycznej progresji sprawności fizycz-nej wszechstronnej w latach 2002–2005 (tab. 2). Pomiary czasu biegu w miejscu w cią-gu 10 s wykazały istotną progresję szybkości w kolejnych latach (χ2 = 33,0; p < 0,001). naj-niższa średnia szybkość biegu w miejscu była w 2002 r. (21,09 klaśnięcia), a maksymalna w 2005 r. (31,27 klaśnięcia). należy też za-uważyć, że w 2002 r. połowa zawodników

Ryc. 6. Test orientacji przestrzennej. Lokalizowanie dotykiem linii orientacyjnych na boisku

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących 1��ROZPRAWY NAUKOWE


miała szybkość poniżej 20 klaśnięć, a w 2005 r. poniżej 31 klaśnięć. Współczynnik zgodności kendalla (1,0) wykazał bardzo silną współza-leżność wyników w poszczególnych latach. W próbie skoczności (skok w dal z miejsca) również stwierdzono istotną progresję w kolej-nych latach (χ2 = 25,52; p < 0,001). Dłu- gość skoku zwiększała się średnio z 5,91 m w 2002 r. do 7,55 m w 2005 roku. Wskaźnik Kendalla (VK = 0,77) także świadczy o wyso-kiej jednorodności rezultatów badań. W próbie gibkości trenowani zawodnicy wykazali się istotną poprawą skłonów tułowia w przód (χ2 = = 29,69; p < 0,001), bowiem średnie arytme-tyczne zwiększały się od 2,09 w 2002 r. do 4,0

w 2005 roku (VK = 0,90). Wytrzymałość rów-nież bardzo silnie była uwarunkowana upra-wianiem piłki bramkowej (χ2 = 31,70; p < 0,001). W 2002 r. badani zawodnicy przebie-gali średnio 745,46 m, a po 4 latach 2272,73 m. Znacznie wzrosła mediana: od 800 na począt-ku do 2000 w ostatnim roku (VK = 0,96). Gra w piłkę bramkową wpłynęła również znacząco na poprawę długości czasu wykonywania skło-nów w przód świadczących o zwiększającej się sile mięśni brzucha. Stwierdzono znaczące różnice pomiędzy wynikami uzyskanymi w kolejnych latach uprawiania tej dziedziny sportu (χ2 = 32,50; p < 0,001). Podobnie czas wykonywania „nożyc poprzecznych” poprawił

Tab. 1. Sprawność fizyczna wszechstronna zawodników w latach 2002–2005 oceniana Indeksem Sprawności Fizycznej Zuchory

Rok min.–max. x– SD Me

próba szybkości (klaśnięcia pod kolanami)

2002200320042005

16–2618–3223–3924–40

21,0925,2729,4631,27

3,214,154,824,74

20252931

próba skoczności (skok w dal z miejsca)

2002200320042005

5–76–86–97–9

5,916,827,187,55

0,540,601,080,69

6777

próba gibkości (skłon tułowia w przód)

2002200320042005

2–32–43–43–5

2,092,913,554,00

0,300,540,520,45

2344

próba wytrzymałości (bieg na odległość)

2002200320042005

400–1000800–20001000–30001500–3000

745,461372,732000,002272,73

220,74479,77707,11564,08

800150020002000

próba siły mięśni brzucha (nożyce poprzeczne)

2002200320042005

20–6020–8025–12040–140

36,0043,5568,5589,64

12,5716,1125,7229,14

35416591

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących1�� ROZPRAWY NAUKOWE


się w ciągu 4 lat z 36 s do 89,64 s. mediana zwiększyła się trzykrotnie (VK = 0,98). uwi-doczniły się też znaczne przyrosty siły mięśni kończyn górnych u zawodników trenujących piłkę bramkową (χ2 = 74,11; p < 0,001). O zna-czącej poprawie wszechstronnej sprawności fizycznej zawodników trenujących piłkę bram-kową świadczyć może globalna ocena punkto-wa [6]. W pierwszym roku uprawiania tej dy-scypliny sportowej średnia wynosiła 11,45 pkt, a po 4 latach 23 pkt (χ2 = 33,00; p < 0,001).

Testy orientacji przestrzennej i lokalizacji źródła dźwięku również wykazały znaczącą poprawę czasu potrzebnego na właściwe wy-konanie danej próby (tab. 3). Analiza wyników sprawności specjalnej pozwoliła na stwierdze-nie, że istotnie zmniejszył się czas trwania lo-kalizacji źródła dźwięku na skutek uprawiania tej gry. uwidoczniło się to zarówno w średnich arytmetycznych, jak i medianach. Średnia zmniejszała się z 23,62 s do 13,42 s, a media-na z 22,4 s do 13,8 s (χ2 = 33,00; p < 0,001).

Tab. 2. Łączna liczba punktów uzyskanych przez zawodników uprawiających piłkę bramkową w Indeksie Sprawności Fizycznej w latach 2002–2005


2002200320042005

8–1312–1914–2618–27

11,4516,4620,4623,00

1,692,383,962,90

12,017,020,023,0

Zdecydowanie skrócił się czas orientacji prze-strzennej od średniej 32,38 s w 2002 r. do śred-niej 12,03 w 2005 r. można też zauważyć znaczne zmniejszenie się mediany w ciągu 4 lat. W 2002 r. połowa osób miała czas próby orientacji przestrzennej poniżej 33,2 s, podczas gdy w 2005 r. poniżej 12,1 s. Badania potwier-dziły, że umiejętność orientacji przestrzennej znacznie się poprawiła u zawodników trenują-cych goalball (χ2 = 33,00, p < 0,001).

Sprawność fizyczna wszechstronna i specjalna

Sprawność fizyczna wszechstronna oceniana międzynarodowym Testem Sprawności Fi-zycznej larsona wykazała znaczącą przewagę grupy sportowej nad kontrolną we wszystkich zdolnościach motorycznych; szczególnie zna-czące różnice czasowe i punktowe uwidoczniły się w biegu na 50 m i biegu wahadłowym 4 × 10 m (tab. 4). Łączną liczbą punktów gru-pa sportowa znacząco górowała nad kontrolną,

Tab. 3. Sprawność fizyczna specjalna zawodników w latach 2002–2005 oceniana testami lokalizacji źródła dźwięku i orientacji przestrzennej


test lokalizacji źródła dźwięku [s]

2002200320042005

18,1–33,114,3–21,311,3–19,111,0–15,3

23,6217,5715,1513,42

3,991,852,001,35

22,417,315,113,8

test orientacji przestrzennej [s]

2002200320042005

25,2–41,216,1–27,011,5–17,49,3–13,8

32,3820,4114,7112,03

4,253,481,841,19

33,218,914,212,1



Tab. 4. Sprawność wszechstronna oceniana Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej Larsona

Grupa min.–max. x– SD Me

bieg na 50 m [s]

SportowaKontrolna

7,0–8,27,8–11,5

7,778,87

0,431,06

7,958,65

U = 11,0; p < 0,01

skok w dal z miejsca [cm]

SportowaKontrolna

190–240120–210

215,7170,7

13,7622,52

215175

U = 2,5; p < 0,001

bieg na 1000 m [s]

SportowaKontrolna

179–216205–320

198,5243,6

10,7732,27

198233

U = 4,0; p < 0,001

siła mięśni kończyny górnej [kG]

SportowaKontrolna

40–7019–45

52,733,1

9,649,36

5532,5

U = 7,0; p < 0,01

podciąganie się w zwisie [liczba]

SportowaKontrolna

1–90–4

4,11,6

2,61,17

3,51

U = 17,5; p < 0,05

bieg wahadłowy 4 × 10 m [s]

SportowaKontrolna

9,5–1412,5–20,3

10,4514,2

1,302,29

10,113,5

U = 6,0; p < 0,001

siady z leżenia tyłem [liczba]

SportowaKontrolna

26–3712–27

29,622,8

3,244,52

2924

U = 4,5; p < 0,001

skłony tułowia [cm]

SportowaKontrolna

0–8−10–2

3,7–3,3

2,164,03

4−3

U = 4,5; p < 0,001

I. ślężyńSka, J. kRZak, J. ślężyńSkIGoalball – usprawnianie niewidomych i słabowidzących1�� ROZPRAWY NAUKOWE


co świadczy o wyraźnie większej sprawności fizycznej wszechstronnej zawodników tre-nujących piłkę bramkową. W biegu na 50 m także znacznie lepszy czas miała grupa spor-towa (7,77 s) niż kontrolna (8,87 s). Długość skoku w dal z miejsca zawodników niewido-mych i słabowidzących również była istot-nie większa niż osób z grupy kontrolnej, co potwierdza zarówno średnia arytmetyczna (x– = 215,7 cm), jak i mediana (Me = 215 cm); różnice wynoszą około 45 cm i 40 cm. To samo spostrzeżenie odnosi się do biegu na 1000 m, w którym trenujący goalball bie-gali szybciej (x– = 198,5 s) od grupy nie-sportowej (x– = 243,6 s). Siła mięśni koń-czyny górnej grupy sportowej też była istotnie większa (x– = 52,7 kG) niż grupy kontrolnej (x– = 33,1 kG). W podciąganiu się w zwisie na drążku również znacząco le-piej wypadli uprawiający sport, średnia gru-py sportowej wynosiła bowiem 4,1 razy, podczas gdy kontrolnej tylko 1,6 razy. Istot-ne różnice stwierdzono w biegu wahadło-wym 4 × 10 m. Grupa uprawiająca sport bie-gała przeciętnie szybciej (10,45 s) niż nieuprawiająca sportu (14,2 s). W siadach z leżenia tyłem średnia grupy sportowej (29,6 razy) była zdecydowanie lepsza niż grupy kontrolnej (22,8 razy). Bardzo istotną różnicę stwierdzono w skłonach tułowia w przód. Grupa sportowa uzyskała średnią 3,7 cm i medianę 4,0 cm, kontrolna zaś od-powiednio –3,3 cm i –3,0 cm.

Testy sprawności fizycznej specjalnej, czy-li orientacji przestrzennej i lokalizacji źródła dźwięku, również wykazały znacznie lepsze osiągnięcia grupy sportowej w porównaniu z kontrolną (p < 0,001) (tab. 5). Czas wykona-nia testu orientacji przestrzennej oraz lokaliza-cji źródła dźwięku w grupie sportowej był istotnie krótszy (średnia 13,28 s, mediana 13,5 s) niż w grupie kontrolnej (średnia 15,83 s, mediana 15,8 s). Oceny różnic między grupami dokonano testem manna-Whitneya (U).

WnIOSkI

Badania zawodników niewidomych i słabowidzą-cych uprawiających piłkę bramkową pozwalają sformułować następujące wnioski:

1. W latach 2002–2005 nastąpiła znaczna progresja sprawności fizycznej wszech-stronnej zawodników trenujących goal-ball we wszystkich zdolnościach moto-rycznych, a szczególnie w wytrzymałości biegowej i sile mięśni brzucha.

2. Testy sprawności fizycznej specjalnej − orientacji przestrzennej i lokalizacji źródła dźwięku w latach 2002–2005 wykazały znaczącą poprawę czasu po-trzebnego na właściwe wykonanie pró-by przez zawodników uprawiających piłkę bramkową.

3. uwidoczniła się znaczna przewaga gru-py sportowej nad kontrolną we wszyst-kich zdolnościach motorycznych, a szcze-

Tab. 5. Sprawność specjalna oceniana testami lokalizacji źródła dźwięku i orientacji przestrzennej

Grupa min.–max x– SD Me

test lokalizacji źródła dźwięku [s]

SportowaKontrolna

9,1–12,912,3–17,2

13,2815,83

1,041,27

13,515,8

U = 2,5; p < 0,001

test orientacji przestrzennej [s]

SportowaKontrolna

9,1–12,912,3–17,2

11,414,73

1,121,78

11,5514,3

U = 2,0; p < 0,001



gólnie duże różnice czasowe i punktowe odnotowano w biegu na 50 m i biegu wahadłowym 4 × 10 m.

4. Łączna liczba punktów międzynarodo-wego Testu Sprawności Fizycznej lar-sona grupy sportowej jest istotnie więk-sza niż grupy kontrolnej, co świadczy o wyższej sprawności fizycznej wszech-stronnej zawodników w porównaniu z rówieśnikami nietrenującymi piłki bramkowej.

5. Testy sprawności specjalnej, czyli orien-tacji przestrzennej i lokalizacji źródła dźwięku, także wykazały znaczną prze-wagę grupy sportowej nad kontrolną.

6. Badania potwierdziły, że warto treno-wać goalball, gdyż przynosi to ewiden-tne korzyści osobnicze i społeczne. Przykłady wyróżniających się niewido-mych i słabowidzących zawodników trenujących wskazują, że sport pozwala łagodzić skutki niepełnosprawności wzrokowej.

BIBlIOGrAFIA[1]e. Bolach, kształtowanie orientacji przestrzennej u niedowidzących w sportowych grach zespołowych. Fizjoterapia, 1994, 1, 25–29. [2]e. Bolach, Sportowe gry zespołowe w usprawnianiu niewidomych i niedo-widzących. AWF, Wrocław 1999. [3] e. Bolach, P. Pełka, Ocena sprawności fizycznej inwalidów na-rządu wzroku uprawiających sportowe gry zespołowe (torball, goalball). Postępy Rehabilitacji, 1995, 3, 71–79. [4]k. Gawlik, A. Zwierzchowska, Wychowanie fizyczne niewidomych i słabo widzących. AWF, ka-towice 2004. [5] j. krzak, r. Prażmo, Goalball. PZSn „Start”, Warszawa 2005. [6]S. Pilicz, r. Przewęda, j. Dobosz, S. nowacka-Dobosz, Punktacja sprawno-ści fizycznej młodzieży polskiej według międzynaro-dowego Testu Sprawności Fizycznej. AWF, Warsza-wa 2004. [7] A. Stanisz, Przystępny kurs statystyki w oparciu o program „Statistica Pl”. kraków 1998. [8]k. Zuchora, Indeks Sprawności Fizycznej. AWF, Warszawa 1982. [9] www.ibsa.es/eng/deportes/goal-ball – oficjalna strona International Blind Sport Asso-ciation (IBSA) dotycząca gry w goalball, 2006. [10] www.paralympic.org/release/summer_sports/goalball – oficjalna strona międzynarodowego komitetu Para-olimpijskiego dotycząca gry w goalball, 2006.

Józef krzak1, Jan ślężyński2, Justyna Chmiel1, kamil Chołuj1

1 UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE2 AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W KATOWICACH

poRÓwNaNie techNiki RzutÓw goalBalliStÓw polSkich i czołÓwki światowej

aBStRaCt

a comparison study of Polish and foreign professional goalball players’ throwing techniques

the aim of this work is to compare diff erent throwing techniques performed by the top Polish and foreign goalball players. our study is based on the protocol from the 2nd Pol-ish Goalball Championship of blind people, protocol of Izolla International Championship (Slovenia) in which participated teams from Spain and denmark, and an additional survey. Both tournaments took place in may 2008. on the basis of the conducted research we came to the following conclusions:World’s top-rank goalball players are more cautious when it comes to off ensive actions and more precise in case of defense. apart from that, they are equally eff ective in both defensive and off ensive actions.Polish teams, on the other hand, are focused mainly on the attack and commit a large num-ber of mistakes when it comes to defense, which, together with an unequal level of quali-fi cations of the players, makes their play ineff ective and contributes to the outcome of the fi nal game.key words: throwing techniques, sound ball, goalball, the blind, having sight diffi culties


WPrOWADZenIe

Problemy osób niepełnosprawnych to aktualne wyzwanie dla decydentów w służbie zdrowia, polityce, szkolnictwie. należy wspomnieć, iż odsetek osób niepełnosprawnych stale wzra-sta, zwłaszcza niepełnosprawnych ze schorze-niami układu krążenia i narządu ruchu, dys-funkcjami wzroku, upośledzeniem umysłowymoraz schorzeniami neurologicznymi [2, 9].

Sport osób niepełnosprawnych zrodził się z potrzeby rehabilitacji. Druga wojna świato-wa była impulsem do szer szego wprowadzenia form sportowych w pro cesie rehabilitacji. ów-cześni lekarze uświadomili sobie, że nadspo-dziewanie dobre efekty daje uspraw nianie ran-nych żołnierzy. Po jej zakończeniu nastąpił dynamiczny rozwój ruchu sportowego osób niepełnosprawnych, co wyni kało z rekordowej

w dziejach liczby inwalidów pozbawionych kończyn i sparaliżowanych [4, 8].

Długimi latami zastanawiano się, czy nie-pełnosprawni mogą uprawiać sport. Aktyw-ność ruchowa służy rehabilitacji, szybszemu powrotowi do zdrowia, a sport powinien być traktowany jako ważny czynnik terapeutyczny i profilaktyczny [1, 5]. Powszechnie wiadomo, że ćwiczenia fizyczne mają oddziaływanie lecznicze. Trening powinien być kontynuacją leczenia szpitalnego przez odpowiedni dobór dyscypliny sportowej. Trening zwiększa też aktywność ruchową, która jest istotnym czyn-nikiem kompensującym utracone funkcje. Spotyka się jednak głosy krytyczne dotyczące celowości uprawiania sportu przez osoby nie-pełnosprawne, głównie ze względu na możli-

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów 1�1ROZPRAWY NAUKOWE


wość wystąpienia przeciążeń, rozwoju defor-macji i chorób zwyrodnieniowych [7].

Dla osób z uszkodzonym narządem wzro-ku dostępna jest gra zespołowa goalball. Stwo-rzyli ją niemiec Sepp reindle oraz Austriak Hanz lorenz w 1946 r. Ich celem było zwięk-szenie efektywności procesu rehabilitacji pa-cjentów z uszkodzeniem narządu wzroku. Grę wprowadzono w ośrodkach rehabilitacyjnych, których pacjentami byli weterani drugiej woj-ny światowej [8].

Do 1976 r. gra była uprawiana rekreacyjnie w niektórych państwach europy. W tym czasie większą popularnością cieszyły się inne po-krewne gry przeznaczone dla osób niewido-mych i niedowidzących, czyli piłka toczona, znana jako rollball (ang. rolling – toczący się, ball – piłka) i piłka bramkowa, zwana inaczej torball (niem. tor – gol, ball – piłka). Organi-zacją rozwijającą goalball na świecie jest mię-dzynarodowa Federacja Sportu Osób niewi-domych (International Blind Sport Association – IBSA), która ustanawia przepisy gry. każde państwo uczestniczące w rozgrywkach otrzy-muje regulamin, w którym ujęte są aktualne przepisy gry, normy klasyfikacyjne drużyn, przebieg i organizacja turniejów oraz informa-cje o kwalifikacjach sędziowskich [6].

Coraz większa liczba grających w goalball podnosiła rangę dyscypliny, a także wpływała na progresję poziomu sportowego. efektem było wprowadzenie go jako dyscypliny poka-zowej podczas Igrzysk Paraolimpijskich w To-ronto (1976). udział w rozgrywkach wzięło 7 drużyn. Pierwszym mistrzem paraolimpij-skim została drużyna Austrii, która w finale pokonała reprezentację niemiec.

jako pełnoprawna dyscyplina paraolimpij-ska goalball funkcjonuje od Igrzysk Paraolim-pijskich w Arnhem (1980). Problemem pod-czas zawodów okazały się nieścisłości w przepisach gry dotyczące przede wszystkim ciężaru piłki dźwiękowej. Zwycięzcą rywali-zacji paraolimpijskiej została ekipa niemiec. następne miejsca zajęły Stany Zjednoczone oraz Holandia.

W 1978 r. w vockalmarkt (Austria) przepro-wadzone zostały pierwsze mistrzostwa Świata

drużyn męskich. Od tego czasu zawody tej ran-gi rozgrywane są co cztery lata. Podczas mi-strzostw Świata w Goalball w Indianapolis (uSA) w 1982 r. po raz pierwszy rywalizowały także narodowe reprezentacje kobiet.

Oficjalne przepisy gry zostały zaaprobo-wane w 1981 r. przez IBSA. rok później w ra-mach tej Federacji została utworzona podko-misja goalball. Był to znaczący krok przyspie-szający rozwój dyscypliny na świecie. W 1983 roku zainaugurowano rozgrywki o mistrzo-stwo europy.

Igrzyska Paraolimpijskie w Stoke mande-ville i nowym jorku w 1984 r. zostały prze-prowadzone zgodnie z oficjalnymi przepisami IBSA. W igrzyskach po raz pierwszy uczestni-czyły też kobiety. rywalizację mężczyzn i ko-biet wygrała reprezentacja uSA.

Zwycięzcami zawodów goalball podczas Igrzysk Paraolimpijskich w Seulu (1988) zo-stały reprezentacje korei (mężczyźni) i Danii (kobiety).

Podczas Igrzysk Paraolimpijskich w Bar-celonie (1992) do rywalizacji zakwalifikowa-no 12 drużyn mężczyzn oraz 8 kobiet. Wśród mężczyzn zwyciężyła drużyna Włoch, nato-miast wśród kobiet reprezentacja Finlandii. nowością wprowadzoną podczas rozgrywek półfinałowych i finałowych był komentarz spi-kera informującego w odpowiednich momen-tach o przebiegu gry. umożliwiło to widzom niewidomym aktywne uczestniczenie w zawo-dach [6].

Zwycięzcą Igrzysk Paraolimpisjkich w At-lancie w 1996 r. zostali reprezentanci Finlandii (mężczyźni) i niemiec (kobiety). W trakcie zawodów dużą rolę przywiązywano do obo-wiązku noszenia specjalnych osłon na oczy, gdyż istniały przesłanki, że część z zawodni-ków niedowidzących próbowała oszukiwać podczas gry, lokalizując źródło światła, co uła-twiało orientację na boisku.

rywalizację mężczyzn podczas Igrzysk Paraolimpijskich w Sydney (2000) wygrała re-prezentacja Danii, a drugie miejsce dość nie-oczekiwanie zajęli zawodnicy litwy. Wśród kobiet po raz pierwszy na najwyższym podium stanęły reprezentantki kanady.

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów1�2 ROZPRAWY NAUKOWE


Dania oraz kanada powtórzyły swój suk-ces cztery lata później podczas Igrzysk Para-olimpijskich w Atenach (2004). W Pekinie (2008) zwyciężył zespół z Chin wśród męż-czyzn i uSA wśród kobiet.

Obecnie goalball uprawiany jest w 112 krajach świata. Czołówkę światową tworzą: Dania, Szwecja, kanada, uSA, Chiny, Finlan-dia, Hiszpania, litwa i niemcy.

Imprezą najwyższej rangi na świecie są igrzyska paraolimpijskie. Do zawodów tych kwalifikuje się obecnie 12 drużyn mężczyzn oraz 8 kobiet. IBSA ściśle określiła system kwa-lifikacji najlepszych drużyn do turnieju para-olimpijskiego. Do zawodów dopuszczanych jest 6 najlepszych drużyn narodowych męskich, które podczas ostatnich mistrzostw świata zdo-były najwyższe miejsca. kolejne miejsce przy-pada gospodarzowi zawodów. O pozostałe miejsca drużyny rywalizują w turniejach kwali-fikacyjnych. Wśród 8 zespołów kobiet 4 miej-sca przeznaczone są dla najlepszych drużyn ostatnich mistrzostw świata oraz gospodarza igrzysk. O pozostałe miejsca żeńskie drużyny goalball rywalizują w drodze eliminacji [6].

kolejnym poziomem rozgrywek są mistrzo-stwa świata, do których dopuszcza się maksy-malnie 16 drużyn męskich. Drużyny występują-ce w mistrzostwach zobligowane są do uczestniczenia w rozgrywkach kwalifikacyjnych. jako pierwsze do zawodów kwalifikowane są zespoły, które podczas ostatnich igrzysk para-olimpijskich zajęły miejsca 1–6 oraz gospodarz mistrzostw. Dodatkowo każdy region (federacja kontynentalna IBSA) ma prawo zgłosić jedną drużynę. W miarę możliwości powinna to być reprezentacja, która zajęła najlepsze miejsce poza drużynami miejsc 1–6 światowego rankin-gu. liczbę reprezentacji uzupełnia się do 16 ze-społów zgodnie ze współczynnikiem osiągnięć na poszczególnych kontynentach (stosunek liczby reprezentacji uczestniczących w mistrzo-stwach kontynentalnych w poprzednim roku do liczby krajów z kontynentu, które już uzyskały prawo do uczestnictwa w mistrzostwach świa-ta). W turnieju finałowym mistrzostw świata kobiet bierze udział 12 drużyn. Cztery najlepsze drużyny z rankingu ostatnich igrzysk paraolim-

pijskich oraz gospodarz mistrzostw są kwalifi-kowani bezpośrednio do turnieju finałowego. każda z federacji kontynentalnych może zgło-sić dodatkowo po jednej reprezentacji. Współ-czynnik osiągnięć decyduje o tym, które druży-ny są kwalifikowane do mistrzostw [6].

kolejny poziom rozgrywek stanowią za-wody kontynentalne, np. mistrzostwa europy. Bardzo popularne są również turnieje towarzy-skie z udziałem reprezentacji poszczególnych krajów oraz drużyn klubowych.

