Romowie na rynku pracy - MSAP UEKmsap.uek.krakow.pl/doki/publ/kx_Romowie_nrp.pdf · –...

grzbiet

Artur PaszkoRafał SułkowskiMarcin Zawicki (red.)

MSAP AESzewska 20/3, 31-009 Kraków tel. +48 12 421 76 68, +48 12 292 68 98www.msap.ae.krakow.pl

Małopolska Szkoła Administracji PublicznejAkademii Ekonomicznej w KrakowieKraków 2007

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie(MSAP AE) prowadzi działalnośćnaukowo-badawczą, doradczą, edukacyjnąi wydawniczą. We współpracy z wieloma krajowymi i zagranicznymi partnerami realizuje szereg projektów służących rozwiązywaniu problemów społecznych i gospodarczych.Do najważniejszych z nich należą te dotyczące zarządzania w administracji publicznej, sektora ekonomii społecznej, analiz polityk publicznychoraz innowacji i transferu technologii.

Rom

owie

na

rynk

u p

racy

na rynku pracy Romowie

Projekt Inicjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów Kxetanes-Razemjest realizowany w ramach Inicjatywy Wspólnotowej Equal. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie jest jednym z partnerów tego przedsięwzięcia, koordynowanego przez Małopolską Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Tarnowie. Celem tej inicjatywy jest przeprowadzenie działań ukierunkowanych na ograniczanie dyskryminacji mniejszości narodowych na rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem wspierania i kreowania przedsiębiorczości wśród społeczności romskiej. Zadania realizowane w projekcie koncentrują się na ograniczaniu dyskryminacji Romówna lokalnych rynkach pracy, aktywizacji zawodowej tej społeczności oraz nawiązaniu dialogu i budowie partnerstwa ze środowiskami lokalnymi.

okladka kxetanes.indd 1okladka kxetanes.indd 1 6/18/07 11:25:53 PM6/18/07 11:25:53 PMPodstawowy cyjanPodstawowy cyjan Podstawowy magentaPodstawowy magenta Podstawowy ˝ó∏tyPodstawowy ˝ó∏ty Podstawowy czarnyPodstawowy czarny

Romowie na rynku pracy�

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie

Kraków 2007

Romowiena rynku pracy


2

Romowie na rynku pracy...

Projekt Inicjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów Kxetanes-Razem jest realizowany przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej Equal.

Wydawca:Małopolska Szkoła Administracji PublicznejAkademii Ekonomicznej w Krakowieul. Szewska 20/3, 31-009 Krakówtel. +48 12 421 76 68, +48 12 292 68 98e-mail: [email protected]

© Małopolska Szkoła Administracji PublicznejAkademii Ekonomicznej w Krakowie

Recenzent:Prof. dr hab. Małgorzata Bednarczyk

Redakcja językowa i korekta:Anna Szczepanik

Opracowanie graficzne:Olison’s Project www.olisons.pl

Skład i korekta typograficzna:Studio F, tel.: 0 512 09 44 37

Druk:POLIGRAFIA Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków tel.: +48 12 266 40 00

ISBN: 83-89410-85-0

Romowie na rynku pracy...�

Zespół autorski:

Artur Paszko: wstęp, rozdz. I, II (2, 3), III (2)

Rafał Sułkowski: rozdz. II (1), III (1, 3)

Marcin Zawicki (red.): wstęp, rozdz. II (1), III (1, 3)

Romowiena rynku pracy

�

Spis treści�

Romowie na rynku pracy

Spis treści�

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział I. Tło historyczno-kulturowe rozwoju społeczności romskiej w Polsce1. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152. Romowie w Polsce – zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173. Podstawowe podziały wewnątrz społeczności romskiej . . . . . . . . . . 344. Tradycyjne zawody i profesje romskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375. Skalania, przysięgi, zwierzchnictwo wewnątrzgrupowe . . . . . . . . . . 406. Charakterystyka sytuacji społeczno-ekonomicznej Romów w Polsce

współczesnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4406.1. Struktura społeczności romskiej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 4406.2. Udział w życiu publicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4506.3. Kwestie językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4506.4. Edukacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4606.5. Romowie a społeczeństwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . 4806.6. Praca – bezrobocie – przedsiębiorczość . . . . . . . . . . . . . . . . . 4906.7. Zdrowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5106.8. Sytuacja bytowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5106.9. Bezpieczeństwo, zagrożenie przestępstwami popełnianymi

na tle etnicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536.10. Kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546.11. Wiedza o społeczności romskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Rozdział II. Polityka wobec Romów w Europie1. Problematyka romska w polityce instytucji europejskich. . . . . . . . . . 71

1.1. Polityka Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711.2. Polityka Rady Europy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 741.3. Polityka innych organizacji międzynarodowych . . . . . . . . . . . . . 80

Romowie na rynku pracy�

Spis treści

�

Spis treści

2. Przedsiębiorczość i praca w Krajowym Programie Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.1. Stan prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.2. Realizacja postanowień Programu Działania . . . . . . . . . . . . . . . 882.3. Dostosowanie do prawa Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 89

3. Przeciwdziałanie bezrobociu i rozwój przedsiębiorczości w Rządowym programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce . . . 90

Rozdział III. Romowie na rynku pracy – analiza przypadków1. Działania krajowych władz publicznych na rzecz poprawy sytuacji

Romów na rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1011.1. Rola władz krajowych i lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1011.2. Przykłady inicjatyw lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

2. Instrumenty wspierania przedsiębiorczości oraz instrumenty rynku pracy a społeczność romska Tarnowa i Nowosądecczyzny . . . . . . . 106

3. Wybrane instrumenty ekonomiczne wspierające rozwój przedsiębiorczości mniejszości narodowych i etnicznych . . . . . . . . 1133.1. Instrumenty mikrofinansowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133.2. Sprawiedliwy Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Spis treści7

W stęp

�

Romowie na rynku pracy...�

Wstęp Wstęp�

�

Wstęp Wstęp�

Wstęp

Niniejsze opracowanie zostało przygotowane w ramach projektu Ini-cjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów Kxetanes-Razem (dzia-łanie 2), realizowanego w latach 2005-2008 w ramach Inicjatywy Wspól-notowej EQUAL. Wykonawcami projektu jest Partnerstwo tworzone przez następujące instytucje:

1. Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie (Administrator),2. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej

w Krakowie,3. Centrum Kultury Romów w Polsce z siedzibą Tarnowie,4. Uniwersytet Łódzki,5. Powiat tarnowski,6. Powiat nowosądecki,7. Miasto Nowy Sącz,8. Międzynarodowe Centrum Partnerstwa – Partners Network,9. Izba Przemysłowo-Handlowa w Tarnowie.Podstawowym celem Inicjatywy na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Ro-

mów Kxetanes-Razem, realizowanej na obszarze województwa małopolskie-go (Tarnów oraz Nowy Sącz i okolice), jest wzmocnienie postaw przedsię-biorczych wśród społeczności romskiej. Dlatego w jej ramach podejmowane są działania zmierzające do poprawy sytuacji Romów na rynku pracy m.in. poprzez ich aktywizację zawodową oraz dialog z instytucjami i środowi-skami, których aktywność ma wpływ na sytuację społeczności romskiej.

Realizacja programu badań (w tym na temat barier w funkcjonowaniu Romów na rynku pracy), zgromadzenie dobrych praktyk na temat rozwią-zywania problemów mniejszości narodowych na rynku pracy, powołanie Forum Aktywizacji Zawodowej Romów (ciała kreującego wizję sposobu rozwiązywania problemów społeczności romskiej w Polsce) to tylko nie-które z podejmowanych przedsięwzięć. W ramach projektu organizowane

�0

Wstęp Wstęp��0

Wstęp Wstęp��

są również szkolenia dla Romów (zawodowe, w zakresie prowadzenia dzia-łalności gospodarczej i rozwoju tzw. umiejętności miękkich) oraz szkolenia dla instytucji współpracujących ze społecznością romską, a także tworzone jest Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów z siedzibą w Tarnowie.

Książka Romowie na rynku pracy stanowi podsumowanie badań pro-wadzonych przez jego autorów w 2006 r., które dotyczyły analizy barier determinujących położenie Romów na rynku pracy oraz identyfikacji po-lityk prowadzonych względem społeczności romskiej przez krajowe i mię-dzynarodowe instytucje publiczne. Prezentowane opracowanie składa się z 3 części, w których omawiane są m.in. następujące zagadnienia:

– historia społeczności romskiej w Polsce (informacje niezbędne do po-znania uwarunkowań, w jakich kształtowały się romskie typy postaw wo-bec pracy i przedsiębiorczości),

– kultura i obyczajowość romska (ze szczególnym uwzględnieniem tych elementów kultury Romów, które w znaczącym stopniu rzutują na ich sto-sunek do pracy i przedsiębiorczości),

– stosunek polskiej większości do społeczności romskiej,– polityka Unii Europejskiej oraz organizacji międzynarodowych wobec

społeczności romskiej,– działania państwa polskiego mające na celu zmianę położenia społecz-

ności romskiej (w szczególności jej sytuacji na rynku pracy oraz ułatwienia jej przedstawicielom podejmowania własnej aktywności gospodarczej),

– przykłady aktywności władz publicznych, podejmowanych w celu po-prawy sytuacji Romów na rynku pracy oraz instrumenty ekonomiczne wy-korzystywane w celu wsparcia przedsiębiorczości mniejszości narodowych i etnicznych.

Istotną przesłanką, która skłoniła do podjęcia badań oraz przedstawie-nia ich wyników w formie niniejszego opracowania, są konkluzje zawarte w raporcie pt.: Bariery niekapitałowe powodujące niechęć do podejmowa-nia działalności gospodarczej1, dotyczącym społeczności romskiej, przygo-towanym w ramach działania 1 Inicjatywy na rzecz rozwoju przedsiębior-czości Romów Kxetanes-Razem. W raporcie tym wskazano na dwa rodzaje ograniczeń, tj. bariery zewnętrzne i bariery wewnętrzne. Bariery zewnętrz-ne zdefiniowano jako te, których usuwanie spoczywa poza możliwościami i kompetencjami potencjalnego przedsiębiorcy (nie tylko romskiego) lub wpływ przedsiębiorcy na ich eliminację jest niewielki. Chodzi tu przede

1 Bariery niekapitałowe powodujące niechęć do podejmowania działalności gospodarczej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Centrum Kultury Romów w Tarnowie, Kraków 2005 [dokument niepublikowany].

�0

Wstęp Wstęp��0

Wstęp Wstęp��

wszystkim o bariery natury prawno-ustrojowej, podatkowej oraz instytucjo-nalnej. Do najważniejszych z nich zaliczono:

– bariery podatkowe (dotyczą przepisów o podatku dochodowym, po-datku VAT oraz ordynacji podatkowej),

– bariery w inwestycyjnym procesie budowlanym (czas oczekiwania na wydanie pozwolenia na budowę, brak miejscowych planów zagospodaro-wania przestrzennego, nadmiar zezwoleń wymaganych do podjęcia prac budowlanych, trudności w „odralnianiu” gruntów),

– bariery w zakresie stosunków pracy (szeroki katalog ograniczeń z wciąż zbyt mało elastycznymi zasadami zatrudniania pracowników i czasem pra-cy na czele),

– bariery w wykorzystaniu funduszy strukturalnych (skomplikowane pro-cedury sporządzania, realizacji i rozliczania projektów oraz niespójność in-formacji o projektach).

Ponadto w raporcie zaznaczono, iż „z uwagi na to, że Beneficjentem Ostatecznym działań realizowanych w projekcie „Kxetanes-Razem” jest spo-łeczność romska, kategorię barier zewnętrznych należy uzupełnić o do-datkowy element, jakim są bariery o charakterze kulturowym. Za takowe będziemy uważać wszelkie ograniczenia w podejmowaniu działalności go-spodarczej, których źródłem jest tradycja i kultura romska. Przyjęcie takiego założenia wydaje się słuszne, bowiem oznacza to – zgodnie z ideą projektu – że działania, które będą podejmowane w projekcie, nie będą godzić w tra-dycyjne wartości i dorobek kulturowy Romów – uczestników projektu”2.

Z kolei bariery wewnętrzne zostały zdefiniowane jako te, które wprost odnoszą się do potencjalnych przedsiębiorców oraz mogą być wyelimi-nowane bądź ograniczone dzięki woli i aktywności samych zainteresowa-nych, a także w wyniku wsparcia zewnętrznego. Do barier wewnętrznych zaliczone zostały:

– wiedza (czyli de facto brak stosownej wiedzy na temat przedsiębior-czości),

– umiejętności (czyli de facto brak stosownych umiejętności związanych z przedsiębiorczością),

– doświadczenie (czyli de facto brak stosownego doświadczenia zwią-zanego z przedsiębiorczością),

– bariery społeczne (postawa otoczenia: instytucji, ludzi, asymilacja). Jednocześnie autorzy raportu stwierdzają: „Należy wyraźnie zazna-

czyć, że przyjęta w działaniu 1 metoda identyfikacji barier niekapitało-wych powodujących niechęć do podejmowania działalności gospodarczej

2 Tamże, s. 5.

�2

Wstęp Wstęp��

przez Romów, dokonywana za pośrednictwem wywiadów bezpośrednich, nie jest wystarczająca. Dostępne wyniki badań społeczności romskiej do-wodzą bowiem, że istotnym czynnikiem ograniczającym aktywność Ro-mów na rynku pracy jest utrata pozytywnych wzorców pracy. Dotyczy to w przede wszystkim Romów Karpackich (Bergitka Roma), gdyż to oni w większości stanowią beneficjentów projektu. Grupa ta uległa znacznej demoralizacji (przede wszystkim alkoholizm, który jest prawdziwą plagą niektórych osiedli romskich). Owa demoralizacja w większości decydu-je o przyjmowaniu postaw roszczeniowych, przede wszystkim w stosun-ku do systemu pomocy społecznej. Jedną z największych jego bolączek jest demoralizujący wpływ na niektórych (dotyczy to znacznej liczby) Ro-mów. Innymi słowy, działania systemu pomocy społecznej eskalują wystę-powanie postaw roszczeniowych.

Z przytoczonych informacji należy wyciągnąć wniosek następującego rodzaju: badania grupy docelowej (społeczności romskiej) za pomocą wy-wiadów bezpośrednich nie pozwolą zidentyfikować wszystkich istotnych barier niekapitałowych powodujących niechęć do podejmowania działal-ności gospodarczej przez Romów, ale i również funkcjonowania tej grupy na rynku pracy. Bariery te są bowiem znacznie bardziej skomplikowane niż te, które mogą zostać określone metodą rozmów z beneficjentami. W ra-mach działania 2 konieczne będzie przeprowadzenie dodatkowych analiz, bazujących przede wszystkim na wiedzy specjalistów (ekspertów i urzędni-ków) zawodowo zajmujących się problematyką społeczności romskiej”3.

Ważne jest zatem odniesienie wyników badań przeprowadzonych w ra-mach działania 1 Inicjatywy na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów Kxetanes-Razem do specjalistycznej wiedzy na temat społeczności romskiej oraz uwarunkowań funkcjonowania tej grupy w Polsce (w tym uwarun-kowań społecznych). Analiza taka powinna przyczynić się do zwiększenia i upowszechnienia wiedzy o społeczności romskiej oraz działaniach prowa-dzonych na jej rzecz przez podmioty władzy publicznej.

Zważywszy na powyższe, prezentowane opracowanie adresowane jest do szerokiego grona Czytelników, a w szczególności do społeczności romskiej i organizacji reprezentujących Romów, instytucji rynku pracy, szkół wyższych, instytucji otoczenia biznesu, środowisk gospodarczych oraz osób, którym problematyka społeczności romskiej jest szczególnie bli-ska. Autorzy wyrażają nadzieję, że treści w nim zawarte okażą się inspiru-jące i użyteczne dla wszystkich zainteresowanych osób.

3 Tamże, s. 5-6.

�2

Wstęp Wstęp��

Romowie na rynku pracy...��

T ło historyczno- -kulturowe rozwoju społeczności romskiej w Polsce

rozdział I

��


Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...��

��


�. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Wyniki Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2002 r. wykazały, iż 36 983,7 tys. osób (tj. 96,74%) zamieszkujących Rzeczpospo-litą Polską deklaruje przynależność do narodowości polskiej. Przynależność do narodowości innej niż polska zadeklarowało 471,5 tys. osób (tj. 1,23%). W odniesieniu do 774,9 tys. osób (tj. 2,03%) nie zdołano ustalić przynależ-ności narodowej4. W najbardziej więc skrajnym wariancie można by przy-jąć, iż mniejszości narodowe i etniczne stanowią 3,26% ludności Polski. Wariantu tego nie sposób jednak obronić w kontekście polskiego prawa, a dokładniej Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o ję-zyku regionalnym�, która enumeratywnie wylicza 13 mniejszości narodo-wych i etnicznych oraz jeden język regionalny, co pozwala na używanie – nie mającego oparcia w prawie – terminu mniejszość regionalna w od-niesieniu do Kaszubów.

Pozostałe osoby – nie będące Kaszubami – ani nie należące do jednej z 13 wymienionych w przywołanej powyżej ustawie grup, to obcokrajow-cy, których pobyt na terenie Rzeczypospolitej Polskiej określają odrębne przepisy oraz imigranci posiadający obywatelstwo polskie, ale identyfikują-cy się z grupą nie posiadającą „wielowiekowej tradycji” przebywania na te-rytorium Polski.

Pytanie w arkuszu Narodowego spisu powszechnego ludności i miesz-kań brzmiało: „Do jakiej narodowości się Pan(i) zalicza?”, przy czym na-rodowość zdefiniowano w następujący sposób: „Narodowość jest dekla-ratywną (opartą na subiektywnym odczuciu) cechą indywidualną każdego

4 Wszystkie dane dotyczące wyników Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2002 r. zaczerpnięto ze strony: www. stat. gov. pl (8.05.2005).

5 Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141 z późn. zm.

��

Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...�7��

Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...�7

człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze względu na pochodzenie rodziców) z określonym narodem”. Jest to definicja stosunkowo zgodna z obowiązującymi w aktach prawa międzynarodowego i korespondująca z definicją mniejszości naro-dowej zawartej w Konwencji ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych6, ratyfikowanej przez Polskę w 2002 r.

Na tak sformułowane pytanie, osoby, które zadeklarowały inną niż pol-ska narodowość, najczęściej odpowiadały wskazując narodowości: śląską (173,2 tys.), niemiecką (152,9 tys.), białoruską (48,7 tys.) oraz ukraińską (31 tys.) i romską (12,9 tys.). W dalszej kolejności pojawiają się grupy na-rodowościowe lub inne społeczności liczące od 5 do 10 tys. osób, a mia-nowicie: Rosjanie (6,1 tys.), Łemkowie (5,9 tys.), Litwini (5,8 tys.) i Kaszu-bi (5,1 tys.). Grupy liczące poniżej 5 tys. osób to: Słowacy (2 tys.), Żydzi (1,1 tys.), Ormianie (1,1 tys.) i Czesi (0,8 tys.).

W zasadzie więc na 109 wyróżnionych w spisie kategorii deklarowanej przynależności narodowej 18 stanowiły takie, których liczebność określić można na powyżej 1 tysiąca osób. Spośród innych grup mniejszościowych stale obecnych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej spis wykazał 500 Tata-rów oraz 50 Karaimów. Pozostałe osoby, które zadeklarowały narodowość inną niż polska, należą do grup od niedawna przebywających na teryto-rium RP (obcokrajowcy, imigranci). Ponadto w grupie tej nie ustalono naro-dowości ponad 4,5 tys. osób.

Z punktu widzenia rozmieszczenia terytorialnego, ludność o tożsamo-ści niepolskiej koncentruje się głównie w trzech województwach: śląskim (186,3 tys., tj. 39,5%), opolskim (133,3 tys., tj. 28,3%) i podlaskim (55,2 tys., tj. 11,7%). Porównując te wartości do ogólnej liczby ludności zamiesz-kującej w każdym z tych województw otrzymujemy dane, które pokazują, iż w żadnym z nich osoby o niepolskiej identyfikacji narodowej nie stano-wią nawet 15%. W województwie śląskim jest to 3,9%, w opolskim 12,5%, a w podlaskim 4,6%.

Spośród wymienionych wyżej identyfikacji nie wszystkie uznawane są w Polsce, zgodnie z cytowaną wcześniej Ustawą o mniejszościach naro-dowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, za mniejszości narodowe i etniczne. Do mniejszości narodowych w świetle tej ustawy zaliczyć moż-na: Białorusinów, Czechów, Litwinów, Niemców, Ormian, Rosjan, Słowa-ków, Ukraińców i Żydów. Z kolei mniejszości etniczne to zgodnie z cyto-waną ustawą: Karaimi, Łemkowie, Romowie i Tatarzy.

6 Dz.U. z 2002 r., Nr 22, poz. 209.

��



Tak więc, biorąc nawet pod uwagę głosy podnoszone przez niektóre organizacje mniejszości narodowych i etnicznych o nierzetelności wyników spisowych w punkcie dotyczącym przynależności narodowej, przyjąć na-leży, że mniejszości narodowe i etniczne stanowią nie więcej niż 3% ogółu ludności Rzeczypospolitej Polskiej. Są to mniejszości od wieków przebywa-jące na terytorium Polski, często w znacznym stopniu już zasymilowane, które nie mają specyficznych problemów związanych z funkcjonowaniem na rynku, w tym także na rynku pracy. Wyjątek w tym względzie stanowić mogą jedynie Romowie oraz Ormianie.

Romowie mieszkają w rozproszeniu na terenie całej Polski. Największe ich skupiska znajdują się w województwach: małopolskim, dolnośląskim, mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i łódzkim. Należą oni do czterech głównych grup (czasem określanych mianem »szczepów«), a mianowicie: Polska Roma (Romowie Nizinni), Romowie Karpaccy (Romowie Górscy, Bergitka Roma), Kełderasze i Lowarzy (Łowaria).

2. Romowie w Polsce – zarys historyczny

Pierwsze wzmianki o obecności Romów w Polsce pochodzą już z po-czątków XV wieku. Mówią one o obecności tej grupy na terenach południo-wo-wschodnich części kraju, w Krakowie (1401), Lwowie (1405 i 1408) i Sanoku (1411). Zdaniem profesora Lecha Mroza, owi pierwsi cygańscy przybysze „byli osobnikami pochodzącymi ze społeczności już zdezinte-growanej, zbiorem jednostek, które także tutaj, w Polsce, nie stworzyły wspólnoty i stopniowo uległy całkowitej asymilacji”7. Pisze on, że w anali-zowanych dokumentach mowa jest tylko o jednostkach i nic nie wskazuje na powiązania między nimi. Ponadto ludzie ci uzyskiwali prawa miejskie, piastowali nawet bardzo wysokie urzędy, zamieszkiwali w dzielnicach wskazujących na wysoki prestiż i bogactwo. „Wiedza, jaką obecnie dyspo-nujemy, pozwala stwierdzić, że mniej więcej od połowy XIV wieku słowo »Cygan« określa zarówno wędrowców, żyjących zwykle w szałasach (głów-nie w Wołoszczyźnie i Bizancjum), jak i osoby osiadłe w miastach, trud-niące się najczęściej handlem lub rzemiosłem i zaliczające się do warstwy 7 L. Mróz, Dzieje Cyganów – Romów w Rzeczpospolitej XV-XVIII wiek, Warszawa 2001, s. 54.

��



w miarę zamożnej (w Nauplion, Dubrowniku, Zagrzebiu, a także miastach węgierskich). Jak można przypuszczać, ci ostatni żyją najczęściej w sposób nie odbiegający od niecygańskiego otoczenia miejskiego”8.

W porównaniu z pierwszymi przybyszami cygańskimi do Polski z XV wieku (na co istnieje wiele dowodów, ale nie wiadomo, co skłoniło ich do opuszczenia dotychczasowych miejsc zamieszkania na Bałkanach i Węgrzech), o grupach napływających do Polski w XVI wieku wiadomo znacznie więcej. Docierali oni do Polski uciekając przed prześladowania-mi, pogromami i antycygańskim ustawodawstwem. Widoczna była także (przede wszystkim przez fakt znacznej liczebności) ich odmienność fizycz-na, ale nade wszystko kulturowa i językowa.

Europa średniowieczna, do której przywędrowali Cyganie z Grecji i Bizancjum, była światem teocentrycznym i feudalnym, w którym każdy człowiek znał swoje miejsce w stosunku do Boga i innych ludzi. Cyganie doskonale wpasowali się w porządek panujący w ówczesnej Europie. Po-dawali się za uchodźców z Egiptu, uciekających przed pogańskim uciskiem i zdążających do Rzymu, aby się ochrzcić lub też mówili, że zaparli się wiary i papież polecił im udać się w pokutną pielgrzymkę. Swoje opowieści uwiarygodniali listem protekcyjnym podpisanym przez papieża Marcina V, w którym nakazywał on traktować ich serdecznie, uszanować ich pokut-niczą wędrówkę, gościć i wspierać, zwalniać z opłat za wstęp do miast czy przejście przez określone drogi. Romowie w swoich wędrówkach le-gitymowali się także listem króla Zygmunta Luksemburczyka, „w którym tenże dawał Cyganom gwarancje swobody przemarszu przez swoje ziemie, obligował miasta do ich goszczenia i polecał ich jako pobożnych pielgrzy-mów. Kiedy okazywało się, że ci obdarci żebracy, to nie byle jacy pokutni-cy, ale że głoszą się ludźmi szlachetnej krwi – książętami, władcami krain odległych – bramy miast stawały otworem, ich konie otrzymywały obrok, a sami pielgrzymi traktowani byli, jak obyczaj i listy królewskie nakazy-wały”9. Z czasem zaczęła budzić wątpliwość autentyczność dokumentów, którymi posługiwali się Romowie, bowiem miały one charakter odpisów wydawanych przez władców krajów, do których przybywali i każda z rom-skich grup takich listów protekcyjnych posiadała kilka.

Jeśli idzie o podejście zwykłych ludzi do przybyszów, to – jak pisze Adam Bartosz – „stosunek do nich od początku był dwuznaczny. Oficjalnie trak-towano ich, jak powinno się godnych pokutników, za jakich się podawali, traktować, jednak ich zachowanie, wróżby, magia, tresowane zwierzęta,

8 Tamże.9 A. Bartosz, Nie bój się Cygana, Sejny 1994, s. 20.

��



które wodzili z sobą – nakazywały dystans. Mimo iż ludzi wędrownych na gościńcach było w końcu średniowiecza niemało, byli to wędrowcy stanowiący odprysk jakichś konkretnych społeczności czy narodów, byli »swoi«. Cyganie zaś, jako całość, jako naród czy lud – z definicji byli włóczę-gami. Włóczęgowskie życie było cechą, która ich szczególnie wyróżniała, obok powierzchowności, tyleż egzotycznej, co odrażającej. Takim ludziom nietrudno było przypisać przestępczego ducha. (...) Ciemna ich skóra ko-jarzyła się negatywnie z chorobami, zarazą, nieszczęściem. Od początku towarzyszył im zarówno motyw akceptacji (pielgrzymi, pokutnicy, książęta z Egiptu), jak i motyw odrzucenia (grzesznicy, czarownicy, włóczędzy)”10.

Europa ery nowożytnej odeszła od zasad wyznaczających reguły życia w średniowieczu. Zaczęły kształtować się bardzo wyraźne granice etniczne, językowe (łacinę wyparły języki narodowe), religijne (nastał czas reforma-cji), zmienił się stosunek do włóczęgów, pielgrzymów, ludzi pozostających poza strukturą społeczną ówczesnej Europy. Traktowano ich podejrzliwie, oskarżano o pogaństwo. Romów posądzano dodatkowo o szpiegowanie na rzecz Turcji.

Wzrastająca wrogość i nieprzychylność, odrzucenie, a nawet przega-nianie z miejscowości, w których zatrzymywali się Romowie, zaczęły unie-możliwiać im dotychczasowe formy zarobku, a był nim głównie handel i usługi na rzecz ludności miast i wsi, które odwiedzali na szlaku swoich wę-drówek. Bartosz tak opisał ten proces: „Przeganiani z miasta do miasta, wy-ganiani z krain, stawali się coraz bardziej ludźmi marginesu, bez możliwo-ści legalnego istnienia. Nasilająca się niechęć do obcych, do innowierców, szalejąca inkwizycja, stwarzały atmosferę, w której Cyganie jawili się jako element szczególnie groźny, odpychający, obcy, wrogi, którego należało się pozbyć. Niechęć i represje stawiały Cyganów w sytuacji coraz bardziej bez-nadziejnych wyrzutków, skazanych na życie poza prawem. Ich pojawienie się gdziekolwiek spotykało się z oskarżeniem co najmniej o kradzieże. Z tej opinii o Cyganach niejednokrotnie korzystali rozmaici rabusie, na ich kon-to popełniając rozboje. Tak czy tak, Cygan bywał oskarżany. By więc żyć, teraz należało już tylko kraść. Za to zaś groziła kara, wypędzenie, śmierć. By przeżyć, należało więc rabować i nie dać się złapać. Uciekać nie było już gdzie, a trzeba było jakoś żyć... więc kraść... ”11.

Prawodawstwo antycygańskie pojawiło się już w latach 70. XV wie-ku. Początkowo poszczególne miasta wydawały zakazy wpuszczania grup romskich w obręb murów miasta. Początkiem zorganizowanych działań

10 Tamże, s. 24. 11 Tamże, s. 27.

20

Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...2�20

Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...2�

na rzecz ich wypędzenia z obszaru całego państwa były królewskie edykty w Hiszpanii, które nakazywały przejście wędrowców na osiadły tryb życia, a niewypełnienie nakazów groziło nawet niewolnictwem. Szczególnie dra-styczne przepisy pojawiły się na terenie Niemiec już na początku XVI wie-ku. Do połowy XVI stulecia większość państw Europy Zachodniej wydała edykty nakazujące Romom opuszczenie swoich granic.

W połowie XVI wieku uciekające z Niemiec grupy Romów, trudniących się rabunkiem i rozbojami na drogach, zaczęły się pojawiać na pograniczu polsko-niemieckim. Cyganie z polskiego Śląska wyprawiali się podobno na tereny niemieckie i te wzajemne „akcje” stały się przyczyną sąsiedzkich pretensji pomiędzy Zygmuntem Augustem i Ferdynandem I. Na fali tych wydarzeń, w 1551 r., kanclerz Ocieski jako pierwszy zgłosił gotowość wy-gnania Romów z Polski, pod warunkiem że banicją objęci zostaną również Romowie w Czechach, skąd nachodzili pograniczne ziemie Rzeczypospo-litej. Po jego nawoływaniach nastąpiły kolejne tego typu wypowiedzi. Opi-nie na temat wędrownego ludu, składające się z informacji zmyślonych, ale i zawierających częściowo prawdę, służyły budowaniu powszechnej do niego nieprzychylności. Jak pisze Jerzy Ficowski: „Nieprzychylność ta, a często jawna wrogość miała niejedno źródło. Oprócz zrozumiałej nie-chęci wobec złodziejskich praktyk dawała znać o sobie zawiść chłopów i zniecierpliwienie warstw posiadających. Cyganie byli bowiem ludem wol-nym, nieprzywiązanym do ziemi, nie podległym panom, niezobowiązanym do żadnych pańszczyźnianych świadczeń; z tej przyczyny stanowili obiekt zazdrości ludu polskiego, uciemiężonych warstw narodu”12.

Do Polski przybywali także Romowie z południa: z Węgier, Mołdawii i Siedmiogrodu. Przyczyną ich wędrówki – jak twierdzi Mróz – mogło być poszukiwanie zarobku i lepszej egzystencji. Romowie ci prowadzili półosiad-ły tryb życia, a część z nich na stałe osiedlała się w dobrach folwarcznych.

Wielokulturowość i tolerancja religijna w ówczesnej Rzeczypospolitej nie uchroniły Romów przed skierowanymi przeciwko nim działaniami. Pierwsza polska ustawa antycygańska datuje się na 1557 r. Nakazywała ona wypędzenie Romów z Polski: „Cygani albo ludzie niepotrzebni, będą przez nas z ziemie wywołani i na potem nie mają być do niej przyjmowani”13. Ogólnikowy charakter owego sformułowania spowodował, że nie było ono wykonywane. Dlatego już w 1565 r. próbowano uściślić zawarte w niej przepisy: „Cygani, żeby w Koronie nie byli. Iż się przez Cygany w Koronie siła złego dzieje, przeciwko tym Statut Warszawski 1557 w egzekucją przy-

12 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków 1985, s. 24. 13 Tamże.

20



wiedziemy i rozkazujemy, aby ich koniecznie już od tego czasu w Koronie i wszystkich państwach naszych nie było. A kiedy je który starosta z staro-stwa swego wypędzi, aby ich żaden nie przechowywał”14.

Ale i ta ustawa niczego nie zmieniła. Romowie wciąż napływali do Polski, a z ich usług korzystała miejscowa ludność. Ponadto tryb życia i obozowa-nie w lasach utrudniały egzekwowanie ustaw, a ustaw banicyjnych nie prze-strzegali nie tylko obywatele, ale także urzędnicy i władze. Stąd w 1578 r. król Stefan Batory wydał rozporządzenie grożące represjami osobom, które tolerowały na swych ziemiach Romów; winnych nakazał karać jako współ-działających ze skazanymi na wygnanie. W Wielkim Księstwie Litewskim traktowano ich nieco łagodniej, dając alternatywę wobec wypędzenia – osiedlenie i zmianę trybu życia. W latach 1568-1589 Romów objęło zwol-nienie z podatków na zasadach równych żebrakom i nakaz wypędzenia dotyczył jedynie złodziei i szpiegów. Ficowski nazywa te procedury anty- dyskryminacyjnymi. Kary miały być bowiem stosowane w stosunku do prze-stępców, a nie Romów w ogóle. To liberalne prawo przestało jednak obo-wiązywać już w 1588 r., kiedy to Wielkie Księstwo Litewskie objęto prawem koronnym. Ustawa z tego roku występuje przede wszystkim przeciwko tym, którzy ukrywają Romów w swoich dobrach, nawet pod swoim nazwiskiem.

Protesty przeciwko antycygańskiemu ustawodawstwu odezwały się jed-nak na Podlasiu, gdzie Romów ceniono jako rzemieślników, a poza tym szlachta była niezadowolona z atmosfery donosicielstwa i szpiegostwa, jaka panowała w tym regionie w związku z wypełnianiem ustawy z 1578 r. Pro-testy Podlasian przyniosły efekt w postaci nowych postanowień sejmowych z 1607 r., które nakazywały usuwać tylko jawnych przestępców. Ficowski pisze o skutkach tych protestów: „W ten sposób Podlasie przestało podlegać obowiązującym w pozostałych dzielnicach surowym ustawom, dając przytu-łek licznym Cyganom, którzy ściągali tu z innych stron w ucieczce przed su-rowością prawa”15. Natomiast na Litwie kolejne ustawy nałożyły na Romów obowiązek płacenia podatku, co wobec obowiązywania ustaw banicyjnych może wskazywać na obowiązek opłat w stosunku do tych, którzy się osiedlili. Cytowany autor przypuszcza: „Wydaje się, że słowo »Cygan« było dla usta-wodawców synonimem wędrownika, włóczęgi swoistego rodzaju, a zatem antycygańskie przepisy przestawały automatycznie obowiązywać tych Cy-ganów, którzy się osiedlili, nie mogli być więc pomówieni o »cygaństwo«”16.

Wobec nieskuteczności ustaw banicyjnych, które – poza rosnącą izola-cją Romów w Rzeczypospolitej – nie przyniosły żadnych efektów, ale jed-14 Tamże, s. 25. 15 Tamże, s. 29. 16 Tamże, s. 30.

