ROZPRAWY KOMISJI JĘZYKOWEJ - Aktualności · przybyły do miasta z Falkenburg w Marchii, w 1753 r....

D Z K I E T O W A R Z Y S T W O N A U K O W ES O C I E T A S S C I E N T I A R U M L O D Z I E N S I SW Y D Z I A I J Z Y K O Z N A W S T W A , N A U K I O L I T E R A T U R Z E I F I L O Z O F I I

DZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE

D 2011

ROZPRAWY

KOMISJI JZYKOWEJ

TOM LVII

Wydano z pomoca finansow Uniwersytetu dzkiego i Urzdu Miasta odzi www.lodz.pl

Redaktor naczelny: (Uniwersytet dzki)SAWOMIR GALA

Copyright by dzkie Towarzystwo Naukowe, d 2011

ISSN 0076-0390

Recenzenci: HALINA PELCOWA, BOGUSAW WYDERKA

DZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE90-505 d, ul. M. Skodowskiej-Curie 11

Tel. (42) 66 55 459; fax: (42) 66 55 464Sprzeda wydawnictw: (42) 66 55 448

http://www.ltn.lodz.pl e-mail: [email protected]

Sekretarz redakcji: IRENA JAROS (Uniwersytet dzki)

Sekretarze tomu: IZABELA EJSMUNT-WIECZOREK, KATARZYNA SICISKA

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWDZKIEGO TOWARZYSTWA NAUKOWEGO

Sawomir Gala, Edward Karasiski, Wanda M. Krajewska redaktor naczelny, Jan Szymczak

Opracowanie edytorskie: TERESA MAJDZISKA

Skad: PERFECT, 95-054 Ksawerw, ul. Parkowa 10, tel. (42) 215-83-46Druk: GRAFIX", 91-340 d, ul. eligowskiego 46, tel./fax: (42) 651-96-35

www. grafix-poligrafia.pl e-mail: [email protected]: 200 egz.

Wyd. I. Wersja pierwotna: drukowana

Czonkowie Redakcji: NATALIA ANANIEWA (Uniwersytet im. M. omonosowa, Moskwa),

MARIA BIOLIK (Uniwersytet Warmisko-Mazurski, Olsztyn), MAREK CYBULSKI

(Uniwersytet dzki), FELIKS CZYEWSKI (Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej, Lublin),

STANISAW DUBISZ (Uniwersytet Warszawski), JLIA DUDOV-KRIKOV

(Uniwersytet Preszowski, Preszw), BOGUSAW DUNAJ (Uniwersytet Jagielloski, Krakw),

PAWO HRYCENKO (Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, Kijw),KARMEN KENDA-JE (Soweska Akademia Nauki i Sztuki, Lublana), MICHAEL MOSER

(Uniwersytet Wiedeski), BOENA OSTROMCKA-FRCZAK (Uniwersytet dzki),

PIOTR STALMASZCZYK (Uniwersytet dzki), ANNA STROKOWSKA (Uniwersytet dzki)

Rozprawy Komisji Jzykowej TN, t. LVII, 2011 ISSN 0076-0390

SAWOMIR GALA d

W SETN ROCZNIC URODZIN PROFESORA KAROLA DEJNY (10 XI 1911 16 IV 2004)

IN THE CENTENARY OF THE BIRTH OF PROFESSOR KAROL DEJNA

Pidziesity sidmy tom Rozpraw Komisji Jzykowej TN ma charakter szczeglny. Jest publikowany w setn rocznic urodzin Profesora Karola Dejny, wspzaoyciela periodyku i wieloletniego redaktora naczelnego.

Na t okoliczno Katedra Dialektologii Polskiej, J.M. Rektor Uniwersytetu dzkiego, Dziekan Wydziau Filologicznego wesp z dzkim Towarzystwem Naukowym, Wydziaem I Jzykoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii, Polsk Akademi Nauk Oddzia w odzi, Komisj Jzykoznawcz, Komitetem Jzyko-znawstwa PAN, Polsk Akademi Umiejtnoci zorganizowali midzynarodow

6 SAWOMIR GALA

konferencj naukow na temat Jzyk polski jego odmiany i powizania z jzykami pokrewnymi. Konferencj objli patronatem honorowym Prezydent Miasta odzi, Wojewoda dzki i Marszaek Wojewdztwa dzkiego.

Sesja odbya si 15 i 16 listopada biecego roku i zgromadzia profesur z rnych wydziaw Uniwersytetu dzkiego, ale przede wszystkim filologw polonistw, slawistw, indoeuropeistw z Polski i zagranicy: z Biaorusi, Bugarii, otwy, Macedonii, Rosji, Sowacji, Sowenii i Ukrainy.

Temat sympozjum, zaczerpnity z wypowiedzi tekstowej Profesora (K. Dejna, Jzyk polski i jego odmiany, Rozprawy Komisji Jzykowej TN) i nawizujcy do sformuowanej przez Niego w Dialektach polskich (Ossolineum, Wrocaw 1973), Atlasie polskich innowacji dialektalnych (PWN, Warszawa, 1981, s. 8) i wielu innych pracach definicji dialektologii, by asumptem do przedstawienia stanu bada nad polszczyzn etniczn we wszystkich jej odmianach zarwno w ujciu diachronicznym, jak i synchronicznym oraz stanu bada nad zwizkami polszczyzny z innymi jzykami, gwnie sowiaskimi. Nadesane teksty, dedy-kowane pamici Profesora, publikujemy w tomie 57 i zamierzamy opublikowa w tomach nastpnych.

Dziaalno naukowa Profesora, podjta na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i systematycznie rozwijana, zaowocowaa wielkimi syntezami, dzieami podstawowymi w zakresie jzykoznawstwa dialektologii (np. wspomniane ju Dialekty polskie czy wydany przez Komitet Jzykoznawstwa PAN w Warszawie Atlas gwar polskich: t. 1 Maopolska, 1998; t. 2 Mazowsze, wspaut. S. Gala, A.A. Zdaniukiewicz, F. Czyewski, 2000; t. 3 lsk, wspaut. S. Gala, 2001; t. 4 Wielkopolska, Kaszuby, 2002), napisanymi w dzkim rodowisku naukowym Uniwersytecie dzkim, dzkim Towarzystwie Naukowym. W akademickiej odzi powstay prace, ktre stawiaj Profesora w rzdzie najbardziej znaczcych postaci polskiego ycia naukowego.

Publikowanie w Rozprawach Komisji Jzykowej TN prac dedykowanych pamici Profesora traktujemy jako spenienie powinnoci wobec Uczonego, ktry z dzkim rodowiskiem naukowym zwiza niemal cae ycie, wsptworzc Uniwersytet dzki, Wydzia Humanistyczny, potem Filologiczny, dzkie Towa-rzystwo Naukowe, szczeglnie Wydzia I Jzykoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii oraz Oddzia dzki Polskiej Akademii Nauk. Jako profesor Uniwersytetu dzkiego zosta obdarzony najwyszymi godnociami: doktoratem honoris causa U, czonkostwem rzeczywistym PAN, czonkostwem czynnym PAU, czonko-stwem honorowym TN, czonkostwem honorowym International Society for Dialectology and Geolinguistics we Florencji.

Osobowo naukow Profesora przedstawialimy wielekro w czasopismach, wydawnictwach krajowych i zagranicznych, np. w serii Sylwetki dzkich Uczonych z 1991 r. (nr 1, TN), w Dialektologii jako dziedzinie jzykoznawstwa

W SETN ROCZNIC URODZIN PROFESORA KAROLA DEJNY 7

i przedmiocie dydaktyki. Ksidze jubileuszowej dedykowanej profesorowi Karolowi Dejnie (Prace Wydziau I Jzykoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii TN 2002), gdzie zamieszczono wykaz Jego prac, w Rozprawach Komisji Jzykowej TN z 2004 r. (t. 49), Sprawozdaniach z Czynnoci i Posiedze Naukowych TN z 2004 r., Studiach z Filologii Polskiej i Sowiaskiej z 2004 r., Porad-niku Jzykowym z 2004 r. (z. 7), Jzyku Polskim z 2004 r. (z. 3), w lwowskich i z 2004 r., (nr 4 tame tekst pt. Rodowd dzkiej dialektologii), w opracowaniu dzka szkoa dialektologiczna zamieszczonym w serii Szkoy i Zespoy Naukowe odzi Akademickiej (TN) z 2009 r. dlatego tu ograniczamy si do przytoczenia wydarze po mierci Profesora.

Polska Akademia Nauk (Wydzia I Nauk Spoecznych, Komitet Jzykoznaw-stwa) przyznaa Profesorowi po mierci Dyplom Honorowy za wybitne osignicia badawcze w zakresie dialektologii, w szczeglnoci za wielkie syntezy: Dialekty polskie (1973), Atlas gwarowy wojewdztwa kieleckiego, z. 16 (19621968, TN), Atlas gwar polskich (19982002, t. 14).

Rada Wydziau Filologicznego nadaa Bibliotece Polonistycznej imi Profe-sora Karola Dejny. Uniwersytet dzki opublikowa Wybr pism polonistycznych i slawistycznych (d 2009).

IN THE CENTENARY OF THE BIRTH OF PROFESSOR KAROL DEJNA

Summary

This is the foreword to volume 57 Rozprawy Komisji Jzykowej TN dedicated to the memory of Professor Karol Dejna on the hundredth anniversary of his birth. Contains brief information about organized on this occasion of the conference, the awards granted after death and refers to publications that publish occasional biographical notes.


EDWARD BREZASopot

NAZWISKA TYPU AMBERG, ANDAG

THE SURNAMES OF TYPE AMBERG, ANDAGAbstract

The author discusses surnames which are compounds of German prepositions (also in dialectal forms) and corresponding proper nouns (proper name) or common nouns. The choice of names is based on Dictionary of surnames currently used in Poland (Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych), vol. 110, published by K. Rymut in Krakw, 19921994.

Keywords: onomastics, anthroponymy, surnamesSowa kluczowe: onomastyka, antroponimia, nazwiska

W NP [II, s. 24] przedstawiem kilka nazwisk, genetycznie niemieckich, ktre pochodz od wyrae przyimkowych typu Amende : am Ende na kocu (wsi mieszkajcy). Podaem tam nadto Af(f )eld i warianty, Infeld, Imhof, Imgrunt, Inglot(t), Inwald. Przypomn, e nazwiska pomorskie ze zrostowymi przyimkami polskimi typu Zapiec (: za Piec), aciskimi typu Degrski (: de Grski) lub Elnis (: e Lniska) i niektrymi germaskimi przedstawiem w AS. Przegldajc jednak szczegowo SNWPU, mona takich nazwisk spotka znacznie wicej. Poniej przytaczam wybrane nazwiska z przyimkami: ab (af), achter, an (am), auf, aus (ut), aussen, bei, von, vor, in (im), ohne, zu.

Z przyimkiem ab, starosaks. i dolnoniem. af z [Kluge, s. 2; H-W, s. 22]. Absztajn 14: 10 w woj. czstochowskim, 2 w szczeciskim, po 1 w kieleckim i wabrzyskim : ab Stein z kamienia : Stein kamie; Afenda 6: 3 w woj. wro-cawskim, po 1 w jeleniogrskim, krakowskim i poznaskim: af Ende z koca : Ende koniec, por. semantyczny odpowiednik polski Skonieczny 2849 [SNWPU] i nazwisko Af (f )eld z wariantami w NP [II, s. 24].

10 EDWARD BREZA

Z dolnoniem. przyimkiem achter za, poza. SNWPU podaje 115 osb o na-zwisku Achtenberg: 99 w woj. poznaskim, 7 w tarnobrzeskim, 5 w gorzowskim, 3 w gdaskim, 1 w zielonogrskim; 1 Achterberg w woj. warszawskim. Wrd obywateli Chojnic odnotowani zostali: w 1718 r. Achterberg Friedrich, szewc, przybyy do miasta z Falkenburg w Marchii, w 1753 r. Achterberg Friederich, rwnie szewc, chojniczanin, w 1806 r. Achtenberg Joh. Karl, rymarz, chojnicza-nin, ewangelik, liczcy 22 lata, zmary w 1808 r. [BBK, s. 52, 59, 71]. Od n.m. Achterberg w Dolnej Saksonii i Nadrenii lub takieje nazwy terenowej [Zoder, I, s. 147; DF, s. 76], te za od wyraenia przyimkowego rednio-dolno-niem. achter za, poza i ap. Berg gra [por. NP II, s. 23].

Z przyimkiem an (am) na. Amberg 2 osoby w woj. warszawskim : am Berg pod gr : Berg gra; trzeba doda, e cz wsi Kiszkowo, dzi zwana Darmoszewo, po niem. nazywaa si Amberg 1921 [NMP II, s. 267], ze wzgldu jednak na pne powiadczenie (dopiero w SG, 1880 r.) trudno uzna t wie za podstaw omawianego nazwiska; Ambrust 5: 1 w woj. gdaskim, 4 w ostrockim; 5 Ambruzd: 4 w woj. szczeciskim, 1 w jeleniogrskim : an der Brust przy pier-si : Brust pier (w wariancie Ambruzd stwierdzamy udwicznienie); Amsztejn 4 w woj. elblskim : am Stein przy kamieniu : Stein kamie; 10 Amsztat: 4 w woj. elblskim, 6 w suwalskim : an (der) Stadt pod miastem : Stadt miasto; Amsztet 3: 2 w woj. elblskim, 1 w suwalskim : an (der) Sttte przy miejscowoci : Sttte miejscowo; Amzal 2 w woj. gdaskim : an (dem) Saal przy sali : Saal sala; Anbek 0 [SNW nie notuje] : an (der) Beke przy potoku, strumieniu : dolnoniem. Beke = grnoniem. Bach strumie, potok; Anbild 64: 54 w woj. katowickim, 6 w bielskim, 3 w kieleckim, 1 w poznaskim : an (dem) Bild przy obrazie : Bild obraz; Andag 2 w woj. warszawskim : an (dem) Tag za dnia : dolnoniem. Dag dzie; Anderwald 192: 3 w woj. bydgoskim, 79 w katowickim, 15 w dzkim, po 2 w koniskim i legnickim : an (recte dem, nie der) Wald : Wald las; Anderweit 3 w woj. suwalskim; 1 Andeerwejt w woj. olsztyskim : an (recte dem, nie der) Weit(e) w oddali : Weit dal; Anderweld 0 [SNW nie notuje] : albo an der Welt na wiecie : Welt wiat, albo an (dem) Feld : Feld pole, w rednio-wysoko-niem. velt [Kluge, s. 208]; Anderwola 0 [SNW nie notuje] : artobliwe makaronizowanie: niem. an der i polska n.m. Wola, a wic na Woli; Anwand 6 w woj. opolskim: an (der) Wand przy cianie : Wand ciana; Anwailer 15: 8 w woj. przemyskim, 7 w opolskim; 30 Anwajler: 14 w woj. wrocawskim, 9 w tarnobrzeskim, 4 w skierniewickim, 2 w gorzowskim; 2 Anwaler w woj. opolskim prawdopodobnie te tu naley; an Weiler koo przysika, wybudowania : Weiler przysiek, wybudowanie.