W Polsce gra w goalball pojawiła się w 1982 roku. rozegrano wówczas w lublinie pierwszy turniej międzywojewódzki (nieoficjalne mistrzo-stwa Polski). Pierwsze oficjalne mistrzostwa Polski odbyły się w 1983 r. w lublinie. mistrzem Polski została drużyna Spółdzielczego Towarzy-stwa Sportowego z lublina. Od tego roku mi-strzostwa Polski są rozgrywane cyklicznie.

Dynamiczny rozwój dyscypliny w Polsce nastąpił w połowie lat 80. xx w. W zawo-dach ligowych (dwie ligi) rywalizowało wówczas 16 zespołów. W latach 1985–1987 w rozgrywkach ligowych uczestniczyło 5 ze- społów kobiecych. największym sukcesem drużyny kobiecej było zdobycie 5. miejsca podczas mistrzostw europy w Olsztynie w 1985 r. [6].

Dużą rolę w propagowaniu tej dyscypli-ny w Polsce odegrał Sławomir Podleśny. Był on autorem metodyki nauczania gier sporto-wych z piłkami dźwiękowymi. Po zakończe-niu jego kariery trenerskiej w 1988 r. liczba startujących drużyn w rozgrywkach o mi-strzostwo Polski zmalała do 8–9 zespołów. Zaprzestano jednocześnie organizowania rozgrywek kobiet.

Do największych sukcesów polskich goal-ballistów należy drugie miejsce zdobyte pod-czas turnieju w moskwie (1995). W 1996 r. na turnieju kwalifikacyjnym do mistrzostw euro-py (Palanga, litwa) drużyna Polski zajęła trze-cie miejsce. Odnotować należy też zwycięstwo z Finlandią 4:3 – ówczesnym mistrzem igrzysk paraolimpijskich.

reprezentacja Polski w goalball nigdy w swej historii nie startowała na igrzyskach paraolimpijskich. jeden raz w holenderskim

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów 1�3ROZPRAWY NAUKOWE


roemond w 1986 r. Polacy wystartowali na mistrzostwach świata i uplasowali się na 12 pozycji. Polscy goalballiści brali czterokrotnie udział w mistrzostwach europy:

• 1983 r. Greve (Dania) − 5. miejsce,• 1985 r. Olsztyn (Polska) − 12. miejsce,• 1993 r. loughborough (Wielka Bryta-

nia) − 11. miejsce,• 1997 r. Sztokholm (Szwecja) − 8. miejsce.Z inicjatywy rady Głównej Polskiego

Związku Sportu niepełnosprawnych „Start” od 2001 r. rozgrywana jest Ogólnopolska Spartakiada młodzieży. uczestniczą w niej za-wodnicy, którzy nie ukończyli 21. roku życia, podzieleni na dwie grupy wiekowe: poniżej 15. roku życia (młodzicy) oraz powyżej 16. roku życia (juniorzy).

W rozgrywkach seniorów i juniorów wi-doczna jest dominacja zespołów z lublina, które nie zostały pokonane od początku roz-grywek spartakiady młodzieży.

Organizacją nadzorującą goalball w Polsce jest Polski Związek Sportu niepełnosprawnych PZSn „Start”. Organizacja ta ma swoje przed-stawicielstwa wojewódzkie, które dbają o roz-wój dyscypliny w poszczególnych regionach. Imprezą najwyższej rangi są mistrzostwa Polski odbywające się od 1983 r. Organizatorami po-szczególnych turniejów są wyznaczone jed-nostki PZSn „Start”. Celem rozgrywek jest wyłonienie najlepszych zespołów i zawodni-ków, propagowanie sportu niewidomych jako skutecznego środka rehabilitacji oraz doskona-lenie zdolności motorycznych niewidomych.

W goalball w Polsce gra obecnie 6 zespo-łów seniorów. rozgrywki oparte są na syste-mie turniejowym. W ciągu roku odbywają się trzy turnieje. O tytule mistrzowskim decyduje liczba punktów zdobytych w czasie meczów podczas wszystkich turniejów. Wygrany mecz daje 3 punkty, remis 1, przegrana 0 punktów. Zespoły grają systemem każdy z każdym.

W 2006 r. podczas Ogólnopolskiej Sparta-kiady młodzieży w lublinie po raz pierwszy został rozegrany mecz pokazowy dziewcząt laski – lublin.

W goalball mogą grać osoby z wadą wzro-ku, które mają przyznaną jedną z klas sporto-

wych: B1 – całkowicie niewidomi, B2 – oso-by o polu widzenia ≤ 5° lub ostrości wzroku do 2/60, B3 – osoby o polu widzenia 5 < 20° lub ostrości wzroku od 2/60 do 6/60 [3, 6]. Drużyna składa się z trzech zawodników gra-jących na boisku, którzy bronią dostępu gu-mowej piłki do bramki o wysokości 1,3 m i szerokości 9 m. Celem gry jest wrzucenie piłki do bramki przeciwnika, natomiast zada-niem drużyny przeciwnej jest jej przechwy-cenie w polu obrony i uniemożliwienie wto-czenia się jej do bramki. Boisko ma wymiary 18 × 9 m i podzielone jest na trzy strefy: obronną (3 m od bramki), rzutu (3 m od strefy obronnej) i strefę neutralną zajmującą szero-kość 6 m na środku boiska (po 3 m na każdej połowie) [7]. rzucana piłka musi dotknąć strefę rzutu i środkową. Po pierwszym kon-takcie zawodnika z piłką drużyna broniąca ma 10 s na jej odrzucenie. jeden zawodnik może tylko dwa razy z rzędu rzucić piłkę. nieprzestrzeganie powyższych reguł skutku-je ukaraniem rzutem karnym. Gra trwa 2 × 10 min. W celu lepszej słyszalności piłka zawie-ra wewnątrz metalowe półczasze i waży 1,25 kg. mecze rozgrywane są w absolutnej ciszy. Dla wyrównania szans zawodników niewido-mych i słabowidzących wszyscy gracze mają oczy zaklejone plastrami oraz dodatkowo za-kładają nieprzezroczyste gogle. linie na boi-sku są oznakowane taśmą samoprzylepną o szerokości 5 cm, pod którą znajduje się lin-ka w celu ułatwienia orientacji [6].

Celem badań było porównanie techniki rzu-tów stosowanych przez polskich i czołowych zawodników świata grających w goalball.


Podstawą analizy były protokoły meczowe z II Turnieju mistrzostw Polski niewidomych w Goalball, protokół meczu finałowego mię-dzynarodowego Turnieju w Goalball oraz do-datkowe arkusze własne. Turniej Polski odbył się w lublinie w hali sportowej „Start” w dniach 17–18 maja 2008 r., natomiast Turniej międzynarodowy został zorganizowany w Izo-lii (Słowenia) w terminie 23–24 maja 2008 r.

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów1�4 ROZPRAWY NAUKOWE


Podczas II Turnieju o mistrzostwo Polski roze-grano 15 meczów, a turniej międzynarodowy opisany jest na przykładzie finałowego meczu między drużyną Danii i Hiszpanii. Zawodnika-mi byli wyłącznie mężczyźni. Analizie poddano rodzaje wykonywanych rzutów oraz ich sku-teczność we wszystkich meczach. Podczas tur-niejów odnotowano trzy rodzaje rzutów: rzut z obrotu, rzut z rozbiegu po prostej oraz rzut z miejsca. rzuty z obrotu poprzedza obrót za-wodnika w fazie rozbiegu. jest to bardzo trudny technicznie rzut, gdyż zawodnik może stracić równowagę oraz orientację w przestrzeni. rzut z rozbiegu po prostej i rzut z miejsca są prostsze technicznie. Są to podstawowe rzuty wykony-wane podczas rozgrywek w goalball.

Obliczenia wykonano programem Statisti-ca. Obliczono średnie arytmetyczne (x–), od-chylenia standardowe (SD) i mediany (Me).

WYnIkI

Podczas meczu rozgrywek ogólnopolskich każdy zespół wykonał średnio 69 rzutów na bramkę. rzutów celnych oddano średnio 55, natomiast pozostałe 14 rzutów nie trafiło

w światło bramki. rzutów niecelnych było 20% (ryc. 1).

W trakcie trwania rozgrywek międzynaro-dowych podczas meczu każda drużyna oddała średnio 78 rzutów na bramkę, w tym 62 celne. Podobnie jak w przypadku rozgrywek ogólno-polskich rzutów niecelnych również było 20% (ryc. 1).

W czasie rozgrywek ogólnopolskich naj-częściej wykonywano rzuty z rozbiegu po pro-stej (66%), pozostałe to rzuty z obrotu (32%) i z miejsca (5%) (ryc. 2). Odwrotną sytuację zauważono w rozgrywkach międzynarodo-wych, podczas których dominowały rzuty z obrotu (72%). rzutów z rozbiegu po prostej oddano niemal trzy razy mniej (27,5%) i tylko jeden rzut z miejsca (ryc. 2).

Podczas rozgrywek ogólnopolskich strze-lono średnio w meczu 7 bramek, z czego 4 bramki uzyskano rzutami z rozbiegu po prostej (63%). Pozostałe gole (35%) padły po rzucie z obrotu i tylko jedna bramka po rzucie z miej-sca (2%) (ryc. 3). W rozgrywkach na Słowenii nie było żadnej bramki zdobytej rzutem z miej-sca. Odnotowano natomiast bramki zdobyte po rzutach dwiema pozostałymi technikami.

Oznaczenia: 1) katowice I, 2) Bierutów, 3) lublin I, 4) katowice II, 5) Białystok, 6) lublin II, 7) Dania, 8) Hiszpania

Ryc. 1. Rzuty podczas II Turnieju Mistrzostw Polski i rozgrywek międzynarodowych

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów 1��ROZPRAWY NAUKOWE



Ryc. 2. Rodzaje rzutów podczas II Turnieju Mistrzostw Polski i podczas rozgrywek międzynarodowych


Ryc. 3. Bramki w II Turnieju Mistrzostw Polski i w rozgrywkach międzynarodowych

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów1�� ROZPRAWY NAUKOWE



Ryc. 4. Skuteczność rzutów II Turnieju Mistrzostw Polski i w rozgrywkach międzynarodowych

Zarówno po rzutach z obrotu, jak i z rozbiegu po prostej średnio zdobytych zostało 50% bra-mek. Zatem każda drużyna zdobyła średnio po 3 bramki po rzutach z obrotu i z rozbiegu po prostej (ryc. 3).

Skuteczność danego rodzaju rzutów obli-czono według wzoru:

× 100.

Wr – wskaźnik skuteczności rzutów, B – liczba bramek zdobytych w wyniku

oddania danego rodzaju rzutów, R – liczba rzutów danego rodzaju.

Ciekawostką jest wskaźnik skuteczności da-nej techniki rzutów. W polskich rozgrywkach zarówno technika rzutu z obrotu, traktowana jako bardzo trudna, jak i łatwiejsza technika rzutu z rozbiegu po prostej osiągnęły ten sam wskaźnik 11%. rzuty z miejsca również okaza-ły się skuteczne, jednak nie tak bardzo jak pozo-stałe techniki, ich wskaźnik wynosi 2%. Pomi-mo oddania prawie trzykrotnie więcej rzutów z obrotu niż rzutów z rozbiegu po prostej, ta druga technika okazała się bardziej skuteczna. jej średni wskaźnik wynosi 11% i jest dwukrot-

nie większy od wskaźnika skuteczności rzutów z obrotu. rzuty z miejsca, których i tak oddano bardzo mało, okazały się nieskuteczne (ryc. 4, tab. 1).

Porównując turniej ogólnopolski i między-narodowy, można stwierdzić pewne podobień-stwa. Pierwszą cechą wspólną jest to, iż w obu przypadkach ponad 75% meczów zakończyło się około 120 rzutami. Podobne są również od-setki rzutów niecelnych (20%).

Oprócz podobieństw istnieje kilka zna-czących różnic pomiędzy turniejami rangi ogólnopolskiej i międzynarodowej. Analizu-jąc dane statystyczne, można zauważyć, iż podczas rozgrywek na Słowenii wykonywa-no więcej rzutów na bramkę. liczba rzutów z obrotu jest dwukrotnie większa w turnieju międzynarodowym, natomiast liczba rzutów z rozbiegu po prostej jest dwukrotnie większa w turnieju ogólnopolskim. można zauważyć również znaczną różnicę w liczbie rzutów z miejsca. Tego rodzaju technika jest coraz rzadziej stosowana w rozgrywkach na arenie międzynarodowej. W Polsce tendencja do rzadszego stosowania tej techniki też się za-

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów 1��ROZPRAWY NAUKOWE


rysowuje, choć rzuty takie jeszcze stale są obecne w polskim systemie goalball (tab. 1).

Analizując atak i obronę, można zaobser-wować, iż zespoły grające w Polsce odzna-czają się wyższym średnim wskaźnikiem skuteczności ataku niż czołowe drużyny na świecie. W świetle analizy polskiej i mię-dzynarodowej skuteczności ataku można

stwierdzić, iż drużyny czołówki światowej wyróżniają się pewną stałością poziomu, co potwierdzają bardzo małe wahania (zaledwie 3%) pomiędzy najmniejszą i największą wartością tego wskaźnika. Odwrotna sytua-cja wyłania się z porównania skuteczności gry w obronie, w której drużyny z rozgry-wek międzynarodowych odznaczają się

Tab 1. Rodzaje rzutów i ich skuteczność u goalballistów polskich (P) oraz Danii i Hiszpanii (DH)

Wyszczególnienie Grupa min.–max. x– SD Me

Ogólna liczba rzutów PDH

61–7976–79

68,6777,50

6,472,10

67,5078

Rzuty niecelne PDH

12–1615–16

13,8315,50

1,470,70

13,5016

Rzuty celne PDH

49–6361–63

54,5062,00

5,171,40

53,0062

Rzuty z obrotu PDH

19–2651–60

22,1755,50

2,936,40

21,5056

Rzuty z miejsca PDH

0–81

3,171,00

2,71−

2,501

rzuty z rozbiegu po prostej PDH

34–5415–27

45,0021,00

7,648,50

46,5021

Bramki z rzutów po obrocie PDH

2–42–3

2,502,50

0,840,70

2,003

Bramki z rzutów z miejsca PDH

0–1−

0,17−

0,41−

0,00−

Bramki z rzutów z rozbiegu po prostej PDH

2–71–4

4,502,50

1,762,10

5,003

Skuteczność rzutów z obrotu [%] PDH

8–164–5

11,04,5

3,01,0

10,05

Skuteczność rzutów z miejsca [%] PDH

0–12−

2,0−

5,0−

4,01−

Skuteczność rzutów z rozbiegu po prostej [%] PDH

4–207–15

1111

56

1011

Ogólna liczba bramek PDH

4–104–6

7,175,00

2,321

7,505

Skuteczność ataku [%] PDH

7–207–10

138

42

148

Skuteczność obrony [%] PDH

80–9090–93

86,091,5

42

8792

J. kRZak i wsp.technika rzutów goalballistów1�� ROZPRAWY NAUKOWE


wyższym wskaźnikiem w porównaniu z pol-skimi (tab. 1).

Podsumowując, można stwierdzić, że drużyny z czołówki światowej grają ostroż-niej w ataku i precyzyjniej w obronie oraz cechują się stałością poziomu skuteczności gry w ataku i w obronie. natomiast znamien-ną cechą polskich drużyn grających o mi-strzostwo Polski jest skupienie gry przede wszystkim na ofensywie, popełnianie licz-nych błędów w defensywie i niestabilny po-ziom wytrenowania zawodników objawiają-cy się znacznymi wahaniami skuteczności gry zarówno w obronie, jak i w ataku, co wpływa na ostateczny wynik sportowy.

Bolach i wsp. stwierdzają, że „niektórzy gracze wykorzystują technikę rzutu obroto-wego, jednak ze względu na małą celność rzadko jest on wykorzystywany w grze” [3]. nasze dane wskazują, iż podczas roz-grywek zawodnicy wykorzystują wszystkie techniki rzutów, a ich skuteczność jest po-równywalna i proporcjonalna do liczby od-danych rzutów.

WnIOSkI

1. Technika rzutu z obrotu była stosowana zarówno podczas rozgrywek o mistrzo-stwo Polski, jak i w turnieju międzyna-rodowym.

2. Pomimo znacznego stopnia trudności skuteczność rzutów z obrotu podczas mistrzostw Polski osiągnęła taki sam wskaźnik jak technika rzutu z rozbiegu po prostej.

3. W czasie rozgrywek międzynarodowych zaobserwowano mniejszą skuteczność rzutów z obrotu w porównaniu z techni-kami rzutów wykonywanych z rozbiegu w linii prostej.

4. rzuty z miejsca były wykonywane bar-dzo rzadko i w obu grupach okazały się nieskuteczne.

BIBlIOGrAFIA[1] e. Bolach, Analiza koordynacji ruchowo-słu-chowej u zawodników niewidomych i niedowidzą-cych na przykładzie gry w piłkę bramkową (goal-ball). Fizjoterapia, 1994, 5, 30–34. [2]e. Bolach, Sportowa gra zespołowa w usprawnianiu niewido-mych i niedowidzących. AWF, Wrocław 1999. [3]e. Bolach, B. Bolach, m. masło, Analiza skuteczno-ści gry w ataku zawodników grających w turnieju o mistrzostwo Polski w piłce bramkowej (goalball). [W:] j. migasiewicz, e. Bolach (red.), Aktywność ruchowa osób niepełnosprawnych. Typoscript, Wroc- ław 2006, 127–140. [4]T. kasperczyk, Sport jako środek rehabilitacji. [W:] j. Ślężyński (red.), Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych. PSOn, kraków 1999, 39–41. [5]j. kiwerski, Czynniki usposabiają-ce do urazów u sportowców niepełnosprawnych. Medycyna Sportowa, 2002, 6, 216–218. [6]j. krzak, Goalball jako środek usprawniania osób niewido-mych i słabo widzących. AWF, katowice 2008 (pra-ca doktorska). [7] j. krzak, r. Prażmo, Goalball. PZSn „Start”, Warszawa 2005. [8]k. milanowska, Sport i aktywność ruchowa jako istotny czynnik w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. [W:] j. Ślę- żyński (red.), Sport w rehabilitacji niepełnospraw-nych. PSOn, kraków 1999, 23–24. [9]j. Sobiecka, Rola sportu w procesie kompleksowej rehabilitacji polskich uczestników igrzysk paraolimpijskich. AWF, kraków 2000.

mariusz migała, Jan SzczegielniakPOLITECHNIKA OPOLSKA

SpoRt jako czyNNik wychowawczy i SpołeczNy Na pRzykładzie NiepełNoSpRawNego maRatoŃczyka

– BlaSki i cieNie

aBStRaCt

Sport as an educational and social factor on the example of a disabled marathon runner – glory and blame

this study describes the authors’ personal experience and relations with a disabled mara-thon runner (after amputation of both hands at the age of 8 months), for whom at the age of 15 athletics became a passion and a way of life.“the champion” was a gold and bronze medalist in the world championships for the dis-abled and a world record holder as well in the half-marathon. With his patience, laborious-ness, perseverance and singleness of purpose he gained a high appreciation from his family, friends, coaches, authorities and the audience and media. he was famous, he satisfi ed his life passion, he was about to graduate, he was cultivating his dreams but suddenly “some-thing” took those dreams away from him. From one day to the next, “something” caused “the champion” to stop training and studying, he fell into a bad company, alienated from his environment and fi nally, he committed a crime. the story of the fallen champion should be a warning to some athletes and coaches whose relationship may be subject to unpredict-able psychological turnabouts.key words: athletics, disability, education


WPrOWADZenIe

Współczesny sport niesie ze sobą wielkie emo-cje, ale też każe zastanawiać się nad jego sen-sem, wartościami i rolą cywilizacyjną. reflek-sje takie wywoływane są najczęściej różnymi aspektami sportu – od olimpijskiego humani-zmu po różne wynaturzenia moralne i poli-tyczne. jeszcze inaczej jest w sporcie osób niepełnosprawnych, dla których jest on bez-cenną szansą życiową, w ich wypadku bowiem to nie tylko sposób na długowieczność, ale przede wszystkim lekarstwo – atrakcyjna for-ma usprawniania ruchowego, wyrabiająca i doskonaląca zachowane sprawności, kom-pensująca czynności utracone, gwarantująca samodzielność życiową i możliwość wykony-wania pracy zawodowej [1].

Sport, jak żadna inna dziedzina odzwier-ciedla wszystkie barwy życia współczesnego człowieka i jest taki, jakim tworzą go ludzie. Podstawową jego doktryną jest wyczyn ponad przeciętność, który obejmuje dwa warianty: wyłaniania zwycięzcy oraz zwycięstwo jako niezbędny czynnik każdego wydarzenia spor-towego. Pierwszy związany jest z bezpośred-nim pokonaniem przeciwnika, czyli innego człowieka. Drugi – to zwycięstwo pośrednie, w którym najważniejsze jest pokonanie pew-nej konwencjonalnej i abstrakcyjnej wartości, jaką jest rekord, czyli „wszechczasowa najlep-szość”. nie bez znaczenia w tym wypadku – zwłaszcza wśród osób niepełnosprawnych – jest także pokonanie własnych słabości, ułomności, współzawodnictwo bowiem z in-

m. mIGaŁa, J. SZCZeGIelNIakBlaski i cienie sportu1�0 ROZPRAWY NAUKOWE


nymi inwalidami stanowi źródło energii, budzi siły życiowe, a zwycięstwo nad drugim czło-wiekiem wzmacnia motywację i dodaje pew-ności siebie [1].

SPOrT W ŻYCIu OSóB nIePeŁnOSPrAWnYCH

Sport inwalidów, dzięki czynnikowi rywaliza-cji, pozwala osobie niepełnosprawnej określić własną wartość w odniesieniu do innych osób. Perspektywa porównania własnych wyników z osiągnięciami mistrzów w danej konkurencji czy dyscyplinie sportu, wśród osób posiadają-cych podobne schorzenia, mobilizuje do dal-szej pracy, treningu, do uzyskania lepszych rezultatów i rekordów. Perfekcjonizm z kolei pozwala zawodnikowi być lepszym od samego siebie, pokonywać słabości. Dlatego sport nie-pełnosprawnych ma tak szczególne znaczenie, gdyż integruje społeczeństwo, wzmacnia wię-zi społeczne, uczy tolerancji, samodzielności, pozbywania się kompleksów, kontaktu z ludź-mi, akceptacji siebie, a zwłaszcza daje poczu-cie akceptacji ze strony otoczenia. Pozwala lepiej poznać mocne i słabe strony człowieka, mobilizuje go do czynnego, twórczego, bar-dziej komfortowego życia. Wreszcie często wyznacza drogę rozwoju zawodowego, spo-łecznego i osobistego szczęścia, przez co jest również nieocenioną płaszczyzną rehabilitacji psychicznej. Przyczyniając się do zmiany po-strzegania ludzi niepełnosprawnych przez zdrowych, zacierając różnice między jednymi i drugimi, promuje nowy styl życia, stając się coraz częściej elementem powszechnej świa-domości i troski społecznej [4, 5].

Przede wszystkim jednak sport jest formą kontaktu ludzi z ludźmi, określa, kto jest kim w sieci tych kontaktów. Pozwala człowiekowi wyraźniej i szybciej określić siebie i innych w tej sieci. Stwarza jednostce szanse pozbycia się poczucia odrębności wobec innych repre-zentantów gatunku ludzkiego, mimo wszyst-kich słabości i nierówności. Sport daje zatem nie tylko możliwość wytchnienia i odpoczynku, ale także odzwierciedla rzeczywiste napięcia i związki międzyludzkie, wskazuje sposoby

rozwiązywania wielu problemów. Stwarza okazję do „bezpiecznego” wyładowania pry-mitywnych instynktów przedcywilizacyjnych. Odsłaniając najciemniejsze strony ludzkiej na-tury, zastępuje rzeczywistą agresję – agresyw-nością sportową, szowinizm szerzący śmierć – akceptacją kibiców, euforię wynikającą z podbijania innych krajów – radością ze zwy-cięstwa sportowego nad zawodnikiem lub dru-żyną obcego państwa. Dlatego o potrzebie roz-wijania sportu osób niepełnosprawnych prze- konani są lekarze, fizjoterapeuci, sami nie- pełnosprawni, a także politycy [2, 6].