22



nocześnie wobec chęci opanowania przez władze romskiego żywiołu, podporządkowania go rygorom panującym w państwie, zapoczątkowano etap mianowania zwierzchników cygańskich, który trwał w Polsce półto-ra stulecia (aż do upadku państwa polskiego). Zwierzchników mianował król. Wywodzili się oni (poza pierwszym takim wojewodą cygańskim, który był prawdopodobnie Romem) ze szlachty polskiej. Zwierzchnicy odpowia-dali za ogół Romów przebywających w państwie, mieli prawo pobierania od nich danin, sądzenia, ale także zobowiązani byli do ich ochrony. Nie-którzy spośród magnatów (Radziwiłłowie, Sanguszkowie) mianowali rów-nież takich ludzi w swoich dobrach. Z założenia instytucja zwierzchnika nad Romami miała służyć unormowaniu stosunków z miejscową ludnoś-cią, wprowadzać ład. W rzeczywistości jednak nie niwelowała istniejących uprzedzeń i niechęci. Ponadto była czymś narzuconym, istniejącym obok tradycyjnej hierarchii wewnątrzgrupowej, a także stała się instrumentem nadużyć, mających związek ze ściągalnością podatków. Ficowski przypo-mina także o wewnątrzgrupowym zróżnicowaniu Romów: „Nie można zapominać o tym, że oprócz narzucanych Cyganom »królów« czy »naczel-ników« posiadali oni zawsze własną hierarchię i własnych starszych, tak że mieszanie się »dobrze urodzonych« zwierzchników do cygańskich spraw mogło być tylko powierzchowne, nie rozbijało cygańskiej ekskluzywności, ale jeszcze bardziej ją potęgowało”17.

Przy okazji nominacji na romskiego zwierzchnika, szlachcic ją otrzymu-jący zyskiwał szereg przywilejów, które – przynajmniej teoretycznie – miały służyć jego podopiecznym, bronić ich przed niesprawiedliwością i krzyw-dami. W praktyce Romowie nie zgłaszali jakichkolwiek skarg, nie docho-dzili także swoich praw u zwierzchnika, co jemu z kolei dawało swobodę działania w celu szybkiego wzbogacenia się na swoim stanowisku. Więk-szość „romskich królów” (od 1729 r., kiedy mianowano zwierzchnikiem Jakuba Trzcińskiego, taki tytuł nadawano władcom nad Romami w Rze-czypospolitej i Wielkim Księstwie Litewskim) zazwyczaj stosunkowo krót-ko sprawowała swój urząd. Romski król miał więcej niż dotychczasowi zwierzchnicy przywilejów, mógł mianować swoich zastępców i wicekróla, dysponował także szeregiem instrumentów broniących jego urzędu przed samozwańcami. Rozbiory zakończyły zarówno istnienie władzy królew-skiej, jak i zwierzchników – królów cygańskich.

Wraz z końcem XVIII wieku na Litwie, w Małopolsce wschodniej i na Podkarpaciu pozostawało wiele grup Romów, którzy już nie wędrowa-li, ale liczne były także te nadal koczujące, z których część wywędrowała

17 Tamże, s. 40.

22



w okresie rozbiorów m.in. na Bałkany, zaś ci, którzy pozostali i wędrowa-li po ziemiach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej zostali poddani prawu mocarstw zaborczych18.

Ostatnie lata istnienia polskiej państwowości zapisały się na tle europej-skiego ustawodawstwa antycygańskiego chlubnym aktem – Uniwersałem Komisji Obojga Narodów, opierającym się o ustawy sejmowe i Konstytucję 3 Maja – który ostatecznie zniósł (wprawdzie nie respektowane, ale for-malnie nadal obowiązujące) ustawy antycygańskie i stworzył podstawy prawne dla osiedlania się Romów. Wcześniej bowiem możliwości przejścia na osiadły tryb życia mieli Romowie tylko w dobrach magnackich. Ficowski doszukuje się jednakże także innych przyczyn, które skutecznie zniechęca-ły cygańskie grupy do osiedlania się: „Niestety, jak wynika z późniejszych doświadczeń, nie tylko brak owych podstaw prawnych kazał wędrować cygańskim taborom i nie tylko niechęć do osiadłego trybu życia. Konsty-tucyjne przyzwolenie nie było równoznaczne z gotowością przyjmowania przedstawicieli tego ludu przez ludność miejscową. Okazało się, że nawet ci, którzy chcieli porzucić wędrówkę, nie mogli znaleźć miejsca, w którym pozwolono by im obrać stałe siedlisko”19.

Uniwersał potępił więzienie Romów za wędrowanie oraz sprzeciwił się traktowaniu wędrownych taborów na równi z włóczęgami. Karani mieli być dopiero ci, którzy nie skorzystali z prawa do osiedlenia się, a na znalezienie sobie miejsca zamieszkania i zarobkowania dostali rok. Skutkiem wydania Uniwersału było osiedlenie się na południu Polski i na Litwie około 150 ro-dzin romskich20, ale realizacja jego postanowień po trzecim rozbiorze przy-niosła opłakane skutki dla tej społeczności. W Królestwie Polskim wydano w 1816 r. szczegółowe przepisy dotyczące wcielania w życie Uniwersału. Nakazano Romom osiedlenie się w ciągu 6 miesięcy oraz dodano przepis o możliwości wędrownego zarobkowania grup romskich, ale pod warun-kiem udowodnienia, iż rzeczywiście wykonuje się określone zajęcie. Prze-mieszczenie się miały umożliwiać zaświadczenia wydawane przez władze miejscowe, do których miały być wpisywane adnotacje o pobycie w danym miejscu i rodzaju wykonywanej tam profesji.

Jednak już w 1826 r. zaostrzono te przepisy, pozwalając przemieszczać się jedynie tym, którzy mieli miejsce stałego zamieszkania, a wędrować mogli tylko ci, którzy zarabiali, bez rodzin. Zamieszanie w przepisach potę-gował fakt, że władze miejscowe, na których terenie zatrzymano koczujące grupy, nie wiedziały, co z nimi robić. Wielu Romów w ten sposób trafiało 18 Tamże, s. 32-59. 19 Tamże, s. 62. 20 Tamże, s. 76.

2�

Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...2�2�


na dłuższy czas do więzień. Przymus osiedlenia, problematyczny ze wzglę-du na niechęć ludności miejscowej do „przyjmowania na osadę” romskich rodzin, odbierał możliwości legalnego zarobku na przykład romskim mu-zykantom, niedźwiednikom czy kowalom, dotychczas świadczącym swoje usługi podczas wędrówek od wsi do wsi.

W 1844 r., aby zwiększyć skuteczność przepisów nakazujących osied-lanie i ewidencjonowanie Romów, zostają wprowadzone kary pieniężne dla wójtów gmin, którzy nie wypełniali swojego obowiązku. W 1849 r. na-miestnik Królestwa Polskiego wydał decyzję, na mocy której żandarmi mie-li otrzymywać za każdego schwytanego dorosłego Roma nagrodę 2 rubli 85 kopiejek, a za dziecko – połowę tej sumy. O okrucieństwie tego przepi-su pisze w swojej książce Ficowski: „Decyzja carskiego namiestnika stała się przyczyną wieloletniej dyskryminacji Cyganów w Polsce, dała początek prze-śladowaniom uprawianym przez żądnych dodatkowego zarobku żandar-mów. Rozpoczęły się istne polowania na Cyganów. Powstała paradoksalna, brzemienna w skutki, groźna sytuacja: Cyganom nie opłacało się nie kraść. Aresztowani, więzieni za samą wędrówkę, nie ryzykowali już niczym. I tak więzienie, i tak więzienie. Zamiast spełniać rolę wychowawczą, przepi-sy prawne demoralizowały, skłaniały do przestępstw. Poza tym chwytani przez żandarmów Cyganie nieraz wyswobadzali się przy pomocy zabójstw, co także było bezpośrednim skutkiem stosowanych wobec nich metod. Cygan schwytany bez legitymacji lub z dala od miejsca zamieszkania był już przestępcą. (...) Zaszywali się w leśnych gęstwinach i stamtąd wypadali na kradzież, aby znów zniknąć w lasach. Odkąd sam proceder koczowniczy stał się przestępstwem, kradzieże musiały przybrać na sile, przestępczość się wzmogła, co jest zrozumiałą, logiczną konsekwencją obowiązujących wówczas przepisów prawnych. Koczujący Cyganie nie mogli bezpiecznie zarobkować, zepchnięci zostali poza obręb legalności. Poza tym obrębem otwierały się już tylko możliwości egzystencji przestępczej. Często w taką sytuację bez wyjścia zapędzani byli nawet ci, którzy chcieli się osiedlić, oka-zywało się, że są przez otoczenie traktowani jako osadnicy niepożądani”21 .

Pomimo, iż władze Królestwa Polskiego starały się zapobiegać najbar-dziej dyskryminacyjnym działaniom przeciwko Romom, był to czas, kiedy traktowano ich jako podludzi, jako zwierzynę łowną, za którą czeka na-groda; takie traktowanie pogłębiło nędzę, bowiem uniemożliwiło uczciwą pracę i spowodowało zanik tradycyjnych rzemiosł romskich, a tym samym podniosło przestępczość wśród tej społeczności. Część Romów próbowała szukać schronienia poza granicami Królestwa, jednak tam czekało jeszcze

21 Tamże, s. 67-68.

2�



surowsze prawodawstwo państw zaborczych. Józef I, cesarz Austro-Wę-gier, kontynuując dzieło swojej matki Marii Teresy, która odbierała Romom dzieci i dawała na wychowanie „chrześcijańskie”, realizował przymusową politykę asymilacyjną poprzez m.in. zakaz mówienia w języku romskim i wykonywania tradycyjnych profesji. Jednak nawet tak drastyczne metody nie przyniosły widocznych efektów. Władze zaboru rosyjskiego kontynuo-wały akcję osiedleńczą poprzez wydawanie kolejnych ukazów, także bez wyraźnego efektu. Osiadli pozostali ci, którzy porzucili wędrowanie jeszcze przed ostatnim rozbiorem Polski22.

W latach 50. i 60. XIX wieku nastąpiła druga wielka migracja Romów na ziemie polskie. Przybyli tu z Rumunii i Węgier Kełderasze trudniący się przede wszystkim kotlarstwem i rzemiosłem mu pokrewnym oraz Lowarzy z Siedmiogrodu zajmujący się głównie handlem końmi. Około 1870 r. przy-byli także Cyganie „węgierscy”, jednak nietożsami z Kełderaszami, zajmują-cy się wszelkim handlem, zaś w ostatniej dekadzie XIX wieku przywędrowa-ły drobne grupy, wśród których byli Ursari, czyli niedźwiednicy oraz Ćurari, wyrabiający sita i przetaki. Wszyscy oni, poza Lowarami, zostali z czasem wchłonięci przez najbardziej ekspansywną grupę – Kełderaszy. Przybysze ci różnili się bardzo od Romów zamieszkujących polskie ziemie, potom-ków pierwszych wędrowców – różnili się strojem, dialektem, wykonywa-nymi zajęciami. Byli zamożni i wewnętrznie zorganizowani, co dawało im przewagę nad „miejscowymi”, których zresztą traktowali z pewną pogardą.

Trudno wyjaśnić motywy tej wielkiej fali romskiej migracji. Przypusz-czalnie miała ona związek ze zniesieniem niewolnictwa Romów na Bał-kanach i powstawaniem nowych państw; niepokoje i ruchy powstańcze, zresztą charakterystyczne dla całej niemal Europy, spowodować mogły wę-drówki Romów, których grupy ruszyły także z głębi Rosji, Kaukazu i Algie-rii na zachód oraz na północ. Powstanie styczniowe w Polsce i zniesienie autonomii Królestwa Polskiego zatrzymało na pewien czas ich wędrówkę w Galicji, ale wkrótce ruszyli dalej. „Polscy Cyganie potraktowali nowych przybyszów jako »obcokrajowców«, intruzów, darząc ich niechęcią. Wcho-dzili im, bowiem w paradę, będąc konkurentami do cygańskich zarob-ków. Obcość, odrębność szczepowa, polegająca na odmiennym dialekcie, różnych obyczajach i prawach, którymi się rządzili, pozostała do dzisiaj. Ze swej strony przybysze z pogardą odnosili się do cygańskich »tubylców«, biedniejszych niż oni i nieuprawiających popłatnego kotlarskiego rzemio-sła; Kełderasze nazwali ich polaća. Lowari zaś – rumungry (synonim Cyga-nów miejscowych). (...) Kotlarze i Lowari, nie chcąc, aby ludność miejscowa

22 Tamże, s. 60-77.

2�


Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...27

myliła ich z Cyganami polskimi, podkreślali swoją odrębność poprzez czę-sto powtarzane wyjaśnienie, że »nie są Cyganami, lecz Węgrami«. Czynili tak tuż po swoim pierwszym przybyciu na ziemie polskie i później, nieraz znacznie później”23.

Romowie polscy nazywali Kełderaszy i Lowarów Kotlarami lub Ostry-jakami. Część przybyłych grup po kilkudziesięciu latach kontynuowała wędrówkę do krajów Europy Zachodniej, a nawet za ocean. Inwazja Keł-deraszy i Lowarów spowodowała, że do koczownictwa zaczęły powracać także grupy już osiadłe, m.in. z Galicji. Stosunkowo szybko przybysze zdo-minowali miejscowe grupy Romów. Ułatwiła im to wysoka pozycja ekono-miczna oraz legalny sposób zarobkowania. Pozwalało to na nawiązywanie kontaktów z władzami lokalnymi, czego konsekwencją było uzyskiwanie zwierzchnictwa nad polskimi Romami i uprzywilejowana pozycja, zwłasz-cza, że tutejsi Romowie nie uznawali sprzymierzania się z nie-Romami. Kełderasze uzyskali to, czego chcieli. Okres międzywojnia to bowiem, obok dalszych migracji Romów z Bałkanów, okres cygańskiego królowania rodu Kwieków pochodzących z Kełderaszy.

Królewskie ambicje Kełderaszy wykorzystywały po I wojnie światowej władze polskie, do których romscy uzurpatorzy sami się zgłaszali, wyra-żając chęć współpracy w kontrolowaniu romskich grup zamieszkujących czy wędrujących na obszarze Rzeczypospolitej. Tak opisuje ten fragment dziejów Romów na terenach polskich Ficowski: „Niektórzy Cyganie zgła-szali się do polskich władz, przede wszystkim do organów policji, ofiaro-wując swoje usługi w zamian za potwierdzenie ich królewskiej godności, ich zwierzchnictwa nad wszystkimi Cyganami w Polsce. Ci przemyślni ochotnicy – pretendujący jednocześnie do władzy królewskiej i do spełnia-nia funkcji w tajnej policji – to wyłącznie bogate jednostki z klanu Kełde-rasza. Władze nie zawiodły ich nadziei przyjmując ich usługi, a ze swojej strony odwzajemniając się im pomocą przy »elekcji króla« i potwierdze-niem ich władzy urzędowymi dokumentami. Otwierało to samozwańczym »królikom« ogromne pole do nadużyć i wyzyskiwania podwładnych, a wła-dzom policyjnym dawało teoretycznie możność dokładniejszego wglądu w cygańskie życie i kontroli przestępczości. Teoretycznie – gdyż w istocie tajniacka władza »króla« sprowadzała się do szantażu, fałszywych oskarżeń i porachunków osobistych, dokonywanych swobodnie, bez jakiejkolwiek kontroli. »Tron« cygański w Polsce stał się w ten sposób godnością niezwy-kle dochodową, nic też dziwnego, że »spory dynastyczne«, kłótnie o berło były gwałtowne i nie cofały się nawet przed oszczerczymi oskarżeniami

23 Tamże, s. 80-81.

2�


Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...27

składanymi do sądów przez pretendentów do władzy królewskiej na swych konkurentów. Nieraz panowało jednocześnie dwóch »królów«, zwalczają-cych się zawzięcie, udzielających bałamutnych wywiadów żądnej sensacji prasie. Każdy z nich starał się przedstawić czynnikom państwowym w jak najkorzystniejszym świetle i przelicytować swego rywala – najczęściej przy pomocy przekupstwa. Lokalne władze policyjne w różnych dzielnicach Polski »legalizowały« królewską władzę rozmaitych Cyganów jednocześ-nie. Stąd wielki galimatias, w którym w tym samym czasie kilku Cyganów- -Kotlarzy głosiło, za pośrednictwem różnych gazet, że każdy z nich jest je-dynym prawym władcą wszystkich Cyganów. Niektórzy nawet twierdzili, że wszystkich Cyganów w całej Europie”24.

Jednak rzeczywisty autorytet króla był niewielki, ograniczał się cza-sem do kilku rodzin, bowiem nawet wszyscy Kotlarze nie uznawali jego zwierzchnictwa, nie mówiąc już o innych grupach, często tylko pozornie poddających się owej władzy króla, zmuszonych do tego dokumentami policyjnymi, którymi dysponował. Barwne historie królewskich epizodów w II Rzeczypospolitej opisał przywoływany i cytowany wyżej Ficowski. War-to tylko dodać do historii królewskich, które mają swój ciąg dalszy jeszcze w latach powojennych, że jeden z byłych królów – Rudolf Kwiek – współ-pracował z gestapo wskazując mieszkania i kryjówki Romów, donosząc o miejscach pobytów taborów, organizując „pochwycenia” do transportów, z których jego współbracia szli prosto na śmierć.

Zagłada Romów podczas II wojny światowej była działaniem planowym, przygotowanym i mającym prowadzić do całkowitego wyniszczenia tego ludu. Na podstawie Prawa o Zapobieganiu Genetycznie Osłabionych Po-tomków z 1933 r., Romowie i Sinti byli poddawani przymusowej steryliza-cji, od 1934 r. rozpoczęły się masowe aresztowania i osadzanie w obozach koncentracyjnych. Teoretyk hitleryzmu, Alfred Rosenberg, mówił o aryjskiej „czystości rasowej” Romów, ale – w utworzonym w 1936 r. Głównym Związ-ku Nazistowskim do Spraw Romskich, a w jego ramach Jednostce Badaw-czej Higieny Rasy i Populacji Biologicznej – doktor Robert Ritter przepro-wadzał badania mające udowodnić znamienność rasowych cech Romów, poprzez badania ich genealogii i genetyki. W obliczu zebranych danych po-dzielono Cyganów na 5 kategorii, pośród których, zdaniem Rittera, ponad 90% stanowili „mieszanej krwi”, a więc dalecy od czystej aryjskiej rasy25.

Dodatkowym „uzasadnieniem” dla rozwiązania „kwestii cygańskiej” była „aspołeczność” i „endogeniczna przestępczość Cyganów”. „Pierw-

24 Tamże, s. 88-89. 25 Tamże, s. 32-33.

2�



szym krokiem w kierunku zagłady Cyganów było oświadczenie Himmlera, który w grudniu 1938 r. zapowiedział, że »zamierza zająć się sprawą Cy-ganów w aspekcie ich czystości rasowej«. W wydanym wówczas rozporzą-dzeniu polecił przeprowadzenie policyjnej rejestracji wszystkich Cyganów, zabronił wydawania świadectw rzemieślniczych ludności nieosiadłej oraz nakazał podjęcie »rozpoznania rasowego« według zasad opracowanych przez Rittera, w celu stwierdzenia »obecności krwi cygańskiej« w żyłach. Każdy Cygan lub mieszaniec musiał odtąd posiadać nowy dowód osobi-sty – wcześniejsze dokumenty tożsamości zostały unieważnione. Szero-ko zakrojona akcja została przygotowana organizacyjnie; chodziło teraz o stopniowe zacieśnianie kręgu osaczenia. Wybuchła II wojna światowa i już wkrótce po zajęciu Polski hitleryzm konsekwentnie powraca do kon-tynuowania dzieła ludobójstwa. Dnia 17 października 1939 r. Himmler wysyła specjalne pismo do wszystkich posterunków policji i żandarmerii, w którym zabrania Cyganom opuszczać ich miejsca pobytu i nakazuje do-starczyć pełne spisy ludności cygańskiej w ciągu trzech dni. Po upływie pół roku, 27 kwietnia 1940 r., Himmler wysyła »tajne pismo« polecają-ce organizowanie pierwszych transportów cygańskich, które wysyłane być mają na teren Polski – do tzw. General-Gouvernement przeważnie od razu do obozów koncentracyjnych, a także do gett żydowskich”26.

Większość polskich Romów w okresie okupacji została wymordowana w masowych egzekucjach poza obozami i miejscami koncentracji. Dokony-wała ich, m.in. żandarmeria, gestapo, SS, policja granatowa oraz walczący po stronie III Rzeszy Ukraińcy. Przyczyną tego była prawdopodobnie oba-wa przed ucieczkami, które Romowie bardzo często podejmowali. Ponadto akcja koncentracji Romów i próby uniemożliwienia im przemieszczania się nie przynosiły widocznych efektów. Romów mordowano również w obo-zach zagłady na obszarze całej Generalnej Guberni. W getcie łódzkim przez dwa miesiące (koniec 1941 i początek 1942 r.) funkcjonował obóz cygań-ski, do którego trafili Romowie z Austrii, także Kełderasze i Lowarzy z Bał-kanów i innych części Europy. Likwidację obozu, który prawdopodobnie miał być wzorem dla Zigeunerlager w Auschwitz, przyspieszyła epidemia tyfusu. Romów wywieziono wraz z Żydami do Chełmna nad Nerem, gdzie wszyscy zginęli. Symbolem zagłady Romów stał się jednak obóz w Oświę-cimiu, gdzie zginęła największa ich liczba. Pierwszy ich transport przybył z obozu w Buchenwaldzie jesienią 1942 r. Utworzono dla nich Zigeuner-lager, który był obozem rodzinnym, a do którego w 1943 r. trafiło 18 736 Romów, a w 1944 r. – kolejnych 2 207, łącznie były to więc 20 943 osoby

26 Tamże, s. 109.

2�



(dodatkowo ponad 1700 Romów przywieziono do Auschwitz 23 marca 1943 r. i wkrótce potem zagazowano). Ogółem zginęło tam około 21 tys. Romów z 12 krajów. Obóz zlikwidowano w nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 r.27

Pomimo ideologicznych, pseudonaukowych kryteriów „aryjskości”, na podstawie których klasyfikowano Romów, do obozów trafiali z dawna osiedli Cyganie, przedstawiciele rozmaitych warstw i grup społecznych. Byli to także żołnierze, a nawet oficerowie armii niemieckiej, niekiedy wprost z frontu kierowani do obozów, mimo zasług i odznaczeń bojowych28.

Mimo prób ustalenia liczby Romów, którzy zginęli podczas II wojny światowej, nie udało się podać precyzyjnych danych, głównie z powodu niepełnych statystyk przedwojennych. „Ogólną liczbę Cyganów w Polsce pod koniec okresu międzywojennego ocenia się na około 75-85 tys. ludzi. Zginęło ponad 50 tys., rozstrzelanych w miejscu schwytania lub umieszczo-nych w obozach zagłady. Pełne szacunki ludobójstwa popełnionego na Cy-ganach są niemożliwe ze względu na specyfikę cygańskiego życia. Oblicza się, że naziści zamordowali od ćwierci do pół miliona Cyganów, co stanowi połowę całej populacji szacowanej przed wojną na 900 tys.”29.

O romskim holocauście mówi się jako o „zapomnianym”, przede wszyst-kim dlatego, że przez wiele lat wiedzieli o nim tylko romolodzy i historycy. Brak romskiej elity intelektualnej i politycznej nie pomagał w upowszech-nianiu wiedzy o tragedii tej grupy. Nikt nie upominał się o wynagrodzenie wyrządzonych krzywd. Sami Romowie swoją tragedię często traktowali, jako kolejny w ich historii etap prześladowań. Choć na pomniku odsło-niętym w 1967 r. w Auschwitz jest napis w języku romani, a w Brzezince w 1973 r. niemieccy Sinti postawili pomnik, będący miejscem spotkań upa-miętniających zagładę, zaś w Amsterdamie w 1978 r. stanął pomnik rom-skiej martyrologii, po raz pierwszy temat romskiej zagłady podjęto dopiero w 1981 r. na Kongresie Romskim w Getyndze, następnie zaś w 1983 r. na międzynarodowej sesji zorganizowanej w Warszawie przez Główną Ko-misję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, pod hasłem „Hitlerowskie ludobójstwo w Polsce i w Europie 1939-1945”. Wówczas właśnie doko-nano bilansu strat i wskazano na bezskuteczność roszczeń Romów wobec rządu Niemiec. Okazało się, że na terenie samej Generalnej Guberni zi-dentyfikowano około 150 miejsc pochówku Romów zamordowanych w egzekucjach dokonanych przez Niemców30.

27 W. Chrostowski, Zapomniany Holocaust. Rzecz o zagładzie Cyganów, „Przegląd Powszech-ny” nr 4, 1993, s. 74-87.

28 A. Bartosz, Nie bój się..., dz. cyt., s. 40. 29 W. Chrostowski, Zapomniany Holocaust..., dz. cyt., s. 85. 30 A. Bartosz, Nie bój się..., dz. cyt., s. 42.

�0

Tło historyczno-kulturowe... Tło historyczno-kulturowe...��0


Romowie od niedawna dążą do upamiętnienia miejsc swojej zagłady, czczą zbiorowe mogiły i rocznicę likwidacji Zigeunerlager w Auschwitz-Birkenau. Jest to przede wszystkim efekt wykształcenia się romskiej elity in-telektualnej i politycznej, której celem jest m.in. przypominanie o romskiej zagładzie podczas ostatniej wojny. Władze niemieckie po latach uznały winę niemieckich nazistów za zbrodnie popełnione na Romach. Przypo-mina to wydarzenie Bartosz: „W 1982 r. kanclerz RFN Helmut Schmidt stwierdził: »Cyganie doznali krzywd w okresie dyktatury nazistowskiej. Byli prześladowani z pobudek rasowych. Trzeba traktować te przestępstwa jako zbrodnie ludobójstwa«. W 1985 r. kanclerz Helmut Kohl w byłym obozie Bergen-Belsen mówił: »Nie wolno rozdzielać prochów ofiar. W grobach obozów koncentracyjnych spoczywają także tysiące Cyganów”31.

Pierwsze obchody likwidacji Zigeunerlager odbyły się w 1994 r. Zorga-nizowało je Stowarzyszenie Romów w Polsce. Przygotowana wówczas wy-stawa romskiej martyrologii jest obecnie stałą wystawą w Muzeum Zagłady. Obecnie trwa proces przyznawania odszkodowań romskim więźniom obo-zów i rodzinom ofiar z Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie.

Po II wojnie światowej Polska, z państwa wieloetnicznego, na skutek eksterminacyjnej polityki okupantów, zmian granic, przesiedleń i migracji, stała się państwem monoetnicznym z niewielkim procentem mniejszości narodowych i etnicznych. Dla władz PRL był to punkt wyjścia do budo-wania społeczeństwa homogenicznego etnicznie oraz przyjęcia orientacji integracyjnej i asymilacyjnej w stosunku do owego ułamka procentowego mniejszości. Pisze o tym Andrzej Mirga: „Mniejszości narodowe i etniczne zniknęły więc z powojennych spisów i roczników statystycznych, także, przynajmniej oficjalnie, z życia społeczno-politycznego nowego państwa. (...) Faktycznie jednak kwestia etniczna dawała o sobie znać po wielokroć w sytuacjach kryzysów i przesileń politycznych. Wówczas jednak mniejszo-ści stawały się »kozłami ofiarnymi«”32.

Wedle szacunków władz państwowych, populację Romów w latach 50. oceniano na 30 tys. osób, jednak już ewidencja MSW w 1970 r. wykazała, że jest ich ponad 17 tys., a 75% całej społeczności w latach 50. prowadzi-ła wędrowny tryb życia. Władze państwowe określały Romów w oficjal-nych dokumentach jako mniejszość narodową czy grupę narodowościową: „W rozwiązaniu kwestii cygańskiej, za przykładem innych państw socjali-stycznych, władze odrzuciły »zasady narodowościowe«. Przyjęły natomiast, iż Romowie są w pewnym sensie »grupą etnograficzną«, która w wyniku 31 Tamże, s. 44. 32 A. Mirga, Romowie w historii najnowszej Polski, [w:] Z. Kurcza (red. ) Mniejszości narodowe

w Polsce, Wrocław 1997, s. 159.

�0



samych »procesów cywilizacyjnych zostanie wchłonięta przez naród«. Za podstawowy cel polityki cygańskiej państwo uznało więc »pogłębianie procesów asymilacyjnych«, tj. pogłębianie »polskiego wpływu kulturowego na Romów«, innymi słowy ich polonizację”33.

Takim „wytycznym” została podporządkowana cała polityka wobec Ro-mów w okresie PRL. Pierwszym i najważniejszym, bo rzutującym na kilka-dziesiąt lat, dokumentem wydanym w tej sprawie była Uchwała Prezydium Rządu z 1952 r., mająca stworzyć Romom warunki przejścia na osiadły tryb życia. Tak więc nie po raz pierwszy w historii nomadyzm uznano za pod-stawową przyczynę „problemu cygańskiego”. Postanowienia Uchwały realizowano poprzez system wzmożonej kontroli i nadzoru, m.in. dzięki powołaniu referatu do spraw ludności cygańskiej w ramach Biura Społecz-no-Administracyjnego Rządu. Pierwsza ocena realizacji rządowego aktu, której dokonano w 1960 r. okazała się niezadowalająca, bowiem udało się osiedlić zaledwie 3-4 tys. Romów, dalsze 4-5 tys. wiodło żywot półosiadły, ale nie mieli oni stałego i legalnego zatrudnienia. Komisja Komitetu Cen-tralnego PZPR oszacowała liczbę ciągle wędrujących na 5-6 tys. Proble-mem pozostały nadal: produktywizacja, szkolnictwo i poprawa stanu zdro-wotnego. Wysnuto z tej oceny wniosek o konieczności zmiany kierunku polityki państwa wobec społeczności romskiej. Komisja opracowała sze-reg wytycznych, które przedstawiono premierowi. Następnie rozpoczęto wprowadzanie ich w życie. Podstawą do zatrzymania wędrujących tabo-rów, zameldowania na stałe, wydania paszportów, ewidencji wojskowej, legalizacji małżeństw i rejestracji dzieci miała być akcja zewidencjonowa-nia w trybie natychmiastowym ludności romskiej na obszarze całej Polski. Oto jak według Mirgi miała przebiegać ta akcja: „(...) Władze lokalne miały się kierować zasadą nietworzenia skupisk cygańskich, rozbijania istnieją-cych i rozpraszania rodzin wśród ludności polskiej. Komisja postulowała również wzmożenie kontroli w egzekwowaniu obowiązku szkolnego oraz zaostrzenie sankcji wobec tych, którzy uchylają się od jego wypełniania. Międzyresortowe komisje na szczeblu centralnym, jak i lokalnym miały ko-ordynować całość akcji. Działania te miały »przyspieszyć proces osiedlenia i produktywizacji ludności cygańskiej«”34.

Akcję zatrzymywania taborów rozpoczęto w 1964 r. i od momentu za-meldowania rodziny, które podejmowały wędrówkę, mogły być ukarane za naruszanie porządku publicznego. Mirga w cytowanym artykule zasta-nawia się, na ile akcja ta była zgodna z prawem, bowiem ustawy zakazują-

33 Tamże, s. 160-161. 34 Tamże, s. 167.

�2



cej wędrowania nie było. Świadomość tego faktu musiały mieć też władze PRL. Dlatego do realizacji założonego celu stosowano przepisy porządkowe regulujące m.in. kwestie: zwalczania chorób zakaźnych, ochrony przeciw-pożarowej, bezpieczeństwa i porządku ruchu na drogach publicznych, itp.

Restryktywna polityka wobec Romów przyniosła oczekiwane efekty, je-śli idzie o osiedlenie, którym objęto do końca lat 70. prawie wszystkich. Skutkiem osiedlenia był wzrost wskaźnika scholaryzacji romskich dzieci, który w 1983 r. wyniósł 82,6%, ale efekty edukacji okazały się mizerne, głównie na skutek powszechnej wśród romskich dzieci absencji, a co za tym idzie – drugoroczności. Niezadowalające dla władz pozostały również re-zultaty produktywizacji. Pomimo polityki pełnego zatrudnienia, na przy-kład w 1983 r. pracowało zaledwie 29,5% Romów w wieku produkcyjnym. W opinii władz państwowych reszta utrzymywała się z nielegalnych źródeł lub była ich całkowicie pozbawiona.

W latach 70. i 80. trwał proces stabilizacji przestrzennej Romów. Jed-nocześnie wiele rodzin opuściło Polskę, głównie w celach zarobkowych. Popularną formą zarobkowania był handel, który ułatwiały powiązania ro-dzinne, bowiem towary niedostępne w kraju, a cieszące się dużym popy-tem, Romowie sprowadzali z zagranicy. „W efekcie poziom życia i zamoż-ności licznych rodzin Romów relatywnie wzrósł. Kulturową manifestacją tego wzrostu były wpierw okazałe nagrobki, później równie okazałe i nie-spotykane w stylu domy. W okresie więc pogłębiającego się kryzysu, który dotykał coraz bardziej szerokich warstw społeczeństwa, niektórym Romom wiodło się relatywnie lepiej. Tradycyjna niechęć wzmocniona zawiścią ku-mulowała w ożywieniu dawnych uprzedzeń etnicznych. Wszystko to two-rzyło zarzewie konfliktu etnicznego, który potrzebował byle pretekstu, by doprowadzić do wybuchu – otwartego konfliktu”35.

W najnowszej historii Romów w Polsce owe konflikty ze społecznoś-cią większościową nazwane zostały, ze względu na swój gwałtowny i dra-matyczny przebieg, pogromami. Miały one miejsce w 1981 r. w Koninie i Oświęcimiu. Obu początek dał drobny zatarg, z którego wyniknęło zaj-ście, a w wyniku zajścia uformował się tłum prący do otwartej rozprawy z Romami. W Koninie w całym zdarzeniu uczestniczyło około tysiąca osób, z których zatrzymano czterdzieści, a dziesięciu postawiono – jak relacjonu-je w swoim studium Romowie w historii najnowszej Polski Mirga – zarzuty: „(...) zniszczenia i podpalenia trzech samochodów, uszkodzenia czwartego, zdemolowania witryn sklepowych, kiosku »Ruchu« oraz kilkunastu metrów chodnika; także: nawoływania do waśni na tle narodowościowym oraz pub-

35 Tamże, s. 171.

�2



licznego lżenia i wyszydzania grupy ludności cygańskiej; podburzania tłumu do rozwiązania problemu Cyganów, do »wybicia, wygniecenia tych gnid«”36.

Skutkiem zajść w Oświęcimiu, miesiąc po wydarzeniach w Koninie (październik 1981 r.), było opuszczenie miasta przez prawie całą społecz-ność dotychczas zamieszkującą miasto. Doszło do cichej ugody między wójtem romskim a władzami wojewódzkimi w Bielsku-Białej, a powo-dem negocjacji było powstanie Komitetu na rzecz wypędzenia Cyganów, który zażądał od władz podjęcia działań wobec Romów w Oświęcimiu, ponieważ pojawiły się plotki dotyczące wykupywania przez członków tej społeczności mieszkań w nielegalny sposób i ewentualnego przesiedlenia wszystkich Romów z województwa do Oświęcimia.

Wydarzenia w Koninie i Oświęcimiu, ze względu na napiętą sytuację polityczną w kraju, a także brak przedstawicielstwa Romów, które wyar-tykułowałoby potrzeby czy interesy tej społeczności, nie zmieniły niczego w jej pozycji. Romowie usunęli się w cień, a wprowadzenie stanu wojenne-go uspokoiło nastroje i skierowało uwagę społeczeństwa zupełnie na inne tory. Wydarzeniem, które otworzyło nowy rozdział w historii Romów w Pol-sce stał się konflikt mławski w 1991 r. Pretekst do zajść w Mławie, gdzie społeczność romska liczyła wówczas około 300 osób, stworzył wypadek, którego sprawcą był młody Rom, a ofiarami młody żołnierz i jego dziew-czyna – etniczni Polacy. Na skutek ran poniesionych w wypadku on zmarł, a ona została kaleką. Sprawca zbiegł, ale dwa dni później został doprowa-dzony na policję przez wójta Romów. Pomimo rozplakatowania wiado-mości o ujęciu sprawcy, w mieście zaczęło „wrzeć”. Obawiając się zemsty Romowie ewakuowali z miasta kobiety i dzieci. Mężczyźni schronili się w domu wójta. Dzień po doprowadzeniu sprawcy, grupa osób, która opuś-ciła jeden z barów udała się w kierunku romskich domów. Zajścia trwały dwa dni – dwustuosobowy tłum zniszczył całkowicie 17 domów, częścio-wo – 4 oraz 7 mieszkań. Były to w zdecydowanej większości wystawne wille, z których powstaniem polscy mieszkańcy Mławy wiązali podejrzenia o korumpowanie urzędników wydających zezwolenia na budowy, a także bogacenie się Romów na drodze nielegalnych interesów.