Z przyimkiem auf na. SNWPU podaje 2 osoby nazywajce si Ofenberg w woj. warszawskim; 5 Offenberg: 3 w woj. gdaskim, 2 w warszawskim; 1 Offen-born w woj. katowickim. Nazwisko odnie trzeba do n.m. Offenberg w Nadrenii

NAZWISKA TYPU AMBERG, ANDAG 11

lub Bawarii, jak podaje Zoder [II, s. 251], bd do takieje nazwy terenowej; obie nazwy powstay od wyraenia przyimkowego auf dem Berge na grze, gdzie auf, staro-wysoko-niem. uf, to historycznie dialektalne of(f ), w drugim czonie nazwy wystpuje rzeczownik Berg gra, w Offenborn : Born rdo, zdrj. SNWPU podaje te Offen 0, ktre Zoder [l.c.] odnosi do takieje n.m. w pow. Celle (Dol-na Saksonia) lub do n.os. Ovo, datowanej od 1147 r., wariant Offan 3: 2 w woj. katowickim, 1 w pilskim rozumiem jako rozwj polskiego -en w -an, por. Owen 4 i Owanek 93. (Mona by te myle o staro-wysoko-niem. ovan piec, rdzeniu wsplnym z ang. oven piec chlebowy i dolnoniem. Oven = grnoniem. Ofen piec, tkwicym m.in. w nazwisku synnego angielskiego socjalisty utopijnego Roberta Owena (17711858)). W omawianej podstawie i modelu sowotwrczym mieci si te nazwisko Offenbach, noszone przez synnego kompozytora francuskiego Jakuba Offenbacha (18191880), wywodzce si od tak samo brzmicej nazwy miejscowoci, np. Offenbach am Main, port nad Menem i miasto w Hesji, datowane na X w., a take omwione w NP [s. 417] nazwisko Uphagen. Dolnoniem. op-, grnoniem. auf na moe pojawi si na kocu nazwiska odczasownikowego, jak np. w nazwisku Risop, Ryzop z dolnoniem. Riss op! = grnoniem. Riss auf! otwrz si!, por. niem. nazwiska Fliegauf od Flieg(e) auf! wzle, Gleichauf od Gleich(e) auf! wyrwnaj, o ktrych pisz w NP IV [por. NP III, s. 252253].

Z przyimkiem aus z, dolnoniem. ut (por. ang. out). Ausbach 0 [SNW nie notuje] : aus (dem) Bach z potoku : Bach potok, strumie; Ausfeld 65: 54 w woj. ciechanowskim, 4 w omyskim, po 2 w legnickim i zielonogrskim : Feld pole; Zoder [I, s. 179] odnosi niem. nazwisko Ausfeld do n.m. Ausfeld w pow. Mhlhau-sen-Land; 10 Ausbiter: 7 w woj. radomskim, 3 we wrocawskim : aus Bitter z Bitter miejscowoci pod Hitzacker w Dolnej Saksonii [DF, s. 132]; 2 Ausdajczer w woj. wabrzyskim: aus Deutscher z Niemcw : Deutscher Niemiec; por. [w SNWPU] 6 osb o nazwisku Dejczer: 1 w woj. bydgoskim, 5 w gdaskim; 41 Dejcz, z tego 28 w woj. gdaskim; Ausland 0; 11 Auslender: po 4 w woj. katowickim i abrzyskim, 2 we wrocawskim, 1 w olsztyskim, od ap. Auslnder obcokrajowiec, cudzozie-miec od Ausland zagranica, obczyzna; Ut 5 w woj. wrocawskim; Utt 0; 1 Utter w woj. pilskim : rednio-dolno-niem. uter zewntrzny Zoder [II, s. 769] Utberg 1 w woj. wrocawskim; Uterberber 0 : ut Berg poza gr : Berg gra, opracowania niemieckie nie ujmuj; Utfald 5: 4 w woj. radomskim, 1 w olsztyskim : ut Wald poza lasem : Wald las, z bezdwicznym -f- [por. Go, s. 174]; Uthof 6: 4 w woj. gdaskim, po 1 w ostrockim i radomskim : ut Hof poza dworem : Hof dwr; Zoder [I, s. 769]; wywodzi niem. nazwisko U(h)thoff albo od tak samo brzmicej nazwy terenowej o znaczeniu Aussenhof, tj. dwr zewntrzny, albo od nider-landzkiego oude hove alter Hof, tj. stary dwr; inne wyzyskiwane przeze mnie opracowania nazwiska nie ujmuj; Utman 0 i pochodne patronimiczne, tworzone za pomoc przyrostka -(cz)yk od n.os. Utman(ek): 1 Utmanczyk w woj. pockim;

12 EDWARD BREZA

55 Utmaczyk: 1 w woj. gdaskim, 3 w supskim, 21 w piotrkowskim, 11 w biel-skim, 6 we wrocawskim; 1 Uttermann w woj. bielskim : ut Mann cudzoziemiec, obcokrajowiec [por. Zoder, II, s. 769] i nazwisko Auslander/Auslender. Zoder [II, s. 769] podaje jeszcze nazwiska Utermarkt : ut (der) Mark z (tego) regionu : Mark m.in. teren, obszar; Utermlen : rednio-dolno-niem. ut (der) molen z tego myna / nowsze Utermhl; Uthmeier : ut Meier poza dzierawc : Meier dzierwca; Utwedde : rednio-dolno-niem. ut wedde z lasu : rednio-dolno-niem. wedde las.

Z przyimkiem aussen poza, na zewntrz. 16 Ausenberg: 1 w woj. bydgo-skim, 8 w tarnowskim, 4 w krakowskim, 3 w szczeciskim; 5 Assenberg w woj. warszawskim : aussen (des) Berges poza gr.

Z przyimkiem bei przy, obok, u, pisanym przewanie po polsku fonetycz-nie Baj-. Bajbert 26: 17 w woj. siedleckim, 5 w warszawskim, 2 w szczeciskim, po 1 w bialskopodlaskim i katowickim : bei Bert u Berta; Bajdrek 1 w woj. katowickim : bei Dreck na mieciach : Deck m.in. boto, mieci; 21 Bajfus 21: 6 w woj. gdaskim, 15 w toruskim : wedug Zodera [I, s. 214], od ap. Beifuss ludowe okrelenie roliny Artemisia vulgaris, wtrnie kojarzonego z wyraeniem przyimkowym bei Fuss pieszo; Bajgot 69: 20 w woj. elblskim, 8 w bydgoskim, po 4 w supskim i koszaliskim, 11 we wrocawskim, 7 w legnickim i pochodne Bajgotek u 11 osb: 8 w woj. wabrzyskim, 3 w katowickim, por. od niem. zaklcia bei Gott! Na Boga! pochodny rzeczownik bigot; Bajsinger 1 w woj. wrocawskim : bei Singer u piewaka; Beihoff 1 w woj. koszaliskim : bei Hof na dworze = zamku : Hof dwr.

Z przyimkiem von z, od, o, holend. van. Fonberg 8: 6 w woj. warszawskim, po 1 w siedleckim i szczeciskim : von Berg z gry : Berg gra; Foneiter 0 [SNW nie notuje] : von Eiter z powodu ropy : Eiter ropa; Fongrat 1 w woj. warszawskim : von Grat z grani, grzbietu gry : Grat m.in. grzbiet gry, gra; Fonrafa 1 w woj. katowickim hybrydalne: niem. przyimek von i zapoyczone polskie rafa; Fonrath 13 w woj. pilskim : von Rat z rady : Rat rada; Fonrobert 62: 1 w woj. gdaskim, 37 w poznaskim, 7 w toruskim, 4 w warszawskim, 3 w leszczyskim : von Robert od Roberta, Robertowy; Fonseca 2 w woj. war-szawskim, 3 Fonseca-Saborit w woj. bydgoskim : von Sexca (?); Fontara 1 w woj. warszawskim : von Tara od Tary : Tara bogini w buddyzmie lub rzeka, prawy dopyw Irtyszu. Z nazwisk historycznych, dzi niewystpujcych, nieobecnych w SNWPU, opracowaem w AS 65: Fonfelden : Felde Napole pod Chemnem, Fongleic : Gleissen Glisno, pow. sulciski; Fantonius : Tonius < Antonius, Fankidejski, Fankidej : van Kidey : n.m. Kidey, Fandrej : Drey < Andreas i pre-zentowane tu nazwisko Fonrobert.

Z przyimkiem vor przed. Forbach 1 w woj. bielskim : vor (dem) Bach przed potokiem : Bach potok, strumie, Zoder [I, s. 510] podaje n.m. Vorbach


w Badenii i Lotaryngii oraz nazwy terenowe, nazwisko Forbach przytacza z 1768 r.; Forbeck 3: 2 w woj. katowickim, 1 w pilskim : vor (der) Becke przed potokiem : dolnoniem. Becke = grnoniem. Bach potok, strumie, Zoder [I, s. 510] podaje 2 n.m. Vorbeck w Meklemburgii; Forberg 11: 6 w woj. supskim, 4 w bydgo-skim, 1 w warszawskim : vor (dem) Berg(e) przed gr : Berg gra; Vorbrich 6 w woj. poznaskim wedug Zodera [I, s. 510], gw. ap. Vorbrig jest synonimem wyrazu Vorwerk folwark; Vorbrodt 21: 7 w woj. warszawskim, 6 w katowickim, 5 w zielonogrskim, 3 w opolskim : vor (dem) Brot przed chlebem : Brot chleb; Vorlauf 4 w woj. gdaskim : Vorlauf przedbieg; Vormelker 14 w woj. pozna-skim : vor Melker przedni dojarz : Melker dojarz, prawdopodobnie regionalnie lub/i rodowiskowo uywany ap. Vormelker ts.; Vorpahl 4: 1 w woj. gdaskim, 3 w wabrzyskim : vor (dem) Pfahl przed supem : dolnoniem. Pahl sup; Vorreiter 105: 97 w woj. katowickim, 4 w wabrzyskim, 2 we wrocawskim, po 1 w jeleniogrskim i opolskim : Vorreiter przedni jedziec; Vorwerk 4 w woj. katowickim : Vorwerk folwark.

Z przyimkiem in (im) w. Imberg 2: po 1 w woj. jeleniogrskim i wabrzy-skim; 7 Inberg: 4 w woj. wabrzyskim, 3 we wrocawskim : in (dem) Berg na grze : Berg gra; Infeld 5: 4 w woj. warszawskim, 1 w szczeciskim : in (dem) Feld na polu : Feld pole; Ingarden 11: 8 w woj. krakowskim, 2 w toruskim, 1 we wrocawskim : in (dem) Garden w ogrodzie : dolnoniem. Garden ogrd, por. ang. garden ts.; 8 Ingert: 7 w woj. warszawskim, 1 w szczeciskim; Inglot 1707: 2 w woj. bydgoskim, 7 w elblskim, 22 w gdaskim, 484 w rzeszowskim, 217 w kronieskim, 214 w przemyskim, 135 w katowickim, 89 w szczeciskim, 84 we wrocawskim; 7 Inglott: po 3 w woj. gdaskim i poznaskim, 1 w dzkim : in (der) Glut w arze : Glut pomie, ar (moe przez nawizanie do cierpie chrzecijaskich mczennikw, np. w. Wawrzyca, drczonego na rozpalonej kracie, por. te np. w. Jan w okeju; w. Piotr w okowach, po acinie sancti Petri in vinculis w. Piotra w okowach, wito obchodzone przed reform kalendarza liturgicznego 2 VIII, przez lud nazywane Palikopa ze wzgldu na burze z pioru-nami, od ktrych paliy si kopki zboa lub siana (por. nazwisko Palikot ten, co pali nowo narodzone kocita); Inklut 2 w woj. opolskim wskutek obocznej bez-dwicznej k; Imgrunt 6: 3 w woj. krakowskim, 2 w chemskim, 1 w lubelskim; 2 Imgrt w woj. pilskim; 12 Imgrond w woj. lubelskim; 18 Imgront: 4 w woj. gda-skim, 9 w lubelskim, 5 w gorzowskim; Imgrot 0, Imgrut 0, Ingront 0, Ingrunt 0 : in (dem) Grunt na roli : Grunt m.in. rola jak wida, niemotywowane nazwisko, byo rnie zapisywane; Imhof 4: 2 w woj. wrocawskim, po 1 w czstochowskim i poznaskim; Intas 5 w woj. opolskim : in (der) Tasse w filiance : Tasse fili-anka; Inwald 6: 4 w woj. katowickim, 2 w wabrzyskim; 16 Inwad: 11 w woj. krakowskim, 5 w tarnowskim; 6 Inwalski: po 3 w woj. gorzowskim i szczeciskim

14 EDWARD BREZA

: pochodne, utworzone modelowo za pomoc przyrostka -ski od podstawy in Wald w lesie : Wald las.

