1

Rola fotografii w podróży∗∗∗∗

Fotografia stanowi nieodłączny element współczesnych społeczeństw i od początków

istnienia była ona silnie związana z przemieszczaniem się ludzi. Niezwykle trudno jest

wyobrazić sobie istnienie XXI w. bez fotografii, podobnie jak istnienie podróży bez

możliwości uwiecznienia mijanych widoków, miejsc oraz ludzi. Coraz częściej

najłatwiejszym sposobem odróżnienia turysty od zwykłego mieszkańca, jest zawieszony na

szyi aparat i obiektyw skierowany na otaczający przybysza świat.

Słowo fotografia wywodzi się od greckich słów: photos – światło i graphos

piszę/rysuję i dosłowną zbitkę obu wyrazów można by tłumaczyć jako rysowanie światłem.

Mechanizmy i odkrycia, które umożliwiły powstanie aparatu fotograficznego powstawały już

od XVI w., jednak za narodziny fotografii uznaje się wiek XIX. Pierwszą fotografię

„wytworzył” w 1826 lub 1827r. (istnieją kontrowersje, co do dokładnej daty) Francuz Joseph-

Nicéphore Niepce, jednak była ona na tyle niewyraźna i niedoskonała, iż za rok powstania

fotografii uznaje się 1839, kiedy to Francuz Louis Jacques Daguerre zademonstrował

Akademii Francuskiej zdjęcie fotograficzne. Metoda Daguerre’a, zwana od nazwiska twórcy

dagerotypią, początkowo pozwalała na otrzymanie zaledwie jednego poprawnego czarno-

białego zdjęcia. Postępująca popularyzacja i postęp fotografii spowodowały, iż do dzisiaj

powstała niezliczona liczba zdjęć i nietrudno zgodzić się ze stwierdzeniem, iż otaczający nas

świat jest przeładowany fotografią. Obecnie szacuje się, iż corocznie powstaje na świecie

ponad 70 mld zdjęć, a co roku liczba powstających zdjęć konsekwentnie zwiększa się od

wynalezienia fotografii.

Historia fotografii jest długa i barwna, jednak na jej skrótowe przedstawienie

potrzebna byłaby niezwykle długa prelekcja. Z punktu widzenia fotografii amatorskiej, która

jest przedmiotem tego wystąpienia oraz inaugurowanej wystawy, momentem, o którym

należałoby wspomnieć jest technologiczny przeskok, jakim było przejście z fotografii

analogowej na cyfrową. Poza poprawą jakości obrazu, usprawnieniami technicznymi procesu

obróbki, prostotą obsługi, ogromnie zwiększyła się sama liczba otrzymywanych zdjęć. To, co

kiedyś przeciętny fotograf amator musiał zmieścić na maksymalnie

trzydziestokilkuzdjęciowej kliszy rozrosło się obecnie często do kilkuset zdjęć z pojedynczej

podróży. Inną kwestią jest ilość czasu potrzebna na opisanie otrzymanego materiału

fotograficznego i zapewne każdy, kto używał aparatu cyfrowego stawał przed problemem

klasyfikacji nadmiaru zdjęć.

2

Fotografia stanowi nie tylko rozrywkę, ale jest także społecznie ustrukturowanym

sposobem patrzenia na otaczający nas świat. Coraz częściej w ramach nauk społecznych

podkreśla się, iż fotografia stanowi użyteczne narzędzie badawcze, pełniące uzupełniającą

funkcję do klasycznych metod badań stosowanych na polu tej dziedziny.

Fotografia stanowi przykład relacji władzy-wiedzy, podporządkowuje fotografowany

obiekt, pozwala zapanować nad nim wizualnie, przez co oswaja go, czego przykładem mogą

być zdjęcia egzotycznych kultur i ich przedstawicieli. Opisowa wiedza stanowi pierwszy etap

pozwalający na oswojenie się z nieznanym, jednak uzupełnienie opisu poprzez fotografię

stanowi nie tylko efektowny, ale przede wszystkim efektywny sposób zapoznania się z czymś

obcym i nieznanym. Zdjęcia są także powszechnie postrzegane jako elementy

odzwierciedlające rzeczywistość. Nie są uznawane za komentarz, opis rzeczywistości, ale

jako miniaturowy fragment świata, wycinek otaczającej nas rzeczywistości. Interpretacja

przedstawionego na fotografii wycinka rzeczywistości zależy oczywiście od informacji jakimi