Do zbadania przyczyn wydarzeń w Mławie została powołana przez rząd komisja śledcza. Jak pisze Mirga: „W procesie przeciwko uczestnikom zajść Sąd Wojewódzki w Warszawie uznał skazanych (17 osób) winnymi udziału w »publicznym zbiegowisku«, w którym »wspólnymi siłami dopuścili się gwałtownego zamachu na mienie obywateli narodowości cygańskiej, de-molowali domy, niszczyli samochody oraz inne mienie ruchome i dopuścili

36 Tamże, s. 172.

��



się na ich szkodę kradzieży«. W orzeczeniu sąd stwierdził również, że Cy-ganie próbowali bezskutecznie uzyskać pomoc od miejscowej policji, która nie reagowała, choć już dwa dni wcześniej było przesądzone, że dojdzie do antycygańskich zamieszek”37.

Pomimo przeprowadzonego procesu i ukarania winnych, sprawą ot-wartą pozostały odszkodowania dla pokrzywdzonych Romów. Wszystkie te okoliczności, a także trwający okres transformacji ustrojowej, regulowany m.in. zasadą pluralizmu społeczno-politycznego, stały się bodźcem do wy-łonienia się reprezentacji Romów na szczeblu ogólnopolskim. Rolę taką pełniło wówczas Stowarzyszenie Romów w Polsce z siedzibą w Oświę-cimiu, które interweniowało w imieniu poszkodowanych w konflikcie, wspierało pomocą prawną, słało listy do najwyższych władz w państwie.

Zamykając część poświęconą historii i dziejom Romów w Rzeczpospo-litej należy wspomnieć o jeszcze jednym wydarzeniu, jakim był IV Świa-towy Kongres Romów w 1990 r. w Warszawie, na którym jednym z wice-prezydentów Światowej Organizacji Romów został polski Rom – Stanisław Stankiewicz, który zainicjował, z okazji kongresu, wydawanie romskiego pisma „Rrom p-o Drom”, ukazującego się do dzisiaj38.

�. Podstawowe podziały wewnątrz społeczności romskiej

Już pobieżny opis historii Romów na ziemiach polskich wskazał na fakt niejednorodności wewnętrznej tej społeczności i różnic, czasem bardzo istotnych, pomiędzy poszczególnymi grupami czy, jak nazywa je Ficowski, „szczepami”. Zasadniczy podział przebiega pomiędzy czterema głównymi grupami, które różni dialekt języka romani, tryb życia i obyczajowość. Są to: Polska Roma, czyli Cyganie Nizinni, których Lowarzy nazywają Rumun-gry, a Kełderasze – Polaća; Cyganie Górscy, zwani także Wyżynnymi lub Karpackimi, przez Polska Roma zwani Bergitka, a przez pozostałe grupy – Łabanca; Kełderasze, przez Polska Roma zwani Ostryjaki, podobnie jak

37 Tamże, s. 175. 38 Tamże, s. 174-178. Obecnie Stanisław Stankiewicz stoi na czele tej organizacji.

��



i bliscy im, i będący czwartą główną grupą romską w Polsce – Lowarzy, któ-rzy ponadto zwani bywają także Łowaria. Poza Romami Górskimi, wszystkie pozostałe grupy w większości wędrowały nawet do lat 70. XX wieku. Przy czym zasadnicza różnica między Polska Roma a Kełderaszami i Lowarami polega na tym, że Polska Roma swoje wędrowanie ograniczali – od czasu przybycia na ziemie polskie – do terytorium naszego kraju. Po II wojnie światowej dwa pozostałe „szczepy” siłą rzeczy także ograniczyły swój kos-mopolityczny nomadyzm i poruszały się tylko po Polsce. W języku Polska Roma istnieje sporo wpływów niemieckich, co zdaje się świadczyć o tym, że protoplasci tych Romów przybyli na teren Polski z Niemiec, częściowo tu pozostając, częściowo zaś idąc dalej na wschód, do Rosji. W Polsce można także spotkać niewielkie grupy Romów niemieckich (Sasytka Roma) i rosyjskich (Chaładytka Roma), które żyją blisko z Polska Roma (dzięki powinowactwu językowemu i obyczajowemu). Historia, zwłaszcza okres zaborów, oddaliła bowiem Sasytka i Chaładytka od Romów niemieckich i rosyjskich, a zbliżyła właśnie do Polska Roma. Z czasem pozostał tylko wyróżnik w postaci nazwiska. O ile bowiem charakterystyczne dla Polska Roma są nazwiska: Majewski, Brzeziński, Dębicki, Krzyżanowski, Pawłow-ski, Piotrowski, Grabowski, Czarnecki, Dąbrowski, Głowacki, Rutkowski, Paczkowski, o pochodzeniu z Sasytka Roma świadczy nazwisko Wajs czy Szwarc. Dla Romów istotnym wyróżnikiem nie jest jednak nazwisko, a przynależność do klanu, rodu, albo grupy określonej terytorialnie. Polska Roma dzielą się na: Warmijaki, Jaglanki, Węgry (Węgierki), Bosaki, Tońaki, Berńiki, Pluńaki, Servy i inne. Geneza tego podziału nie jest znana, praw-dopodobnie ma to związek z danym rodem oraz z niejednoczesnym przy-bywaniem na ziemie polskie, a także z późniejszym, miejscowym już ukła-dem międzyromskich stosunków i terytorialnym rozmieszczeniem grup.

W stosunkach między Polska Roma a pozostałymi szczepami romski-mi w Polsce panuje antagonizm, co nie wyklucza między nimi małżeństw. Ów antagonizm to rodzaj wzajemnej pogardy, który karze Kełderaszom uważać język Polska Roma za zepsuty, bo pełen zapożyczeń, podczas gdy ich własny dialekt zawiera wiele słów węgierskich i rumuńskich, które wyparły nawet praromskie słowa, u Polska Roma wciąż zachowane. Keł-derasze uważają Polska Roma za gorszych od siebie, bowiem podkreślają wspomniany wcześniej kosmopolityzm wędrowania oraz uprawianie tra-dycyjnych cygańskich profesji i rzemiosł, czego polscy Romowie Nizinni na ogół już nie potrafią.

Sama nazwa „Kełderasze” pochodzi od rumuńskiego słowa: „caldarar” – kotlarz. Kełderasze, grupa szczególnie zamożna, obrotna i przedsiębior-

��



cza, mająca „królewskie” ambicje, wchłonęła niejako mniejsze grupki rom-skie, które w tym samym czasie przybyły do Polski39. Kełderasze dzielą się na wiele rodów o nazwach przymiotnikowych pochodnych przeważnie od cygańskich imion przywódców – protoplastów.

Kolejna duża grupa Romów w Polsce to Lowarzy, których nazwa pocho-dzi od węgierskiego słowa „ló”, czyli koń. Zajmowali się oni bowiem prze-de wszystkim handlem końmi. Współcześnie handlują m.in. samochoda-mi, zajmują się również, tak jak dawniej, organizowaniem zespołów pieśni i tańca. Nieobce było im kotlarstwo. Lowarzy nie stanowią grupy jednolitej. Oprócz przybyłych w II połowie XIX wieku i urodzonych już tutaj, nowe grupy Lowarów przybyły do Polski tuż po II wojnie światowej z terenów Związku Radzieckiego. „Szczep” ten wyróżnia się znacznym bogactwem i pretenduje do miana romskiej arystokracji, co ma związek z hierarchią ro-dową i istnieniem przywódców, którzy w historii nazywani byli „królami”. Najbardziej znane rody lowarskie to: Łakatosze, Michajowie, Kopaczowie. Mieszkają zazwyczaj w dużych miastach, jak: Lublin, Wrocław, Poznań, Szczecin, Kraków. O ich statusie ekonomicznym świadczą choćby nagrobki ich przywódców, wyróżniające się okazałością, budowane ze szlachetnych marmurów, zwieńczane kopułą, jak na przykład grób „króla” Łakatosza Moro we Wrocławiu czy też Wasyla Michaja w Warszawie na Bródnie.

Ostatnia z wielkich grup Romów zamieszkujących Polskę to osiadli od wielu pokoleń Romowie Wyżynni (Górscy). Zamieszkują Podkarpacie i Tatry, w szczególności Nowosądecczyznę i okolice Nowego Targu, jak i samo miasto. Jest to najbiedniejsza i najbardziej pogardzana przez resztę grup romskich społeczność, przede wszystkim z powodu zarzucenia wę-drowania wiele pokoleń wcześniej i odcięcia się od romskiej obyczajowości oraz tradycji. Obecnie to w większości osoby bezrobotne żyjące na margi-nesie społeczności większościowej. Charakterystyczne dla nich kowalstwo zarzucili, głównie z powodu braku zapotrzebowania na tego typu usługi. Romowie Karpaccy w okresie PRL pracowali także przy wielkich budowach socjalizmu – w Nowej Hucie oraz na Śląsku, gdzie obecnie znajdują się duże skupiska tych, którzy wtedy opuścili podkarpackie wioski. Ci, którzy pozostali na terenach wiejskich, byli początkowo zatrudniani do tłuczenia kamieni przy budowie szos oraz kolejki na Kasprowy Wierch. Nazwiska Romów Wyżynnych są albo pochodzenia węgierskiego, np. Gabor, albo też – w przeciwieństwie do „szlacheckich” nazwisk Cyganów nizinnych –

39 Przykładowo „szczep” Ćurara – niegdyś zajmujący się wyrobem grzebieni – po upadku swe-go rzemiosła stał się cząstką „szczepu” Kełderaszów, przejął ich profesję pobielania naczyń miedzianych.

��



są nazwiskami chłopskimi, góralskimi, jak: Gil, Szczerba, Czyszczoń, Siwak, Dunka, Mirga, Oraczko, Kacica.

�. Tradycyjne zawody i profesje romskie

Wśród tradycyjnych zawodów i profesji wykonywanych przez Romów, Ficowski na pierwszym miejscu wymienia muzykanctwo, które być może stało się przyczyną początku ich wędrówki z indyjskiej ojczyzny. Towarzy-szy im bowiem od wieków. Również w polskich przekazach historycznych znajdują się wzmianki o muzykantach-Romach na dworze królewskim Zyg-munta Starego czy Władysława IV, a także na dworach możnych i magnatów. Do ulubionych instrumentów romskich należały skrzypce, cymbały i lutnie. Później lutnię, cytrę czy kobzę zastąpiły harfy lub gitary, a cymbały – akor-deon. W okresie rozbiorów brak mecenasów spowodował, że większość Romów-muzyków opuściła ziemie polskie. Ci, którzy obecnie w większości tworzą w Polsce zespoły muzyczno-taneczne, to Lowarzy, którzy przybyli tutaj pod koniec XIX wieku. Rodzinne zespoły mają także Kełderasze, Pol-ska Roma i Bergitka. Romskie grupy muzyczne i taneczne można zobaczyć m.in. na różnego rodzaju festiwalach, krajowych i międzynarodowych.

Kolejne zajęcie, które przez wieki wykonywali Romowie przebywający w Polsce, to kowalstwo. Kowale na Podhalu byli w stosunku do tamtej-szych mieszkańców ludnością służebną. Współcześnie to zajęcie już za-nikło, podobnie jak wyrób łyżek, wrzecion, misek z drewna, sitarstwo, grzebieniarstwo, przede wszystkim z powodu rozwoju przemysłu i tech-nologii, a więc zaniku popytu na tego typu produkty i usługi. Kowale na przykład wyrabiali w przenośnych i stosunkowo prymitywnych kuź-niach siekiery, noże, gwoździe, a także metalowe ozdoby. Ficowski pi-sze, że muzykanctwo, kowalstwo i handel końmi przynieśli Romowie z Indii lub z Azji Mniejszej. W każdym razie są to najstarsze ich profesje – obok wróżby i „czarowania”. Zanik wyżej wymienionych profesji i opór Romów wobec jakichkolwiek nowych zajęć spowodował przerzucenie się na inne cygańskie zawody, których wykonywanie okazało się przez dłuższy czas opłacalne, jak pobielanie naczyń miedzianych czy muzy-kowanie w zespołach. Niektórzy natomiast zajęli się kradzieżą i wróżbą.

��



Tak powstały grupy przestępcze, nie uprawiające prócz sztuki złodziej-skiej czy kabalarskiej żadnych zawodów. Należy jednak mieć na uwa-dze okoliczności, które doprowadziły Romów do tego typu działalności.

Wymieniony powyżej handel końmi, należący do tradycyjnych i od-wiecznych zajęć Romów, był na poły szalbierczy. Znali oni bowiem spo-soby na uzyskanie korzystniejszego wyglądu konia, zmianę jego maści, a nawet krótkotrwałe podleczenie chorego czy odmłodzenie starego konia, wyłącznie na potrzeby sprzedaży.

Kotlarstwo należało do tradycyjnych profesji wykonywanych przez Keł-deraszy, a potem także Lowarów. Początkowo był to wyrób miedzianych garnków, kociołków, patelni, także naprawa dziurawych naczyń – specjal-ność, której szczegóły pozostawały tajemnicą. Z czasem, gdy nastała kon-kurencja w postaci produkcji fabrycznej, Kełderasze ograniczyli się tylko do pobielania miedzianych kotłów, haków rzeźniczych i innych naczyń, wymagających pobielania cyną. Sposób pobielania, szczególnie skład proszku służącego do tej czynności, był zawsze ścisłą tajemnicą i Romowie nie mieli sobie równych w tym fachu. W PRL istniały romskie spółdzielnie kotlarskie, ale pomysł ten nie sprawdził się w połączeniu z ideą pełnego zatrudnienia i odgórnie ustalanych płac.

Typowym zajęciem Romów na Bałkanach, a na ziemiach Rzeczypospo-litej głównie na Litwie, było niedźwiednictwo, czyli oprowadzanie tresowa-nych niedźwiedzi, którym zajmowali się romscy kowale. Ficowski – autor „Cyganów na polskich drogach” – niedźwiedników widział w Polsce jesz-cze w 1937 r. 40 Zakazy władz związane z polityką zaborców, później także zakazy władz okupacyjnych oraz malejąca populacja niedźwiedzi w Polsce powodowały znikanie tych sztukmistrzów. W okresie międzywojnia były to już nieliczne jednostki, wyłącznie nowi przybysze z Bałkanów.

Ficowski wspomina jeszcze o tak egzotycznych zawodach, które cza-sem wykonywali niektórzy Romowie, jak szczurołapstwo, czyli zaklinanie szczurów, aby opuściły dom czy nawet całą miejscowość. Należy jeszcze wymienić wykonywaną do dzisiejszego dnia profesję, bardzo charaktery-

40 Warto przy okazji romskich niedźwiedników wspomnieć o akademii smorgońskiej, w do-brach księcia Karola „Panie Kochanku” Radziwiłła na Litwie, gdzie osiedliło się wielu Ro-mów zajmujących się głównie kowalstwem. Książę w swoich włościach ustanawiał romskich zwierzchników. Jednym z ich zadań było organizowanie akademii dla niedźwiedzi w Smor-goniach, tj. dobieranie zdolnych Romów, którzy by uczyli te zwierzęta tańców i innych sztuczek oraz urządzenie odpowiednich pomieszczeń dla niedźwiedzi. Z lasów książęcych sprowadzono do akademii smorgońskiej wyłapane w tym celu młode niedźwiedzie. Bywa-ło ich w akademii nawet kilkadziesiąt sztuk. Nauka niedźwiedzi trwała sześć lat, po któ-rych „król” udzielał zezwolenia na wędrowanie niedźwiedników ze swoimi podopieczny-mi po całym kraju i zabawianie ludzi. Obok akademii funkcjonowały mniejsze tego typu przedsięwzięcia.

��



styczną i bezpośrednio kojarzoną z Romami, zwłaszcza romskimi kobie-tami, a mianowicie wróżbiarstwo. Przypuszcza się, że wróżbiarstwo Ro-mowie wywiedli z Grecji, w której długo przebywali przed przybyciem do pozostałych krajów europejskich, a w której w średniowieczu działała sekta Athinganów – czarowników i wróżbitów, od której być może pocho-dzi słowo „Cygan”. Dawniej kobiety romskie zajmowały się także pewnym rodzajem magii, tak były przynajmniej postrzegane te, które w czasie wę-drówek taborów „odczyniały” choroby miejscowej ludności. Obecnie naj-częściej spotyka się Romki wróżące z kart, rzadziej z ręki.

Współcześnie z tradycyjnych profesji Romów pozostało tylko muzyko-wanie i wróżenie, wielu zajmuje się także handlem samochodami (w po-przednim ustroju był to także handel skórami, złotem, walutami, który nie-licznym romskim rodzinom przyniósł duże fortuny). Z tego czasu pochodzi także wiele więzi z zagranicą zawiązanych poprzez rodziny, które wyjechały do Europy Zachodniej. Dzięki temu liczni Romowie podróżują do swoich rodzin i utrzymują się z pracy dorywczej za granicą. Istnieją także romskie restauracje, jak choćby w Tarnowie, a wiele zespołów to nie tylko artyści estradowi, ale także kapele grające na weselach i przyjęciach. Poza tym Romowie pracują w bardzo różnych zawodach, jeśli pozwala im na to ko-deks skalań. Najtrudniejszą sytuację ma w Polsce grupa Romów Karpackich stanowiąca około ¼ całej populacji Romów. Większość z nich jest bezro-botna, jeśli już pracują to najczęściej dorywczo, wiele rodzin utrzymuje się z rent i emerytur tych osób, które pracowały w PRL lub też z różnego ro-dzaju zasiłków. Ta grupa, choć nie najliczniejsza, jest najczęściej opisywana i przedstawiana w mediach, co może być przyczyną „urabiania” w opinii publicznej obrazu Romów odnoszącego się do całości tej społeczności, po-wodować dalsze utrwalanie się negatywnego stereotypu i hamować awans tej społeczności w świadomości społeczności większościowej.

�0



�. Skalania, przysięgi, zwierzchnictwo wewnątrzgrupowe

W poprzedniej części wspomniano o „kodeksie skalań”. Jest to nie- pisany, tradycyjny, oparty na wielowiekowym doświadczeniu tej społeczno-ści, zbiór zakazów i czynności oraz przedmiotów kalających. Ów kodeks, zwany Megaripen, obowiązujący w grupie Polska Roma, zawiera w sobie najistotniejsze wzorce postępowania, normy i zasady współżycia, co przy-czynia się do zachowania społecznej spoistości i tożsamości, dozwala i na-kazuje samorządność i samowystarczalność prawno-obyczajową, zakazuje odwoływania się do obcych, pozaromskich władz w przypadkach takich konfliktów między członkami grupy, które mogłyby podlegać jurysdykcji państwowej. Odnosi się on jedynie do wykroczeń dokonanych w obrębie społeczności romskiej, nie dotyczy zaś konfliktów z nie-Romami ani też nie reguluje wykroczeń przeciwko nim. Zakazy zawarte w kodeksie dzielą się na Małe i Wielkie Skalania, które rozstrzyga Baro-Śero (Śero-Rom), czyli Wielka Głowa – najwyższy sędzia romski. Urząd ten znany jest od niepa-miętnych czasów, a charakteryzuje go dziedziczność i dożywotność, choć formalnie sędzia ów był wybierany na zjeździe elekcyjnym – Romano Celo.

Najcięższymi występkami, które powodują dożywotnie i całkowite wy-kluczenie ze społeczności Romów, są: doniesienie na Roma do nierom-skich władz oraz przestępstwa przeciwko zasadzie solidarności społecznej, czyli okradzenie, oszustwo lub zabójstwo innego Roma. Decyzję o Wiel-kim Skalaniu, a także o jego zdjęciu z winowajcy, podejmuje wyłącznie Śero-Rom. W przypadku Małych Skalań wystarczy obecność Jonkary, który jest pomocnikiem Wielkiej Głowy, a zarazem rodzajem wicesędziego, ob-darzonego mniejszymi uprawnieniami. Do Wielkich Skalań należy skalanie kobiece i pochodne od niego skalania: spódnicowe, trzewikowe i porodo-we. Nie kalają dziewczęta przed pierwszą menstruacją oraz kobiety starsze, w okresie przekwitania. Istnieją w rozumieniu Romów pewne niedozwolo-ne pieszczoty, na przykład całowanie żony w każde miejsce poniżej pasa, czy też odchylenia od „tradycyjnych” w romskim rozumieniu stosunków płciowych. Kobieta może skalać zakładając na głowę mężczyzny spódnicę lub uderzając go trzewikiem. Może to robić, kiedy działa w obronie swoich

�0



słusznych, uznawanych przez Romów praw, na przykład, gdy została uwie-dziona, a potem porzucona przez mężczyznę. O skalaniu takiego mężczy-zny orzeka Wielka Głowa, który także decyduje o możliwości oczyszczenia się poprzez, na przykład, odpowiednie zadośćuczynienie. Skalanie kobiece może wynikać także z pewnych niezamierzonych działań, jak choćby w sytu-acji, gdy kobieta znajdzie się powyżej, nad mężczyzną, na przykład w bloku mieszkalnym. Podobnie rzecz ma się z żywnością, której nie można trzymać w piwnicy, która jest „pod podłogą”, po której poruszają się kobiety. Kobie-ta w czasie menstruacji oraz w połogu jest „nieczysta”. Nikomu z Romów nie wolno pomagać przy porodzie, dotykać jej lub niemowlęcia, jeść z nią ani spać. Separuje się ją od reszty rodziny przez trzy tygodnie od urodzenia dziecka lub, w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych jej obowiązkami rodzinno-zarobkowymi, przez co najmniej dwa tygodnie. W okresie nie-czystości poporodowej i menstruacyjnej nie wolno kobiecie dotykać naczyń kuchennych, przygotowywać posiłków, musi jeść z osobnego naczynia.

Wielkim Skalaniem w społeczności Polska Roma jest zjedzenie mięsa końskiego i psiego, co wiąże się m.in. z towarzystwem tych zwierząt w ży-ciu koczowników.

Wśród Małych Skalań istnieje zakaz zadawania się Romów z prostytut-kami, a także z kobietami prowadzącymi zbyt swobodny tryb życia. Skala-nym staje się ten, kto uwodzi żonę Roma odbywającego karę pozbawienia wolności. Oskarżony i uwięziony niewinnie nie może donieść na właściwe-go sprawcę, odsiaduje wyrok za niego, ale ów winny ma obowiązek wypła-cić mu odszkodowanie. Obciążone skalaniem jest również użycie podczas bójki między Romami noża, siekiery czy innego narzędzia z żelaza. Zakaz nie obowiązuje podczas obrony własnej, przed co najmniej dwoma na-pastnikami. Żelazem nie można także uderzyć psa ani konia.

Ficowski wymienia jeszcze wiele innych skalań. Nie wolno, np. płukać żywności w naczyniu, które używane było do prania bielizny lub do mycia. Toteż każda rodzina musi mieć co najmniej trzy miski: jedną do mycia żywności, drugą do mycia się i prania – dla mężczyzn, trzecią zaś dla ko-biet. Nie wolno używać do picia ani do gotowania potraw wody stojącej, na przykład ze stawu, gdyż kąpią się w niej ludzie i bydło; wody z rzeki zakaz ten nie dotyczy. Nie wolno przykrywać się pierzyną „odwrotnie”, to znaczy stroną „od nóg” do twarzy. Tego typu skalania, jak i skalania kobiece, wiążą się z podziałem ludzkiego ciała na część czystą i nieczystą. Z jednej strony nieczysta jest dolna część ciała, z drugiej nieczyste i kalające jest wszystko to, co pochodzi z wnętrza ciała, wszelkie wydzieliny.

�2



Choć nie-Romowie nie mogą swoim zachowaniem kalać Romów, za-kazany jest kontakt z niektórymi wykonywanymi przez nich profesjami. Mowa o hyclach, rzeźnikach, lekarzach, akuszerkach, zamiataczach ulic, śmieciarzach i wszystkich tych, którzy mają styczność z chorymi, zwłokami czy nieczystościami pochodzącymi z wnętrza ludzkiego ciała.

W romskim kodeksie skalań istnieje także instytucja przysiąg rytualnych, która weryfikuje zarzuty wobec skalanego, a ma formę obrzędowego od-wołania się do Boga i boskiej sprawiedliwości, wobec czego istnieje silne przekonanie, że krzywoprzysięstwo musi się skończyć karą boską. Wielka Głowa zarządza złożenie przysięgi, jeśli nie ma dowodów winy, a obwi-niony zapewnia o swej niewinności i zarzuca oskarżycielowi oszczerstwo. W takich okolicznościach przysięga ma znaczenie rozstrzygające. Przysięga może być: kościelna, z trupiej głowy, z grobu i ze świecy. Znaczenie ma sceneria, w której przysięga się odbywa i rekwizyty jej towarzyszące.

Rom, który zostanie skalany, zostaje wydalony ze wspólnoty, odizolo-wany nawet od najbliższej rodziny, nie wolno mu „jeść ani pić z Cygana-mi”. W ten sposób pozbawia się go prawa do uczestnictwa w społeczności, co wobec obcości otoczenia izoluje go społecznie, a dla Roma nawykłego żyć w gromadzie bywa wyjątkowo dotkliwe. Aby wyzwolić się ze skalania, musi on udać się do Wielkiej Głowy albo Jonkary, którzy wyznaczają wa-runki „oczyszczenia” i termin uroczystości pozwalającej na nowo znaleźć się we wspólnocie. Jest to obrzęd pełen symbolicznych gestów i słów.

Zarówno kodeks skalań, jak i instytucja Wielkiej Głowy były w społecz-ności romskiej czynnikiem wyróżniającym, utrzymującym tożsamość, od-rębność obyczajową, zapobiegającym rozprężeniu obyczajowemu, co mo-głoby prowadzić do asymilacji, dezintegracji i zaniku romskiej swoistości.

Zasady skalania obowiązują także Kełderaszy i Lowarów. Nie mają oni jednak instytucji Baro-Śero, a sprawami skalań zajmuje się starszyzna rodu. Nie uznają oni zakazu używania noża w bójce, mniej rygorystyczne pod względem skalania jest zjedzenie końskiego mięsa, z kolei bardziej surowe wymagania odnoszą się do kwestii czystości i liczby misek, w których wy-konuje się poszczególne czynności. Głównym źródłem skalania pozostaje kobieta, ale dopiero w momencie zamążpójścia, a nieczystość po urodze-niu dziecka trwa aż sześć tygodni. Wielką wagę przywiązują Kełderasze do nieczystości odchodów, zwłaszcza ludzkich, dlatego też byli niechęt-ni wobec ubikacji funkcjonujących wewnątrz mieszkań. Ponadto istnieje zasada, że skalany Rom kala wszystko, czego dotknie. Kodeks Mahrimos, podobnie jak Megaripen, zna obok skalań także przysięgi. Rada starszyzny – Kris – podobnie jak i Wielka Głowa zajmuje się poza rozstrzyganiem

�2



spraw objętych kodeksem także innymi sprawami spornymi między Roma-mi, jak na przykład oszczerstwami, obrazami, plotkami, pobiciami.

U Romów Karpackich tabu jest przestrzegane tylko szczątkowo. Niektó-rych określeń oznaczających Wielką Głowę czy nazwy skalań Romowie ci w ogóle nie znają. Rozumieją je, ale nic one dla nich nie znaczą. Kobieta po urodzeniu dziecka jest „nieczysta” przez dwa miesiące, podczas któ-rych nie może gotować posiłków ani nawet zbliżać się do pokarmów przy-gotowanych dla innych. Złamanie tej zasady skutkuje nazywaniem takiej osoby przez resztę społeczności „łabanca” (nieczyści). Wykroczenia prze-ciwko zakazom obowiązującym wśród Romów górskich nie skutkują aż tak ostrymi sankcjami, głównie z powodu braku odpowiednika Baro-Śero czy rady starszyzny. „Łabanca” nazywani bywają Cyganie Wyżynni, jak było wspomniane, przez inne „szczepy”, które właśnie tę ich liberalizację oby-czajów romskich traktują jako odejście od zasady cygańskości, skutkujące skalaniem. Jednak, jak pisze Bartosz, w ostatnich latach, m.in. w związku ze wzrostem świadomości wspólnoty pochodzenia z pozostałymi grupami zamieszkującymi Polskę, Romowie Wyżynni zaczęli identyfikować się z ko-deksem Megaripen, a tym samym uznawać władzę Wielkiej Głowy. Taka postawa jest dobrze widziana przez grupy kiedyś wędrujące i stopniowo zaczynają one traktować Romów Górskich jako równych sobie, co dla tych ostatnich stanowi rodzaj nobilitacji41.

Obowiązujący w poszczególnych grupach kodeks dotyczy bezwzględ-nie wszystkich członków społeczności romskiej. Wszelkie indywidualne próby odrzucenia go, emancypacji, jeśli już w ogóle się pojawiają, są jeżeli nie niedopuszczalne, to bardzo utrudnione. Romowie mają świadomość, że wyjście z cygańskiej społeczności, nawet jeśli daje poczucie awansu, oznacza właściwie porzucenie tradycji i obyczajów, porzucenie życia cha-rakterystycznego dla Romów, swoiste wynarodowienie. Stąd też bierze się opór przed postępami cywilizacyjnymi i edukacją, które przez Romów by-wają traktowane jako zagrażające tożsamości.

41 A. Bartosz, Nie bój się..., dz. cyt., s. 144.

��



�. Charakterystyka sytuacji społeczno-ekonomicznej Romów w Polsce współczesnej42

�.�. Struktura społeczności romskiej w Polsce

Wielkość społeczności polskich Romów jest niezwykle trudna do osza-cowania. Potwierdzają to liczby (15-50 tys.) podawane przez różne osoby i organizacje próbujące policzyć polskich Romów. Z szacunkowych danych przygotowanych przez wojewodów dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w 2002 r., na podstawie informacji nadesłanych przez jed-nostki samorządu terytorialnego wynika, że w Polsce żyje około 20 tys. Romów. Dane Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań prze-prowadzonego w 2002 r. mówią z kolei o 12,9 tys. osób identyfikujących się jako Romowie.

Organizacją mającą ambicję reprezentowania większych społeczności romskich jest Centralna Rada Romów, powołana do życia w 1997 r. przez liderów lokalnych społeczności romskich. Jej przewodniczącym został Sta-nisław Stankiewicz, obecny prezydent International Romani Union i redak-tor naczelny pisma „Rrom p-o Drom”. Centralna Rada Romów jest raczej konfederacją organizacji, których liderzy wypowiadają się wspólnym gło-sem w najważniejszych dla społeczności romskiej sprawach, niż działającą w sposób ciągły i formalny strukturą organizacyjną.

42 Opracowano na podstawie Aneksu nr 6 – Opis sytuacji Romów w Polsce Rządowego pro-gramu na rzecz społeczności romskiej w Polsce.

��



�.2. Udział w życiu publicznym

Romowie są mniejszością etniczną, która (poza nielicznymi wyjątka-mi) nie bierze aktywnego udziału w życiu publicznym. Wynika to z nie-dostatecznej edukacji obywatelskiej oraz ciągle jeszcze obecnej rezerwy czy wręcz niechęci tradycyjnych autorytetów wobec działalności na forum publicznym. Powodem małej aktywności publicznej Romów są również różne problemy organizacji romskich. Ciągle powtarzające się w historii Romów okresy prześladowań oraz próby przymusowej asymilacji wykształ-ciły system zachowań oparty na nieufności i mistyfikacji w kontaktach ze światem zewnętrznym. Tradycyjna struktura organizacyjna społeczności romskich oparta na więziach rodzinnych i rodowych była najlepszą ochro-ną przed zazwyczaj opresyjnym otoczeniem. Wszystko to utrwalało tryb życia na marginesie społeczeństwa.

Zmiany zachodzące w Polsce po 1989 r. umożliwiły podjęcie działań służących podtrzymywaniu tożsamości narodowej i kultywowaniu własnej kultury. W tym nurcie znajduje swoje miejsce wydawany od 1990 r. w Bia-łymstoku miesięcznik dla Romów „Rrom p-o Drom” redagowany przez Stanisława Stankiewicza. W piśmie publikowane są artykuły w romani oraz w języku polskim. Od 1995 r. Stowarzyszenie Romów w Polsce wydaje, skierowany przede wszystkim do czytelnika polskiego, kwartalnik „Dialog Pheniben”. Programy poświęcone Romom ukazują się w ramach progra-mów dla mniejszości narodowych w regionalnych oddziałach TVP i PR. Krakowski Oddział TVP, jako pierwszy w Polsce, realizował przez kilka lat, raz w miesiącu, program informacyjny, częściowo w języku romskim.

�.�. Kwestie językowe

Romowie posługują się językiem romani, mającym podobnie jak san-skryt, korzenie w językach indoaryjskich. Rozwój romani następował na trasach wielosetletnich wędrówek Romów, czego wynikiem jest silne zróżnicowanie dialektalne, w niektórych przypadkach kreolizacja języka wspólnych indyjskich przodków. Należy zwrócić uwagę, że kultura rom-

��



ska jest kulturą oralną i nie wykształciła skodyfikowanego języka pisanego. Stąd dzisiejsze problemy z transkrypcją języka mówionego. Problemy z usy-stematyzowaniem romani pogłębiają wewnętrzne spory między grupami i społecznościami Romów w Europie oraz brak szerszego zainteresowania tym zagadnieniem. W 1990 r. w Jadwisinie pod Warszawą, w trakcie obrad IV Międzynarodowego Kongresu International Romani Union, z inicjatywy francuskiego filologa romskiego Marcela Courtiade, przyjęto projekt zasad standaryzacji i pisowni romani (tzw. alfabet warszawski). Jednak po 16 la-tach proces wprowadzania tego systemu w życie jest ciągle w stadium po-czątkowym. Niektórzy liderzy romscy uważają, że wobec braku własnego terytorium, kościoła narodowego, ukształtowanych elit czy wspólnej wy-kładni przeszłości i pochodzenia – zunifikowany język literacki stanowić może istotne spoiwo dla żyjących w rozproszeniu Romów. Świadomość tego faktu jest jednak nikła wśród samych zainteresowanych. Problem pogłębia także spór o samą zasadę unifikacji języka romani. Jego dialek-ty (również dialekty, którymi posługują się Romowie w Polsce) są na tyle zróżnicowane, że stanowią wyróżnik i identyfikator grupowy, który ciągle jeszcze jest ważniejszy niż szersza i abstrakcyjna dla większości Romów wspólnota etniczna.

�.�. Edukacja

Wspólnotowy tryb życia, jaki prowadzi większość Romów w Polsce, po-zwala na kultywowanie modelu życia, w którym o socjalizacji i edukacji dzieci i młodzieży decydują tradycyjne wartości. Podstawą tej edukacji są: wprowadzenie w świat romanipen – zasad postępowania; wykształcenie cech osobowościowych umożliwiających identyfikację – me som Rom (je-stem Romem), określającą relację wobec innych członków społeczności oraz wobec świata zewnętrznego – gadźów (nie-Romów). Stąd tak wielka rola starszych członków społeczności, którzy są strażnikami „właściwego wzorca” i nauczycielami prawa. Dla Romów prowadzących w przeszłości wędrowny tryb życia prawem jest Mageripen – kodeks tabuicznych zaka-zów, ściśle normujący i regulujący wiele aspektów życia Romów. Wycho-wanie i przysposobienie do pracy następuje w rodzinie. Jednak wzory tego wychowania są na tyle odmienne od modelu wychowawczego nieromskiej większości, że często były i są przyczyną kulturowego zderzenia i konfliktu.

��



Romowie nie wykształcili własnego, skodyfikowanego języka pisanego, a język polski w wielu przypadkach jest dla nich językiem obcym, ewen-tualnie drugim. Koczowniczy lub terytorialnie nieustabilizowany tryb życia również nie sprzyjał edukacji w tradycyjnej szkole. Poza tym, nauczanie w gadźowskiej szkole traktowane było – a często wciąż jeszcze jest – jako za-grożenie dla wewnętrznej spoistości grupy, niebezpieczeństwo podważenia wartości i zasad romanipen oraz jako narzędzie indoktrynacji i asymilacji.

W warunkach wędrowania obowiązek szkolny nie był realizowany. Do-piero kiedy wędrowni Romowie zostali osiedleni, przymus ten egzekwo-wano, traktując go również jako jeden z instrumentów karno-administra-cyjnych, pomocnych w procesie osadnictwa. Wówczas dopiero romskie dzieci w większej liczbie trafiły do szkół. Jednak nieprzystosowanie dzieci do wymogów szkolnych, niechęć lub wręcz wrogość rodziców do instytucji szkoły oraz nie mniejsze niedostosowanie szkoły i nauczycieli do nauczania Romów przesądziły o niepowodzeniu akcji.