Z przyimkiem ohne bez. SNWPU podaje 37 osb o nazwisku Ohnesorge: 13 w woj. bydgoskim, 5 w gdaskim, 8 w supskim, 5 w katowickim, 4 w opolskim, 1 w gorzowskim; 1 spolszczone (w czci) ortograficznie i morfologicznie przez wymian kocowego -e na -a Ohnezorga w woj. gdaskim; 4 Ohnezorge: 1 w woj. elblskim, 3 w gdaskim; 41 Ohnsorge poza Pomorzem ze skrconym przyim-kiem ohne bez i 20 w woj. poznaskim, 9 w warszawskim, 5 w koniskim, 4 we wrocawskim, 2 w kaliskim, 1 w katowickim; 12 Onezorge: 8 w woj. gdaskim, 4 w warszawskim. Jest to nazwisko pochodzenia niemieckiego, oznaczajce bez troski, bez kopotu, po acinie sine cura, po franc. sans souci, po ros. biez zaboty, od niem. przyimka ohne bez i rzeczownika Sorge troska, kopot, zapobiegliwo. Zdaniem Zodera [II, s. 254], chodzio tu o takie cechy czowieka, jak lekkomyl-no, pocho; jest to jednak wtrne rozumienie tych nazwisk, pierwotnie chodzio tu o rednio-wysoko-niem. rzeczownik zarge brzeg, skraj, otoczenie i nazwy terenowe o znaczeniu nad granic wiejsk (mieszkajcy); nazwisko Ohnesorgen podaje z roku 1684. Go [s. 454] podaje niemieckie nazwiska z przyimkiem ohne, rednio-wysoko-niem. ne: Ohnacker bez roli i Anacker, Ahnfeldt bez pola, por. krl Jan bez Ziemi (11671216) w Anglii i wiele innych. Nazwisko przypomina zesp parkowo-paacowy Sanssouci w Poczdamie, zbudowany w XVIII i XIX w. przez Fryderyka Wielkiego, krla pruskiego, nazwisko byo jednak wczeniejsze ni paac pruski. Co do semantyki nazwiska Ohnesorge, por. [w SNWPU] 28 osb noszcych nazwisko Sorge: 1 w woj. gdaskim, 7 w katowickim, 6 w poznaskim; 12 Sorgenlos: 7 w woj. czstochowskim, 4 w opolskim, 1 we wrocawskim od przymiotnika sorgenlos beztroski, czego odpowiednikiem jest ang. carefree; 12 Sorger: 8 w woj. toruskim, 2 w wabrzyskim, po 1 w warszawskim i pockim; 1 Sorgier w toruskim od rzeczownika Sorger zatroskany, dbay o kogo, co, no-towanego historycznie na Pomorzu, np. Martin Sorger w Chrztowie, gm. Liniewo, pow. Kocierzyna George Sorger i Erdmann Sorger w Strzelkach, gm. St. Kiszewa w katastrze fryderycjaskim z roku 1773. Por. te nazwisko Kopot i podobne w NP [III, s. 205206, 253].

Z przyimkiem zu do, spolszczony zapis cu-. Cuban 22: 4 w woj. gdaskim, 8 w wabrzyskim, po 3 w katowickim, krakowskim i tarnowskim, 1 w suwalskim i pochodne; Zuban: po 2 w woj. jeleniogrskim i poznaskim, 1 w katowickim : zu Bahn przy torze : Bahn tor, kolej; Cubar 0 [SNW nie notuje]; Cuber 2032: 11 w woj. bydgoskim, 5 w elblskim, 4 w gdaskim, 1 w supskim, 1193 w kato-wickim, 125 w tarnobrzeskim, 81 w warszawskim, 73 w krakowskim, 68 w cz-stochowskim, 66 we wrocawskim, 50 w rzeszowskim i pochodne: 64 Cubera; 3 Cuberek w woj. katowickim; Zubar 0 [SNW nie notuje] : moliwe od niem. zu


Br do niedwiedzia : Br niedwied, ale moliwe take od stp. zbr dzi ubr, por. Zuber 1409 i wiele pochodnych; Cubier 0 [SNW nie notuje] : moliwe od podstawy zu Bier do piwa : Bier piwo, ale moliwy te wariant od Cuber/Zuber; Cubernat 2 w woj. katowickim : zu Bernat u Bernarda : gw. i stp. imi B(i)ernat Bernard; Cubert 20: 11 w woj. katowickim, 8 w opolskim, 1 w kieleckim; 97 Zubert: 46 w woj. dzkim, 17 w warszawskim, 9 w katowickim, 6 w koszaliskim, po 5 w czstochowskim i wrocawskim : zu Bert u Berta : imi Bert; Zubeil 18 w woj. opolskim : zu Beil do topora : Beil topr; Zubeir 2 w woj. warszawskim : zu Bayer u Bawarczyka : Bayer Bawarczyk, zapisane Beir [por. Hell, s. 54]; Cubek 0; 1167 Zubek: 24 w woj. bydgoskim, 14 w elblskim, 28 w gdaskim, 1 w supskim, 287 w nowosdeckim, 155 w katowickim, 92 w siedleckim, 56 we wrocawskim, 47 w kieleckim : zu Beck(e) do potoku : dolnoniem. Becke potok, strumie; Zubok 7 w woj. gdaskim : zu Bock u koza : Bock kozio; Zubraj 1 w woj. koszaliskim : zu Brei do zupy : Brei zupa, breja; Zubryk 24: 6 w woj. gdaskim, 5 w zielonogrskim, 4 w legnickim, po 2 w biaostockim, gorzowskim, jeleniogrskim i wrocawskim : zu (der) Brcke do mostu : Brc-ke most; Cubuch 1 w woj. elblskim : zu Buch do ksiki : Buch ksika; Cuchor 1 w woj. nowosdeckim : zu Chor do chru : Chor chr; Cugecher 1 w woj. poznaskim; 10 Cugeher: 5 w woj. gorzowskim, 3 w zielonogrskim, po 1 w leszczyskim i poznaskim; 6 Zugeher: 5 w woj. poznaskim, 1 w leszczy-skim; 4 Zugehr: 3 w woj. kaliskim, 1 w poznaskim, 14 Zugehoer: 13 w woj. poznaskim, 1 w leszczyskim; Zugehor 2 w woj. poznaskim : zu Gehr do suchu : Gehr such; Cumber 17: 7 w woj. koszaliskim, 4 w krakowskim, 3 w skierniewickim, 2 w biaostockim, 1 we wrocawskim : moliwe od zum Br do niedwiedzia : Br niedwied; Zumann 5 w woj. piotrkowskim : zu Mann do czowieka, mczyzny, ma : Mann czowiek, mczyzna, m; Zumefeld 2 w woj. wabrzyskim: zum Feld do pola : Feld pole z wtrconym -e-: Zurad 0; 2 Zurat: po 1 w woj. katowickim i kronieskim : zu Rat do rady : Rat rada; Zuwald 37: 35 w woj. dzkim, po 1 w rzeszowskim i sieradzkim : zu (dem) Wald do lasu : Wald las, por. w DF [s. 745746] liczne takie struktury z przyimkiem zum < zu dem do, przy, np. Zumbach, Zumbruch, Zumbusch, Zumkeller, Zumwin-kel od rzeczownikw: Bach potok, Bruch bagno, Busch gaj, zagajnik, Keller komora, Winkel kt i wiele innych.

OBJANIENIA SKRTW

AS Antroponimia sowiaska. Materiay z IX Oglnopolskiej Konferen-cji Onomastycznej, red. E. Wolnicz-Pawowska, J. Duma, Warszawa 1996, s. 5768

16 EDWARD BREZA

BBK Das Brgerbuch der Stadt Konitz von 15501850, v. E. Klo, Danzig 1927. Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreuens 13

DF Rosa, Volker Kohlheim, Duden. Familiennamen. Herkunft und Be-deutung, Mannheim 2000. Familiennamenbuch des Schsischen Vogtlandes, Berlin 1992

Go Max Gottschald, Deutsche Namenkunde, 3. Auflage, Berlin 1954Hell V. hellfritzsch, Familiennamenbuch des Schsischen Vogtlandes,

Berlin 1992H-W Renate herrmann-Winter, Kleines plattdeutsches Wrterbuch,

3. Auflage, Rostock 1990Kluge Friedrich KluGe, Etymologisches Wrterbuch der deutschen Spra-

che, 22. Auflage, BerlinNew York 1989NMP Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, red. K. ry-

mut, Krakw 19962003NP E. Breza, Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, t. 13, Gdask

20002002 (t. 4 w przygotowaniu)SG Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowia-

skich, red. B. Chlebowski, t. 115, Warszawa 18801902SNW Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych, oprac. K. ry-

mut [Krakw 2003; pyta]SNWPU Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych, t. 110, wyd.

K. rymut, Krakw 19921994Zoder Rudolf zoder, Familiennamen von Ostafalen, Bd. 12, Hildesheim

1968Symbol 0 w SNWPU i SNW oznacza form z rnych wzgldw niepewn.

Edward Breza

NAZWISKA TYPU AMBERG, ANDAGStreszczenie

Autor omawia w artykule nazwiska zoone z niemieckich przyimkw (take w wersji dialek-talnej) i nazw wasnych oraz rzeczownikw pospolitych. Jako przyimki wystpiy w tym materiale: ab, gwarowe af z; achter za, poza; an i am na; auf na; aus, dolnoniem. ut z; aussen poza, na zewntrz; bei przy, obok, u; von z, od, o; vor przed, z przodu; in, im w; ohne bez; zu do. Doboru nazwisk dokonano ze Sownika nazwisk wspczenie w Polsce uywanych, t. 110, wyd. K. Rymut, Krakw, 19921994.


THE SURNAMES OF TYPE AMBERG, ANDAGSummary

The author discusses surnames which are compounds of German prepositions (also in dialectal forms) and corresponding proper nouns (proper name) or common nouns. They are the following prepositions: ab with, dialectal af; achter behind, beyond; an and am on ; auf on; aus, dialectal ut from, of; aussen beyond, bei near, next to, by; von from; vor in front of; in, im in; ohne without; zu towards. The choice of names is based on Dictionary of surnames currently used in Poland (Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych), vol. IX, published by K. Rymut in Krakw, 19921994.


STANISAW DUBISZWarszawa

UWARUNKOWANIA EWOLUCJI ODMIAN KOMUNIKACYJNO-STYLOWYCH W DZIEJACH POLSZCZYZNY

THE CHARACTERISTICS OF THE EVOLUTION OF COMMUNICATIVE-STYLISTIC VARIANTS IN THE HISTORY OF POLISH LANGUAGE

Abstract

The process of creation of communicative-stylistic variants of the Polish language depends on the changes of language communication in the Polish society, dominants of these variants in subsequent periods in the history of Polish language, determinants of language communication, types of public discourse and areas of public communication.

Keywords: the history of Polish language, language communication, communicative-stylistic variants of a language, stylistics, style

Sowa kluczowe: dzieje polszczyzny, komunikacja jzykowa, odmiany komunikacyjno-stylowe jzyka, stylistyka, styl

Zgodnie z ujciem Karola Dejny, [j]zyk narodowy formuje si, staje si odrbnym od pozostaych jzykw pokrewnych, wywodzcych si z jednego prajzyka, przez to, e w toku wielowiekowego rozwoju danego zespou ludnoci obok takich cech etnotwrczych, jak charakterystyczne dla danego ludu obyczaje, folklor, waciwoci kultury materialnej i duchowej, poczucie wizi plemiennej, poczucie wsplnoty interesw ekonomicznych, politycznych itd., powstaje i z czasem upowszechnia si w mowie tego ludu szereg innowacji jzykowych, nowych w stosunku do dawniejszego stanu norm jzykowych w zakresie wymowy, budowy wyrazw i wielu innych kategorii gramatycznych [Dejna, 2009b, s. 173].

Jzyk jest tu rozumiany za Ferdinandem de Saussure jako system, ktrego odmiany maj charakter regionalny i w wypadku jzyka polskiego sprowadzaj si do dialektw mazowieckich, wielkopolskich, maopolskich, lskich i kaszubskich. Niezalenie od tych odmian systemowych mona wyrnia odmiany w planie mowy: ze wzgldu na kryterium techniki realizacji wypowiedzi odmian mwion i pisan; ze wzgldu na kryterium realizacji norm jzykowych odmiany stylowe;

20 STANISAW DUBISZ

ze wzgldu na kryterium zrnicowania sownictwa odmiany rodowiskowe, zawodowe i terminologiczne [Dejna, 2009a, s. 148149].

Polska teoria wariantw jzyka polskiego, zarwno w ujciu synchronicznym, jak i diachronicznym, obejmuje obszern literatur przedmiotu (powsta w minio-nym 50-leciu), dotyczc i koncepcji merytorycznych, i uj terminologicznych [por. np. Dubisz, 1995a]. Dla uniknicia kontrowersji w tych kwestiach przyjmuj w niniejszym opracowaniu termin odmiany komunikacyjno-stylowe, ktrym obejmuj cae spektrum wariantw polszczyzny, ktre zaznaczyy si w jej dziejach [Dubisz, 2004a].

Ksztatowanie si odmian komunikacyjno-stylowych jzyka jest uzalenione od form komunikacji jzykowej wystpujcych w danej wsplnocie. Biorc pod uwag dzieje polskiej wsplnoty komunikacyjnej, mona w tym kontekcie wy-dzieli sze zasadniczych okresw.

I. ~966~1513: dominacja komunikacji mwionej; wspwystpowanie komu-nikacji rkopimiennej w wyszych warstwach spoecznych; elitarno komunikacji pisanej (pierwotnie wycznie w jzyku aciskim, od XIII w. rwnie w jzyku polskim).

II. ~1513~1863: dominacja komunikacji mwionej w caej wsplnocie; eli-tarno komunikacji pisanej (przede wszystkim po polsku, ale rwnie po acinie i w nowoytnych jzykach obcych); rwnowano komunikacji mwionej i pi-sanej w wyszych warstwach spoecznych; demokratyzacja komunikacji pisanej w wyszych warstwach spoecznych; dominacja komunikacji mwionej w niszych warstwach spoecznych.

