Rocznik Naukowy - Tom XXIV (2014)

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

ROCZNIK NAUKOWY

Tom XXIV 2014

Redaktor naczelny Waldemar Moska

Redaktor prowadzący

Krzysztof Pniewski

Rada programowa Włodzimierz S. Erdmann (przewodniczący)

Barbara Duda, Tomasz Frołowicz, Władysław Jagiełło, Małgorzata Resiak, Wiesław Ziółkowski, Tomasz Taraszkiewicz

Recenzenci tomu

Tadeusz Ambroży, Ewa Dybińska, Tomasz Frołowicz, Margarita Ilieva, Zbigniew Jastrzębski, Romana Kadzikowska-Wrzosek, Alicja Kosakowska, Wiesława Kuźniar, Katarzyna Kotarska,

Grzegorz Lech, Mariusz Lipowski, Radosław Muszkieta, Ewa Niedzielska, Anna Orkwiszewska, Marcin Pasek, Krzysztof Perkowski, Marzena Podgórska,

Stanisław Sawczyn, Teresa Zwierko, Adrian Lubowiecki-Vikuk, Anna Nitecka-Walerych, Rajmund Tomik, Danuta Umiastowska, Jan A. Wendt, Barbara Wilk, Kazimierz Witkowski,

Weronika Wrona-Wolny, Alicja Zaleska-Nowak, Artur Ziółkowski

Sekretarz redakcji Katarzyna Dzierżanowska

Redaktor językowy

Jan Miklas-Frankowski Krzysztof Pniewski

Redaktor statystyczny

Paweł Skonieczny

Skład i łamanie Katarzyna Dzierżanowska

Okładka

Maciej Klejnglas

Wersja drukowana periodyku jest wersją pierwotną. Czasopismo jest dostępne w wersji elektronicznej na www.awfis.gda.pl

© Copyright by Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Gdańsk 2014 ____________________________________________________________________________________________________

WYDAWNICTWO UCZELNIANE

Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu ul. Kazimierza Górskiego 1

80-336 Gdańsk [email protected]

____________________________________________________________________________

ISSN 1730-7953

___________________________________________________________________________________

nakład 100 egz.

Spis treści

T. Michalski Miejsce aktywności fizycznej wśród czynników wpływających na zdrowie

5

M. Kowalczyk, M. Resiak Zachowania sedenteryjne studentów i ich rodziców 11

M. Rokicka-Hebel Aktywność wolnoczasowa dzieci w wieku przedszkolnym i ich rodziców

19

M. Socha-Masztafiak, Ł. Chomicki Ocena aktywności fizycznej studentów kierunku fizjoterapia Akademii Wychowania Fizycznego oraz Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

35

M. Pasek, A. Nowak-Zaleska, M. Michałowska-Sawczyn

Postawy ekologiczne uczestników wypoczynku w środowisku naturalnym

42

M. Pasek Aktywność fizyczna w zanieczyszczonym powietrzu w świetle organizacji sieci dróg rowerowych w miastach

50

M. Adam Skuteczność startowa reprezentacji narodowych w judo od Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 roku do Mistrzostw Świata w Rio de Janeiro w 2013 roku

56

M. Pujszo, S. Wilczyńska, E. Drumińska, M. Adam

Przebieg rywalizacji w najcięższej kategorii wagowej (+100 kg) podczas Mistrzostw Polski Judo

64

R. Litkowycz, B. Jankowiak, B. Cupiał Wpływ zmian przepisów gry na skuteczność rzutową koszykarzy Polskiej Ligi Koszykówki

71

I. Bonisławska, P. Drobnik, L. Tomaczkowski, T. Frołowicz

Rozwój karate tradycyjnego w Polsce w latach 1971–2001 82

N. Rajkowska, A. Szumilewicz Prenatalne ćwiczenia mięśni brzucha w świadomości kobiet ciężarnych i młodych matek

89

A. Worska, A. Szumilewicz Intensywność ćwiczeń w ciąży w rekomendacjach z różnych krajów – praca przeglądowa

95

M. Kowza-Dzwonkowska, M. Kawa, A. Orlikowska

Zastosowanie baniek w fizjoterapii, odnowie biologicznej i kosmetologii

105

B. Przysiężna, E. Rodziewicz, T. Kochańczyk

Questing jako nowa forma spędzania czasu wolnego 113

N. Piechota Poziom rozwoju funkcji turystycznej miast a wpływ wydarzeń sportowych na turystykę miejską – przykład wybranych turniejów tenisowych

122

G. Barwińska-Szczutkowska, S. Barwińska

Rynek biur podróży w województwie kujawsko-pomorskim 131

INSTRUKCJA DLA AUTORÓW 137

ARKUSZ RECENZJI 139

OŚWIADCZENIE AUTORA 140

Rocznik Naukowy, AWFiS w Gdańsku, 2014 r., t. XXIV

PRACA PRZEGLĄDOWA

Autor korespondencyjny: Dr hab. Tomasz Michalski, prof. nadzw. Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii Rozwoju Regionalnego ul. Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk tel. +48 58 523 65 56; e-mail: [email protected]

Miejsce aktywności fizycznej wśród czynników wpływających na zdrowie

The place of physical activity among the determinants of health

TOMASZ MICHALSKI Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii Rozwoju Regionalnego

Streszczenie Celem opracowania jest zaakcentowanie roli aktywności fizycznej wśród czynników wpływających na sytuację zdro-

wotną ludności. Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej przedstawiono rozumienie pojęcia zdrowia, w drugiej po-krótce omówiono cztery grupy czynników wpływających na sytuację zdrowotną (styl życia, środowisko geograficzne, biolo-gie organizmu, system opieki medycznej), w trzeciej skupiono się na omówieniu roli aktywności fizycznej w zachowaniu zdrowia.

Słowa kluczowe: zdrowie, aktywność fizyczna.

Abstract

The objective of the present study is to underline the role of physical activity among the factors that affect the health situation of a population. The article consists of three parts. The first one shows the understanding of the concept of health, the second one briefly discusses four groups of factors influencing the health situation (lifestyle, geographic environment, biological organism, the medical care system), in the third one the focus is on the discussion of the role of physical activity in maintaining health.

Key words: health, physical activity.

Wstęp Celem opracowania jest uwypuklenie znaczenia aktywności fizycznej wśród czynników

wpływających na sytuację zdrowotną ludności. Na początku artykułu skupiono się na samej konceptualizacji pojęcia zdrowia. Następnie omówiono podstawowe cztery grupy czynników wpływających na nie, by w kolejnej części, na ich tle, zarysować rolę aktywności fizycznej.

Samo pojęcie zdrowia jest wieloznaczne i stwarza ogromne problemy definicyjne. Możli-we są dwa ujęcia: biologiczno-medyczne, dominujące do niedawna w europejskich naukach medycznych oraz kulturowe, związane z wkroczeniem nauk społecznych do medycyny, a co za tym idzie – powolnym wypieraniem kartezjańskiego dualizmu zdrowie – choroba. W niniejszej pracy, ze względu na jej charakter, jest preferowane to drugie podejście [1].

Stworzenie uniwersalnej definicji zdrowia jest praktycznie niemożliwe z kilku przyczyn, z których najistotniejszymi wydają się [2]: - jego odmienna konceptualizacja w różnych cywilizacjach; - silna zależność od reprezentowanych punktów widzenia (w tym: reprezentowanych dys-

cyplin naukowych); - wpływ celu, któremu miałaby służyć dana definicja pojęcia zdrowia (w tym konieczność

jego operacjonalizacji); - fakt, że zdrowie populacji jest bardziej tworem abstrakcyjnym, nie będąc prostą sumą

zdrowia pojedynczych osobników; - utrzymująca się dychotomia zdrowia fizycznego i psychicznego.

W europejskim kręgu kulturowym w starożytności pojęcie zdrowia łączono z pięknem fi-zyczno-moralnym. Inaczej rzecz miała się w wiekach średnich, kiedy to zdrowie interpreto-wano nie tylko jako brak choroby i cierpienia, lecz rozpatrywano także w kategoriach zdolno-ści do ich znoszenia [3]. Jeszcze do połowy ubiegłego wieku uczeni wywodzący się z kręgu

T. Michalski

6

kultury europejskiej nie byli zaznajomieni z odmiennymi niż własne ujęciami zdrowia – pod-chodząc z pobłażaniem do innych szkół medycznych, przypisując zarazem ich sukcesy ciemnocie i sugestii oraz uwypuklając ich porażki [4].

W znaczeniu potocznym zdrowie jest rozumiane jako stan, w którym nie występują żadne niedomagania, jak choroby, zaburzenia, cierpienie itd. Przy próbach wyjaśnienia pojęcia zdrowia na gruncie nauki możemy stosować dwa podejścia: dychotomiczne i stopniowalne. Pierwsze zakłada przeciwstawność pojęć zdrowie – choroba, przyporządkowując wszystkie rozpatrywane jednostki do dwóch nieposiadających części wspólnej zbiorów. Dysponujemy tu możliwością dwojakiej konceptualizacji, zależnej od punktu wyjścia; bądź definicja zdrowia poprzez jej negację – wyznacza to, co jest chorobą, bądź też definicja choroby poprzez jej negację – wyznacza to, co jest zdrowiem [5]. Przy podejściu zakładającym stopniowalność cechy zdrowia i choroby nie są ujmowane jako wykluczające się. Zgodnie z tym założeniem człowiek jednocześnie według jednych kryteriów może należeć do zbiorowości chorych, we-dług innych do zdrowych. Za przykład może tu posłużyć podmiotowo-relacyjny model zdro-wia, uwzględniający oprócz biegunowości rzeczywistości zdrowie – choroba również trzy wymiary egzystencji podmiotowo-osobowej oraz trzy środowiska stanowiące część związków i uczestnictwa [6]. Ponadto w tym podejściu granice między uznaniem człowieka za zdrowe-go lub chorego nie są ostro poprowadzone. Dobitnie świadczy o tym chociażby definicja po-wstała na gruncie nauk wychowania fizycznego, związana z modelem z Toronto, w której użyto pojęcia zdrowia negatywnego: „Zdrowie to kondycja człowieka w wymiarze fizycznym, społecznym i psychicznym. Każdą z nich należy rozpatrywać jako kontinuum zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Zdrowiu pozytywnemu towarzyszy zdolność cie-szenia się życiem i zdolność podejmowania zadań, nie jest to więc brak choroby. Zdrowiu negatywnemu towarzyszy chorobowość, a w przypadkach skrajnych przedwczesna śmierć” [7, s. 6].

Według współczesnego nam, dynamicznego ujęcia, zdrowie człowieka można ująć jako „proces stałego przystosowania się organizmu do konkretnych warunków biogeograficznych i społeczno-bytowych, pozwalający mu na optymalne funkcjonowanie przez maksymalnie długi czas” [8, s. 10]. Zatem widzimy tu zarówno odniesienie do podejścia zaproponowanego przez Bertalanffy’ego [9], jak i przesunięcie konceptualizacji zdrowia z uwarunkowań endo-gennych funkcjonowania organizmu na egzogenne związane z systemem środowiska życia. Wydaje się to być o tyle istotne, że dzięki temu oprócz nurtu medycznego, włącza się w ba-dania nad zdrowiem również nurt ekologiczny1.

Czynniki wpływające na sytuację zdrowotną ludności

Istnieje wiele klasyfikacji czynników wpływających na sytuację zdrowotną ludności [11, 12], lecz najczęściej można spotkać się z koncepcją Lalonde’a tzw. holistycznego modelu zdrowia publicznego. Zgodnie z nią na zdrowie społeczeństwa wpływają cztery grupy czyn-ników: style życia, środowiskowe, biologiczne oraz system opieki zdrowotnej [13].

Największe znaczenie dla zachowania dobrostanu zdrowotnego ma środowisko społecz-ne. W dużym przybliżeniu czynniki z nim związane możemy podzielić na te o wyrazie bar-dziej jednostkowym i te o naturze bardziej zbiorowej. Spośród czynników jednostkowych za najbardziej wpływające na stan zdrowia uznano styl życia oraz zachowania ryzykowne [14]. Ze stylem życia przede wszystkim związane są takie pojęcia jak odżywianie i aktywność fi-zyczna, a spośród zachowań ryzykownych – przede wszystkim uzależnienie od substancji psychoaktywnych.

Przyczyn nieprawidłowości w żywieniu jest wiele, do pierwotnych należy poziom rozwoju społeczno gospodarczego i świadomość społeczeństwa co do zasad prawidłowego żywienia, do wtórnych – choroby. Problemy związane z odżywianiem mogą wynikać zarówno z ilości i jakości dostarczanych w pożywieniu substancji, jak też z jakości żywności oraz z regularno-ści spożywania posiłków. Jelliffe [15] wyróżnia cztery stany nieprawidłowego żywienia: nie-dożywienie, niedobory pokarmowe, nadmierne odżywienie, zaburzenie równowagi pokar-mowej. 1 Przykładem może być tu tzw. ekologiczne zdrowie publiczne [10].


7

Zagrożenia dla zdrowia powiązane z aktywnością fizyczną omówiono w osobnym roz-dziale.

Do najważniejszych uzależnień od środków chemicznych należą alkoholizm, narkomania z lekomanią oraz nikotynizm. Skutkiem uzależnienia od środków chemicznych jest nałóg rozumiany jako stan powodujący przymus używania danego środka, psychiczne i fizyczne uzależnienie od danego środka, tendencję do stałego zwiększania jego dawki oraz destruk-cyjny wpływ na jednostkę i jej otoczenie [16]. Skutki uzależnień przyjmują zarówno formę społeczną (jak zakłócanie porządku publicznego, rozbite rodziny, zwiększony poziom wy-padkowości itd.), jak i jednostkową (jak problemy psychologiczne i egzystencjalne, konse-kwencje fizjologiczne, a w ostateczności śmierć).

Czynniki społeczne o charakterze zbiorowym negatywnie wpływające na zdrowie ludno-ści przyjmują formę patologii społecznych. Kokotkiewicz [17] dzieli je na: - patologie stosunków społecznych (wynikające z aspołecznych postaw osobniczych), jak:

dysfunkcje rodziny, alkoholizm, toksykomanię, zaburzenia w stosunkach międzyludzkich, przestępczość;

- patologie instytucji i struktur społecznych (u podstaw których leżą dysfunkcje instytucji wszelkiego rodzaju, nieprawidłowości w proporcjach ludności, np. wg płci czy składu spo-łecznego), jak: patologie funkcjonowania instytucji, patologie funkcjonowania sfery usług, patologie pracy, patologie struktur ludności, patologie warunków życia ludności;

- patologie środowiska (związane z zagrożeniami ekologicznymi, zagrożeniami sytuacji zdrowotnej oraz nieprawidłowości w funkcjonowaniu przestrzeni), jak: zagrożenia ekolo-giczne, dysfunkcje przestrzeni, zagrożenia stanu zdrowia. Wpływ środowiska geograficznego na zdrowie może być rozpatrywany dwojako: jako śro-

dowiska przyrodniczego, a więc niezdegradowanego lub przeobrażonego w małym stopniu oraz jako wpływ środowiska antropogenicznego, a więc zmienionego w stopniu znacznym i bardzo znacznym przez działalność człowieka.

Do czynników naturalnych oddziaływujących na zdrowie ludności zaliczamy biologiczne (czynniki patogenne o etiologii zakaźnej, np. wirusy, grzyby, pasożyty itp. oraz etiologii nie-zakaźnej – substancje toksyczne pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego) [18] oraz fizycz-ne i chemiczne (związane z naturalnymi procesami zachodzącymi w środowisku geograficz-nym, jak zmiany ciśnienia, wiatry, erupcje wulkanów, powodzie itp.).

Z kolei zanieczyszczenie środowiska powoduje szereg negatywnych konsekwencji wyra-żających się w skutkach degradacji atmosfery (zmniejszenie miąższości ozonosfery, tzw. efekt cieplarniany, tzw. kwaśne deszcze, smog), hydrosfery (zanieczyszczenie wód oraz zmniejszenie zasobów wody słodkiej), pedosfery (zwłaszcza intoksykacja metaboliczna i chemiczne zanieczyszczenie), biosfery [19]. Osobną grupę zagrożeń środowiskowych sta-nową promieniowanie jonizujące i nie jonizujące oraz hałas i wibracje.