Dzieci romskie, jeśli już trafiły do szkoły, najczęściej kończyły edukację na etapie pierwszych klas szkoły podstawowej. Często bezzasadnie prze-noszone były do szkół specjalnych. Po 1989 r. sytuacja się nie poprawiła, a obowiązek szkolny realizowany był w jeszcze mniejszym stopniu.

Obecnie zapewnienie odpowiedniej edukacji jest jednym z podstawo-wych postulatów organizacji romskich. Nikt z liderów i działaczy romskich nie ma wątpliwości, że edukacja jest koniecznym warunkiem pełnopraw-nego uczestnictwa Romów w nowoczesnym świecie. Liderzy romscy zdają sobie sprawę, że brak wykształcenia czy wręcz analfabetyzm jest jednym z najważniejszych powodów niskiego statusu społecznego i upośledzenia ekonomicznego dużej części polskich Romów.

Obecnie regularną nauką objętych jest około 70% dzieci polskich Ro-mów. Frekwencja uczniów romskich jest niska. Jedynie w Małopolsce, gdzie od 2001 r. realizowany jest program dedykowany społeczności rom-skiej43, sytuacja ta wygląda bardziej optymistycznie. Zwykle jednak dzieci często wyjeżdżają z rodzicami na dłuższy czas (towarzysząc, np. podczas handlu obwoźnego), a weekendy oraz dni świąteczne wydłużane bywają ponad miarę. Dziewczynki w wieku 13-15 lat są już kandydatkami na żony. Rodzice bojąc się o porwanie „w celu matrymonialnym” przez przypadko-wego zięcia profilaktycznie zabierają dziecko ze szkoły pod nadzór osób starszych. Po zamążpójściu młode mężatki nie wracają już do szkoły.

43 Mowa jest tutaj o Pilotażowym programie rządowym na rzecz społeczności romskiej w wo-jewództwie małopolskim na lata 2001-2003 oraz stanowiącym jego ogólnopolskie rozwi-nięcie Rządowym programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce [na lata 2004-2013]. Obydwa programy zamieszczone są na stronie: www.mswia.gov.pl (8.05.2005).

��



�.�. Romowie a społeczeństwo obywatelskie

Niechęć i powszechne odrzucenie Romów było i wciąż jest przyczy-ną podobnej i psychologicznie uzasadnionej reakcji niechęci i odrzucenia świata gadźów (nie-Romów). Romowie wykształcili szereg mechanizmów, które umożliwiły im przetrwanie na marginesie społeczeństw większoś-ciowych. Społeczeństwa te bowiem, za pośrednictwem swoich instytu-cji (szkół, policji, sądów), częściej stanowiły zagrożenie dla integralności i tożsamości Romów niż szansę na rozwój i dobrobyt. Konsekwencją tego konfrontacyjnego współistnienia była budowa wielu barier (np. kategorie tabuicznie zakazanych profesji), podejrzliwość w stosunku do podejmowa-nych przez niektórych Romów działań wykraczających poza tradycyjnie ro-zumianą cygańszczyznę oraz uzasadniona w wielu przypadkach nieufność do nie-Romów próbujących przekroczyć tę barierę z zewnątrz.

Wzajemna obcość charakterystyczna dla relacji między Romami a pol-ską większością była przyczyną budowy nie tylko stereotypowego, nega-tywnego przeważnie, wizerunku Roma, ale także równie stereotypowe-go obrazu gadźów. Należy pamiętać, że to określenie nie-Romów, użyte w odpowiednim kontekście, bywa określeniem pejoratywnym. Romowie, żyjąc w narzuconej i wybranej jednocześnie izolacji społecznej, do gadźów odnoszą się z nieufnością, czasami z pogardą. Świat gadźów jest dla dużej części Romów światem wciąż obcym, gorszym, a przede wszystkim niezro-zumiałym. Jeśli do powyższego opisu dodamy powszechny wśród Romów brak wykształcenia, a nawet analfabetyzm, otrzymamy obraz społeczności zmarginalizowanej, wyłączonej z życia publicznego kraju, żyjącej często z poczuciem krzywdy doznawanej ze strony przedstawicieli instytucji pub-licznych, których działań i uwarunkowań nie rozumieją.

��



�.�. Praca – bezrobocie – przedsiębiorczość

Kowalstwo, handel końmi, wróżba i muzykanctwo to podstawowe źródła zarobkowania, z którymi kojarzymy Romów. Oczywiście, zarabiali także na chleb na dziesiątki innych sposobów, imając się różnych zawo-dów wykraczających poza utarty stereotyp. Współcześnie z tradycyjnych zawodów przetrwały wróżki oraz cygańscy muzycy. Zawody „metalowe” i handel końmi zanika.

Władze PRL próbowały nakłonić Romów do pracy w zawodach, z który-mi nigdy wcześniej nie mieli do czynienia. Niepowodzeniem zakończyły się eksperymenty w romskich PGR-ach. Nie mający żadnych tradycji rolniczych Romowie, w większości przypadków bądź porzucali uprawę i hodowlę, bądź też doprowadzali je do upadku. Wielu Romów Karpackich znalazło za-trudnienie na wielkich budowach socjalizmu. Stąd dzisiaj skupiska Romów w Krakowie Nowej Hucie, Zabrzu, Bytomiu, Katowicach i innych miastach.

Po przełomie 1989 r., w procesie restrukturyzacji przemysłu oraz li-kwidacji państwowych przedsiębiorstw, niewykwalifikowani Romowie byli pierwszymi, którzy tracili pracę.

Współcześnie najpowszechniejszym zajęciem wśród Romów jest han-del. Dzięki rodzinnym powiązaniom z zagranicą zarabiają na sprowadza-niu używanych samochodów, handlu tekstyliami, wełną, dywanami oraz – od wielu już lat – starociami i antykami. Niektórzy inwestują w sklepy, restauracje, nieruchomości, stacje benzynowe (w zasadzie nie dotyczy to jedynie wiejskich skupisk Romów Karpackich).

Ich podstawy ekonomiczne budowane były w warunkach reglamentacji i ograniczeń obrotu handlowego. Duży zysk przynosił czarnorynkowy han-del walutami zagranicznymi i złotem. Przeważnie byli to Romowie z grup Polska Roma, Kełderaszy i Lowarów, którzy przyzwyczajeni do samo- wystarczalności „odnaleźli” się w nowej rzeczywistości ekonomicznej. Na tle całej populacji Romów polskich ci najbardziej przedsiębiorczy nie są jednak grupą dominującą. Wielu Romów żyje z dnia na dzień, bez stałego zatrudnienia, utrzymując się z zajęć dorywczych, zazwyczaj pra-cując „na czarno” lub na tzw. kartki żebrząc, często przy pomocy dzieci. Do tej grupy zalicza się duża część Romów Karpackich. Wraz z uprzemy-słowieniem epoki socjalizmu oraz przemianami rynkowymi po 1989 r., Ro-

�0



mowie stracili możliwość zarobkowania w zawodach tradycyjnie uprawia-nych od dziesiątków lat. W obliczu upadku zapotrzebowania na cygańską wytwórczość rzemieślniczą i na niewykwalifikowaną siłę roboczą (np. tłu-czenie kamieni na szosy), Romowie Karpaccy zdani są w swojej większości na pomoc społeczną.

Jedną z głównych przyczyn bezrobocia Romów jest słabe wykształce-nie (często analfabetyzm oraz niedostateczna znajomość języka polskiego), brak kwalifikacji, ale również niechęć pracodawców do zatrudniania Ro-mów. Nie bez znaczenia jest również bierność samych Romów w poszu-kiwaniu pracy oraz czasami niechęć do podejmowania przez nich pracy ciężkiej i mało płatnej. W środowisku romskim częste jest przekonanie, że Rom pracuje kiedy musi. Przekonanie to wzmacnia negatywnie nace-chowane określenie – gadźikani bući (gadźiowska praca) – jako synonim pracy powtarzalnej, nudnej, przede wszystkim niezyskownej. Na drugim biegunie znajduje się praca romska – zyskowna, oparta raczej na zręczno-ści i jednorazowości wysiłku, wykonana szybko i pomysłowo.

Stereotyp Roma leniwego, nieodpowiedzialnego, źle pracującego jest niezwykle silny. Ulegają mu również sami Romowie. Popadają w bier-ność (nie szukają pracy, nie podnoszą kwalifikacji) oraz w uzależnienie od pomocy społecznej. To natomiast prowadzi do patologicznego i dzie-dziczonego w rodzinie bezrobocia.

Na podstawie raportu Romowie – bezrobocie. Elementy opisu położe-nia społecznego Romów w Polsce w 1999 r., przygotowanego przez Sto-warzyszenie Romów w Polsce na zlecenie Krajowego Urzędu Pracy, moż-na stwierdzić, że:

– co trzeci badany Rom nie ma ukończonej szkoły podstawowej,– tylko 0,8% badanej populacji posiada wykształcenie wyższe,– zaledwie 43% badanych wskazało pracę zawodową jako źródło do-

chodów swoich rodzin,– wprawdzie 32% badanych deklaruje chęć pracy zawodowej, ale aż

56% nie udzieliło na pytanie o zainteresowanie podjęciem pracy żadnej odpowiedzi; ponadto pojawiło się specyficzne uzasadnienie braku chę-ci wykonywania pracy zarobkowej, zakorzenione w tradycji, w rodzaju „u Cyganów nie ma tego”,

– tylko około 30% badanych Romów miało kontakty z urzędami pracy,– zaledwie 25% badanych wyraziło chęć uczestniczenia w kursach przy-

gotowania zawodowego, mimo bardzo niskiego poziomu wykształcenia. W świetle powyższych danych, środowisko romskie można uznać

za szczególnie zagrożone długotrwałym bezrobociem i stosunkowo słabo

�0



przygotowane do korzystania z powszechnie dostępnych instrumentów wspierania przedsiębiorczości. Spośród wszystkich grup romskich Romo-wie Karpaccy w największym stopniu dotknięci zostali tym problemem. Niemal cała tamtejsza populacja romska jest bezrobotna i utrzymuje się dzięki pomocy społecznej.

�.7. Zdrowie

Problemy zdrowotne Romów wynikają przede wszystkim ze złej, a w wie-lu przypadkach wręcz katastrofalnej, sytuacji socjalnej: braku wodociągów, kanalizacji, braku ocieplenia domostw, ich fatalnego stanu technicznego, braku pieniędzy na opał, ubogiej diety, ograniczonego dostępu do świad-czeń zdrowotnych, a także braku profilaktyki oraz tradycji monitorowania ciąży przez kobiety romskie, co pomogłoby leczyć wady wrodzone dzieci we wczesnym wieku. Opierając się na informacjach przekazywanych przez przedstawicieli społeczności romskiej można wnioskować, że Romowie są szczególnie zagrożeni cukrzycą oraz chorobami układu krążenia. Częste są również choroby układu oddechowego (astma, bronchit, zapalenia płuc) oraz wirusowe zapalenie wątroby typu B. Wśród Romów zamieszkujących zdegradowane socjalnie osiedla i domostwa zdarzają się przypadki gruźlicy. Katalog schorzeń (w rzeczywistości o wiele szerszy), w połączeniu z prob-lemami natury ekonomicznej, wyłączeniem wielu Romów spod bezpłat-nej opieki publicznej służby zdrowia, wpływają na zwiększenie wskaźnika umieralności – tym samym na niższą, od ogółu obywateli polskich, średnią długość życia Romów.

�.�. Sytuacja bytowa

Społeczności romskie są silnie zróżnicowane pod względem sytuacji ekonomicznej, a co za tym idzie sytuacji bytowej. Obok niewątpliwie za-możnych Romów i często spektakularnie wyrażonego bogactwa, znajdują się całe społeczności żyjące w ubóstwie czy wręcz nędzy, której długo-

�2



trwałe skutki odbijają się przede wszystkim na dzieciach, pozbawionych nie tylko podstawowych sprzętów i ubrań, ale także, z powodu niemożno-ści opłacania przez rodziców dojazdów do szkół poza miejscem zamiesz-kania, możliwości uczęszczania do szkół ponadpodstawowych.

Romowie zamieszkujący podgórskie tereny województwa mało- polskiego w przytłaczającej większości są beneficjentami pomocy społecz-nej. W dziesięciu gminach tego województwa zamieszkanych przez Ro-mów 75% rodzin romskich otrzymuje lub otrzymywało różne świadczenia z pomocy społecznej, a w niektórych gminach ponad 95% rodzin romskich korzysta z różnych form takiej pomocy. Rodziny te objęte są wszystkimi formami świadczeń, np. w postaci zasiłków pieniężnych, opłacania posił-ków dzieciom uczęszczającym do szkoły, pomocy rzeczowej, w tym także zakupu opału. Niewiele różni się sytuacja w miastach Górnego i Dolnego Śląska, gdzie znajdują się skupiska Romów Karpackich.

Pomoc świadczona jest przede wszystkim w formie stałych zasiłków po-mocy społecznej oraz zasiłków celowych. Zaległości czynszowe powodują, iż rodziny romskie często nie mogą korzystać z dodatków mieszkaniowych. Zajmowane pomieszczenia wymagają natychmiastowych remontów, nie-które w ogóle nie spełniają wymogów prawa budowlanego, a część stanowi samowole budowlane.

Ze względu na dużą liczbę dzieci i wielopokoleniowość romskie miesz-kania są przeludnione (częste są przypadki, że cała rodzina, nieraz 10-oso-bowa, żyje w jednej izbie). Istotnym problemem jest także kwestia nieuregu-lowanej własności gruntów, zajmowanych przez Romów, co uniemożliwia budowanie nowych mieszkań. Istniejące domy natomiast pozbawione by-wają podstawowych wygód: toalet, łazienek. W kilku tzw. osadach romskich w województwie małopolskim Romowie pozbawieni są bieżącej wody.

Dochody znacznej części rodzin kształtują się poniżej granicy ubóstwa. Rzadkie są przypadki osób korzystających ze świadczeń emerytalnych, sy-stematycznie otrzymujących środki finansowe, które zasilają budżet całej rodziny. Należy się jednak spodziewać, że w najbliższych latach wzrośnie liczba osób pochodzenia romskiego, które mimo osiągnięcia wieku eme-rytalnego nigdy nie nabędą praw emerytalnych, co zwiększy liczbę osób nie posiadających żadnych stałych źródeł utrzymania.

�2



�.�. Bezpieczeństwo, zagrożenie przestępstwami popełnianymi na tle etnicznym

Rzeczpospolita Polska traktuje Romów jako pełnoprawnych obywateli. Uznając społeczność romską za mniejszość etniczną, otacza ją szczególną opieką prawną.

Ochrona prawna romskiej mniejszości etnicznej nie oznacza jednak braku niechęci ze strony nieromskich współobywateli. Dowodem tego są pojawiające się ze stałą regularnością doniesienia mediów o kolejnych konfliktach i incydentach w Kętach, Żywcu, Łodzi, Pabianicach, Ciecho-cinku, Czańcu, Dębicy, Zabrzu, Koszelówce i innych miejscach oraz, w ła-godniejszej postaci, codzienne przykrości, jakie bywają udziałem Romów w urzędach, sklepach czy na ulicach polskich miast.

Według Komendy Głównej Policji, Romowie nie są jednak częstymi ofiarami przestępstw, zaś przestępstwa na nich popełniane spotykają się z szybką reakcją organów ścigania. Mimo to ze strony Romów pojawiają się skargi na opieszałość lub zarzucające niektórym funkcjonariuszom dyskry-minowanie tej społeczności. Może to wynikać z wieloletniego doświadcze-nia, które każe unikać otwartych konfliktów, jak i jakichkolwiek kontaktów z przedstawicielami władzy, nawet w sytuacji ewidentnej krzywdy. Zawód policjanta – chałado jest zaliczany przez większość Romów do kategorii ta-buicznie „nieczystych” i zakazanych, co zdecydowanie utrudnia współpracę policji z Romami. Policja podejmuje jednak próby organizowania spotkań z przedstawicielami Romów w celu omówienia występujących problemów i zagrożeń. Szczególnie ważne wydaje się w tej sytuacji przygotowanie po-licjantów do pracy w środowisku romskim. Wiedza policjantów na temat specyfiki, kultury, tradycji Romów i ograniczeń, jakie z niej wynikają, może być szansą na przełamanie częstej, niestety, obopólnej niechęci.

��



�.�0. Kultura

Dla większości Polaków kultura romska to przede wszystkim „cygańska” muzyka. Romscy muzycy od zawsze towarzyszyli ślubom, pogrzebom i in-nym uroczystościom, na których nie-Romowie potrzebowali muzyki. Grali na wiejskich zabawach, ale i na królewskich balach. Muzyka grana przez Romów jest tak różna, jak jej wykonawcy. Inspiracje czerpią z wielu źródeł, stając się często wirtuozami muzyki kraju, który zamieszkują. Dokonania romskich muzyków w Polsce bazowały przede wszystkim na rosyjskim ro-mansie. Jego pozycję budowaną przez lokalne orkiestry „weselne” ugrun-towały estradowe zespoły Roma, Terno oraz romscy soliści Randia, Michaj Burano, Wit Michaj, Sylwester Masio Kwiek, Adam Andrasz.

Dzisiejsza muzyka romska to amalgamat węgierskich czardaszy, rosyj-skich romansów i coraz popularniejszych rytmów bałkańskich. Muzyka ta prezentowana jest na coraz liczniejszych przeglądach muzyki mniejszo-ści narodowych i romskich festiwalach. Największe z nich to organizowany od 1988 r. w Gorzowie Wielkopolskim Romane Dyvesa – Międzynarodo-we Spotkania Zespołów Cygańskich oraz organizowany od 1997 r. w Cie-chocinku Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów.

W 1979 r. powstała pierwsza muzealna kolekcja cyganologiczna w Pol-sce, którą utworzono w Tarnowie, dzięki aktywności etnografa i romologa Adama Bartosza. W 1990 r. otwarto w tamtejszym Muzeum Etnograficz-nym pierwszą na świecie stałą ekspozycję poświęconą kulturze i historii Ro-mów. W muzeum odbywają się liczne imprezy folklorystyczne. Inną stałą ekspozycją jest sektor cygański w skansenie w Nowym Sączu.

Na rynku pojawiają się romskie wydawnictwa muzyczne. Dzięki tele-wizji szczególną popularność zyskał Don Wasyl. Jego syn Dziani był pierw-szym artystą romskim, któremu duża wytwórnia muzyczna zorganizowała profesjonalną kampanię marketingową. W 2002 r. w ramach serii „Muzyka źródeł” wydanej przez Polskie Radio ukazała się płyta „Romowie” z nagra-niami zespołów Kałe Bała z Czarnej Góry oraz Kałe Jakha z Krakowa No-wej Huty. W 2003 r. ukazała się płyta „Niewiele nam trzeba” Teresy Mirgi i jej zespołu Kałe Bała. Wydanie płyty zostało dofinansowane ze środków Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w woje-wództwie małopolskim na lata 2001-2003. Wznawiane są również starsze nagrania zespołów Roma czy Terno. Melomani odnajdą w antykwariatach analogowe nagrania Michaja Burano, Wita Michaja, Randii.

��



Edward Dębicki, Teresa Mirga, Izolda Kwiek wydali swoje tomiki poezji. Syn Edwarda Dębickiego – Manuel Dębicki – opublikował bajki romskie swojego autorstwa. Jednak niskie nakłady decydują, że wydawnictwa te stają się „białymi krukami” kolekcjonerów – cyganofilów. Graffo Głowacki wydał „Cygańską Miłość”, powieść w stylu romansu romantycznego.

Jan Kanty Pawluśkiewicz skomponował muzykę do wierszy Bronisławy Wajs – Papuszy. „Harfy Papuszy”, jako widowisko plenerowe, prezento-wane były m.in. w Krakowie i Oświęcimiu. W 2000 r. w Olsztynie odbyła się premiera spektaklu „Zrodził mnie las...” opartego na poezji Papuszy. W spektaklu brali udział olsztyńscy Romowie. Muzykę do spektaklu napi-sał Adam Fedorowicz. Bronisława Wajs – Papusza wciąż pozostaje jedyną poetką, której twórczość, dzięki popularyzatorskiemu wsparciu Juliana Tu-wima, a przede wszystkim Jerzego Ficowskiego, zaistniała w szerszym kręgu odbiorców.

Najaktywniejszym wydawnictwem propagującym kulturę romską oraz publikującym literaturę cyganologiczną, jest wydawnictwo Stowarzyszenia Romów w Polsce. Od początku lat 90. Stowarzyszenie opublikowało kilka-dziesiąt pozycji z tego obszaru.

�.��. Wiedza o społeczności romskiej

Romowie w oczach nie-Romów są romantycznymi artystami życia – nie-bieskimi ptakami, ale bywają także nierobami szukającymi okazji do łatwej kradzieży. Ta dwoistość stereotypowego postrzegania jest determinantem stosunku nieromskiej większości do wciąż obcej, mimo że obecnej na zie-miach polskich od ponad 500 lat, mniejszości. Od wielu lat w sondażach opinii na temat niechęci Polaków do innych narodowości Romowie zajmu-ją czołowe miejsca, co dowodzi, że przeważa drugi, „czarny” wizerunek Romów. Podstawowym problemem pozostaje jednak niewiedza dotycząca tej społeczności.

Ilustracją powyższych tez są wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej, a dotyczące stosunku Polaków do in-nych narodów i grup etnicznych, spośród których szczególnie zajmiemy się Romami – tym, jak są postrzegani i czy owo spojrzenie zmieniło się w ciągu lat. Badania zatytułowane „Stosunek Polaków do innych narodów” są rea-lizowane od początku lat 90.

��



Tabela 1. Stosunek Polaków do innych narodów. Cz. 1. Wyniki badań sondażo-wych z lat 1993-2001

Narody

Jak by Pan(i) określił(a) swój stosunek do innych narodów?*

Sympatia Niechęć

’93 ’94 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’01 ’93 ’94 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’01

w procentach

Francuzi 61 51 67 62 60 58 53 55 9 13 8 6 8 11 11 9

Włosi 63 54 66 62 63 55 53 54 6 12 8 7 8 11 11 8

Amery-kanie 62 58 63 59 64 61 54 50 9 13 10 9 6 10 12 14

Węgrzy 47 41 56 48 47 44 44 47 18 21 14 16 16 20 15 15

Czesi 38 30 43 44 45 41 44 47 28 32 25 22 19 22 18 15

Szwedzi 44 40 53 52 49 43 41 44 14 17 14 12 12 17 14 14

Anglicy 47 41 51 51 55 50 45 44 16 20 17 13 12 16 15 18

Grecy - - - - - - - 43 - - - - - - - 13

Słowacy 33 32 44 38 39 36 34 42 27 27 22 21 22 26 21 15

Austriacy 41 37 48 49 47 43 40 37 19 20 20 12 14 17 18 21

Litwini 24 22 35 36 36 29 30 36 43 43 33 31 30 34 29 24

Japończycy - - 43 48 43 35 33 33 - - 21 16 18 23 24 22

Słoweńcy - - - - - - - 32 - - - - - - - 21

Niemcy 23 26 35 43 38 32 31 32 53 45 38 31 30 39 39 36

Łotysze - - - - - - - 26 - - - - - - - 27

Białorusini 19 17 18 21 22 19 18 26 47 49 53 50 46 48 50 40

Chorwaci - - - - - - - 25 - - - - - - - 32

Bułgarzy 19 16 23 23 23 20 20 25 41 43 42 39 39 41 40 36

Estończycy - - - - - - - 24 - - - - - - - 26

Wietnam-czycy - - - - - 20 21 23 - - - - - 34 38 33

Rosjanie 17 16 17 21 20 19 17 23 56 59 59 57 53 55 57 47

Chińczycy - - - - - 21 19 22 - - - - - 36 37 35

Izraelczycy (Żydzi) 15 17 25 26 28 19 19 19 51 47 45 41 41 48 49 47

Ukraińcy 12 9 14 16 15 13 16 19 65 66 63 60 60 59 58 49

Serbowie 10 12 14 15 16 13 14 17 55 51 57 49 44 50 48 42

Romowie (Cyganie) - 6 10 12 10 10 13 17 - 75 73 70 71 69 64 56

Rumuni 9 8 11 12 11 10 13 15 66 68 68 70 66 66 63 56

* Pominięto obojętność i „trudno powiedzieć”. Źródło: Stosunek Polaków do innych narodów, Komunikat z badań CBOS. Centrum Badania Opinii Publicznej, Warszawa, sierpień 2001 r., www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2001/K_116_01.PDF (28.06.2006).

��



Tabela 2. Stosunek Polaków do innych narodów. Cz. 2. Wyniki badań sondażo-wych z lat 1993-2001

NarodyŚrednie na skali od -3 (niechęć) do +3 (sympatia)

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001

Francuzi 1,0 0,7 1,2 1,2 1,0 0,9 0,8 0,9

Włosi 1,2 0,8 1,1 1,2 1,1 0,9 0,9 0,9

Amerykanie 1,2 1,0 1,1 1,1 1,3 1,1 0,9 0,9

Węgrzy 0,6 0,4 0,8 0,7 0,6 0,5 0,6 0,7

Czesi 0,2 0,0 0,3 0,5 0,5 0,3 0,5 0,6

Szwedzi 0,6 0,4 0,8 0,9 0,7 0,5 0,6 0,7

Anglicy 0,7 0,4 0,7 0,9 0,9 0,7 0,6 0,6

Grecy - - - - - - - 0,7

Słowacy 0,1 0,1 0,4 0,4 0,4 0,2 0,3 0,5

Austriacy 0,5 0,4 0,6 0,8 0,8 0,6 0,5 0,4

Litwini -0,5 -0,5 0,0 0,1 0,2 -0,1 0,3 0,3

Japończycy - - 0,5 0,7 0,5 0,3 0,3 0,2

Słoweńcy - - - - - - - 0,3

Niemcy -0,8 -0,5 -0,1 0,2 0,1 -0,2 -0,2 -0,1

Łotysze - - - - - - - 0,0

Białorusini -0,6 -0,8 -0,7 -0,6 -0,5 -0,6 -0,6 -0,3

Chorwaci - - - - - - - -0,2

Bułgarzy -0,5 -0,6 -0,4 -0,3 -0,3 -0,4 -0,3 -0,2

Estończycy - - - - - - - 0,1

Wietnamczycy - - - - - -0,3 -0,3 -0,3

Rosjanie -0,9 -1,0 -0,9 -0,9 -0,7 -0,8 -0,8 -0,5

Chińczycy - - - - - -0,4 -0,4 -0,3

Izraelczycy (Żydzi) -0,9 -0,8 -0,5 -0,4 -0,4 -0,7 -0,7 -0,7

Ukraińcy -1,3 -1,4 -1,1 -1,0 -1,0 -1,0 -0,9 -0,7

Serbowie -1,2 -1,1 -1,0 -0,9 -0,7 -0,9 -0,7 -0,6

Cyganie (Romowie) - -1,8 -1,6 -1,5 -1,5 -1,4 -1,2 -0,9

Rumuni -1,3 -1,5 -1,3 -1,3 -1,3 -1,3 -1,1 -1,0

Źródło: Stosunek Polaków do innych narodów, Komunikat z badań CBOS. Centrum Badania Opinii Publicznej, Warszawa, sierpień 2001 r., www. cbos. pl/SPISKOM. POL/2001/K_116_01. PDF (28.06.2006).

��



W sondażu z 1993 r. respondenci określali swój stosunek do 18 narodo-wości, w 2001 r. – już do 27. Służyła temu siedmiopunktowa skala: od -3 (niechęć) poprzez 0 (obojętność) do +3 (sympatia). Romowie, jako jedna z narodowości, pojawili się w badaniu CBOS w 1994 r. W badaniu z 2001 r. zestawiono deklarowany przez respondentów stosunek niechęci i sympatii, począwszy od 1993 r. poprzez kolejne lata aż do ostatniego z 2001 r. (tabela 1)44.

Z największą niechęcią spotykają się, według danych otrzymanych przez CBOS, Romowie i Rumuni. Taki stan utrzymuje się od początku rea-lizacji tego typu badań. Otrzymują oni także najniższą średnią na skali.

W dłuższej perspektywie daje się zauważyć zmiany w stosunku Polaków do innych narodów. Raport CBOS mówi o tendencji do powolnego spad-ku zwykle dużej sympatii do narodów zamieszkujących kraje wysoko roz- winięte: Europy Zachodniej czy Ameryki i Japonii. Ów spadek nie powodu-je jednak jednoczesnego wzrostu niechęci, ale rosnącą obojętność. Zjawi-skiem towarzyszącym jest spadek niechęci i wzrost sympatii do narodowości Europy Wschodniej, a także Romów. Na przestrzeni siedmiu analizowanych lat stopień sympatii w stosunku do Romów, mierzony w punktach procen-towych, wzrósł o 11, a niechęci zmalał o 19, zaś „temperatura uczuć”, czyli średnia na skali zmalała dwukrotnie – od -1,8 w 1994 r. do -0,9 w 2001 r.45

W badaniu stosunku do mniejszości narodowych, przeprowadzonym w 1999 r., respondentów pytano o ocenę liczebności mniejszości naro-dowych zamieszkujących w Polsce. W ocenie respondentów obywatele polscy innej niż polska narodowości stanowią nieco większą część naszego społeczeństwa niż w rzeczywistości. Najliczniejsza grupa badanych (35%) właściwie ocenia ich liczebność – na około 3-5% ludności naszego kraju, co mniej więcej odpowiada szacunkom. Grupa respondentów przecenia-jących stan liczebny mniejszości narodowych (34%) jest znacznie większa niż odsetek osób go zaniżających (8%). Zwraca uwagę duża liczba ankie-towanych (23%), którzy nie mają sprecyzowanego zdania na ten temat. Przytoczone dane trzeba traktować z pewną dozą ostrożności. W bada-niu przeprowadzonym w 1994 r. ankietowani odpowiadali na podobnie sformułowane pytanie, z tym że nie wskazywali przedziału procentowego, lecz podawali przybliżoną, oszacowaną przez siebie liczebność obywateli polskich innej narodowości. Wyraźna większość respondentów oceniała

44 Tego typu zestawienie CBOS opublikował także w roku 2002, ale ze względu na pominięcie w jednym fragmencie analizy społeczności romskiej skupimy się na zestawieniu z 2001 r. Zestawienia z ostatnich kilku lat pozwolą wskazać na tendencję, co zostało przedstawione w dalszej części.

45 Sondaż CBOS: „Aktualne problemy i wydarzenia” (135), 3-6 sierpnia 2001 r., 964-osobo-wa reprezentatywna próba losowo-adresowa dorosłych mieszkańców Polski; opr. M. Strze-szewski.

��



ją zbyt nisko. Niezgodność wcześniejszych i późniejszych wyników badań świadczy o słabej znajomości tych zagadnień. Za najliczniejsze respondenci uznali mniejszości: niemiecką, żydowską, romską, a dalej, ukraińską i bia-łoruską. W porównaniu z wynikami podobnego badania, znacznie więcej osób zawyża liczbę Żydów i Romów mieszkających w Polsce. Autor raportu wysuwa wniosek: „Badani odczuwają niechęć głównie do tych narodowo-ści, których liczebność w Polsce zdecydowanie przeceniają (Romów oraz Żydów), a także do Ukraińców. Co najmniej jedna trzecia ankietowanych deklaruje niechęć do obywateli polskich pochodzenia romskiego, żydow-skiego i ukraińskiego”46.

W raporcie odnotowano, że jednolitość narodowa Polski powoduje, że opinie na temat mniejszości są kształtowane w większej mierze przez środki masowego przekazu, funkcjonujące stereotypy, konflikty z prze-szłości niż przez osobiste kontakty z przedstawicielami tych mniejszości. Stąd zawyżanie liczebności danej grupy może być spowodowane częstą obecnością informacji o niej w prasie czy telewizji. Pewną rolę, zdaniem autora, mogą też odgrywać stereotypy z okresu międzywojnia, kiedy mniej-szości stanowiły w Polsce znacznie większy odsetek niż obecnie. Zawy-żanie lub zaniżanie liczebności mniejszości zamieszkujących Polskę oraz niechęć wobec mniejszości, według analiz CBOS, są skorelowane z płcią, wykształceniem oraz miejscem zamieszkania. Osoby słabo wykształcone, starsze, mieszkające na wsi (zwłaszcza kobiety należące do tych grup) zde-cydowanie częściej niż respondenci o przeciwstawnych cechach nie mają sprecyzowanego zdania na temat wielkości liczbowych dotyczących grup mniejszościowych, zaś sympatia do obywateli polskich innej narodowości rośnie wraz z wykształceniem badanych. Respondenci mieszkający w mia-stach, zwłaszcza największych, częściej niż mieszkańcy mniejszych miast i wsi są pozytywnie nastawieni do mniejszości narodowych47.

Korelacja niechęci czy błędnych szacunków liczbowych z czynnikami demograficznymi potwierdza teorię Sławomira Łodzińskiego, że najbar-dziej skłonni do uprzedzeń, nietolerancji i stereotypów są ludzie wykonu-jący proste czynności (m.in. słabo wykształceni), którzy mają swój świat, obwarowany określonymi regułami, a jednocześnie nie mają wiedzy o „in-nych” i posługują się wobec tego pewnymi schematami (m.in. starsi i miesz-kańcy wsi)48.

46 Badanie CBOS: „Aktualne problemy i wydarzenia” (111), 4-10 sierpnia 1999 r., 1030-oso-bowa reprezentatywna próba losowo-adresowa dorosłej ludności Polski; opr. M. Wenzel.

47 Tamże. 48 S. Łodziński, Społeczeństwo »obronnej nietolerancji«?, Z problemów otwartości kulturowej

społeczeństwa polskiego, [w:] E. Nowicka (red. ) Swoi i obcy, Warszawa 1990.

�0



Przytoczone badania i ich analiza potwierdzają istnienie w społeczeń-stwie polskim niechęci do Romów jako grupy mniejszościowej – niechęci, której główną przyczyną jest stereotyp, a nie rzeczywista wiedza i znajo-mość specyfiki grupy, która mogłaby powodować ową niechęć. Sytuowanie Romów, społeczności około 20-tysięcznej, wśród najliczniejszych mniej-szości zamieszkujących Polskę, świadczy dobitnie o braku orientacji an-kietowanych w pewnych aspektach dotyczących opisywanej grupy, a więc dowodzi braku jakichkolwiek kontaktów z tą społecznością lub braku za-interesowania nią. Wynika to z faktu, że niewielkie, kilkurodzinne skupi-ska romskie znajdują się w bardzo wielu miejscowościach, tak w wielkich miastach, jak i małych miasteczkach oraz wioskach. Wobec powyższego wyrażanie swojej niechęci czy sympatii jest nieuprawnione.

Inną przyczyną niechęci wobec Romów jest w świetle badań CBOS sposób ich przedstawiania w mass mediach, zazwyczaj również obarczony stereotypem, poszukujący sensacji bardziej niż rzetelnego i obiektywnego opisu tej odmiennej pod względem kultury i stylu życia grupy.

Tadeusz Paleczny dokonał analizy 26 tekstów prasowych pochodzących z dwóch dzienników ogólnopolskich, „Rzeczpospolitej” i „Gazety Wybor-czej”, jakie ukazały się na temat Romów w 2000 r. 17 z nich miało cha-rakter krótkich notek informacyjnych, 6 to artykuły średniej długości, zaś do kategorii obszernych felietonów, reportaży czy wywiadów autor zaliczył tylko 3 teksty. Wnioski, jakie wysuwa Paleczny, zastrzegając jednak selek-tywność przeglądu publikacji, potwierdzają wpływ przekazu medialnego na utrwalanie stereotypu Roma. Krótkie notki rysują obraz Romów jako grupy prześladowanej, poniżanej, zdegradowanej społecznie albo też we-wnętrznie skłóconej i podzielonej. Jak pisze autor: „Nieliczne teksty in-formują o wydarzeniach kulturalnych czy obchodach rocznic. Romowie traktowani są jako zbiorowość egzotyczna, kłopotliwa, niesforna. Mniej-szość ta prezentowana bywa jako stwarzająca problemy nie tylko w Pol-sce, ale także w innych krajach Europy”49. Najobszerniejsze teksty Paleczny ocenia pozytywnie, jako oparte na dużej wiedzy o społeczności romskiej i wykraczające poza „komercyjne poszukiwanie sensacji i tematów przycią-gających uwagę czytelnika”50.