dysponujemy oraz kontekstu w jakim definiowany jest przedstawiony obraz. Dobrze

widoczne jest to na przykładzie fotografii prezentowanych na wystawie – każdy widz

indywidualnie interpretuje znaczenie oraz sens przedstawionych zdjęć, ponieważ nie

dysponujemy informacjami o zamiarach i motywacjach autora fotografii. Możemy jedynie

domyślać się czy celem autora było zadziwienie, zaszokowanie, rozbawienie, podzielenie się

własną pasją i zainteresowaniami, a liczba dostępnych wyjaśnień może być tak liczna, jak

liczba odwiedzających. Powszechne przekonanie o autentyczności aparatu fotograficznego

stanowi także potwierdzenie obecności osoby w danym miejscu, stanowi też dowód na to, że

przedstawiane obiekty są rzeczywiście takie jak w opisach – góra wysoka, Paryż

romantyczny, a Rosja dzika i nieposkromiona.

W rzeczywistości zdjęcie jest efektem czynnego konstruowania sensu, jakie jest mu

nadawane przez autora fotografii. Często zdarza się, szczególnie w przypadku podróży, iż tło

fotografii stanowi zgrabną aranżację poczynioną na potrzeby oczekiwanego przez autora

efektu. Prawdopodobnie wiele osób napotkało się z wrażeniem, iż fotografie znanych miejsc

widziane wcześniej w katalogach, broszurach reklamowych odbiegają od tego, co

obserwujemy po przybyciu na dane miejsce i uzyskanie równie idealnej fotografii jest

niemożliwe. Rearanżacja przestrzeni na potrzeby zdjęcia ma miejsce także w przypadku

samych turystów, kiedy z pola widzenia obiektywu wyklucza się przeszkadzające elementy tj.

samochody, inne osoby, budynki. Z drugiej strony, fotografia ma ogromny potencjał,

ponieważ niesie w sobie możliwość sportretowania nie tylko pięknej turystycznej wizji

3

oferowanej w katalogach, ale także szarą rzeczywistość oraz ludzkie cierpienia i dramaty,

których autentyzm potrafi przemówić do świadomości masowego odbiorcy.

Kolejną charakterystyczną cechą fotografii jest jej egalitaryzm – każdy ma równe

szanse i możliwości portretowania otaczającej go rzeczywistości. Do bycia fotografem-

amatorem niepotrzebne są ani specjalne umiejętności, ani duże zasoby finansowe. Postęp

technologiczny i coraz niższe ceny profesjonalnego sprzętu w dziedzinie fotografii

spowodowały, iż w zasadzie każdego stać na zakup aparatu fotograficznego i naukę

podstawowych jego funkcji. To, co w połowie XIX w. stanowiło przywilej wąskiej grupy i w

powszechnym mniemaniu ocierało się o magię i czarnoksięstwo, obecnie stanowi dostępną

niemal dla wszystkich praktykę.

Można zaryzykować stwierdzenie, iż fotografia pełni rolę strukturyzującą w podróży i

stanowi jeden z głównych elementów determinujący wakacyjne wybory. Niejednokrotnie to

właśnie zdjęcia odległych krajów, znanych krajobrazów lub obiektów, zauważone w gazecie,

czasopiśmie poświęconym podróżom lub całkowicie przypadkowo w dowolnym medium,

powodują, iż ludzie decydują się odwiedzić właśnie to miejsce i kraj, który jest przedmiotem

fotografii. Podobnie bywa z przebiegiem podróży, kiedy to rytm i kierunek podróżowania jest

wyznaczony przez konieczność uwiecznienia kolejnych widoków znanych dotąd jedynie z

przewodników, jednak niezbędnych do uznania podróży za udaną i satysfakcjonującą. Można

zauważyć, iż często turyści są zamknięci w „fotograficznym kręgu” – wybierają kierunki

podróży na podstawie widzianych wcześniej zdjęć, po to aby przybyć na owe miejsce i

własnoręcznie je sfotografować, powrócić do kraju i prezentować własne zdjęcie owego

widoku swoim znajomym i rodzinie.