Czynniki wynikające z biologii organizmu wpływające na sytuację zdrowotną ludności możemy podzielić na genetyczne i biologiczne. Wśród genetycznych wyodrębniamy związa-ne z dominującym genotypem populacji (w aspekcie procesu starzenia się i chorób gene-tycznych) oraz wpływające na odporność danego organizmu na destrukcyjne oddziaływanie środowiska. Jest to powiązane z pojęciem sił witalnych [20]. Natomiast spośród czynników biologicznych najbardziej na sytuacje zdrowotną wpływają wiek i płeć. Wiek wyraźnie różni-cuje zapadalność na choroby. Młodzi ludzie najczęściej zapadają na choroby ostre o wyraź-nym początku i przebiegu, powodujące krótkotrwałe ograniczenie sprawności. Podczas gdy u ludzi starszych dominują choroby przewlekłe, trwające całymi latami, dające częściowe lub całkowite ograniczenie sprawności [21]. Wiek warunkuje również role społeczne odgrywane w społeczeństwie, jak i dominujący rodzaj aktywności. Z kolei płeć wpływa bezpośrednio (poprzez występowanie chorób ściśle powiązanych z odmienną budową organizmów) i po-średnio (poprzez pełnione społecznie role) na sytuację zdrowotną ludności.

Ostatnia grupa czynników wpływających na zdrowie populacji jest związana z funkcjono-waniem systemu opieki zdrowotnej. Potrzeby zdrowotne społeczeństwa możemy podzielić na cztery grupy [22]: niepostrzegane, postrzegane nie wyrażone, wyrażone (czyli ujawnione wobec lekarza) oraz zweryfikowane (potwierdzone w kontakcie z lekarzem). Służba zdrowia

T. Michalski

8

posiada rozpoznanie jedynie w zakresie dwóch ostatnich grup potrzeb zdrowotnych, które są zaspokajane poprzez świadczenie określonych usług medycznych. Możliwe jest również zmniejszenie liczby potrzeb niepostrzeganych oraz postrzeganych niewyrażonych, zwłasz-cza poprzez masowe i obowiązkowe badania lub akcje uświadamiające. W tym miejscu na-leży sobie zadać pytanie, dlaczego (w powszechnym mniemaniu, a zatem i w politycznej rzeczywistości) główny ciężar realizacji prawa do ochrony zdrowia spada na służbę zdrowia, skoro jest ona w stanie oddziaływać na mniej niż 10% wskaźników stanu zdrowia. Zdaniem Sokołowskiej [21] jest to spowodowane faktem, że medycyna jest uchwytna i wymierna, a zatem społecznie stawia się znak równości pomiędzy służbą zdrowia a zdrowiem. Z drugiej strony władze państwowe nie podejmują prób reformowania swoich systemów ochrony zdrowia, u podstaw tego działania leży zwłaszcza chroniczny niedobór środków finansowych (chociaż nie jest to jedyna przyczyna) [23].

Aktywność fizyczna jako czynnik wpływający na sytuację zdrowotną ludności

Na potrzeby niniejszego opracowania aktywność fizyczna jest rozumiana, za Drabikiem i in. [24, s. 39], „jako zaplanowana i wielokrotnie powtarzana praca mięśni charakteryzująca się celowo ukierunkowanym na zdrowotne potrzeby organizmu ponadspoczynkowym wydat-kiem energii lub wydatkiem powodującym zmęczenie”.

Jednym z dwóch dominujących obecnie trendów w społeczeństwach krajów rozwiniętych gospodarczo jest gwałtowny rozwój technologii. Powoduje to, że warunki zewnętrzne nie stwarzają naturalnych bodźców, które by w procesie adaptacji ustroju doprowadziły bezpo-średnio do jego korzystnych zmian fizjologicznych i anatomicznych, a pośrednio także i psy-chicznych cech [25]. Wprawdzie aktywność fizyczna ma charakter biologiczny, tj. jej wyra-zem jest wydatek energetyczny wynikający z użycia sił mechanicznych podczas czynności o charakterze ruchowym. Ale z drugiej strony jest także uwarunkowana kulturowo [26]. A uogólniając – społeczeństwom krajów rozwiniętych gospodarczo brakuje dostatecznie sil-nych bodźców kulturowych na rzecz aktywności fizycznej2. W tym kontekście aktywność fi-zyczną można uznać za ważny problem społeczny. Więcej jest osób nieaktywnych fizycznie, co wpływa pejoratywnie na ich sytuację zdrowotną, niż osób mających inny, pojedynczy czynnik wpływający negatywnie na zdrowie w ujęciu jednostkowym. Prowadzi to wprost do konstatacji, że wśród wszystkich czynników ryzyka, to właśnie brak aktywności jest najważ-niejszy [27].

Lecz z drugiej strony należy mieć na uwadze, że zarówno niedostateczne, jak i nadmier-ne obciążenie aparatu ruchowego wywołuje niekorzystne dla organizmu zmiany adaptacyjne [28]. Skutki aktywności fizycznej dla organizmu ludzkiego mogą być zatem zarówno pozy-tywne, jak i negatywne.

Spośród wielu czynników wpływających na postawę wobec własnego ciała szczególne miej-sce zajmują uznawane w danej społeczności wzorce kultury somatycznej. Krawczyk [29, 30] wyróżnia ich następujące typy: - estetyczny (nawiązujący do kategorii piękna funkcjonującej w ujęciu aksjologii); - hedonistyczny (związany z trzema typami hedonistycznych doznań cielesnych: smako-

wymi, seksualnymi i kinetycznymi); - ascetyczny (głoszący wyższość, względnie dominację sfery ducha nad potrzebami ciele-

snymi); - higieniczny (występujący w dwóch podwzorcach: egzystencjalnym towarzyszącym walce

człowieka z chorobą i śmiercią oraz utylitarnym podporządkowanym korzystnym dla spo-łeczeństwa celom);

- sprawnościowy (związany z instrumentalnym traktowaniem ciała, co najczęściej wiąże się z podporządkowaniem go celom praktycznym i militarnym);

- agonistyczny (wyrażający się zwłaszcza w walce i rywalizacji sportowej).

2 Oczywiście aktywność fizyczna człowieka jest uwarunkowana także jego szczegółowymi cechami związanymi z jego rozwojem fizycznym, motorycznym, psychicznym i kulturowym [31].


9

Zdaniem tego samego autora w średniej i starszej generacji Polaków dominuje wzorzec ascetyczny nawiązujący do deprecjacji wartości cielesnych jako rezultatu dominującego światopoglądu „ludowego” katolicyzmu. Natomiast wśród młodzieży zdają się dominować wzorce: estetyczny, hedonistyczny i agonistyczny. Oczywiście nie bez wpływu na prezento-wany wzorzec kultury somatycznej jest również poziom wykształcenia, zamożność, budżet czasu itd. Lecz z drugiej strony sytuacja w tym zakresie powoli ulega zmianie za sprawą działań profilaktycznych oraz inicjatyw, w tym także kierowanych do osób starszych [32].

Drabik [33] wymienia trzy grupy chorób, których związki z niedostateczną aktywnością ruchową zostały udowodnione: choroba wieńcowa i nowotwór okrężnicy (doskonałe dowo-dy); nadciśnienie, otyłość, cukrzyca, osteoporoza (dobre dowody); udar, nowotwór piersi, prostaty i płuc (dostateczne dowody). Jak wynika z powyższego wyliczenia, są to choroby, z powodu których zgony w Polsce stanowią ponad połowę całości zejść.

Z drugiej strony umiejętnie dobrana aktywność fizyczna pozytywnie wpływa na funkcjo-nowanie człowieka nie tylko zdrowego, lecz także i chorego [28, 34, 35, 36]. Między innymi wysiłek fizyczny obniża nadciśnienie, zmniejsza insulinoodporność, sprzyja utrzymaniu wła-ściwej masy ciała – powoduje to, między innymi, mniejsze zagrożenie tak rozpowszechnio-nymi obecnie w społeczeństwach bogatych chorobami cywilizacyjnymi. Umiejętnie dozowany wysiłek fizyczny wpływa także pozytywnie na zdrowie psychiczne [37, 38].

Właściwie dozowana zwiększona aktywność fizyczna uwydatnia swój pozytywny wpływ na zdrowie, zwłaszcza od momentu rozpoczęcia procesu obniżania wydolności organizmu (tj. od około 30. roku życia), stając się tym samym czynnikiem warunkującym spowolnienie tego niekorzystnego procesu [27].

Podsumowanie

Spośród czterech wyróżnionych w modelu Lalonde’a grup czynników wpływających na zdrowie ludności to właśnie grupa czynników związanych ze stylem życia zajmuje poczesne miejsce. Z kolei spośród czynników wchodzących w skład tejże grupy aktywność fizyczna spełnia relatywnie ważna rolę. Jej pozytywny wpływ przejawia się zwłaszcza w obrębie ukła-du ruchu, krążenia, oddychania, nerwowego oraz metabolizmu [27].

Jak zauważa Drabik [39], ważne miejsce aktywności fizycznej w grupie czynników na-zwanej stylem życia wynika z dwóch przesłanek. Po pierwsze powoduje zmianę zachowań z niesprzyjających zachowaniu dobrostanu zdrowotnego na prozdrowotne. Po drugie łatwiej jest zachęcić człowieka nieaktywnego fizycznie do poniesienia trudu związanego z aktywno-ścią fizyczną, niż zmienić mu główne czynniki zachowań antyzdrowotnych.

Waga aktywności fizycznej jako czynnika wpływającego pozytywnie na zdrowie ludzi zy-skuje ostatnio coraz bardziej na znaczeniu w związku z przemianami w systemie środowiska życia człowieka zachodzącymi za sprawą trzeciej rewolucji przemysłowej. Postęp technolo-giczny i związane z nim zmiany w życiu zawodowym oraz w życiu prywatnym powodują, że stajemy się coraz mniej aktywni fizycznie, co sprzyja gwałtownemu szerzeniu się chorób określanych jako cywilizacyjne. W tej sytuacji zmiana wzorców kultury somatycznej na bar-dziej sprzyjające aktywności fizycznej jest oczywistością nie tylko w profilaktyce tych chorób, ale także w codziennych zachowaniach.

BIBLIOGRAFIA [1] Zalewska D. Kulturowy kontekst funkcjonowania zdrowia jako wartości. W: Socjologia zdrowia i medycyny,

konwersatorium 1986-1988, materiały. Warszawa: Sekcja Socjologii Medycyny PTS, Instytut Filozofii i Socjo-logii PAN; 1989, 105-133.

[2] Michalski T. Sytuacja zdrowotna w europejskich krajach postkomunistycznych w dobie transformacji. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; 2010.

[3] Sygit M. Zdrowie publiczne. Warszawa: Wolters Kluwer; 2010. [4] Lew-Starowicz Z. Kryteria zdrowotne w różnych kulturach. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 1992; 1: 20-24. [5] Sowa J. Kulturowe założenia pojęcia normalności w psychiatrii. Warszawa: PWN; 1984. [6] Popielski K. Zdrowie jako kategoria antropologiczno-psychologiczna. W: Czaplicki Z, Muzyka W, red. Styl

życia a zdrowie. Dylematy zdrowia i praktyki. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Oddział w Olszty-nie; 1995, 9-18.

T. Michalski

10

[7] Oja P. Recepta na zdrowe ćwiczenia fizyczne – dozowanie wysiłków fizycznych. W: Wolańska T, red. Aktyw-ność fizyczna a zdrowie. Warszawa: Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej; 1995, 5-16.

[8] Zdankiewicz L. Pojęcie zdrowia. W: Wolański N, red. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. War-szawa: PWN; 1983, 9-17.

[9] Bertalanffy von L. Ogólna teoria systemów: podstawy, rozwój, zastosowania. Warszawa: PWN; 1984. [10] Badora K. Ekologiczne zdrowie publiczne – model na miarę XXI wieku. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie.

2012: 10(1): 45–50. [11] Beaglehole R, Bonita R, Kjellström T. Basic epidemiology. Geneva: WHO; 1993. [12] Holzer J. Z. Demografia. Warszawa: PWE; 2003. [13] Leowski J. Polityka zdrowotna a zdrowie publiczne. Ochrona zdrowia w gospodarce rynkowej. Warszawa:

Cedetu; 2004. [14] Kalimo R, El-Batawi MA, Cooper CL, red. Psychological Factors at Work. And their Relation to Health. Ge-

neva: WHO; 1987. [15] Dłużniewska K, Rakowska M. Rola żywienia w rozwoju człowieka. W: Wolański N, red. Czynniki rozwoju

człowieka. Wstęp do ekologii człowieka. Warszawa: PWN; 1981, 325-415. [16] Kubalski J, Jaroszyńska-Rydz H. Środki uzależniające. Warszawa: PZWL; 1984. [17] Kokotkiewicz I. O zjawiskach patologii społecznej. Wiadomości Statystyczne, 1985; 10: 24-27. [18] Kamiński J., Rafalski H. Współczesne problemy medycyny wsi. Warszawa: PZWL; 1980. [19] Riedl T. Biologia środowiskowa. Gdańsk: AWF; 2002. [20] Pawłucki A. Rozważania o wychowaniu. Wykłady z teorii wychowania fizycznego. Gdańsk: AWF; 1994. [21] Sokołowska M. Granice medycyny. Warszawa: Wiedza Powszechna; 1980. [22] Miśkiewicz M. Zdrowie Publiczne – wybrane zagadnienia. Zdrowie Publiczne. 1995; 106(7-8): 157-164. [23] Klich J. Państwo w systemach ochrony zdrowia: kierunki i perspektywy. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie.

2012; 10(3): 135-144. [24] Drabik J, Pańczyk W, Resiak M, et al. Promocja zdrowia i zachowań zdrowotnych. W: Drabik J, Resiak M.

red. Styl życia w promocji zdrowia. Gdańsk: AWFiS; 2010, 29-196. [25] Romaszewski W, Eberhardt A. Profilaktyczne znaczenie zwiększonej aktywności ruchowej człowieka. War-

szawa: PZWL; 1972. [26] Malina RM. Aktywność fizyczna a rokowanie długowieczności. Medicina Sportiva, 2002; 9: 9-16. [27] Drabik J. Aktywność, sprawność i wydolność fizyczna jako mierniki zdrowia człowieka. Gdańsk: AWF; 1997. [28] Bielski J. Wpływ wzmożonej aktywności ruchowej na rozwój i profilaktykę chorób cywilizacyjnych. W: Cza-

plicki Z, Muzyka W. red. Styl życia a zdrowie. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Styl życia a zdrowie” Olsztyn 1994. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Oddział w Olsztynie; 1985, 152-156.

[29] Krawczyk Z. Kultura fizyczna a styl życia. W: Czaplicki Z, Muzyka W, red. Styl życia a zdrowie. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Styl życia a zdrowie” Olsztyn 1994. Olsztyn: Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Oddział w Olsztynie; 1995, 9-19.

[30] Krawczyk Z. Kultura fizyczna a styl życia. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 1995; 2: 44-51. [31] Drabik J, red. Pedagogiczna kontrola pozytywnych mierników zdrowia fizycznego. Gdańsk: AWFiS; 2006. [32] Książek P, Staniak J, Szczepanik N, Kamiński M, Okoński P. Samoocena aktywności i kondycji fizycznej

słuchaczy Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Lublinie. Zdrowie Publiczne. 2013; 123(1): 24-28. [33] Drabik J. Aktywność fizyczna promocją zdrowia. W: Kunicki BJ, Szyszka K, red. Kultura fizyczna w promocji

i doskonaleniu zdrowia. Gorzów: Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej Oddział w Gorzowie Wl-kp.; 1996, 11-29.

[34] Czeczelewska E, Czeczelewski J. Physical activity in the prevention of chronic diseases of academic stu-dents. Zdrowie Publiczne. 2013: 23(1): 62–68.

[35] Czeczelewski J, Skład M, Szczuk J, Raczyński G. Relationship between feeding manner, somatic features and physical fitness in children at adolescence. Biology of Sport. 2001; 18(2): 147-159.

[36] Kuński H, Jegier A. Ruch doskonali i uzdrawia serce. Kompendium prewencji pierwotnej. Warszawa: TKKF – Zarząd Główny, Fundacja „Serce Masz Jedno”; 1989.

[37] Lampinen P, Heikkinen R-L, Ruoppila I. Changes in Intensity Physical Exercise Predictions of Depressove Symptoms among Older Adults: An Eight Year Follow-Up. Preventive Medicine. 2000; 30(5): 371-380.