Niewątpliwie wpływ na stereotypy w postrzeganiu grupy romskiej, a w konsekwencji wyrażanie niechęci przez społeczeństwo polskie ma częstotliwość publikacji poświęconych Romom, nasilająca się w związku ze skandalem, wydarzeniem z udziałem Romów, gdy dochodzi do inter-49 T. Paleczny, Źródła potocznej wiedzy o Cyganach. Romowie w prasie polskiej – rok 2000,

„Dialog – Pheniben”, nr 4, s. 30. 50 Tamże, s. 28.

�0



wencji władz czy policji51. Bartosz w książce Nie bój się Cygana przytacza za „Rzeczpospolitą” badania przeprowadzone w 1991 r. przez Zakład Ba-dań Socjologicznych Instytutu Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego. Pokazują one perspektywę czasową, odwołując się do danych z 1974 r., kiedy to niechęć wobec Romów deklarowało 45% ankietowanych, zaś sympatię 16%. W 1991 r., odsetki wynosiły odpowiednio: 60% i 6%, a przyczynę takiego rozłożenia nastrojów upatrywano we wpływie wyda-rzeń mławskich, szeroko komentowanych w mediach52.

Zmniejszanie się niechęci do Romów wśród społeczeństwa polskiego, choć bardzo powolne, jest jednak zauważalne. Powoli malejąca antypatia do Romów jest przez analityków CBOS tłumaczona przełamywaniem tra-dycyjnych stereotypów, co wpisuje się w ogólną tendencję wzrostu sympa-tii dla zwyczajowo obdarzanych niechęcią mniejszości oraz powiększania się liczby obojętnych respondentów wobec zwykle darzonych sympatią narodowości. Tendencje te potwierdzają dane z kolejnych lat, choć trzeba zaznaczyć, iż następują tu pewne, niewielkie wahnięcia.

Mimo tych trendów, nadal większa część populacji naszego kraju da-rzy Romów niechęcią, i aby odwrócić tę niekorzystną proporcję potrzeba wzajemnej pracy zarówno mniejszości romskiej (pierwszy krok do zmia-ny miejsca społecznego to świadomy wysiłek), jak i większości polskiej, historycznie zobowiązanej tradycjami tolerancji do poznawania i uczenia się innej kultury, która także jest częścią polskiego dziedzictwa. Zwłasz-cza że w świetle wspomnianych już badań, przytaczanych przez Bartosza, a które dotyczyły również problematyki dystansu do mniejszości, badani niechęć Polaków do „obcych” motywowali poczuciem krzywdy doznanej od innych narodów (27%), posiadaniem przez mniejszości zbyt dużych wpływów i majątku (16%) oraz odmiennością religii i obyczajów (13%). Bartosz powyższe motywacje próbuje dopasować do mniejszości romskiej: „Gdyby w oparciu o te motywacje ocenić niechęć do Cyganów, okazałoby się, że ma ona podłoże zupełnie irracjonalne. Po pierwsze – ten naród (Cyganie) nigdy nie uczynił krzywdy żadnemu innemu narodowi. Można co najwyżej mówić o indywidualnych przypadkach krzywd uczynionych przez poszczególnych Cyganów. Następnie – o jakich to wpływach Cyga-nów można mówić w naszym kraju, gdzie stanowią oni znikomy procent ludności, w większości są biedni, a wielu pośród nich to analfabeci? A ma-jątek? Ten motyw bywa eksponowany bardzo często.

51 Tamże, s. 30. 52 A. Bartosz, Nie bój się …, dz. cyt., s. 48-49.

�2



Tabela 3. Stosunek Polaków do innych narodów. Wyniki badań sondażowych w 2003 r.

Narody

Jak by Pan(i) określił(a) swój stosunek do innych narodów?

sympatia obojętność niechęć trudno powiedzieć średnie*

w procentach

Amerykanie 58 26 12 05 +1,02

Włosi 54 29 10 07 +0,95

Francuzi 51 30 12 07 +0,82

Anglicy 51 28 15 06 0,82

Czesi 50 30 15 05 +0,75

Węgrzy 48 31 14 07 +0,72

Szwedzi 46 32 12 10 +0,76

Grecy 44 32 14 10 +0,72

Słowacy 42 32 17 09 +0,57

Austriacy 40 31 19 10 +0,51

Japończycy 39 27 21 13 +0,50

Litwini 38 29 24 09 +0,33

Niemcy 38 28 31 04 +0,16

Słoweńcy 34 34 18 14 +0,39

Estończycy 31 32 20 17 +0,29

Łotysze 29 30 23 18 +0,21

Chorwaci 29 30 26 15 +0,12

Bułgarzy 26 33 30 11 -0,01

Chińczycy 26 27 32 15 -0,12

Białorusini 26 30 36 08 -0,20

Wietnamczycy 24 26 35 15 -0,17

Rosjanie 24 29 43 04 -0,33

Żydzi 23 23 46 08 -0,61

Ukraińcy 22 24 48 06 -0,54

Serbowie 18 25 42 15 -0,47

Arabowie 16 19 54 11 -0,94

Rumuni 15 23 55 07 -0,82

Romowie (Cyganie) 15 20 60 05 -1,00

* średnie mierzone na skali od -3 (niechęć) do +3 (sympatia)

Źródło: Czy Polacy lubią inne narody?, Komunikat z badań CBOS: Centrum Badania Opinii Publicznej, Warszawa, styczeń 2003 r., www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_001_03.PDF (28.06.2006).

�2



Tabela 4. Stosunek Polaków do innych narodów. Wyniki badań sondażowych w 2005 r.

Narody

Jak by Pan(i) określił(a) swój stosunek do innych narodów?

sympatia obojętność niechęć trudno powiedzieć średnie*

w procentach

Włosi 50 33 11 06 +0,74

Czesi 49 32 14 05 +0,66

Hiszpanie 47 33 12 08 +0,68

Anglicy 46 32 17 06 +0,57

Amerykanie 45 32 20 04 +0,51

Francuzi 45 31 19 05 +0,48

Grecy 44 34 12 10 +0,62

Węgrzy 43 37 13 07 +0,59

Holendrzy 42 35 13 10 +0,60

Szwedzi 42 34 13 11 +0,59

Słowacy 41 35 16 08 +0,48

Irlandczycy 39 32 15 15 +0,55

Litwini 38 34 21 08 +0,34

Duńczycy 35 38 14 13 +0,45

Niemcy 33 30 34 03 -0,05

Finowie 32 36 16 16 +0,39

Japończycy 32 31 22 15 +0,25

Austriacy 31 39 21 09 +0,21

Słoweńcy 30 36 21 13 +0,23

Łotysze 29 34 23 14 +0,15

Ukraińcy 29 32 34 05 -0,11

Estończycy 26 35 21 18 +0,13

Bułgarzy 22 35 32 10 -0,19

Białorusini 21 33 37 08 -0,31

Chińczycy 20 30 37 13 -0,36

Żydzi 18 29 45 08 -0,67

Rosjanie 18 25 53 04 -0,72

Wietnamczycy 17 30 38 15 -0,42

Serbowie 15 30 40 16 -0,53

Romowie (Cyganie) 15 24 56 05 -1,01

Rumuni 14 24 54 08 -0,86

Arabowie 11 20 59 09 -1,20

* średnie mierzone na skali od -3 (maksymalna niechęć) do +3 (maksymalna sympatia)

Źródło: Stosunek do innych narodów, Komunikat z badań CBOS: Centrum Badania Opinii Publicznej, Warszawa, styczeń 2005 r., www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_001_05.PDF (28.06.2006).

��



Wykres 1. Stosunek Polaków do poszczególnych narodów. Wyniki badań son-dażowych w 2005 r.

Włosi

Hiszpanie

Czesi

Grecy

Holendrzy

Węgrzy

Szwedzi

Anglicy

Irlandczycy

Amerykanie

Francuzi

Słowacy

Duńczycy

Finowie

Litwini

Japończycy

Słoweńcy

Austriacy

Łotysze

Estończycy

0,74

0,68

0,66

0,62

0,60

0,59

0,59

0,57

0,55

0,51

0,48

0,48

0,45

0,39

0,34

0,25

0,23

0,21

0,15

0,13-0,05

-0,11

-0,19

-0,31

-0,36

-0,42

-0,53

-0,67

-0,72

-0,86

-1,01

-1,20

Niemcy

Ukraińcy

Bułgarzy

Białorusini

Chińczycy

Wietnamczycy

Serbowie

Żydzi

Rosjanie

Rumuni

Romowie (Cyganie)

Arabowie


��



Tabela 5. Zmiany sympatii Polaków do poszczególnych narodów. Wyniki badań sondażowych z lat 1993-2004

Narody

Wskazania respondentów według terminów badań

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004

w procentach

Amerykanie 62 58 63 59 64 61 54 50 58 56 45

Anglicy 47 41 51 51 55 50 45 44 51 49 46

Arabowie – – – – – – – – 16 13 11

Austriacy 41 37 48 49 47 43 40 37 40 36 31

Białorusini 19 17 18 21 22 19 18 26 26 22 21

Bułgarzy 19 16 23 23 23 20 20 25 26 24 22

Chińczycy – – – – – 21 19 22 26 22 20

Czesi 38 30 43 44 45 41 44 47 50 50 49

Duńczycy – – – – – – – – – – 35

Estończycy – – – – – – – 24 31 28 26

Finowie – – – – – – – – – – 32

Francuzi 61 51 67 62 60 58 53 55 51 48 45

Grecy – – – – – – – 43 44 45 44

Hiszpanie – – – – – – – – – – 47

Holendrzy – – – – – – – – – – 42

Irlandczycy – – – – – – – – – – 39

Japończycy – – 43 48 43 35 33 33 39 36 32

Litwini 24 22 35 36 36 29 30 36 38 36 38

Łotysze – – – – – – – 26 29 29 29

Niemcy 23 26 35 43 38 32 31 32 38 36 33

Romowie (Cyganie) – 06 10 12 10 10 13 17 15 16 15

Rosjanie 17 16 17 21 20 19 17 23 24 22 18

Rumuni 9 8 11 12 11 10 13 15 15 15 14

Serbowie 10 12 14 15 16 13 14 17 18 17 15

Słowacy 33 32 44 38 39 36 34 42 42 43 41

Słoweńcy – – – – – – – 32 34 34 30

Szwedzi 44 40 53 52 49 43 41 44 46 48 42

Ukraińcy 12 09 14 16 15 13 16 19 22 19 29

Węgrzy 47 41 56 48 47 44 44 47 48 45 43

Wietnamczycy – – – – – 20 21 23 24 19 17

Włosi 63 54 66 62 63 55 53 54 54 53 50

Żydzi 15 17 25 26 28 19 19 19 23 21 18


��



Tabela 6. Zmiany niechęci Polaków do poszczególnych narodów. Wyniki badań sondażowych z lat 1993-2004

Narody

Wskazania respondentów według terminów badań

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004

w procentach

Amerykanie 09 13 10 09 06 10 12 14 12 17 20

Anglicy 16 20 17 13 12 16 15 18 15 19 17

Arabowie – – – – – – – – 54 60 59

Austriacy 19 20 20 12 14 17 18 21 19 25 21

Białorusini 47 49 53 50 46 48 50 40 36 44 37

Bułgarzy 41 43 42 39 39 41 40 36 30 35 32

Chińczycy – – – – – 36 37 35 32 39 37

Czesi 28 32 25 22 19 22 18 15 15 18 14

Duńczycy – – – – – – – – – – 14

Estończycy – – – – – – – 26 20 26 21

Finowie – – – – – – – – – – 16

Francuzi 09 13 08 06 08 11 11 09 12 19 19

Grecy – – – – – – – 13 14 15 12

Hiszpanie – – – – – – – – – – 12

Holendrzy – – – – – – – – – – 13

Irlandczycy – – – – – – – – – – 15

Japończycy – – 21 16 18 23 24 22 21 25 22

Litwini 43 43 33 31 30 34 29 24 24 26 21

Łotysze – – – – – – – 27 23 29 23

Niemcy 53 45 38 31 30 39 39 36 31 38 34

Romowie (Cyganie) – 75 73 70 71 69 64 56 60 61 56

Rosjanie 56 59 59 57 53 55 57 47 43 49 53

Rumuni 66 68 68 70 66 66 63 56 55 58 54

Serbowie 55 51 57 49 44 50 48 42 42 45 40

Słowacy 27 27 22 21 22 26 21 15 17 20 16

Słoweńcy – – – – – – – 21 18 23 21

Szwedzi 14 17 14 12 12 17 14 14 12 17 13

Ukraińcy 65 66 63 60 60 59 58 49 48 51 34

Węgrzy 18 21 14 16 16 20 15 15 14 19 13

Wietnamczycy – – – – – 34 38 33 35 42 38

Włosi 06 12 08 7 8 11 11 8 10 12 11

Żydzi 51 47 45 41 41 48 49 47 46 47 45


��



Wystawność życia niewielkiej części Cyganów, efektowne wille-zam-czyska, bogate samochody, przy jednoczesnym braku stałego zatrudnie-nia i widocznej fizycznej pracy są przytaczane jako fakty mogące wywołać agresję. Nieważne, czy źródło bogactw jest »uczciwe«, i że bogaty jest mały odsetek Cyganów. Nieważne też, że ci bogaci, to garstka pośród bogatych nie-Cyganów. Cyganów bardziej widać. Odmienność religii w przypadku Cyganów nie wchodzi w rachubę, bo w olbrzymiej większości są wyznaw-cami religii otoczenia. Kłuje natomiast w oczy odmienność obyczaju. Su-mując, uprzedzenia wobec Cyganów wynikają w istocie nie z cech, które zgodnie z deklaracjami – powinny stanowić o stopniu awersji do obcych. Powodem jest jedynie odmienność kulturowa. Nienawidzi się Cyganów za cechy absolutnie dla otoczenia – w jakimkolwiek sensie – nieszkodliwe. Wrogość wobec »odmieńca« wynika z tego, że jest odmienny”53.

53 A. Bartosz, Nie bój się …, dz. cyt., s. 52.

��



��



P olityka wobec Romów w Europie

rozdział II

70


70


Polityka wobec Romów w Europie7�

�. Problematyka romska w polityce instytucji europejskich

�.�. Polityka Unii Europejskiej

Problematyka nierówności i dyskryminacji mniejszości narodowych i et-nicznych stanowi ważny obszar aktywności instytucji europejskich. Szcze-gólnie istotna jest polityka prowadzona w tej dziedzinie autonomicznie przez Unię Europejską oraz Radę Europy. Jej główne kierunki i instrumenty stanowią przedmiot współpracy horyzontalnej pomiędzy tymi instytucjami.

Do niedawna wiodącą instytucją Unii Europejskiej, zajmującą się prob-lematyką dyskryminacji i nierówności, było Europejskie Centrum Monito-rowania Rasizmu i Ksenofobii (European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia – EUMC) z siedzibą w Wiedniu. Instytucja ta prowadziła swoją działalność we współpracy z Krajowymi Punktami Kontaktowymi, które-go funkcję w naszym kraju pełniła Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Aktualnie zadania realizowane uprzednio przez EUMC pozostają w gestii nowo utworzonej Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej z siedzibą w Wiedniu (European Union Agency for Fundamental Rights – FRA) – or-ganu Unii Europejskiej, powołanego na podstawie Rozporządzenia Rady (WE) Nr 168/2007 z dnia 17 lutego 2007 r., będacej następcą prawnym Eu-ropejskiego Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii. Jej nadrzędnym celem jest zwalczanie rasizmu, ksenofobii i innych form nietolerancji.

Zgodnie z art. 2 wyżej wymienionego rozporządzenia, agencja zajmuje się „(…) dostarczaniem pomocy i wiedzy fachowej w zakresie praw podstawowych odpowiednim instytucjom, organom, biurom i agencjom Wspól-

Polityka wobec Romów w Europie

72


noty oraz jej państw członkowskich przy wdrażaniu przez nie prawa wspól-notowego; wsparcie to służy pełnemu poszanowaniu praw podstawowych przez te instytucje i organy przy podejmowaniu przez nie środków lub okre-ślaniu kierunków działań w dziedzinach należących do ich kompetencji”.

Aktywność Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej koncentruje się na kilku wiodących obszarach, do których należą: gromadzenie i anali-zowanie danych, współpraca z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego w celu zwiększania w społeczeństwie świadomości w zakresie praw pod-stawowych oraz dostarczanie instytucjom i państwom członkowskim Unii Europejskiej wiedzy eksperckiej w tej dziedzinie.

Do najważniejszych zadań realizowanych przez agencję należą:– gromadzenie, rejestracja, analiza i rozpowszechnianie istotnych, obiek-

tywnych, rzetelnych i porównywalnych informacji oraz danych, w tym wyni-ków badań i monitorowania przekazanych jej przez państwa członkowskie, instytucje Unii Europejskiej oraz organy, biura i agencje Wspólnoty i Unii Europejskiej, ośrodki badawcze, organy krajowe, organizacje pozarządowe, kraje trzecie i organizacje międzynarodowe, a w szczególności właściwe or-gany Rady Europy,

– opracowywanie metod i standardów poprawy porównywalności, obiek-tywności i rzetelności danych na szczeblu europejskim, we współpracy z ko-misją i państwami członkowskimi,

– prowadzenie badań naukowych i sondaży, wykonywanie opracowań przygotowawczych i badań wykonalności, uczestniczenie w nich lub za-chęcanie do ich prowadzenia,

– formułowanie i publikowanie, wniosków oraz opinii na tematy szcze-gółowe z przeznaczeniem dla instytucji Unii Europejskiej i państw człon-kowskich wdrażających prawo wspólnotowe,

– publikowanie rocznych sprawozdań na temat kwestii praw podstawo-wych i wskazywanie w nich przykładów wzorcowych działań,

– publikowanie sprawozdań tematycznych opartych na prowadzonych przez siebie analizach, badaniach i sondażach,

– publikowanie rocznych sprawozdań ze swojej działalności,– opracowywanie strategii komunikacyjnej oraz propagowanie dialogu

ze społeczeństwem obywatelskim w celu zwiększenia świadomości opinii publicznej w zakresie praw podstawowych oraz aktywnego rozpowszech-niania informacji o pracach agencji54.

54 Na podstawie art. 4 Rozporządzenia Rady (WE) Nr 168/2007 z dnia 17 lutego 2007 r. usta-nawiającego Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej.


Należy zwrócić uwagę, że obszarem działania Agencji Praw Pod- stawowych Unii Europejskiej jest 27 krajów członkowskich UE, przy czym jej działalność może być prowadzona, na określonych warunkach, również na obszarze państw kandydujących oraz państw, z którymi zostały zawarte stosowane umowy.

Rezultaty prac podejmowanych przez agencję, a wcześniej Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii, są wykorzystywane w for-mułowaniu i wdrażaniu polityk Unii Europejskiej zapobiegających zjawi-skom dyskryminacji i nierówności.

Badania i analizy prowadzone przez instytucje Unii Europejskiej dowo-dzą, że sytuacja Romów w aspekcie dyskryminacji i wykluczenia społeczne-go jest aktualnie najtrudniejsza wśród wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych zamieszkujących państwa członkowskie Unii Europejskiej.

Na początku 2007 r. Unia Europejska dysponowała szeregiem regulacji dotyczących społeczności romskiej. Wśród nich znajdowało się:

– 7 rezolucji Parlamentu Europejskiego55,– 3 rezolucje Rady Unii Europejskiej56,– 3 raporty o najwyższym znaczeniu57,– ponad 100 dokumentów Komisji Europejskiej oraz szereg Wspólnych

Memorandów w sprawie Integracji Społecznej i Narodowych Planów Dzia-łań uwzględniających problemy społeczności romskiej.

W Europie zwrócono baczniejszą uwagę na problemy społeczności romskiej w 1999 r., kiedy prezydencję w Unii Europejskiej objęła Finlan-dia. Wraz z powołaniem grupy roboczej ds. rozszerzenia Unii (zwanej

55 Resolution of the European Parliament on the Situation of Gypsies in the Community (1984); Resolution of the European Parliament on Education for Children whose Parents have no Fixed Abode (1984); Resolution of the European Parliament on Illiteracy and Edu-cation for Children whose Parents have no Fixed Abode (1989); Resolution of the European Parliament on Gypsies in Community (1994); Resolution of the European Parliament on Discrimination against Roma and Sinti (1995); Resolution on the Situation of Roma and Sinti in the European Union (2005); Resolution on the situation of Roma and Sinti women in the European Union (2006).

56 Resolution No. 89/C 153/02 of the European Union Council on School Provision for Gypsy and Traveller Children (1989); Resolution of the Council and the Ministers of Education Meeting within the Council on School Provisions for Children of Occupational Travellers (1989); Resolution of the Council and Representatives of Member States; Governments Meeting within the Council on the Response of Educational Systems to the Problems of Racism and Xenophobia (1995).

57 EU Support for Roma Communities (2002) DG Enlargement, Situation of Roma in an en-larged Europe (2004) DG Employment and Social Affairs; Review of the European Union PHARE assistance to Roma minorities (2004) DG Employment and Social Affairs; Thematic Comment No 3: »The Protection of Minorities in the EU« by the EU Network of Indepen-dent Experts in Fundamental Rights (2004); Equality and non-discrimination – Annual re-port 2005 (special section on »Improving the situation of Roma in the EU«) DG Employment and Social Affairs Key Voices 2005: Access to Justice, DG Employment and Social Affairs.

7�


grupą COCEN), określone zostały kluczowe zasady akcesji nowych krajów do Unii Europejskiej. Określały one m.in. konieczność przestrzegania praw człowieka w państwach kandydackich oraz poprawę sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych w krajach wstępujących do Unii, a zwłaszcza Ro-mów. Przyjęto, że cele te Unia Europejska będzie osiągać we współpracy z Radą Europy oraz Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Przejawem aktywności Unii Europejskiej na rzecz poprawy sytuacji spo-łeczności romskiej było powierzenie w 2005 r. Komisarzowi ds. Zatrudnie-nia i Spraw Społecznych funkcji komisarza odpowiedzialnego za proble-matykę romską.

W 2005 r. Unia Europejska zainaugurowała doroczne staże w Komi-sji Europejskiej dla 10-osobowej grupy członków społeczności romskiej. Ogłoszono konkurs na tworzenie Europejskiej Sieci Organizacji Romskich, w ramach którego na początku 2007 r. grant uzyskało Europejskie Forum Społeczności Romskich i Nomadycznych (European Roma and Travellers Forum).

Należy podkreślić, że Romowie są także reprezentowani w Parlamencie Europejskim. Od 2004 r. w ławach najwyższego organu Unii Europejskiej zasiada 2 członków tej społeczności, wyłonionych w wyborach na Wę-grzech. Z kolei liczbę europosłów silnie sprzyjających interesom społecz-ności romskiej szacuje się na ponad 4058.

Niewątpliwie, problematyka romska stała się w ostatnich latach bardziej widoczna na forum instytucji unijnych. Przejawem tego jest również szereg projektów dotyczących społeczności romskiej realizowanych w Unii Euro-pejskiej i współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego. Po-mimo tego, ocena rzeczywistego wpływu polityki unijnej na sytuację spo-łeczności romskiej w Europie nie wypada szczególnie korzystnie, a dalsze działania w tej mierze są bez wątpienia potrzebne.

�.2. Polityka Rady Europy

Aktywną rolę w zakresie rozwiązywania problemów mniejszości naro-dowych i etnicznych pełni również Rada Europy. Problematyka funkcjo-nowania społeczności romskiej mieści się w centrum uwagi Rady Europy, która w 1993 r. jako trzy wiodące priorytety swojej działalności określiła: 58 www.ergonetwork.org/euar.htm (25.02.2007).


ochronę mniejszości narodowych, walkę z rasizmem i nietolerancją oraz zapobieganie wykluczeniu społecznemu.

Najważniejszymi instytucjami Rady Europy, które zajmują się rozwiązy-waniem problemów społeczności romskiej, są:

1. Komitet Ekspertów ds. Romów, Cyganów i Nomadów (Experts Com-mittee on Roma, Gypsies and Travellers)59.

2. Koordynator ds. Problematyki Romów i Nomadów (Co-ordinator for Roma and Travellers Issues).

3. Europejskie Forum Społeczności Romskich i Nomadycznych (Euro- pean Roma and Travellers Forum).

Komitet Ekspertów ds. Romów, Cyganów i Nomadów został powoła-ny decyzją Komitetu Ministrów w 1995 r. w celu dostarczania państwom członkowskim Rady Europy wiedzy fachowej na temat problemów funk-cjonowania społeczności romskiej w Europie.

Aktualnie obowiązujący zakres działania komitetu został przygotowa-ny w odpowiedzi na zobowiązanie określone w Planie Działania, podjęte na III Szczycie Szefów Państw i Rządów Rady Europy odbywającym się w maju 2005 r. w Warszawie. Do głównych zadań komitetu należą: dora-dzanie Komitetowi Ministrów w sprawach dotyczących społeczności rom-skiej, promowanie problematyki romskiej wśród innych grup tematycznych funkcjonujących na forum Rady, opracowywanie raportów i analiz zgodnie z zaleceniami Komitetu Ministrów oraz koordynowanie – we współpracy z Koordynatorem ds. Problematyki Romów i Nomadów – działalności do-tyczącej społeczności romskiej.

Aktualnie Komitet Ekspertów ds. Romów, Cyganów i Nomadów liczy 14 stałych członków, przy czym w jego pracach biorą również udział de-legaci nominowani przez państwa członkowskie Rady Europy oraz sze-reg instytucji Rady Europy. Ponadto w zależności od tematyki posiedzeń do udziału w pracach komitetu zapraszani są również przedstawiciele or-ganizacji międzynarodowych, indywidualni eksperci i reprezentanci orga-nizacji romskich. Warto podkreślić, że statusem obserwatora prac komitetu dysponuje Komisja Europejska, jak również niedawno utworzone Europej-skie Forum Społeczności Romskich i Nomadycznych.

Od 1996 r., Komitet Ekspertów ds. Romów, Cyganów i Nomadów rea-lizuje „Program dotyczący Romów, Cyganów i Nomadów w Europie Środ-kowej i Wschodniej”, którym dwa lata później zostały objęte również po-zostałe państwa członkowskie Rady Europy. Celem programu jest wsparcie

59 Społeczność Romów, Cyganów i Nomadów będziemy określali w dalszej części mianem społeczności romskiej.

7�


państw członkowskich w stanowieniu dobrych relacji między społecznością romską (i inną mniejszościową) a społecznością większościową, wspieranie procesów integracji społeczności romskiej przy zachowaniu równości praw i poszanowaniu tożsamości kulturowej oraz udzielanie międzynarodowe-go poparcia dla działań na rzecz społeczności romskiej, podejmowanych w państwach członkowskich Rady Europy.

Drugą, ważną instytucją Rady Europy, działającą na rzecz społeczności romskiej, jest Koordynator ds. Problematyki Romów i Nomadów. Koordy-nator odpowiedzialny jest przed Radą Europy za:

– koordynację działań dotyczących Romów i Nomadów w ramach Rady Europy,

– współpracę z innymi międzynarodowymi organizacjami zajmującymi się problematyką romską (w szczególności z OBWE, prowadzącym punkt kontaktowy ds. Romów i Sinti oraz Komisją Europejską),

– nawiązywanie roboczych kontaktów ze stowarzyszeniami romskimi,– doradzanie Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy w sprawach do-

tyczących polityki i problemów społeczności romskiej. Najmłodszą spośród omawianych w tym miejscu instytucji Rady Europy

jest funkcjonujące od 2004 r. Europejskie Forum Społeczności Romskich i Nomadycznych. Siedzibą forum, określanego również mianem parlamen-tu Romów europejskich, jest Strasburg.

Europejskie Forum Społeczności Romskich i Nomadycznych aspiruje do miana reprezentacji europejskiej społeczności romskiej, której liczeb-ność szacowana jest na około 8-10 mln osób, a w niektórych krajach Euro-py Środkowej i Wschodniej stanowi ponad 5% ogółu mieszkańców60.

Idea powołania ciała reprezentującego społeczność romską na forum europejskim pojawiła się na początku lat 90. minionego wieku. Jednakże konkretna wizja forum została przedstawiona Zgromadzeniu Parlamentar-nemu w 2001 r. przez prezydent Finlandii – Tarję Halonen. W okresie ko-lejnych 3 lat toczyły się prace zmierzające do powołania forum, w których aktywnie uczestniczyli członkowie organizacji romskich oraz przedstawi-ciele instytucji Rady Europy. W rezultacie, w lipcu 2004 r. doszło do reje-stracji, w oparciu o prawo francuskie, stowarzyszenia o nazwie Europej-skie Forum Społeczności Romskich i Nomadycznych. W grudniu 2004 r., na mocy zawartej umowy partnerskiej, forum uzyskało szczególny status w relacjach z Komitetem Ministrów Rady Europy, który umożliwia forum korzystanie ze wsparcia finansowego i organizacyjnego oferowanego przez

60 Defending Roma Human Rights in Europe, www.coe.int/romatravellers (20.02.2007).

Polityka wobec Romów w Europie77

Radę Europy oraz stwarza łatwiejszy dostęp do organów rady zajmujących się problematyką romską.

Unikalność tej instytucji polega na stworzeniu wspólnej – dla wielu organizacji romskich działających w krajach członkowskich – płaszczyzny wyrażania przekonań i oczekiwań dotyczących polityki prowadzonej w Eu-ropie względem społeczności romskiej.

Członkami Europejskiego Forum Społeczności Romskich i Nomadycz-nych mogą zostać krajowe, parasolowe organizacje romskie, zrzeszające co najmniej 75% społeczności romskiej danego kraju oraz międzynarodo-we organizacje romskie.

Podstawową formą pracy forum są zebrania plenarne, w trakcie któ-rych dyskutowane są główne problemy dotyczące społeczności romskiej. W trakcie tych zebrań nakreślane są tematy, które stają się przedmiotem szczegółowych prac podejmowanych przez Komitet Wykonawczy Forum. Wiodącymi tematami prac forum są: ocena przestrzegania praw człowieka wobec społeczności romskiej, promowanie walki z rasizmem i dyskrymi-nacją, wspieranie integracji społeczności romskiej z narodami Europy oraz występowanie z projektami poprawy warunków życia Romów. Wszyst-kie działania podejmowane w ramach forum adresowane są zarówno do szczebla krajowego, jak i międzynarodowego. Oficjalnymi językami forum są – poza romani – również angielski i francuski61.

Poza tworzeniem instytucji wyspecjalizowanych w problematyce rom-skiej, przejawem aktywności Rady Europy na rzecz poprawy sytuacji spo-łeczności romskiej w Europie jest szereg działań podejmowanych przez instytucje Rady Europy.

Szacuje się, że od 1984 r. Rada Europy przyjęła ponad 500 dokumen-tów bezpośrednio bądź pośrednio dotyczących problematyki romskiej62. Do najważniejszych z nich należy:

– 7 rekomendacji i rezolucji Komitetu Ministrów Rady Europy63,

61 www.coe.int/romatravellers (20.02.2007). 62 www.ergonetwork.org/euar. htm (25.02.2007). 63 Recommendation (2006)10 of the Committee of Ministers to Member States on Better

Access to Health Care for Roma and Travellers in Europe, Recommendation (2005)4 of the Committee of Ministers to Member States on Improving the Housing Conditions of Roma and Travellers in Europe, Recommendation (2004)14 of the Committee of Ministers to Member States on the Movement and Encampment of Travellers in Europe, Recom-mendation (2001)17 of the Committee of Ministers to Member States on Improving the Economic and Employment Situation of Roma/Gypsies and Travellers in Europe, Recom-mendation (2000)4 of the Committee of Ministers to Member States on the Eduaction of Roma/Gypsies Children in Europe, Recommendation (1983)1 on Stateless Nomads and Nomads of Undermined Nationality, Resolution (1975)13 on the Social Situation of No-mads in Europe.

7�


– 5 rekomendacji i rezolucji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Eu-ropy64,

– rekomendacje i rezolucje Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy oraz Europejskiej Komisji do Walki z Rasizmem i Nietolerancją.

Jednym z najważniejszych dokumentów Rady Europy, określających pożądane kierunki działań na rzecz poprawy warunków funkcjonowania Romów na rynku pracy, jest Rekomendacja nr 17 Komitetu Ministrów Rady Europy z 27 listopada 2001 r. dotycząca poprawy sytuacji ekonomicznej i zatrudnienia Romów i Nomadów w Europie65. Rada Europy zauważa w niej, że duże grupy Romów i Nomadów w Europie cierpią z powodu długotrwałego bezrobocia i biedy, co może stanowić poważne zagrożenie dla spójności społecznej krajów członkowskich. Stwierdza się, że bez zasto-sowania instrumentów aktywnych, nowe możliwości dla Romów na rynku pracy w bliskiej przyszłości nie zostaną stworzone. W dokumencie wska-zano też, iż ekonomiczne problemy Romów nie zostaną przezwyciężone dopóki państwa członkowskie nie przyjmą zasady równości jako priorytetu w polityce dostępu do rynku pracy i prowadzenia działalności zarobkowej.

Wobec zróżnicowania geograficznego i społecznego Romów europej-skich, Rada uważa za najskuteczniejsze działania i inicjatywy o charakterze lokalnym. Formułując konkretne zalecenia, wyróżniono obszary, w któ-rych należy podjąć działania aktywne. Są to polityki zatrudnienia i dostępu do rynku pracy promujące przedsięwzięcia przynoszące dochód, instru-menty finansowe, programy edukacyjne i szkoleniowe oraz przedsięwzię-cia nakierowane na poprawę dostępu do informacji o rynku pracy, a także projekty badawcze i analityczne.

Rekomendacja nr 17 z 2001 r. zawiera również szereg zaleceń o charak-terze ogólnym. Mówią one w pierwszej kolejności, iż organizacje romskie powinny w pełni współuczestniczyć w procesie projektowania, wdrażania oraz monitorowania programów i polityk ukierunkowanych na poprawę sytuacji ekonomicznej Romów. Dla realizacji tego postulatu niezbędne jest, aby rządy państw członkowskich wspierały upodmiotowienie i wzmacnia-nie potencjału organizacji romskich.

64 Recommendation 1633 (2003) Forced Returns of Roma from the Former Federal Republic of Yugoslavia, Including Kosovo, to Serbia and Montenegro from Council of Europe Member States, Recommendation 1557 (2002) on the legal situation of Roma in Europe, Recom-mendation 1203 (1993) on Gypsies in Europe, Resolution (1975)13 on the Social Situation of Nomads on Europe, Recommendation 563 (1969) on the Situation of Gypsies and other Travellers in Europe.

65 Recommendation (2001)17 of the Committee of Ministers to Member States on Improving the Economic and Employment Situation of Roma/Gypsies and Travellers in Europe, 27 November 2001.


Z uwagi na potrzebę przeprowadzenia głębokich zmian i likwidacji czyn-ników niekorzystnie oddziałujących na społeczność romską, akcentowana jest konieczność podejmowania działań, których realizacja wykracza poza jedną kadencję parlamentów krajowych. Dlatego rządy powinny promować i respektować wieloletnie zobowiązania, niezależnie od zmian politycz-nych, polityki zatrudnienia i rozwoju ekonomicznego. Jednocześnie władze centralne, ale i lokalne czy regionalne powinny budować elastyczne struk-tury organizacyjne, posiadające klarowne strategie komunikowania, które gwarantują zachowanie ciągłości współpracy ze społecznościami romskimi.

Rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy nr 17 z 2001 r. sta-nowi również, że w zakresie polityki zatrudnienia i dostępu do rynku pracy rządy powinny promować w stosunku do Romów zasadę równych szans, w szczególności poprzez eliminację zjawiska dyskryminacji tej grupy w procesie świadczenia usług przez służby zatrudnienia. Zasada ta dotyczy również zapewnienia Romom równego dostępu do szkoleń zawodowych i ogólnych, organizowanych przez instytucje publiczne.

Władze publiczne powinny aktywnie korzystać z wielu instrumentów stymulujących podmioty gospodarcze do pożądanych zachowań. Chodzi tu mianowicie o wprowadzanie regulacji rynku pracy (np. współfinansowa-nia miejsc pracy gwarantujących zdobywanie umiejętności i doświadczenia przez Romów) czy też zachęt, np. w postaci instrumentów fiskalnych lub zachęt dla podmiotów świadczących usługi publiczne wspólnie z przedsię-biorstwami romskimi.

Szczególny nacisk powinien być położony na stworzenie kobietom romskim szansy wejścia na rynek pracy, w tym zapewnienia możliwości samozatrudnienia i podjęcia działalności gospodarczej, o ile będą tym za-interesowane.