III. ~1863~1920: funkcjonalne rnicowanie si komunikacji mwionej i pisanej w obrbie caej wsplnoty komunikacyjnej; uwiadomienie sobie rangi komunikacji pisanej przez nisze warstwy wsplnoty komunikacyjnej; demokra-tyzacja komunikacji pisanej.

IV. ~1920~1960: wspwystpowanie komunikacji mwionej i pisanej w caej wsplnocie komunikacyjnej; stratyfikacja funkcjonalna typw komunikacji m-wionej i pisanej w caej wsplnocie komunikacyjnej; demokratyzacja zbiorowej komunikacji mwionej (= radio) w caej wsplnocie komunikacyjnej.

V. ~1960~ 2000: rwnowaga form i typw komunikacji mwionej oraz pisanej w caej wsplnocie komunikacyjnej zbiorowe i indywidualne komunikaty w obu postaciach; pojawienie si i stae zwikszanie spoecznego zakresu komunikacji dwikowo-obrazkowej zbiorowej i indywidualnej (telewizja, kino); dominacja komunikacji dwikowo-obrazkowej w odbiorze najmodszego i modszego po-kolenia wsplnoty komunikacyjnej; pocztki i szybki rozwj komunikacji elek-tronicznej (Internet).

VI. ~2000: intensywny rozwj wszelkich form komunikacji mwionej i pi-sanej w caej wsplnocie; zapocztkowany proces ograniczania zasigu klasycznej

UWARUNKOWANIA EWOLUCJI ODMIAN KOMUNIKACYJNO-STYLOWYCH... 21

(papierowej) komunikacji pisanej; dominacja komunikacji dwikowo-obrazko-wej w caej wsplnocie komunikacyjnej; intensywny rozwj form komunikacji elektronicznej o zasigu globalnym (Internet) [por. Dubisz, 2002, s. 2224; 2006].

Na podstawie powyszego zestawienia mona atwo zauway, jak olbrzymiego przypieszenia nabra rozwj form komunikacji publicznej w polskiej wsplnocie komunikacyjnej, poczynajc od XIX w. Jest to wynikiem rozwoju cywilizacyj-nego naszej wsplnoty, co znajduje motywacje szersze europejskie i wiatowe. Warianty komunikacyjno-stylowe (style funkcjonalne, odmiany komunikacyjne) pod wzgldem ich rejestru i repertuaru rodkw s zmienne w czasie i uzale-nione od ewolucji systemu jzykowego. Jeli przyjmujemy trjdzieln, klasyczn ju periodyzacj dziejw jzyka polskiego na okresy: staropolski (X/XI w. XV/XVI w.), redniopolski (XV/XVI w. XVIII w.) i nowopolski (XIXXX w.), to musimy zarazem zaznaczy, e rne i zarazem inne procesy stanowi w tych okresach dominanty ewolucji polszczyzny. W okresie pierwszym bowiem polski jzyk etniczny jest w trakcie ksztatowania si, w okresie drugim zyskuje on status jzyka pastwowego, w okresie trzecim w swej odmianie standardowej zostaje wyposaony w peen repertuar funkcji socjolingwistycznych (jednoczc, izolu-jc, prestiow, ramy odniesienia). W zalenoci od tych dominant ewolucyjnych zakres jzykowych zachowa uytkownikw polszczyzny si zmienia, a tym samym zmieniay si jej warianty komunikacyjno-stylowe. Ewolucj dominant komunikacyjno-stylowych w dziejach polszczyzny mona przedstawi w postaci kilku przekrojw synchronicznych.

I. Okres staropolski1) faza etnicznych dialektw plemiennych: odmiana mwiona warianty

codziennej komunikacji, warianty artystyczne folkloru;2) faza regiolektw: odmiana mwiona warianty uytkowe codziennej ko-

munikacji, warianty artystyczne, warianty zawodowe;3) faza ponadregionalnego jzyka literackiego: odmiana pisana wariant

retoryczny, hymniczny, epistolarny, kancelaryjno-dyplomatyczny, religijny;4) faza ponadregionalnego pandialektu kulturalnyego odmiana mwiona

warianty codziennej komunikacji (potoczne), warianty artystyczne, warianty zawodowe.

II. Okres redniopolski1) odmiana mwiona jzyk warstw niewyksztaconych: warianty uytkowe

codziennej komunikacji (dialekty wiejskie i miejskie), warianty artystyczne folkloru (wiejskiego i miejskiego), kody religijne;

2) odmiana mwiona i pisana jzyk warstw rednio wyksztaconych: regio-lekty profesjolekty warianty funkcjonalne (potoczny, retoryczny, artystyczny, kancelaryjno-urzdowy, religijny, naukowy);

22 STANISAW DUBISZ

3) odmiana mwiona i pisana jzyk oglny warstw wyksztaconych: regio-lekty profesjolekty warianty funkcjonalne (potoczny, retoryczny, artystyczny, kancelaryjno-urzdowy, religijny, naukowy i inne).

III. Okres nowopolski1) odmiana mwiona warstwy niewyksztaconej: warianty uytkowe co-

dziennej komunikacji (dialekty wiejskie i miejskie), warianty artystyczne folkloru (wiejskiego i miejskiego), gwary rodowiskowe i zawodowe, kody biologiczne;

2) oglna odmiana mwiona i pisana warstwy wyksztaconej: regiolekty socjolekty style funkcjonalne w sytuacji oficjalnej komunikacji oraz w sytuacji nieoficjalnej komunikacji: codziennej niewyspecjalizowanej (potoczny obiegowy, staranny kulturalny, biologiczny, inne); wyspecjalizowanej (urzdowy, medialny, retoryczny, artystyczny, naukowy, religijny i inne);

3) odmiana mieszana warstwy awansujcej jzykowo i kulturowo: regiolekty socjolekty style funkcjonalne w sytuacji oficjalnej komunikacji oraz w sytuacji nieoficjalnej komunikacji: codziennej niewyspecjalizowanej (potoczny obiegowy, staranny kulturalny, biologiczny i inne); wyspecjalizowanej (urzdowy, medialny, retoryczny, artystyczny, naukowy, religijny i inne) [zob. Dubisz, 2005, s. 242247].

Wraz z ewolucj dominant komunikacyjno-stylowych zmieniay si determi-nanty komunikacji jzykowej, realizowanej przez uytkownikw polszczyzny. W okresie staropolskim owymi determinantami byy: oralno : literacko (graficzno) wypowiedzi, uytkowo : artystyczno tekstu, dialektalno (re-gionalno) : pandialektalno (ponadregionalno) komunikatu.

W okresie redniopolskim za gwne determinanty naley uzna: status wy-ksztacenia uytkownika jzyka (niewyksztacony : wyksztacony), typ kanau informacyjnego (suchowy : wzrokowy), cel wypowiedzi (uytkowy : artystyczny), sposb organizacji tekstu (potoczny : retoryczny).

Do wymienionych wyej determinant okres nowopolski dodaje nowe: zakres kodyfikacji jzykowej (normatywno : nienormatywno), charakter kodu (oglno-polski : nieoglnopolski), sytuacj mowy (oficjalna : nieoficjalna), typ komunikacji (wyspecjalizowana : niewyspecjalizowana).

atwo zauway, e kolejne okresy w dziejach polszczyzny zagszczaj siatk determinant komunikacji jzykowej. Wynika to i z samej tendencji do optymaliza-cji systemu jzykowego, i ze zwikszajcych si potrzeb uytkownikw jzyka. Rozwj rzeczywistoci jzykowej i pozajzykowej wymaga bowiem coraz bardziej precyzyjnych (a zarazem coraz bardziej skomplikowanych) narzdzi sucych publicznej komunikacji. Ich repertuar ksztatuje si w wyniku oddziaywania piciu podstawowych tendencji, ktre decyduj o ksztacie systemu jzykowego i naszych wypowiedzi, tj. tendencji do ekonomicznoci rodkw jzykowych (ekonomizacja), ich kompletowania (kompletacja), zrnicowania funkcjonalnego (repartycja),


jednolitoci ich repertuaru (unifikacja) oraz awansowania w sferze semantyki i ekspresji (nobilitacja) [zob. Bajerowa, 1969; Dubisz, 1995b].

Wanym zakresem funkcjonowania jzyka jest jego rozwj w wyodrbnia-jcych si cywilizacyjnie obszarach bytu wsplnoty komunikacyjnej. Zenon Klemensiewicz widzia w tym czynniki sprawcze rozwoju jzyka, wyrniajc uwarunkowania spoeczno-polityczne, kocielno-wyznaniowe, kulturalno-owia-towe [Klemensiewicz, 1974, s. 217, 222, 237]. Mona tu take wymieni czynniki wynikajce z rozwoju gospodarczego, z rozwoju nauki i techniki, czy te sfery militariw. Wszystko to sprawia, e od pocztku ksztatowania si wsplnoty komunikacyjnej mamy do czynienia z powoln ewolucj dyskursu publicznego w jego odmianach przedmiotowych i sytuacyjnych takich, jak: codzienno-kolo-kwialny, religijny, edukacyjny, polityczny, cywilizacyjny i inne. Wystpuj one w okrelonym nastpstwie chronologicznym, wspwystpuj w rnych okresach i fazach rozwojowych polszczyzny, zwikszajc sw mobilno w zalenoci od determinant zewntrzno- i wewntrznojzykowych.

Dyskurs publiczny toczy si w zrnicowanych paszczyznach komunikacji spoecznej. Tradycyjnie wyrnia si jej trzy paszczyzny: indywidualn, lokaln i oglnonarodow [Luba, 1979, s. 139147]; dzi trzeba take wyrni czwart paszczyzn globaln ze wzgldu na intensywny rozwj elektronicznych form komunikacji (o czym ju bya mowa). Intensywno zachowa jzykowych zacho-dzcych w tych paszczyznach jest zmienna w czasie i zaley od wielu czynnikw. Przykadowo: rodowy (rodzinny) ukad spoeczny powodowa (i powoduje) do-minacj kontaktw w paszczynie indywidualnej. Nic te dziwnego, e jest ona swego rodzaju dominant w okresie staropolskim, kiedy przewaa komunikacja mwiona w kontaktach bezporednich twarz w twarz, chocia oczywicie ta paszczyzna komunikacji (jak i pozostae) jest intensywnie spoytkowywana rwnie wspczenie. Status paszczyzny lokalnej staje si szczeglnie istotny w okresie redniopolskim, zdominowanym przez szlacheck kultur sarmack, rozwijajc si w klimacie zacianka, okolicy, ziemi, prowincji i posugujc si dwoma rwnorzdnymi kanaami informacji suchowym i wzrokowym (np. oracja i sylwa). Upowszechnienie si prasy i rozwj przemysu wydawniczego przyczyniaj si do zaktywizowania dyskursu w paszczynie oglnonarodowej, co w polskich warunkach naley odnosi do drugiej poowy XIX i do XX w., a wic do nowopolskiego okresu w dziejach polszczyzny. Paszczyzna komunikacji glo-balnej zyskuje na znaczeniu wspczenie, co wie si z cywilizacj technologii kosmicznej, wzrastajcego gwatownie tempa ycia i przekazywania informacji z prdkoci wiata.

24 STANISAW DUBISZ

* * *Przeledmy zatem sumarycznie przemiany determinant odmian komunika-

cyjno-stylowych w dziejach jzyka polskiego.Jak ju zaznaczono, ksztatowanie si tych odmian w okresie staropolskim

naley ujmowa w czterech fazach (zob. wykres 1). Dla rozwoju ukadu stylistycz-nego w tym okresie charakterystyczne jest zautonomizowanie przeksztace dwch podstawowych odmian komunikacyjnych polszczyzny, tj. odmiany mwionej i pisanej. Ta pierwsza dominuje funkcjonalnie i zakresowo w caej wsplnocie ko-munikacyjnej przez cay ten okres, a w dwch fazach wczeniejszych (dialektalnej i regionalnej) jest jedyn form komunikowania si w obrbie wsplnot lokalnych i prawie bezwyjtkow form w obrbie caej wsplnoty krajowej (XXII w.)

Druga odmiana (pisana literacka) jest wynikiem zaawansowanego cywiliza-cyjnie rozwoju pastwowoci i intelektualnie zaawansowanego rozwoju spoecz-noci. Tu ju mamy do czynienia z kodyfikacj i ksztatowaniem si norm, a tym samym ze standaryzacj. Na podstawie ponadregionalnego jzyka literackiego zaznaczaj si pocztki stylw funkcjonalnych polszczyzny, zaczyna si ksztatowa rwnie ponadregionalny mwiony pandialekt kulturalny. Te procesy obejmuj pniejsze fazy rozwojowe w okresie staropolskim (XIIIXV w.).

Okres redniopolski rozpoczyna wiek XVI zoty wiek kultury polskiej a zamyka ostatnie 30-lecie XVIII w., zapocztkowane dat pierwszego rozbioru Polski (1772 r.). W tym okresie polszczyzna ju w peni osiga rang jzyka lite-rackiego, wyrany status w jej obrbie uzyskuj warianty funkcjonalne (style), socjalne (rodowiskowe, zawodowe) i regionalne (terytorialne). Wtedy to zaznacza si rnica w rozwoju literackiej polszczyzny oglnej i dialektw ludowych.

W porwnaniu z okresem staropolskim zmienia si zasadniczo hierarchia wa-riantw komunikacyjno-stylowych polszczyzny (zob. wykres 2). Jak zaznaczono, pierwotnie prymarne genetycznie i funkcjonalnie byy odmiany mwiona i pisana. Obecnie obie te odmiany pozostaj prymarne genetycznie, ale funkcjonalnie zosta-j podporzdkowane stratyfikacji socjalnej ze wzgldu na stopie wyksztacenia uytkownikw jzyka oraz stratyfikacji terytorialnej, uwzgldniajcej w warstwie wyksztaconych uytkownikw jzyka opozycj: polszczyzna oglna : odmiany regionalne. To wanie te funkcjonalnie prymarne warianty s obsugiwane przez mow i pismo.