[38] Paffenbarger Jr RS, Lee I-M, Leung R. Physical activity and personal characteristics associated with depres-sion and suicide in American college men. Acta Psychiatrica Scandinavica. 1994; 89(Supl): 16-22.

[39] Drabik J. Kultura fizyczna w zdrowiu publicznym – ujęcie terminologiczne. Rocznik Naukowy, AWFiS w Gdańsku. 2008; XVIII: 5-8.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Magdalena Kowalczyk 95-100 Zgierz, ul. Staffa 32a/17 Tel.: 506275117, e-mail: [email protected]

Zachowania sedenteryjne studentów i ich rodziców

Sedentary behaviors in students and their parents

MAGDALENA KOWALCZYK ABCDEF, MAŁGORZATA RESIAK ACE Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

Streszczenie

Celem podjętych badań było porównanie zachowań sedenteryjnych w grupie studentów i ich rodziców z uwzględnie-niem płci i wskaźnika masy ciała (BMI).

Badaniu poddano 851 osób, w tym 291 studentów (128 studentów, 163 studentki), 276 ojców, 284 matek. Średnia wieku dla młodych kobiet i mężczyzn wyniosła nieco powyżej 21 lat, dla matek 47,8 roku, a dla ojców 50,2 roku. Na pod-stawie danych wysokości i masy ciała obliczono wskaźnik masy ciała (BMI). Do oceny zachowań sedenteryjnych wykorzystano Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ).

Średnia arytmetyczna czasu spędzonego siedząc w ciągu tygodnia była najwyższa u studentek- 2599 MET, następ-nie u studentów – 2581 MET. Najniższą średnią tygodniową odnotowano u ojców (1961 MET). Wyższe wartości BMI (świadczące o nadwadze u studentów i otyłości u rodziców) współwystępowały z wyższym poziomem zachowań sed-enteryjnych.

Zaobserwowane, mniej korzystne zachowania związane z brakiem aktywności fizycznej w grupie studentów, szczególnie kobiet, w porównaniu z ich rodzicami są wyzwaniem dla promotorów zdrowia. Słowa kluczowe: zachowania sedenteryjne, studenci, ich rodzice, BMI.

Abstract The objective of the study was to compare sedentary behaviors of students and their parents including their gender

and BMI. The research was conducted on 851 persons, including: 291 students (128 males and 163 females), 276 fathers, and

284 mothers. The average age for students was just over 21, for mothers 47.8 and 50.2 for fathers. The Body Mass Index (BMI) was calculated based on height and weight. The sedentary behavior was evaluated by the International Physical Ac-tivity Questionnaire (IPAQ).

The highest average weekly sedentary time was found for female students – 2599MET, then for male students – 2581 MET. The lowest average weekly sedentary time was reported for fathers – 1961 MET. Higher BMI (proving overweight in students and obesity in parents) coexisted with higher levels of sedentary behavior.

The less favorable behavior associated with lack of physical activity in a group of students, particularly women, in comparison to their parents is a challenge for health promoters.

Key words: sedentary behaviors, students, parents, BMI.

Wstęp W literaturze dobrze znane są związki pomiędzy aktywnością fizyczną a zdrowiem [1].

Poziom aktywności fizycznej wykazuje związek z jakością i sposobem odżywiania [2]. Brak odpowiedniej ilości aktywności w połączeniu z nieodpowiednim sposobem odżywiania, może skrócić życie człowieka nawet o 12 lat [3]. Niewystarczająca aktywność fizyczna powoduje złe samopoczucie, przewlekłe zmęczenie, zaburzenia nerwicowe [4], niższą wydolność ukła-du oddechowego, obniżenie sprawności fizycznej, a w konsekwencji prowadzi do wystąpie-nia nadwagi i otyłości [5].

Pomimo wykazanego znaczenia aktywności fizycznej, duży odsetek osób dorosłych – 25% [6], prowadzi siedzący styl życia [7]. Badania wskazują, że aż 24% osób dorosłych w Stanach Zjednoczonych nie podejmuje w ogóle aktywności fizycznej, a tylko 25% spełnia zalecany poziom aktywności [8]. Rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia [9] dla zdro-wych osób dorosłych w zakresie poziomu aktywności fizycznej określają przynajmniej 150 min w tygodniu wysiłku umiarkowanego lub 75 min intensywnej aktywności fizycznej, lub połączenia wysiłków intensywnych z umiarkowanymi. Jednak problem niewystarczającego

A – projekt badania; B – zebranie danych; C – analiza statystyczna; D – interpretacja danych; E – przygotowanie maszynopisu; F – przegląd piśmiennictwa; G – zapewnienie finansowania

M. Kowalczyk, M. Resiak

12

poziomu aktywności fizycznej dotyczy nie tylko osób dorosłych, a coraz powszechniej, rów-nież dzieci i młodzieży [10].

Siedzący styl życia jest jednym z najważniejszych i niezależnych czynników ryzyka cho-roby niedokrwiennej serca [11], co w konsekwencji może prowadzić do przedwczesnej śmierci [12]. Światowa Organizacja Zdrowia identyfikuje zachowania sedenteryjne jako czwarty w kolejności czynnik ryzyka dla umieralności [9]. W USA oszacowano, że 250 tysię-cy zgonów rocznie, spowodowanych jest przez prowadzenie nieaktywnego stylu życia [13]. Ponadto siedzący styl życia ma odzwierciedlenie w mniej zdrowym sposobie odżywiania osób dorosłych, którzy w tym czasie często sięgają po kaloryczne przekąski [14].

W pracy przeglądowej [15] ukazano związki pomiędzy zachowaniami sedenteryjnymi a innymi zachowaniami antyzdrowotnymi; między innymi niewłaściwym odżywianiem, jak spożywanie niskowartościowych przekąsek czy wysokoenergetycznych pokarmów. Niski poziom aktywności fizycznej w połączeniu z siedzącym stylem życia, prowadzonym od naj-młodszych lat, powoduje niekorzystne efekty zdrowotne [16]. Badania [17] wskazują, że oso-by, których praca zawodowa wymaga spędzania wielu godzin przed komputerem, charakte-ryzują się wyższym wskaźnikiem nadwagi i otyłości, w porównaniu do grupy osób, które nie mają dostępu do komputera.

Wyznacznikiem nieaktywnego stylu życia jest również czas spędzony na oglądaniu tele-wizji. W badaniach udowodniono, że oglądaniu telewizji towarzyszy wyższy koszt kaloryczny spożywanego pokarmu [18], przy małej ilości wydatkowanej energii [19], co powoduje prze-jadanie się [20]. Zarówno dzieci, jak i młodzież w tym czasie często sięgają po liczne przeką-ski, napoje energetyczne i tłuste jedzenie [21]. Badania pokazują, że osoby spędzające czas przed ekranem TV, spożywają mniejszą ilość owoców i warzyw [22]. Poza tym oglądający, narażeni są na pojawiające się liczne reklamy telewizyjne, które mogą wpływać na wielkość konsumpcji [23].

Celem podjętych badań było porównanie zachowań sedenteryjnych w grupie studentów i ich rodziców z uwzględnieniem płci i wskaźnika masy ciała (BMI).

Materiał i metody

Badanie przeprowadzono w 2013 roku. Materiał badawczy stanowili studenci trójmiej-skich uczelni i ich rodzice. Badaniu poddano 851 osób, w tym 291 studentów (128 studen-tów, 163 studentki), 276 ojców, 284 matek. Na podstawie danych wysokości i masy ciała obliczono wskaźnik masy ciała (BMI).

W badaniach epidemiologicznych do oceny poziomu aktywności fizycznej wykorzystuje się kwestionariusze. Jednym z najczęściej stosowanych kwestionariuszy jest Międzynarodo-wy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (International Physical Activity Questionnaire – IPAQ) [24]. Część tego narzędzia służy do badania zachowań sedenteryjnych. Pytania od-noszą się do dni powszednich oraz dni wolnych od pracy ostatniego tygodnia. Uwzględniają one czas spędzony siedząc w pracy, w domu, podczas nauki i w czasie wolnym [25].

Wyniki opracowano obliczając średnie arytmetyczne ( X ), odchylenia standardowe (S), minimum (min.), maksimum (max.), współczynniki zmienności (V). Do oceny istotności staty-stycznej wykorzystano test Fishera, przyjmując poziom istotności przy p < 0,05.

Średnia wieku dla młodych kobiet i mężczyzn wyniosła nieco powyżej 21 lat, dla matek 47,8 roku, a dla ojców 50,2 roku.

Wyniki

Prezentowane wyniki przedstawiają zachowania sedenteryjne z uwzględnieniem wieku i płci w grupie studentów oraz ich rodziców. Charakterystykę liczbową wieku, wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała badanych osób przedstawiono w tabelach 1 i 2.

Średnia arytmetyczna wskaźnika masy ciała dla młodych kobiet była niższa (21,2 kg/m2) niż u młodych mężczyzn (23,4 kg/m2). W grupie matek wyniosła 24,2 kg/m2, a w grupie ojców 27 kg/m2. Różnice pomiędzy średnimi wartościami BMI w grupie studentów i ojców oraz stu-dentek i matek były istotne statystycznie.

W tabelach 3 i 4 ukazano dane dotyczące zachowań sedenteryjnych badanych osób.


13

Tabela 1. Zestawienie wysokości ciała, masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI) u studentów i ich ojców

Wysokość ciała [cm]

Masa ciała [kg]

BMI [kg/m2 ]

min. 165 54 18,25 max. 192 130 41,97

X 179 86,80 27,14 S 0,07 11,66 3,16

Ojcowie n = 128

V 0,039 0,134 0,117 min. 160 51 17,28 max. 196 115 33,60 X 179 74,75 23,41 S 0,06 9,12 2,47

Studenci n = 128

V 0,036 0,122 0,105 P 0,48 0,01 0,01

Tabela 2. Zestawienie wysokości ciała, masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI) u studentek i ich matek

Wysokość ciała [cm]

Masa ciała [kg]

BMI [kg/m2 ]

min. 150 49 17,30 max. 185 96 35,76

X 165 66,57 24,35 S 0,06 9,54 3,34

Matki n = 163

V 0,035 0,143 0,137 min. 151 45 15,67 max. 185 90 31,25 X 168 59,82 21,20 S 0,06 8,67 2,72

Studentki n = 163

V 0,035 0,145 0,128 P 0,89 0,23 0,01

Tabela 3. Czas spędzony w pozycji siedzącej – studenci i ich ojcowie

Czas spędzony siedząc, dni

powszednie [min/dz.]

Czas spędzony siedząc, dni wolne

[min/dz.]

Tyg. objętość czasu spędzonego siedząc

MET [min/dz.]

Śr. objętość czasu spędzonego siedząc

MET [min/dz.]

min. 30 30 250 35,71 max. 900 900 6300 900

X 276,68 288,91 1961,21 280,17 S 163,38 158,86 1036,38 148,05

Ojcowie n = 128

V 0,590 0,550 0,528 0,528 min. 75 30 720 102,86 max. 900 900 5700 814,29 X 375,35 352,15 2581,05 368,72 S 153,36 169,65 944,04 134,86

Studenci n = 128

V 0,409 0,482 0,366 0,366 P 0,48 0,46 0,29 0,29


14

Tabela 4. Czas spędzony w pozycji siedzącej – studentki i ich matki




[min/dz.]


MET [min/dz.]


MET [min/dz.]

min. 30 30 420 60 max. 780 720 5040 720,00

X 318,47 304,60 2201,53 314,50 S 181,75 159,21 1088,12 155,45

Matki n = 163

V 0,571 0,523 0,494 0,494 min. 60 60 420 60 max. 720 720 5040 720,00 X 387,02 332,07 2599,27 371,32 S 146,83 168,22 931,47 133,07

Studentki n = 163

V 0,379 0,507 0,358 0,358 P 0,01 0,48 0,05 0,05

Średnia arytmetyczna czasu spędzonego siedząc w ciągu tygodnia była najwyż-

sza u studentek – 2599 MET, następnie u studentów – 2581 MET. Najniższą średnią tygodniową odnotowano u ojców (1961 MET).Wynik osiągnięty przez matki to 2201 MET. Różnice między grupą matek i córek w czasie spędzonym siedząc były istotne statystycznie z wyłączeniem czasu spędzonego bez aktywności fizycznej w dniu wol-nym od pracy. Nie stwierdzono istotności statystycznej różnic między grupami stu-dentów i ojców.

W kolejnych tabelach (5–8) przedstawiono wyniki dotyczące zachowań sedenteryj-nych w grupach studentów, studentek, ojców i matek, uwzględniające wielkość BMI.

Tabela 5. Czas spędzony w pozycji siedzącej u studentów bez nadwagi (BMI < 25) i z nadwagą (BMI ≥ 25 i < 30)

Wartość BMI




[min/dz.]


MET [min/dz.]


MET [min/dz.]

min. 75 30 720 720 max. 780 900 5700 5700

X 365,36 329,29 2485,36 2485,36 S 139,07 160,03 827,82 827,82

BMI < 25 n = 98

V 0,381 0,486 0,333 0,333 min. 120 80 1160 1160 max. 900 780 5460 5460

X 409,66 425,00 2898,28 2898,28 S 195,19 184,15 1237,27 1237,27

Studenci n = 128

BMI ≥ 25 < 30 n = 29

V 0,476 0,433 0,427 0,427 BMI ≥ 30

n = 1 nie brano w analizie pod uwagę


15

Tabela 6. Czas spędzony w pozycji siedzącej u studentek bez nadwagi (BMI < 25) i z nadwagą (BMI ≥ 25 i < 30)

Wartość BMI




[min/dz.]


MET [min/dz.]


MET [min/dz.]

min. 60 60 540 77,14 max. 720 720 5040 720

X 386,93 328,84 2592,30 370,33 S 147,87 165,71 929,93 132,85

BMI < 25 n = 148

V 0,382 0,504 0,359 0,359 min. 60 60 420 60 max. 630 630 4410 630 X 381,43 381,43 2670,00 381,43 S 143,84 189,53 1013,74 144,82

Studentki n = 163

BMI ≥ 25 < 30 n = 14

V 0,377 0,497 0,380 0,380 BMI ≥ 30

n = 1 nie brano w analizie pod uwagę

Obserwacje dokonane w grupach studentek i studentów wskazują, że osoby, których

wskaźnik masy ciała był niższy niż 25, cechuje mniejsza tygodniowa objętość czasu spędzo-nego siedząc (studentki – 2592 MET, studenci – 2485 MET) w porównaniu do rówieśników z nadwagą (studentki – 2670 MET, studenci – 2898 MET).

Tabela 7. Czas spędzony w pozycji siedzącej u ojców bez nadwagi (BMI < 25), z nadwagą (BMI ≥ 25 i < 30) i otyłością (BMI ≥ 30)

Wartość BMI




[min/dz.]


MET [min/dz.]


MET [min/dz.]

min. 60 45 420 60 max. 720 840 5040 720

X 281,35 296,03 1998,78 285,54 S 146,02 156,84 931,97 133,14

BMI < 25 n = 78

V 0,519 0,530 0,466 0,466 min. 30 30 250 35,71 max. 900 900 6300 900 X 273,43 285,10 1937,37 276,77 S 165,22 164,79 1059,82 151,40

BMI ≥ 25 < 30 n = 150

V 0,604 0,578 0,547 0,547 min. 60 60 540 77,14 max. 660 720 4080 582,86 X 318,33 285,10 2161,88 308,84

Ojcowie n = 276

S 174,44 142,84 990,52 141,50

BMI ≥ 30 n = 48

V 0,548 0,501 0,458 0,458


16

Tabela 8. Czas spędzony w pozycji siedzącej u matek bez nadwagi (BMI < 25), z nadwagą (BMI ≥ 25 i < 30) i otyłością (BMI ≥ 30)

Wartość BMI




[min/dz.]


MET [min/dz.]