Efektem upowszechnienia się fotografii cyfrowej jest fakt, iż aparat stał się drugim

okiem podróżnika, a niektórzy skłaniają się nawet ku twierdzeniu, iż w wielu przypadkach

pełni on rolę pierwszoplanową. Technologiczny przeskok z fotografii analogowej do cyfrowej

wraz z rozpowszechnieniem się dostępu do Internetu przyczynił się także do możliwości

publikacji i rozpowszechniania prywatnych zdjęć. Przed pojawieniem się bezpośredniego i

powszechnego dostępu do Internetu publikacja zdjęć i ich społeczny odbiór był ograniczony

jedynie do kilku środków przekazu. Zdjęcia autorstwa amatorów były przede wszystkim

prezentowane na spotkaniach rodzinnych i towarzyskich, a profesjonalistów (dziennikarzy,

fotoreporterów, zawodowych podróżników) w czasopismach i albumach zdjęciowych.

Publiczne formy przekazu, w przypadku obu form fotografii polegały na wystawach o

ograniczonym zasięgu, poczynając od wystaw w szkołach, lokalnych klubach miłośników,

kościołach, a kończąc na galeriach. Internet otwiera pod tym względem ogromne możliwości,

4

pozwalając na zamieszczenie dowolnych zdjęć amatorów, stając się medium, które pozwala

ominąć instytucjonalne ograniczenia, tworząc nową, dostępną dla każdego przestrzeń

prezentacji własnej twórczości fotograficznej. Pozwala to na przejście fotografii

dokumentujących podróże z obiegu towarzysko-rodzinnego, do statusu „opublikowanych”,

stając się swoistą mieszanką dokumentacji prywatno-publicznej. Nietrudno zrozumieć,

dlaczego Internetowi jest przypisywana pierwszoplanowa rola w procesie demokratyzacji

fotografii, poprzez stwarzanie możliwości niedostępnych dotychczas przeciętnemu amatorowi

fotografii.

Zauważalną od kilku lat tendencją łącząca fotografię i podróże jest masowe

powstawanie blogów oraz stron internetowych będących fotograficzną dokumentacją

odbytych podróży i wycieczek. Narracje prowadzone w formie reportaży, pamiętników lub

jedynie fotorelacji stanowią nowe jakościowo zjawisko i stają się przedmiotem badań

specjalistów z zakresu antropologii i fotografii. Przykładem demokratyzacji świata fotografii,

coraz szerszego dostęp amatorskiej twórczości dla szerokiej publiczności widać nie tylko na

przykładzie Internetu, ale także wystawy „Fotograficzna poczta butelkowa”. Także w tym

przypadku odbiorca ma okazję zapoznać się ze zdjęciami anonimowych autorów, którzy

zdecydowali się uczestniczyć w innowacyjnym eksperymencie, a których wkład w postaci

pojedynczych zdjęć można podziwiać na wspomnianej wystawie. Wydawałoby się, że

tematyka podróży jest odległa od treści przekazywanej na wystawie, w końcu przedstawiane

obrazy nie są twórczością podróżników amatorów, nie były też skierowane bezpośrednio do

tej grupy. Można jednak pokusić się o odmienny punkt widzenia i zauważyć całkiem bliskie

związki przedstawianych zdjęć z podróżą. Trafne wydawałoby się posłużenie się metaforą

albumów-podróżników, które losowo pozostawione w kilku miastach, odbyły długie podróże

po całym świecie, przechodząc z rąk do rąk i bogacąc się o kolejne zdjęcia. Warte

podkreślenia jest, iż podróżniczy wymiar funkcjonowania albumów przerósł oczekiwania

samych inicjatorów akcji, trasy, jakie one przebyły przekroczyły granice Europy, a ich

wybrane fragmenty są obecnie prezentowane na wystawie. Podróżnicze losy prezentowanych

fotografii nie skończyły się jednak wraz z drogą powrotną albumów do pomysłodawców akcji

– ich podróż trwa dalej, docierają do kolejnych miast tym razem w formie obiektów wystawy

poświęconej twórczości fotografów amatorów z całego świata.

∗ Poniższy tekst w znacznym stopniu opiera się na następujących publikacjach:

Bachórz, Agata. 2009. Obrazy z podróży: reportaże czy albumy ze zdjęciami? O internetowych fotorelacjach z

Rosji (materiał niepublikowany).

Haldrup, Michael. 2006. Material cultures of tourism, dostępny w:

http://www.ruc.dk/upload/application/pdf/4ca44814/Material.pdf (14.03.2009).

5

Jenkins, Olivia. 2003. Photography and travel brochures: the circle of representation, w: Tourism Geographies

5 (3), s. 305-328.

Urry, John. 2007. Spojrzenie turysty, Wydawnictwo Naukowe PWN: Warszawa.