W okresie redniopolskim polszczyzna zyskuje status jzyka pastwowego, gwnego narzdzia w porozumiewaniu si caej wieloetnicznej wsplnoty ko-munikacyjnej. Zarysowuje si wtedy o wiele bardziej skomplikowana sie relacji jej odmian komunikacyjno-stylowych, podporzdkowana stopniom wyksztacenia uytkownikw jzyka. W zwizku z tym zaczyna si zaznacza trjdzielny ukad wariantw jzyka: dialekty ludowe, szlacheckie odmiany regionalne i polszczyzna


oglna. T ostatni ksztatuje warstwa wyksztaconych uytkownikw jzyka, de facto polska elita intelektualna.

Wedug opracowa z zakresu historii jzyka, w tekstach pisanych okresu red-niopolskiego wyranie zaznaczaj si dwie stylistyki [Klemensiewicz, 1974, s. 425; Pisarkowa, 1984, s. 6265; Bajerowa 1964, s. 125131]. Pierwsza z nich nawizuje do dominujcego w staropolszczynie uzualnego, oralnego stylu kolokwialnego i cechuje j rodzimo, potoczno, rubaszno. Z rn intensywnoci przejawia si w tekstach caego okresu redniopolskiego (XVIXVIII w.), cho ostatecznie charakteryzuje j regresywno. Skadniowe wyznaczniki tekstowe tej tendencji s nastpujce: 1) konstrukcje polegajce na tym, e na plan pierwszy w mianow-niku jest wysuwany ten skadnik zdania, ktry jest przedmiotem zaintersowania (myli) piszcego, nie za ten, ktry jest podmiotem gramatycznym; 2) liczne zdania parataktyczne; 3) orzeczenie w liczbie mnogiej przy podmiocie zbiorowym (constructio ad sensum); 4) szyk orzeczenia na kocu zdania; 5) dua liczba zda bezpodmiotowych oraz z podmiotem osobowym uoglnionym; 6) dua liczba orzecznikowych rwnowanikw zdania z opuszczon form sowa posikowego; 7) konstrukcje skrtowe, wczane jako zestawienia lub nawizania w struktur innych zda; 8) konstrukcje anakolutowe; 9) bezokolicznik w funkcji rozkazujcej; 10) wielo wskanikw zespolenia o nieucilonej funkcji; 11) wielofunkcyjno poszczeglnych wskanikw zespolenia; 12) mieszanie mowy niezalenej z zalen.

Powysze cechy stylistyczno-skadniowe prowadziy niejednokrotnie do nie-zrozumiaoci wypowiedzi pisanej, powodoway jej stylistyczn nieharmonijno, stylistyczne dysonanse, nielinearno toku skadniowego, nadmiern ekspresyw-no. Przykady realizacji tekstowej takiej stylistyki znajdujemy m.in. w twrczoci sowirzalskiej, praktycznych poradnikach, kalendarzach, apoftegmatach, figlikach, fraszkach.

Druga stylistyka jest wytworem pimiennictwa renesansowego i wie si z wzorcami klasycznymi. Formuje ona nowy pisany, wysoki styl ksikowy i jest w okresie redniopolskim tendencj wyranie progresywn. Za jej skadniowe wyznaczniki naley uzna takie fakty, jak: 1) wyrana segmentacja tekstu na wy-powiedzenia; 2) oszczdno i wystarczalno rodkw jzykowych; 3) linearny ukad skadnikw wypowiedzenia; 4) gramatyczno podmiotu; 5) przesuwanie szyku orzeczenia do rodka zdania; 6) proporcjonalne stosowanie parataksy i hipo-taksy; 7) celowe stosowanie imiesowowych rwnowanikw zdania; 8) staranne ponadzdaniowe nawizania wypowiedze w obrbie tekstu; 9) staranny dobr sfunkcjonalizowanych wskanikw zespolenia (spjnikw, zaimkw wzgldnych, partyku); 10) oddzielanie mowy niezalenej i zalenej.

Wszystkie te rodki zapewniay zrozumiao wypowiedzi, zharmonizowanie formy pisanej ze skadniow struktur tekstu, przejrzysto i potoczysto stylu oraz eurytmiczno i eufoniczno przekazu. Przykady takiej stylistyki wyst-

26 STANISAW DUBISZ

puj w tekstach wierszowanych XVI w., z ktrych upowszechnia si w tekstach prozatorskich.

Trzeba podkreli, e obie te stylistyki reprezentoway pozycje skrajne, biegu-nowe, jeli chodzi o zrnicowanie tekstw przekazw. Pierwsza z nich (potoczna, oralna, rodzima) jest niejako odpowiednikiem stylu niskiego, druga (ksikowa, gra-ficzna, klasyczna) odpowiednikiem stylu wysokiego. Midzy nimi pozostaje caa sfera gatunkw wypowiedzi nalecych do stylu redniego [por. Dubisz, 2004b].

W okresie redniopolskim ksztatuj si rejestry cech standardowych gw-nych szeciu wariantw komunikacyjno-stylowych, ktre funkcjonuj w obrbie odmiany pisanej i mwionej wczesnej polszczyzny warstw wyksztaconych. Naley tu wymieni takie warianty, jak: potoczny, retoryczny, kancelaryjno-urz-dowy, religijny, naukowy, artystyczny. Jest to wynikiem uzyskania prymarnej roli w komunikacji publicznej przez polski jzyk pastwowy (ktr do poowy XVI w. dzieli jeszcze z acin), intensywnego rozwoju szkolnictwa (przede wszystkim na poziomie rednim kolegia jezuickie i pijarskie), staej dziaalnoci kodyfikacyjnej (sowniki i podrczniki gramatyki jzyka polskiego, traktaty ortograficzne). Z tym wie si wrcz moda na pisarstwo w jzyku polskim powstaj liczne diariusze, pamitniki, zbiory listw, sylwy, obiegowe i anonimowe utwory wierszowane o charakterze okolicznociowym i uytkowym. W okresie od XVI do XVIII w. sukcesywnie poszerza si zasig oficjalnych tekstw drukowanych, ale w tym czasie funkcjonowa zarazem drugi obieg nieoficjalnych tekstw rkopimiennych.

Konkludujc, naley podkreli, e gwnymi czynnikami determinujcymi rozwj rnych wariantw komunikacyjno-stylowych jzyka w okresie rednio-polskim byy: wyrane poszerzenie bazy idiolektalnej uytkownikw polszczyzny, zwikszenie zakresu dziaa kodyfikacyjnych, rozwj publicznej komunikacji w jzyku polskim w odmianie mwionej i pisanej oraz ustabilizowanie roli polsz-czyzny jako kodu oglnopastwowego i oglnonarodowego.

W okres nowopolski wkracza polszczyzna wraz z epok Owiecenia, ktra wniosa wiele nowego i do jej wewntrznej ewolucji, i co moe najwaniejsze do nauki o jzyku, sposobw posugiwania si nim i troski o jego poprawno, sprawno, estetyk. Zarazem zaczyna si faza rozbiorw Polski, od ktrych po-czwszy polszczyzna przez ponad 120 lat bdzie si rozwijaa w odmiennych ni dotd warunkach, pod stopniowo nasilajcym si (szczeglnie w XIX w.) wpy-wem jzykw pastw zaborczych. System jzyka polskiego by jednak ju w peni uksztatowany i te wpywy nie mogy zmieni zasadniczych tendencji jego rozwoju. Trzeba tu take doda, e praca nad jzykiem w okresie Owiecenia wytworzya w wiadomoci narodowej poczucie, e jzyk polski symbolizuje utracon ojczyzn i e powinien by przedmiotem szczeglnej troski ze strony jego uytkownikw. Dlatego te okres nowopolski dostarczy najwspanialszych zabytkw polskiego jzyka literackiego.


W okresie nowopolskim utrzymuje si trjdzielny podzia odmian komuni-kacyjno-stylowych polszczyzny, ale jest on oparty na innych nieco kryteriach ni w okresie redniopolskim (zob. wykres 3). Mona z pewnym uproszczeniem przyj, e do poowy XX w. najwaniejsze byo kryterium terytorialno-socjalne, wedug ktrego podstawowymi czonami opozycji byy odmiany: oglna (literacka, kulturalna, warstwy wyksztaconej mwiona i pisana) i nieoglna (dialektalna, warstwy niewyksztaconej tylko mwiona), a odmiana mieszana (warstwy awan-sujcej kulturowo i jzykowo) stanowia wski margines. Trzeba podkreli, e sukcesywnie zaznaczaa si tendencja do ograniczania odmiennoci regiolektw (z wyjtkiem tzw. regiolektw kresowych poudniowokresowego i pnocno-kresowego), ktre traktowane byy jako warianty kodu warstwy wyksztaconej.

W drugiej poowie XX w. ta hierarchia w znacznym stopniu ulega zmianie. Zasadnicze czony opozycji to odmiana oglna i odmiana mieszana; odmiana nie-oglna ulega marginalizacji (przeksztaca si sukcesywnie w mieszan); prawie cakowicie zunifikoway si regiolekty. Stratyfikacja terytorialno-socjalna zmienia si w stratyfikacj socjaln, rozumian inaczej ni dotd, poniewa pojawiy si nowe warianty komunikacyjno-stylowe, tj. socjolekty.

Sie relacji midzy odmianami komunikacyjno-stylowymi dodatkowo si zagszcza ze wzgldu na zrnicowania sytuacji komunikacji: oficjalna nieofi-cjalna oraz typw komunikacji: wyspecjalizowana niewyspecjalizowana. To powoduje znaczn wariantyzacj stylow wspczenie formuowanych przekazw jzykowych, ktra szczeglnie czsto daje o sobie zna w komunikacji publicznej. Warianty te (odmiany i style) daj si zestawi w formie synchronicznej i statycz-nej, pamita jednak naley, e wynikiem zachodzcych wspczenie procesw standaryzacyjnych jest nie tylko normatywno, typowo i wzorcowo, ale take polifunkcjonalno, zatem in statu nascendi sytuacja jest bardziej skomplikowana i dynamiczna.

Jest to wynikiem przeksztace polszczyzny w minionym 60-leciu (19392000). W opisywanym okresie zmieniaa si nie tylko szczegowa substancja jzykowa. Zmieni si oglny charakter tego jzyka i jego pozycja w spoeczestwie [Bajero-wa, 2003, s. 154155]. Za Iren Bajerow wymieni tu trzeba cztery najwaniejsze procesy sprawcze: upowszechnienie polszczyzny oglnej w wyniku zmian spoecz-nych, kulturalnych i technicznych; demokratyzacj jzyka oglnopolskiego; zmian kanau komunikacji publicznej (z literatury piknej na mass media); globalizacj, wyraajc si m.in. wpywami jzyka angielskiego.

Wspczenie te wanie czynniki maj najwikszy wpyw na ewolucj odmian komunikacyjno-stylowych polszczyzny.

28 STANISAW DUBISZ

Wykres 1

Okres staropolski (przeom X/XI w. przeom XV/XVI w.) odmiany i warianty komunikacyjne


Wykres 2

Okres redniopolski (przeom XV/XVI w. schyek XVIII w.) odmiany i warianty komunikacyjno-stylowe

30 STANISAW DUBISZ

Wykres 3

Okres nowopolski i najnowsze dzieje polszczyzny (XIXXX w.) odmiany i warianty komunikacyjno-stylowe, style funkcjonalne


BIBLIOGRAFIA

BajeroWa Irena, 1964, Ksztatowanie si systemu polskiego jzyka literackiego w XVIII wieku, Wrocaw

BajeroWa Irena, 1969, Strukturalna interpretacja historii jzyka, Jzyk Polski, 2, s. 81103

BajeroWa Irena, 2003, Zarys historii jzyka polskiego 19392000, Warszawadejna Karol, 2009a [pierwodruk 1980], Ile mamy jzykw polskich?, [w:] Wybr

pism polonistycznych i slawistycznych, red. S. Gala, d, s. 137150dejna Karol, 2009b [pierwodruk 1987], Jzyk polski i jego odmiany, [w:] Wybr

pism polonistycznych i slawistycznych, red. S. Gala, d, s. 169177duBisz Stanisaw, 1995a, Styl (?), Stylistyka, 4, s. 277280duBisz Stanisaw, 1995b, Rozwj wspczesnej polszczyzny, Przegld Humani-

styczny, 5, s. 6988duBisz Stanisaw, 2002, Jzyk historia kultura (wykady, studia, analizy), t. 1,

WarszawaduBisz Stanisaw, 2004a, Ksztatowanie si standardw odmian komunikacyjno-

-stylowych w dziejach jzyka polskiego, Poradnik Jzykowy, 8, s. 319duBisz Stanisaw, 2004b, Dwie tendencje stylistyczno-skadniowe w rozwoju

literackiej polszczyzny oglnej, [w:] W krgu wiernej mowy, red. M. Wojtak, M. Rzeszutko, Lublin, s. 419428

duBisz Stanisaw, 2005, Komunikacja publiczna w dziejach polszczyzny, [w:] Roz-prawy o historii jzyka polskiego, red. S. Borawski, Zielona Gra, s. 213252

duBisz Stanisaw, 2006, Problemy periodyzacji dziejw jzyka polskiego, [w:] Czyni sowami. Studia ofiarowane Krystynie Dugosz-Kurczabowej, red. H. Kara, Warszawa, s. 134140

KlemensieWicz Zenon, 1974, Historia jzyka polskiego, WarszawaLuba Wadysaw, 1979, Spoeczne uwarunkowania wspczesnej polszczyzny.