MET [min/dz.]

min. 20 30 280 40 max. 720 780 5040 720

X 313,49 283,54 2134,51 304,93 S 172,36 154,91 1041,56 148,79

BMI < 25 n = 185

V 0,550 0,546 0,488 0,488 min. 60 60 540 77,14 max. 840 720 5640 805,71 X 322,28 303,52 2218,46 316,92 S 187,63 165,09 1123,50 160,50

BMI ≥ 25 < 30 n = 81

V 0,582 0,544 0,506 0,506 min. 60 60 420 60 max. 780 840 5580 797,14 X 373,33 376,11 2618,89 374,13

Matki n = 284

S 237,61 240,17 1575,96 225,14

BMI ≥ 30 n = 18

V 0,636 0,639 0,602 0,602 W grupie badanych rodziców, największą tygodniową objętość czasu spędzonego sie-

dząc, zaobserwowano u osób otyłych (BMI ≥ 30). Dla ojców był to wynik – 2161 MET, a dla matek – 2618 MET. Dla osób, których wskaźnik masy ciała był w normie (BMI < 25), wartość wielokrotności przemiany podstawowej (MET) kształtowała się następująco: 1998 MET i 2134 MET, odpowiednio dla ojców i matek. Najmniej czasu siedząc spędziły matki, których wskaźnik masy ciała był w normie. Natomiast u ojców wartość tygodniowej objętości czasu spędzonego siedząc była najniższa dla grupy osób, których wskaźnik BMI był w przedziale ≥ 25 < 30.

Dyskusja

Celem podjętych badań było porównanie zachowań sedenteryjnych w grupach studentów i ich rodziców. Dowiedziono, że studenci i studentki prowadzą bardziej sedenteryjny styl ży-cia niż ich rodzice (studenci – 369 min/dz., studentki – 371 min/dz., ojcowie – 280 min/dz., matki – 314 min/dz.). Ponadto młode kobiety więcej czasu spędzały siedząc w porównaniu do młodych mężczyzn.

Odnotowano również niekorzystny wpływ wskaźnika masy ciała. Tygodniowa objętość czasu spędzonego siedząc jest najwyższa u osób, których wskaźnik masy ciała wskazywał na nadwagę bądź otyłość.

W badaniach przeprowadzonych wśród licealistów [26] również stwierdzono, że kobiety spędzają więcej czasu siedząc niż mężczyźni. Autorzy [27] przedstawili wyniki zachowań sedenteryjnych w grupie osób dorosłych, dzieląc ich na aktywnych i nieaktywnych. Wykaza-no, że średnia czasu spędzonego siedząc u badanych aktywnych osób wynosiła 415,6 min/dz., natomiast u osób nieaktywnych była wyższa (523,1 min/dz.).

Z kolei wyniki przedstawione przez Vasheghani-Farahani i wsp. [28] pokazują, że średnia siedzącego czasu dla przebadanych mężczyzn wyniosła 2855,5 min/tydz. (407,9 min/dz.). Ponadto z badań tych wynikło, że osoby otyłe prowadzą mniej aktywny styl życia niż osoby ze wskaźnikiem masy ciała poniżej 25.

Ocena czasu spędzonego siedząc została także przedstawiona w badaniach Zhao i wsp. [29], w których porównywano zachowania czeskich i chińskich studentów. Z obserwacji tych


17

wynika, że najwięcej czasu siedząc spędzali chińscy studenci (ich wynik to 480 min/dz. w dni powszednie oraz wolne od pracy). Kolejną grupą pod względem zachowań sedenteryjnych były chińskie studentki (480 min/dz. w czasie tygodnia oraz 360 min/dz. w czasie weekendu). Studentki z Czech osiągnęły wynik 360 min/dz. w ciągu tygodnia i 300 min/dz. podczas weekendu. Natomiast najmniej czasu siedząc spędzili studenci z Czech (300 min/dz. w ciągu tygodnia i 240 min/dz. w dni wolne). Porównując powyższe dane z wynikami przedstawiony-mi w pracy, odnotowano, że polscy studenci spędzali mniej czasu siedząc niż studenci z Chin, ale więcej niż studenci z Czech. Taką sama zależność zaobserwowano u polskich studentek ( X = 387 min/dz. w dni powszednie oraz 332 min/dz. w weekend).

Dzięki rozwojowi technologii znacznie poprawiły się warunki życia, które mają wpływ na zmianę zachowań ludzi. Dostęp do komputerów, telefonów komórkowych, telewizji oraz in-nych urządzeń elektronicznych, spowodował zwiększenie czasu spędzonego siedząc, który wcześniej poświęcany był na aktywności o wysokim koszcie wydatku energetycznego [30]. Międzypokoleniowe badania zachowań dzieci ukazują, że obecnie dzieci spędzają mniej czasu wolnego bawiąc się na „świeżym powietrzu” [31], a zdecydowanie więcej poświęcają statycznym czynnościom wykonywanym w domu [31] [32] niż ich rówieśnicy przed laty. Pro-blem jest poważny, gdyż rozpowszechnienie siedzącego stylu życia ma charakter epide-miczny [33]. Spędzanie wielu godzin w pozycji siedzącej w pracy, bierny wypoczynek, prze-mieszczanie się za pomocą samochodów, to tylko niektóre przyczyny rozpowszechniania się sedenteryjnego stylu życia, a w konsekwencji hipokinezji społeczeństwa [34].

Podstawą profilaktyki w celu zachowania lepszego zdrowia jest zachęcanie społeczeń-stwa do prowadzenia aktywnego stylu życia [35]. Należy traktować aktywność fizyczną jako jeden z podstawowych problemów zdrowia publicznego [36] oraz propagować prozdrowotne zachowania.

Wnioski

Zaobserwowane, mniej korzystne zachowania związane z brakiem aktywności fizycznej w grupie studentów – szczególnie kobiet – w porównaniu z ich rodzicami są wyzwaniem dla promotorów zdrowia.

Przedstawione w powyższym artykule badania są częścią dużego projektu, którego ce-lem jest obserwacja zachowań zdrowotnych rodziców i ich dorosłych dzieci.

BIBLIOGRAFIA [1] Mogiła-Lisowska J. Rekreacyjna aktywność ruchowa dorosłych Polaków- uwarunkowania i styl uczestnictwa.

Studia i Monografie. Warszawa: AWF; 2010. [2] Łuszczyńska A. Zmiana zachowań zdrowotnych. Dlaczego dobre chęci nie wystarczają? Gdańsk: Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne; 2004. [3] Lake TA. Sedentarny Lifestyle, Poor Cardiorespiratory Fitness, and the Metabolic Syndrome. Med. Sci Sport

Exerc. 2003; 35(8): 1279-1286. [4] Kozłowski S. Granice przystosowania. Warszawa: WP; 1986. [5] Kenney WL, red. ACSM’s Guidelines for Exercise Testing and Prescription, 5th Edition, American College of

Sports Medicine. Baltimore: Wiliams&Wiliams, Waverly Company; 1995. [6] Katzmarzyk P, Gladhill N, Shephard R. The economic burden of physical inactivity in Canada. Can Med As-

soc J. 2000; 163: 1435-1440. [7] Seefeldt V, Malina RM, Clark MA. Factors Affecting Levels of Physical Activity in Adults. Sports Medicine.

2002; 32(3): 143-168. [8] Centers for Disease Control and Prevention. Youth Risk Behavior Surveillance – United States 2005. Morbid-

ity and Mortality Weekly Report. 2006; 9(55): 1-35. [9] World Health Organization. Global recommendations of physical activity for health. Geneva: WHO; 2010. [10] Strong WB, Malina RM, Blimkie CJR, et al. Evidence-based physical activity for school youth. J Pediatrics.

2005; 146: 732-737. [11] Balady G, Froelicher VF, Hartley LH, Haskell WL, Pollock ML. Exercise standards. A statement for health

care professionals from the American Hearth Association. Circulation. 1995; 91: 580-615. [12] Warburton DE, Charlesworth S, Ivey A, Nettlefold L, Bredin SS. A systematic review of the evidence for Can-

ada’s Physical Activity Guidelines for Adults. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activ-ity. 2010; 7: 39-46.

[13] McGinnis JM, Foege WH. Actual causes of death in the United States. JAMA. 1993; 270: 2207-2212.


18

[14] Panagiotakos DB, Pitsavos C, Lentzas Y, et al. Determinants of physical inactivity among men and women from Greece: 5-year follow- up of the ATTICA study. Annals of Epidemiology. 2008; 18(5): 387-394.

[15] Pearson N, Biddle SJ. Sedentary Behavior and Dietary Intake in Children, Adolescents, and Adults. A Sys-tematic Review. Am J Prevent Med. 2011; 41(2): 178-188.

[16] Pahkala K, Hernelahti M, Heinonen OJ, et al. Body mass index, fitness and physical activity from childhood through adolescence. Br J Sport Med. 2014; 47: 71-76.

[17] Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW. Role of low energy expenditure and sitting in obesity, metabolic syn-drome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007; 56(11): 2655-2667.

[18] Sonneville KR, Gortmaker S.L. Total energy intake, adolescent discretionary behaviors and the energy gap. Int J Obes. 2008; 32: 19-27.

[19] Klesges RC, Shelton ML, Klesges LM. Effects of television on metabolic rate: potential implications for child-hood obesity. Pediatrics. 1993; 91: 281-286.

[20] Temple JL, Giacomelli AM, Kent KM, Roemmich JN, Epstein LH. Television watching increases motivated responding for food and energy intake in children. Am J Clin Nutr. 2007; 85(2): 355-361.

[21] Barr-Anderson D, Larson N, Nelson M, Neumark-Sztainer D, Story M. Does television viewing predict dietary intake five years later in high school students and young adults? International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2009; 6(1): 7-13.

[22] Larson NI, Neumark-Sztainer DR, Harnack LJ, Wall MM, Story MT, Eisenberg ME. Fruit and vegetable intake correlates during the transition to young adulthood. Am J Prevent Med. 2008; 35(1): 33-37.

[23] Scully M, Dixon H, Wakefield M. Association between commercial television exposure and fast- food con-sumption among adults. Public Health Nutrition. 2009; 12(1): 105-110.

[24] Suija K, Pechter Ü, Maaroos J, Kalda R, Rätsep A, Oona M, Maaroos HI. Physical activity of Estonian family doctors and their counselling for healthy lifestyle: a cross- sectional study. BMC Family Practice. 2010; 11: 48-54.

[25] Guidelines for the data processing and analysing of the „International Physical Activity Questionnaire”. www.ipag.ki.se [dostęp 20.10.2014]

[26] Korpak F. Aktywność fizyczna młodzieży i liceum ogólnokształcącego w Białej Podlaskiej. Lider. 2011; 7-8: 19-22.

[27] Biernat E, Tomaszewski P. Socio-Demographic and Leisure Activity Determinants of Physical Activity of Working Warsaw Residents Aged 60 to 69 Years. Journal of Human Kinetics. 2011; 30: 173-181.

[28] Vasheghani-Farahani A, Tahmasbi M, Asheri H, MD, Ashraf H, Nedjat S, Kordi R. The Persian, Last 7-day, Long form of the International Physical Activity Questionnaire: Translation and Validation Study. Asian Jour-nal of Sports Medicine. 2011; 2: 106-116.

[29] Zhao Y, Sigmund E, Sigmundova D, Lu Y. Comparison of Physical Activity between Olomouc and Beijing University students using an International Physical Activity Questionnaire. Acta Universitatis Palackianae Olomucensis Gymnica. 2007; 37(4): 107-114.

[30] Archer E, Shook RP, Thomas DM, et al. 45-year trends in women’s use of time and household management energy expenditure. PLOS One 2013; 8(2): e56620.

[31] Karsten L. It All Used to Be Better? Different Generations on Continuity and Change in Urban Children’s Daily Use of Space. Children’s Geographies. 2005; 3(3): 275-290.

[32] Tandy C. Children's diminishing play space: A study of intergenerational change in children's use of their neighborhood. Australian Geographical Studies. 1999; 37: 154-164.

[33] Adamczyk JG, Grzesiuk J, Boguszewski D, Olach A, Grzechnik-Siewierska M, Siewierski M. Aktywność fizyczna młodzieży w wieku 16-17 lat a jej wiedza na temat roli wysiłku fizycznego w profilaktyce wybranych chorób cywilizacyjnych. Pedagogics, Psychology, Medical-Biological Problems of Physical Training and Sport. 2012; 10: 89-95.

[34] Marchewka A, Jungiewicz M. Aktywność fizyczna w młodości a jakość życia w starszym wieku. Gerontologia Polska. 2008; 16(2): 127-130.

[35] Ruszkowska-Majzel J, Drygas W. Skuteczne metody promowania aktywnego trybu życia nadzieją dla profi-laktyki przewlekłych chorób niezakaźnych. Kardiodiabetologia. 2006; 1: 57-62.

[36] Miązek U, Chrzanowska M, Miązek Z. Społeczne implikacje aktywności fizycznej krakowskich studentek. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. 2005; LX(XVI), 317 SECTIO D.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Dr Magdalena Rokicka-Hebel Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Wydział Turystyki i Rekreacji ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. +48 58 554-71-84 e-mail: [email protected]

Aktywność wolnoczasowa dzieci w wieku przedszkolnym i ich rodziców

Leisure activity of nursery-school children and their parents

MAGDALENA ROKICKA-HEBEL Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

Streszczenie

Celem badań było określenie sposobów spędzania czasu wolnego rodziców ze swoimi dziećmi uczęszczającymi do różnego rodzaju przedszkoli.

Badania przeprowadzone zostały w 11 placówkach: 8 przedszkolach oraz w 3 oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych na terenie Gdańska. Do badań wybrano przedszkola publiczne oraz niepubliczne z dobrymi warunkami do aktywności fizycznej, posiadające sale do zajęć ruchowych oraz ze złymi warunkami do aktywności fizycznej, nieposiada-jące sali do zajęć ruchowych. Piątą grupę badawczą stanowiły oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych. W badaniu wzięło udział 190 rodziców dzieci ze wszystkich badanych placówek. W ramach badań zastosowano sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem kwestionariusza dla rodziców.

Z deklaracji rodziców na temat sposobów spędzania czasu wolnego z dziećmi wynika, że telewizję ogląda najczęściej grupa z PNZW (prawie 93%). Rodzice dzieci z PPDW najczęściej (93,2%) spędzają wolny czas z dzieckiem – czytając im książki (p < 0,05). Rodzice dzieci z PNDW (72,7%) oraz z PPZW (70,8%) najczęściej zabierają dzieci na plac zabaw (p < 0,05). Najczęściej do aktywności fizycznej w postaci ćwiczeń razem z dzieckiem (p < 0,05) zachęcają rodzice dzieci uczęszczających do PNDW (27,3%).

Według deklaracji rodziców największą grupę dzieci spędzających aktywnie czas powyżej 1 godziny w dni powsze-dnie, były dzieci z OPSP (p < 0,05), w weekendy również dzieci z OPSP (94,4%) oraz z PNDW (90%).

Rodzice posiadający wykształcenie wyższe częściej spędzają czas z dziećmi w domu, np. czytając z nimi książki, bawiąc się, oglądając telewizję lub korzystając z komputera. W grupach, gdzie 1/3 respondentów posiada wykształcenie średnie, rodzice częściej podejmują aktywne formy ruchu, np. zabawę na podwórku, spacerowanie. Najliczniejsza grupa rodziców z wykształceniem zawodowym oraz średnim najczęściej spędza z dziećmi wolny czas podejmując najbardziej ak-tywne formy ruchu, np. jazdę na rowerze.

Skróty: PPDW – przedszkola publiczne posiadające dobre warunki do aktywności fizycznej; PPZW – przedszkola publiczne posiadające złe warunki do aktywności fizycznej; PNDW – przedszkola niepubliczne posiadające dobre warunki do aktywności fizycznej; PNZW – przedszkola niepubliczne posiadające złe warunki do aktywności fizycznej; OPSP – oddziały przedszkolne dla dzieci sześcioletnich przy szkole podstawowej. Słowa kluczowe: czas wolny, dziecko, aktywność fizyczna.

Abstract

The purpose of the research was to determine in which ways parents spend their leisure time with their nursery- -school children. The research was conducted in 11 institutions located in Gdańsk: 8 nursery schools and 3 nursery de-partments in primary schools.

The establishments chosen for the study were public pre-schools and non-public preschools both well prepared for physical activities (equipped with physical activity halls) and badly prepared for physical activities (not equipped with physi-cal activity halls). Nursery departments in primary schools were the fifth studied group. 190 parents from all the mentioned establishments took part in the survey. The research was based on a diagnostic survey using a questionnaire for parents.