Funkcję sportu można zatem określić jako utylitarno-wychowawczą, higieniczno-rekre-acyjną oraz estetyczną. Pierwsza – wzmaga-jąca siłę, wytrzymałość, hart ducha – rozbu-dowuje i poszerza granice psychofizycznej wydolności ludzkiego organizmu, ćwiczy sprawność motoryczną i psychiczną odpor-ność. Druga – będąc formą relaksu – ułatwia biologiczną odnowę organizmu, poprawia sa-mopoczucie. Wreszcie estetyczna funkcja sportu daje zadowolenie z urody własnego ciała, z jego witalności, gracji, zwinności, płynności ruchów, a w odniesieniu do global-nej estetyki sportu – jest źródłem pozytyw-nych emocji, napięć, satysfakcji, dumy, unie-sień z powodu sukcesu lub zawodu, goryczy i rozczarowania porażką [6].

Sport inwalidów spełnia natomiast trzy podstawowe funkcje rehabilitacji: leczniczą, społeczną i zawodową. Funkcja lecznicza rea-lizowana jest przez podniesienie i utrzymanie sprawności fizycznej, wzmocnienie siły i wy-trzymałości na poziomie gwarantującym sa-modzielność życiową – jako tzw. biologiczny stymulator życiowo ważnych narządów i ukła-dów. Funkcja społeczna jest środkiem umożli-wiającym inwalidzie powrót do normalnego, aktywnego życia i pełniejszego wykorzystania swoich możliwości oraz umiejętności w celu służenia społeczeństwu. Funkcja zawodowa natomiast przyczynia się do polepszenia egzy-stencji osób niepełnosprawnych, daje perspek-tywę podjęcia pracy zawodowej, zwiększa jej wydajność, wreszcie jest środkiem zachęcają-cym do jej kontynuowania [4].

m. mIGaŁa, J. SZCZeGIelNIakBlaski i cienie sportu 1�1ROZPRAWY NAUKOWE


nIePeŁnOSPrAWnY mArATOńCZYk

Impulsem do podzielenia się refleksjami z czy-telnikami stały się osobiste doświadczenia i relacje autorów niniejszej publikacji z niepeł-nosprawnym maratończykiem, dla którego od 19. roku życia sport był pasją i sposobem na życie. jednak historia ta, jak większość tego typu, nie ma happy endu, stąd może stanowić przestrogę zarówno dla trenerów, działaczy, jak i przede wszystkim dla innych niepełno-sprawnych sportowców.

Sportowa historia „mistrza” – bo tak będzie nazywany w dalszej części pracy – zaczęła się niespełna 10 lat temu. Był to wówczas prawie dwudziestoletni mężczyzna. Gdy miał 8 miesię-cy, zachorował na zapalenie płuc. W szpitalu podano mu zastrzyk niesterylną igłą, a gdy leka-rze zorientowali się, że popełniono błąd, zaka-żenie krwi rozwinęło się na tyle, że trzeba było amputować obie ręce: jedną w połowie przedra-mienia, drugą w połowie ramienia. jednak am-putacja ta nie „złamała” życia małemu dziecku. Od początku był bardzo energiczny, samodziel-ny, nie pozwalał sobie pomagać w łazience, szatni, stołówce. uczęszczał do normalnego przedszkola, szkoły podstawowej, nauczył się pisać, wykonywać codzienne czynności. Zdał maturę, uzyskał prawo jazdy, został przyjęty na studia – kierunek fizjoterapia. Wszystko na przekór losowi [2].

Gdy miał 15 lat i konkretne plany na przy-szłość, nie przyjęto go do liceum ogólnokształ-cącego, gdyż uznano, że nie da sobie rady z pisaniem. na nic zdało się udowadnianie, że umie pisać. Gdy siedział przez rok bezczynnie w domu, znalazł sposób na życie. jego pasją stało się bieganie. Sport pochłonął go całkowi-cie. Początkowo biegał bez fachowego nadzo-ru, po pół roku trafił do klubu. Po trzech latach treningu w pierwszym oficjalnym starcie zwy-ciężył w kategorii osób niepełnosprawnych. Od tego momentu rozpoczęła się jego kariera sportowa. Specjalizował się w biegach długo-dystansowych, które stały się jego pasją, wyra-żały istotę jego życia. Wybrał więc dyscyplinę, która stwarza możliwość konkurencji i współ-zawodnictwa. Dyscyplinę, która w pełni od-

zwierciedlała jego osobowość, samoistność, samodzielność, często samotność, która reali-zowała jego własną istotę i podkreślała jego wyrazistość [2, 3].

BlASkI I CIenIe SukCeSu

W karierze ukończył kilkadziesiąt biegów ulicznych, wiele z nich w czołówce. Był zło-tym i brązowym medalistą mistrzostw świata niepełnosprawnych w półmaratonie, rekordzi-stą świata w tym biegu (1:35:49), rekordzistą Polski niepełnosprawnych w biegu na 1500 m (5:47:12), a także skoku w dal (4,76 m) i wzwyż (150 cm). Dzięki sukcesowi w biegu półmaratońskim znalazł się w licznej kadrze na Igrzyska Paraolimpijskie w Sydney w 2000 r. Wreszcie w 2001 r. został rekordzistą księgi Guinnessa, ustanawiając rekord w biegu na 310 km, przebiegając ten dystans w 10 dni w czasie poniżej 24 godzin [3].

Sukcesy sportowe były możliwe dzięki wrodzonej cierpliwości, wytrwałości, praco-witości. Do tego doszła wytężona praca oraz upór w dążeniu do celu. niepełnosprawność towarzysząca zawodnikowi niemal od urodze-nia stała się przyczyną realizacji marzeń, o których inni pełnosprawni ludzie mogą tylko pomyśleć. „mistrz” swoim uporem zjednał so-bie wielu sojuszników. Byli to najbliżsi, trene-rzy, działacze sportowi, koledzy, władze samo-rządowe, sponsorzy, bezimienni mieszkańcy. media informowały o każdym jego starcie, o problemach, z którymi borykał się na co dzień, organizowały pomoc finansową, np. na zakup samochodu. Pomoc – ta duża i mała – zapewniona była z wielu stron: medyczno-sto-matologicznej, finansowej, organizacyjnej itp.

Sport – jak każdemu prawdziwemu spor-towcowi – nie przeszkadzał nigdy „mistrzo-wi” w nauce. Gdy pojawiły się duże sukcesy sportowe, rozpoczął studia, będące kolejnym marzeniem, które miały mu zapewnić kon-kretny zawód i przyszłość. Zawód trudny, wymagający wiedzy i merytorycznego przy-gotowania, otwartości na ludzi, a przede wszystkim chęci i potrzeby pomagania inne-mu człowiekowi.

m. mIGaŁa, J. SZCZeGIelNIakBlaski i cienie sportu1�2 ROZPRAWY NAUKOWE


Czytając tę krótką historię, można odnieść wrażenie, że to niemożliwe, by dotyczyła czło-wieka, który żyjąc bez rąk, na przekór losowi osiągnął w życiu tak wiele, zawdzięczając nie-mal wszystko sobie i swojemu charakterowi. niemal jak w bajce. Ale bez szczęśliwego zakoń-czenia. Będąc znanym, realizującym się w tym, co stanowiło jego pasję, u progu zakończenia wymarzonych studiów „mistrz” się załamał, „coś” pękło, co spowodowało, że z dnia na dzień przestał trenować, wszedł w złe towarzystwo, w konflikt z prawem, nie ukończył studiów. Trudno jest powiedzieć, co było tego przyczyną, gdyż „mistrz” wyalienował się ze środowiska, nie utrzymuje kontaktów z nikim z dawnego oto-czenia. Czy była nią lokalna sława, pieniądze, od pewnego momentu życia łatwość osiągania ce-lów. może najbliższe otoczenie, które nie zarea-gowało w odpowiednim momencie na zmianę zachowania swojego podopiecznego. każdy w życiu ma swoje problemy. jedni potrafią sobie z nimi radzić lepiej, inni gorzej. może przyzwy-czajeni do jego samodzielności nie zauważyli, gdy prosił o pomoc. Pytań jest wiele, na które tylko on sam może odpowiedzieć.

Wydaje się, że historia ta powinna stać się przestrogą dla innych zawodników, także dla trenerów, by uważnie słuchali swoich niepełnosprawnych podopiecznych, którzy walcząc często przez całe życie ze swoimi słabościami, poddają się w pewnym momen-cie. W momencie, w którym najbliższe oto-czenie często uznaje, że nie potrzebują już ich pomocy. A może nie zawsze chodzi o po-moc materialną, może potrzebna jest też ak-ceptacja, wsparcie w trudnych chwilach, wreszcie zwykła ludzka życzliwość i kole-żeńskość, o co coraz trudniej we współczes-nym świecie.

BIBlIOGrAFIA[1]j. lipiec, Duch sportu, krajowa Agencja Wy-dawnicza, kraków 1980. [2]maratończyk, Prosto z regionu, nr 25 z 23.06.2000, 4. [3]A. nawrocka, Trzy razy złoto, Nowiny Nyskie, nr 18 z 2.05.2002, 8. [4] j. Ślężyński, Sport szansą życia niepełno-sprawnych, PSOn, kraków 1997. [5]j. Ślężyński (red.), Sport w rehabilitacji niepełnosprawnych, PZWl, kraków 1999. [6]F. Znaniecki, Socjologia wychowania, PWn, Warszawa 1973.

marta WieczorekAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

aSymetRia FuNkcjoNalNa i dyNamiczNa dzieci �–�-letNich

z lekkĄ NiepełNoSpRawNościĄ iNtelektualNĄ Na tle ich pełNoSpRawNych iNtelektualNie RÓwieśNikÓw

aBStRaCt

Functional and dynamic asymmetry in 8–9-year-old slightly mentally disabled children in comparison to their normal peers

the mental disability is diffi cult to defi ne. It can have a diff erent clinical picture, diff erent dy-namics, diff erent level and diff erent associated intellectual, motor, emotional and social effi -cacy disorders. Physical development dysfunction – including lateralization, which is one of its irregularities – is one of these disorder types. lateralization leads to the body asymmetry and its disorders to: clumsiness, bad physical co-ordination, spatial orientation problems, speech defects and learning diffi culties. the aim of the study was to identify the functional and dynamic asymmetry in 8–9-year-old slightly mentally disabled children and to compare them to their normal peers. the study was carried out on groups of 30 mentally disabled and normal children. the Wroclaw direction and extent of asymmetry test by koszczyc and Sekita was used. the test is designed for determining the functional asymmetry direction and profi le and the dynamic asymmetry value. the research showed that there are no dif-ferences between mentally disabled and normal children as to the functional asymmetry profi le or eyeness or footness. the handedness was diff erent in two examined groups. the dynamic asymmetry value was also the factor diff erentiating the examined children. one can reach the conclusion, that lateralization level in 8–9-year-old slightly mentally disabled children is lower than in their normal peers.key words: asymmetry, mentally disabled, children


WPrOWADZenIe

rozwój fizyczny człowieka jest wypadkową wielu różnych przemian zachodzących w organi-zmie w trakcie ontogenezy. rolę odgrywają tu czynniki endogenne (na przykład: uwarunkowa-nia genetyczne, dojrzewanie układu nerwowego, zmiany biochemiczne i fizjologiczne organizmu), a także egzogenne (jak: styl życia, warunki so-cjalno-bytowe) [6]. jednym z istotniejszych czynników prawidłowego rozwoju fizycznego jest poziom rozwoju intelektualnego. niedoroz-wój intelektualny, nazywany zamiennie niepeł-nosprawnością intelektualną lub upośledzeniem umysłowym, jest pojęciem o bardzo szerokim zakresie. różnorodność definicji wynika z inne-

go obrazu klinicznego, dynamiki przebiegu, stopnia upośledzenia, a także współtowarzyszą-cych mu zaburzeń sprawności intelektualnej, motorycznej, emocjonalnej i społecznej. mimo iż upośledzenie umysłowe jest trudne do zdefi-niowania, to naukowcy są zgodni, że nie jest to określona jednostka chorobowa, ale zespół skut-ków rozmaitych w swej etiologii stanów choro-bowych i uszkodzeń układu nerwowego [2, 10]. W upośledzeniu tym wyróżnić możemy trzy składniki, z których każdy dotyczy innego aspek-tu. Są nimi: składnik organiczny – dotyczący za-burzeń i uszkodzeń w budowie i fizjologii układu nerwowego; składnik psychologiczny– dotyczą-cy obniżenia sprawności intelektualnej i jego

m. WIeCZoRekasymetria funkcjonalna i dynamiczna dzieci1�4 ROZPRAWY NAUKOWE


różnych konsekwencji dla psychicznego funk-cjonowania jednostki; komponent społeczny – dotyczący szczególnych uwarunkowań roli spo-łecznej osoby upośledzonej [2]. Do postawienia diagnozy upośledzenia umysłowego nie wystar-czy badanie testowe inteligencji dziecka i okre-ślenie niskiego ilorazu inteligencji, należy rów-nież poznać zachowania przystosowawcze dziecka. Określa się je jako efektywność lub sto-pień, w jakim jednostka realizuje wymogi nieza-leżności osobistej i odpowiedzialności społecz-nej, właściwej dla jej wieku życia oraz środowiska [10]. W 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia określiła stopnie upośledzenia umysłowego: lek-ki, umiarkowany, znaczny i głęboki. Osoby o różnym stopniu niepełnosprawności intelektu-alnej wykazują odmienność w zakresie poszcze-gólnych procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalno-motywacyjnych, funkcjonowania społecznego oraz rozwoju fi-zyczno-motorycznego. Im wyższy stopień upo-śledzenia, tym większe zaburzenia w zakresie wymienionych obszarów [2, 3, 5, 9, 10].

jedną z prawidłowości rozwoju fizycznego człowieka jest lateralizacja. jest to morfolo-giczne i funkcjonalne zróżnicowanie rozwoju prawej i lewej strony ciała ludzkiego. Pojęcie to używane jest najczęściej na określenie pro-cesu kształtowania się przewagi czynnościo-wej i morfologicznej jednej strony ciała nad drugą [4]. Proces lateralizacji jest związany z dominowaniem jednej z półkul mózgowych [1]. lateralizacja powstaje stopniowo i nasila się w miarę ogólnego rozwoju dziecka aż do około 12. roku życia. W wieku 6–7 lat jest już ustalona dominacja ręki [1, 7]. Zaburzenia la-teralizacji powiązane są z niezręcznością mo-toryczną, wadliwą koordynacją wzrokowo- -słuchowo-ruchową, zaburzeniami orientacji przestrzennej, mowy, powstaje wtedy problem z wykonywaniem czynności szkolnych i ucze-niem się. Dzieci o opóźnionym procesie latera-lizacji są zazwyczaj mniej sprawne ruchowo od swych silnie zlateralizowanych rówieśni-ków [1, 4, 7, 8].

Gdy lateralizacja zostaje zakończona, mó-wimy wówczas o asymetrii lub inaczej stron-ności. W kulturze fizycznej wyróżniamy trzy

rodzaje asymetrii: asymetrię morfologiczną rozumianą jako zakłócenie symetrii zewnętrz-nych kształtów ciała po obu stronach płaszczy-zny pośrodkowej; asymetrię funkcjonalną jako uprzywilejowanie ruchowe jednej kończyny na niekorzyść drugiej przy wykonywaniu co-dziennych czynności; asymetrię dynamiczną, która wyraża stopień różnicy, jaka występuje między kończynami czy narządami znajdują-cymi się po przeciwnych stronach ciała ludz-kiego, na przykład różnice siły [4].

Cel PrACY

Celem pracy jest rozpoznanie asymetrii funk-cjonalnej i dynamicznej 8–9-letnich dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną i po- równanie jej z asymetrią rówieśników w nor-mie intelektualnej. Wiadomo, że rozwój fi-zyczny osób z dysfunkcją intelektualną przebiega odmiennie i z zaburzeniami w stosunku do rówieśników pełnosprawnych intelektual-nie [2, 3, 5, 9, 10]. Przejawia się to w zakresie zlateralizowania ciała. Ważne jest ustalenie, jak duże są to różnice, aby przez odpowiednie działania nauczyciel mógł je niwelować, szczególnie w młodszym wieku szkolnym, kiedy określone zachowania ruchowe nie są jeszcze utrwalone, a rozwój centralnego ukła-du nerwowego nie jest zakończony. Celem praktycznym jest rozszerzenie wiedzy na te-mat lateralizacji u dzieci w młodszym wieku szkolnym i jej znaczenia dla prawidłowego rozwoju człowieka.


Badania przeprowadzono w 30-osobowych grupach dzieci upośledzonych (Du) i dzieci w normie intelektualnej (Dn), w wieku 8–9 lat. Dzieci z lekkim upośledzeniem umysło-wym były uczniami klas drugich i pierw-szych z dwóch szkół specjalnych oraz klasy drugiej jednej szkoły masowej na terenie Wrocławia. nie dokonano podziału na dziewczęta i chłopców, gdyż w tym wieku dymorfizm płciowy nie jest jeszcze wyraź-nie zaznaczony.

m. WIeCZoRekasymetria funkcjonalna i dynamiczna dzieci 1��ROZPRAWY NAUKOWE


Dokonano pomiarów podstawowych para-metrów morfologicznych, tj. wysokości i masy ciała. uzyskane wyniki wskazują na występo-wanie statystycznie istotnych różnic w zakre-sie masy i wysokości ciała (tab. 1).

Badania przeprowadzono, wykorzystując „Test kierunku i wielkości asymetrii ciała” opracowany przez koszczyca i Sekitę [za: 6]. Test ten dotyczy określenia kierunku i profilu asymetrii funkcjonalnej oraz wielkości asyme-trii dynamicznej. kierunek asymetrii funkcjo-nalnej stanowi procent osobników o danej stronności w zakresach: ręczności, oczności i nożności. Profile asymetrii funkcjonalnej to układy stronności w zakresie: ręka – oko – noga dla każdego badanego. Wyróżnia się trzy rodza-je profili: ustalony jednorodny, ustalony niejed-norodny, nieustalony. Profil ustalony ma miej-sce, gdy ręczność, oczność i nożność mają ten sam kierunek. Gdy kierunki są określone, ale różnią się, jest to profil ustalonyniejednorodny. Gdy przynajmniej jedna z cech: ręczność, noż-ność czy oczność ma kierunek nieokreślony, wtedy profil asymetrii funkcjonalnej jest nie-ustalony [1]. Test wielkości asymetrii składa się z 4 prób, określających wielkość asymetrii, na podstawie różnicy wyników próby wykonanej prawą i lewą ręką oraz prawą i lewą nogą, w za-kresie szybkości i siły. na podstawie różnicy wyników prawej i lewej strony ciała wyliczone zostały wielkości asymetrii dynamicznej.

Asymetria funkcjonalna badanych dzieciPorównując asymetrię funkcjonalną badanych dzieci z upośledzeniem umysłowym i dzieci w normie intelektualnej, najpierw odniesio-no się do kierunku, a następnie porównano profil asymetrii badanych grup.

Kierunek asymetriiAnalizując ręczność, można stwierdzić

zasadnicze różnice w dominacji kierunków obu grup. W grupie dzieci z lekkim upośle-dzeniem umysłowym dominujący okazał się kierunek nieokreślony (53,13%), co może świadczyć o tym, że lateralizacja w zakresie ręczności u tych dzieci nie została jeszcze ustalona. Znaczna jednak część badanych (43,75%) wykazuje ukierunkowanie prawo-stronne. u dzieci w normie intelektualnej ręczność określona jest prawostronnie (51,61%) i nie ma wśród nich osób leworęcz-nych (ryc. 1).

Analizując nożność, daje się zauważyć podobieństwo w dominacji kierunku prawo-stronnego, jednak przewaga wyraźniej wi-doczna jest u pełnosprawnych intelektualnie. W grupie dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym kierunek ten dominuje u 50% badanych, a u pełnosprawnych intelektualnie ponad 74%. Ten fakt warunkuje, że nieokre-ślony kierunek nożności dominuje wśród niepełnosprawnych intelektualnie (37,5%) (ryc. 2).

Analizując oczność, można zaobserwo-wać zdecydowaną dominację kierunku okre-ślonego prawostronnego lub lewostronnego w obu grupach badawczych. W lewostron-ności wartości procentowe obu grup badaw-czych są do siebie zbliżone (31,25% i 35,48%). jednakże w dominującym kierun-ku prawostronnym ujawnia się przewaga osób pełnosprawnych intelektualnie (51,61% do 40,63%). Istotnie więcej niepełnospraw-nych intelektualnie charakteryzowało się kierunkiem nieokreślonym (ryc. 3).

Tab. 1. Charakterystyka podstawowych parametrów morfologicznych badanych grup dzieci

Badane cechy morfologiczne DU DN Test t-Studenta

masa ciała [kg] x–

SD35,487,29

30,847,31 0,014*

Wysokość ciała [cm] x–

SD142,488,81

134,6610,58 0,002***

t* (0,05); t*** (0,001)

m. WIeCZoRekasymetria funkcjonalna i dynamiczna dzieci1�� ROZPRAWY NAUKOWE


Ryc. 1. Porównanie kierunku ręczności obu grup badawczych

Ryc. 2. Porównanie kierunku nożności obu grup badawczych

Ryc. 3. Porównanie kierunku oczności obu grup badawczych

kP – kierunek prawostronny, kl – kierunek lewostronny, kn – kierunek nieokreślony



Profil asymetrii

Porównując profile asymetrii obu grup badaw-czych, można zauważyć znaczne podobień-stwo. W obu grupach dominuje profil nieusta-lony, choć w grupie dzieci z lekkim upo- śledzeniem umysłowym profil ten stanowi aż 75%, co informuje o tym, że u trojga na czwo-ro dzieci nie wystąpiło zakończenie procesu lateralizacji funkcji ciała. Tylko 25% dzieci w tej grupie badawczej ma w pełni ustalony profil swojej asymetrii funkcjonalnej, w tym 15,63% stanowią dzieci z profilem ustalonym jednorodnym oraz 9,38% dzieci z profilem ustalonym niejednorodnym. W grupie dzieci w normie intelektualnej również dominuje profil nieustalony (53,13%), co wskazuje, że u co drugiego dziecka nie zaznaczył się do końca proces lateralizacji funkcji ciała. Profil ustalo-ny dotyczy 43,75% badanych dzieci z tej gru-py, przy czym profil ustalony jednorodny ce-chuje co czwarte dziecko, czyli wynosi on 25% badanych, a profil ustalony niejednorod-ny to 18,75% uczniów z tej grupy badawczej (ryc. 4).

Asymetria dynamiczna badanych dzieciDokonując porównań bezpośrednich wyników uzyskanych w testach sprawności motorycznej po prawej i lewej stronie ciała dzieci z dys-

funkcją intelektualną w stopniu lekkim i dzieci w normie intelektualnej, zaobserwowano, że różnice istotne statystycznie między obiema grupami występują we wszystkich badanych cechach (tab. 2).

następnie porównano wielkość asymetrii dynamicznej czterech badanych zdolności. u dzieci z dysfunkcją intelektualną istotna asymetria dynamiczna wystąpiła w sile mięśni kończyn górnych i dolnych. Wśród dzieci o prawidłowym rozwoju intelektual-nym jedynie w zakresie siły mięśni nóg nie odnotowano istotnej asymetrii dynamicznej. najwyższy jej poziom charakteryzował szyb- kość ruchów rąk. różnica w poziomie asy-metrii dynamicznej między badanymi gru-pami wystąpiła we wszystkich badanych zdolnościach (tab. 3).