Szkice socjolingwistyczne, KrakwPisarKoWa Krystyna, 1984, Historia skadni jzyka polskiego, Wrocaw

Stanisaw Dubisz

UWARUNKOWANIA EWOLUCJI ODMIAN KOMUNIKACYJNO-STYLOWYCH W DZIEJACH POLSZCZYZNY

Streszczenie

Ksztatowanie si odmian komunikacyjno-stylowych jzyka polskiego jest uzalenione od prze-ksztace form komunikacji jzykowej w polskim spoeczestwie, dominant tych odmian w kolejnych okresach dziejw polszczyzny, determinant komunikacji jzykowej, typw publicznego dyskursu oraz paszczyzn publicznej komunikacji. Ewolucja ta zwiera si w trzech okresach dziejw polsz-

32 STANISAW DUBISZ

czyzny: staropolskim (XXV w.), redniopolskim (XVIXVIII w.), nowopolskim (XIXXXI w.). W okresie staropolskim polski jzyk etniczny jest dopiero w stadium ksztatowania si; w okresie redniopolskim staje si jzykiem pastwowym; w okresie nowopolskim zyskuje peen repertuar funkcji socjolingwistycznych. W caym tym cigu ewolucyjnym repertuar odmian komunikacyjno--stylowych polszczyzny zwiksza si i podlega staej stratyfikacji.

THE CHARACTERISTICS OF THE EVOLUTION OF COMMUNICATIVE-STYLISTIC VARIANTS IN THE HISTORY OF POLISH LANGUAGE

Summary

The process of creation of communicative-stylistic variants of the Polish language depends on the changes of language communication in the Polish society, dominants of these variants in subsequent periods in the history of Polish language, determinants of language communication, types of public discourse and areas of public communication. This evolution consists of three periods in the history of Polish language: old Polish (10th15th century), middle Polish (16th18th) and new Polish (19th21th) century. In the old Polish period the Polish ethnic language is in its development stage; in the middle Polish period it becomes a national language; in the new Polish period it gains a full spectrum of sociolinguistic functions. In this whole evolution process the range of communicative-stylistic variants of the Polish language extends itself and is an object constant stratification.


STANISAW GAJDAOpole

JZYKOWY TYGIEL WSPCZESNOCI

LANGUAGE MELTING POT OF THE PRESENT TIMES

Abstract

The author reflects upon the transformations of contemporary language reality.Keywords: language reality, language communication technology, national identity, axionor-

mative system, language policySowa kluczowe: rzeczywisto jzykowa, technologia komunikacyjnojzykowa, tosamo

narodowa, system aksjonormatywny, polityka jzykowa

1. UWAGI WSTPNE

Tytuow metafor tygiel przywoujemy wwczas, gdy rzeczywisto, do ktrej j odnosimy, (lub jej fragment) znajduje si w stanie kryzysowym, gdy zaamuje si wczeniejszy ad i gdy oczekujemy wyonienia si nowego porzdku. Synoni-miczny kocio uwypukla zakres i burzliwo toczcych si procesw, w mniejszym stopniu alchemi przemian.

Obiektem mojego zainteresowania czyni tu rzeczywisto jzykow. Wedug do zgodnego rozpoznania laikw i fachowcw, czas wspczesny (w kadym ze znacze wspczesnoci: 1. dzi, 2. czas obejmujcy ycie jednego pokolenia wstecz, czyli po 1990 r. i 3. czas obejmujcy trzy pokolenia dziadkw, ojcw i dzieci, czyli po 1945 r.) bywa okrelany jako okres wielkiej zmiany jzykowej. Jej zakres spoeczno-geograficzny obejmuje zarwno spoecznoci regionalne i narodowo-pastwowe, jak i cae kontynenty oraz cay nasz glob. Mamy wia-domo specyfiki oraz gbokiej korespondencji tej zmiany z przeobraeniami w wielu (wszystkich) sferach ludzkiego ycia. Nie zapominajmy te, e cigo i zmiana cile si cz, stanowic dwie strony tego samego procesu rozwojowego,

34 STANISAW GAJDA

a ludzko przeya ju niejeden przeom. Mona wic budowa teori wielkich zmian jzykowych.

Mwic o wspczesnej wielkiej zmianie jzykowej, naleaoby rozway trzy jej aspekty:

ontyczny, tj. zaj si rzeczywistoci jzykow sam w sobie, epistemiczny (teoriopoznawczy), stosowany (zwaszcza politycznojzykowy).

Dwa pierwsze aspekty s cile ze sob zwizane. Niemniej mona prbowa analitycznie je rozdziela (por. proklamowany ostatnio zwrot ontyczny). Wicej uwagi pragn powici niektrym zjawiskom z wymiaru ontycznego (zob. 3.). Zaczn jednak od aspektu epistemicznego (2.). Diagnoza stanu rzeczywistoci jzykowej umoliwia zastanowienie si nad prognoz oraz nad ewentualnymi dziaaniami ingerujcymi (politycznojzykowymi) w naturalny, ywioowy tok rozwojowy tej rzeczywistoci (zob. 4.).

2. REFLEKSJA METALINGWISTYCZNA

Nasza naukowa refleksyjno kae si zastanawia nad tym, jak badamy rze-czywisto. Wspieraj nas w tych rozwaaniach filozofia nauki oraz metateorie poszczeglnych dyscyplin. W nauce nowoytnej a po XX w. dominowa racjo-nalistyczno-scjentystyczny program epistemiczny, czyli wiara w istnienie nagich faktw, w jzyk czystej percepcji oraz w indukcj jako metod uzyskiwania hipotez. Po ostrej krytyce indukcjonizmu zaproponowano jego zastpienie dedukcyjnym hipotetyzmem (K. Popper). Jednak w obu przypadkach liczy si kontekst uzasad-nienia. Obiektywna wiedza naukowa zgodnie z tym ujciem narasta systematycznie i kumulatywnie (w sensie liniowym lub eksplikacyjnym), a jej postp reguluje zasada korespondencji w nauce (prawdy korespondencyjnej).

W drugiej poowie XX w. ujawnia si krytyka programu racjonalistyczno-scjen-tystycznego, podwaajca tradycyjne widzenie nauki. Zwaszcza jej nurt radykalny (T.S. Kuhn i P.K. Feyerabend) otworzy drog dla epistemicznego relatywizmu kulturowego, ktry rozpatruje poznanie wzgldem rnych czynnikw kontekstu odkrycia oraz gosi koncepcj niecigego rozwoju (rewolucji naukowych, prze-dzielajcych okresu nauki normalnej z dominacj okrelonych paradygmatw, czyli sposobw widzenia wiata, stawiania problemw i ich rozwizywania). W sytuacji rewolucyjnej, kryzysowej zachowanie uczonego prbuje si uj formu: chaos regres idea. Badacz w takiej sytuacji wobec anomalii, z ktrymi nie radzi sobie dominujca teoria naukowa, wycofuje si z paradygmatycznego porzdku mylenia waciwego dla kontekstu uzasadniania i otwiera si na skojarzenia (dua tu rola niewiadomoci, intuicji i emocji), dziki czemu rodzi si idea jako podstawa nowej teorii (por. inspirowana jungizmem A. Motycka [2010]).

JZYKOWY TYGIEL WSPCZESNOCI 35

W lingwistyce XIX-wiecznej zdecydowanie dominuje indukcjonizm. Struktu-ralizmowi bliski by hipotetyzm dedukcyjny. W kryzysowym czasie poststruktu-ralistycznym rodz si idee, ktre day pocztek komunikacjonizmowi, kognity-wizmowi i kulturalizmowi. Te nowe paradygmaty nie maj mocy i wszechwadzy strukturalizmu. Nasta wic czas wspistnienia rnych paradygmatw i ich eklektycznego krzyowania (poczonego czsto z powierzchownym przyswoje-niem). Mwi si nawet o postparadygmatyzmie. Na porzdku dnia stoj m.in. takie problemy, jak korespondencji (wsp-/niewspmiernoci) rnych lingwistycz-nych i nielingwistycznych teorii, interdyscyplinarnoci, tosamoci dyscypliny i jej granic.

Nawet jeli radykalne tezy nurtu krytycznego (pozorno relacji korespondencji midzy teoriami, cigoci i kumulacji, prawdziwoci i racjonalnoci wiedzy) nie cakiem s do przyjcia, to broni si antyfundamentalistyczna teza o zaoenio-woci nauki i zmiennoci zaoe. Badanie rzeczywistoci obcione jest teori (paradygmatem), w konsekwencji znaczenia terminw s zdeterminowane przez przyjmowane zaoenia teoretyczne. A wyborem paradygmatu rzdzi nie tylko logika, lecz take kontekst odkrycia (m.in. etyka, perswazja) i kontekst retoryczny.

3. WSPCZESNA RZECZYWISTO JZYKOWA I JEJ PRZEMIANY

3.1. Termin rzeczywisto jzykowa moe by rnie rozumiany. Wielo-postaciowo rzeczywistoci umoliwia ujcia mniej lub bardziej holistyczne/redukcyjne oraz skoncentrowane na wybranych postaciach (sposobach) istnienia. Przykadowo klasyczny strukturalizm interesowa si przede wszystkim langue, ale dostrzeg parole oraz posuy si terminem language, ktry semantyk bliski jest uytemu tu terminowi rzeczywisto jzykowa. Poststrukturalistyczne zwroty (komunikacyjny, pragmatyczny, tekstowy i dyskursywny, ko-gnitywny, kulturowy) zwracay uwag na inne sposoby istnienia (por. prak-tyka jzykowa, czyli dziaalno tekstotwrcza i tekstorecepcyjna, wiadomo jzykowa, tj. uwewntrzniony system przyjmujcy posta spoecznych norm regulujcych praktyk).

Heterogeniczno rzeczywistoci jzykowej czy si ze cisym uwikaniem tej rzeczywistoci w inne rodzaje ludzkich zachowa. Praktyka jzykowa przenika waciwie wszystkie sfery ludzkiego ycia. Wydzielanie rzeczywistoci jzykowej z caej rzeczywistoci stanowi ju pewien zabieg poznawczy, ktry rzutuje na jej obraz. Trzeba wic zdawa sobie spraw z duej zoonoci i systemowoci wiata oraz z wspzalenoci jego skadowych (relacjonizmu niesprowadzajcego si tylko do kauzalizmu).

Poznanie rzeczywistoci jzykowej utrudnia nie tylko rnorodno sposobw jej istnienia oraz zronicie si z innymi sferami ludzkiej aktywnoci, lecz take jej

36 STANISAW GAJDA

zmienno. Jzyk ewoluuje, a w tej ewolucji cigo czy si z mniej lub bardziej radykalnymi i gbokimi zmianami. Spenianie przez jzyk funkcji komunikacyjnej wymaga jego stabilnoci, co wpywa na ograniczono i tempo zmian. S jednak okresy, a do takich naley wedug do powszechnego odczucia czas wsp-czesny, kiedy zmienno przypiesza, wywoana przede wszystkim czynnikami zewntrznymi. Zmiany dotykaj jzyka w ogle, relacji midzyjzykowych oraz poszczeglnych jzykw. Najczciej w pierwszej kolejnoci zmienia si praktyka jzykowa i wiadomo jzykowa, ale nie brak te przykadw, gdy projektuje si system i narzuca jego uycie (por. planowanie jzykowe).

Wrd czynnikw zewntrznych (kontekstowych), ktre silnie wpywaj na przeobraenia i ksztat wspczesnej rzeczywistoci jzykowej, chc tu wyrni i powici nieco uwagi trzem z nich, tj.:

pojawieniu si nowej technologii komunikacyjnojzykowej (3.2.), kontekstowi aksjonormatywnemu (3.3.), kontekstowi glokalizacyjnemu (3.4.).

3.2. Technologie komunikacyjno-jzykowe. Przeomy w dziejach jzyka zwizane z wprowadzaniem nowych technologii komunikacyjnych uwaa si za bardzo istotne. Zawayy one na jzyku oraz na caej ludzkiej kulturze i cywili-zacji. Wynalazek i przyswojenie pisma (6 tys. lat p.n.e. V w. p.n.e.) w rnych jego postaciach a po pismo alfabetyczne pocign za sob epokowe przemiany mentalne i spoeczno-kulturowe, ktre zwrotnie przeobraziy systemy jzykowe i ich funkcjonowanie. Po epoce oralnej nastpia epoka oralno-pimienna. Wraz z nadejciem epoki Gutenberga (XVXVIII w.) tworz si kapitalizm oraz naro-dy i pastwa narodowe, a take nowa dystrybucja komunikacyjnojzykowa do oralnoci i pimiennoci dochodzi druk [zob. Ong, 1992].

Wspczenie jestemy wiadkami kolejnego nowomedialnego zwrotu. Jest on w toku (19902011) i trudno przewidzie jego ostateczne efekty, tym bardziej e tempo ewolucji czysto technologicznej jest zawrotne. Jednak ju wida, e nie-sie on powane zmiany w jzyku i w jego funkcjonowaniu. S one obserwowane przez jzykoznawcw i medioznawcw [zob. m.in. Crystel, 2001; McLuhan, 2004; Manovich, 2006]. Zwraca si uwag na funkcjonowanie jzyka w internecie oraz na wpyw internetu na komunikacj oraln i druk.

Wydaje si, i uciera si nowy podzia rl i komplementarne wspdziaanie/ wspistnienie komunikacji oralnej, pimiennej, druku i internetu. Kada z tych technologii ma swoje zalety nie do zastpienia przez inne. Prymarna i pierwotna oralno okazuje si gboko humanistyczna, ludzka i nie ma charakteru recesyw-nego. Bezporedni kontakt twarz w twarz stanowi dalej podstawow i nieza-stpion form ludzkiej komunikacji.

3.3. Kontekst aksjonormatywny. Kryzysy cz si z przebudow systemu ak-sjonormatywnego, obejmujcego wartoci i normy wsplne dla danej spoecznoci


i penice funkcje zasad regulujcych ycie jednostkowe i zbiorowe. Tradycyjnie przyjmuje si, e wartoci tworz hierarchiczny ukad, na ktrego szczycie znaj-duj si wielkie i absolutne wartoci: prawda, dobro, pikno i wito, natomiast najniej lokuj si wartoci o charakterze utylitarnym. Si do rozwoju wiata daje energia wyzwalajca si podczas wspzawodnictwa wartoci. Ludzie wybieraj je i kieruj si nimi w dziaaniu (jako motywami i celami zachowa), realizujc swoje denia i potrzeby oraz sigajc po nagrody.