W obszarze promowania przedsięwzięć przynoszących dochód postu-luje się, aby władze publiczne usuwały bariery na drodze do swobodnego tworzenia mikroprzedsiębiorstw, zwłaszcza rodzinnych, zdolnych zapew-nić rozwój społeczności romskich. Rządy powinny także tworzyć warun-ki prawne do powstawania przedsiębiorstw społecznych, które mogą być źródłem dochodów Romów oraz integracji tej społeczności i innych grup wykluczonych.

Ważnym postulatem zawartym w przywoływanej rekomendacji jest ko-nieczność powstawania podmiotów prowadzących badania i analizy lokal-nych potrzeb i zasobów, które mogą posłużyć rozwojowi nowych inicjatyw gospodarczych.

�0


Zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym nieodzowne jest wspie-ranie lokalnych systemów wymiany i handlu, instytucji mikrokredytowych oraz innych instrumentów finansowych. Władze lokalne, wspólnie z orga-nizacjami pozarządowymi, powinny być zachęcane do promowania trwa-łych sieci powiązań pomiędzy sektorem wytwórczym a przedsiębiorstwami prowadzonymi przez Romów. W rezolucji podkreśla się także potrzebę rozszerzenia dostępu romskich podmiotów handlowych do rynków zagra-nicznych poprzez współpracę z organizacjami działającymi na rzecz Spra-wiedliwego Handlu (fair trade).

�.�. Polityka innych organizacji międzynarodowych

Poza Unią Europejską i Radą Europy, sytuacja społeczności romskiej pozostaje w spektrum zainteresowania również innych ważnych organi-zacji międzynarodowych, tj. Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Banku Światowego. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie dysponuje uchwalo-nym Planem Działania na rzecz europejskiej społeczności Romów i Sinti, a w 1999 r. utworzyła w swoich strukturach stanowisko Doradcy ds. Romów.

Z kolei Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła w 2000 r. Ge-neralną Rekomendacje nr 27 w całości dedykowaną społeczności romskiej.

W 2003 r. 9 krajów Europy Środkowej i Wschodniej podpisało wolę rea-lizacji inicjatywy politycznej, której nadano nazwę Dekady Inkluzji Romów (Decade of Roma Inclusion). Ten wspierany przez Bank Światowy projekt rozpoczął się w 2005 r. i postrzegany jest jako jedno z bardziej obiecujących przedsięwzięć stymulujących poprawę sytuacji Romów w tej części Europy.

Polityka wobec Romów w Europie��

2. Przedsiębiorczość i praca w Krajowym Programie Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-200966

Realizując postanowienia konferencji w Durbanie rząd RP opracował i przyjął krajowy program działania mający stanowić realizację postulatów zawartych w pokonferencyjnych dokumentach ONZ. Zarówno w planie z Durbanu, jak i Krajowym Programie Przeciwdziałania Dyskryminacji Ra-sowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-2009 szczególną uwagę poświęca się kwestii zmiany położenia społeczności romskiej.

W części poświęconej zatrudnieniu i przedsiębiorczości Krajowy Pro-gram koncentruje się na następujących obszarach:

1. Stan prawny. 2. Realizacja postanowień Programu Działania. 3. Dostosowanie do prawa Unii Europejskiej.

2.�. Stan prawny

Prawo pracy

Konstytucja RP w artykule 65 zapewnia każdemu wolność wyboru i wy-konywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, a wyjątki w tym zakresie 66 Krajowy Program Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi

Nietolerancji 2004-2009, Warszawa 2004 – dokument znajduje się m.in. na stronie: http://www.bezuprzedzen.org/prawo/art.php?art=149 (28.06.2006).

�2


określać może tylko ustawa. W związku z przygotowaniem Polski do człon-kostwa w Unii Europejskiej, ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw67, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2002 r., wdrożyła do prawodawstwa polskiego normy zawarte w dyrektywach prawa wspólnotowego, także w zakresie równego traktowania w zatrudnieniu.

Dostosowywanie polskiego ustawodawstwa pracy w zakresie równego traktowania w zatrudnieniu następowało etapowo. Kodeks pracy, w wer-sji obowiązującej od 1 stycznia 2004 r., zakazuje jakiejkolwiek dyskrymi-nacji – bezpośredniej lub pośredniej – w zatrudnieniu, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy (artykuł 113 Kodeksu pracy)68. Na pracodawcę nałożony został obo-wiązek przeciwdziałania tego typu zjawiskom.

Kodeks pracy reguluje jednak wyłącznie stosunki typu pracowniczego. Nieuregulowana natomiast, na poziomie ochrony, co wynika z dyrektyw Unii Europejskiej, pozostaje kwestia warunków dostępu (w znaczeniu rów-nego traktowania, równego dostępu, eliminacji dyskryminujących kryteriów ograniczających) przy tzw. samozatrudnieniu, czyli prowadzeniu działalno-ści na własny rachunek (co jest równoznaczne z prowadzeniem działalności gospodarczej na podstawie ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. – Prawo dzia-łalności gospodarczej69 albo wykonywaniem tzw. wolnych zawodów, które zostały wyłączone spod regulacji tej ustawy i poddane szeregowi regulacji szczególnych, np. zawód adwokata i radcy prawnego, zawód rzecznika patentowego). Ważna jest również kwestia równego dostępu (w znacze-niu wykluczenia dyskryminujących kryteriów ograniczających) do ochrony społecznej, wraz z opieką socjalną i zdrowotną, do edukacji oraz do dóbr i usług oferowanych publicznie, włącznie z mieszkaniem. Można zatem powiedzieć, że deficyt regulacji dotyczy wszystkich zakresów obu dyrek-tyw70, które wykraczają poza stosunki zatrudnienia typu pracowniczego.

67 Dz.U. z 2001 r., Nr 128, poz. 1405. 68 Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn. zm. 69 Dz.U. z 1999 r., Nr 101, poz. 1178 z późn. zm. 70 Mowa o Dyrektywie Rady Unii Europejskiej 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r., usta-

nawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy oraz Dyrektywie Rady Unii Europejskiej 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r., wprowa-dzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe i etniczne – por. A. Paszko (wybór i opracowanie), Prawa człowieka. Wybór, t. I., Kraków 2005, s. odpowiednio: 64-105; 213-220.


Zatrudnienie

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy71 zawiera następujące przepisy o charakterze antydyskryminacyjnym:

– przyrzeczenia i zezwolenia na pracę cudzoziemców nie mogą być wydawane w oparciu o kryteria zawierające wymagania dyskryminujące kandydatów ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodo-wość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne ani ze względu na przynależność związkową,

– zakazana jest dyskryminacja osób, dla których agencja zatrudnienia poszukuje zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orien-tację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne oraz ze wzglę-du na przynależność związkową,

– pośrednictwo pracy opiera się na zasadzie równości oznaczającej obowiązek udzielania wszystkim poszukującym pracy pomocy w znalezie-niu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne lub przynależność związkową,

– informacje o wolnych miejscach zatrudnienia lub miejscach przygoto-wania zawodowego przekazywane przez pracodawców powiatowym urzę-dom pracy nie mogą zawierać wymagań dyskryminujących kandydatów ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie reli-gijne lub ze względu na przynależność związkową,

– prowadzone przez powiatowe urzędy pracy oraz centra informacji i planowania kariery zawodowej wojewódzkich urzędów pracy poradni-ctwo zawodowe, jest realizowane zgodnie z zasadami równości w korzy-staniu z jego usług, bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania po-lityczne i wyznanie religijne lub przynależność związkową,

– przy kierowaniu kandydatów na szkolenia obowiązuje zasada rów-ności w korzystaniu ze szkoleń bez względu na płeć, wiek, niepełnospraw-ność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, prze-konania polityczne i wyznanie religijne lub przynależność związkową.

Ustawa przewiduje karę pieniężną w wysokości nie niższej niż 3 tys. zł za naruszenie zakazu dyskryminacji z ww. określonych przyczyn72.

71 Dz.U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001 z późn. zm. 72 Art. 121 ust. 3, art. 123.

��


Na mocy Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia pośrednictwa pracy, poradnictwa za-wodowego, organizowania szkoleń bezrobotnych, tworzenia zaplecza me-todycznego dla potrzeb informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego oraz organizowania i finansowania klubów pracy73, powiatowy urząd pracy przyjmuje każde zgłoszenie pracodawcy o wolnym miejscu zatrudnienia i miejscu przygotowania zawodowego, pod warunkiem że nie zawiera ono wymagań dyskryminujących kandydatów ze względu na płeć, wiek, naro-dowość, wyznanie lub inne okoliczności.

Ubezpieczenia społeczne

Zgodnie z artykułem 67 Konstytucji RP „obywatel ma prawo do zabez-pieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na cho-robę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego”. Obywa-tel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania, ma prawo do zabezpieczenia społecznego. Zakres i formy za-bezpieczenia społecznego określa ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych74. Rasa lub pochodzenie narodowe nie stanowią w niej przesłanek, od których uzależnione jest objęcie zabez-pieczeniem społecznym.

W wypadku świadczeń rodzinnych, które są świadczeniami obligatoryj-nymi, wypłacanymi wszystkim, którzy spełnią warunki określone ustawo-wo, nie występują takie zjawiska, jak rasizm, dyskryminacja rasowa, kseno-fobia i związana z nimi nietolerancja. System ubezpieczenia społecznego jest powszechny – podlegają mu wszyscy ubezpieczeni w myśl prawa pol-skiego, zatrudnieni lub prowadzący działalność gospodarczą na obszarze państwa polskiego.

Objęcie ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, wypadkowym i cho-robowym (z tytułu którego uzyskiwane są świadczenia pieniężne na wy-padek choroby lub macierzyństwa) oraz przyznanie należnych świadczeń nie jest uzależnione od obywatelstwa, pochodzenia narodowego, rasy lub innych względów.

Pomoc społeczna

Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej75, prawo do świadczeń z pomocy społecznej, jeżeli umowy międzynarodowe

73 Dz.U. z 2000 r., Nr 12, poz. 146 z późn. zm. 74 Dz.U. z 1998 r., Nr 137, poz. 887 z późn. zm. 75 Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z późn. zm.


nie stanowią inaczej, przysługuje: (1) osobom posiadającym obywatelstwo polskie mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium RP; (2) cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium RP posiadającym zezwolenie na osiedlenie się, zgodę na po-byt tolerowany lub status uchodźcy nadany w RP; (3) obywatelom państw członkowskich UE lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego przebywa-jącym na terytorium RP, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt. Instytucje pomocy społecznej zobowiązane są do działań umożliwiających integra-cję ze społeczeństwem osób posiadających status uchodźcy. Na podstawie art. 20 pkt 1 ustawy, do zadań z zakresu administracji rządowej realizowa-nych przez powiat należy pomoc uchodźcom w zakresie indywidualnego programu integracji oraz opłacanie za te osoby składek na ubezpieczenie zdrowotne, a zgodnie z art. 22 pkt 5 ustawy, koordynowanie działań w za-kresie integracji ze społeczeństwem osób posiadających status uchodźcy należy do zadań wojewody. Ponadto art. 5 ustawy określa formy, zakres i tryb udzielania pomocy, mającej na celu wsparcie procesu jego integracji. Pomoc ta realizowana jest w ramach indywidualnego programu integracji, uzgodnionego pomiędzy kierownikiem powiatowego centrum pomocy ro-dzinie a uchodźcą. Szczegółowe zasady udzielania pomocy uchodźcom, wysokość świadczeń pieniężnych, formy i zakres pomocy, tryb postępowa-nia w tych sprawach oraz warunki wstrzymania pomocy lub jej odmowy określa Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 29 września 2005 r. w sprawie udzielania pomocy uchodźcom76.

Prawo do uczestnictwa w życiu publicznym

Prawodawstwo polskie gwarantuje warunki do uczestnictwa wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej w życiu publicznym, kulturalnym, spo-łecznym i gospodarczym. I tak, Konstytucja RP gwarantuje swobodę two-rzenia i funkcjonowania partii politycznych, zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji (art. 12 Konstytucji) oraz przyznaje prawo do bycia członkiem partii politycznej osobom, które są obywatelami RP i które ukończyły 18 lat. Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wybor-cza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Pol-skiej77 przewiduje preferencję dla przedstawicieli mniejszości narodowych i etnicznych. Zgodnie z ogólną zasadą przyjętą w ordynacji, w podziale

76 Dz.U. z 2005 r., Nr 201, poz. 1669. 77 Dz.U. z 2001 r., Nr 46, poz. 499 z późn. zm.

��


mandatów uwzględnia się wyłącznie okręgowe listy kandydatów tych ko-mitetów, które w skali kraju uzyskały co najmniej 5% ważnie oddanych głosów. Z tego warunku zwolnione są jedynie komitety utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości na-rodowych i etnicznych.

Zgodnie z art. 59, ustęp 1 Konstytucji, zapewnia się wolność zrzesza-nia się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawo-wym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Polskę umowy międzynarodo-we (art. 59, ustęp 4).

Konkretyzacja i rozwinięcie prawa pracowników do organizowania się nastąpiły w ustawie z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych78. Zgodnie z ustępem 1 art. 2 ustawy, prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy, bez względu na podstawę zawarcia sto-sunku pracy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są praco-dawcami. Zgodnie z ustawą, zasady uzyskiwania członkostwa w związku zawodowym oraz sprawowania funkcji związkowych, prawa i obowiązki członków określają statuty i uchwały statutowych organów związkowych. Sąd może odmówić rejestracji związku zawodowego, jeżeli statut jest nie-zgodny z przepisami ustawy.

W razie prowadzenia przez związek zawodowy działalności sprzecznej z ustawą o związkach zawodowych postępowanie jest wszczynane na wnio-sek właściwego prokuratora wojewódzkiego. Sąd rejestrowy w razie stwier-dzenia, że organ związku zawodowego prowadzi działalność sprzeczną z ustawą wyznacza termin 14 dni na dostosowanie działalności organu do obowiązującego prawa. W razie upływu terminu sąd rejestrowy może nałożyć na poszczególnych członków organu związkowego grzywnę lub wyznaczyć władzom związku termin przeprowadzenia nowych wyborów do organu związku, pod rygorem zawieszenia działalności organu. Jeżeli środki okażą się bezskuteczne, sąd rejestrowy, na wniosek ministra spra-wiedliwości, orzeka o skreśleniu związku zawodowego z rejestru związków zawodowych. Związek zawodowy skreślony prawomocnym orzeczeniem z rejestru związków zawodowych obowiązany jest niezwłocznie zaprzestać swej działalności.


Polityka wobec Romów w Europie�7

Ustawa o organizacjach pracodawców79 reguluje kwestie tworzenia or-ganizacji pracodawców oraz określa zasady ich działania. Zgodnie z nią pracodawcy mają prawo tworzyć związki według swego uznania oraz przy-stępować do tych organizacji pod warunkiem stosowania się do ich statu-tów. W przypadku stwierdzenia przez sąd rejestrowy niezgodności statutu z obowiązującym prawem (np. wprowadzenie przepisów dyskryminują-cych pracodawców, jeżeli chodzi o przystępowanie do organizacji, prawa i obowiązki członków), zwraca się do organizacji o ich usunięcie. Nieusu-nięcie postanowień niezgodnych z ustawą powoduje odmowę rejestracji organizacji. Jeżeli sąd stwierdzi, że organ prowadzi działalność sprzeczną z ustawą, wyznacza termin 14 dni na dostosowanie działalności do obo-wiązującego prawa. W razie upływu terminu, sąd rejestrowy może orzec grzywnę indywidualnie nakładaną na członków organu lub wyznaczyć władzom związku termin przeprowadzenia nowych wyborów do organu związku, pod rygorem zawieszenia działalności organu. Jeżeli środki okażą się bezskuteczne, również w tym przypadku sąd rejestrowy, na wniosek ministra sprawiedliwości, orzeka o skreśleniu z rejestru.

Polskie ustawodawstwo nie zawiera przepisu zakazującego wprost dyskryminacji w zakresie prawa zrzeszania się ze względu na płeć, oby-watelstwo czy inne kryteria. Analiza statutów największych organizacji związkowych, a także orzecznictwa sądów nie wykazały, aby w praktyce dyskryminacja taka miała miejsce. Do Państwowej Inspekcji Pracy nie wpły-wają skargi pracowników (cudzoziemców oraz osób należących do mniej-szości narodowych i etnicznych), dotyczące ograniczania ich praw w zakre-sie członkostwa w polskich związkach zawodowych. Nie stwierdzono też takich przypadków w toku działalności kontrolnej inspektorów pracy.

Zgodnie z art. 59, ustęp 2 Konstytucji RP, związki zawodowe oraz pra-codawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych oraz do zawierania układów zbioro-wych pracy i innych porozumień. Prawo to potwierdza art. 21 ustawy o związkach zawodowych oraz art. 17 ustawy o organizacjach pracodaw-ców. Szczegółową regulację dotyczącą układów zbiorowych zawiera Ko-deks pracy. Zgodnie z jego postanowieniami, układ zbiorowy zawiera się dla wszystkich pracowników zatrudnionych przez pracodawców objętych układem, chyba że strony układu postanowią inaczej. Nie byłoby jednak zgodne z Konstytucją i ustawodawstwem zwykłym wyłączenie z zakresu układu zbiorowego grupy pracowników z uwagi na kryterium narodowoś-ciowe, rasowe czy inne.


��


Gospodarka przestrzenna

Zgodnie z obowiązującym w Polsce systemem prawnym dotyczącym gospodarki przestrzennej, wyrażonym w ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym80, gminy mają obowiązek stworzyć opracowania planistyczne przedstawiające politykę przestrzenną gminy oraz lokalne zasady zagospodarowania przestrzennego, określające także przeznaczenie terenów na konkretne cele. System ten zapewnia sto-sowanie w dziedzinie planowania i zagospodarowania przestrzennego za-sady partycypacji społecznej. Możliwość ta jest ustawowo zagwarantowana w toku sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzenne-go. Wszystkie grupy mieszkańców, których obszaru zamieszkania dotyczy konkretyzacja zamierzeń polityki przestrzennej gminy, włączane są w pro-ces planowania przestrzennego już na etapie zbierania wniosków do planu, a później przy wyłożeniu do publicznego wglądu i dyskusji publicznej nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami. Dyskusje takie mogą zasadni-czo wpłynąć na ograniczenie potencjalnych konfliktów społecznych.

2.2. Realizacja postanowień Programu Działania

Istniejący w Polsce stan prawny w zakresie przeciwdziałania i zwalczania dyskryminacji z przyczyn rasowych i pochodzenia etnicznego w obszarze rynku pracy i zatrudnienia odpowiada postanowieniom Programu Działań, przyjętego przez Światową Konferencję Przeciwko Rasizmowi Dyskrymina-cji Rasowej, Ksenofobii i Pochodnym Formom Nietolerancji w Durbanie81. Wiąże się to również z faktem ratyfikowania przez Polskę licznych umów międzynarodowych, w szczególności wypracowanych w ramach ONZ, któ-rych postanowienia są w swym zakresie tożsame z założeniami wspomnia-nego Programu Działania, a także dostosowania prawa polskiego do wymo-gów Unii Europejskiej. Obowiązujące obecnie w Polsce standardy są także adekwatne do istniejących w omawianym zakresie potrzeb społecznych i wyczerpująco regulują kwestie zwalczania dyskryminacji na rynku pracy.

80 Dz.U. z 2003 r., Nr 80, poz. 717 z późn. zm. 81 Konferencja organizowana pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych odbyła się

w dniach 31 sierpnia-7 września 2001 r.


W kwestiach dotyczących migrantów Polska nie realizowała dotychczas kompleksowej polityki. Powołano natomiast Krajowy Punkt Kontaktowy ds. Integracji, funkcjonujący w ramach Grupy Krajowych Punktów Kontakto-wych ds. Integracji (National Contact Points on Integration), która powstała przy Komisji Europejskiej. Jej zadaniem jest stworzenie między państwami członkowskimi forum wymiany informacji i najlepszych praktyk na pozio-mie unijnym m.in. w celu znalezienia skutecznych rozwiązań kwestii in-tegracji imigrantów we wszystkich państwach członkowskich i przystępu-jących oraz w celu zapewnienia koordynacji krajowych polityk i inicjatyw z działaniami podejmowanymi na poziomie Unii Europejskiej. Rolę przed-stawiciela Polski w wymienionej grupie pełni ekspert z Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej.

Odpowiadając na wysuwany przez przedstawicieli społeczności rom-skiej postulat powołania ciała konsultacyjnego zajmującego się problemami społeczności romskiej, w dniu 30 września 2002 r. na posiedzeniu Zespołu ds. Mniejszości Narodowych podjęto uchwałę w sprawie utworzenia Pod- zespołu ds. Romskich. Działania Podzespołu wypełniają również zalecenie Deklaracji Programu Działania, przyjętego przez Konferencję w Durbanie, zachęcającego do opracowania mechanizmu konsultacji i wymiany do-świadczeń w celu pełnego włączenia Romów do życia publicznego kraju.

2.�. Dostosowanie do prawa Unii Europejskiej

Obowiązujące obecnie prawo i standardy w zakresie rynku pracy i ubez-pieczeń społecznych są zgodne z wymogami Unii Europejskiej w omawia-nym zakresie. W 2004 r. przeprowadzone zostały zmiany ustawy o związ-kach zawodowych oraz ustawy o organizacjach pracodawców, w celu dostosowania ich do postanowień Dyrektywy Rady 2000/43/WE w sprawie wdrożenia zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne. Projektuje się wprowadzenie zakazu dyskryminacji na tle rasowym i innym w toku przeprowadzania wyborów do organów organizacji pracodawców.

�0


�. Przeciwdziałanie bezrobociu i rozwój przedsiębiorczości w Rządowym programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce

Przejawem realizacji aktywnej polityki wobec Romów jest Rządowy program na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Środowisko romskie jest szczególnie zagrożone długotrwałym bezrobociem. Jego głównymi przyczynami są, obok słabego wykształcenia (często analfabetyzm oraz nie-dostateczna znajomość języka polskiego), brak kwalifikacji, bierność w po-szukiwaniu pracy oraz niechęć pracodawców do zatrudniania Romów.

W odniesieniu do sytuacji tej grupy etnicznej realizowane obecnie for-my przeciwdziałania bezrobociu są niewystarczające.

Celem programu w dziedzinie przeciwdziałania bezrobociu jest zmniej-szenie współczynnika bezrobocia. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy ma ono charakter długotrwały, obejmuje większość społeczności rom-skiej, dotyczy rodzin wielodzietnych, często mieszkających w tragicznych warunkach socjalnych, pozbawionych wykształcenia. Romowie jako grupa zagrożona długotrwałym bezrobociem powinni stać się – zdaniem auto-rów programu – przedmiotem specjalnego zainteresowania urzędów pracy. Szkolenia powinny być nakierowane na aktywizację Romów na rynku pra-cy: w pierwszej kolejności na samozatrudnienie, rozbudzenie motywacji do zdobywania, podnoszenia i zmieniania kwalifikacji zawodowych, in-spirowanie do czynnego poszukiwania pracy, wzmocnienie poczucia włas-nej wartości, rozbudzenie motywacji do zmiany kwalifikacji i podniesienia poziomu wiedzy ogólnej, przygotowanie do pracy w zawodzie poszukiwa-nym na rynku pracy.

Działania na rzecz przeciwdziałania bezrobociu – zgodnie z zapisami programu – powinny być prowadzone przez powiatowe urzędy pracy z te-renów objętych programem.


Poszczególne zadania to:– segmentacja bezrobotnych Romów pod kątem zaplanowania form

pomocy,– organizowanie miejsc pracy subsydiowanej,– szkolenia podnoszące i zmieniające kwalifikacje zawodowe,– organizowanie poradnictwa zawodowego. W programie zwraca się uwagę, że ustawowym instrumentem stosowa-

nym do łagodzenia skutków bezrobocia wśród grup społecznych szczegól-nie narażonych na to niekorzystne zjawisko (w tym także Romów) są pro-gramy specjalne82.

Choć realizację Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczno-ści romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 rozpoczęto teoretycznie w marcu 2001 r., to wobec kryzysu finansowego państwa, podjęto wówczas bardzo ograniczone działania tylko w jednym z obszarów programu, jakim była edukacja.

Również w latach następnych to właśnie edukacja stanowiła priorytet w realizacji obydwu programów, wobec czego środki przekazywane na ak-tywizację zawodową Romów oraz wspieranie ich inicjatyw gospodarczych pozostawały na stosunkowo niskim poziomie.

Zasadniczy ciężar realizacji zadań zapisanych w programach spoczywał i nadal spoczywa na gminach. Starały się one, niestety, bez większego po-wodzenia realizować różne projekty mające na celu aktywizację zawodo-wą Romów. Służyły temu z jednej strony prace interwencyjne (np. w gmi-nie Czarny Dunajec), z drugiej zaś kursy i szkolenia mające ułatwić Romom poruszanie się na rynku pracy (gmina miejska Tarnów, gmina Szaflary). W 2002 r. na realizację wyżej wymienionych zadań wydatkowano z bud- żetu państwa kwotę: 24,6 tys. zł. Skorzystało z nich w sumie 71 osób.

Podobne działania podjęto również w 2003 r. W gminie miejskiej Tar-nów realizowane było zadanie „Kursy, szkolenia przekwalifikowania”. Ope-ratorem projektu był tamtejszy Powiatowy Urząd Pracy. Szkoleniem objęto w sumie 69 osób, które w większości uzyskały uprawnienia do kierowania samochodami osobowymi. Jedna osoba uzyskała uprawnienia do kierowa-nia pojazdami ciężarowymi, inna natomiast do fakturowania. Dodatkowo, ze środków funduszu pracy, 2 osoby skierowane zostały na kurs pilarza i operatora wózka widłowego.

W wyniku ustaleń pomiędzy Powiatowym Urzędem Pracy w Tarnowie a pracodawcami utworzono 10 miejsc pracy w miejscowej hucie szkła. 82 W tym przypadku odwoływano się do nieaktualnej już ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r.

o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu [Dz.U. z 2001 r., Nr 6, poz. 56 (tekst jedno-lity) z późn. zm.].

�2


Romowie jednak nie skorzystali z tej oferty zatrudnienia. Ich liderzy powo-ływali się przy tym na brak gwarancji ze strony pracodawcy co do dalszego zatrudnienia po okresie refundacji ich płac. Wysunęli natomiast propozycję utworzenia dwóch firm romskich. Będzie o nich mowa w dalszej części.

W gminie Nowy Targ objęto szkoleniem na prawo jazdy 1 osobę oraz przeznaczono środki na modernizację starej czynnej kuźni, która została wyremontowana przez obecnego właściciela – Roma, co umożliwiło mu kontynuowanie działalności usługowej i wytwórczej.

W gminie Szaflary zorganizowano kurs kucharstwa dla 13 osób, a 2 osoby uczestniczyły w kursie na prawo jazdy.

Łącznie na powyższe zadania wydatkowano z budżetu państwa w 2003 r. kwotę 63 tys. zł.

Podsumowując realizację Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 Pełnomocnik Wojewody Małopolskiego ds. Mniejszości Narodowych napi-sał: „Za ważny efekt programu należy uznać skutki działań aktywizujących Romów na rynku pracy. Po pierwsze da się zauważyć zwiększone zainte-resowanie Romów uczestnictwem w kursach wzbogacających kwalifikacje zawodowe lub dających jakiekolwiek kwalifikacje zawodowe. Początkowo zainteresowanie tą ofertą było niewielkie. Po drugie wójtowie gmin uczest-niczących w programie sygnalizują, że zmienia się powoli stosunek Romów do pracy. Zaczyna być ona postrzegana jako istotna wartość. Ilustracją tego faktu może być coraz większa liczba Romów zgłaszających się do prac in-terwencyjnych oraz utrzymujących te prace (wcześniej często zdarzały się przypadki porzucania pracy)”83.

Tak lakoniczne podsumowanie dwóch lat intensywnych prac musi dzi-wić. Podobnie jak zastanawiające jest stosunkowo duże zainteresowanie Romów uzyskaniem prawa jazdy kategorii B oraz nikłe zainteresowanie innymi proponowanymi im kursami zawodowymi, a także ofertami pracy. Równie ciekawe wydają się wyniki analizy skuteczności kursów zrealizowa-nych w gminie Szaflary.

Po szczegółowym przeanalizowaniu ww. zagadnień dochodzimy do na-stępujących wniosków:

1. Romowie stereotypowo postrzegają swoje funkcjonowanie na rynku pracy oraz podejmowanie samodzielnej działalności gospodarczej. Za naj-

83 Aneks nr 5 Rządowego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce – Sprawozdanie Pełnomocnika Wojewody Małopolskiego ds. Mniejszości Narodowych z realizacji w latach 2001-2002 Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w wojewódz-twie małopolskim na lata 2001-2003.


bardziej przyjazny dla siebie uznają handel obwoźny i funkcjonowanie w szarej strefie. Stąd tak duże zainteresowanie kursami na prawo jazdy.

2. Osoby zdobywające w ramach szkoleń organizowanych przez urzę-dy pracy inne uprawnienia niż prawo jazdy kategorii B, to Romowie, któ-rzy mieli już przyrzeczoną pracę pod warunkiem zdobycia odpowiednich uprawnień. Program pomógł im więc w realizacji ważnych życiowo celów. Z drugiej jednak strony należy zauważyć, iż ci konkretni Romowie należą do grupy stosunkowo głęboko zasymilowanej.

3. Nikłe zainteresowanie pracami interwencyjnymi oraz podjęciem za-trudnienia w ramach subsydiowanych miejsc pracy wiąże się z tradycyjnym, stereotypowym podejściem do pracy nie-Romów, pracy żmudnej, nisko-płatnej, powtarzalnej, często „nieczystej”, a w dodatku pozbawiającej moż-liwości korzystania z zasiłków pomocy społecznej.

4. Kursy zrealizowane w gminie Szaflary zorganizowane zostały przez tamtejszy Ośrodek Pomocy Społecznej, a więc administrację, która nie spe-cjalizuje się w tego typu działalności. Z definicji zostały one skierowane do kobiet (były to kursy gastronomiczne). Celem kursów było podniesienie ich umiejętności tak, by mogły znaleźć stałe lub sezonowe zatrudnienie w gastronomii – przy obsłudze turystów przybywających na Podhale. Nie-stety, żadna z kobiet romskich, które ukończyły ww. kurs, nie podjęły pracy. Organizatorzy kursów nie wzięli bowiem pod uwagę tradycyjnej roli ko-biety romskiej w społeczności Bergitka Roma, która wyklucza długotrwałe opuszczanie domu i przebywanie w towarzystwie mężczyzn nie-Romów.

Po zakończeniu programu pilotażowego, mimo stosunkowo niezado-walających efektów realizacji jego części poświęconej funkcjonowaniu Romów na rynku pracy i rozwijaniu ich przedsiębiorczości, w 2004 r. – w ramach Rządowego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce – kontynuowano dotychczasowe działania.

Prace interwencyjne zorganizował tym razem Urząd Miasta Wadowice – otrzymując na ten cel dofinansowanie z budżetu państwa w wysokości 18 tys. zł. Dzięki tym środkom zatrudnienie przy pracach porządkowych84 znalazło 7 Romów. Grupa ta, przede wszystkim ze względu na postawę jej liderów oraz prowadzoną od kilku lat konsekwentną (przyjazną Ro-mom) politykę władz miasta, ma nieco inny stosunek do pracy niż w in-nych częściach województwa małopolskiego, dzięki czemu Romowie ci nie porzucają pracy.

84 Romowie mieszkający w Wadowicach należą do grupy Bergitka Roma, w której system zakazów związanych z „rzeczami i zajęciami nieczystymi” nie jest aż tak szeroki, jak wśród Romów Nizinnych. Nie ma więc przeszkód w zatrudnianiu ich przy tego typu pracach.

��


Kwotą 70 tys. zł z budżetu państwa wsparto ponadto, realizowany od 2003 r. przez Centrum Edukacji Kulturowej i Ekologicznej (CEKiE) – Fun-dację Miasta Krakowa, specjalny program zatrudnienia Romów. W 2003 r. program ten realizowany był wyłącznie ze środków Grodzkiego Urzędu Pracy w Krakowie, który refundował minimalne płace zatrudnionych w jego ramach 15 Romów. Dzięki Rządowemu programowi na rzecz społeczności romskiej w Polsce dofinansować miano zakup narzędzi pracy oraz zorgani-zowanie nowych miejsc pracy.

Projekt CEKiE zakładał zatrudnienie grupy Romów przy pracach biuro-wych oraz robotach związanych z rewitalizacją obiektów poprzemysłowych dawnego kamieniołomu Liban w Krakowie Podgórzu, a także przy tworzeniu i obsłudze na tym terenie edukacyjnych ścieżek ekologicznych oraz upamięt-nianiu terenu byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Krakowie Płaszowie. W dalszej kolejności planowano rozszerzyć działalność budując bazę tury-styczną (pole campingowe) oraz zakład przetwarzający zużyty sprzęt gospo-darstwa domowego, a także produkujący ekologiczne opakowania. Innym obszarem działalności fundacji miały być roboty remontowo-budowlane.

Przydział Romów do poszczególnych prac oparty został na kryte-rium ich wykształcenia oraz umiejętności faktycznych. Założeniem było, że zatrudnieni przez CEKiE długotrwale bezrobotni Romowie uzyskają dzięki pracy w fundacji nowe kompetencje oraz doświadczenie, a także od- zyskają wiarę w siebie, co pozwoli im później lepiej funkcjonować na rynku pracy, a w części przypadków będzie stanowiło podstawę do rozpoczęcia starań mających na celu podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej.

Wszystkie działania władze fundacji konsultowały z funkcjonującymi na terenie Krakowa organizacjami romskimi.

Pierwszy rok funkcjonowania specjalnego programu zatrudnienia rodził nadzieję na powodzenie projektu. Niestety, stało się inaczej. Pod koniec 2004 r. CEKiE zrezygnowało z jego kontynuacji w latach następnych. Przy-czyny takiego stanu rzeczy były następujące:

– fundacja mimowolnie uwikłana została w konflikt pomiędzy stowa-rzyszeniami romskimi, które konkurowały w kwestii zatrudniania przez nią swoich członków,

– fundacja została poddana olbrzymiej presji ze strony największego ze stowarzyszeń, które domagało się przeznaczenia uzyskanej z Rządowe-go programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce kwoty na dodatkowe wypłaty dla pracujących w niej Romów, a nie na zakup narzędzi pracy i inwestycje; żądaniom tym (także pod wpływem administracji rządowej odpowiedzialnej za realizację programu) uległa,


– fundacja nie potrafiła poradzić sobie z eskalacją roszczeń ze strony Romów oraz z unikaniem przez część z nich pracy (permanentne zwolnie-nia lekarskie, nieusprawiedliwione nieobecności, itp.).

Zupełnie innego typu projekty zainicjowano w 2003 r. w Tarnowie. Mia-ły one na celu powołanie do życia dwóch firm romskich. Inicjatorami tych projektów były dwa funkcjonujące w tym mieście romskie stowarzyszenia.

Najstarsze w Polsce stowarzyszenie romskie działające pod nazwą: Centrum Kultury Romów w Polsce z siedzibą w Tarnowie (CKR) opraco-wało i zgłosiło do programu pilotażowego projekt utworzenia restauracji romskiej na bazie lokalu zajmowanego przez tę organizację. Ten należący do miasta i będący od lat 60. XX wieku w użytkowaniu CKR lokal został w latach wcześniejszych, także w ramach programu pilotażowego, od- dłużony i częściowo wyremontowany z przeznaczeniem na działalność kul-turalną oraz centrum poradnictwa obywatelskiego. Działalności tego typu jednak w nim nie podjęto. Kolejna propozycja związana z lokalem – za-kładająca utworzenie romskiej firmy dającej zatrudnienie kilku, a w dalszej perspektywie kilkunastu Romom – zyskała akceptację osób odpowiadają-cych za realizację programu. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Admini-stracji zdecydowało się przeznaczyć na ten cel kwotę 24 tys. zł.

Ostatecznie projektu nie udało się zrealizować. Przyczyn porażki było kilka:

– niezwykle skomplikowany był system uruchamiania i rozliczania przy-znanej kwoty – środki MSWiA przekazało wojewodzie małopolskiemu, który w drodze decyzji przekazał je Gminie Miasta Tarnowa (występowała jako wnioskodawca w imieniu CKR); z kolei Urząd Miasta Tarnowa nie mógł znaleźć podstawy prawnej na przekazanie tych środków stowarzyszeniu,

– działalność gospodarczą miało prowadzić stowarzyszenie; tymczasem nie posiadało ono odpowiednich zapisów w swoim statucie ani środków pozwalających dokonać odpowiednich zmian,

– wśród tarnowskich Romów rozgorzał konflikt dotyczący zasady roz-działu środków pomiędzy dwa funkcjonujące tam stowarzyszenia.