PODSumOWAnIe I WnIOSkI

Przeprowadzone badania pozwoliły na zreali-zowanie celu poznawczego pracy. rozpoznano asymetrię funkcjonalną i dynamiczną 8–9-letnich dzieci z lekką niepełnosprawnością inte-lektualną. Ich wyniki porównano z wynikami rówieśników w normie intelektualnej. Oka-zało się, że dzieci niepełnosprawne intelek-tualnie nie różnią się od dzieci pełnospraw-

uj – ustalony jednorodny, un – ustalony niejednorodny, nn – nieustalony

Ryc. 4. Porównanie profilów asymetrii funkcjonalnej obu grup badawczych

m. WIeCZoRekasymetria funkcjonalna i dynamiczna dzieci1�� ROZPRAWY NAUKOWE


Tab. 2. Charakterystyka poziomu rozwoju sprawności prawej i lewej strony ciała i jej zróżnicowanie

Badana zdolność motoryczna Strona ciałaGrupa

Test t-Studenta DN DU

Szybkość ruchów rąk [s] Pl

7,538,26

18,4218,82

–9,6968***–8,6610***

Szybkość ruchów nóg [liczba] Pl

44,141,35

26,5926,28

8,8862***7,7457***

Siła mięśni rąk [m] Pl

3,713,02

2,031,78

6,0674***6,0008***

Siła mięśni nóg [m] Pl

1,261,22

0,680,77

6,5902***5,1053***

Istotność na poziomie t***(0,001)

Tab. 3. Porównanie asymetrii dynamicznej w obu grupach badawczych

Badana cechaWartości testu t-Studenta

dla grupy

DN DU

Szybkość ruchów rąk [s]

Szybkość ruchów nóg [liczba]

Siła mięśni rąk [m]

Siła mięśni nóg [m]

– 5,075*

3,626*

4,714*

1,452*

– 0,5636*

0,4134*

2,4638*

– 2,8240*

t* (0,05)

nych w zakresie profilu asymetrii funkcjonalnej oraz kierunku nożności i oczności, natomiast kierunek ręczności różnicował ba-dane grupy.

Wielkość asymetrii dynamicznej również była cechą różnicującą badane dzieci. Dzieci pełnosprawne intelektualnie charakteryzują się wyższym poziomem asymetrii szybkości kończyn górnych i dolnych oraz siły kończyn górnych. jedynie w zakresie siły mięśni koń-czyn dolnych dzieci z dysfunkcją intelektual-ną stwierdzono wyższy poziom stronnego zróżnicowania. można więc sformułować wniosek, iż poziom zlateralizowania dzieci 8–9-letnich z lekką niepełnosprawnością in-telektualną jest niższy niż ich pełnospraw-nych intelektualnie rówieśników. Autorka ma nadzieję, że praktyczny cel pracy, którym

było rozszerzenie wiedzy na temat lateraliza-cji i jej znaczenia dla prawidłowego rozwoju człowieka, został osiągnięty. nauczyciele po-winni diagnozować zlateralizowanie ciała swoich uczniów i modyfikować programy na-uczania, dostosowując je do potrzeb dzieci z zaburzeniami lateralizacji. Zagadnienie to ma szczególne znaczenie w grupach niepeł-nosprawnych intelektualnie, u których zabu-rzenia lateralizacji mogą istotnie pogłębiać istniejące, a wynikające ze specyfiki dysfunk-cji, trudności w uczeniu się.

BIBlIOGrAFIA[1]m. Bogdanowicz, leworęczność u dzieci. WSiP, Warszawa 1992. [2]W. Dykcik, Pedagogika specjal-na. uAm, Poznań 2005. [3]k. Gawlik, A. Zwierz-chowska, Wychowanie fizyczne dzieci i młodzieży



z niepełnosprawnością intelektualną. AWF, katowi-ce 2004. [4]T. koszczyc, Asymetria morfologiczna i dynamiczna oraz możliwości jej kształtowania u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studia i Mono-grafie AWF we Wrocławiu 1991, 27. [5]A. marchew-ka, Wychowanie fizyczne specjalne. AWF, kraków 2001. [6]W. Osiński, Antropomotoryka. AWF, Poznań 2003. [7]H. Spionek, Zaburzenia rozwoju a niepowo-

dzenia szkolne. PWn, Warszawa 1985. [8]m. Wie-czorek, Szybkość uczenia się złożonych czynności ruchowych a asymetria dynamiczna i funkcjonalna dzieci 10-letnich. Wych Fiz Sport, 2001, 1, 105–114. [9] m. Wiśniewska, Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Impuls, kraków 2008. [10]j. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Impuls, kraków 2005.

Bartosz Bolach, Juliusz migasiewicz, Zdzisław PaligaAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

wpływ aktywNości Ruchowej Na RÓwNowagĘ StatyczNĄ i dyNamiczNĄ

u NiedoSłySzĄcych w StopNiu głĘBokim dzieci w wieku gimNazjalNym

aBStRaCt

Infl uence of psychical activity on static and dynamic balance in schoolchildren with hearing impairment

the objective of this work was the examination of the impact of the after-school physi-cal activity on the sense of static and dynamic balances among hardly hearing children – profound level (81 dB) compared to well-hearing children. the inquiry was conducted on the group of 34 hardly hearing children from 12 to 16 years old from the ośrodek Szkolno--Wychowawczy dla dzieci Głuchoniemych, dworska Street 8, Wrocław. the control group consisted of 50 well-hearing students at the age from 12 to 16 from the secondary school in the Zespół Szkół ogólnokształcących im. św. Pawła z tarsu, Piotra Skargi Street, Wrocław.Static and dynamic balances were examined “Flaming” exercise from the “euRoFIt” test was used for the static balance examination, that is standing on a pole on one leg having the other one bent in the knee. the balancemeter was used for the dynamic balance examina-tion.the conducted examination proved that children with hearing impairment (profound level) had unsettled dynamic and static balances and the physical activity had positive impact on the static and dynamic balances of the deaf-mute children.the fi ndings ascertained that deaf-mute girls less often took part in the after-school physi-cal activities compared to the well hearing girls. on the other hand, hardly hearing boys par-ticipated in the after-school forms of physical activity in the similar way as the well hearing boys, which indicated that the level of participation in this kind of activities did not depend on their skills and dysfunctions.key words: static and dynamic balances, children with hearing impairment, physical activity


WPrOWADZenIe

W życiu człowieka wzrok i słuch odgrywają bardzo ważną rolę. Zaliczane są one do zmy-słów wyższych. W razie braku jednego z nich, świat otaczający człowieka „kurczy się”, co utrudnia orientację w środowisku. Sprawność narządu słuchu jest ważna w każdym wieku, gdyż słuch dostarcza informacji o zmianach, ja-kie zachodzą w otoczeniu, i dzięki niemu do-znajemy wrażeń dźwiękowych. Zmysł słuchu daje nam możliwość analizowania dźwięków, lokalizowania ich źródeł w przestrzeni oraz wy-

odrębnienia pożądanych dźwięków. u dziecka dodatkowo warunkuje prawidłowy rozwój gło-su i mowy, opanowanie odpowiednich form ję-zyka oraz decyduje o ogólnym rozwoju [2, 7].

Cel PrACY

Celem pracy było zbadanie wpływu aktyw-ności ruchowej na równowagę statyczną i dynamiczną u dzieci niedosłyszących w sto-pniu głębokim w porównaniu z dziećmi sły-szącymi.

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących 1�1ROZPRAWY NAUKOWE


HIPOTeZA BADAWCZA

Aktywność ruchowa ma większy wpływ na poprawę równowagi statycznej i dynamicz-nej u dzieci niedosłyszących w stopniu głę-bokim niż u słyszących rówieśników.Pytania badawcze:

1. Czy równowaga statyczna i dynamiczna jest gorsza u dzieci niedosłyszących w stopniu głębokim w porównaniu z dziećmi słyszącymi?

2. Czy równowaga statyczna i dynamiczna jest gorsza u dziewcząt niedosłyszących w stop-niu głębokim niż u dziewcząt słyszących?

3. Czy równowaga statyczna i dynamiczna jest gorsza u chłopców niedosłyszących w stopniu głębokim niż u słyszących?

4. Czy zwiększona pozaszkolna aktywność ruchowa poprawia równowagę statycz-ną i dynamiczną?


Badaniom poddano 34 uczniów niedosłyszą-cych w stopniu głębokim z pierwszych, drugich i trzecich klas gimnazjalnych z Ośrodka Szkol-no-Wychowawczego dla Dzieci Głuchych we Wrocławiu, w tym 13 dziewcząt w wieku od 12 do 16 lat (przy średniej wieku 14,8 roku) i 21 chłopców w wieku od 12 do 16 lat (przy śred-niej wieku 15,1 roku).

Przebadano również grupę kontrolną, tj. uczniów słyszących z gimnazjum przy Ze-spole Szkół Ogólnokształcących im. św. Pa-wła z Tarsu we Wrocławiu. Badaniem objęto 50 uczniów, w tym 20 dziewcząt w wieku od 12 do 16 lat (przy średniej wieku 13,5 roku) i 30 chłopców w wieku od 12 do 16 lat (przy średniej wieku 15,5 roku). Badania odbyły się w październiku 2008 r. podczas zajęć wy-chowania fizycznego w salach gimnastycz-nych.

U wszystkich przebadanych uczniów niedo-słyszących występował niedosłuch w stopniu głębokim, tj. średnio 81 dB (głuchota wieku dziecięcego). u znacznej części dzieci upośle-dzenie narządu słuchu było dziedziczne.

Wykonane badania oceniały równowagę statyczną i dynamiczną.

Do badań równowagi statycznej zastoso-wano próby „flaminga”, testu „eurofit”, tj. utrzymania równowagi w staniu na jednej koń-czynie dolnej, na belce o wymiarach: długość 50 cm, wysokość 4 cm, szerokość 3 cm, a dwie podpórki zapewniające stabilność miały wy-miary: długość 15 cm, szerokość 2 cm [8].

Badany uczeń stawał jedną stopą na belce wzdłuż jej osi podłużnej. kończynę dolną zgiętą w kolanie chwytał ręką za stopę, przyj-mując postawę przypominającą flaminga. W celu przyjęcia właściwej pozycji badany chwytał się ramienia badającego jedną ręką. Czas mierzony był stoperem od momentu puszczenia ręki badającego do momentu kon-taktu z podłożem kończyny dolnej zgiętej lub dotknięcia podłoża jakąś częścią ciała.

Określając równowagę statyczną, brano pod uwagę najdłuższy czas ustania przy trzech pró-bach mierzonych w sekundach. W analizie staty-stycznej wykorzystano średnią z tych pomiarów.

Do badania równowagi dynamicznej wy-korzystano balansometr (balance master), przyrząd opatentowany w uSA i japonii. jego nośność wynosiła w granicach 250 kg i była wystarczająca do przeprowadzenia prób diag-nozujących równowagę dynamiczną. Balanso-metr zbudowany był z deski o wymiarach 745 × 250 × 25 mm, która została na trwałe przy-twierdzona do podstawy w kształcie walca o średnicy 168 mm. Przyrząd był lekki i łatwy w obsłudze. utrzymanie równowagi na tym przyrządzie polegało na tym, że badany stał obydwiema stopami (bez obuwia) na końcach deski i starał się utrzymać przyrząd w pozycji równoważnej, nie dotykając bocznymi częś-ciami deski do podłoża.

Przyrząd ustawiony był na twardym podło-żu tak, aby badany sam mógł „wystartować” do próby poprzez oderwanie ręki od punktu podparcia, np. od ściany. Badany wchodził na przyrząd boso, stawiając stopy na przeciwle-głych stronach balansometru w równej odle-głości od jego środka i przytrzymywał się ścia-ny, przyjmując pozycję równoważną. W chwili gdy badany uczeń oderwał ręce od ściany, mierzono czas stoperem. W czasie wykonywa-nia próby badany mógł sobie pomagać obniża-

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących1�2 ROZPRAWY NAUKOWE


niem lub podnoszeniem środka ciężkości albo wykonując ruchy dynamiczne kończynami górnymi. Podczas próby nie mógł dotykać ściany żadną częścią ciała.

Próba była zakończona wówczas, gdy de-ska dotknęła podłoża. Próbę powtarzano trzy-krotnie, a wynik podawany był w sekundach z dokładnością do 1 sekundy. Określając rów-

nowagę dynamiczną, brano pod uwagę średnią wartość z trzech prób.

W celu sprawdzenia wpływu aktywności fi-zycznej na równowagę statyczną i dynamiczną przeprowadzono ankietę (kwestionariusz) u wszystkich przebadanych uczniów. Ankieta za-wierała 7 pytań dotyczących aktywności fizycz-nej i została przygotowana przez Bolacha [1].

Ankieta (kwestionariusz)Dane osobowe:

Inicjały …………… Płeć ………… Wiek …………Wysokość ciała [cm] …………… masa ciała [kg] ………..rodzaj schorzenia narządu słuchu ……………………………………………………………

Aktywność ruchowa:1. Czy uczęszczasz na lekcje wychowania fizycznego? a) Tak [ ] – ile razy w tygodniu? ....................... b) Nie [ ]

2. Z jakiego powodu bierzesz udział w lekcjach wychowania fizycznego? a) Czuję potrzebę bycia aktywnym fizycznie [ ] b) Pomaga mi to w życiu codziennym [ ] c) Czuję się bezpieczniejszy [ ] d) Staję się pewniejszy siebie [ ] e) Bo muszę [ ]

3. Czy bierzesz udział w rekreacji? a) Tak [ ] b) Nie [ ]

4. Czy uprawiasz rekreację lub sportowo jakąś dyscyplinę? a) Tak [ ] jaką? ............................................ b) Nie [ ]

5. Czy uczęszczasz na pozalekcyjne zorganizowane zajęcia ruchowe? a) Tak [ ] jakie? ............................................. b) Nie [ ]

6. Czy bierzesz udział w pozalekcyjnych niezorganizowanych zajęciach ruchowych? a) Tak [ ] b) Nie [ ]

7. jak oceniasz swoją sprawność fizyczną? a) Bardzo dobrze [ ] b) Dobrze [ ] c) Dostatecznie [ ] d) Źle [ ] e) Nie oceniam [ ]

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących 1�3ROZPRAWY NAUKOWE


Do analizy statystycznej wyników badań zastosowano [6]:

– test Shapiro-Wilka dla weryfikacji nor-malności rozkładu,

– nieparametryczny test manna-Whitneya dla porównania średnich czasów utrzy-mania równowagi dynamicznej i sta-tycznej,

– nieparametryczny test χ2 do analizy za-leżności stopnia aktywności.

WYnIkI

Analiza równowagi statycznej badanych uczniów

W równowadze statycznej dzieci słyszące wy-kazywały się lepszym, średnio, poczuciem równowagi. jednak cecha ta u dziewcząt sły-szących była wyjątkowo silnie zróżnicowana (wartości odchyleń standardowych porówny-walne były z wartością średnią) i dlatego, mimo wyraźnie dłuższego średniego czasu utrzymywania równowagi przez te dziewczę-ta, nie można było tej przewagi uznać za staty-stycznie istotną. Chłopcy pełnosprawni rów-nież dłużej średnio utrzymywali równowagę

statyczną i ze względu na mniejsze zróżnico-wanie indywidualne ich przewaga nad chłop-cami głuchoniemymi w przypadku stania na kończynie dolnej mogła być uznana za staty-stycznie istotną.

Podstawowe charakterystyki statystyczne wyników testu równowagi statycznej w po-równywanych grupach z uwzględnieniem płci przedstawiono w tab. 1.

Istotność zróżnicowania wyników testu równowagi statycznej między uczniami głu-choniemymi i słyszącymi w grupach płcio-wych przedstawiono w tab. 2.

Analizując tab. 3, można zauważyć, że pomiar równowagi statycznej był statystycz-nie wysoce istotnie wyższy (p < 0,01) w gru-pie dzieci słyszących jedynie w przypadku stania na kończynie dolnej prawej. Przy sta-niu na kończynie dolnej lewej średni czas utrzymywania równowagi też był wyraźnie lepszy w grupie dzieci pełnosprawnych. niemniej zaobserwowana różnica nie mo-gła być uznana za statystycznie istotną (p > 0,05), co wiązało się głównie ze znacz-nym zróżnicowaniem czasów w grupie ucz-niów słyszących.

Tab. 1. Równowaga statyczna z uwzględnieniem płci uczniów

kończyna dolna PłećDzieci głuchonieme Dzieci pełnosprawne

x– SD x– SD

Prawa dziewczętachłopcy

5,774,09

3,972,29

9,305,77

8,202,80

lewa dziewczętachłopcy

5,944,62

3,622,65

11,514,95

10,791,61

Tab. 2. Istotność wyników równowagi statycznej

kończyna dolna PłećTest

U z p

Prawa DziewczętaChłopcy

92,0177,0

1,092,36

0,2760,018

lewa DziewczętaChłopcy

86,0229,0

1,321,31

0,1860,189

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących1�4 ROZPRAWY NAUKOWE


Analiza równowagi dynamicznej badanych uczniów

Pomiar równowagi dynamicznej wykonano trzy-krotnie ze względu na trudność próby.

równowaga dynamiczna dziewcząt sły-szących była wyraźnie i statystycznie wysoce istotnie (p < 0,01) średnio lepsza niż dziewcząt niesłyszących. natomiast u chłopców równo-waga dynamiczna słyszących w mniejszym stopniu średnio przeważała równowagę dyna-miczną chłopców głuchoniemych i zaobser-wowana różnica nie mogła być uznana za sta-tystycznie istotną (p > 0,05).

Podstawowe charakterystyki statystyczne wyników testu równowagi dynamicznej w po-równywanych grupach uczniów z uwzględnie-niem płci przedstawiono w tab. 4.

Istotność zróżnicowania wyników testu równowagi dynamicznej między dziećmi głu-choniemymi i pełnosprawnymi w grupach płciowych przedstawiono w tab. 5.

Analiza aktywności ruchowej na podstawie przeprowadzonej ankiety

Indywidualną ocenę stopnia pozaszkolnej aktywności ruchowej określić można na podsta-wie odpowiedzi na pytania 3–6 ankiety. jednak pytanie 3 okazało się niezbyt fortunne, bo cza-sami niezrozumiałe dla odpowiadających (np. jakiś uczeń odpowiadał, że nie brał udziału w rekreacji, ale deklarował uprawianie jakiegoś sportu). Dlatego ocenę stopnia aktywności każ-dego badanego dziecka określano na podstawie odpowiedzi na pytania 4–6. Odpowiedzi TAk przypisywano wartość 1, a odpowiedzi nIe – 0. następnie sumowano odpowiedzi z tych trzech pytań i tę sumę traktowano jako ocenę stopnia aktywności ruchowej. Zatem ocena taka wahała się w granicach od 0 (brak aktywności) do 3 (aktywność maksymalna).

W porównaniu płci dziewczęta głuchonie-me wyraźnie mniej chętnie uczestniczyły w pozaszkolnych formach aktywności rucho-

Tab. 3. Równowaga statyczna (prawa i lewa kończyna dolna) u badanych uczniów

kończyna dolnaDzieci głuchonieme

(N = 33)Dzieci pełnosprawne

(N = 48) Test manna-Whitneya

x– SD x– SD U z p

Prawa 4,70 3,06 7,24 5,90 518,5 2,63 0,009

lewa 5,10 3,05 7,68 7,70 621,5 1,64 0,101

Tab. 4. Równowaga dynamiczna z uwzględnieniem płci w badanych grupach uczniów

PłećDzieci głuchonieme Dzieci pełnosprawne

x– SD x– SD

Dziewczęta 1,95 0,76 3,50 0,98

Chłopcy 3,05 1,87 3,12 0,85

Tab. 5. Istotność zróżnicowania wyników równowagi dynamicznej w badanych grupach uczniów

kończyna dolna PłećTest manna-Whitneya

U z p

Prawa dziewczęta 30,5 3,67 0,0002

lewa chłopcy 229,0 1,31 0,1891

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących 1��ROZPRAWY NAUKOWE


wej niż chłopcy głuchoniemi. różnica płciowa w tej grupie dzieci była na granicy istotności sta-tystycznej (poziom istotności p = 0,06 nieznacz-nie przekraczał wartość krytyczną 0,05), co przedstawiono w tab. 6.

u dzieci słyszących nie odnotowano istot-nej statystycznie różnicy w stopniu pozaszkol-nej aktywności ruchowej między chłopcami i dziewczętami. Stopień takiej aktywności nie zależał od płci słyszących dzieci, co przedsta-wiono w tab. 7.

Dalsza analiza porównania grup wykazała, że dziewczęta głuchonieme zdecydowanie rza-dziej uczestniczyły w pozaszkolnych zajęciach ruchowych w porównaniu z dziewczętami peł-nosprawnymi. różnica pomiędzy tymi dwie-

ma grupami dziewcząt była statystycznie wy-soce istotna (p < 0,01), co przedstawiono w tab. 8.

Natomiast uczestnictwo w pozaszkolnych formach aktywności ruchowej chłopców było podobne wśród chłopców głuchoniemych i słyszących, co wskazywało na to, że stopień uczestnictwa w takich zajęciach nie zależał od występowania dysfunkcji. Zostało to przedsta-wione w tab. 9.

Analizując związek poczucia równowagi z pozaszkolną aktywnością ruchową, można zauważyć, że wyniki potwierdzały hipotezę w odniesieniu do równowagi dynamicznej. jed-nak poprawa poczucia tej równowagi w wyniku większej pozaszkolnej aktywności ruchowej

Tab. 6. Aktywność ruchowa pozaszkolna badanych dzieci głuchoniemych

Stopień pozaszkolnej aktywności ruchowej

Odsetki [%] Test χ2

dziewczynki chłopcy χ 2 p

0 (brak)1 (niski)2 (średni)3 (wysoki)

62158

15

19142938

7,222 0,065

Tab. 7. Analiza aktywności ruchowej pozaszkolnej badanych dzieci słyszących


Odsetki Test χ2

dziewczęta chłopcy χ 2 p


10255015

14362525

3,219 0,359

Tab. 8. Porównanie aktywności ruchowej w badanych grupach dziewcząt


Odsetki Test χ2

głuchonieme pełnosprawne χ 2 p


62158

15

10255015

11,481 0,009

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących1�� ROZPRAWY NAUKOWE


mogła być uznana za statystycznie istotną tylko w przypadku dziewcząt głuchoniemych, co obrazuje ryc. 1.

W pozostałych przypadkach (chłopcy głu-choniemi oraz chłopcy słyszący) średni czas utrzymywania równowagi dynamicznej był dłuż-szy u uczniów o zwiększonym stopniu poza-szkolnej aktywności ruchowej, ale ten wzrost nie był statystycznie istotny, co widać na ryc. 2.

Tab. 9. Porównanie aktywności ruchowej w badanych grupach chłopców


Odsetki Test χ2

głuchoniemi pełnosprawni χ 2 p


19142938

14362525

2,974 0,396

Ryc. 1. Średnie wyniki testu równowagi dynamicznej dziewcząt w wyodrębnionych podgrupach o różnym stopniu pozaszkolnej aktywności ruchowej

Ryc. 2. Średnie wyniki testu równowagi dynamicznej chłopców w wyodrębnionych podgrupach o różnym stopniu pozaszkolnej aktywności ruchowej

W przypadku równowagi statycznej wyniki dzieci głuchoniemych potwierdzały sformuło-waną hipotezę, ale jedynie u dziewcząt (i to tylko przy staniu na kończynie dolnej prawej) można było mówić o statystycznie istotnym wpływie pozaszkolnej aktywności ruchowej na poczucie równowagi (ryc. 3).

u uczniów słyszących obraz wyników był niejasny. Wydaje się, że u dzieci tych wzmożo-



na pozaszkolna aktywność ruchowa w nie-wielkim stopniu wpływała na poczucie równo-wagi statycznej, co przedstawiono na ryc. 4.

Aktywność ruchowa niewątpliwie wpły-wała korzystnie na poczucie równowagi za-równo dynamicznej, jak i statycznej.

DYSkuSjA

równowaga odgrywa istotną rolę w wycho-waniu fizycznym i sporcie. W procesie utrzy-mania równowagi uczestniczą zarówno układ kostno-mięśniowy, jak i nerwowy, które stale kontrolują położenie ciała w stosunku do po-zycji równoważnej i wytwarzają bodźce ner-wowe. Postawa ciała wpływa na prawidłowe funkcjonowanie narządu ruchu, na pracę na-

Ryc.4. Średnie wyniki testu równowagi statycznej chłopców w wyodrębnionych podgrupach o różnym stopniu pozaszkolnej aktywności ruchowej

rządów wewnętrznych oraz decyduje o do-brym samopoczuciu. regulacja równowagi jest procesem dynamicznym i odbywa się od-ruchowo [5].

narząd słuchu uczestniczy w procesach koordynacji pracy mięśni posturalnych i spraw- ności reakcji równoważnych. u dzieci głucho-niemych uszkodzenie ślimaka połączone z uszkodzeniem przedsionkowym powoduje zaburzenie równowagi [2, 4].

upośledzony słuch wpływa na opóźnienie rozwoju fizycznego i umysłowego. u dzieci głu-choniemych występuje gorsza sprawność fizycz-na ogólna w porównaniu z dziećmi słyszącymi. u tych dzieci częściej niż u słyszących występuje zaburzenie koordynacji ruchowej i pogorszenie sprawności reakcji równoważnej [2].