The survey results show that watching television is the most popular way of spending free time with nursery-school children among the PNZW (almost 93%). Among the parents of PPDW children, reading books with them is the most popu-lar way of spending free time (p < 0,05). Activities in outdoor playgrounds are most common ways of spending free time wi-th children for the parents from PNDW and PPZW – respectively 72.7% and 70.8%. Physical activities based on exercises undertaken with children (p < 0.05) mostly engage parents of PNDW children (27.3%)

Based on parents’ statements the largest group of children spending their free time in an active way was the group of OPSP children (p < 0.05) and at weekends also OPSP (94.4%) and PNDW (90%) children.

Parents with higher education tend to spend more time with their children at home, reading books, playing, watching television or using the computer. In groups where 1/3 of the respondents have secondary education, parents are more like-ly to undertake active forms of leisure – playing on a playground and walking. The biggest group of respondents with voca-tional and secondary education is the most physically active when spending free time with children by bicycle riding.

Abbreviations: PPDW – public pre-schools with good conditions for physical activity; PPZW – public pre-schools with bad conditions for physical activity; PNDW – non-public pre-schools with good conditions for physical activity; PNZW – non-public pre-schools with bad conditions for physical activity; OPSP – pre-school departments for 6-year-olds in primary schools.

Key words: leisure, pre-school children, physical activity.

M. Rokicka-Hebel

20

Wstęp Dziecko od najmłodszych lat powinno być uczestnikiem rekreacji fizycznej. Wiek przed-

szkolny, jako najbardziej plastyczny i podatny na wszelkie oddziaływania wychowawcze, jest najlepszym okresem na wpajanie dziecku nawyków i zainteresowań związanych z aktywno-ścią fizyczną. Aby u małego dziecka rozwinąć właściwe nawyki ruchowe, wystarczy niekiedy samo „uszanowanie” tzw. „głodu ruchu” dziecka [1, 2, 3]. Podkreślić należy, że wcale nie chodzi o opanowanie nowych umiejętności ruchowych jak najwcześniej, lecz o wytworzenie u dziecka motywacji do znajdowania przyjemności w podejmowaniu aktywności fizycznej. Szczególne znaczenie ma również wdrażanie młodego człowieka do wyrobienia właściwych nawyków związanych z wykorzystaniem czasu wolnego. Dlatego obowiązkiem rodziców i na-uczycieli wychowania przedszkolnego jest zorganizowanie czasu w taki sposób, aby dziecko w ciągu dnia mogło podjąć odpowiednią dawkę ruchu. Dzieci w wieku 3–7 lat z dużą łatwo-ścią uczą się jeździć na rowerze, nartach, łyżwach, szybko opanowują reguły różnych gier i zabaw. Dzieje się tak jednak tylko wtedy, gdy rodzice stworzą dzieciom warunki i okazję do ruchowego wyżycia się i nade wszystko pozwolą na samodzielne wypróbowanie możliwości ruchowych i spontaniczną aktywność.

Warunkiem sukcesu rodziców w wychowaniu dziecka do rekreacji fizycznej będzie wygo-spodarowanie w ciągu dnia czasu na organizowanie zajęć ruchowych dziecka, dających tak-że rodzicom okazję do wspólnego z nim przeżywania chwil aktywnego wypoczynku. Dużą rolę odgrywa aktywność samych dzieci, którą należy odpowiednio ukierunkować, aby mogły samodzielnie dochodzić do realizacji celów określonych przez wychowawców. Nie można też zapomnieć o tym, że nadzór rodziców oraz udział tych wszystkich, którzy kierują aktywnością fizyczną dziecka w czasie wolnym, musi zapewnić dziecku swobodę wyboru własnych, od-powiadających mu form ruchowych, co sprzyja rozwojowi jego zainteresowań. Bowiem tylko dyskretne kierowanie tym procesem daje pozytywne rezultaty. Trzeba pamiętać również, że dziecko potrzebuje także bezpośredniego kontaktu z rodzicami, których pragnie naśladować nie tylko w pracy, ale i w czasie wolnym, w zabawie [4].

Zakłada się, że zdrowy styl życia w dzieciństwie zostanie przeniesiony do dorosłego życia. Oznacza to, że zachowania te zostaną utrzymane w czasie życia. Dziecko, którego współ-czynnik ryzyka jest bardzo niekorzystny w dzieciństwie, miałoby taki sam współczynnik ryzyka także jako osoba dorosła [5, 6]. Ponadto odpowiednia aktywność fizyczna w dzieciństwie może przynieść korzystne następstwa biologiczne i zachowawcze w dorosłym życiu [7].

Brak aktywności fizycznej w dzieciństwie wiąże się z większym ryzykiem chorób przewle-kłych w okresie dojrzewania i dorosłości [8, 9]. To ma związek z ostatnimi doniesieniami, które sugerują, iż aktywność fizyczna maleje wśród dzieci [10, 11], a częstość występowania otyłości u dzieci wzrasta [12]. W odpowiedzi na te raporty, uzgodniono zalecenia dotyczące zwiększenia codziennej aktywności fizycznej w celu poprawy sprawności fizycznej dzieci [13]. Zaleca się, aby dziecko podejmowało aktywność fizyczną codziennie lub w większość dni w tygodniu w postaci: zabawy, gry, pracy, przemieszczania się, wychowania fizycznego, planowania ćwiczeń i sportu. Według Krajowego Stowarzyszenia Sportu i Wychowania Fi-zycznego dzieci powinny być aktywne fizycznie co najmniej 60 minut dziennie lub w więk-szość dni tygodnia. Aktywność fizyczna powinna obejmować wysiłek umiarkowany, jak i wy-siłek o wyższej intensywności [14, 15]. Niektóre poradniki twierdzą, że wysiłek o dużej inten-sywności ma miejsce przez co najmniej 5-10 minut ciągiem [16], podczas gdy inne sugerują, że większość będzie podejmowana sporadycznie [17], jako że dziecięca aktywność rzadko trwa dłużej niż 5–10 minut [18, 19] z przewagą poniżej 5 minut [20]. Badania dowiodły, [21] że dzieci w wieku 6–10 lat wykazywały średni czas trwania nieprzerwanego wysiłku fizycz-nego wynoszący 20 sekund [22].

Staje się oczywiste, że oprócz obowiązkowego wychowania fizycznego, dzieci muszą zwiększyć swoją ponadprogramową aktywność fizyczną poprzez uczestnictwo w innych for-mach rekreacji, np. grach rekreacyjnych lub całoroczny udział w wybranej dyscyplinie spor-towej w celu spełnienia lub przekroczenia fizycznych zaleceń aktywności.

W związku z powyższym celem badań było określenie sposobów spędzania czasu wol-nego rodziców ze swoimi dziećmi w wieku pięciu i sześciu lat uczęszczających do różnego rodzaju przedszkoli.


21

Realizacja zamierzonego celu wymagała odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Czy występują różnice w spędzaniu czasu wolnego dzieci uczęszczających do różnego

rodzaju placówek? 2. Czy poziom wykształcenia rodziców ma wpływ na sposób spędzania czasu wolnego ze

swoimi dziećmi? 3. W jaki sposób rodzice zachęcają dzieci do aktywnego sposobu spędzania czasu wolnego? 4. Czy dzieci uczęszczające do placówek niepublicznych częściej korzystają z pozaprzed-

szkolnych zorganizowanych form aktywności fizycznej?

Materiał i metody Badania przeprowadzone zostały w 11 placówkach: 8 przedszkolach oraz w 3 oddziałach

przedszkolnych w szkołach podstawowych na terenie Gdańska. Wyodrębniono następujące rodzaje placówek (dla oznaczenia różnych typów badanych przedszkoli w pracy zastosowa-no następujące skróty):

a) PPDW – przedszkola publiczne posiadających dobre warunki do aktywności fizycznej, b) PPZW – przedszkola publiczne posiadających złe warunki do aktywności fizycznej, c) PNDW – przedszkola niepubliczne posiadających dobre warunki do aktywności fizycznej, d) PNZW – przedszkola niepubliczne posiadających złe warunki do aktywności fizycznej, e) OPSP – oddziały przedszkolne dla dzieci sześcioletnich przy szkole podstawowej. Dobór próby do badań polegał na celowym wyborze przedszkoli ze względu na posiada-

ne właściwości związane z aktywnością fizyczną dzieci w przedszkolu. W celu określenia miejsca występowania określonych rodzajów przedszkola zwrócono się o pomoc do Kurato-rium Oświaty w Gdańsku. Do badań wybrano przedszkola z dobrymi warunkami do aktywno-ści fizycznej, posiadające sale do zajęć ruchowych. W tej grupie znalazły się trzy przedszko-la publiczne oraz dwa przedszkola niepubliczne. Wybrano również przedszkola ze złymi wa-runkami do aktywności fizycznej nieposiadające sali do zajęć ruchowych. Wśród nich znala-zły się dwa przedszkola publiczne oraz jedno przedszkole niepubliczne. Piątą grupę badaw-czą stanowiły trzy oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych. W badaniu wzięło udział 190 rodziców ze wszystkich badanych placówek (tabela 1).

Tabela 1. Liczba rodziców objętych badaniem sondażowym w poszczególnych placówkach

Rodzaj placówki Liczba rodziców PPDW 59 PPZW 48 PNDW 33 PNZW 14 OPSP 36 Razem 190

Średnia wieku rodziców dzieci uczęszczających do badanych przedszkoli wahała się od

34 do 36 lat (ryc. 1). Największa rozpiętość wieku rodziców miała miejsce w PPDW od 25. do 50. roku życia oraz w OPSP od 24. do 46. roku życia.

Bez względu na rodzaj placówki największy odsetek rodziców dzieci pracuje od 4 do 8 godzin dziennie (ryc. 2). Największą grupę rodziców pracujących nieregularnie stanowią ro-dzice dzieci z PPZW. Najliczniej pracę powyżej 8 godzin zadeklarowali rodzice dzieci z PNZW oraz OPSP.

Największy odsetek rodziców z wykształceniem wyższym występował w PPDW oraz PNZW (ponad 85%). Wśród rodziców dzieci z PPZW (prawie 65%) oraz PNDW (prawie 70%) również przeważało wykształcenie wyższe.

Rodzice dzieci z OPSP byli najgorzej wykształceni spośród ankietowanych rodziców. W grupie tej dominowali rodzice z wykształceniem zawodowym oraz średnim (po 36,4%), mniej liczną grupę stanowili rodzice z wykształceniem wyższym (24,2%). W tej grupie zna-leźli się również rodzice tylko z wykształceniem podstawowym (3,03%) (ryc. 3).

M. Rokicka-Hebel

22

22242628303234363840424446485052

PPDW PPZW PNDW PNZW OPSP

Maks.

Min.

Średnia

Ryc. 1. Wiek ankietowanych rodziców dzieci w badanych przedszkolach

74,51%

54,76%

76,67%

66,67% 60,87%

9,80%

9,52%

10,00%

16,67% 17,39%

13,73%

35,71%

10,00%16,67% 17,39%

3,33%1,96% 4,35%0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


nieregularnie

< 8 h

4-8 h

do 4 h

Ryc. 2. Dzienny czas pracy rodziców dzieci w badanych przedszkolach

3,51%14,29%

36,36%

8,77%

31,25%30,30%

36,36%87,72%

64,58% 69,70%85,71%

24,24%

3,03%4,17%0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


wyższe

średnie

zawodowe

podstawowe

Ryc. 3. Wykształcenie rodziców dzieci w badanych przedszkolach


23

W ramach badań zastosowano sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem kwestionariusza dla rodziców. Pytania w kwestionariuszu dotyczyły sposobu spędzania czasu wolnego rodzi-ców z dzieckiem, ilości czasu poświęcanego na aktywność fizyczną, sposobów zachęcania dziecka przez rodziców do aktywnego spędzania czasu wolnego oraz uczestnictwa dziecka w zorganizowanych pozaprzedszkolnych zajęciach sportowo-rekreacyjnych.

Dane uzyskane za pomocą ankiety przedstawionej rodzicom poddane były analizie ilo-ściowej. Istotność różnic pomiędzy wyodrębnionymi grupami badano za pomocą testu chi-kwadrat, który jest powszechnie stosowanym testem nieparametrycznym. We wnioskowaniu statystycznym za poziom ufności przyjęto wartość p<0,05.

Współczynnik kontyngencji jest, opartą na wartościach chi-kwadrat, miarą zależności między zmiennymi skategoryzowanymi zaproponowaną przez Pearsona, twórcę testu chi-kwadrat. Pokazuje on siłę związku (w pewnym sensie podobnie jak współczynnik korelacji) i zawsze zawarty jest pomiędzy 0 i 1, przy czym 0 oznacza niezależność zmiennych [23].

Wyniki Aktywność fizyczna dzieci z PPDW w świetle deklaracji rodziców

W przedszkolach publicznych zaliczanych do grupy placówek posiadających dobre wa-runki do aktywności fizycznej (PPDW) w sondażu wzięło udział 59 rodziców.

Szczegółowe deklaracje rodziców na temat sposobu spędzania wolnego czasu z dziećmi prezentuje tabela 2. Największą popularnością według deklaracji rodziców cieszyło się czy-tanie książek (ponad 93% rodziców robiło to często lub bardzo często), zabawy w domu (78% rodziców robiło to często lub bardzo często) oraz oglądanie telewizji (ponad 76% ro-dziców robiło to często lub bardzo często). Najmniejszą popularnością według deklaracji ro-dziców cieszyły się wspólne z dziećmi wyjazdy na zakupy (prawie 90% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz spotkania towarzyskie (ponad 76% robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale). Ponad 67% rodziców twierdziło, iż często lub bardzo często wy-chodzi z dziećmi na spacer, a ponad 62%, że bawi się z dzieckiem na podwórku. Tylko 30% rodziców zadeklarowało, że często lub bardzo często jeździ z dzieckiem rowerami.

Tabela 2. Deklaracje rodziców na temat sposobów spędzania wolnego czasu z dziećmi z PPDW

Częstotliwość

Ogląd

anie

telew

izji /

bajek

Czyta

nie

książ

ek /

czas

opism

Zaba

wy

w do

mu

Zab

awy

na po

dwór

ku

Spotk

ania

towa

rzysk

ie

Wyja

zdy

na za

kupy

Spac

ery

Jazd

a row

erem

Korzy

stanie

z k

ompu

tera

Gry p

lansz

owe

N 14 4 11 22 45 53 19 38 39 37Rzadko, bardzo rzadko lub wcale % 23,7% 6,8% 22,0% 37,3% 76,3% 89,8% 32,2% 64,4% 66,1% 62,7%

N 45 55 46 37 14 6 40 21 20 22Bardzo często lub często % 76,3% 93,2% 78,0% 62,7% 23,7% 10,2% 67,8% 35,6% 33,9% 37,3%

Razem 59 59 59 59 59 59 59 59 59 59

Ponad 1/3 rodziców deklarowała, iż bardzo często organizuje dzieciom aktywność fizycz-

ną, prawie połowa – często, a co siódmy rodzic – wcale. Rodzice najchętniej zachęcali swoje dzieci do aktywności fizycznej poprzez pobyt

z dzieckiem na placu zabaw (prawie 70% rodziców robiło to często lub bardzo często). Po-nad połowa rodziców twierdziła, że często lub bardzo często zachęca dziecko do aktywności fizycznej chodząc z nim na spacery. Najmniej popularnym sposobem zachęcania dziecka do

M. Rokicka-Hebel

24

aktywności fizycznej w grupie PPZW okazało się oglądanie z dzieckiem w telewizji relacji z imprez sportowych (ponad 88% robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz ćwiczenie razem z dzieckiem (ponad 86% robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) (tabela 3).