Kryzys wspczesny przejawia si zaburzeniem systemu wartoci, polega-jcym na przejciu od wyranej hierarchii i opozycji (por. rozrnienie: kultura wysoka kultura niska/popularna) do powszechnej ekwiwalencji wartoci, czyli w kierunku zobojtnienia wobec nich i degradacji wartoci wyszych. W rezultacie na czoo wysuwaj si utylitaryzm i instrumentalizm (system wadzy i pienidza) o ukrytych mechanizmach manipulacyjnych (m.in. w polityce i reklamie), co sprzyja patologiom osoby i spoeczestwa, a take jzyka [zob. m.in. Habermas, 1998 i 19992002).

Jeli przywoa relacjonalne ujmowanie wartoci (jako stosunku podmiotu do przedmiotu), to mona wyrni: wartoci obiekty, wartoci normy (reguy zacho-wania) oraz wartoci ideay. Odnoszc to rozrnienie do rzeczywistoci jzykowej, mona spostrzec, jak rne jednostki i zbiorowoci odmiennie ustosunkowuj si do jzyka. Trzeba przy tym odrnia stosunek deklarowany od realnie prakty-kowanego. Mwic o narodowej kulturze polskiej, utaro si uznawa, e jzyk stanowi jej warto rdzenn i jest stawiany wysoko jako warto autoteliczna (por. ojczyzna polszczyzna). Przypisuje mu si wiele wysokich rl (m.in. integracyjno--symboliczn w stosunku do spoecznoci narodowej, budowania dobrych relacji midzyludzkich) [por. Puzynina, 2011]. Jednoczenie ocenia si poziom kompe-tencji jzykowej jako niski, a w praktyce jzykowej zarzuca si wszechobecno wulgaryzacji, manipulacji i agresji.

3.4. Kontekst glokalizacyjny. Wspczenie ycie ludzkie, jednostek i rnego rodzaju zbiorowoci, rozgrywa si bardzo aktywnie na wielu scenach: od lokal-nych po globalne (std termin hybryda glokalizacja). W centrum tej przestrzeni spoecznej od XVIII w. znajduje si scena narodowa. Pozycja kategorii narodu w myleniu europejskim doprowadzia do skrystalizowania si formuy: jeden na-rd jeden jzyk jedno pastwo, czyli do rozwoju ideologii nacjonalistycznych oraz politycyzacji (ideologizacji) jzyka.

W obecnym stuleciu dalej liczy si tosamo narodowa, w ktrej znaczn rol odgrywa totalizujce mylenie etno-/nacjocentryczne, skupione na wznoszeniu dzielcych murw oraz narzucaniu kolektywizmu. Zarazem da si dostrzec jej zmcenie. To tylko jedna z tosamoci oferowanych ludziom, co najwyraniej wida w rodowiskach polietnicznych. Narasta wiadomo, e nie jest ona ani wrodzona, ani dana z gry, lecz ksztatuje si w planie wiadomym i niewia-

38 STANISAW GAJDA

domym w ewolucyjnym procesie psychospoecznym. Sabnie spjno midzy jej podstawowymi skadnikami: etnicznym, kulturowym, politycznym, religijnym i jzykowym. Rne jej pokady daj o sobie zna ze zmienn si w odmiennych sytuacjach, np. prywatnych i publicznych. Dla rnych grup i jednostek funkcjo-nuje ona z niejednakowym powodzeniem jako wywoywacz rezonansu tosa-mociowego. Nard staje si w mniejszym stopniu bogat treciowo wsplnot wyobraon, a bardziej wsplnot o ograniczonej odpowiedzialnoci ludzie maj do niej stosunek transakcyjny i wycofuj si z niej, kiedy przestaje spenia ich potrzeby [zob. Hannerz, 2006, s.132].

To zmcenie tosamoci narodowej jest rezultatem zmiany struktury wsp-czesnych spoeczestw oraz roli narodu i pastwa. Cho przedwczesne byoby orzekanie, i mija ich czas, to jednak dotykajce je przeobraenia wpywaj na wiadomo jzykow oraz zachowania komunikacyjne. Chyba sabnie przekona-nie, i spoeczestwo jest rwnoznaczne z narodem i e najlepszym rozwizaniem jest realizacja formuy: jeden nard jeden jzyk jedno pastwo. Jeli wzi pod uwag, e grup etniczno-kulturowych na naszym globie mona doliczy si ponad 10 tysicy, jzykw 67 tysicy, a pastw nieco ponad 200, to mona wyciga rne wnioski, w tym o politycyzacji jzyka oraz o moliwoci przeksztacania si pluralizmu kulturowego w pluralizm ideologiczno-polityczny o charakterze nacjo-nalistycznym. W Europie prawie wszystkie wiksze etnie przeszy dowiadczenie ruchu narodowego i zbudoway mae narody, mae jzyki i mae pastwa. Omiela to inne grupy etniczne do proklamowania swoich aspiracji (por. kwestia narodu i jzyka lskiego). By moe sabnicie (?) idei narodowej i pastw narodowych oraz nacjonalizmu jzykowego bdzie sprzyjao mitygujcemu ekologizmowi, tj. uznaniu polikulturalizmu i polilingwizmu jako wartoci gwarantujcych y-wotno i kreatywno.

4. POLITYKA JZYKOWA

W ostatnich kilkudziesiciu latach aur intelektualn ogln oraz w naukach humanistycznych i spoecznych silnie ksztatowa tzw. zwrot jzykowy (ang. linguistic turn) w filozofii jzyka. Uwiadomi on moc i rol jzyka w ludzkim yciu jednostkowym i zbiorowym. Zwrci te jednak uwag na moliwo sterowania funkcjonowaniem i rozwojem jzyka, czyli na polityk jzykow. Stanowi ona inte-graln cz zoonej rzeczywistoci jzykowej. Zwrot ontyczny przypisuje bowiem wiatu m.in. wielk zoono (w ktrej systemowo i chaos pozostaj w relacji komplementarnoci) oraz emergentn holistyczno, historyczn zmienno, pod-miotowo i refleksyjno. Te dwie ostatnie waciwoci podkrelaj znaczenie czynnika humanistycznego czowiek jest nie tylko przedmiotem dziejowych procesw, lecz take jest/moe by mniej lub bardziej aktywnym ich podmiotem.


Poniewa mamy kopot z diagnoz rzeczywistoci oraz z dotyczc jej pro-gnoz, jestemy skazani na pynno programw dziaa politycznojzykowych. Zatem w tych dziaaniach czsto nie tyle kierujemy si gotowym planem, ile po-dejmujemy takie moliwoci, ktre ujawniy si w biegu ycia, otwierajc nowe szanse. Kryzys zwykle rozszerza zakres wyboru, a nawet mae wkady na wejciu mog za sob pociga due efekty na wyjciu. Ronie wic waga naszej woli, odwagi i odpowiedzialnoci.

Przez polityk jzykow (por. te terminy kultura jzyka, kultura sowa, zarzdzanie jzykowe, planowanie jzykowe, zob. ang. policy, lecz nie politics) rozumiem wszelk dziaalno wpywajc na rzeczywisto jzykow [Gajda, 1999]. Prowadz j z rn moc i skutecznoci, mniej lub bardziej wiadomie i bezporednio oraz w rnym zakresie przedmiotowym i czasowo-przestrzenno--spoecznym bardzo rne podmioty (instytucje krajowe i midzynarodowe, a wic nie tylko pastwo, oraz jednostki od fachowcw, celebrytw po szeregowych uytkownikw jzyka). Podmioty kieruj si w tej dziaalnoci rnymi celami/ideaami i ideologiami (obejmuj one elementy systemu aksjonormatywnego, por. aspekty etyczny i estetyczny polityki jzykowej, oraz wielkich ideologii jzyko-wych, por. ideologie mono- i polilingwalne, nacjonalistyczne i ekologiczne, libe-ralne i purystyczne). Dziaalno politycznojzykowa ma charakter dyskursywny typowe dyskursy to (oprcz naukowego): programowy, edukacyjny, kodyfikacyjny, legislacyjny (prawny) i promocyjny oraz polityczny (politics).

Gdybym mia sformuowa najoglniejsze cele zadania wspczesnej polskiej polityki jzykowej, to wymienibym w pierwszej kolejnoci:

formowanie nosicieli jzyka polskiego i kultury polskiej, zdolnych do wszech-stronnego rozwoju swoich osobowoci i do uczestnictwa w yciu publicznym;

wychowywanie uytkownikw jzyka ojczystego i jzykw innych w Pol-sce i w wiecie w takim kierunku, jak tego wymaga rozwj midzykulturowej i midzynarodowej wsppracy oraz pokojowe wspycie rnych etni i narodw;

ksztatowanie polskiej spoecznoci narodowo-pastwowej, obejmujcej obecne w Polsce mniejszoci etniczne i narodowe, zdolnej do zgodnego wspycia i rozwoju.

5. UWAGI KOCOWE

Kryzysowy duch czasu stawia dzi ludzi (jednostki i spoecznoci) w nieatwej sytuacji. Dramatycznie zdynamizoway si ich tosamoci stay si wielopostacio-we, mao spjne i trwae. Ich skadowe etniczna, kulturowa, religijna, polityczna, spoeczna, jzykowa itd. s czsto wrcz skonfliktowane i przejawiaj si czasami bardzo intensywnie (nacjonalizm, fundamentalizm). Przemiany struktury wspcze-snych spoeczestw osabiy tradycyjnie wydzielane kategorie, m.in. klasy, warstwy.

40 STANISAW GAJDA

Dalej wci akceptowan wartoci jest przynaleno narodowa, ale mona te dostrzec przejawy sabnicia narodu jako rda i podstawy tosamoci. Szerzy si przekonanie, i tosamo narodowa to tylko jedna z tosamoci oferowanych ludziom nie jest ona ani wrodzona, ani dana z gry, lecz ksztatuje si na pozio-mach wiadomym i niewiadomym w ewolucyjnym procesie psychospoecznym.

Jeli wspczesno wymaga poszukiwania pracy poza ojczystym regionem i krajem, jeli w cigu jednostkowego ycia pracuje si w kilkunastu firmach i za-wodach z siedmiuomiu bran, to czy si to z wchodzeniem w rne spoecznoci etniczne, narodowe, profesjonalne, plemienne [Maffesoli, 2008]. Nawet silna tosamo w tych warunkach ulega erozji, zmceniu.

Wszystko to ma daleko idce konsekwencje jzykowe. yjemy w tyglu prze-mian. Co si z niego wyoni? Cho nieraz mamy poczucie, e niewiele od nas zaley, to jednak wszyscy wsptworzymy jzykowe dzi i jutro.

BIBLIOGRAFIA

crystal David, 2001, Language and Internet, CambridgeGajda Stanisaw, 1999, Program polskiej polityki jzykowej, [w:] Polska polityka

jzykowa na przeomie tysicleci, red. J. Mazur, Lublin, s. 3746haBermas Jrgen, 1998, Between Facts and Norms. Contributions to a Discourse

Theory of Law and Democracy, OxfordhaBermas Jrgen, 19992002, Teoria dziaa komunikacyjnych, t. 12, Warszawahannerz Ulf, 2006, Powizanie transnarodowe, Krakwmaffesoli Michel, 2008, Czas plemion, Warszawamanovich Lev., 2006, Jzyk nowych mediw, Warszawamcluhan Marshall, 2004, Zrozumie media, WarszawamotycKa Alina, 2010, Czowiek wewntrzny a episteme, WarszawaonG Walter J., 1992, Oralno i pimienno. Sowo poddane technologii, LublinPuzynina Jadwiga, 2011, Kultura sowa, ask

Stanisaw Gajda

JZYKOWY TYGIEL WSPCZESNOCI

Streszczenie

Autor snuje refleksj nad przemianami wspczesnej rzeczywistoci jzykowej. Rozwaa takie czynniki wywoujce zmiany, jak nowa technologia komunikacyjnojzykowa (internet), przebudo-wa systemu aksjonormatywnego i przeobraenia kontekstu glokalizacyjnego. Zwraca te uwag na ewolucj epistemologiczn oraz na znaczenie odpowiedzialnej polityki jzykowej.


LANGUAGE MELTING POT OF THE PRESENT TIMES

Summary

The author reflects upon the transformations of contemporary language reality. He considers such factors causing changes as new communication language technology (Internet), rebuilding of the axionormative system and glocalisational context transformations. He also pays attention to the fact of epistemological evolution as well as to the importance of responsible language policy.


ARTUR GAKOWSKId

WOSZCZYZNA W POLSZCZYNIE ITALIANIZMY W POLSKIEJ LEKSYCE APELATYWNEJ I PROPRIALNEJ

ITALIAN IN POLISH. ITALIANISMS IN APPELLATIVE AND PROPRIAL LEXIS OF POLISH

Abstract

The article presents an overview of different Italian borrowings in Polish, especially in their contemporary use. The interesting topic of this essay is the introduction of methodological classi-fication of Italianisms into dialectal issues that helps to indicate the real linguistic origin of Italian borrowings, not only in Polish.

Keywords: borrowings, loanwords, Italianisms, Italian, PolishSowa kluczowe: zapoyczenia, italianizmy, woszczyzna, polszczyzna

1. WPROWADZENIE

Celem niniejszego przyczynku jest oglne spojrzenie na zbir poyczek leksy-kalnych z jzyka woskiego w polszczynie. Wychodz z zaoenia, e zapoyczanie i uywanie wprowadzanych do jzyka polskiego italianizmw jest zjawiskiem o charakterze zmiennym i dynamicznym, tak jak wiele kreatywnych procesw jzykowych, zalenych od uwarunkowa systemowych i pozasystemowych. Roz-waana problematyka obejmuje nastpujce zagadnienia: 1) okrelenie, z jakim jzykiem mamy do czynienia, mwic o woszczynie; 2) propozycja badawczej regionalizacji italianizmw; 3) pola leksykalne i obszary komunikacyjne, w kt-rych wystpuj zapoyczenia woskie; 4) niektre aspekty specyfiki gramatycznej italianizmw w polszczynie.