Ostatecznie, po licznych konsultacjach na linii Urząd Miasta Tarnowa – Małopolski Urząd Wojewódzki w Krakowie – Ministerstwo Spraw We-wnętrznych i Administracji – Ministerstwo Finansów, w grudniu 2003 r. zdecydowano, iż Urząd Miasta Tarnowa przekaże Centrum Kultury Ro-mów 24 tys. zł z programu pilotażowego na zakup niezbędnego wypo-sażenia restauracji. CKR oświadczyło jednak, iż rezygnuje z tych środków, gdyż nie jest w stanie w ciągu kilku dni, jakie zostały do zakończenia roku, zakupić odpowiedniego sprzętu, a tym bardziej rozliczyć dotację. Wobec

��


powyższego władze miasta Tarnowa zadecydowały o zwrocie całej kwoty do budżetu państwa.

W 2004 r. stowarzyszenie nie złożyło już ponownego wniosku o utwo-rzenie restauracji romskiej. Jego liderzy podjęli jednak rozmowy, które za-owocowały podjęciem w 2005 r. przygotowań do uruchomienia w siedzi-bie stowarzyszenia etnicznego lokalu gastronomicznego w oparciu o środki prywatne i fundusze strukturalne. Jeden z liderów romskich pozyskał in-westora (Roma), który w porozumieniu ze stowarzyszeniem doprowadził do otwarcia restauracji.

Drugim przedsięwzięciem, którego realizacja rozpoczęła się w 2003 r. w Tarnowie, był projekt Stowarzyszenia Społeczności Romskiej „Familia”. Zakładał on powołanie romskiej firmy remontowo-budowlanej. Na ten cel z rezerwy celowej budżetu państwa wyasygnowano kwotę 26 tys. zł.

Podobnie jak w przypadku projektu CKR również ten nie został zreali-zowany z tych samych, co opisane powyżej, przyczyn. Jednak stowarzysze-nie to postanowiło nie rezygnować z przyznanej mu kwoty i zakupiło sprzęt niezbędny do utworzenia firmy.

W 2004 r. projekt ten zyskał w ramach Rządowego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce dofinansowanie w wysokości 35 tys. zł, co pozwoliło stowarzyszeniu na zmianę statutu oraz zarejestrowanie dzia-łalności gospodarczej, a także zakup samochodu dostawczego oraz zatrud-nienie księgowej. Stałe zatrudnienie w firmie znalazło 5 Romów, a czasowe – kolejnych 11.

Pierwszym zleceniem, jakie zrealizowała romska firma remontowo- -budowlana był remont mieszkań zajmowanych przez Romów. Na ten cel z programu rządowego wyasygnowano dodatkowo kwotę 75 tys. zł. Kwota ta została przeznaczona na zakup niezbędnych materiałów i urządzeń oraz niewielki zysk romskiej firmy.

W 2005 r. romska firma remontowo-budowlana w Tarnowie kontynu-owała swoją działalność. Przestała się jednak rozwijać. W ramach Rządo-wego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce uzyskała dotację w wysokości 15 tys. zł na doposażenie w sprzęt oraz 20 tys. zł na kontynua-cję remontów mieszkań romskich. Są to więc środki znacznie niższe niż te, jakie wyasygnowano z budżetu państwa w 2004 r. Poza tym pozyskiwanie zleceń na wolnym rynku okazało się trudniejsze, niż początkowo zakła-dano. Stowarzyszenie jednak nie rezygnuje i próbuje ugruntować swoją pozycję na rynku.

Powodzenie przedsięwzięcia Stowarzyszenia Społeczności Romskiej „Familia” w Tarnowie możliwe było dzięki kilku istotnym czynnikom:

Polityka wobec Romów w Europie�7

– wielkości nakładów z budżetu państwa na utworzenie i wyposażenie firmy,

– zleceniu firmie wykonania prac remontowo-budowlanych z pominię-ciem procedur wynikających z Ustawy prawo zamówień publicznych,

– determinacji lidera SSR „Familia”,– umiejętnościom zatrudnionych w firmie Romów.

��



R omowie na rynku pracy– analiza przypadków

rozdział III

�00


Romowie na rynku pracy...�0�

�. Działania krajowych władz publicznych na rzecz poprawy sytuacji Romów na rynku pracy

�.�. Rola władz krajowych i lokalnych

Sytuacja mniejszości narodowych i etnicznych na rynkach pracy krajów rozwiniętych jest z reguły trudniejsza niż nacji stanowiących w danym kraju większość. W tym kontekście zaskakujący jest fakt, iż w sprzyjających wa-runkach, przy zniesieniu przeszkód prawnych, liczba przedsiębiorstw pro-wadzonych przez członków mniejszości narodowych i etnicznych często jest wyższa od średniej liczby przedsiębiorstw działających w danym kraju lub regionie85. Istnieją dwie konkurencyjne teorie starające się wytłuma-czyć to zjawisko. Pierwsza z nich zakłada, że źródłem przedsiębiorczości członków mniejszości narodowych i etnicznych są różnego rodzaju trud-ności, jakie napotykają te grupy w uzyskaniu godziwej pracy etatowej i sa-tysfakcjonujących zarobków. Taka sytuacja sprawia, że jedynym sposobem poprawy sytuacji materialnej członków mniejszości narodowych i etnicz-nych staje się podejmowanie własnej działalności gospodarczej86.

Z kolei według drugiej teorii, czynnikiem rozwoju przedsiębiorczości mniejszości narodowych jest upatrywanie w prowadzeniu własnej dzia-łalności gospodarczej szansy na szybszą poprawę statusu materialnego i społecznego, niż mogłoby to nastąpić w następstwie zatrudnienia u in-

85 Entrepreneurship and Local Economic Development - Programme and Policy Recommenda-tions, OECD, Paris 2003, s. 111.

86 A. Low, Female Ethnic Minorities in International Trade, [w:] Asian-Born Women Entrepre-neurs In Sydney

�02


nego pracodawcy. Istotny wpływ na postawę przedsiębiorczą członków mniejszości narodowych wywierają również znacznie ściślejsze i bogatsze relacje (w tym więzy rodzinne), jakie istnieją w obrębie tych społeczno-ści niż ma to miejsce w przypadku członków społeczeństw stanowiących w danym kraju większość87. Więzy te stanowią oparcie dla dynamicznego rozwoju działalności gospodarczej. Ważne są bowiem nieformalne i nie-konwencjonalne, ale bardzo skuteczne kanały wymiany informacji i dystry-bucji produktów. Często też profil prowadzonej działalności nakierowany jest na innych członków tych grup, a w konsekwencji możliwe jest uzyska-nie przewagi w zakresie znajomości potrzeb i specyfiki rynku.

Badania empiryczne potwierdzają prawidłowość obydwu wyżej zary-sowanych teorii88. Przewaga jednej bądź drugiej często zależy od specyfiki określonej mniejszości narodowej i kraju, który ta mniejszość zamieszku-je. W przypadku społeczności romskiej ważnym argumentem skłaniającym do podejmowania samodzielnej działalności gospodarczej są zasady kodek-su romanipen, z którego wywodzą się preferencje pracy na własny rachunek.

Polityka świadczenia pomocy grupom mniejszościowym na rynku pracy prowadzona jest przez ogromną większość współczesnych państw demo-kratycznych. Państwa te tworzą wyspecjalizowane programy i fundusze na-kierowane na wsparcie członków określonych grup mniejszościowych oraz prowadzonych przez nich przedsiębiorstw. Beneficjentami tych instytucji są najczęściej: kobiety, mniejszości etniczne, młodzież i przedsiębiorstwa społeczne. Jak stwierdza w swoim raporcie OECD, aktywność członków społeczności mniejszościowych na rynku pracy znacząco wzrasta, je-śli w rozwiązywanie ich problemów aktywnie włączają się władze lokal-ne89. Należy podkreślić, że władze lokalne są szczególnie predestynowane do aktywności na rzecz wspierania przedsiębiorczości członków mniejszo-ści, w tym Romów.

Kluczowym czynnikiem, który przemawia za takim właśnie usytuo-waniem działań na rzecz mniejszości narodowych jest znajomość lokal-nych realiów społeczno-ekonomicznych. Podejmowanie działań na rzecz mniejszości przez instytucje centralne często jest nieskuteczne lub wręcz niemożliwe zarówno z uwagi na terytorialne rozproszenie skupisk tych społeczności, jak i zróżnicowanie problemów trapiących poszczególne gru-py, w tym ich zamożności. Obok zamkniętych enklaw, w których podsta-wowym problemem jest brak środków do życia, istnieją również skupiska

87 D. Deakins, M. Ishaq, D. Smallbone, G. Whittam, J. Wyper, Minority Ethnic Enterprise in Scotland, Scottish Executive Social Research, Edinburgh 2005, s. 72.

88 Entrepreneurship and Local Economic …, dz. cyt., s. 111. 89 Tamże, s. 112.


społeczności bardziej otwartych, które borykają się raczej z problemami związanymi z odmiennością kulturową i związaną z tym dyskryminacją.

Dlatego też tworzenie odpowiednio wyspecjalizowanych programów wsparcia, dostosowanych do lokalnych warunków, winno stanowić dome-nę administracji terytorialnej. Istotne jest, aby programy tego rodzaju miały charakter innowacyjny i mogły być szeroko upowszechniane, przy zacho-waniu możliwości ich adaptacji do specyficznych lokalnych warunków. Z tej perspektywy klarowna rysuje się wizja roli, jaką w odniesieniu do roz-wiązywania problemów mniejszości romskiej na rynku pracy winny pełnić władze centralne, a mianowicie – formułowanie polityk nakierowanych na zwalczanie dyskryminacji oraz usuwanie barier o charakterze prawnym.

Stanowczo należy stwierdzić, że czynnikiem sukcesu jest włączenie przedstawicieli społeczności romskich w proces projektowania oraz wdra-żania i monitorowania działań zmierzających do poprawy sytuacji Romów na rynku pracy. Doświadczenia wielu programów, zwłaszcza tych wdraża-nych w Europie Zachodniej w latach 70. XX wieku, pokazują, że przed-sięwzięcia na rzecz wydobycia Romów z trudnej sytuacji materialnej bez ich bezpośredniego zaangażowania mają nikłe szanse powodzenia. Przed-miotowe, a nie podmiotowe traktowanie społeczności romskiej przyczynia się do umocnienia obiegowej opinii o niemożności pomocy Romom, którzy „sami nie chcą sobie pomóc”. Ponadto wszelkie niepowodzenia instytucji publicznych potęgują stereotypowe widzenie i brak zrozumienia przez społeczność romską świata nie-Romów. Dlatego też działania na rzecz tej mniejszości wymagają wyjątkowej konsekwencji i determinacji.

�.2. Przykłady inicjatyw lokalnych

Barcs, Węgry

Interesującym przykładem inicjatywy lokalnej na rzecz poprawy sytuacji Romów na rynku pracy są działania podjęte w węgierskim mieście Barcs. Jest to miejscowość licząca około 12 tys. mieszkańców, wśród których oko-ło 1,5 tys. to Romowie. Profil gospodarczy miasta wyznaczają zlokalizo-wane na jego obszarze zakłady wyrobu materiałów budowlanych i artyku-łów rolniczych. Barcs mocno odczuło zmiany systemowe początku lat 90.

�0�


XX wieku oraz niekorzystne skutki wojny domowej w sąsiedniej Jugosławii, z którą lokalne przedsiębiorstwa prowadziły wymianę handlową.

Trudna sytuacja najmocniej odbiła się na społeczności Romów. Z uwa-gi na niski poziom wykształcenia doświadczyli oni masowego bezrobocia. Dodatkowo, w obliczu załamania się lokalnego rynku pracy ujawniło się zjawisko dyskryminacji ze strony pracodawców, którzy woleli zatrudniać nie-Romów.

Wspólna inicjatywa władz i lokalnych organizacji romskich doprowadzi-ła do przygotowania planu rozwiązania zaistniałych problemów. Do współ-pracy i dyskusji zaproszono przedstawicieli wielu instytucji, w tym: urzędu pracy, lokalnej fundacji promocji przedsiębiorczości oraz środowiska lokal-nych pracodawców. Prace nad programem, którym przewodniczyli władze miasta oraz liderzy samorządu romskiego, rozpoczęły się w kwietniu 1997 r. W celu wypracowania konstruktywnych rozwiązań skorzystano z technik negocjacyjnych oraz efektywnej komunikacji. Bezpośrednim zamierzeniem było opracowanie planu działania określającego terminy realizacji oraz od-powiedzialność partnerów za poszczególne działania na rzecz aktywizacji zawodowej Romów. Włączenie do prac przedstawicieli lokalnych mediów miało zagwarantować nagłośnienie podjętych działań, a co za tym idzie społeczną kontrolę ich wykonania.

Rezultaty tej wspólnej inicjatywy były widoczne bardzo szybko. Decy-zją władz lokalnych wprowadzono narzędzia wspierania przedsiębiorczości dedykowane Romom, ustanowiono system stypendialny dla uzdolnionej młodzieży, a lokalni pracodawcy zostali zaznajomieni z kulturą i wartościa-mi społeczności romskiej. Zdecydowano o przeprowadzeniu serii szkoleń – tak dla lokalnych Romów i dla pozostałych obywateli – które w połącze-niu z działaniami medialnymi miały za zadanie ograniczyć liczbę wzajem-nych uprzedzeń i stereotypów.

Ponadto zapowiedziano wszczęcie dochodzeń w stosunku do praco-dawców dopuszczających się dyskryminacji Romów. Jednocześnie w me-diach miała rozpocząć się kampania pokazująca pozytywne wzorce przed-siębiorców zatrudniających członków społeczności romskiej.

Samorząd romski wspólnie z urzędem pracy stworzył forum, na którym pracodawcy i pracownicy mogli dyskutować o swoich problemach i wza-jemnych oczekiwaniach. Również z inicjatywy pracodawców, sygnalizu-jących brak na rynku wykwalifikowanych pracowników, przeprowadzono serię szkoleń, dzięki czemu m.in. ponad 100 Romów znalazło zatrudnie-nie jako pracownicy leśni. Wymiernym rezultatem programu było również wzmożenie wysiłków na rzecz kontynuowania przez dzieci romskie nauki


w szkołach oraz reagowania na pojawiające się problemy z kształceniem już na etapie przedszkola90.

Dorohoi, Rumunia

Innym przykładem dobrze przygotowanej i działającej z powodzeniem inicjatywy na rzecz mniejszości romskiej jest Centrum Społecznego Wspar-cia Romów utworzone w rumuńskim mieście Dorohoi. Centrum zostało utworzone dzięki wysiłkom miejscowej społeczności, lokalnego samorzą-du oraz innych instytucji zainteresowanych sytuacją lokalnej społeczności romskiej. Inicjatorami projektu, którego efektem było utworzenie Cen-trum Społecznego Wsparcia Romów są Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) oraz Szwedzka Międzynarodowa Agencja ds. Rozwo-ju i Współpracy (SIDA). Aktywną rolę na etapie tworzenia centrum odegrał również rząd rumuński oraz Narodowa Agencja ds. Romów.

Centrum Społecznego Wsparcia Romów świadczy usługi, które można podzielić na 4 grupy, a mianowicie:

1. Usługi o charakterze społecznym. Ich istotą jest udzielanie informacji i doradztwo w kwestiach prawnych w zakresie problematyki rynku pracy, w tym poszukiwania zatrudnienia i zmiany lub podnoszenia kwalifikacji za-wodowych. Centrum świadczy także pomoc przy ubieganiu się o wydanie dokumentów, np. dowodu osobistego.

2. Usługi o charakterze medycznym. Obejmują one edukację zdrowot-ną i wiedzę o higienie, konsultacje medyczne oraz – co niezwykle istotne – doradztwo w kwestiach planowania rodziny. Pracownicy centrum po-magają także w odbyciu wizyt w placówkach ochrony zdrowia, włączając w to pośrednictwo przy rejestracji i wyborze lekarza rodzinnego.

3. Szkolenia. Obejmują one kursy z podstaw obsługi komputera, a także szkolenia dla osób zajmujących się świadczeniem pomocy rodzinom rom-skim w zakresie utrzymania higieny.

4. Doradztwo i szkolenia dla przedsiębiorców. Organizowane są kursy mające na celu rozbudzenie postaw i uzyskanie umiejętności niezbędnych dla prowadzenia działalności gospodarczej. Pracownicy centrum udzielają porad dotyczących prowadzenia mikro- i małego przedsiębiorstwa, w tym procedur związanych z jego założeniem i rejestracją. Pomagają także w utworzeniu organizacji pozarządowych, działających na rzecz społecz-ności romskiej.

Przed Centrum Społecznego Wsparcia Romów w Dorohoi zostały wy-znaczone cele, których osiągnięcie miało stanowić podstawę oceny spraw-90 Co-operative planning against Gypsy-unemployment at Barcs and its neighbourhood.

�0�


ności funkcjonowania centrum. Wśród tych celów znalazły się: zarejestro-wanie u lekarzy rodzinnych co najmniej ¼ łącznej liczby beneficjentów, przeszkolenie co najmniej 30 młodych osób w zakresie obsługi komputera, przeszkolenie minimum 6 osób zajmujących się utrzymaniem higieny oraz zaznajomienie co najmniej 30 beneficjentów z zagadnieniami zakłada-nia i prowadzenia własnego mikroprzedsiębiorstwa. Niezmiernie ważna jest też działalność centrum na rzecz zwiększenia dostępu do rynku pracy oraz zbudowania potencjału instytucjonalnego organizacji pozarządowych działających na rzecz Romów.

Łączna liczba osób będących beneficjentami działań podejmowanych przez centrum przekracza 200. Są to członkowie społeczności romskiej z terenu miasta Dorohoi i jego okolic. W procesie doboru beneficjentów zastosowano szereg kryteriów wynikających ze specyfiki przedsięwzięć pla-nowanych w ramach funkcjonowania centrum.

Zespół osób tworzących centrum to dwóch pracowników socjalnych, doradca medyczny, trener z zakresu technik komputerowych, doradca ds. przedsiębiorczości oraz koordynator lokalny.

Centrum Społecznego Wsparcia Romów w Dorohoi realizuje swoje za-dania we współpracy z wszystkimi podmiotami, które chciałyby uczestni-czyć w pracach na rzecz poprawy sytuacji Romów w Dorohoi.

2. Instrumenty wspierania przedsiębiorczości oraz instrumenty rynku pracy a społeczność romska Tarnowa i Nowosądecczyzny

Na początku lat 90. XX wieku znaczna, bo kilkunastoosobowa grupa Romów z terenu obecnego województwa małopolskiego, w tym zwłaszcza z Krakowa, podjęła się prowadzenia własnej działalności gospodarczej91. 91 W Polsce nie prowadzi się w zasadzie żadnych statystyk uwzględniających czynnik etnicz-

ny. Sprawozdawczości tego typu nie prowadzą też urzędy pracy. Wszelkie dane zawarte w tej części opracowania pochodzić będą więc z relacji liderów stowarzyszeń romskich,

Romowie na rynku pracy...�07

U podstaw tych decyzji leżały różne względy. Jedną z ważnych przyczyn była utrata dotychczasowego źródła utrzymania, jaką była praca w przed-siębiorstwach państwowych. Innym ważnym czynnikiem była chęć szyb-kiego wzbogacenia się, które w dobie rodzącej się gospodarki wolnorynko-wej, wydawało się w zasięgu ręki.

Podstawowym obszarem zainteresowania przedsiębiorców romskich z grupy Bergitka Roma był drobny handel bazarowy i handel obwoźny oraz wyrób odzieży skórzanej. Do dnia dzisiejszego kilka rodzin romskich z terenu Krakowa utrzymuje się właśnie z wyrobu tego typu odzieży oraz detalicznego handlu takim asortymentem. Większość z rodzin, które na po-czątku lat 90. zajmowały się tą profesją, zrezygnowała, gdy konkurencja w tej branży spowodowała poważne obniżenie jej rentowności.

W połowie lat 90. XX wieku kilkunastu krakowskich Romów zdecydowa-ło się skorzystać z oferty Urzędu Pracy i zaciągnęło preferencyjne pożyczki dla osób bezrobotnych pragnących podjąć działalność gospodarczą na włas-ną rękę. Również w tym przypadku większość z nich wskazywała handel obwoźny jako przedmiot planowanej działalności. Kilka osób próbowało swoich sił w usługach, przede wszystkim w branży remontowo-budowlanej.

Większość z osób, które skorzystały z pożyczek na rozwinięcie własnej działalności gospodarczej, w dniu dzisiejszym jest ponownie oficjalnie bez-robotna. Część z nich pozyskane środki od razu przeznaczyła na bieżącą konsumpcję, traktując możliwość uzyskania preferencyjnej pożyczki jako okazję do zdobycia dodatkowych środków na utrzymanie. Inni prowadzili przez jakiś czas legalną działalność gospodarczą, jednakże po 2-3 latach doszli do wniosku, iż jest to działalność na granicy opłacalności ekonomicz-nej. Efektem takiej konstatacji było przejście do szarej strefy. Większość jednak z pożyczkobiorców po prostu zbankrutowała. Były to bowiem oso-by zupełnie nie przygotowane do prowadzenia legalnej działalności gospo-darczej w realiach gospodarki wolnorynkowej. Dla wielu rodzin, które zde-cydowały się wówczas na zaciągnięcie pożyczek stały się one początkiem poważnych problemów – nie mogąc ich spłacić ani uzyskać ich umorzenia weszły w bezpośredni konflikt z prawem.

Czynników, które zadecydowały o niepowodzeniu zastosowania wy-mienionego instrumentu do społeczności romskiej i de facto niewielkiego zainteresowania wśród samych Romów jest więcej. Część z nich występuje łącznie, część jest specyficzna tylko dla określonych grup Romów. Są nimi:

bezpośrednich rozmów z Romami oraz analiz sprawozdań Pełnomocnika Wojewody Ma-łopolskiego ds. Mniejszości Narodowych z kolejnych lat realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 oraz Rządowego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce.

�0�


– wyuczona bezradność, która paraliżuje wszelkie inicjatywy zmierzają-ce do wzięcia na siebie pełnej odpowiedzialności za własne losy,

– roszczeniowość, która sprowadza się do permanentnego wyczekiwa-nia na pomoc z zewnątrz oraz uznania, że pomoc ta Romom z różnych względów się należy, a jej brak jest przejawem dyskryminacji tej społecz-ności lub konkretnych osób,

– utrata pozytywnych wzorców pracy i przedsiębiorczości, która jest efek-tem długotrwałego bezrobocia oraz ubocznym skutkiem zastosowania do tej społeczności instrumentów systemu pomocy społecznej,

– specyficzne, romskie podejście do pracy i wykonywania zawodu, któ-re sprowadza się do braku systematyczności oraz obstrukcji wobec aparatu fiskalnego i administracyjnego państwa,

– jednostronne podejście do wszelkich form wsparcia, które sprowadza się do uznania, iż środki, jakie się pozyskuje, stają się automatycznie pełną własnością, zaś ich wykorzystanie zależy od samego Roma bez względu na zapisy umowy, jakie stoją za uzyskaną pomocą.

Te i szereg innych czynników, które opisane zostały we wcześniejszych rozdziałach, jasno wskazują, iż poprawa położenia Romów na rynku pracy oraz podjęcie działań mających na celu pobudzenie przedsiębiorczości tej grupy etnicznej wymaga opracowania specjalnej strategii uwzględniającej specyfikę społeczności romskiej.

Podstawowym środkiem mającym poprawić położenie społeczności rom-skiej w województwie małopolskim, uwzględniającym specyfikę tej grupy etnicznej, miał być Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności rom-skiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 oraz jego kontynua-cja w postaci Rządowego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce.

Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w wojewódz-twie małopolskim na lata 2001–2003 stanowił rezultat prac Międzyresorto-wego Zespołu ds. Mniejszości Narodowych, który w marcu 2000 r. zainicjo-wał prace mające na celu jego przygotowanie. Program został opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji we współpracy z innymi resortami. Przy jego tworzeniu zaangażowani byli również pełno-mocnicy ds. Romów, działający w strukturach samorządowych, a także peł-nomocnicy wyłonieni przez lokalne społeczności romskie. Prace przebiega-ły przy szeroko zakrojonej współpracy jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, w tym organizacji romskich. W dniu 13 lute-go 2001 r. Program został zaaprobowany przez Radę Ministrów. Uchwała o ustanowieniu programu weszła w życie 1 marca 2001 r.


Zasadniczym celem programu było doprowadzenie do pełnego uczest-nictwa Romów zamieszkujących wybrane powiaty województwa mało-polskiego w życiu społeczeństwa obywatelskiego i zniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeństwa. Za szczególnie istotne uzna-no doprowadzenie do wyrównania poziomów w takich dziedzinach, jak: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, higiena, warunki lokalowe, umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim.

Program miał charakter pilotażowy. Założono, że jego realizacja w wo-jewództwie małopolskim będzie wstępem do przygotowania i realizacji ogólnopolskiego, wieloletniego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Ta ostatnia strategia jest więc logiczną kontynuacją programu przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 13 lutego 2001 r.

Rządowy program na rzecz społeczności romskiej w Polsce, choć znacz-nie obszerniejszy w swej warstwie opisowej, powtarza wszystkie zasad-nicze elementy Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003.

Zgodnie z intencjami jego twórców Rządowy program na rzecz społecz-ności romskiej w Polsce realizowany ma być na obszarze całego kraju w la-tach 2004-2013, z możliwością kontynuacji w latach następnych. W jego zakres wchodzą sprawy: edukacji, walki z bezrobociem, zdrowia, sytuacji bytowej, przeciwdziałania przestępstwom popełnianym na tle etnicznym, podtrzymywania i propagowania kultury romskiej oraz wiedzy o Romach w społeczeństwie polskim, wiedzy o reformach dokonujących się w Polsce wśród Romów.

Opierając się na wciąż nielicznych i cząstkowych zazwyczaj badaniach naukowych, konsultacjach z administracją rządową i samorządową, or-ganizacjami pozarządowymi, w tym stowarzyszeniami romskimi, twórcy programu przyjęli, że prezentowany w nim zakres problemów dotyczy zdecydowanej większości społeczności romskiej w Polsce, a rozwiązanie ich pozostaje głównym postulatem wszystkich zainteresowanych stron. Część proponowanych rozwiązań została sprawdzona w trakcie realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w woje-wództwie małopolskim na lata 2001-2003. Jednak z uwagi na wewnętrz-ną różnorodność społeczności romskiej w Polsce (program pilotażowy był skierowany przede wszystkim do Romów Karpackich), część rozwiązań ma charakter innowacyjny lub stanowi modyfikację rozwiązań stosowanych wcześniej w województwie małopolskim.

W realizacji programu uczestniczą, poza instytucjami rządowymi, przed-stawiciele społeczności romskiej, jednostki samorządu terytorialnego (pod-

��0


stawowymi jednostkami, na których opiera się program są gminy) oraz or-ganizacje pozarządowe, którym bliskie są problemy społeczności romskiej.

Koordynatorem programu jest minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych (minister spraw wewnętrznych i ad-ministracji).

Niezbędnym warunkiem osiągnięcia założonych w programie celów jest udział w nim społeczności lokalnych. Starano się go tak skonstruować, aby integrował mniejszość romską z tymi społecznościami oraz zapobiegał ewentualnym nieporozumieniom i konfliktom. Stąd konieczność udzia-łu w programie również najuboższych osób – nie-Romów – należących do społeczności lokalnej.

Nadzór nad realizacją zadań programu sprawują: wojewodowie (w od-niesieniu do zadań realizowanych na obszarze województw), minister spraw wewnętrznych i administracji oraz minister edukacji narodowej (w zakresie dotyczącym edukacji).

Podobnie jak w przypadku pilotażu, zasadniczym celem programu jest doprowadzenie do pełnego uczestnictwa Romów w życiu społeczeń-stwa obywatelskiego i zniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeństwa.

Celem programu nie jest doraźna pomoc w trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się społeczność romska, ale wypracowanie takich mechanizmów, które pozwoliłyby na osiągnięcie celów nakreślonych powyżej. Niezbędne przy tym jest, aby wesprzeć Romów w działaniach zmierzających do pod-trzymania własnej tożsamości oraz odrębności kulturowej. Brak wykształ-cenia, trudna sytuacja bytowa, rozluźniające się więzi społeczne sprawiają, że Romowie w coraz większym stopniu podlegają naciskowi współczes-nej cywilizacji oraz jej negatywnym skutkom. Nie sposób nie zauważyć, że powierzchowna atrakcyjność kultury masowej oddziałuje także na kul-turę i tradycję Romów. Stąd powszechna zgoda autorytetów oraz liderów społeczności romskiej, że podtrzymywanie pozytywnych elementów kultu-ry romskiej może pomóc tej społeczności w znalezieniu swojego miejsca we współczesnej Polsce.

Program ma zatem na celu, przede wszystkim, wyrównanie szans oraz pomoc w podtrzymaniu tożsamości i kultury Romów.

W celu zagwarantowania w budżecie państwa środków na realizację programu rząd corocznie tworzy w budżecie rezerwę celową, pozostającą w dyspozycji ministra spraw wewnętrznych i administracji. Środki te w ra-mach dotacji uruchamiane są na wniosek tego ministra i przekazywane


za pośrednictwem wojewodów lub bezpośrednio podmiotom realizującym poszczególne zadania.

Druga pula środków przeznaczanych rokrocznie na realizację programu gwarantowana jest w budżecie ministra edukacji narodowej, który przeka-zuje je uprawnionym podmiotom (najczęściej szkołom za pośrednictwem ich organów założycielskich) na podstawie umów, będących konsekwencją postępowania konkursowego.

Obok środków pochodzących z rezerwy celowej budżetu państwa fi-nansowanie programu powinno być uzupełnione ze środków samorządu terytorialnego, środków własnych fundacji oraz organizacji międzynaro-dowych i krajowych zainteresowanych wspieraniem mniejszości romskiej w Polsce oraz w miarę dostępności, z europejskich funduszy pomocowych. Należy podkreślić, że środki finansowe przekazywane na zasadach ogól-nych przez inne resorty w celu wsparcia działań na rzecz społeczności rom-skiej nie są wliczane w ogólne koszty programu.

Szczegółowa procedura aplikacyjna o dotacje ze środków pozostają-cych w dyspozycji ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości naro-dowych i etnicznych przeznaczonych na realizację zadań programu wyglą-da w sposób następujący:

– w połowie każdego roku (poprzedzającego rok budżetowy), po wcześ-niejszym określeniu szczegółowych zasad przekazywania środków finanso-wych minister spraw wewnętrznych i administracji ogłasza otwarty konkurs dla podmiotów uczestniczących w programie. Wnioskujący składają apli-kacje do wojewodów właściwych ze względu na teren realizacji propono-wanych zadań. Po zaopiniowaniu wniosków przez wojewodów, minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych decyduje o przyznaniu dotacji. Po wejściu w życie ustawy budżetowej środki finan-sowe są przekazywane do budżetów właściwych wojewodów lub innych uprawnionych podmiotów. Wojewodowie przekazują je do podmiotów, któ-rych wnioski uzyskały akceptację ministra i skierowane zostały do realizacji,

– w przypadku propozycji realizacji zadań o znaczeniu i zasięgu ponad-lokalnym (wykraczającym poza teren jednego województwa), wnioskujący może złożyć wniosek bezpośrednio do ministra odpowiedzialnego za spra-wy mniejszości narodowych i etnicznych. Po ewentualnej akceptacji mini-stra, środki finansowe ujęte w rezerwie celowej są przekazywane do bud- żetów właściwych wojewodów lub innych uprawnionych podmiotów,

– minister odpowiedzialny za sprawy mniejszości narodowych i etnicz-nych oraz wojewodowie (po uzyskaniu akceptacji ministra) mogą również

��2


ogłaszać konkursy na realizację zadań zleconych, o celach i warunkach określonych w treści ogłoszenia,

– zadania z zakresu edukacji finansowane z części 30 budżetu państwa, której dysponentem jest minister właściwy do spraw oświaty i wychowa-nia, podlegają – na wniosek tego ministra – procedurze oceniającej prze- widzianej dla zadań finansowanych z rezerwy celowej. Wnioski z zakresu edukacji przedstawione do akceptacji ministra odpowiedzialnego za spra-wy mniejszości narodowych i etnicznych są opiniowane przez właściwe-go wojewódzkiego kuratora oświaty oraz właściwego wojewodę. Minister spraw wewnętrznych i administracji przekazuje zaakceptowane wnioski ministrowi edukacji narodowej.

Jednocześnie należy podkreślić, że środki na zadania własne związane z prowadzeniem zadań oświatowych jednostki samorządu terytorialnego otrzymują z budżetu państwa w ramach subwencji ogólnej, w skład której wchodzi część oświatowa. Corocznie, po wyłączeniu 1% rezerwy, kwota w części oświatowej subwencji ogólnej rozdzielana jest pomiędzy poszcze-gólne jednostki samorządu terytorialnego na podstawie rozporządzenia ministra edukacji narodowej w sprawie zasad podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego, tzw. algorytmu. Dysponentem części subwencji ogólnej – w tym jej części oświatowej – jest minister finansów. Jednostki samorządu terytorialnego, które w trakcie roku budżetowego odczuwają brak środków na realizację zaplanowanych zadań, mogą ubiegać się o dofinansowanie w ramach 1% rezerwy części oświatowej subwencji ogólnej, po uprzednim złożeniu wniosku do ministra edukacji narodowej.

Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z założeniami programu, wnioski o przyznanie środków finansowych mogą składać jednostki samorządu te-rytorialnego bądź organizacje pozarządowe (w tym organizacje zrzeszające osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej). Wnioski przygotowane wspólnie przez jednostki samorządu terytorialnego i przedstawicieli lokal-nych społeczności romskich traktowane są priorytetowo. O dotację mogą występować również inne podmioty prowadzące działalność publiczną (np. uczelnie, placówki pedagogiczne i naukowe, kościoły i związki wyzna-niowe, komendy straży gminnych, prasa, radio, telewizja i inne).

W związku z tym, że procedura przewiduje coroczne składanie wnio-sków, szczegółowy zakres realizowanych zadań znany jest dopiero po każdorazowym zatwierdzeniu przez ministra odpowiedzialnego za sprawy mniejszości narodowych i etnicznych.


�. Wybrane instrumenty ekonomiczne wspierające rozwój przedsiębiorczości mniejszości narodowych i etnicznych

�.�. Instrumenty mikrofinansowe

Katalog instrumentów wykorzystywanych współcześnie w celu wspie-rania rozwoju przedsiębiorczości jest niezwykle bogaty. Wśród nich co-raz bardziej znaczącą rolę zaczynają odgrywać instrumenty finansowe, a zwłaszcza mikrofinansowe, które są najłatwiej dostępne dla najmniej-szych podmiotów gospodarczych. Dlatego też właśnie tę kategorię instru-mentów wsparcia przedsiębiorczości należy traktować jako szczególnie sprzyjającą rozwojowi przedsiębiorstw zakładanych przez mniejszości na-rodowe i etniczne.

Instrumenty mikrofinansowe obejmują pożyczki, wkłady oszczędnościo-we, ubezpieczenia, usługi transferowe i inne usługi finansowe, przeznaczo-ne dla klientów o niskich dochodach92. Mikrokredyty związane są z udzie-laniem przez banki lub inne instytucje pożyczek o niewielkiej wartości pieniężnej. Mogą być one oferowane, często bez dodatkowych zabezpie-czeń, w postaci pożyczek indywidualnych lub zbiorowych. Od początku ist-nienia handlu mikrokredyty odgrywały w gospodarce ważną rolę. Mała po-życzka może przyczynić się do skutecznego rozwoju firmy, wspierając tym samym byt rodziny przedsiębiorcy oraz rozwój lokalnej przedsiębiorczości.

W krajach wysoko rozwiniętych sektor usług finansowych działa od lat. Większość ludzi ma dostęp do kont oszczędnościowo-rozliczeniowych, które wypłacają odsetki, kredytów hipotecznych z rozsądnym oprocento-waniem, kredytów konsumenckich, ubezpieczeń, tanich możliwości trans-

92 B. A. de Aghion, J. Mordach, The Economics of Microfinance, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts 2005, s. 3.