Tabela 3. Deklaracje rodziców na temat sposobów zachęcania dzieci do aktywnego spędzania czasu wolnego z PPDW

Częstotliwość Ćw

iczę t

ak, b

y dz

iecko

to

widz

iało

Ćwicz

ę raz

em

z dzie

ckiem

Jeżdżę

z d

zieck

iem

na ro

werze

Chod

zę

z dzie

ckiem

na

spac

ery

Zabie

ram

dziec

ko na

plac

za

baw

Ogląd

am

z dzie

ckiem

w

TV re

lacje

z i

mpre

z sp

ortow

ych

N 45 51 49 26 18 52 Rzadko, bardzo rzadko lub wcale % 76,3% 86,4% 83,1% 44,1% 30,5% 88,1%

N 14 8 10 33 41 7 Bardzo często lub często % 23,7% 13,6% 16,9% 55,9% 69,5% 11,9%

Razem 59 59 59 59 59 59

Aktywność fizyczna dzieci z PPZW w świetle deklaracji rodziców W przedszkolach publicznych zaliczanych do grupy placówek posiadających złe warunki

do aktywności fizycznej (PPZW) w badaniach ankietowych wzięło udział 48 rodziców. Największą popularnością według deklaracji rodziców cieszyły się spacery z dziećmi (po-

nad 70% rodziców robiło to często lub bardzo często), oglądanie telewizji oraz czytanie ksią-żek (po prawie 68% rodziców robiło to często lub bardzo często). Najmniejszą popularnością według deklaracji rodziców cieszyły się spotkania towarzyskie (ponad 81% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz wspólne z dziećmi wyjazdy na zakupy (prawie 80% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale). Ponad 54% rodziców twierdziło, iż bawi się z dzieckiem na podwórku, a ponad 43%, że jeździ z dzieckiem rowerami często lub bar-dzo często.

Tabela 4. Deklaracje rodziców na temat sposobów spędzania wolnego czasu z dziećmi z PPZW

Częstotliwość

Ogląd

anie

telew

izji /

bajek

Czyta

nie

książ

ek /

czas

opism

Zaba

wy

w do

mu

Zab

awy

na po

dwór

ku

Spotk

ania

towa

rzysk

ie

Wyja

zdy

na za

kupy

Spac

ery

Jazd

a row

erem

Korzy

stanie

z k

ompu

tera

Gry p

lansz

owe

N 15 15 21 22 39 38 14 27 32 29Bardzo rzadko, rzadko lub wcale

% 31,3% 31,3% 43,8% 45,8% 81,3% 79,2% 29,2% 56,3% 66,7% 60,4%

N 33 33 27 26 9 10 34 21 16 19Bardzo często lub często % 68,7% 68,7% 56,2% 54,2% 18,7% 20,8% 70,8% 43,7% 33,3% 39,6%

Razem 48 48 48 48 48 48 48 48 48 48


25

W świetle deklaracji prawie 40% rodziców dzieci z PPZW najchętniej swój wolny czas dzieci spędzały na podwórku. Ponad 35% rodziców deklarowało, że dzieci wolą ten czas spędzić przy komputerze, taka sama liczba rodziców wskazała na oglądanie bajek. Według 1/4 rodziców dzieci najchętniej wolny czas spędzały na zabawach w domu.

Rodzice najchętniej zachęcali swoje dzieci do aktywności fizycznej poprzez pobyt z dzieckiem na placu zabaw (ponad 70% rodziców robiło to często lub bardzo często). Po-nad połowa rodziców twierdziła, że często lub bardzo często zachęca dziecko do aktywności fizycznej, chodząc z nim na spacery. Najmniej popularnym sposobem w grupie PPZW za-chęcania dziecka do aktywności fizycznej okazało się oglądanie z dzieckiem w telewizji rela-cji z imprez sportowych (ponad 95% robiła to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz ćwicze-nie razem z dzieckiem (ponad 80% robiła to rzadko, bardzo rzadko lub wcale). Szczegółowe informacje dotyczące sposobów zachęcanie dziecka do aktywności fizycznej znajdują się w tabeli 5.

Tabela 5. Deklaracje rodziców na temat sposobów zachęcania dzieci do aktywnego spędzania czasu wolnego z PPZW

Częstotliwość

Ćwicz

ę tak

, by

dziec

ko to

w

idział

o

Ćwicz

ę raz

em

z dzie

ckiem

Jeżdżę

z d

zieck

iem

na ro

werze

Chod

zę

z dzie

ckiem

na

spac

ery

Zabie

ram

dziec

ko na

plac

za

baw

Ogląd

am

z dzie

ckiem

w

TV re

lacje

z i

mpre

z sp

ortow

ych


N 11 9 17 26 34 2 Bardzo często lub często % 22,9% 18,8% 35,4% 54,2% 70,8% 4,2%

Razem 48 48 48 48 48 48

Aktywność fizyczna dzieci z PNDW w świetle deklaracji rodziców W przedszkolach zaliczanych do grupy placówek niepublicznych posiadających dobre

warunki do aktywności fizycznej w badaniach wzięło udział 33 rodziców. Niespełna 90% rodziców twierdziła, iż często lub bardzo często czyta dzieciom książki.

Prawie 80% rodziców deklarowało, iż często lub bardzo często spędza z dziećmi czas na podwórku, a ponad 66%, że ogląda z dziećmi bajki. Ponad 60% rodziców twierdziło, że czę-sto lub bardzo często chodzi z dziećmi na spacery. Taka sam liczba rodziców deklarowała, że często lub bardzo często spędza czas z dzieckiem w domu na zabawach. Najmniejszą popularnością według deklaracji rodziców cieszyły się wyjazdy na zakupy (ponad 90% rodzi-ców twierdziło, że robi to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz spotkania towarzyskie (pra-wie 80% robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale). Prawie połowa rodziców twierdziła, iż często lub bardzo często spędza wolny czas z dzieckiem jeżdżąc z nim rowerami (tabela 6).

Szczegółowe deklaracje rodziców na temat sposobów zachęcania dzieci do aktywności fizycznej prezentuje tabela 7. Na uwagę zasługuje fakt, iż zdecydowana większość rodziców (ponad 72%) deklarowała, że w celu zachęcania dziecka do aktywnego spędzania czasu wolnego bardzo często lub często zabiera dziecko na plac zabaw. Ponad połowa rodziców twierdziła, że w tym celu chodzi z dzieckiem na spacery. Najmniej popularnym sposobem zachęcania do aktywności fizycznej okazało się oglądanie z dziećmi w telewizji relacji z im-prez sportowych (prawie 94% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz ćwi-czenie tak, by dziecko to widziało (ponad 80% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale).

M. Rokicka-Hebel

26

Tabela 6. Deklaracje rodziców na temat sposobów spędzania wolnego czasu z dziećmi z PNDW

Częstotliwość

Ogląd

anie

telew

izji /

ba

jek

Czyta

nie

książ

ek /

czas

opism

Za

bawy

w

domu

Zab

awy n

a po

dwór

ku

Spotk

ania

towar

zysk

ie

Wyja

zdy n

a za

kupy

Spac

ery

Jazd

a ro

were

m

Korzy

stanie

z k

ompu

tera

Gry

plans

zowe

N 11 4 13 7 26 30 13 17 23 19Bardzo rzadko, rzadko lub wcale

% 33,4% 12,1% 39,4% 21,2% 78,8% 90,9% 39,4% 51,5% 69,7% 57,6%

N 22 29 20 26 7 3 20 16 10 14Bardzo często lub często

% 66,6% 87,9% 60,6% 78,8% 21,2% 9,1% 60,6% 48,5% 30,3% 42,4%

Razem 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33

Tabela 7. Deklaracje rodziców na temat sposobów zachęcania dzieci do aktywnego spędzania czasu wolnego z PNDW

Częstotliwość

Ćwicz

ę tak

, by

dziec

ko to

wi

dział

o

Ćwicz

ę raz

em

z dzie

ckiem

Jeżdżę

z d

zieck

iem

a row

erze

Chod

zę

z dzie

ckiem

na

spac

ery

Zabie

ram

dziec

ko na

plac

za

baw

Ogląd

am

z dzie

ckiem

w

TV re

lacje

z i

mpre

z sp

ortow

ych


N 6 9 10 17 24 2 Bardzo często lub często % 18,2% 27,3% 30,3% 51,5% 72,7% 6,1% Razem 33 33 33 33 33 33

Aktywność fizyczna dzieci z PNZW w świetle deklaracji rodziców Przedszkola zaliczone do grupy placówek niepublicznych posiadające złe warunki do ak-

tywności fizycznej reprezentowało 14 rodziców. Największą popularnością według deklaracji rodziców cieszyło się oglądanie telewizji (po-

nad 90% rodziców robiło to często lub bardzo często) i czytanie książek (około 85% robiło to często lub bardzo często). Najmniejszą popularnością według deklaracji rodziców cieszyły się wspólne z dziećmi wyjazdy na zakupy (ponad 90 % rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) i gry planszowe (około 85% robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale). Połowa ro-dziców twierdziła, iż często lub bardzo często wychodziła z dziećmi na spacer i jeździła rowe-rami, a ponad 40% – często lub bardzo często bawiła się na podwórku (tabela 8).

Na uwagę zasługuje fakt, iż ponad 40% rodziców zachęcało swoje dziecko do aktywności fizycznej bardzo często lub często spędzając z nim czas na spacerach oraz prawie 30% twier-dziła, że jeździ z dzieckiem rowerami. Najmniejszą popularnością według deklaracji rodziców cieszyło się zachęcanie dziecka do aktywnego spędzania czasu wolnego, ćwiczenie tak, aby dziecko to widziało oraz oglądanie z dzieckiem w telewizji relacji z imprez sportowych (w obu przypadkach nieco ponad 7% rodziców robiło to bardzo często lub często) (tabela 9).


27

Tabela 8. Deklaracje rodziców na temat sposobów spędzania wolnego czasu z dziećmi z PNZW

Częstotliwość

Ogląd

anie

tel

ewizj

i / ba

jek

Czyta

nie

książ

ek /

czas

opism

Za

bawy

w

domu

Zaba

wy

na po

dwór

ku

Spotk

ania

tow

arzy

skie

Wyja

zdy

na za

kupy

Spac

ery

Jazd

a row

erem

Korzy

stanie

z k

ompu

tera

Gry p

lansz

owe


N 13 12 8 6 3 1 7 7 6 2Bardzo często lub często

% 92,9% 85,7% 57,2% 42,8% 21,4% 7,1% 50,0% 50,0% 42,8% 14,3%

Razem 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14

Tabela 9. Deklaracje rodziców na temat sposobów zachęcania dzieci do aktywnego spędzania czasu wolnego z PNZW

Częstotliwość

Ćwicz

ę tak

, by

dziec

ko to

w

idział

o

Ćwicz

ę raz

em

z dzie

ckiem

Jeżdżę

z d

zieck

iem

na ro

werze

Chod

zę

z dzie

ckiem

na

spac

ery

Zabie

ram

dziec

ko na

plac

za

baw

Ogląd

am

z dzie

ckiem

w

TV re

lacje

z i

mpre

z sp

ortow

ych


N 1 2 4 6 3 1 Bardzo często lub często % 7,1% 14,3% 28,6% 42,9% 21,4% 7,1% Razem 14 14 14 14 14 14

Aktywność fizyczna dzieci z OPSP w świetle deklaracji rodziców W badaniach ankietowych wzięło udział 36 rodziców reprezentujących oddziały przed-

szkolne przy szkołach podstawowych. Największą popularnością według deklaracji rodziców cieszyło się oglądanie telewizji

(prawie 70% rodziców robiło to często lub bardzo często) oraz spacery (prawie 67% rodzi-ców robiła to często lub bardzo często). Prawie 64% rodziców twierdzi, iż często lub bardzo często wychodzi z dzieckiem na podwórko. Najmniejszą popularnością według deklaracji rodziców cieszyło się wspólne z dziećmi wyjazdy na zakupy (prawie 78% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale), spotkania towarzyskie oraz gry planszowe (prawie 67% rodziców w obu przypadkach robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) (tabela 10).

Największą popularnością według rodziców cieszyły się spacery z dziećmi oraz pobyt na placu zabaw (w obu przypadkach prawie 64% rodziców robiła to często lub bardzo często). Najmniejszą popularnością według deklaracji rodziców cieszyło się oglądanie z dziećmi w te-lewizji imprez sportowych (ponad 90% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) oraz ćwiczenie tak, by dziecko to widziało (ponad 86% rodziców robiło to rzadko, bardzo rzadko lub wcale) (tabela 11).

M. Rokicka-Hebel

28

Tabela 10. Deklaracje rodziców na temat sposobów spędzania wolnego czasu z dziećmi z OPSP

Częstotliwość

Ogląd

anie

telew

izji /

bajek

Cz

ytanie

ks

iążek

/ cz

aso p

ism

Zaba

wy

w do

mu

Zab

awy

na po

dwór

ku

Spotk

ania

towa

rzysk

ie

Wyja

zdy

na za

kupy

Spac

ery

Jazd

a row

erem

Korzy

stanie

z kom

puter

a

Gry p

lansz

owe


N 25 22 22 23 12 8 24 21 16 12Bardzo często lub często % 69,4% 61,1% 61,1% 63,9% 33,3% 22,2% 66,7% 58,4% 44,4% 33,3%Razem 36 36 36 36 36 36 36 36 36 36

Tabela 11. Deklaracje rodziców na temat sposobów zachęcania dzieci do aktywnego spędzania czasu wolnego z OPSP

Częstotliwość

Ćwicz

ę tak

, by

dziec

ko to

w

idział

o

Ćwicz

ę raz

em

z dzie

ckiem

Jeżdżę

z d

zieck

iem

na ro

werze

Chod

zę

z dzie

ckiem

na

spa

cery

Zabie

ram

dziec

ko na

plac

za

baw

Ogląd

am

z dzie

ckiem

w

TV re

lacje

z i

mpre

z s p

ortow

ych

N 31 27 25 13 13 33 Rzadko bardzo rzadko lub wcale % 86,1% 75,0% 69,4% 36,1% 36,1% 91,7%

N 5 9 11 23 23 3 Bardzo często lub często

% 13,9% 25,0% 30,6% 63,9% 63,9% 8,3% Razem 36 36 36 36 36 36 Z deklaracji rodziców na temat sposobów spędzania czasu wolnego z dziećmi wynika, że

najczęściej telewizję ogląda grupa z PNZW (prawie 93%), druga grupa rodziców pod wzglę-dem największego odsetka wykształcenia wyższego. Najrzadziej oglądają telewizję rodzice z dziećmi z PPZW (16,7%), przy czym ponad 30 % posiada wykształcenie średnie, a prawie 70% wyższe. Jednocześnie rodzice dzieci z PPZW stanowią największą grupę najrzadziej bawiących się z dziećmi w domu.

Rodzice dzieci z PPDW najczęściej (93,2%) spędzają wolny czas z dzieckiem – czytając im książki (p < 0,05), jest to równocześnie grupa rodziców z największym odsetkiem wy-kształcenia wyższego (87,7%). Najrzadziej książki czytane są przez rodziców dzieci uczęsz-czających do oddziałów dla sześciolatków w szkołach podstawowych (24,2% rodziców z wy-kształceniem wyższym, po 36,4% z wykształceniem średnim i zawodowym).

Na zabawach w domu najwięcej czasu (78%) spędzają również rodzice z dziećmi z PPDW. Największą grupę rodziców (78,8%) spędzających czas z dziećmi na podwórku stanowią rodzice z PNDW (prawie 70% rodziców z wykształceniem wyższym, pozostali ze średnim). Najczęściej (70,8%) spacerują rodzice z dziećmi z PPZW, a najrzadziej (14,3%) rodzice z dziećmi z PNZW, gdzie ponad 85% rodziców posiada wykształcenie wyższe. Na przejażdżkach rowerowych najwięcej czasu (58,3%) spędzają rodzice z dziećmi z OPSP (po 36,4% rodziców posiada wykształcenie średnie i zawodowe). Korzystanie z komputera we wszystkich grupach jest na podobnym poziomie (ok. 30%). Jedynie rodzice dzieci z PNZW (przy ponad 85% rodziców z wykształceniem wyższym) oraz OPSP deklarują częstsze ko-rzystanie z komputera (powyżej 44%). Najwięcej czasu przy grach planszowych spędzają rodzice z dziećmi z PNDW (42,4%) (tabela 11).


29

Aktywność fizyczna dzieci ze wszystkich badanych placówek Analiza zebranych danych, dotycząca częstotliwości organizowania dziecku aktywności

fizycznej przez rodziców wykazała, że największy odsetek rodziców (69,7%) z PNDW dekla-ruje, że bardzo często organizuje swoim dzieciom zajęcia ruchowe (p < 0,05) jednocześnie prawie 70% rodziców deklarowało pracę do 8 godzin dziennie. Rodzice najczęściej wymie-niali jazdę rowerem, na rolkach, zabawy z piłkami oraz pobyt na placu zabaw. Duża grupa rodziców (78,6%) dzieci z PNZW zadeklarowała, że organizuje aktywność fizyczną swoim dzieciom często, przy ponad 66% rodziców pracujących do 8 godzin dziennie. Najrzadziej aktywność fizyczną swoim dzieciom organizowali rodzice (14,6%) dzieci z grupy PPZW (ta-bela 12), przy jednoczesnej deklaracji tylko połowy rodziców, iż pracują do 8 godzin dziennie. Największy odsetek rodziców dzieci z PPZW zadeklarował, iż rzadko organizuje dzieciom czas wolny. Jedną z przyczyn może być fakt, iż w grupie tej znajduje się największy odsetek rodziców pracujących nieregularnie (35,7%), ale jednocześnie jest to jedna z dwóch (PPDW – 87,7% i PNZW – 85,7%) najliczniejszych grup rodziców z wykształceniem wyższym.