44 ARTUR GAKOWSKI

2. WOSZCZYZNA: TYGIEL JZYKW

Jzyk woski jako jeden z jzykw neoromaskich spotyka si od dawna z za-interesowaniem i potrzebami komunikacyjnymi Polakw gwnie ze wzgldu na kontakty i kultur, ktr Wochy wnosz od zarania swych dziejw do europejskiego i wiatowego dziedzictwa. Chodzi tu w istocie o jzyk, ktry towarzyszc rozwija-jcej si kulturze, szczeglnie tej artystycznej, zosta uznany aktem pastwowym (wkrtce po zjednoczeniu Woch w 1861 r.) za jzyk narodowy, obowizujcy jako oficjalny na obszarze wyzwolonego i zjednoczonego krlestwa, a nastpnie do dzisiaj istniejcej Republiki Woskiej. Od tamtego wydarzenia upywa w roku 2011 dokadnie 150 lat chciaoby si powiedzie: zaledwie 150 lat, w czasie ktrych stopniowo rozprzestrzeni si na Pwyspie Apeniskim i woskich wyspach tzw. jzyk woski jedna z odmian dialektalnych uywanych w Toskanii (fiorentino parlato dialekt florencki mwiony), nieustannie konkurujca w codziennych sytuacjach komunikacyjnych z yw i znaczc rnorodnoci jzykow kadego z regionw Woch. Dyglosja jest zjawiskiem waciwym dla caego ich terytorium.

Mwic tu zatem o woszczynie, mam na uwadze jzyk woski uznawany we Woszech za obowizujcy i oficjalny standard (standardowy jzyk woski dalej: SJW), ale take jego naturalne odmiany dialektalne, ktrych elementy w historii kontaktw polsko-woskich przenikay do naszego jzyka i uznawane s oglnie za italianizmy. Jednak w pogbionych badaniach historycznych nad wpywami jzyka woskiego w jzyku polskim powinno si uwzgldni dialektalne pochodze-nie italianizmw, de facto wywodzcych si z tygla jzykowego, ktry jest typowy dla woskiego obszaru jzykowego.

3. ITALIANIZMY JAKO REGIONALIZMY

Wnosz, e italianizmy powinny by rozpatrywane wedug kryterium chro-nologicznego i terytorialnego jako regionalizmy lub interregionalizmy, dla kt-rych, jak wykazuj polskie rda naukowe, nie mamy terminw okrelajcych. Dopuszczalne wydaj si jedynie toskanizmy, ale z trudem przyjmowano by piemontyzmy, lombardyzmy, mediolanizmy, wenetyzmy, sardynizmy, apulizmy, neapolinizmy, sycylizmy itd. Nie rozwijajc problemu, wyma-gajcego szerszego studium, wytwarza si tutaj z pozoru niepotrzebn kakofoni, ktra jednak powinna naprowadzi na faktyczny wymiar materiaowy i analityczny zapoycze z obszaru woskiego w jzyku polskim.

Przykadowo w leksykalnym polu warzywno-owocowym italianizmw: pol. kapusta moe pochodzi od uywanej w Wenecji Euganejskiej i Tyrolu formy kapuz, nie bez zwizku z ac. capus, w. capo oraz naleciaociami niemieckimi (w SJW kapusta to cavolo); pol. seler, kierowane przez polskie rda leksykogra-

WOSZCZYZNA W POLSZCZYNIE... 45

ficzne [np. USJP, s.v.] do niem. Sellerie lub fr. cleri, moe jednak wywodzi si od lombardzkiego seleri (por. take markijskie sllr), co naturalnie nie wyklucza przeniesienia tego sowa przez niemiecki lub francuski do polskiego (w SJW seler to sedano); pol. pietruszka, ktrej etymologia czona jest z ac. nazw gatunkow warzywa Petroselinum sativum, wywodzi si od kampanizmu petrusino (SJW: prezzemolo); pol. por jest zapoyczeniem od emiliaskiego porro (SJW: porro); pol. karczoch nawizuje m.in. do kalabryjskiego carcioffu lub neapolitaskiego carcioffola (SJW: carciofo).

Kilka innych przykadw z tego zakresu hiperonimicznego bdzie si take tumaczy jzykiem woskim w podstawie, jakkolwiek przeniesienie jej do jzy-ka polskiego odbywa si te za pomoc innych jzykw, ktre prymarnie mog transponowa form dialektaln. Tego rodzaju sytuacj obserwujemy w przypadku pol. cebula wywodzonego od niem. Zibelle, Zebulle, ktre z kolei maj zwizek z licznymi wariantami dialektalnymi na terenie Woch, jak markijskie cpolla lub cibulla, toskaskie cipolla, molizaskie cepolle itd. (SJW: cipolla).

Tu trzeba zauway, e w samym SJW dochodzio i dochodzi do zapoycze wewntrznych (interdialektalnych), ktre nastpnie stanowiy podstaw zapoycze midzyjzykowych. Kontekst historyczny w procesie wczania italianizmw do jzyka polskiego moe wykazywa ich bezporednie czerpanie z dialektw, bo takimi posugiwali si np. kupcy i osiedlecy, przybywajcy do licznie na teren Polski w okresie midzy XV a XVIII w. Mwienie w tym wypadku o italianizmach jako dialektyzmach woskich w jzyku polskim (podobnie w innych) nie jest po-zbawione uzasadnienia i wpywa na szersze ujcie jzykoznawcze i filologiczne zagadnienia.

Problemem w tego rodzaju badaniu jest jednak precyzyjne ustalanie etymolo-gicznych zwizkw dialektalnych, bo mog si one zaciera lub nakada jedno-czenie na rne dialekty, zwykle ssiadujce. Wstpnym etapem takiego badania, wanym rwnie z punktu widzenia wskazwek leksykograficznych, byaby propozycja choby oglnego sytuowania zapoyczenia w kontekcie jzykowo-geograficznym, ktry zazwyczaj pozwala przyporzdkowa etymon wzgldem grupy dialektw Woch pnocnych i poudniowych (umylnie nie wspominam o grupie dialektw Woch centralnych, bo dopuszczam ich rozoenie midzy dwie pozostae, wyrniane jako charakterystyczne i kontrastujce). Mwienie ww-czas o merydionalizmach jako italianizmach czonych z dialektami Poudnia (w. Meridione < ac. merdies) lub o septentrionalizmach czonych z Pnoc (w. Settentrione < ac. septentrinem) wrd rozpatrywanych w taki czy inny spo-sb zapoycze z jzyka woskiego byoby pierwszym kluczem do ich kulturowej identyfikacji, wanej z punktu widzenia specyfiki jzykowej obszaru, z ktrym s etymologicznie wizane.

46 ARTUR GAKOWSKI

Zauway si wwczas, e poza ju wykazanymi przykadami, wrd ktrych se-ler, por, kapusta s septentrionalizmami, a pietruszka i karczoch merydionalizmami, np. w. pizza, dzi niewtpliwy internacjonalizm i jzykowy ambasador Woch w wiecie, jest w tej perspektywie merydionalizmem. Uzasadnia si to gwnie kulturowym przyporzdkowaniem tak nazywanego obiektu do regionu Kampanii, a szczeglnie do Neapolu, skd prawdziwa pizza jako potrawa woska miaaby si wywodzi1. Raczej za septentrionalizmy trzeba uzna pol. pomidor i pomara-cza, ktre pochodz od zoe zawierajcych uywane na pnocy Woch pomo lub poma oznaczajce jabko (z ac. pmum, ale upowszechnione take dziki fr. pomme jako regionalnej albo poetyckiej nazwie jabka; w SJW: mela). Znane od poowy XVI w. w. pomodoro = pomo doro znaczy dosownie zote jabko; uywane od koca XV w. pomarancio jest natomiast jukstapozycj pom(o lub a) + arancio i jako rzadki archaizm oraz poetyzm oznacza nie sam owoc, ale jego drzewo. WSJW pomaracza to arancia. Za potencjaln naley uzna form *po-marancia, od ktrej wywodzone jest pol. pomaracza, bo nie odnotowuj jej lek-sykograficzne rda woskie. Moga to by wyszukana, moe nawet socjolektalna, forma regionalna dla pomaraczy, na pewno septentrionalna (por. np. lombardzkie pumarans), bo w dialektach Poudnia podstawa arancio/arancia nie jest popularna (por. np. molizaskie portuall, purtulle lub bazylikaskie partgall). Warto jeszcze doda, e pol. pomidor odtwarza w zakresie pierwszego czonu form lm. zoenia pomo doro, tj. pomi doro (dopuszczana pisownia i morfologia tego sowa w lm. to w SJW wanie pomidoro lub nawet pomidori).

4. POLA LEKSYKALNE I OBSZARY KOMUNIKACYJNE ITALIANIZMW W POLSZCZYNIE

Duym zainteresowaniem w badaniach italianizmw ciesz si analizy po-legajce na klasyfikowaniu ich pod wzgldem pl leksykalnych, w ktrych one wystpuj [szeroka bibliografia tematu zob. Widak, 2010]. Truizmem bdzie powtarzanie, w jakich konkretnych polach spotyka si italianizmy, w niektrych wypadkach traktowane niemal en bloc jako internacjonalizmy (np. bogaty zestaw terminw muzycznych typu allegro, sotto voce, con brio, primadonna). Warto jednak omwi kwestie natenia italianizmw w leksyce polskiej, realnego ich uycia w komunikacji jzykowej oraz dotd marginalnie rozpatrywanych przestrzeni jzykowych, np. w sferze nazw wasnych.

1 W dialekcie neapolitaskim sowo to ma take znaczenie bardziej rudymentarne, wskazujce na rodzaj prostego pieczywa, przygotowywanego z dodatkami lub bez, w innych regionach Woch focaccia; w wywiedzionym znaczeniu kulinarnym dania opartego na tego rodzaju pieczywie jest to forma metonimiczna uyta leksykalnie per extensum.

WOSZCZYZNA W POLSZCZYNIE... 47

Na podstawie rnych rde, w tym opracowa tematycznych italianizmw w jzyku polskim [np. Borejszo, 2007; Widak, 2010], materiaw leksykograficz-nych [m.in. USJP], wasnych materiaw, jak rwnie analizy korpusw jzyka polskiego, ustaliem reprezentatywn list ponad 1500 italianizmw poddanych klasyfikacji przez wyodrbniajce si zakresy leksykalne. Nie wykluczaem spord nich terminw rzadkich, specjalistycznych i literackich (takie zreszt przewaaj w caoci tego zbioru), jak pol. pugina < w. puginale krtka bro sieczna, oraz archaizmw waciwych dla kolejnych okresw historycznych jzyka polskiego, przede wszystkim XV i XVI w., jak arch. pol. bewanda < w. bevanda napj. Wliczaem do tej prby badawczej rwnie okazjonalizmy (nazwabym je styli-stycznymi albo ekspresywnymi), jak w. birra piwo, lub najnowsze zapoyczenia, nienotowane na bieco w leksykografii polskiej pomimo znaczcej frekwencji chodzi tu gwnie o wyraenia uywane na zasadzie cytatu z jzyka woskiego, np. w. macchiato kawa z odrobin mleka.

Braem take pod uwag niektre woskie terminy nalece do leksyki proprial-nej, szczeglnie chrematonimy, np. zleksykalizowane formy firmonimw, jak w. nutella, fiat, campari, bd niektre wyraenia utosamiajce w nazwach lokali gastronomicznych spotykanych w Polsce, jak w. pizzeria, ristorante, locanda, trattoria, czy tworzone jako nazwy handlowe od wyrae woskich pochodne typu pizzerka, pizzerinka. Nie uwzgldniaem nazw hybrydalnych stylizowanych na woskie, np. Lubella, Mebella, jakkolwiek i one stanowi w tym zakresie inte-resujcy materia badawczy [zob. Gakowski, 2011, s. 320330].

Rozstrzyganie, czy dane wyraenie jest italianizmem zleksykalizowanym czy nie, a przede wszystkim w jakim wymiarze jest uywane, czy si w wielu anali-zowanych przypadkach z perspektyw, ktra powinna uwzgldnia rne kryteria, w tym historyczne, interjzykowe i spoeczne, nie zawsze wyrane i stae. Przy-kadowo: pol. fresk, susznie wywodzony od w. a fresco, affresco (malowany) na wieym (tynku), mg si utwierdzi w leksyce polskiej za spraw fr. fresque, pochodzcego naturalnie z tego samego rda etymologicznego.

Wyrniajc si grup zapoycze w zebranym materiale s terminy (w liczbie 88) powizane ze wiatem muzyki, zazwyczaj wystpujce w formach nieadapto-wanych jako internacjonalizmy, ale take dostosowywane morfologicznie i orto-graficznie do systemu jzyka polskiego, np. wiolonczela < w. violoncello, trbka < w. trombetta (por. fr. trompette).

Pierwsz pozycj w tym rankingu zajmuj bezapelacyjnie przykady termi-nologii kulinarnej (179 wyrae), ktra w sposb najbardziej rozpoznawalny jest powszechnie utosamiana z kultur wosk, przede wszystkim w zakresie jej gastronomicznych specjaw, potraw, trunkw, produktw i skadnikw da. Utwierdzone w uyciu wydaj si np. takie woskie gastronomizmy, znane nie tylko koneserom, jak carpaccio, bruschetta, mozzarella, caprese, tiramis. Czsto

48 ARTUR GAKOWSKI

w celu nadania autentycznoci potrawie lub produktowi uywa si oryginalnych nazw, aby nie sprofanowa woskoci ich pochodzenia D.O.C., rwnie tej prze-mawiajcej jzykowo, np. olio extra vergine zamiast olej z pierwszego toczenia.

Idc tym tropem, mona przyj, e np. makaron nazwany z woska pasta (w. pasta makaron) wyrnia si jakoci i pochodzeniem. Z leksykalnego punktu widzenia jest wwc

ROZPRAWY KOMISJI JĘZYKOWEJ - Aktualności · przybyły do miasta z Falkenburg w Marchii, w 1753 r....

Documents

Transcript of ROZPRAWY KOMISJI JĘZYKOWEJ - Aktualności · przybyły do miasta z Falkenburg w Marchii, w 1753 r....