Ryc. 3. Średnie wyniki testu równowagi statycznej dziewcząt w wyodrębnionych podgrupach o różnym stopniu pozaszkolnej aktywności ruchowej

B. BolaCh, J. mIGaSIeWICZ, Z. PalIGaaktywność ruchowa a równowaga u dzieci niedosłyszących1�� ROZPRAWY NAUKOWE


W literaturze przedmiotu zagadnienie ak-tywności fizycznej i jej wpływu na równowagę statyczną i dynamiczną u dzieci głuchoniemych nie było podejmowane zbyt często. ukazują się liczne publikacje na temat równowagi, jednak rzadko dotyczą one dzieci głuchoniemych.

Dzimira-Pyzio i wsp. [5] przeprowadzili ba-dania oceniające równowagę ciała u dzieci nie-dosłyszących w wieku 11–13 lat. Porównali oni 30 dziewcząt niesłyszących ze 40 słyszącymi. Wyniki badań wykazały, że dzieci niesłyszące miały znacznie bardziej zaburzoną równowagę statyczną i dynamiczną niż słyszące.

równowagę ciała w pozycji stojącej osób niesłyszących badali również Skolimowski i Sipko [10]. Stwierdzili oni, że upośledzenie narządu słuchu miało statystyczny wpływ na niewłaściwe funkcjonowanie układu równo-wagi ciała i pogorszenie sprawności reakcji równoważnych.

Cechami rozwoju fizycznego dzieci i mło-dzieży z dysfunkcją narządu słuchu zajmował się Dąbrowski [2], badając dzieci w wieku od 8 do 18 lat. Stwierdził on, że różnice w rozwo-ju fizycznym dzieci z dysfunkcjami narządu słuchu występowały u chłopców i dziewcząt w wysokości ciała, natomiast nie stwierdzono ich w badaniach masy ciała.

Dudek i Szczygieł [4] przeprowadzili ba-dania dotyczące poprawienia zaburzeń statyki ciała u dzieci niesłyszących w wieku 11–15 lat. Po wprowadzeniu specjalistycznego zesta-wu ćwiczeń przeciwdziałających zaburzeniom statyki doszli oni do wniosku, że metody tera-peutyczne wpływały pozytywnie na poprawę stabilności i usprawnianie procesu równowagi. Podobne wyniki otrzymali w swych badaniach Piestrak i Sobera [9]. Stwierdzili oni, że wyko-nanie specjalnie dobranego zestawu ćwiczeń gimnastycznych z obrotami wpływało na po-prawę stabilności w pozycji stojącej.

Dąbrowski i Bergier [3] przeprowadzili ba-dania dotyczące barier i czynników warunku-jących aktywność ruchową dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu słuchu z terenów wschodniej Polski. Stwierdzili oni, że aktyw-ność fizyczna wpływała pozytywnie na kondy-cję fizyczną, nastrój, a także na psychikę.

Przedstawione powyżej badania wskazy-wały, że dzieci niesłyszące od wczesnego dzie-ciństwa miały osłabioną umiejętność utrzyma-nia równowagi, a także, że rozwój fizyczny dzieci głuchych był słabszy niż rówieśników słyszących. Powyższe badania potwierdziły również to, że odpowiednie ćwiczenia wpły-wały na poprawę równowagi u dzieci głucho-niemych.

Przeprowadzone badania u dzieci niedo-słyszących w stopniu głębokim dowiodły, że dzieci te miały zaburzoną równowagę statycz-ną i dynamiczną, co też potwierdziły badania innych autorów. Dowiodły one również, że ak-tywność ruchowa wpływała pozytywnie na równowagę statyczną i dynamiczną u dzieci głuchoniemych. Do podobnych wniosków do-szli Piestrak i Sobera [9] oraz Dudek i Szczy-gieł [4], którzy udowodnili, że wykonanie spe-cjalnie dobranego zestawu ćwiczeń gimnastycznych wpływało na poprawę stabilności w pozycji stojącej oraz że zastosowane meto-dy terapeutyczne wpływały pozytywnie na po-prawę stabilności i usprawnianie procesu rów-nowagi.

Zaobserwowana różnica średnich czasów utrzymywania równowagi dynamicznej była statystycznie wysoce istotna. natomiast średni wynik równowagi statycznej był statystycznie wysoce istotnie lepszy w grupie dzieci słyszą-cych jedynie w przypadku stania na kończynie dolnej prawej.

W przeprowadzonej ankiecie (kwestiona-riuszu) uczniowie niedosłyszący deklarowali, że uczęszczali na pozaszkolne zorganizowane zajęcia ruchowe.

Większy odsetek dotyczył chłopców nie-dosłyszących. Bardzo dobrze oceniało swoją sprawność fizyczną znacznie więcej chłopców głuchoniemych niż dziewcząt. Generalnie dziewczęta głuchonieme były bardziej ostroż-ne w ocenianiu swojej sprawności.

Poprawa poczucia równowagi dynamicz-nej w wyniku większej pozaszkolnej aktywno-ści ruchowej mogła być uznana za statystycz-nie istotną tylko w przypadku dziewcząt głuchoniemych. W pozostałych przypadkach wzrost ten nie był statystycznie istotny. Doty-



czy to również równowagi statycznej, która była istotna statystycznie w odniesieniu do dziewcząt głuchoniemych, natomiast u chłop-ców wzrost ten nie był statystycznie istotny. Wynika z tego, że stopień uczestnictwa w po-zaszkolnych zajęciach ruchowych nie zależał od występowania dysfunkcji.

Przedstawione przykłady z piśmiennictwa potwierdziły, że dzieci głuchonieme miały za-burzoną równowagę statyczną i dynamiczną oraz że wzmożona aktywność fizyczna wpły-wała pozytywnie na równowagę u tych dzieci. Brak statystycznej istotności w niektórych za-obserwowanych przypadkach można było tłu-maczyć zarówno małą liczebnością grupy ba-danych osób, jak i znacznym zróżnicowaniem wyników indywidualnych. należy wziąć pod uwagę fakt, że w czasie prowadzenia badań dzieci głuchonieme miały prowadzone inten-sywne ćwiczenia na poprawę równowagi, co mogło wpłynąć na nieznaczne zaburzenie wy-ników badań.

WnIOSkI

1. Dzieci głuchonieme wykazywały się gor-szym poczuciem równowagi statycznej. Statystycznie istotne okazały się różnice przy staniu na kończynie dolnej prawej.

2. Statystycznie nieistotna okazała się róż-nica pomiędzy średnimi czasami utrzy-mania równowagi przy staniu na koń-czynie dolnej lewej.

3. Średni wynik próby dynamicznej u dziew- cząt głuchoniemych był statystycznie wysoce istotnie gorszy niż u dziewcząt słyszących, natomiast u chłopców głu-choniemych zaobserwowane różnice nie były statystycznie istotne.

4. Zwiększona pozaszkolna aktywność ru-chowa wpływała pozytywnie na poczu-cie równowagi statystycznej i dyna-

micznej u dzieci głuchoniemych. Sta- tystycznie ostotne okazały się różnice uczestnictwa w pozaszkolnej aktywno-ści fizycznej pomiędzy dziećmi słyszą-cymi a głuchoniemymi.

5. Wzrost równowagi statycznej i dyna-micznej w wyniku zwiększonej poza-szkolnej aktywności ruchowej okazał się statystycznie istotny u dziewcząt głuchoniemych, natomiast u chłopców głuchoniemych wzrost ten nie był staty-stycznie istotny.

BIBlIOGrAFIA[1] B. Bolach, Wpływ aktywności fizycznej na sprawność fizyczną wszechstronną oraz poprawę cia-ła młodzieży niedowidzącej w wybranych krajach europy Środkowej. AWF, Wrocław 2007 (rozprawa doktorska). [2]D. Dąbrowski, Cechy rozwoju fizycz-nego dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu słu-chu. Wych Fiz Zdrow, 2009, 2, 13–21. [3] D. Dą-browski, j. Bergier, Bariery i czynniki warunkujące aktywność ruchową dzieci i młodzieży z dysfunkcja-mi narządu słuchu z terenów wschodniej Polski. [W:] j. migasiewicz, e. Bolach (red.), Aktywność rucho-wa osób niepełnosprawnych. Typoscript, Wrocław 2008, 3, 257–263. [4]j. Dudek, A. Szczygieł, Popra-wienie zaburzeń statyki ciała u dzieci niesłyszących w wieku 11–15. Postępy Rehabilitacji, 1999, 13, 4, 137–145. [5]j. Dzimira-Pyzio, e. Demczuk-Włodar-czyk, e. Bieć, Ocena równowagi ciała u dzieci nie-słyszących w wieku 11–13 lat. Fizjoterapia, 2007, 15, 1, 40–43. [6]G.A. Ferguson, Y. Takane, Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. PWn, War-szawa 1997. [7]m. Góralówna, A. romański, Dzie-cko niedosłyszące w rodzinie. PZWl, Warszawa 1996. [8] H. Grabowski, j. Szopa, europejski test sprawności fizycznej „eurofit”. AWF, kraków 1991. [9]P. Piestrak, m. Sobera, Wpływ ćwiczeń obroto-wych na stabilność pozycji stojącej u dzieci głucho-niemych. „rozprawy naukowe AWF we Wrocławiu” 2007, 25, 71–75. [10] T. Skolimowski, T. Sipko, równowaga ciała w pozycji stojącej osób niesłyszą-cych. Fizjoterapia, 1998, 6, 1–2, 40–47.

Izabela Rutkowska, Bartosz molik, Beata kucharczykAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W WARSZAWIE

poRÓwNaNie Budowy ciała i SpRawNości FizyczNej uczNiÓw NieSłySzĄcych i pełNoSpRawNych

w wieku 13–1� lat*

aBStRaCt

the comparison of the body build and physical fi tness of deaf and able-bodied persons aged 13–17

Children who are hearing impaired (that is those who are deaf or with hearing impairments) and have no other disabilities are born with the same physical potential as their hearing peers, but for a variety reasons often lack opportunities to reach their potential. the pur-pose of the study was to compare the physical fi tness (conditional and co-ordination of motor abilities) and basic anthropometric characteristics of deaf children and able-bodied ones aged 13–17. a group of 25 deaf girls, 26 deaf boys and 59 hearing persons participated in this study. the appraisal of physical fi tness (a conditional component) was carried out basing on a test battery of Physical Fitness testing of the disabled Project uNIQue. the ap-praisal of co-ordination of motor abilities was carried out basing on Starosta`s Global motor Coordination test, Flaming test. the development of the body height and mass in deaf and able-bodied children was similar, but the girls with hearing impairments had a higher per-centage of body fat than their hearing peers. the deaf person achieved signifi cantly lower level of the co-ordination of motor abilities than the able-bodied school child. the results of conditional components of the deaf and able-bodied girls were similar, but the deaf boys achieved signifi cantly lower results than the control-group.key words: deaf person, body build, physical fi tness


WPrOWADZenIe

Dysfunkcja narządu słuchu (DnS) może być, ale nie musi, przyczyną ograniczeń w rozwoju somatycznym, motorycznym, a czasami nega-tywnych skutków w sferze psychicznej i spo-łecznej [8, 9]. Ograniczenie bądź utrata funkcji jednego z najważniejszych zmysłów człowieka powoduje zaburzenia procesów poznawczych, gdyż żaden inny nie może go w pełni zastąpić lub zrekompensować. O ile u osób z lekkim bądź umiarkowanym niedosłuchem można sko-rygować zaburzone funkcje za pomocą apara-tów słuchowych, o tyle u osób głuchych należy wykształcić inne mechanizmy kompensacyjne [7, 9]. W przypadku dzieci, u których występują zaburzenia stymulacji środowiskowej, spowo-

dowane dysfunkcją narządu słuchu, rozwój może przebiegać w sposób specyficzny, od-mienny od ogólnie przyjętych norm dla dzieci pełnosprawnych [8, 15]. Badania nad pozio-mem rozwoju fizycznego dzieci głuchych pro-wadziło wielu autorów, a wnioski przez nich formułowane nie zawsze były jednoznaczne.

ellis i wsp. [4] oceniali sprawność fizyczną ukierunkowaną na zdrowie za pomocą serii te-stów Fitnessgram oraz próbowali ustalić wpływ płci i wieku na poziom H-rF (Health-related Fitness) u 151 głuchych dzieci w wieku 6–11 lat. Okazało się, że badani byli sprawni fizycz-nie, a średnia liczby testów, w której badani osiągnęli wyniki w tzw. strefie zdrowia (Healthy Fitness Zone – HFZ) to 4,91 na 6 testów. Osiąg-

* Praca powstała na podstawie badań finansowanych przez mniSW (DS-127).

I. RutkoWSka, B. molIk, B. kuChaRCZykBudowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży 201ROZPRAWY NAUKOWE


nięcia osób niesłyszących były zgodne z zalece-niami Instytutu Coopera, według których wyni-ki 4 z 6 testów powinny znajdować się w HFZ, by uznać osobę za sprawną (wśród tych testów muszą być: bieg długodystansowy – ocena wy-trzymałości krążeniowo-oddechowej oraz za-wartość tkanki tłuszczowej) [1]. W najmłodszej grupie (6–7 lat) 61,9% chłopców oraz 72,2% dziewcząt spełniało te kryteria. Ponadto stwier-dzono istotny wpływ wieku na wyniki w pró-bach sprawności fizycznej – im dzieci były star-sze, tym mniej osiągniętych przez nie rezultatów znajdowało się w strefie zdrowia. Autorzy tłu-maczyli te wyniki obniżeniem u starszych dzie-ci poziomu aktywności fizycznej i tak ograni-czonej w porównaniu z pełnosprawnymi ró- wieśnikami na skutek niepełnosprawności [4].

Według Sherrill [9] możliwości funkcjonal-ne osób z DnS w dużym stopniu zależą od zdolności i sposobu komunikowania się z oto-czeniem. Im bardziej jest on zbliżony do sposo-bu porozumiewania się osób pełnosprawnych, tym większa możliwość integracji osób głu-chych i niedosłyszących ze społeczeństwem. efektem integracji może być m.in. udział tej grupy osób niepełnosprawnych w różnych for-mach aktywności fizycznej, co może istotnie wpływać na poprawę ich kondycji fizycznej [3, 9]. longmuir i Bar-Or [6] porównywali aktyw-ność fizyczną (codzienna, szkolna, w czasie wolnym) dzieci z DnS oraz pełnosprawnych za pomocą kwestionariusza. na podstawie wyni-ków badań stwierdzono, że ponad 50% uczniów niesłyszących prowadzi „aktywny tryb życia”, mniej niż 20% – „siedzący tryb życia”, odpo-wiednio u osób pełnosprawnych 70% i 10%.

Wyniki badań wskazują, że często ograni-czenia w komunikacji z nauczycielem (instruk-torem) oraz z innymi uczestnikami wybranych form aktywności fizycznej (wychowanie fizycz-

ne, rekreacja, sport) są główną barierą w inte-gracji z osobami pełnosprawnymi [5, 6]. Nie-którzy autorzy podkreślają, że ograniczenia w zakresie sprawności fizycznej, umiejętności ruchowych wynikają w większym stopniu z braku doświadczeń ruchowych, odpowied-nich instrukcji, nieodpowiedniego kierowania rozwojem motorycznym niż na skutek dysfunk-cji narządu słuchu [8, 9, 13].

Celem pracy było porównanie budowy so-matycznej i sprawności fizycznej osób niesły-szących i pełnosprawnych w wieku 13–17 lat.


W badaniach uczestniczyło 25 dziewcząt i 26 chłopców w wieku 13–17 lat, uczniów Gimna-zjum Instytutu Głuchoniemych w Warszawie. Wszystkie badane osoby były niesłyszące od urodzenia lub utraciły słuch we wczesnym okresie życia, jeszcze przed opanowaniem mowy (stopień uszkodzenia był znaczny lub głęboki, powyżej 70 dB). uczniowie wykazy-wali normę intelektualną, a poza dysfunkcją narządu słuchu nie mieli innych schorzeń i dysfunkcji. na co dzień, a także w czasie ba-dań posługiwali się aparatami słuchowymi. Grupę kontrolną stanowiło 59 pełnosprawnych osób w wieku 13–17 lat, uczniów Gimnazjum nr 9 w lublinie (tab. 1).

Oceny podstawowych cech somatycznych dokonano na podstawie pomiaru wysokości cia-ła, masy ciała, zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, wyliczono również wskaźnik smukłości. Do oceny sprawności fizycznej zasto-sowano testy Physical Fitness Testing of the Disabled Project unique (zdolności kondycyjne) [10]. Przeprowadzono następujące próby: ści-skanie dynamometru, siady z leżenia tyłem

Tab. 1. Charakterystyka badanych osób

Osoby niesłyszące Osoby pełnosprawne

N Wiek [lata] N Wiek [lata]

DziewczętaChłopcy

2526

15,53 ± 0,7414,69 ± 1,08

3128

15 ± 0,8314,57 ± 0,51

I. RutkoWSka, B. molIk, B. kuChaRCZykBudowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży202 ROZPRAWY NAUKOWE


szą zawartość tkanki tłuszczowej w organi-zmie w porównaniu z pełnosprawnymi ró-wieśniczkami.

Osoby niesłyszące, zarówno dziewczęta, jak i chłopcy, uzyskały istotnie słabsze rezulta-ty niż ich pełnosprawni rówieśnicy w obu pró-bach sprawności fizycznej oceniających zdol-ności koordynacyjne (tab. 3, 4).

Wyniki dziewcząt niesłyszących i pełno-sprawnych w próbach: ściskania dynamome-tru, skoku w dal z miejsca, skłonu w przód w siadzie prostym oraz w teście Coopera były podobne (stwierdzone różnice były statystycz-nie nieistotne) (tab. 3). jedynie w próbie sia-dów z leżenia tyłem rezultaty dziewcząt pełno-sprawnych były lepsze niż niepełnosprawnych rówieśniczek. Chłopcy z grupy kontrolnej do-minowali w 3 z 5 prób, jedynie w skoku w dal z miejsca oraz skłonie w przód w siadzie pro-stym wyniki w porównywanych grupach były podobne (tab. 4).

DYSkuSjA

Wyniki licznych badań dotyczących oceny roz-woju somatycznego i motorycznego osób z dys-funkcją narządu słuchu wskazują na ich odmien-ny rozwój fizyczny i niższy poziom sprawności

w czasie 60 sekund, skok w dal z miejsca, skłon w przód w siadzie prostym oraz test Coopera.

Do oceny zdolności koordynacyjnych użyto testów równowagi ciała (Test flaminga – ocena postawy równoważnej na jednej nodze) oraz Globalny Test koordynacji Starosty [11].

W analizie statystycznej wyliczono średnie i odchylenia standardowe dla poszczególnych parametrów, dokonano analizy wariancji oraz oceniono istotność różnic między porównywa-nymi grupami osób niesłyszących i pełno- sprawnych za pomocą testu t-Studenta (w nie-których przypadkach dodatkowo weryfikowano dystrybucję rozkładów nieparametrycz- nymi testami znaków rangowych Wilcoxona). Do stworzenia profili budowy ciała wykorzy-stano wartości unormowane. Wyniki dotyczą-ce podstawowych parametrów budowy ciała uczniów niesłyszących unormowano na śred-nią 0 i odchylenia standardowe osób z grupy kontrolnej osobno dla dziewcząt i chłopców.

WYnIkI

Budowa ciała uczniów niesłyszących i pełno-sprawnych była podobna zarówno w grupach dziewcząt, jak i chłopców (tab. 2, ryc. 1, 2). jedynie dziewczęta niesłyszące miały więk-

Tab. 2. Porównanie budowy ciała uczniów niesłyszących i pełnosprawnych w grupach płci

Badane grupy

Cechy morfologiczne

Dziewczętaniesłyszące

Dziewczęta pełnosprawne p Chłopcy

niesłyszącyChłopcy

pełnosprawni p

Wysokość ciała [cm] 163,2± 6,22

159,5± 6,93 0,084 170,2

± 9,22165,5

± 8,43 0,067

masa ciała [kg] 51,15± 3,06

53,4± 4,86 0,123 57,9

± 3,0656,4

± 4,86 0,234

Zawartość tkankitłuszczowej [%]

25,97± 5,80

30,43± 4,1 0,05* 20,09

± 2,8021,43± 3,1 0,45

Wskaźnik smukłości 44,15± 1,58

43,44± 1,97 0,25 44,51

± 1,5843,85

± 1,97 0,365

* różnica statystycznie istotna dla p < 0,05

I. RutkoWSka, B. molIk, B. kuChaRCZykBudowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży 203ROZPRAWY NAUKOWE


Objaśnienia: BH – wysokość ciała, Bm – masa ciała, PI – wskaźnik smukłości, FAT – procentowa zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie

Ryc. 1. Profil budowy ciał dziewcząt niesłyszących na tle pełnosprawnych rówieśniczek (wartości unormowane)

-1-0,500,51 BH BM PI FATniesłyszący

Objaśnienia: BH – wysokość ciała, Bm – masa ciała, PI – wskaźnik smukłości, FAT – procentowa zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie

Ryc. 2. Profil budowy ciał chłopców niesłyszących na tle pełnosprawnych rówieśników (wartości unormowane)

Tab. 3. Porównanie wyników w próbach sprawności fizycznej (zdolności kondycyjne i koordynacyjne) dziewcząt niesłyszących i pełnosprawnych

Badane grupyPróby SF

Dziewczętaniesłyszące

Dziewczęta pełnosprawne p

Zdol

nośc

iko

ndyc

yjne

Siła chwytu ręki [n] 241,7± 36,1

265,62± 41,3 0,0345

Skłony tułowia z leżenia tyłem [n/60s] 29,87± 7,4

36,31± 8,6 0,05*

Skok w dal z miejsca [cm] 155,1± 15

158,4± 12 0,675

Skłon w przód w siadzie prostym [cm] 27,78± 3,4

28,22± 3,1 0,789

Test Coopera [m] 1798± 121

1830± 145 0,254

Zdol

nośc

iko

ordy

nacy

jne

Test flaminga 7,20± 2,4

4,34± 1,7 0,001*

Test Starosty 276± 29,4

327± 18,3 0,05*

* różnica istotna statystycznie dla p < 0,05

I. RutkoWSka, B. molIk, B. kuChaRCZykBudowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży204 ROZPRAWY NAUKOWE


fizycznej w porównaniu z pełnosprawnymi ró-wieśnikami [2, 3, 7, 12]. Istnieją też prace, któ-rych autorzy dowodzą, że nie ma istotnych różnic w rozwoju somatycznym i motorycznym osób głuchych i słyszących [4, 10, 14, 15]. należy jed-nak uwzględniać fakt, że porównanie wyników badań różnych autorów jest trudne ze względu na stosowane przez nich różne metody oceny spraw-ności fizycznej, jak również to, że dość często brakuje w pracach precyzyjnie określonego stop-nia ubytku słuchu [5].

Sherrill [9] stwierdziła, że DnS może wpły-wać na obniżenie poziomu aktywności fizycznej, jednak może on być podobny u osób pełnospraw-nych i głuchych, pod warunkiem że stworzy się odpowiednie warunki do rozwoju motorycznego niepełnosprawnego dziecka. Autorka jednak podkreśla, że często te warunki nie są właściwe. Ponadto zwraca uwagę na rolę rodziców i na-uczycieli, którzy zwłaszcza we wczesnym dzie-ciństwie powinni zadbać o naukę i doskonalenie umiejętności ruchowych oraz kształtowanie sprawności fizycznych dzieci z DnS.

największe opublikowane badania, w któ-rych porównywano poziom sprawności fizycz-nej osób z DnS i pełnosprawnych, przeprowa-dzili Winnick i Short w 1986 r., stosując testy Project unique, którymi również posłużono się w tej pracy [14]. uczestniczyło w nich 1045 uczniów z DnS (892 osoby głuche, 153 osoby niedosłyszące) oraz 686 uczniów pełno-sprawnych w wieku 10–17 lat. Znaleziono nie-wiele różnic w poziomie sprawności fizycznej pomiędzy porównywanymi grupami osób głu-chych, niedosłyszących i pełnosprawnych. Spośród 6 prób jedynie w próbie siadów z le-żenia tyłem i to tylko w 2 z 3 grup wieku ucz-niowie niepełnosprawni osiągnęli gorsze wy-niki niż słyszący rówieśnicy. również w niniejszej pracy wyniki tej próby różnicowały porównywane grupy na korzyść osób słyszą-cych. Ponadto w obu pracach, Winnicka i Shor- ta [14] oraz tej, stwierdzono, że dziewczęta niesłyszące miały większą zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie niż ich pełnospraw-ne rówieśniczki.