��


feru pieniędzy i niezliczonych źródeł pozyskiwania kapitału na prowadze-nie biznesu93.

W większości krajów rozwijających się bariery w dostarczaniu usług fi-nansowych dla szerokiego grona odbiorców są znane. Zbyt wysoka i nie-przewidywalna inflacja, niejednoznaczne przepisy prawne, skomplikowa-ne procedury towarzyszące poszczególnym usługom finansowym stano-wią istotne ograniczenie dla dynamicznego rozwoju sektora finansowego. W przypadku członków społeczności romskich często nieprzekraczalną barierą są skomplikowane procedury bankowe i konieczność korzystania z oficjalnych dokumentów, tj. dowód osobisty, dowód ubezpieczenia, akt stanu cywilnego, itp.

Instrumenty mikrofinansowe mogą być wykorzystywane zarówno przez przedsiębiorstwa, jak i osoby fizyczne. Stanley Fischer, były dyrektor eko-nomiczny Banku Światowego, stwierdził, że mikrofinanse dają „nadzieję wielu ubogim ludziom na poprawę sytuacji, dzięki ich własnemu wysiłko-wi”. Starania w kierunku zwiększenia dostępności usług finansowych dla ludzi ubogich i o niskich dochodach odzwierciedlają także dążenie do re-alizacji Milenijnych Celów Rozwoju ogłoszonych przez Organizację Na-rodów Zjednoczonych – w szczególności celu obniżenia o połowę liczby osób żyjących w skrajnym ubóstwie do 2015 r.

W przypadku podmiotów gospodarczych udzielanie kredytów i po-życzek jest jak najbardziej celowe, gdyż pomaga w ich funkcjonowaniu i rozwijaniu działalności. Jednak w odniesieniu do osób fizycznych może skutkować wpędzeniem w pułapkę zadłużenia. Jednocześnie dla wielu lu-dzi jedynym alternatywnym źródłem pozyskania pieniędzy jest pożyczka lombardowa, której skutki mogą być jeszcze groźniejsze.

Mikrokredyty działają sprawnie, ponieważ często są udzielane grupie osób, której poszczególni członkowie wywierają wzajemną presję, aby solidarnie spłacać zobowiązania (nie ryzykując utraty szansy pozyskania kolejnego mikrokredytu). Wydaje się, że mechanizm ten jest szczególnie dopasowany do kulturowej specyfiki społeczności romskiej.

Badania nad mikrofinansami wskazują, że:– mikrofinanse pomagają biednym gospodarstwom rodzinnym zaspoko-

ić swoje podstawowe potrzeby poprzez rozwój mikroprzedsiębiorczości,– korzystanie z usług finansowych przez gospodarstwa rodzinne o ni-

skich dochodach prowadzi do polepszenia ekonomicznego bytu społecz-ności lokalnych, gwarantuje stabilność i wzrost przedsiębiorczości,

93 B. Bartkowiak, S. Flejterski, P. Pluskota, Fundusze i usługi pożyczkowe, CDI Difin, Warszawa 2006, s. 56-57.


– przez wspieranie udziału kobiet w ekonomii mikrofinanse przyczynia-ją się do podniesienia ich statusu, promują równość płci94.

Należy również zwrócić uwagę na to, że funkcjonowanie instytucji mikrofinansowych prowadzi z czasem do otwarcia dla najbiedniejszych obywateli większego rynku usług finansowych, oferowanych przez komer-cyjne banki i ubezpieczycieli.

Przykładem elastycznego reagowania na potrzeby mniejszości narodo-wych i etnicznych jest uruchomienie przez brytyjski bank NatWest oferty kont bankowych dla mieszkających w Wielkiej Brytanii Polaków. Konto oferowane pod nazwą „Welcome” jest przeznaczone głównie dla osób, które dopiero przyjechały do Wielkiej Brytanii. W ramach tego konta pro-wadzone są dwa rachunki: oszczędnościowy oraz rozliczeniowy. Zarów-no przy otwieraniu rachunku, jak i przy wykonywaniu wszystkich operacji właściciel konta może posługiwać się językiem polskim. NatWest zaofero-wał w pełni polskojęzyczną infolinię. Strona internetowa z informacjami o rachunku także jest prowadzona po polsku. Został również przetłuma-czony system transakcyjny banku służący do obsługi konta i zlecania trans-akcji przez Internet. Udostępnienie takich kanałów kontaktu z klientem jest bardzo istotnym elementem oferty, z uwagi na skłonność imigrantów zarobkowych do minimalizowania bezpośrednich kontaktów z oficjalnymi instytucjami. Klienci banku obsługiwani są w języku polskim, przy czym nie jest to możliwe w każdej z placówek banku. Niemniej oddziały Nat- West zlokalizowane w rejonach skupisk polskich imigrantów prowadzą ob-sługę w języku polskim.

Oferta banku została przygotowana z myślą o konkretnych potrzebach Polaków pracujących w Wielkiej Brytanii. Jej konstrukcja bezpośrednio wy-nika z analizy potrzeb potencjalnych klientów (obsługa w języku polskim, karta bankomatowa umożliwiająca wypłaty w Polsce, tańsze niż w bankach konkurencyjnych przekazywanie pieniędzy do Polski). Ponadto atrakcyj-ność oferty pośrednio zachęca do legalizowania stosunku pracy, a co za tym idzie pomaga imigrantom funkcjonować poza „szarą strefą”.

94 B. A. de Aghion, J. Mordach, The Economics…, dz. cyt., s. 14-15.

��


�.2. Sprawiedliwy Handel

Sprawiedliwy Handel (fair trade) jest instrumentem ekonomicznym, którego stosowanie względem mniejszości narodowych zaleca w swoich rekomendacjach Rada Europy. Sprawiedliwy Handel to międzynarodowy ruch konsumentów, organizacji pozarządowych i kościelnych, firm impor-terskich i handlowych oraz spółdzielni drobnych producentów, mający na celu pomoc w rozwoju dla drobnych wytwórców (rolników, rzemieśl-ników). Jest to możliwe dzięki zastosowaniu metod wypracowanych przez biznes oraz tworzenie niezależnej, alternatywnej sieci handlowej o zasięgu globalnym.

FINE, będące nieformalnym porozumieniem skupiającym cztery głów-ne organizacje sieciowe Sprawiedliwego Handlu, w 2001 r. zdefiniowało Sprawiedliwy Handel jako partnerstwo w handlu, opierające się na dialogu, przejrzystości i szacunku, które dąży do większej równości w handlu mię-dzynarodowym. Przyczynia się do zrównoważonego rozwoju przez ofero-wanie lepszych warunków handlowych dla zmarginalizowanych producen-tów i pracowników. Zasady Sprawiedliwego Handlu dotyczą wspierania producentów, podnoszenie świadomości i kampanii na rzecz zmian zasad i praktyki konwencjonalnego handlu międzynarodowego.

Ideą Sprawiedliwego Handlu jest dążenie do wyeliminowania ubóstwa wśród grup wykluczonych i upośledzonych społecznie. Podstawowym ce-lem jest zbudowanie trwałych, bezpośrednich relacji pomiędzy producen-tami, często biednymi, a bogatymi konsumentami.

Główne zasady Sprawiedliwego Handlu to95:– szacunek i troska o ludzi i środowisko, stawianie ludzi przed zyskiem,– tworzenie producentom środków i możliwości w celu poprawy ich wa-

runków życia i pracy,– rozwój obustronnie korzystnych relacji pomiędzy sprzedawcami i na-

bywcami,– płacenie przez kupujących ceny, która zapewnia producentom spra-

wiedliwe wynagrodzenie za ich pracę i akceptowalny zwrot kosztów dla organizacji marketingowej,

– wzrost świadomości na temat sytuacji kobiet i mężczyzn jako produ-centów i handlowców,

95 J. E. Stiglitz, A. Charlton, Fair Trade for All. How Trade Can Promote Development, Oxford University Press 2005, s. 76.

Romowie na rynku pracy...��7

– promocja równych szans dla kobiet,– ochrona praw kobiet, dzieci i ludności etnicznej. Idea Sprawiedliwego Handlu może być wykorzystana na rzecz rozwoju

przedsiębiorczości Romów96. Z tej perspektywy istotne jest, że pozwala to na pomnożenie środków do życia dla producentów poprzez zwiększenie dostępu do rynku oraz wzmocnienie organizacji producentów, płacenie lepszych cen i zapewnienie ciągłości stosunków handlowych. Wymaga to jednak organizacji lub samoorganizacji producentów romskich zajmują-cych się, np. tradycyjną wytwórczością. Tworzenie powiązań handlowych o zasięgu ponadnarodowym jest w przypadku Romów o tyle ułatwione, że mają oni pewną przewagę – częściowo wspólną kulturę i obyczaje w róż-nych częściach świata. Dlatego promowanie przez władze lokalne i regio-nalne międzynarodowych kontaktów handlowych jest jednym z istotnych elementów działania na rzecz poprawy sytuacji materialnej Romów.

96 Regional Workshop on Employment – South East Europe Regional Project to Promote Employ-ment Opportunities for Roma, Materiały konferencyjne, Bukareszt, 22-23 lutego 2002 r. – Wykorzystanie mechanizmów fair trade wymieniane jest jako jedno z głównych narzędzi pozwalających na generowanie dochodów członków mniejszości romskiej (III grupa reko-mendacji).

��



P odsumowanie

�20

Romowie na rynku pracy...�20

Podsumowanie Podsumowanie�2�

�20


Podsumowanie

We wstępie tego opracowania przywołano kilka tez zawartych w ra-porcie pt. Bariery niekapitałowe powodujące niechęć do podejmowania działalności gospodarczej, który jest poświęcony społeczności romskiej za-mieszkującej Tarnów oraz Nowy Sącz i jego okolice. W zakończeniu tego raportu stwierdzono, iż:

1. „Społeczność romska z Tarnowa jest w znacznie wyższym stopniu niż Romowie z Nowego Sącza i Maszkowic świadoma własnych dążeń, aspiracji i potrzeb zawodowych. Przemawia za tym większa łatwość formu-łowania celów indywidualnego rozwoju zawodowego, różnorodność zapo-trzebowania na kwalifikacje zawodowe oraz rodzaj pożądanej działalności gospodarczej.

2. Istotnym czynnikiem różnicującym obydwie grupy beneficjentów jest wykształcenie – dominujące niepełne podstawowe wśród społeczności rom-skiej z Nowego Sącza i Maszkowic oraz podstawowe i ponadpodstawowe wśród Romów tarnowskich.

3. Działania wspierające przedsiębiorczość Romów powinny być roz-patrywane łącznie z działaniami zmierzającymi do ich ogólnej aktywizacji na rynku pracy. Jest to bowiem grupa nie tylko w znacznej swej większo-ści nieprzygotowana do prowadzenia samodzielnej działalności gospodar-czej, ale grupa, która w ogóle nie jest przygotowana do funkcjonowania na współczesnym, wymagającym rynku pracy. Decyduje o tym zarówno ni-ski poziom wykształcenia Romów (lub po prostu jego brak), jak i specyficzne podejście przedstawicieli tej grupy etnicznej do samego zagadnienia pracy oraz rygorów prawno-fiskalnych związanych z działalnością gospodarczą.

4. Aktywizacja Romów na rynku pracy powinna bazować na działaniach odbudowujących lub wręcz tworzących wśród nich pozytywne wzorce pracy. Jest to bowiem grupa specyficznie podchodząca do tej sfery życia, a dodatkowo grupa dotknięta długotrwałym bezrobociem, co wiąże się

�22

Podsumowanie Podsumowanie�2��22


również z wykształceniem szeregu zachowań związanych ze stosowaniem wobec niej różnych instrumentów systemu pomocy społecznej (wyuczona bezradność, roszczeniowość).

5. Wszelkie działania na rzecz aktywizacji zawodowej Romów muszą być zharmonizowane z podnoszeniem poziomu wiedzy o społeczności romskiej przez osoby odpowiedzialne za wdrażanie stosownych instru-mentów. Romowie są bowiem grupą zamkniętą, kierującą się w życiu kodeksem norm nieznanych nie-Romom, a na tyle odmiennych, że bez przyswojenia sobie chociażby podstawowej wiedzy o kulturze i tradycji romskiej nie jesteśmy w stanie zastosować do tej grupy żadnych instrumen-tów ze świata nie-Romów.

6. Wszelkie działania na rzecz społeczności romskiej wymagają konse-kwencji i determinacji. Jakiekolwiek głębsze modyfikacje w trakcie realiza-cji projektu (w tym przede wszystkim ustępstwa wobec grup roszczenio-wych) kończą się jego niepowodzeniem.

7. Działania skierowane do społeczności romskiej muszą być dokład-nie opracowane przed ich rozpoczęciem. Komplikacje formalnoprawne w trakcie realizacji projektu powodują, iż Romowie utwierdzają się w swo-im stereotypowym widzeniu świata nie-Romów”97.

Wnioski te pokrywają się z wnioskami zawartymi w innych analizach i ekspertyzach98, a zarazem znajdują potwierdzenie w wiedzy romologicz-nej. Tym niemniej należy zmodyfikować założenia mówiące o zewnętrz-nych i wewnętrznych barierach przedsiębiorczości Romów, tak w zakresie ich opisu, jak i odnosząc się do samej kategoryzacji.

W świetle treści przedstawionych w niniejszym opracowaniu należało-by raczej mówić o trzech rodzajach barier:

– barierach strukturalnych,– barierach zewnętrznych,– barierach wewnętrznych. W tym przypadku za bariery strukturalne uznać należy grupę barier,

na którą składają się:– bariery podatkowe (dotyczą przepisów o podatku dochodowym, po-

datku VAT oraz ordynacji podatkowej),– bariery w inwestycyjnym procesie budowlanym (czas oczekiwania

na wydanie pozwolenia na budowę, brak miejscowych planów zagospoda-rowania przestrzennego, nadmiar zezwoleń wymaganych do podjęcia prac budowlanych, trudności w „odralnianiu” gruntów),97 Bariery niekapitałowe …, dz. cyt., s. 27-28. 98 Por. np. A. Paszko, Aktywność gospodarcza mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce,

Kraków 2005 [dokument niepublikowany].

�22

Podsumowanie Podsumowanie�2��22


– bariery w zakresie stosunków pracy (szeroki katalog ograniczeń z wciąż zbyt mało elastycznymi zasadami zatrudniania pracowników i czasem pra-cy na czele),

– bariery w wykorzystaniu funduszy strukturalnych (skomplikowane pro-cedury sporządzania, realizacji i rozliczania projektów oraz niespójność in-formacji o projektach).

Ponadto możliwe jest wskazanie szeregu innych, niespecyficznych przeszkód o charakterze strukturalnym utrudniających podjęcie i prowa-dzenie działalności gospodarczej w Polsce. Warto natomiast wspomnieć, iż obok barier niespecyficznych mogą – przynajmniej teoretycznie – ist-nieć strukturalne bariery specyficzne. Ma to bezpośredni związek z kulturą i sposobem bytowania poszczególnych „szczepów” romskich. Określenie tego typu barier wymaga stwierdzenia, które z narzędzi służących aktywi-zacji zawodowej i wspieraniu przedsiębiorczości, a także ogólnych reguł prowadzenia działalności gospodarczej są niedostosowane do specyfiki społeczności romskiej. Ustalenie, czy takie bariery istnieją ma szczególne znaczenie, jeżeli weźmiemy pod uwagę zaimplementowaną w Krajowym Programie Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-2009 unijną definicję dyskryminacji rasowej99. Uznano bowiem, iż za dyskryminację rasową uważa się:

– dyskryminację bezpośrednią,– dyskryminację pośrednią,– szykanowanie. Dyskryminacja bezpośrednia oznaczać będzie sytuację, w której dana

osoba jest traktowana mniej korzystnie niż inna osoba jest, była lub byłaby traktowana w porównywalnej sytuacji z powodu swego pochodzenia raso-wego lub etnicznego.

Dyskryminacja pośrednia oznaczać będzie sytuację, w której pozornie neutralne postanowienie, kryterium lub praktyka stawia osoby o określo-nym pochodzeniu rasowym lub etnicznym w szczególnie niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi osobami, chyba że takie postanowienie, kryterium lub praktyka są usprawiedliwione słusznym celem, oraz że środki do osiągnięcia takiego celu są właściwe i konieczne.

Za dyskryminację uznaje się również szykanowanie, gdy ma miejsce niepożądane zachowanie związane z pochodzeniem rasowym lub etnicz-nym, którego celem lub skutkiem jest pogwałcenie godności danej osoby lub naruszenie praw człowieka oraz stworzenie atmosfery zastraszenia,

99 Por. Dyrektywa Rady 2000/43/WE w sprawie wdrożenia zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne.

�2�

Podsumowanie Podsumowanie�2��2�


wrogości, poniżenia, obrażenia lub upokorzenia. W tym kontekście pojęcie szykanowania może zostać zdefiniowane zgodnie z wewnętrznym prawem i praktyką Państw Członkowskich UE.

Za dyskryminację uznaje się również polecenie dyskryminacji wobec osób ze względu na ich pochodzenie rasowe lub etniczne.

Ewentualne stwierdzenie istnienia niespecyficznych barier struktural-nych rozwoju przedsiębiorczości Romów oznaczałoby, iż mamy do czynie-nia z dyskryminacją pośrednią. Celowo użyto tu określenia „ewentualne”, gdyż zagadnienie to wymaga dodatkowych analiz, które nie wchodzą w za-kres niniejszego opracowania100.

Niewątpliwie jednak, w tym ujęciu, jako bariery strukturalne należy za-kwalifikować większość z wymienionych wcześniej barier wewnętrznych, a mianowicie:

– wiedzę,– umiejętności,– doświadczenie. Jak bowiem starano się udowodnić w niniejszym opracowaniu poziom

wykształcenia Romów (a co za tym idzie fakt braku specjalistycznej wie-dzy niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej w warunkach wolnorynkowych), brak umiejętności oraz brak doświadczenia jest efektem dyskryminacji, z jaką Romowie spotkali się w swym rozwoju historycznym. Mamy bowiem do czynienia z systemową (choć często niezamierzoną – ponieważ dążono do asymilacji) i – co należy podkreślić – udaną margi-nalizacją tej grupy.

W żadnym wypadku ww. barier nie można uznać za wewnętrzne. Bo chociaż „(…) wprost odnoszą się [one] do potencjalnych przedsiębior-ców (…)” nie mogą „(…) zostać wyeliminowane bądź ograniczone dzięki woli i aktywności samych przedsiębiorców, a także w wyniku wsparcia ze-wnętrznego udzielanego potencjalnym przedsiębiorcom (…)”. Wyelimino-wanie tych barier wymaga bowiem paralelnego oddziaływania na grupę stanowiącą przedmiot naszego zainteresowania oraz – w większym jeszcze zakresie – na otoczenie tej grupy.

Ostatnimi z wymienionych przez autorów cytowanego raportu barie-rami wewnętrznymi są bariery społeczne (postawa otoczenia i instytucji, ludzi, asymilacja). Przynajmniej część z nich, a mianowicie: postawę insty-tucji i ludzi uznać należy, w świetle przedstawionego materiału, za bariery

100 Choć w przypadku zatrudnienia można je wskazać bez trudu. I tak, w przypadku robót interwencyjnych bezrobotnym najczęściej proponuje się prace związane z porządkowa-niem. Oznacza to, iż Romowie Nizinni nie będą mogli ich podjąć. Ograniczenie katalogu robót interwencyjnych stanowi klasyczny przykład dyskryminacji pośredniej.

�2�



zewnętrzne rozwoju przedsiębiorczości (ale także zatrudnienia) Romów. W każdym przypadku należy przez nie bowiem rozumieć zespół czynni-ków składających się na społeczną nieufność, wrogość i uprzedzenia wo-bec tej grupy.

Z kolei bariery wewnętrzne to zespół przekonań, zwyczajów i tradycji – to wszystkie te elementy Megariphen/Roamniphen, które nie pozwalają na podejmowanie określonych aktywności bądź ograniczają Romom udział w różnych przedsięwzięciach. W równym stopniu dotyczy to przedsiębior-czości, jak i zatrudnienia. W tym przypadku nie istnieje możliwość prze-łamywania barier, gdyż oznaczałoby to podejmowanie działań w kierunku asymilacji. Celowa asymilacja mniejszości narodowych i etnicznych jest zaś niedopuszczalna.

Reasumując, szczególną uwagę należy zwrócić właśnie na kwestię asy-milacji społeczności romskiej. Niewątpliwie zjawisko to występuje i nabie-ra tempa. Trudno jest obecnie dać jednoznaczną odpowiedź na pytanie, czy jest to tylko asymilacja naturalna, stanowiąca efekt uczestnictwa tej grupy w takiej, a nie innej kulturze dominującej, życia w epoce totalnego rozwoju technologii i zacierającej różnice kulturowe globalizacji. Uzna-nie tych elementów za jedynych sprawców asymilacji osób należących do społeczności romskiej (i innych mniejszości) oznaczałoby bowiem po-ważne spłaszczenie problemu i rodzaj samousprawiedliwienia. Dodajmy – w świetle przywoływanych badań CBOS – niczym nieuzasadnionego sa-mousprawiedliwienia.

Analizując ww. badania przestajemy dziwić się, dlaczego osoby należą-ce do mniejszości narodowych i etnicznych w sytuacji realizowania włas-nych aspiracji zawodowych (i innych, np. naukowych) w konfrontacji z nie-ufnym nastawieniem większości decydują się na odrzucenie lub powolne odrzucanie własnej tożsamości101.

Należy zatem postawić pytanie, czy inicjatywy mające na celu aktywi-zację zawodową i biznesową Romów nie będą stanowiły elementu syste-mu asymilacji tej grupy. Wydaje się, że nie. Przykładowo, w założeniach projektu Inicjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów Kxetanes- -Razem przyjęto rozwiązanie zakładające, że będzie on bazować na trady-cyjnych zawodach romskich i tradycyjnej, tj. rodzinnej metodzie ich upra-wiania. Nie wyklucza to jednak pewnych działań modernizujących. Nikt przecież nie będzie się upierał, że parający się handlem obwoźnym Rom

101 Zaprzyjaźnieni Romowie wskazali co najmniej kilkunastu „romskich” naukowców i przed-siębiorców, którzy następnie, w rozmowie, bądź to wyparli się romskiego pochodzenia, bądź też stwierdzili, że z „romskością” poza korzeniami nic już ich nie łączy. Potwierdzał to ich styl życia.

�2�

Podsumowanie Podsumowanie�27�2�

Podsumowanie Podsumowanie�27

ma przemierzać kraj pieszo lub wozem. Dzisiaj istnieją bardziej wyrafino-wane i komfortowe środki transportu. Istnieje także internet, który może stanowić platformę uprawiania tej tradycyjnie romskiej profesji.

Przyjęto więc rozwiązanie bezpieczne, a może nawet zbyt bezpiecz-ne…, zachowawcze… Zwróćmy bowiem uwagę, że w ten sposób ocie-ramy się o niebezpieczeństwo tworzenia romskiego skansenu. Niebezpie-czeństwo zamknięcia się na nowe możliwości. Kopiujemy romską strategię, która jest jedną z najważniejszych przyczyn obecnego położenia Romów w Polsce. Przecież to właśnie sztywne trzymanie się określonych profesji w sytuacji m.in. zaniku popytu na związane z nimi produkty spowodowało ekonomiczną katastrofę tej grupy. Ot chociażby taka tradycyjnie romska profesja jak wyrób wrzecion. Któż dzisiaj jeszcze używa kołowrotka?!

Oczywiście, przetrwały pewne profesje romskie, na które cały czas jest popyt, jak chociażby kowalstwo. To prawda. Powstaje jednak pytanie o skalę tego popytu, a w związku z tym i o to, jaki procent populacji rom-skiej może trudnić się tym fachem. Te same pytania dotyczą pozostałych zawodów. Tracą one na swojej mocy w konfrontacji z wielkością populacji romskiej w Polsce, ale nie tracą na znaczeniu, co do zasady. Wydaje się, że sztywne trzymanie się romskich profesji to jednak droga donikąd – po-chodna i sposób utrwalania stereotypów opisujących tę grupę.

Doświadczenia z realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 oraz Rządowego programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, w tym zaś zwłaszcza edukacyjnych ich części102, pokazują, że możliwe jest podej-mowanie działań pozornie zwiększających ryzyko asymilacji w taki spo-sób, aby owo ryzyko minimalizować. W przypadku działań edukacyjnych takimi elementami osłonowymi okazały się: inwestycja w kulturę romską (aktywizacja na tym polu dzieci i młodzieży romskiej), udział w projektach międzykulturowych (ich efektem było z jednej strony upowszechnienie wiedzy na temat kultury romskiej wśród uczniów nie-Romów, z drugiej zaś uświadomienie uczniom Romom rangi i ważności ich kultury – a przez to podniesienie ich samooceny), wprowadzenie do szkół asystentów rom-skich oraz podniesienie poziomu wiedzy nauczycieli na temat specyfiki społeczności romskiej i kultury Romów103.

102 Por. Raport na temat realizacji edukacyjnej części Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w Polsce [Stowarzyszenia Harangos], Warszawa 2005.

103 Jednym z działań przyczyniających się do podniesienia tego poziomu jest uruchomienie w roku 2003 na Akademii Pedagogicznej w Krakowie podyplomowego studium romo- logicznego, którego słuchaczami są w przeważającej większości nauczyciele.

�2�

Podsumowanie Podsumowanie�27�2�

Podsumowanie Podsumowanie�27

Oczywistym w tym miejscu wydaje się pytanie, czy tego typu działa-nia można podjąć także w interesującym nas obszarze przedsiębiorczości i zatrudnienia. Otóż wydaje się, że tak, choć nie może to być kopiowanie rozwiązań zastosowanych w przypadku edukacji. Tworząc warunki do szer-szego wchodzenia Romów na rynek pracy trzeba przede wszystkim zadbać o zmniejszenie społecznego dystansu między nimi a grupą większościową poprzez podniesienie w obydwu tych grupach poziomu wiedzy o sobie wzajemnie i poziomu obopólnej akceptacji. Narzędziem do zmniejszania dystansu może i powinno okazać się Forum ds. Aktywizacji Zawodowej Ro-mów. Właściwe wykorzystanie tego narzędzia może w dłuższej perspekty-wie znacząco zmienić relacje na linii polska większość–romska mniejszość. Natomiast upowszechnienie rozwiązania polegającego na równoległym funkcjonowaniu takiego Forum i Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów może, w sposób pozytywny, zmienić położenie społeczności romskiej. Wy-maga to jedynie czasu i konsekwencji.

�2�



�2�



L iteratura

��0

Literatura Literatura��0

Literatura Literatura��

��0



Literatura

Bariery niekapitałowe powodujące niechęć do podejmowania działalności gospo-darczej, Kraków 2005 (dokument niepublikowany)

Bartkowiak B., Flejterski S., Pluskota P., Fundusze i usługi pożyczkowe, CDI Difin, Warszawa 2006

Bartosz A., Nie bój się Cygana, Sejny 1994Chrostowski W., Zapomniany Holocaust. Rzecz o zagładzie Cyganów, „Przegląd Po-

wszechny” nr 4, 1993Co-operative planning against Gypsy-unemployment at Barcs and its neighbour-

hoodde Aghion B. A., Mordach J., The Economics of Microfinance, The MIT Press, Cam-

bridge, Massachusetts 2005Deakins D., Ishaq M., Smallbone D., Whittam G., Wyper J., Minority Ethnic Enter-

prise in Scotland, Scottish Executive Social Research, Edinburgh 2005Ficowski J., Cyganie na polskich drogach, Kraków 1985Low, Female ethnic minorities in international trade, [w:] Asian-Born Women Entre-

preneurs in SydneyŁodziński S., Społeczeństwo „obronnej nietolerancji”?, Z problemów otwartości kul-

turowej społeczeństwa polskiego, [w:] E. Nowicka (red.), Swoi i obcy, Warszawa 1990

Mirga A., Romowie w historii najnowszej Polski, [w:] Z. Kurcza (red.), Mniejszości narodowe w Polsce, Wrocław 1997

Mróz L., Dzieje Cyganów – Romów w Rzeczpospolitej XV-XVIII wiek, Warszawa 2001Paleczny T., Źródła potocznej wiedzy o Cyganach. Romowie w prasie polskiej – rok

2000, „Dialog – Pheniben”, nr 4Paszko A. (wybór i opracowanie), Prawa człowieka. Wybór, t. I, Kraków 2005Raport nt. realizacji edukacyjnej części Pilotażowego programu rządowego na rzecz

społeczności romskiej w Polsce, Warszawa 2005Regional Workshop on Employment – South East Europe Regional Project to Pro-

mowe Employment Opportunities for Roma, Materiały konferencyjne, Bu-kareszt, 22-23.02.2002

��2



Stiglitz J. E., Charlton A., Fair trade for all. How trade can promote development, Oxford University Press, 2005

Ponadto w opracowaniu wykorzystano obszerne fragmenty następujących dokumentów

Barankiewicz M., Bariery i szanse awansu społecznego mniejszości romskiej w spo-łeczeństwie polskim. Studium na podstawie literatury, Lublin 2003 (dokument niepublikowany)

Czy Polacy lubią inne narody?, Komunikat z badań CBOS: Centrum Badania Opinii Publicznej, Warszawa, styczeń 2003 r., www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_001_03.PDF (28.06.2006)

Krajowy Program Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-2009, Warszawa 2004

Paszko A., Aktywność gospodarcza mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, Kraków 2005 (dokument niepublikowany)

Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003

Rządowy program na rzecz społeczności romskiej w PolsceStosunek Polaków do innych narodów, Komunikat z badań CBOS. Centrum Bada-

nia Opinii Publicznej, Warszawa, sierpień 2001 r., www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2001/K_116_01.PDF (28.06.2006)

Stosunek do innych narodów, Komunikat z badań CBOS: Centrum Badania Opinii Publicznej, Warszawa, styczeń 2005 r., www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_001_05.PDF (28.06.2006)

Akty prawne

DG Enlargement, Situation of Roma in an enlarged Europe (2004) DG Employment and Social Affairs; Review of the European Union PHARE assis-

tance to Roma minorities (2004) DG Employment and Social Affairs; Thematic Comment No 3: ”The Protection of

Minorities in the EU” by the EU Network of Independent Experts in Fundamen-tal Rights (2004)

DG Employment and Social Affairs Key Voices 2005: Access to Justice, DG Employment and Social AffairsDyrektywa Rady Unii Europejskiej 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r., ustana-

wiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy

Dyrektywa Rady Unii Europejskiej 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r., wpro-wadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pocho-dzenie rasowe i etniczne

��2



Entrepreneurship and Local Economic Development – Programme and Policy Recommendations, OECD, Paris 2003

Equality and non-discrimination – Annual report 2005 (special section on ”Improv-ing the situation of Roma in the EU”)

EU Support for Roma Communities (2002) Konwencja Ramowa sporządzona w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r. o ochronie

mniejszości narodowych (Dz.U. z 2002 r., Nr 22, poz. 209)Recommendation 563 (1969) on the situation of Gypsies and other Travellers in

EuropeRecommendation (1983)1 on Stateless Nomads and Nomads of Undermined Na-

tionality, Resolution (1975)13 on the Social Situation of Nomads in EuropeRecommendation 1203 (1993) on Gypsies in Europe, Resolution (1975) 13 on the

Social Situation of Nomads on EuropeRecommendation (2000)4 of the Committee of Ministers to member states on the

eduaction of Roma/Gypsies children in EuropeRecommendation (2001)17 of the Committee of Ministers to member states on

improving the economic and employment situation of Roma/Gypsies and Tra-vellers in Europe

Recommendation 1557 (2002) on the legal situation of Roma in EuropeRecommendation 1633 (2003) Forced returns of Roma from the former Federal

Republic of Yugoslavia, including Kosovo, to Serbia and Montenegro from Council of Europe member states

Recommendation (2004)14 of the Committee of Ministers to member states on the movement and encampment of Travellers in Europe

Recommendation (2005)4 of the Committee of Ministers to member states on improving the housing conditions of Roma and Travellers in Europe

Recommendation (2006)10 of the Committee of Ministers to member states on better access to health care for Roma and Travellers in Europe

Resolution of the European Parliament on the Situation of Gypsies in the Commu-nity (1984)

Resolution of the European Parliament on Education for Children whose Parents have no Fixed Abode (1984)

Resolution of the European Parliament on Illiteracy and Education for Children whose Parents have no Fixed Abode (1989)

Resolution No. 89/C 153/02 of the European Union Council on School Provision for Gypsy and Traveller Children (1989)

Resolution of the Council and the Ministers of Education Meeting within the Coun-cil on School Provisions for Children of Occupational Travellers (1989)

Resolution of the European Parliament on Gypsies in Community (1994)Resolution of the European Parliament on Discrimination against Roma and Sinti

(1995)

��

Literatura LiteraturaOR

Resolution of the Council and Representatives of Member States; Governments Meeting within the Council on the Response of Educational Systems to the Problems of Racism and Xenophobia (1995)

Resolution on the Situation of Roma and Sinti in the European Union (2005)Resolution on the situation of Roma and Sinti women in the European Union

(2006)Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 lutego 2000 r. w spra-

wie szczegółowych zasad prowadzenia pośrednictwa pracy, poradnictwa za-wodowego, organizowania szkoleń bezrobotnych, tworzenia zaplecza meto-dycznego dla potrzeb informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego oraz organizowania i finansowania klubów pracy (Dz.U. z 2000 r., Nr 12, poz. 146 z późn. zm.)

Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 29 września 2005 r. w sprawie udzielania pomocy uchodźcom (Dz.U. z 2005 r., Nr 201, poz. 1669)

Rozporządzenie Rady (WE) Nr 168/2007 z dnia 17 lutego 2007 r. ustanawiające Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity) (Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców. (Dz.U. z 1991 r., Nr 55, poz. 234 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 1991 r., Nr 55, poz. 235 z późn. zm.)

Ustawa z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (Dz.U. z 2001 r., Nr 6, poz. 56 (tekst jednolity) z późn. zm.)

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 1998 r., Nr 137, poz. 887 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. z 1999 r., Nr 101, poz. 1178 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2001 r., Nr 46, poz. 499 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2001 r., Nr 128, poz. 1405)

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2003 r., Nr 80, poz. 717 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141 z późn. zm.)

grzbiet


MSAP AESzewska 20/3, 31-009 Kraków tel. +48 12 421 76 68, +48 12 292 68 98www.msap.ae.krakow.pl

Małopolska Szkoła Administracji PublicznejAkademii Ekonomicznej w KrakowieKraków 2007

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie(MSAP AE) prowadzi działalnośćnaukowo-badawczą, doradczą, edukacyjnąi wydawniczą. We współpracy z wieloma krajowymi i zagranicznymi partnerami realizuje szereg projektów służących rozwiązywaniu problemów społecznych i gospodarczych.Do najważniejszych z nich należą te dotyczące zarządzania w administracji publicznej, sektora ekonomii społecznej, analiz polityk publicznychoraz innowacji i transferu technologii.

Rom

owie

na

rynk

u p

racy

na rynku pracy Romowie

Projekt Inicjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów Kxetanes-Razemjest realizowany w ramach Inicjatywy Wspólnotowej Equal. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie jest jednym z partnerów tego przedsięwzięcia, koordynowanego przez Małopolską Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Tarnowie. Celem tej inicjatywy jest przeprowadzenie działań ukierunkowanych na ograniczanie dyskryminacji mniejszości narodowych na rynku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem wspierania i kreowania przedsiębiorczości wśród społeczności romskiej. Zadania realizowane w projekcie koncentrują się na ograniczaniu dyskryminacji Romówna lokalnych rynkach pracy, aktywizacji zawodowej tej społeczności oraz nawiązaniu dialogu i budowie partnerstwa ze środowiskami lokalnymi.

okladka kxetanes.indd 1okladka kxetanes.indd 1 6/18/07 11:25:53 PM6/18/07 11:25:53 PMPodstawowy cyjanPodstawowy cyjan Podstawowy magentaPodstawowy magenta Podstawowy ˝ó∏tyPodstawowy ˝ó∏ty Podstawowy czarnyPodstawowy czarny

Romowie na rynku pracy - MSAP UEKmsap.uek.krakow.pl/doki/publ/kx_Romowie_nrp.pdf · –...

Documents

Transcript of Romowie na rynku pracy - MSAP UEKmsap.uek.krakow.pl/doki/publ/kx_Romowie_nrp.pdf · –...