Rodzice dzieci z PNDW (72,7%) oraz z PPZW (70,8%) najczęściej zabierają dzieci na plac zabaw (p < 0,05). Najrzadziej (11,1%) robią to rodzice dzieci z OPSP (tabela 13).

Ponad 40% rodziców z PPDW, niecałe 40% rodziców z PPZW oraz połowa badanych rodziców z OPSP zadeklarowało, że ich dzieci najchętniej spędzały aktywnie wolny czas na zabawach na podwórku. Najchętniej bawiły się w domu dzieci z PNDW (39,4%) oraz z PPDW (35,6%). Największy odsetek dzieci (42,9%) z PNZW zdaniem rodziców spędzało czas na oglądaniu telewizji lub grach komputerowych (tabela 14).

Tabela 12. Zależność pomiędzy rodzajem przedszkola, do jakiego uczęszcza dziecko a częstotliwością organi-zowania dziecku aktywności fizycznej przez rodziców

Częstotliwość Rodzaj placówki rzadko lub wcale często bardzo często Istotność różnicy

PPDW (N = 59) 5,1% 44,1% 50,9% PPZW (N = 48) 14,6% 47,9% 37,5% PNDW (N = 33) 6,1% 24,2% 69,7% PNZW (N = 14) 7,1% 78,6% 14,3% OPSP (N = 36) 5,6% 41,7% 52,8%

Razem (N =190)

chi2 = 18,55 c = 0,30 p < 0,05

Tabela 13. Zależność pomiędzy rodzajem przedszkola, do jakiego uczęszcza dziecko a częstotliwością wizyt na placu zabaw

Częstotliwość Rodzaj placówki wcale rzadko lub

bardzo rzadko bardzo często lub

często Istotność różnicy


Razem (N =190)

chi2 = 21,91 c = 0,32 p < 0,05

Tabela 14. Ulubione sposoby spędzania czasu wolnego przez dzieci w poszczególnych placówkach wg deklaracji rodziców

Rodzaj placówki Gry komputerowe lub oglądanie bajek

Zabawy na podwórku

Zabawy w domu

Istotność różnicy

PPDW (N= 59) 22,0% 42,4% 35,6% PPZW (N= 48) 35,4% 39,6% 25,0% PNDW (N= 33) 33,3% 27,3% 39,4% PNZW (N= 14) 42,9% 28,6% 28,6% OPSP (N= 36) 38,9% 50,0% 11,1%

Razem (N=190)

chi2 = 12,32 c = 0,25 p = 0,14

M. Rokicka-Hebel

30

Najczęściej do aktywności fizycznej w postaci ćwiczeń razem z dzieckiem (p < 0,05) za-chęcają rodzice dzieci uczęszczających do PNDW (27,3%). Natomiast najrzadziej rodzice dzieci z OPSP (55,6%) oraz rodzice dzieci z PPZW (56,3%).

Tabela 15. Zachęcanie dziecka do aktywnego spędzania czasu wolnego poprzez wspólne ćwiczenia rodziców razem z dzieckiem

Częstotliwość Rodzaj placówki wcale rzadko lub

bardzo rzadko bardzo często lub

często Istotność różnicy


Razem (N =190)

chi2 = 16,10

c = 0,28 p < 0,05

Według deklaracji rodziców największą grupę dzieci spędzających aktywnie czas powy-

żej 1 godziny w dni powszednie, były dzieci z OPSP (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05). Najmniejszą stanowiły dzieci z PNZW (niespełna 30%). Rodzice z pozostałych placówek, deklarowali iż ponad 42% dzieci jest aktywna fizycznie w dni powszednie powyżej 1 godziny. Rodzice dzieci z PNZW zadeklarowali największy odsetek dzieci spędzających aktywnie czas w granicach od 15 min do 1 godz. (50%). W tej grupie znalazł się również naj-większy odsetek dzieci spędzających aktywnie czas w przedziale do 15 min dziennie (21,4%) (rycina 4).

Ryc. 4. Czas poświęcony na aktywność fizyczną przez dzieci w dni powszednie uczęszczające do wymienionych rodzajów placówek według deklaracji rodziców

Natomiast w weekendy według deklaracji 90% rodziców dzieci z PNDW oraz OPSP czas

poświęcany na aktywność fizyczną mieścił się w przedziale powyżej 1 godz. Warto zauwa-żyć, iż liczba dzieci z PPDW poświęcających minimum 1 godzinę dziennie na aktywność fizyczną podwoiła się w weekend w porównaniu z dniami powszednimi. W PPDW ponad 88% rodziców, a w PPZW oraz PNZW około 77% rodziców deklarowało, że ich dzieci w weekendy aktywnie spędzają czas powyżej 1 godz. W PPZW największa grupa rodziców (21%) zadeklarowała, że ich dzieci aktywnie spędzają czas w przedziale 15 min do 1 godz. (rycina 5).


31

5,1% 2,1% 3,0% 7,1% 2,8%

6,8%20,8%

6,1%

14,3%

2,8%

88,1%77,1%

90,9%78,6%

94,4%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


powyżej 1 godz.

15 min. - 1 godz.

do 15 min.

Ryc. 5. Czas poświęcany w ciągu dnia (poza przedszkolem) na aktywność fizyczną w weekendy w badanych placówkach

Według deklaracji rodziców w rekreacyjno-sportowych zajęciach pozaprzedszkolnych

najczęściej (57,6%) uczestniczą dzieci z PNDW (p < 0,05). Jednocześnie jest to grupa, w której największy odsetek rodziców pracuje regularnie do 8 godzin dziennie.

Najwięcej rodziców (75,0%) z PPZW oraz z OPSP (69,4%) twierdzi, iż ich dzieci nie uczestniczą w takich zajęciach (tabela 16). Okazuje się, że są to grupy, w których największy odsetek rodziców (PPZW-35,7% i OPSP-17,4%) podejmuje pracę w różnych godzinach.

Tabela 16. Zależność pomiędzy rodzajem przedszkola, do jakiego uczęszcza dziecko, a uczestnictwem dzieci w zajęciach rekreacyjno-sportowych poza przedszkolem

Uczestnictwo w zajęciach pozaprzedszkolnych Rodzaj placówki

tak nie Istotność różnicy

PPDW (N = 59) 44,1% 55,9% PPZW (N = 48) 25,0% 75,0% PNDW (N = 33) 57,6% 42,4% PNZW (N = 14) 50,0% 50,0% OPSP (N = 36) 30,6% 69,4%

Razem (N =190)

chi2 = 11,10 c = 0,23 p < 0,05

Dyskusja

Ważnym i pilnym wyzwaniem dla rodziców i nauczycieli jest nauczenie dziecka aktywne-go spędzania czasu wolnego. Aktywne fizycznie i sprawne dzieci, a jeszcze dodatkowo ak-tywnych fizycznie rodziców, mają w przyszłości kilka razy większą szansę na aktywny fizycz-nie styl życia [24, 25, 26]. Nierozłącznie aktywność fizyczną dzieci i młodzieży należy wiązać z aktywnością ich rodziców. Stwierdzono bowiem wpływ zachowań zdrowotnych, w tym ak-tywności rodziców, na podobne zachowania ich dzieci [27, 28]. Bardziej aktywni rodzice to aktywne także ich dzieci [29, 30, 24], również później w okresie młodzieńczym [31]. Rodzice jednakże nie zawsze dysponują wolnym czasem, który mogą poświęcić na aktywność fi-zyczną ze swoimi dziećmi. Badania własne wykazały, że z pięciu badanych grup, w trzech (PPDW, PNDW, OPSP) ponad połowa rodziców w czasie wolnym bardzo często organizuje swoim dzieciom aktywność fizyczną. Najrzadziej czas wolny organizują rodzice dzieci uczęszczających do PPZW (prawie 15%).

M. Rokicka-Hebel

32

Dziecko do ruchu najbardziej inspiruje zachęta i wspólne działanie z rodzicami, z którymi w tym okresie jest ono bardzo związane emocjonalnie. Z badań K. Piech [32] prowadzonych m.in. w rodzinach dzieci przedszkolnych wynika, że największy wpływ na kwestię podjęcia decyzji o uczestnictwie rodziny w imprezie sportowo-rekreacyjnej jest właśnie zachęta dziec-ka. Poprzez wspólne z dzieckiem aktywne spędzanie czasu wolnego należy zaszczepić w dziecku chęć do podejmowania różnorodnych form rekreacji ruchowej. Badania własne wykazały, że zdecydowana większość rodziców owe czynności podejmuje rzadko, bardzo rzadko lub wcale. We wszystkich badanych grupach bardzo wysoki odsetek rodziców zade-klarował, iż w czasie wolnym spędza czas z dzieckiem oglądając telewizję (PNZW – 92,9%, PPDW – 76,3%, OPSP – 69,4%, PPZW – 68,7%, PNDW – 66,6%). Większość autorów zaj-mujących się tą problematyką wskazuje na dominację oglądania telewizji nad innymi sposo-bami spędzania czasu wolnego [33,34]. Ponad połowa rodziców w czterech z pięciu bada-nych grup jako sposób spędzania czasu wolnego z dziećmi deklarowała spacery (OPSP – 63,9%, PPDW – 55,9%, PPZW – 54,2%, PNDW – 51,5%), przy okazji zapewne korzystając z placów zabaw – najczęściej grupa z PNDW – 72,7%, PPZW – 70,8% oraz PPDW – 69,5%. Badania [35, 36] wskazują, iż najpopularniejszą formą rekreacji wśród kobiet są spacery.

Nie ulega wątpliwości, że rola rodziców w wychowaniu do rekreacji jest podstawowa i nie może być zastąpiona przez żadną inną placówkę wychowawczą. Zadaniem rodziców jest wpajanie dziecku pewnych umiejętności i nawyków ruchowych, które mogą mieć decydujący wpływ na dalszy rozwój zainteresowań w tym kierunku.

Wnioski 1. Sposób spędzania czasu wolnego dzieci uczęszczających do różnego rodzaju placówek

nieznacznie różni się od siebie. Spośród badanych grup dzieci wyróżnia się grupa z od-działów przedszkolnych w szkołach podstawowych (OPSP), w której połowa badanych dzieci najchętniej swój wolny czas spędza na zabawach na podwórku (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05). Potwierdza to fakt, iż zarówno w dni powszednie (72,2%), jak i w weekendy (94,4%) największy odsetek dzieci z OPSP jest aktywny fizycznie powyżej 1 godziny. Taką samą formę spędzania czasu wolnego wybiera nieco mniej dzieci (42,4%) z przedszkoli publicznych z dobrymi warunkami (PPDW). Warto zauważyć, iż wśród rodziców dzieci uczęszczających do wymienionych placówek rozpiętość wieku by-ła największa. Największy odsetek dzieci korzystający najchętniej w czasie wolnym z komputera – pra-wie 43% – uczęszcza do PNZW, tym samym jest to największa grupa dzieci (50%), która na aktywność fizyczną poświęca mniej niż 1 godz. w dni powszednie (21,4%). Najmniej-szy odsetek dzieci (22%) korzystający z komputera uczęszcza do PPDW. W pozostałych grupach występuje podobny odsetek (powyżej 30%) dzieci korzystających w wolnym czasie z komputera.

2. Rodzice posiadający wykształcenie wyższe częściej spędzają czas z dziećmi w domu, np. czytając z nimi książki (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05) (PPDW), bawiąc się w domu (PPDW) lub oglądając telewizję. Największy odsetek dzieci (42,9%) z PNZW, przy 85,7% rodziców z wykształceniem wyższym, bardzo często lub często spędzał czas na oglądaniu telewizji (92,95%) lub korzystaniu z komputera (42,8%). W grupach, gdzie 1/3 rodziców posiada wykształcenie średnie (PPZW, PNDW, OPSP), największy odsetek rodziców bardzo często lub często spędza wolny czas z dziećmi na zabawie na podwórku oraz spacerowaniu. Rodzice dzieci z PNDW (72,7%) oraz z PPZW (70,8%) najczęściej zabierają dzieci na plac zabaw (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05). Rodzice dzieci z grupy OPSP z wykształceniem zawodowym (36,4%) oraz średnim (36,4%) najczęściej spędzają z dziećmi aktywnie wolny czas jeżdżąc z nimi rowerami 58,3%).

3. W organizacji czasu wolnego swoim dzieciom dominuje grupa rodziców z PNDW (69,7%), stanowiąca największą grupę rodziców (76,7%) pracujących regularnie do 8 go-dzin dziennie. Potwierdzeniem powyższego jest fakt, iż rodzice dzieci z PNDW (72,7%) najczęściej zabierają dzieci na plac zabaw (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05).


33

Grupa ta również dominuje w zachęcaniu swoich dzieci do aktywności fizycznej poprzez wykonywanie ćwiczeń razem z dzieckiem (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05).

4. Okazuje się, że w pozaprzedszkolnych zajęciach rekreacyjno-sportowych najczęściej (57,6%) uczestniczą również dzieci z PNDW (różnica istotna statystycznie dla p < 0,05). Wyniki badań wskazują, że rodzice dzieci z PNDW mają najwyższy ze wszystkich bada-

nych grup poziom świadomości aktywnego uczestnictwa w kulturze fizycznej.

BIBLIOGRAFIA [1] Dziak A. Zagrożenie zdrowia u dzieci i młodzieży wynikające z niedostatku ruchu, ćwiczeń ruchowych i spor-

tu. W: Dobrzyniecki B, Dziak A, Nazar K,red. Prozdrowotne wychowanie dzieci i młodzieży: III Interdyscypli-narna Krajowa Konferencja, 10-12 września 1998. Materiały naukowe. Warszawa – Spała; 1998, 47-52.

[2] Sekita B, Przewęda R. Tendencje w rozwoju motorycznym dzieci w wieku przedszkolnym. Studia Pedago-giczne. 1985; 47: 95-109.

[3] Wolański N, Pyżuk M. Psychomotor Properties in 1,5-99,0 year-old-inhabitants of Polish Rural Areas. Studies in Human Ecology. 1973; t. 1.

[4] Parnicka U. Aktywność ruchowa matek dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa: AWF; 2003. [5] Kelder SH, Perry CL, Klepp KI, Lytle LL. Longitudinal tracking of adolescent smoking, physical activity and

food choice behaviours. Am J Public Health. 1994; 84: 1121-1126. [6] Twisk JWR, Kemper HCG, van Mechelen W, Post GB. Tracking of risk factors for coronary heart disease

over a 14-year period: a comparison between lifestyle and biologic risk factors with data from the Amsterdam Growth and Health Study. Am J Epidemiol. 1997; 145: 888-898.

[7] Boreham C, Riddoch C. The physical activity, fitness and health of children. J Sports Sci. 2001; 19: 915-929. [8] Casperson CJ, Nixon PA, DuRant RH. Physical activity epidemiology applied to children and adolescents. W:

Holloszy JO, ed. Exercise and Sport Science Reviews. vol. 26 Baltimore: Williams and Wilkins; 1998, 341-403. [9] Sothern MS, Lofton M, Suskind RM, Udall JN, Blecker U. The health benefits of physical activity in children

and adolescents: Implications for chronic disease prevention. Eur J Pediatrics. 1999; 158: 271-274. [10] Anderson RE, Crespo CJ, Bartlett SJ, Cheskin LJ, Pratt M. Relationship of physical activity and television

watching with body weight and level of fatness among children. JAMA. 1998; 279: 938-942. [11] Pratt M, Macera CA, Blanton C. Levels of physical activity and inactivity in children and adults in the United

States: Current evidence and research issues. Med Sci Sport Exerc. 1999; 31: S526-S533. [12] Strauss R, Pollock H. Epidemic increase in childhood overweight, 1986-1998. JAMA. 2001; 286: 2845-2848. [13] U.S. Department of Health and Human Services Physical Activity and Health: A Report from the Surgeon

General. Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Pre-vention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion; 1996.