Tab. 4. Porównanie wyników w próbach sprawności fizycznej (zdolności kondycyjne i koordynacyjne) chłopców niesłyszących i pełnosprawnych

Badane grupyPróby SF

Chłopcyniesłyszący

Chłopcypełnosprawni p

Zdol

nośc

iko

ndyc

yjne

Siła chwytu ręki [n] 241,4± 46,1

296,62±51,3 0,05*

Skłony tułowia z leżenia tyłem [n/60s] 35,84±3,4

43,3±4,1 0,05*

Skok w dal z miejsca [cm] 178,3±18

185,5±16 0,098

Skłon w przód w siadzie prostym [cm] 22,80±2,4

20,62±2,1 0,654

Test Coopera [m] 2045±107

2348±137 0,05*

Zdol

nośc

iko

ordy

nacy

jne

Test flaminga 6,88±2,4

5,34±1,42 0,05*

Test Starosty 281± 39,1

333,4±21,3 0,001*

* różnica statystycznie istotna dla p < 0,05

I. RutkoWSka, B. molIk, B. kuChaRCZykBudowa ciała i sprawność fizyczna młodzieży 20�ROZPRAWY NAUKOWE


Spieszny i wsp. [10] zauważyli, że wystę-pują jedynie nieznaczne różnice w zakresie zdolności kondycyjnych pomiędzy młodzieżą niesłyszącą a pełnosprawną. Wyjątek stanowi-ła próba szybkości, w której zarówno dziew-częta, jak i chłopcy z DnS uzyskali znacznie gorsze wyniki w porównaniu z pełnosprawny-mi rówieśnikami.

Według Zwierzchowskiej i Gawlik [15] de-ficyt rozwojowy pomiędzy dziećmi głuchymi a pełnosprawnymi to mniej więcej 2 lata, jed-nak w wieku 13, 14 lat następuje tzw. nadrabia-nie niedoborów i po tym okresie trudno zauwa-żyć istotne różnice w podstawowych para- metrach rozwoju fizycznego. Wyniki niniejszej pracy potwierdzają powyższe wnioski.

Wyniki badań ellis i wsp. [4], którzy oce-niali sprawność fizyczną ukierunkowaną na zdrowie u głuchych dzieci w wieku 6–11 lat, za pomocą testów Fitnessgram, wykazały, że badani byli sprawni fizycznie. Osiągnięcia osób niesłyszących były zgodne z zaleceniami Instytutu Coopera, wg których wyniki 4 z 6 te-stów powinny znajdować się w HFZ, by uznać osobę za sprawną.

Porównanie poziomu sprawności fizycznej i budowy somatycznej osób pełnosprawnych oraz z DnS może poszerzyć wiedzę na temat specyfiki rozwoju motorycznego i somatycz-nego, a także pomóc w tworzeniu programów rehabilitacji i rewalidacji dla tej grupy osób niepełnosprawnych.

WnIOSkI

1. Zarówno dziewczęta, jak i chłopcy nie-słyszący charakteryzowali się podob-nym poziomem rozwoju podstawowych parametrów budowy ciała w porówna-niu z pełnosprawnymi rówieśnikami. Dziewczęta niesłyszące były bardziej otłuszczone niż pełnosprawne.

2. Osoby niesłyszące miały niższy poziom zdolności koordynacyjnych w porówna-niu z pełnosprawnymi rówieśnikami.

3. W porównywanych grupach dziewcząt niesłyszących i pełnosprawnych poziom zdolności kondycyjnych był podobny.

4. Chłopcy niesłyszący charakteryzowali się niższym poziomem sprawności fi-zycznej niż uczniowie pełnosprawni.

BIBlIOGrAFIA[1] Cooper Institute of Aerobic research. Fitness-gram-test administration manual. Human kinetics, Champaign 1999. [2]G. Dummer, j. Haubenstricker, D. Stewart, motor skill performaces of children who are deaf. Adapted Physical Activity Quarterly, 1996, 13, 38–49. [3]m.k. ellis, The influence of parents hearing level and residential status on health-related physical fitness and community sports involvement of deaf children. Palaestra, 2001, 17 (1), 44–49. [4]m.k. ellis, l.j. liberman, j. Fittipauldi-Wert, G.m. Dummer, Health-related fitness of deaf children-how do they measure up? Palaestra, 2005, 21 (3), 36–43. [5]P.e. longmuir, O. Bar-Or, Physical acti-vity of children and adolescents with a disability: methodology and effects of age and gender. Pediat-ric Exercise Science, 1994, 6, 168–177. [6]P.e. longmuir, O. Bar-Or, Factors influencing the physical activity levels of youths with physical and sensory disabilities. Adapted Physical Activity Quarterly, 2000, 17, 40–53. [7] r.H. Pender, P.e. Patterson, A comparison of selected motor fitnessitems be-tween congenitally deaf and hearing children. The Journal of Special Educators, 1982, 18 (4), 71–75. [8]Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki spe-cjalnej. APS, Warszawa 2001. [9]C. Sherrill, Adapted physical activity, recreation, and sport: Cross-disci-plinary and lifespan. mcGraw-Hill, Boston 2004. [10]m. Spieszny, r. Tabor, m. Tabor, Sprawność fizyczna niesłyszących dziewcząt i chłopców – na tle populacji 16–17 roku życia. Wych Fiz Zdrow, 2008, 5, 26–35.[11]W. Starosta, motoryczne zdolności koordyna-cyjne (znaczenie, uwarunkowanie, struktura). Insty-tut Sportu, Warszawa 2003. [12] D.A. Stewart, G.m. Dummer, j.l. Haubenstricker, review of ad-ministration procedures used to assess the motor skills of deaf children and youth. Adapted Physi-cal Activity Quarterly, 1990, 7 (3), 231–239. [13]j.P. Winnick, F.x. Short, Acomparison of the physi-cal fitness of segregated and integrated hearing im-paired adolescents. Clinical Kinesiology, 1986, 42 (4), 104–109. [14]j. Winnick, F. Short, Physical fit-ness of adolescents with auditory impairments. Adap- ted Physical Activity Quarterly, 1986, (3), 58–66. [15] A. Zwierzchowska, k. Gawlik, Wychowanie fizyczne dzieci i młodzieży niesłyszącej i słabosły-szącej. AWF, katowice 2005.


WPrOWADZenIe

Problemy ludzi niepełnosprawnych, przez całe lata niezauważane i lekceważone, w ostatnim czasie doczekały się większego zainteresowa-nia. Strategia unii europejskiej wobec osób niepełnosprawnych podkreśla równy dostęp do edukacji na wysokim poziomie oraz do kształcenia ustawicznego. umożliwia to oso-bom niepełnosprawnym polepszenie jakości życia oraz szeroki udział w życiu społecznym.

Integracja to proces zespalania, zachodzą-cy w społeczeństwie lub w poszczególnych grupach, wyrażający się częstotliwością kon-taktów, ich intensywnością oraz wspólnotą wartości i norm [2].

Celem integracji jest najpełniejsze uczestnic-two wszystkich dzieci w życiu edukacyjnym

i społecznym w szkołach masowych, kształtowa-nie wzajemnych postaw tolerancji, akceptacji i zrozumienia odmienności innego człowieka [4].

W nauczaniu integracyjnym dąży się do usprawnienia jednostki niepełnosprawnej po-przez samodzielne, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym do stania się jednostką społeczną – z wszystkimi przywilejami i obo-wiązkami, regułami i zasadami przynależności do nowej roli [1].

W wychowaniu do integracji zakłada się wychowanie do akceptowania wszystkich róż-nic między różnymi kategoriami ludzi, posza-nowanie bezwarunkowej wartości i godności osoby ludzkiej.

Dzieci w klasach integracyjnych, dzięki częstym kontaktom z niepełnosprawnymi ró-

krzysztof kałużnyAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

zaiNteReSowaNie aktywNościĄ RuchowĄ uczNiÓw klaS iNtegRacyjNych Szkoły podStawowej

aBStRaCt

the interest in motorial activity in integration classes of the elementary school

the departure from the conception of educating disabled children in the special needs educational system had an infl uence on the psychosocial functioning of both disabled and fi t students. the purpose of the integration is the full participation of all children in educa-tional and social life in public schools, thus forming the attitude of mutual toleration, ac-ceptance and understanding the dissimilarity of someone else.Integration is a process, which requires, among others, continuous and planned interaction between the peers and their ability to join particular groups, teams. It is fully noticeable and viable to conduct during Pe lessons. disabled children are children whose development is diffi cult to a degree in which the individual, neither by support of his own mechanisms of psychical regulation, nor by conventional methods of pedagogical activities, is able to overcome these diffi culties. In the case of disabled students, their participation in physical education lessons is the prime and socially reasonable duty.the crucial element of stimulation of the students during the Pe lessons is a recognition of students’ interests in particular forms of motorial activity among disabled and fi t students.In this article the author presented the analysis of sports interests in a group of students during integration classes in the years 2007–2008.key words: interest, motorial activity, integration school, disabled student, elementary school

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową w klasach integracyjnych SP 20�ROZPRAWY NAUKOWE


wieśnikami, mają okazję przekonania się, że najważniejsze w kontaktach są cechy osobowo-ści, sposoby reagowania na określone sytuacje czy zachowanie się uczestników interakcji.

Zróżnicowane środowisko klas integra-cyjnych, gdzie spotykają się dzieci wyraźnie różniące się między sobą możliwościami, stopniem sprawności czy zachowaniami, wy-maga wykazywania przez nie tolerancji. Pod-kreśla się wobec tego podobieństwo dzieci w zakresie ich potrzeb czy celów, zachęca je do współpracy i okazywania sobie wzajemnego szacunku.

u ucznia ważne jest rozbudzenie ciekawo-ści i jej utrwalenie powodujące powstanie określonych jego zainteresowań. realizując cele wychowania fizycznego, powinno się diagnozować zainteresowania aktywnością ru-chową uczniów. Poznanie zainteresowania uczniów pomocne jest w tworzeniu atrakcyj-nego, egalitarnego programu nauczania z wy-chowania fizycznego.

W analizowanej literaturze jedynie rokita [5, 6] badał zainteresowanie aktywnością ru-chową młodzieży. Stwierdził on, że zaintere-sowania są różne w zależności od płci, miej-scowości, wieku badanych, pory roku i wielu innych czynników. Autor nie spotkał się z do-niesieniami dotyczącymi prób określenia zain-teresowań aktywnością ruchową uczniów klas integracyjnych w szkole podstawowej (z wy-jątkiem publikacji własnej) [3].

Celem pracy było określenie zaintereso-wań aktywnością ruchową uczniów klas inte-gracyjnych Iv–vI szkoły podstawowej.

Hipotetycznie założono, że zainteresowa-nia aktywnością ruchową uczniów klas inte-gracyjnych zależą od płci i niepełno- lub peł-nosprawności.

W celu weryfikacji przyjętej hipotezy po-stanowiono odpowiedzieć na następujące py-tania badawcze:

1. Czy zainteresowanie aktywnością ru-chową uczniów klas integracyjnych za-leży od płci?

2. jakie są zainteresowania aktywnością ru-chową uczniów z klas integracyjnych?

3. jakie są zainteresowania aktywnością ruchową niepełnosprawnych dziewcząt i chłopców z klas integracyjnych w szko-le podstawowej?

4. jakie są zainteresowania aktywnością ru- chową pełnosprawnych dziewcząt i chłop- ców z klas integracyjnych ?


Analizą objęto uczniów klas Iv–vI szkoły podstawowej Zespołu Szkół nr 11 we Wrocła-wiu. W skład Zespołu wchodzi Szkoła Podsta-wowa nr 43 z Oddziałami Integracyjnymi. Przeprowadzono badania w 17 oddziałach, na-tomiast analiza zainteresowań aktywnością ru-chową uczniów obejmowała wyłącznie 12 klas integracyjnych.

W prowadzonych przez autora badaniach za-stosowano metodę sondażu diagnostycznego, posługując się techniką ankiety (ankieta wg ro-kity). Zdiagnozowano 173 uczniów szkoły pod-stawowej (89 dziewcząt i 84 chłopców) (tab. 1).

Tab. 1. Liczba badanych uczniów

klASA

Dziewczęta Chłopcy

∑niepełnosprawne zdrowe niepełnosprawni zdrowi

Iv (A, B, C, D) 8 20 7 22 57

v (A, B, C, D) 6 23 9 22 60

vI (A, B, C, D) 6 26 8 16 56

∑ 20 69 24 60 173

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową w klasach integracyjnych SP20� ROZPRAWY NAUKOWE


Analizę statystyczną wykonano testem χ2 Pearsona.

WYnIkI

Zainteresowania aktywnością ruchową chłopców szkoły podstawowej

Wśród badanych chłopców niepełnospraw-nych największym zainteresowaniem cieszy-ły się zespołowe gry sportowe: piłka nożna (71–100%), piłka siatkowa i piłka ręczna (29−63%), koszykówka (25−44%) (tab. 2). Dużym zainteresowaniem cieszyło się łyż-wiarstwo (22−57%), łucznictwo (29–50%), pływanie (25−44%) oraz judo – karate (29−38%).

mało osób wśród tej grupy badanych inte-resowało się gimnastyką (0−14%), lekkoatle-tyką (0−25%) czy tańcem (0%).

najpopularniejsze wśród chłopców zdro-wych, podobnie jak niepełnosprawnych, były zespołowe gry sportowe: piłka nożna (82−94%), piłka ręczna (55−63%), piłka siatkowa (45−–50%), koszykówka (36−50%).

Dużym zainteresowaniem cieszyło się łucz-nictwo (36−64%), pływanie (44−77%), łyż-wiarstwo (36−64%), judo – karate (41−50%).

W wyniku przeprowadzonej analizy staty-stycznej stwierdzono (na poziomie istotności α = 0,05), że niepełnosprawność chłopców miała wpływ na wybór wszystkich form aktywności ruchowej. natomiast w przypadku pełnospraw-nych chłopców stopień ich sprawności nie miał wpływu na wybór form aktywności ruchowej.

Zainteresowania aktywnością ruchową dziewcząt szkoły podstawowej

największym zainteresowaniem wśród dziew-cząt niepełnosprawnych cieszyła się piłka siat-

Tab. 2. Zainteresowania aktywnością ruchową chłopców z klas integracyjnych szkoły podstawowej [liczba/%]

Dyscyplina

klASA

Iv v vI

N P N P N P

Piłka nożnaKoszykówkaPiłka siatkowaPiłka ręcznaPływanieŁyżwiarstwoGimnastykalekkoatletykaNarciarstwoTenis stołowyTenis ziemnyjeździectwoBadmintonringoWrotkarstwoTaniec towarzyskiKulturystykajudo – karateKolarstwoŁucznictwo

5/713/432/292/292/294/571/141/141/142/291/141/14

–1/14 3/43

––

2/29 2/29 2/29

18/828/3611/5013/5914/6414/644/186/2710/458/366/273/143/142/9 5/23 1/5 2/9 9/41 8/36 14/64

7/784/444/445/564/442/22

––

4/444/444/441/1/

2/22 –––

3/33 2/22 3/33

19/8611/5010/4512/5517/778/364/187/324/188/366/274/184/18 2/9 5/23 2/9 1/5

11/50 4/18 8/36

8/1002/255/635/632/252/251/132/254/502/251/132/251/13

–4/50

–1/13 3/38 4/50 4/50

15/947/448/5010/637/4410/631/66/389/566/387/446/383/23

–6/38

–2/16 7/44 9/56 9/56

n – niepełnosprawni P – pełnosprawni

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową w klasach integracyjnych SP 20�ROZPRAWY NAUKOWE


kowa (75−100%) (tab. 3). Ponad 50% uczen-nic interesowało się łyżwiarstwem i tańcem (50−75%). Dosyć dużą popularność miało jeź-dziectwo (50−67%), tenis stołowy (50%), pił-ka ręczna (33−75%), koszykówka (33−67%). Zastanawiające jest dosyć niskie zaintereso-wanie wśród badanych dziewcząt lekkoatlety-ką (0−38%).

Wśród dziewcząt zdrowych, z klas integra-cyjnych, największe zainteresowanie wzbudzało łyżwiarstwo (70−85%), piłka siatkowa (60−81%), pływanie (54−80%). Dużym zainteresowaniem cieszyła się gimnastyka (40−73%), taniec (43−65%), jeździectwo (35−65%) oraz koszy-kówka (31−50%) i lekkoatletyka (od 25 do 60%). W wyniku przeprowadzonej analizy statystycz-nej stwierdzono (na poziomie istotności α = = 0,05), że zarówno niepełnosprawność, jak i pełnosprawność dziewczynek miały wpływ na wybór wszystkich form aktywności ruchowej.

DYSkuSjA

W wyniku przeprowadzonej analizy staty-stycznej okazało się, że pełnosprawność i nie-pełnosprawność dziewcząt oraz niepełno-sprawność chłopców miały wpływ na wybór wszystkich form aktywności ruchowej. Tylko pełnosprawność chłopców nie miała wpływu na wybór aktywności ruchowej (tab. 5).

Po analizie ogółu badanych można stwier-dzić, iż niepełnosprawność warunkuje wybór dyscypliny, natomiast pełnosprawność nie wa-runkuje wyboru formy aktywności ruchowej. Analiza statystyczna wykazała, że pełnospraw-ni uczniowie nie uzależniają wyboru dyscypli-ny od swoich zainteresowań. W tym przypad-ku na taki wynik miało wpływ wiele wypowiedzi pełnosprawnych chłopców.

największym zainteresowaniem badanych uczniów z klas integracyjnych szkoły podstawo-wej cieszy się pływanie, piłka nożna, łyżwiar-

Tab. 3. Zainteresowania aktywnością ruchową dziewcząt z klas integracyjnych szkoły podstawowej [liczba/%]

DyscyplinaklASA

Iv v vI

N P N P N P


4/505/636/756/758/1006/755/633/383/384/505/634/503/385/635/636/751/134/503/383/38

7/3510/5013/656/3016/8017/858/405/259/458/408/407/354/402/109/459/45

–7/355/254/20

3/504/676/1004/675/833/504/67

–3/503/502/333/502/333/503/504/67

–2/334/672/33

12/529/3912/609/3918/7816/7015/6512/608/3510/4311/4815/6512/607/3014/3310/432/98/358/359/39

–2/335/832/332/333/501/171/171/173/503/504/67

–2/33

–3/502/332/33

–2/33

9/358/3121/817/2714/5419/7319/739/358/319/357/279/356/231/45/1917/654/158/313/123/12

n – niepełnosprawne P – pełnosprawne

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową w klasach integracyjnych SP210 ROZPRAWY NAUKOWE


stwo i piłka siatkowa (tab. 4). Wiele osób zainte-resowanych jest piłką ręczną i koszykówką. natomiast najmniej popularna jest kulturystyka.

W przypadku niepełnosprawnych dziew-cząt i chłopców największym zainteresowa-niem cieszy się piłka siatkowa, piłka nożna i pływanie (tab. 4).

Wśród pełnosprawnych dziewcząt i chłop-ców bardzo popularne są: pływanie, piłka noż-na, łyżwiarstwo, piłka siatkowa.

niebagatelny wpływ na wzrost zaintereso-wania uczniów szkoły podstawowej pływa-niem i łyżwiarstwem mają prowadzone od kil-ku lat przez urząd miasta Wrocławia dwa projekty:

– nauki pływania dla wszystkich uczniów klas trzecich szkoły podstawowej,

– bezpłatnego korzystania przez uczniów ze sztucznego lodowiska w okresie zi-mowym.

Tab. 4. Zainteresowanie aktywnością ruchową dziewcząt i chłopców z klas integracyjnych szkoły podstawowej [liczba/%]

Dyscyplina

klASA

Iv v vI

N P ∑ N P ∑ N P ∑


9/608/538/538/5310/6710/676/404/274/276/406/405/333/206/408/536/401/76/405/335/33

25/6018/4324/5719/4530/7131/7412/2911/2619/4516/3814/3310/247/174/1014/3310/242/5

16/3813/3118/43

34/6026/4632/5627/4740/7041/7218/3215/2623/4022/3920/3515/2610/1810/1822/3916/283/5

22/3918/3223/40

10/678/5310/679/609/605/338/33

–7/477/476/404/273/205/333/204/27

–5/336/405/33

31/6920/4422/4921/4735/7824/5315/3319/4212/2718/4017/3819/4216/369/2019/4212/273/7

19/4212/2717/38

41/6828/4732/5330/5044/7329/4823/3819/3219/3225/4223/3823/3819/3214/2322/3716/273/5

24/4018/3022/37

8/574/2910/717/504/295/362/143/215/365/364/296/431/72/144/293/213/215/364/296/43

24/5715/3629/6917/4121/5029/6920/4815/3617/4115/3614/3315/369/21 1/2

11/2617/416/1415/3612/2912/29

32/5719/3429/5224/4325/4534/6122/3918/3222/3920/3618/3221/3810/183/5

15/2720/369/1620/3616/2918/32

Tab. 5. Analiza statystyczna uzależnienia wyboru formy aktywności ruchowej od stopnia sprawności badanych uczniów w szkole podstawowej

Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta i chłopcy

p p p

ZdroweniepełnosprawneOgółem

0,45680,45680,4568

ZdrowiniepełnosprawniOgółem

0,45680,00050,4568


0,45680,00000,4568

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową w klasach integracyjnych SP 211ROZPRAWY NAUKOWE


Istotnie oddziałują też środki masowego przekazu. Przykładem na to jest piłka ręczna.

We wcześniejszych badaniach, dotyczą-cych zainteresowań aktywnością ruchową (kałużny, rokita) [3, 5, 6], piłka ręczna nie miała tak wielu zwolenników. Ostatnie sukce-sy męskiej reprezentacji Polski oraz transmisje meczów wpłynęły na duże zainteresowanie tą dyscypliną.

Wpływ mediów na zwiększenie czy zmniejszenie zainteresowania uczniów różny-mi formami aktywności ruchowej można za-obserwować w wielu przypadkach. Dzięki me-diom utrzymuje się bardzo wysoki poziom popularności piłki nożnej, piłki siatkowej (np. transmisje z rozgrywek ligi Światowej). moż-na natomiast zauważyć pewien spadek zainte-resowania koszykówką. Ograniczenie liczby godzin transmisji meczów i pokazywanie ich w komercyjnych mediach miały na to poważ-ny wpływ.

WnIOSkI

1. Zainteresowanie aktywnością ruchową badanych uczniów klas integracyjnych zależy od płci.

2. największym zainteresowaniem aktyw-nością ruchową uczniów z klas integra-cyjnych szkoły podstawowej cieszą się:

pływanie, piłka nożna, łyżwiarstwo i pił- ka siatkowa.

3. największą popularnością niepełnospraw-nych dziewcząt i chłopców cieszą się: pił-ka siatkowa, piłka nożna, pływanie.

4. Bardzo dużo pełnosprawnych dziewcząt i chłopców interesuje się pływaniem, pił-ką nożną, łyżwiarstwem i piłką siatkową.

BIBlIOGrAFIA[1] m. Apolinarska, Integracja edukacyjna – wy-zwanie czy zadanie dla polskiej oświaty. [W:] r. Bo- rowski, k.j. Zabłocki (red.), Człowiek niepełno-sprawny we współczesnym świecie. Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1999, 109–114. [2] j. Dziedzic, kultura fizyczna osób niepełnosprawnych. Psycho-pedagogiczne i medyczne studium terminologiczne. AWF, Poznań 1996. [3]k. kałużny, A. rokita, Za-interesowania uczniów klas integracyjnych różnymi formami aktywności ruchowej z piłką. [W:] T. koszczyc, j. Dembiński, Instrumentalne wykorzystanie gier z piłką. WTn, Wrocław 2003, 35–41. [4]I. Obu- chowska, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa 1995. [5]A. rokita, Zaintereso-wania aktywnością ruchową z piłką uczniów klas I liceum ogólnokształcącego. Człowiek i Ruch, 2001, 1 (3), Supl., 93–95. [6]A. rokita, Zainteresowania aktywnością ruchową z piłką uczniów klas I liceum ogólnokształcącego w latach 1995–2001. [W:] T. koszczyc, j. Dembiński, Instrumentalne wykorzystanie gier z piłką. WTn, Wrocław 2003, 25–33.


WPrOWADZenIe

Strategia unii europejskiej wobec osób niepeł-nosprawnych ma na celu zapewnienie im możli-wości dokonywania indywidualnych wyborów oraz sprawowania kontroli nad codziennym ży-ciem. usługi związane z opieką i wsparciem mają być bardziej dostosowane do konkretnych potrzeb osób niepełnosprawnych.

Idea kształcenia integracyjnego wyłoniła się na Zachodzie już w latach 60. xx w. kształcenie integracyjne, czyli wspólne na-uczanie i wychowanie dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych, ma na celu wspomaga-nie rozwoju obu grup wychowanków oraz bu-dowanie między nimi prawidłowych relacji opartych na wzajemnej akceptacji i gotowości do współpracy.

W Polsce organizację pierwszych szkół in-tegracyjnych rozpoczęto na początku lat 90. Zróżnicowane środowisko klas integracyjnych, gdzie spotykają się dzieci mające inne możli-wości, stopień sprawności, zachowania, wyma-ga wykazywania przez nie tolerancji. Dlatego też rozwijanie tolerancji jest jednym z podsta-wowych celów wychowawczych w tym środo-wisku. Podkreśla się wobec tego podobieństwo dzieci w zakresie ich potrzeb czy celów, zachę-ca je do współpracy i okazywania sobie wza-jemnego szacunku. W wychowaniu do integra-cji zakłada się wychowanie do akceptowania wszystkich różnic pomiędzy wszystkimi kate-goriami ludzi (jeśli te różnice nie zagrażają ła-dowi społecznemu), poszanowanie bezwarun-kowej wartości i godności osoby ludzkiej.

krzysztof kałużnyAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

zaiNteReSowaNie RÓŻNymi FoRmami aktywNości Ruchowej wśRÓd uczNiÓw

klaS i–iii gimNazjum iNtegRacyjNego

aBStRaCt

the interest in motorial activity among students in I–III integration classes of the grammar school

the variety of children’s dysfunctions, their peculiarity and range, determine to a high de-gree the motorial abilities and the participation of students in Pe lessons. a considerable group of parents with their children’s medical certifi cates exempted their children from participating in the physical education lessons, which is mostly the only form of physical activity the children take part in.In the process of education it is very important to arouse and to keep up the curiosity, which stimulates students to generate particular interests. during the implementation of the aims of physical education, students’ interests in motorial activities should be diagnosed. the identifi cation of students’ interests is helpful in creating an attractive and egalitarian pro-gram of physical education.the physical education lessons based on the students’ conscious choice of sports activity should be fundamental. therefore, it is very important to identify the interests in motorial activity of all the students.key words: interest, motorial activity, integration school, disabled students, grammar school

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową uczniów gimnazjum integracyjnego 213ROZPRAWY NAUKOWE


Zmiana podejścia do ucznia niepełno-sprawnego przez zwrócenie uwagi na jego podmiotowość, na jego indywidualne, zmie-nione przez dysfunkcje potrzeby, miała istotne znaczenie w podejmowaniu działań w celu stworzenia jak najlepszych warunków do nor-malnego funkcjonowania w środowisku oraz umożliwieniu równego dostępu do odpowied-niego poziomu wykształcenia. nauczanie inte-gracyjne dąży do usprawnienia jednostki nie-pełnosprawnej przez samodzielne, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, do stania się jednostką społeczną [1].

Pedagogika specjalna duże znaczenie przy-pisuje integracji dzieci niepełnosprawnych ze zdrowymi rówieśnikami. W tym zakresie waż-ną rolę odgrywa wychowanie fizyczne jako forma aktywności ruchowej szczególnie wpły-wająca na sferę emocjonalno-motywacyjną, sferę uspołecznienia czy intelektualną. Pełne wykorzystanie tych możliwości przez ucznia jest oczywiście możliwe tylko wtedy, gdy ak-tywnie uczestniczy on w lekcjach wychowania fizycznego.

W procesie pedagogizacji bardzo ważne jest rozbudzenie ciekawości i jej utrwalenie powo-dujące powstanie określonych zainteresowań ucznia. realizując cele wychowania fizyczne-go, powinno się diagnozować zainteresowania aktywnością ruchową uczniów. Poznanie zain-teresowania uczniów pomocne jest w tworzeniu atrakcyjnego, egalitarnego programu nauczania z wychowania fizycznego.

Brakuje opracowań dotyczących zaintere-sowań aktywnością ruchową uczniów w kla-sach integracyjnych różnych typów szkół [2]. jedynie rokita [3, 4] badał te zainteresowania wśród młodzieży liceum ogólnokształcącego. We wnioskach podkreślał, między innymi, że ich wybór zależy od płci, miejscowości i wie-ku badanych.

Celem pracy było określenie zaintereso-wań aktywnością ruchową uczniów gimna-zjum integracyjnego.

Hipotetycznie założono, że zainteresowa-nie aktywnością ruchową uczniów klas inte-gracyjnych w gimnazjum zależy od płci oraz niepełnosprawności i pełnosprawności.

W celu weryfikacji przyjętej hipotezy po-stanowiono odpowiedzieć na następujące py-tania badawcze:

1. Czy zainteresowania aktywnością ru-chową uczniów klas integracyjnych za-leżą od płci?

2. jakie są zainteresowania aktywnością ruchową uczniów z klas integracyjnych gimnazjum?

3. jakie są zainteresowania aktywnością ruchową niepełnosprawnych dziewcząt i chłopców z klas integracyjnych gimna-zjum?

4. jakie są zainteresowania aktywnością ru-chową pełnosprawnych dziewcząt i chłop-ców z klas integracyjnych gimnazjum?


Analizą objęto uczniów gimnazjum Zespołu Szkół nr 11 we Wrocławiu, w którego skład wchodzą Szkoła Podstawowa nr 43 z Oddzia-łami Integracyjnymi oraz Gimnazjum Integra-cyjne nr 50.

W prowadzonych przez autora badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostyczne-go, posługując się techniką ankiety (opraco-wanej przez rokitę).

Zdiagnozowano zainteresowania aktyw-nością ruchową 128 uczniów gimnazjum, w tym 69 dziewcząt i 59 chłopców (tab. 1).

Analizę statystyczną wykonano testem χ2 Pearsona.

WYnIkI

Zainteresowanie aktywnością ruchową dziewcząt

największym zainteresowaniem wśród dziew- cząt zdrowych z gimnazjum cieszyła się pił-ka siatkowa (76–100%), pływanie (56–80%), łyżwiarstwo (52–62%), taniec towarzyski (60–62%) i piłka nożna (38–70%) (tab. 2).

W kręgu zainteresowania były też koszy-kówka (19–50%), tenis ziemny (12–60%) oraz tenis stołowy (25–40%).

Bardzo popularne wśród dziewcząt niepeł-nosprawnych były: piłka siatkowa (75–100%),

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową uczniów gimnazjum integracyjnego214 ROZPRAWY NAUKOWE


pływanie (75–100%), łyżwiarstwo (71–100%) oraz taniec towarzyski (57–100%) (tab. 2). Średnim zainteresowaniem cieszył się tenis stołowy (0–67%), koszykówka (0–57%) i pił-ka nożna (0–50%).

W wyniku przeprowadzonej analizy sta-tystycznej stwierdzono (na poziomie istot-ności α = 0,05), że zarówno niepełnospraw-ność, jak i pełnosprawność dziewczynek miała wpływ na wybór wszystkich form ak-tywności ruchowej.

Zainteresowanie aktywnością ruchową chłopców

największym zainteresowaniem wśród bada-nych chłopców niepełnosprawnych z gimnazjum cieszyły się: piłka nożna (71–75%), pływanie (50–71%), piłka ręczna (43–50%) (tab. 3). Dużą popularność zdobyły: judo – karate oraz kolar-stwo (25–50%). Sporym zainteresowaniem, ale w wyborach mocno zróżnicowanych, cieszyły się: piłka siatkowa (0–43%), tenis stołowy (0–71%), koszykówka oraz narciarstwo (0–50%).

Tab. 1. Liczba badanych uczniów gimnazjum

klASADziewczęta Chłopcy

∑niepełnosprawne zdrowe niepełnosprawni zdrowi

I (A, B, C)II (A, B, C)III (A, B,C)

347

291610

744

181313

573734

∑ 14 55 15 44 128

Tab. 2. Zainteresowania aktywnością ruchową dziewcząt klas integracyjnych w gimnazjum [liczba/%]

Dyscyplina

klASA

I II III

N P N P N P


––

3/100–

3/1003/100

–––

2/67–––––

3/100––––

11/387/2422/7611/3822/7615/529/317/2411/389/319/319/316/214/1410/3418/623/109/319/319/31

2/502/503/751/253/753/753/753/751/25

–2/501/251/251/251/254/1001/252/503/751/25

9/563/1914/872/129/5610/627/444/254/254/252/125/311/62/127/2210/621/65/314/25

–

2/284/576/862/287/1005/71

––

1/143/43

–2/282/28

–1/144/57

–2/28

––

7/705/50

10/1002/208/806/601/10

–2/204/406/603/304/401/102/206/60

–1/102/203/30

n – niepełnosprawne P – pełnosprawne

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową uczniów gimnazjum integracyjnego 21�ROZPRAWY NAUKOWE


Wśród chłopców zdrowych prym wiodą ze-społowe gry sportowe: piłka nożna (38–90%), pił-ka siatkowa (31–77%), koszykówka (15–69%), piłka ręczna (31–50%) (tab. 3). Blisko pięćdzie-sięcioprocentowym zainteresowaniem cieszą się pływanie (28–54%) i tenis stołowy (15–50%).

nie ma chętnych zarówno wśród chłopców zdrowych, jak i niepełnosprawnych do upra-wiania jeździectwa i ringo.

W wyniku przeprowadzonej analizy staty-stycznej stwierdzono (na poziomie istotności α = 0,05), że niepełnosprawność chłopców miała wpływ na wybór wszystkich form aktywności ruchowej. natomiast w przypadku pełno-sprawnych chłopców nie miało to wpływu na wybór form aktywności ruchowej.

DYSkuSjA

największym zainteresowaniem aktywnością ruchową badanych uczniów z klas integracyj-

nych gimnazjum cieszą się piłka siatkowa i pły-wanie (ponad 60%). Powyżej 50% uzyskała piłka nożna. Dużą popularność zyskały łyżwiar-stwo, taniec towarzyski, koszykówka, piłka ręczna i tenis stołowy. natomiast najmniej chęt-nych ma ringo oraz kulturystyka (tab. 4).

W przypadku niepełnosprawnych dziew-cząt i chłopców największym zainteresowa-niem cieszą się: pływanie, piłka siatkowa, pił-ka nożna, łyżwiarstwo, taniec towarzyski oraz tenis stołowy (tab. 4).

u pełnosprawnych dziewcząt i chłopców bardzo popularne są: piłka siatkowa, piłka nożna, pływanie, łyżwiarstwo.

W wyniku przeprowadzonej analizy staty-stycznej okazało się, że pełnosprawność i nie-pełnosprawność dziewcząt oraz niepełno-sprawność chłopców miała wpływ na wybór wszystkich form aktywności ruchowej. Tylko pełnosprawność chłopców nie ma wpływu na wybór aktywności ruchowej (tab. 5).

Tab. 3. Zainteresowania aktywnością ruchową chłopców klas integracyjnych w gimnazjum [liczba/%]

Dyscyplina

klASA

I II III

N P N P N P


5/713/433/433/435/712/292/29

–3/435/713/432/291/14

–2/292/291/142/292/292/29

16/9011/6112/679/505/283/173/171/64/229/502/11

–2/11

–1/62/112/116/334/225/28

3/75–

1/252/502/501/25

––

2/501/25

–––––––

1/252/501/25

5/389/694/315/387/542/15

–1/84/312/153/23

–2/15

–1/81/81/82/155/384/31

3/752/50

–2/502/501/252/501/25

––

1/25–––––

2/502/501/25

–

11/852/1510/774/316/464/31

–2/154/313/23

––

3/231/8–

1/81/82/152/153/23


k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową uczniów gimnazjum integracyjnego21� ROZPRAWY NAUKOWE


Przy analizie ogółu badanych można stwierdzić, że niepełnosprawność warunkuje wybór dyscypliny od swoich zainteresowań. natomiast pełnosprawność nie warunkuje wy-boru formy aktywności ruchowej. W tym przy-padku na taki wynik miało wpływ wiele wypo-wiedzi pełnosprawnych chłopców. Obliczenia statystyczne wykazały, że pełnosprawne osoby nie uzależniają wyboru dyscypliny (tak na-prawdę dziewczynki uzależniają, a chłopcy nie) od swoich zainteresowań.

Na wysokie wyniki zainteresowania uczniów gimnazjum pływaniem i łyżwiarstwem mogą mieć istotny wpływ prowadzone od kilku lat przez urząd miasta Wrocławia projekty nauki pływania dla wszystkich uczniów klas III szkoły podstawowej (realizowany przez cały rok) oraz bezpłatnego korzystania przez uczniów ze sztucznego lodowiska w okresie zimowym.

Wpływ na tak wysoką pozycję piłki siatko-wej, piłki nożnej, piłki ręcznej oraz tańca to-warzyskiego mają media. Przykładem na to jest

Tab. 4. Zainteresowania aktywnością ruchową dziewcząt i chłopców klas integracyjnych w gimnazjum [liczba/%]

Dyscyplina

klASA

I II III

N P ∑ N P ∑ N P ∑


5/503/306/603/308/805/502/20

–3/307/703/302/201/10

–2/205/501/102/202/202/20

27/5718/3834/7220/4327/5718/3812/268/1715/3318/3811/239/198/174/9

11/2320/435/1115/3213/2814/30

32/5621/3740/7023/4035/6123/4014/258/1418/3225/4414/2511/199/164/7

13/2325/446/1117/3015/2616/28

5/632/254/503/385/634/503/383/383/381/132/251/131/131/131/134/501/133/385/632/25

14/4812/4218/627/2416/5512/427/245/178/286/215/175/173/102/78/2811/382/77/249/314/14

19/5114/3822/5910/2721/5716/4310/278/2211/307/197/196/164/113/89/2415/413/8

10/2714/386/16

5/457/646/554/369/826/552/181/91/93/271/92/182/18

–1/94/362/184/361/9–

18/787/3020/876/2614/6010/441/42/96/267/306/263/137/332/92/97/301/43/134/176/26

23/6814/4126/7610/2923/6816/473/93/97/2110/297/215/159/262/63/9

11/323/97/215/156/18


Tab. 5. Analiza statystyczna uzależnienia wyboru formy aktywności ruchowej od stopnia sprawności badanych uczniów w gimnazjum

Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta i chłopcy

p p p


0,45680,45680,4568


0,45680,04040,4568


0,45680,00000,4568

k. kaŁużNyZainteresowanie aktywnością ruchową uczniów gimnazjum integracyjnego 21�ROZPRAWY NAUKOWE


obecnie piłka ręczna. Z wcześniejszych badań dotyczących zainteresowań aktywnością rucho-wą (kałużny, rokita) [2–4] wynika, że dyscypli-na ta nie cieszyła się dużym zainteresowaniem. Sukcesy męskiej reprezentacji Polski, jak rów-nież transmisje meczów wpłynęły w ostatnim okresie, zdaniem autora, na tak duże zaintereso-wanie tą dyscypliną.

Wpływ mediów na zwiększenie czy zmniejszenie zainteresowania uczniów można zaob-serwować w wielu przypadkach. Dzięki me-diom utrzymuje się bardzo wysoki poziom popularności piłki siatkowej (np. transmisje z rozgrywek ligi Światowej) czy piłki nożnej (np. transmisje meczów reprezentacji). Zmniej-szenie liczby transmisji meczów koszykówki odbija się na spadku zainteresowania uczniów koszykówką.

WnIOSkI

1. Zainteresowanie aktywnością ruchową badanych uczniów klas integracyjnych zależy od płci.

2. największą popularnością wśród dziew-cząt i chłopców cieszą się piłka siatko-wa, pływanie i piłka nożna.

3. największe zainteresowanie niepełno-sprawne dziewczęta i chłopcy wykazują pływaniem, piłką siatkową, piłką nożną, łyżwiarstwem, tańcem towarzyskim i te- nisem stołowym.

4. Wśród pełnosprawnych dziewcząt i chłop- ców bardzo dużą popularność mają pił-ka siatkowa, piłka nożna, pływanie, łyż-wiarstwo.

BIBlIOGrAFIA[1] m. Apolinarska, Integracja edukacyjna – wy-zwanie czy zadanie dla polskiej oświaty. [W:] r. Borowski, k.j. Zabłocki (red.), Człowiek niepeł-nosprawny we współczesnym świecie. Wydawni-ctwo Alfa, Warszawa 1999, 109–114. [2]k. kałużny, A. rokita, Zainteresowania uczniów klas integracyj-nych różnymi formami aktywności ruchowej z piłką. [W:] T. koszczyc, j. Dembiński, Instrumentalne wy-korzystanie gier z piłką. WTn, Wrocław 2003, 35–41. [3]A. rokita, Zainteresowania aktywnością ru-chową z piłką uczniów klas I liceum ogólnokształ- cącego. Człowiek i Ruch, 2001, 1 (3) Supl., 93–95. [4]A. rokita, Zainteresowania aktywnością ruchową z piłką uczniów klas I liceum ogólnokształcącego w latach 1995–2001. [W:] T. koszczyc, j. Dembiński, Instrumentalne wykorzystanie gier z piłką. WTn, Wrocław 2003, 25–33.


Irena Bartusiak*, agata Nowak*, Iwona drzewiecka***AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

**SZKOŁA PODSTAWOWA NR 8 W JELENIEJ GÓRZE

Sytuacja dzieci i młodzieŻy z NiepełNoSpRawNościĄ Na zajĘciach wychowaNia FizyczNego

aBStRaCt

the situation of the disabled schoolchild during lessons of physical education

the idea of integration of disabled schoolchildren in education process is a relatively new phenomenon. according to a common feeling in order to establish an integrated school it is necessary to modify education methods and reorganize school’s functionality. how-ever, the creation of optimal teaching conditions for pupils with special educational needs is a tough challenge and an up-to-date task for the contemporary education. a particular position in this process has the issue of physical activity of disabled students. the authors have tried to describe the possibilities and forms of exercises for handicapped children within a sports lesson. there have been also presented chosen aspects of physical educa-tion teacher’s work in an integrated school.key words: integration, inclusive education, disabled child, physical education

WPrOWADZenIe

uwarunkowania współczesnej koncepcji kształcenia integracyjnego

Wiek xxI przyniósł wiele zmian w każdej dziedzinie życia. ewolucje i przeobrażenia do-tyczą również bardzo wrażliwego i delikatne-go obszaru naszego życia – mianowicie sytua-cji i możliwości życiowych osób z niepełno-sprawnością.

Zmiany w tym zakresie w naszym stuleciu są bardzo konkretne i dotyczą holistycznego funkcjonowania i eksplorowania możliwości osób z utrudnieniami w rozwoju.

Przemiany dotyczą samych podstaw kon-struujących sposób postrzegania takich jedno-stek, od definiowania i nazywania ich, przez klasyfikacje poszczególnych zaburzeń, po sta-le poszerzające się ich możliwości rozwojowe [2, 8]. Obserwując tendencje zachodzące w tych zakresach, stwierdzić można, że ukie-runkowane są one na w pełni podmiotowe po-strzeganie dzieci i dorosłych z niepełnospraw-

nością. Współcześnie zwraca się uwagę, aby dostrzegać przede wszystkim potencjał tkwią-cy w tych osobach oraz umożliwiać jego reali-zację przez stwarzanie im maksymalnie opty-malnych warunków do życia.

ewaluacja w sposobie postrzegania dzieci i młodzieży z utrudnieniami w rozwoju zachodzi dynamicznie również w sferze edukacji. Prze-miany są ukierunkowane od edukacji segrega-cyjnej przez integracyjną po włączającą (inklu-zywną). I właśnie ta ostatnia z wymienionych, będąca najbardziej współczesną koncepcją w pe-dagogice specjalnej, wydaje się zarazem najpeł-niejszą formą porozumienia z jednostkami o spe-cjalnych potrzebach, jak też formą dającą możliwość najpełniejszego zaistnienia w życiu z możliwie najpełniejszą realizacją potencjal-nych ich możliwości. Wydaje się też, że i ta kon-cepcja nie jest wolna od trudności realizacyjnych, a weryfikacja jej teoretycznej formy z tą prak-tyczną nie zawsze jest korzystna [5–7].

I. BaRtuSIak, a. NoWak, I. dRZeWIeCkaNiepełnosprawne dzieci i młodzież na zajęciach wf. 21�ROZPRAWY NAUKOWE


koncepcja edukacji włączającej – integracyj-nej powstała i jest najpełniej wprowadzona w krajach zachodniej europy, gdzie właściwie stanowi dominującą formę edukacji osób niepeł-nosprawnych. Zgodnie z duchem idei edukacji integracyjnej osoby niepełnosprawne mają pełne prawa do korzystania ze wszystkich dóbr i moż-liwości, jakie są skierowane do dzieci bez dodat-kowych obciążeń. najwyższą wartością i priory-tetowym dążeniem terapeutów, pedagogów, psychologów i nauczycieli jest wdrażanie osób z utrudnieniami w funkcjonowaniu do samosta-nowienia i poczucia autonomii [4, 9]. rezultatem takiego traktowania ma być ich świadome dąże-nie do osiągania maksymalnie wysokiego (uza-leżnionego indywidualnie) poziomu funkcjono-wania, a tym samym doświadczanie poczucia zadowolenia i satysfakcji osobistej.

Zwolennicy koncepcji edukacji inkluzyw-nej w wielu pracach bardzo szeroko opisują jej zalety. Przedstawiają ją jako właściwie jedyną drogę do tego, aby osoby z niepełnosprawnoś-cią mogły godnie egzystować z pełnosprawny-mi. W opozycji jednak do głosów zwolenni-ków koncepcji edukacji włączającej często można spotkać się z opiniami krytycznymi, ukazującymi słabe strony tej koncepcji [1, 5, 6]. Badacze, choć dostrzegają wiele pozyty-wów, wskazują na skrajność w postrzeganiu i myśleniu o osobach z niepełnosprawnością. Opisują przypadki, w których podejście tera-peutyczne, ukierunkowane na rozwój ich auto-nomii, nie jest zasadne lub w ogóle możliwe. Takie sytuacje dotyczą zwłaszcza jednostek dotkniętych głębszymi, całościowymi zabu-rzeniami. rzadko w pracy z osobami z tego rodzaju zaburzeniami terapeuta, psycholog czy pedagog podejmuje działania kształtujące ich samoświadomość. Większą część swojej pracy poświęcają na oddziaływania korektywno-te-rapeutyczne, aby nauczyć ich jak najwięcej podstawowych umiejętności, niezbędnych w codziennym życiu. nieczęsto istnieje prak-tyczna możliwość rozwijania poczucia auto-nomii takich osób. Dyskusyjna jest również możliwość pełnej integracji. Całościowe zabu-rzenie rozwoju wydaje się bardzo dużym utrudnieniem w tym procesie [1, 3, 7].

Warto więc się zastanowić, czy zawsze możliwa jest realizacja edukacji włączającej. Ideą tej koncepcji jest to, jak już wskazano, aby dzieci o specjalnych potrzebach egzysto-wały wspólnie i na równych prawach z dzieć-mi zdrowymi. Praktyczna realizacja tej kon-cepcji polega na tym, że w klasie dzieci zdrowych (około 20 osób) będą również dzieci z utrudnieniami w rozwoju (2–3 osoby). W od-różnieniu od koncepcji integracji, z taką klasą będzie współpracował tylko jeden nauczyciel (bez pedagoga wspierającego). rolą nauczy-ciela jest taka organizacja pracy uczniów, aby każdy z nich czuł się dobrze w tej grupie oraz aby miał zapewnione możliwości pełnej reali-zacji swojego potencjału. mało prawdopodob-ne wydaje się więc, aby wszystkie dzieci uczęszczające do takiej klasy mogły w pełni realizować swój potencjał. Dodatkowo istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby z poważ-niejszymi zaburzeniami mogłyby być podda-wane oddziaływaniom terapeutycznym w mniejszym zakresie, niż byłoby to zasadne.

W szkole szczególną uwagę zwraca się na lekcje wychowania fizycznego. O ile w przy-padku edukacji integracyjnej jest możliwe poprowadzenie zajęć z tego przedmiotu, o tyle w przypadku edukacji włączającej wy-daje się to ekstremalnie trudne. Brak pedago-ga wspierającego na lekcji wychowania fi-zycznego może skutecznie uniemożliwić przeprowadzenie jej w ogóle. nauczyciel nie będzie w stanie poświęcić odpowiedniego czasu osobom zdrowym oraz dzieciom o spe-cjalnych potrzebach edukacyjnych. Dodatko-wo różna specyfika zaburzeń będzie w du-żym stopniu ograniczała możliwości wykonywania poszczególnych zadań dzieciom, a tym samym będzie wymagała znacznych modyfikacji w organizacji i przebiegu lekcji. Zastanawiające jest to, czy korzyści z tak pojmowanej edukacji włączającej równowa-żą ujemne jej strony.

Wątpliwości te skłoniły nas do zajęcia się problemem realizacji postulatów dotyczących wyrównywania szans edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych ruchowo w zakresie kultu-ry fizycznej.

I. BaRtuSIak, a. NoWak, I. dRZeWIeCkaNiepełnosprawne dzieci i młodzież na zajęciach wf.220 ROZPRAWY NAUKOWE


Cel PrACY

Celem niniejszego opracowania jest próba oceny sytuacji dziecka niepełnosprawnego na zajęciach wychowania fizycznego z perspek-tywy zainteresowanych nauczycieli. respon-denci wyrażali swoje opinie w trzech podsta-wowych kwestiach dotyczących:

− postrzegania typowych trudności w trakcie realizacji lekcji wychowania fizycz-nego z uczniami niepełnosprawnymi,

− oceny organizacji i jakości funkcjono-wania klas integracyjnych,

− określenia możliwości i form aktywno-ści ruchowej dzieci i młodzieży z nie-pełnosprawnością.

W badaniach zastosowałyśmy metodę son-dażu diagnostycznego. Przygotowałyśmy kwestionariusz ankiety dla nauczycieli wycho-wania fizycznego prowadzących zajęcia w kla-sach integracyjnych oraz indeks pytań do wy-wiadu z pedagogiem szkolnym. Badania przeprowadziłyśmy w listopadzie 2008 r. w Szkole Podstawowej nr 8 z Oddziałami Inte-gracyjnymi w jeleniej Górze.

WArunkI OrGAnIZACYjne PrOCeSu InTeGrACjI SZkOlnej

Oddziały integracyjne, w których mogą się uczyć dzieci z różnymi dysfunkcjami (rucho-wymi, intelektualnymi, emocjonalnymi itp.) utworzono w Szkole Podstawowej nr 8 w jele-niej Górze w roku szkolnym 1999/2000. Pla-cówka została ukierunkowana na wyrówny-wanie szans uczniów mających specjalne potrzeby wynikające z niepełnosprawności lub powstałe z powodu trudności w uczeniu się.

Obecnie szkoła liczy ogółem 28 oddziałów, w tym 12 oddziałów integracyjnych, i zatrud-nia 69 pracowników pedagogicznych z 14 na-uczycielami ze specjalnym przygotowaniem – tzw. nauczycieli wspierających. Do szkoły uczęszcza 579 uczniów, w tym 46 uczniów nie-pełnosprawnych posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. usytuo-wanie szkoły w centrum osiedla mieszkanio-wego Zabobrze i w pobliżu miejskich przystan-ków autobusowych powoduje, że uczniowie

nie mają problemów z dotarciem na zajęcia. Placówka dysponuje także busem dostosowa-nym do przewożenia osób niepełnosprawnych. W szkole zniesiono bariery architektoniczne i zamontowano udogodnienia techniczne, umoż-liwiające uczniom niepełnosprawnym bez-pieczne korzystanie ze wszystkich pomiesz-czeń placówki, np. wjazd do budynku, likwidacja progów, winda, toalety dostosowa-ne dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo. Ze względu na specjalne wymogi wszystkie klasy integracyjne znajdują się na parterze. Bazę sportową szkoły stanowi nowoczesna sala gim-nastyczna i boiska do gier zespołowych. W szkole funkcjonuje także gabinet rehabilitacji ruchowej, gdzie odbywają zajęcia uczniowie niepełnosprawni zwolnieni z zajęć wychowa-nia fizycznego. Placówka nie posiada własnego basenu i ze względów organizacyjnych (jedyna kryta pływalnia w mieście) tylko młodsze dzie-ci, tj. z klas I–III, korzystają z zajęć na basenie znajdującym się w pobliskiej szkole. Godny podkreślenia jest fakt, że jeden z nauczycieli szkoły z oddziałami integracyjnymi na prośbę i za zgodą rodziców raz w tygodniu społecznie prowadzi lekcje na pływalni dla chętnych ucz-niów niepełnosprawnych.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami w klasie integracyjnej pracuje dwóch nauczycie-li: wychowawca i nauczyciel wspomagający. Szkoła zatrudnia specjalistów przygotowanych do pracy z uczniami o różnym rodzaju niepełno-sprawności tj. oligofrenopedagoga, suropedago-ga, terapeutę ruchowego, logopedę, socjotera-peutę i neurologopedę. Także nauczyciele wiodący (przedmiotowcy) ukończyli kursy i szkolenia z zakresu integracji. nauczyciele wspierający pełnią też funkcje wychowawców klas integracyjnych. klasa liczy 15–20 uczniów. W oddziale może być jedno dziecko z zaburze-niami zachowania. Szkoła realizuje dla uczniów nauczanie indywidualne. Dla uczniów z różnego rodzaju niepełnosprawnością opracowano indy-widualny program edukacyjno-terapeutyczny zawierający także kryteria oceniania. Odpowie-dzialność za realizację procesu integracji ponosi dyrekcja szkoły, pedagog szkolny i specjalnie powołany Zespół ds. Integracji.

I. BaRtuSIak, a. NoWak, I. dRZeWIeCkaNiepełnosprawne dzieci i młodzież na zajęciach wf. 221ROZPRAWY NAUKOWE


PrOmOCjA IDeI InTeGrACjI W ŚrODOWISku SZkOlnYm

I POZASZkOlnYm

Szkoła promuje idee integracji wewnątrz pla-cówki oraz w środowisku lokalnym, podejmu-jąc różnorodne działania wpisane w kalendarz imprez szkolnych, np. spotkania tematyczne z rodzicami i zaproszonymi gośćmi, lekcje ot-warte, konkursy integracyjne, apele, festyn ro-dzinny. Od czterech lat z powodzeniem reali-zowana jest impreza sportowa tzw. paraolim- piada integracyjna przeznaczona głównie dla dzieci niepełnosprawnych. Pomysł zaangażowa-nia dzieci do udziału w zawodach sportowych jest odpowiedzią na zapotrzebowanie zgłoszone przez rodziców, jak konieczność stworzenia możliwości osiągania sukcesów w sporcie przez uczniów niepełnosprawnych.

Ważnym przedsięwzięciem na rzecz środo-wiska pedagogicznego jest wymiana doświad-czeń w ramach corocznie organizowanych konferencji integracyjnych.

Szkoła podejmuje także współpracę z po-dobnymi placówkami integracyjnymi w regio-nie (Zespołem Szkół i Placówek Specjalnych, Szkołą Integracyjną w Bolesławcu), Warszta-tami Terapii Zajęciowej przy Polskim Stowa-rzyszeniu na rzecz Osób z upośledzeniem umysłowym w jeleniej Górze i z Dolnoślą-skim Oddziałem Doskonalenia nauczycieli oraz organizacjami i sponsorami w zakresie wspierania integracji.

nAuCZYCIele WYCHOWAnIA FIZYCZneGO O IDeI InTeGrACjI

Stosunek nauczycieli wychowania fizycznego do idei integracji jest niejednoznaczny. Tylko połowa badanych respondentów akceptuje po-mysł utworzenia w szkole oddziałów integra-cyjnych. Ambiwalencja postaw nauczycieli wychowania fizycznego wobec integracji prze-jawia się także w deklarowanych opiniach na temat potencjalnych korzyści wynikających ze wspólnego nauczania uczniów pełnospraw-nych i niepełnosprawnych w jednej klasie. Z jednej strony podkreślają walory integracji, takie jak nauka tolerancji i akceptacji, rozbu-

dzanie wrażliwości na potrzeby innych, a jed-nocześnie z równą siłą wskazują jej negatywne strony, np. zakłócanie pracy i dyscypliny na lekcji, wzrost konfliktów w klasie, nieuniknio-ne obniżanie poziomu nauczania, a także wzbudzanie niechęci niektórych uczniów wo-bec niepełnosprawnych rówieśników jako przejaw tzw. zmęczenia integracją. nauczycie-le wskazują także istotne problemy i trudności w kształceniu integracyjnym na lekcji wycho-wania fizycznego, które związane są przede wszystkim z:

− brakiem odpowiedniego wyposażenia sali gimnastycznej w sprzęt i przybory sportowe,

− niemożliwością zapewnienia bezpie-czeństwa wszystkim ćwiczącym,

− poczuciem zaniedbywania uczniów zdrowych,

− brakiem pomocy nauczyciela wspierają-cego,

− trudnościami przygotowania ćwiczeń odpowiednich do specyfiki schorzenia i umiejętności ucznia,

− potrzebą przekonywania uczniów nie-pełnosprawnych do podjęcia aktywno-ści ruchowej,

− brakiem odpowiedniej wiedzy dotyczą-cej przeciwwskazań ruchowych w za-kresie poszczególnych schorzeń i/lub niepełnosprawności uczniów.

na podstawie doświadczeń pedagodzy twierdzą, że obecne kształcenie dziecka nie-pełnosprawnego w klasie integracyjnej na lek-cji wychowania fizycznego wymaga wielu zmian. Przede wszystkim sygnalizują potrzebę współpracy z nauczycielem wspierającym oraz ograniczenia (wyeliminowania) udziału ucz-niów z niepełnosprawnością intelektualną i emocjonalną na zajęciach z wychowania fi-zycznego. Tak argumentują swoje stanowisko w tej sprawie. „moim zdaniem integracja w szkole powszechnej powinna dotyczyć tyl-ko dysfunkcji fizycznych (niepełnosprawność ruchowa, niedosłuch, niedowidzenie), nato-miast z dysfunkcjami psychicznymi uczniowie powinni być kształceni w szkole specjalnej”. „największy problem stanowią konflikty

I. BaRtuSIak, a. NoWak, I. dRZeWIeCkaNiepełnosprawne dzieci i młodzież na zajęciach wf.222 ROZPRAWY NAUKOWE


i dezorganizacja pracy z udziałem uczniów za-burzonych psychicznie. W szkole na lekcjach wychowania fizycznego nie byłoby problemów, gdyby uczniowie w klasach mieli niepełno-sprawności ruchowe, zaburzenia słuchu, wzro-ku i mowy”. „nie ma możliwości prowadzenia «normalnej» lekcji, jeśli uczeń oprócz dysfunk-cji fizycznej ma także dysfunkcje psychiczne”. Zwracają także uwagę, że „klasy integracyjne są bardzo specyficzne i różnią się od «normal-nych», a uczniowie niepełnosprawni bardzo się wyróżniają i nie zawsze na korzyść”.

Zaskoczenie budzi fakt, że pomimo wcześ-niej sygnalizowanych trudności w pracy z ucz-niem niepełnosprawnym na lekcji wychowania fizycznego, badani nauczyciele nie wyrażają potrzeby uczestnictwa w dodatkowych for-mach dokształcania zawodowego. Zdaniem respondentów, ukończone studia i wiedza zdo-byta w czasie posiedzeń rad pedagogicznych czy konferencji integracyjnej oraz systema-tyczna wymiana doświadczeń z kolegami z pracy są wystarczające.

SYTuACjA uCZnIA nIePeŁnOSPrAWneGO nA lekCjI WYCHOWAnIA FIZYCZneGO

Do szkoły z oddziałami integracyjnymi przyj-mowani są uczniowie ze wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, poza dziećmi z upośledze-niem umysłowym w stopniu znacznym i głębo-kim. uczniowie ci realizują obowiązek szkolny w zespole szkół specjalnych. Statut Szkoły określa kolejność przyjmowania uczniów. Pre-ferencje mają uczniowie niepełnosprawni ru-chowo. Dla każdego ucznia zgodnie z jego po-trzebami i możliwościami dostosowano ist- niejące programy nauczania lub opracowano programy autorskie oraz na wniosek poradni psychologiczno-pedagogicznej przygotowano indywidualne programy terapeutyczne z zakre-su szeroko rozumianej rewalidacji. Obecnie do szkoły uczęszczają uczniowie z następującymi rodzajami niepełnosprawności:

− z uszkodzeniami sensorycznymi (wzro-ku – niedowidzenie, wysoka krótko-wzroczność, ślepota jednego oka, brak widzenia obuocznego, oczopląs; słuchu

– głęboki niedosłuch – dziecko aparato-we, nadwrażliwość słuchowa, szumy uszne),

− z uszkodzeniami motorycznymi (orto-pedycznymi – dziecko porusza się o ku-lach, postępującymi schorzeniami mięś-ni – mózgowe porażenie dziecięce, wiotkość mięśni, zaburzenia ruchowe pod postacią tików),

− z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i umiarkowanym,

− z zaburzeniami komunikacji językowej (opóźniony rozwój mowy),

− ze sprzężonymi rodzajami niepełno-sprawności (zaburzenia hiperkinetyczne z zaburzeniami zachowania),

− zaburzeniami emocjonalnymi i zacho-wania (ADHD, zespół Aspergera, ner-wica natręctw, autyzm, dysharmonia ogólnego rozwoju psychicznego),

− ze specyficznymi trudnościami w ucze-niu się (przewlekła choroba – epilepsja, zagrożenie niedostosowaniem społecz-nym).

W zgodnej opinii badanych, uczniowie niepełnosprawni w trakcie lekcji wychowania fizycznego najchętniej biorą udział w grach i zabawach ruchowych z elementami współza-wodnictwa, prostych ćwiczeniach gimnastycz-nych oraz w grach zespołowych. realizacja zadań ruchowych przez dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wymaga stałej obecności i pomocy nauczyciela lub ucznia/uczniów.

respondenci podkreślają potrzebę szcze-gólnej troski wobec swoich niepełnospraw-nych podopiecznych. Zwracają uwagę, że ucz-niowie ci „przyzwyczajeni są do innego traktowania i «wymuszają» to na nauczycie-lach”. „Wymagają więcej zainteresowania i pochwał, chcą być często i pozytywnie oce-niani, obrażają się za gorsze oceny”. Bywa jednak i tak, że to rodzice nie mogą się pogo-dzić ze słabszą oceną swojego dziecka, szcze-gólnie z wychowania fizycznego. Tymczasem nauczyciele wychowania fizycznego szczerze przyznają, że rzetelne ocenianie uczniów nie-pełnosprawnych w klasach integracyjnych nie

I. BaRtuSIak, a. NoWak, I. dRZeWIeCkaNiepełnosprawne dzieci i młodzież na zajęciach wf. 223ROZPRAWY NAUKOWE


jest zadaniem łatwym. najczęściej obniżają wymagania wobec uczniów niepełnospraw-nych, dostosowując je do indywidualnych możliwości dziecka. nie zaspokaja to jednak najczęściej oczekiwań zarówno uczniów, jak i ich rodziców.

W opinii badanych nauczycieli oraz peda-goga szkolnego uczniowie niepełnosprawni angażują się w życie swojej klasy i szkoły. Biorą aktywny udział w uroczystościach szkol-nych, festynach, wycieczkach, konkursach itp. Grono pedagogiczne stara się stwarzać wiele ciekawych możliwości wyzwalania twórczej inwencji uczniów w życiu szkolnym.

PODSumOWAnIe

Zakres przeprowadzonych badań i analiza wy-ników dotyczy niewielkich prób, co nie upo-ważnia nas do formułowania konkretnych wniosków. może stanowić jednak przyczynek do podjęcia refleksji nad efektywnością kształ-cenia integracyjnego, do poszukiwania roz-wiązań implikujących pełniejszy sposób reali-zacji założeń współczesnej edukacji w systemie kształcenia osób niepełnosprawnych.

konkluzje płynące z przeprowadzonych ba-dań wskazują przede wszystkim na niezwykle złożoną sytuację nauczycieli na lekcji wycho-wania fizycznego, która tym samym generuje trudną sytuację niepełnosprawnych uczniów w trakcie zajęć z tego przedmiotu. Wydaje się więc konieczne podjęcie działań w zakresie:

− organizacyjnego i merytorycznego wsparcia nauczycieli wychowania fizycznego przez pedagogów specjalnych,

− doposażenia szkolnej bazy sportowej w sprzęt niezbędny do prowadzenia za-jęć psychomotorycznych,

− korekty modelu przygotowania studen-tów wychowania fizycznego w toku kształcenia akademickiego do pracy z niepełnosprawnym dzieckiem,

− interesującej oferty studiów podyplo-mowych, warsztatów, kursów i innych

form dokształcania nauczycieli wycho-wania fizycznego w zakresie edukacji integracyjnej.

Według nauczycieli wychowania fizyczne-go przekonanie, że klasa integracyjna jako nowy model nauczania stanowi lepszą ofertę kształcenia, jest wątpliwe. Pogląd ten wydaje się zasadny ze względu na niemożność spro-stania w praktyce szkolnej wielu szlachetnym ideom i postulatom wpisanym w koncepcję edukacji integracyjnej.

BIBlIOGrAFIA[1]I. Chrzanowska, Zmiany systemowe w edukacji a potrzeby ucznia upośledzonego umysłowo w stop-niu lekkim. [W:] T. Żółkowska (red.), Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, 99–107. [2]W. Dyk-cik, Pedagogika specjalna. uAm, Poznań 2007. [3]A. Hulek, niektóre współczesne kierunki rozwoju pedagogiki i kształcenia specjalnego. Zeszyty Na-ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Poznań 1990, 12. [4]D. kopeć, nowe konteksty teoretyczne ro-zumienia autonomii w polskiej pedagogice specjal-nej. [W:] T. Żółkowska (red.), Pedagogika specjal-na – koncepcje i rzeczywistość. uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, 157–165. [5]A. krau-ze, Globalizacja – indywidualizm – uniformacja. niepełnosprawność w procesie społecznego prze-mieszczania się. [W:] T. Żółkowska (red.), Peda-gogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, 108–113. [6] j. kruk-lasocka, Samostanowienie, edukacja inkluzywna a integracja na poziomie szkolnym. [W:] T. Żółkowska (red.), Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. uniwersytet Szczeciń-ski, Szczecin 2007, 87–93. [7]A. maciarz, Dyle-maty edukacji specjalnej w klasach integracyjnych. [W:] T. Żółkowska (red.), Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. uniwersytet Szczeciń-ski, Szczecin 2007, 53–61. [8]G. Szumski, Inte-gracyjne kształcenie niepełnosprawnych. Sens i granice zmiany edukacyjnej. PWn, Warszawa 2006. [9] A. Twardowski, kierunki zmian we współczesnej polskiej pedagogice specjalnej. [W:] T. Żółkowska (red.), Pedagogika specjalna – kon-cepcje i rzeczywistość. uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, 93–99.

SpiS tReści

Przedmowa ............................................................................................................................................ 2

milada krejčí, Zuzana kornatovskaStimulation of personal and social development in persons with intelectual disability using water environment ................................................................................................................ 4

maciej kochański, rafał Szafraniec, edyta SzczukaAktywność fizyczna osób z ograniczoną zdolnością motoryczną ................................................ 13

Daniel Puciato, Denis Aleksandrowicz, marcin Grysczyk, marek GuszpitCharakterystyka aktywności ruchowej w czasie wolnym pacjentów szpitala specjalistycznego mSWiA w Głuchołazach .............................................................................................................. 20

Waldemar michalczak, justyna jachacyStyl życia osób chorych na cukrzycę typu 2 i nią zagrożonych na przykładzie uczestników programu promocji zdrowia urzędu miasta Wrocławia pt.: „jak żyć z cukrzycą” ...................... 26

eugeniusz Bolach, Bartosz Bolach, Paweł jadachjakość życia osób niepełnosprawnych poruszających się na wózku inwalidzkim w zależności od aktywności zawodowej ............................................................................................................ 44

Dariusz rutkowski, elżbieta Tabor, magdalena kurekDoskonalenie umiejętności narciarskich a jakość życia osób niewidomych i słabowidzących ... 56

Wojciech Wiliński, Dariusz rutkowski, ewa ŁaźniaIntegracyjny turniej goalballa a kształtowanie postaw prospołecznych młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej wobec niewidomych ................................................................................... 61

krzysztof Sokołowski, józef krzak, robert latosiewicz, kamil PyrkaPływanie jako środek rehabilitacji osób niepełnosprawnych w Integracyjnym Centrum Sportu i rehabilitacji „Start” w lublinie ................................................................................................. 71

Tadeusz Stefaniak, kazimierz Witkowski, Patrycja konieczna, renata mazurWpływ ćwiczeń siłowych na poziom sprawności psychofizycznej osób z zespołem Downa ..... 76

Andrzej mroczkowskiBiomechaniczna analiza zastosowania ćwiczeń aikido dla osób niepełnosprawnych ................. 83

Beata Blachuramotywy i bariery uprawiania narciarstwa zjazdowego w opinii dzieci i młodzieży z dysfunkcją wzroku .......................................................................................................................................... 91

edyta Szczuka, maciej kochańskiWykorzystanie metody akustyczno-wibracyjnej kamertonami w terapii ..................................... 97

monika maniak-Iwaniszewska, jerzy mysłakowski, Bartosz BolachIgrzyska Paraolimpijskie w Pekinie (2008) – przygotowanie polskich sportowców, ich osiągnięcia medalowe oraz przebieg igrzysk i wyniki sportowe .......................................... 105

SPIS tReśCI 22�ROZPRAWY NAUKOWE 2010, 30 AWF WE WROCŁAWIU

Bartosz molik, Andrzej kosmol, Izabela rutkowskaSkuteczność gry koszykarek na wózkach wybranych klas funkcjonalnych na przykładzie igrzysk paraolimpijskich, Pekin 2008 ......................................................................................... 111

rafał Szafraniec, eugeniusz Bolach, maciej kochańskiTrening wysokogórski a wynik sportowy .................................................................................. 121

Bartosz Bolach, eugeniusz Bolach, Anna Osieckaurazy i przeciążenia u sportowców uprawiających rugby na wózkach ....................................... 126

eugeniusz Bolach, Bartosz Bolach, karolina Dorobiszurazy i przeciążenia sportowe w piłce siatkowej rozgrywanej w pozycji siedzącej (sitting volleyball) ....................................................................................................................... 136

Bartosz Bolach, eugeniusz Bolach, Sylwia ŁobosPrzeciążenia i urazy u zawodników niepełnosprawnych grających w piłkę siatkową rozgrywaną w pozycji stojącej (standing volleyball) ................................................................. 146

Wojciech SeidelAktywność elektromiograficzna wybranych mięśni podczas trwania boju w podnoszeniu ciężarów osób niepełnosprawnych ............................................................................................. 156

Ilona Ślężyńska, józef krzak, jan ŚlężyńskiPiłka bramkowa (goalball) jako środek usprawniania niewidomych i słabowidzących ............ 160

józef krzak, jan Ślężyński, justyna Chmiel, kamil ChołujPorównanie techniki rzutów goalballistów polskich i czołówki światowej ............................... 170

mariusz migała, jan SzczegielniakSport jako czynnik wychowawczy i społeczny na przykładzie niepełnosprawnego maratończyka – blaski i cienie .................................................................................................... 179

marta WieczorekAsymetria funkcjonalna i dynamiczna dzieci 8–9-letnich z lekką niepełnosprawnością intelektualną na tle ich pełnosprawnych intelektualnie rówieśników ........................................ 183

Bartosz Bolach, juliusz migasiewicz, Zdzisław PaligaWpływ aktywności ruchowej na równowagę statyczną i dynamiczną u niedosłyszących w stopniu głębokim dzieci w wieku gimnazjalnym ................................................................... 190

Izabela rutkowska, Bartosz molik, Beata kucharczykPorównanie budowy ciała i sprawności fizycznej uczniów niesłyszących i pełnosprawnych w wieku 13–17 lat ....................................................................................................................... 200

krzysztof kałużnyZainteresowanie aktywnością ruchową uczniów klas integracyjnych szkoły podstawowej ...... 206

krzysztof kałużnyZainteresowanie różnymi formami aktywności ruchowej wśród uczniów klas I–III gimnazjum integracyjnego ............................................................................................................................ 212

Irena Bartusiak, Agata nowak, Iwona DrzewieckaSytuacja dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością na zajęciach wychowania fizycznego ...... 218

Rozprawy Naukowe 30

Documents

Transcript of Rozprawy Naukowe 30