[14] Corbin CB, Pangrazi RP. Physical Activity for Children: A Statement of Guidelines for Children Ages 5-12. Reston, VA: National Association for Sports and Physical Education; 2004.

[15] Strong WB, Malina RM, Blimkie CJ, et al. Evidence based physical activity for school-age youth. J Pediatrics. 2005; 146: 732-7.

[16] Health Canada and the Canadian Society for Exercise Physiology. Canada’s physical activity guide for youth. Cat.No. H39-611/2002-IE. Ottawa, Ont,: Minister of Public Works and Government Services Canada; 2002.

[17] Corbin CB, Pangrazi RP. Physical activity for children: a statement of guidelines for children aged 5-12, 2nd ed. Reston: National Association for Sport and Physical Education; 2004.

[18] Baranowski T, Hooks P, Tsong Y, Cieslik C, Nader PR. Aerobic physical activity among third- to sixth-grade children. J Dev Behav Pediatr. 1987; 8: 203-206.

[19] Trost SG, Pate RR, Sallis JF, et al. Age and gender differences in objectively measured physical activity in youth. Med Sci Sports Exerc. 2002; 34: 350-355.

[20] Rowlands AV, Pilgrim EL, Eston RG. Patterns of habitual activity across weekdays and weekend days in 9-11-year-old children. Prev Med. 2008; 46: 317-324.

[21] Bailey RC, Olson J, Pepper SL, Porszasz J, Barstow TJ, Cooper DM. The level and tempo of children’s physical activities: an observational study. Med Sci Sports Exerc. 1995; 27: 1033-1041.

[22] Berman N, Bailey R, Barstow TJ, Cooper DM. Spectral and bout detection analysis of physical activity pat-terns in healthy, prepubertal boys and girls. Am J Human Biol. 1998; 10: 289-297.

[23] Stanisz A. Tabele wielodzielcze. Medycyna Praktyczna. 2007; 2001/11. http://www.mp.pl/artykuly/?aid=11934 [24] Moore LL, Lombardi DA, Whire MJ, Campell IL, Oloveria SA, Ellison RC. Influence of parents physical activ-

ity on activity levels of young children. Pediatrics J. 1991; 118: 215-219. [25] Simons-Morton BG. Health-related physical fitness in childhood: status and recommendations. Am Rev Publ

Health. 1988; 9: 403-425. [26] Telema R, Yang X, Laakso L, Viikari J. Physical activity in childhood and adolescence as predictor of physi-

cal activity in young adulthood. Am J Prev Med. 1997; 13: 317-323. [27] Klesges RC. The effects of parental influence on children’s foot intake, physical activity, weight. Eating Dis-

ord. 1986; 5: 335-346.

M. Rokicka-Hebel

34

[28] Perry D, Luepker RV, Murray DM, et al. Parent involvement with children’s health promotion a one- year follow-up the Minnesota Home Team. Health Edu Q. 1989; 16: 171-180.

[29] Drabik J. Aktywność fizyczna w edukacji zdrowotnej społeczeństwa. Część 1. Gdańsk: AWF; 1995. [30] Freedson PS, Evenson E. Familiar aggregation and physical activity. Res Q Ex Sport. 1991; 62: L384-389. [31] Sallis JF, Patterson TL, McKenzie TL, Nadar PR. Family variables and physical activity correlate with plasma

leptin concentrations in five-year old children. J Clin Invest. 1988; 99 :592-595. [32] Piech K. Imprezy sportowo-rekreacyjne dzieci z rodzicami jako sposób promocji aktywności ruchowej w ro-

dzinie. Praca doktorska. Warszawa: AWF; 2002. [33] Wawarzak-Chodaczek M. Telewizja w czasie wolnym kobiet polskich, mających dzieci w młodszym wieku

szkolnym. W: Zawadzka A, red. Kobieta i jej czas wolny. Wrocław; 1993. [34] Umiastowska D. Miejsce aktywnych form ruchu w czasie wolnym mieszkańców Szczecina. W: Wyrzykowski

J, red. Studia nad czasem wolnym mieszkańców dużych miast Polski i jego wykorzystaniem na rekreację ru-chową. Warszawa: AWF; 2000.

[35] Nowak M. Czynniki determinujące podejmowanie aktywności ruchowej przez kobiety. W: Umiastowska D, red. Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Szczecin: PTNKF; 1995.

[36] Kulesza W, Surówka-Fenczyn I. Aktywność ruchowa osób w wieku średnim i jej bariery. W: Umiastowska D, red. Aktywność ruchowa osób w różnym wieku. Warszawa: PTNKF; 1998.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Monika Socha–Masztafiak Ul. Piastów 7/65, 40-866 Katowice Tel: 511526539, e-mail: [email protected]

Ocena aktywności fizycznej studentów kierunku fizjoterapia

Akademii Wychowania Fizycznego oraz Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Assessment of physical activity among students of Physiotherapy at the University of Physical Education and the Medical University

of Silesia in Katowice

MONIKA SOCHA-MASZTAFIAK ABDG, ŁUKASZ CHOMICKI CF Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach Wydział Fizjoterapii. Studia Doktoranckie

Streszczenie

Celem pracy było określenie poziomu aktywności fizycznej studentów kierunku fizjoterapia Akademii Wychowania Fi-zycznego i Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach oraz porównanie ich rocznego wydatku kalorycznego.

W badaniach wzięło udział 40 studentów Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach (20 kobiet i 20 mężczyzn) oraz 40 studentów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach (20 kobiet i 20 mężczyzn) w wieku od 21 do 24 lat.

Poziom aktywności ruchowej oceniano za pomocą kwestionariusza Minnesota (Minnesota Leisure Time Activity Qu-estionnaire – MLTPAQ), który gromadzi informacje o poziomie aktywności fizycznej badanej osoby w ostatnim roku.

Wyniki pozwoliły określić poziom aktywności fizycznej badanej grupy studentów kierunku fizjoterapia obu uczelni. Po-ziom aktywności fizycznej kobiet oraz mężczyzn z Akademii Wychowania Fizycznego można określić jako wysoki, nato-miast badanych mężczyzn ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego jako średni. Najwyższym tygodniowym wydatkiem ka-lorycznym charakteryzowała się grupa mężczyzn z Akademii Wychowania Fizycznego, a najniższym grupa mężczyzn z Uniwersytetu Medycznego. Fizyczna aktywność rekreacyjna przeważała wydatkiem kalorycznym nad fizycznymi pracami domowymi.

Słowa kluczowe: zdrowie, aktywność ruchowa, kwestionariusz Minnesota. Abstract

The objective of this work was the specification of the physical activity level among students at the Faculty of Phy-siotherapy of the University of Physical Education and the Medical University in Katowice as well and a comparison of their annual caloric expenditure.

The research involved 40 students of the University of Physical Education in Katowice (20 women and 20 men) and 40 students of the Medical University in Katowice (20 women and 20 men) aged between 20 and 25.

Physical activity was assessed by the Minnesota Leisure Time Activity Questionnaire – MLTPAQ, which gathers in-formation on the level of physical activity of an examined person in the last year.

Results allowed defining the level of physical activity of the assessed group of Physiotherapy students of both institu-tions. The level of women’s physical activity of both groups subjected to research and men from the University of Physical Education may be defined as high while the level of a group of men from the Medical University subjected to the research as medium. The highest weekly caloric expenditure characterized a group of men from the University of Physical Educa-tion, and the lowest level characterized a group of men from the Medical University. Recreational activity outranked hou-sework in terms of caloric expenditure.

Key words: health, physical activity, Minnesota Leisure Time Activity Questionnaire – MLTPAQ.

Wstęp Ciągły postęp cywilizacyjny, jak również zmiany zachodzące we współczesnym świecie,

znajdują swoje odbicie w kondycji psychicznej oraz fizycznej społeczeństw. Sprawność fi-zyczna człowieka pozwala na wykonywanie codziennych obowiązków [1]. Współczesny roz-wój cywilizacyjny wprowadził wiele udogodnień w funkcjonowaniu społeczeństw [2]. Aktyw-ność fizyczna została w znacznym stopniu ograniczona [3].

W pogoni za pieniądzem i sukcesem ludzie całkowicie rezygnują lub ograniczają do mi-nimum czas aktywnego odpoczynku, który jest tak bardzo istotny w prawidłowym funkcjono-waniu ludzkiego organizmu. Aktywny styl życia jest najważniejszym czynnikiem warunkują-


M. Socha-Masztafiak, Ł. Chomicki

36

cym zdrowie [4]. Wszelkie udogodnienia związane z rozwojem cywilizacyjnym sprawiają, że co raz częściej preferowany jest mało aktywny styl życia. Wysiłek fizyczny zostaje zreduko-wany do minimum, a często zostaje zastąpiony obciążeniem psychicznym. Niedostateczna aktywność fizyczna jest najczęściej wymieniana jako jeden z głównych czynników występo-wania chorób cywilizacyjnych, w poczet których zaliczyć możemy chorobę niedokrwienną serca, nadciśnienie, udar mózgu, cukrzycę, zawał mięśnia sercowego, nadwagę prowadzącą do otyłości oraz nowotwory [5, 6].

Symptomy chorób cywilizacyjnych zaczynają się pojawiać u coraz młodszych osób i po-stępują zdecydowanie szybciej niż u poprzednich pokoleń. Lekarze, nauczyciele wychowania fizycznego, psycholodzy i pedagodzy jednogłośnie przyznają, iż aby przeciwdziałać temu stanowi rzeczy, należy wdrożyć systematyczne uprawianie różnych form aktywności fizycz-nej [3, 7].

Ruch pomaga zapobiegać zmianom degeneracyjnym oraz występowaniu chorób cywili-zacyjnych. Umożliwia prawidłowy rozwój organizmu, sprzyja kształtowaniu odpowiedzialno-ści jednostki za swoje zdrowie fizyczne i psychiczne [8].

Ponadto prowadzenie aktywnego stylu życia przynosi wiele korzyści społecznych. Wia-domo również, że pomiędzy średnią długością życia a aktywnością fizyczną zachodzi relacja, która bezpośrednio wskazuje, iż aktywne fizycznie populacje przeważnie żyją dłużej. Osoby, które do tej pory prowadziły siedzący tryb życia, po wdrożeniu do stylu życia aktywności fi-zycznej cieszą się lepszym samopoczuciem, zarówno z punktu widzenia psychicznego, jak i fizycznego oraz osiągają lepszą jakość życia [9]. Tak więc aktywność fizyczna powinna to-warzyszyć każdemu człowiekowi przez całe życie [10, 11].

Twórca polskiej rehabilitacji Wiktor Dega1 podkreślał, że „ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania. Substancją tego leku jest pomysł zrodzony z nauki i doświadczenia. Jego podanie wymaga prawdziwego mistrzostwa”.

Aktywność fizyczna podejmowana w odpowiedniej objętości i intensywności wpływa na obniżenie ryzyka zachorowalności na tzw. choroby cywilizacyjne. Istotne jest więc szerzenie wiedzy na temat pozytywnego wpływu ćwiczeń ruchowych na organizm ludzki. Niestety po-mimo wzrostu świadomości do prowadzenia aktywnego stylu życia przyznaje się jedynie około 3-10% dorosłego społeczeństwa [11]. Problem ten dotyczy zarówno osób młodszych, które nie przekroczyły 30. roku życia, jak i osób starszych.

Przedmiotem niniejszych badań były rodzaje aktywności fizycznej uprawiane przez do-brane losowo grupy studentek i studentów z Wydziałów Fizjoterapii Uniwersytetu Medyczne-go i Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach.

Celem badań była ocena różnych form aktywności fizycznej podejmowanej przez grupy badanych studentów oraz określenie wydatku energetycznego podczas wykonywanej aktyw-ności fizycznej.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono w losowo dobranych grupach 20 kobiet i 20 mężczyzn z obu ankietowanych uczelni. Wiek badanych mieścił się przedziale 21–24 lata (ryc.1).

Do oceny form podejmowanej przez badanych aktywności fizycznej oraz określenia jej objętości i intensywności, posilono się metodą badań kwestionariuszowych. W przeprowa-dzonych badaniach posiłkowano się kwestionariuszem Minnesota (Minnesota Leisure Time Physical Activities).

W kwestionariuszu Minnesota uwzględnione są rekreacyjne formy aktywności fizycznej, aktywność fizyczna w formie wykonywanych prac domowych i w ogrodzie oraz inne formy aktywności fizycznej (tab. 1).

Wykonywana przez badanych aktywność fizyczna oceniana była w trzech zakresach in-tensywności (tab. 2).

1 Wiktor Dega (1896–1995) lekarz ortopeda, twórca polskiej szkoły rehabilitacji.

Ocena aktywności fizycznej studentów kierunku fizjoterapia AWF oraz SUM w Katowicach

37

0

20

liczb

a os

ób

21 22 23 24

wiek

AWF

ŚUM

Ryc. 1. Liczebność badanych ze względu na wiek

Tabela 1. Formy aktywności fizycznej występujące w kwestionariuszu Minnesota

Chód i podobne Ćwiczenia ogólnokondycyjne Ćwiczenia związane z wodą Sporty zimowe Sporty Wędkarstwo i polowanie

AR*

Prace w ogrodzie Naprawy domowe

PD*

Pozostałe aktywności AR/PD *AR – aktywność rekreacyjna, *PD – prace domowe

Tabela. 2 Intensywność podejmowanych wysiłków fizycznych

Intensywność mała średnia duża

< 4 MET 4 - < 6 MET ≥ 6 MET Przedstawione w pracy badania wykonane zostały w roku akademickim 2012/2013. Stu-

denci zostali poproszeni o samodzielne wypełnienie kwestionariusza oraz o udzielenie infor-macji na temat swojego wieku, płci oraz uczelni, na której się kształcą.

W pracy sformułowano następujące pytania badawcze

1. Czy istnieją różnice w poziomie aktywności fizycznej pomiędzy studentami analizowa-nych uczelni?

2. Jaki rodzaj aktywności ruchowej jest dominujący wśród studentów obu uczelni? 3. Która grupa badawcza charakteryzuje się najwyższym, a która najniższym tygodniowym

wydatkiem energetycznym ? 4. Czy istnieją różnice dotyczące poziomu aktywności ruchowej pomiędzy kobietami a męż-

czyznami analizowanych uczelni?

Wyniki W badanej grupie kobiet, zarówno studentek AWF, jak i SUM, dominował wysiłek o dużej

intensywności (≥ 6 MET). Wysiłek ten związany był z aktywnością rekreacyjną i wynosił 3262,53 kcal/ kg/ tydz. (studentki AWF) oraz 2771,15 kcal/ kg/ tydz. (studentki SUM). Nato-miast całkowity tygodniowy wydatek kaloryczny badanej grupy wyniósł 5317,34 kcal/ kg/ tydz. (studentki AWF) i 4098,95 kcal/ kg/ tydz. (studentki SUM).

Wysiłek związany z pracami domowymi i w ogrodzie stanowił znikomą część całkowitego tygodniowego wydatku kalorycznego badanej grupy. Przyczyny takiego stanu rzeczy należy upatrywać w fakcie, iż większość badanych kobiet przez większą część roku zamieszkuje akademicki dom studenta bądź inne stancje studenckie, gdzie prace domowe i w ogrodzie przeważnie ograniczone są do minimum.


38

Tabela 3. Tygodniowa objętość aktywności fizycznej studentek AWF

X SD

Wysiłek lekki (< 4 MET) AR 792,27 131,43 PD 0 0 Razem 792,27 131,43

Wysiłek umiarkowany (4 - <6 MET) AR 1151,25 84,36 PD 80,05 15,23 Razem 1231,3 81,90

Wysiłek duży (≥ 6 MET) AR 3262,53 391,63 PD 31,24 5,40 Razem 3293,77 393,44 Łącznie 5317,34 509,82

Tabela 4. Tygodniowa objętość aktywności fizycznej studentek SUM

X SD




W badanej grupie mężczyzn, tak jak u pań, dominował wysiłek o dużej intensywności

(≥ 6MET), również związany z aktywnością rekreacyjną i wynosił odpowiednio 3642,88 kcal/ kg/ tydz. (badani studenci AWF) i 5116,26 kcal/ kg/ tydz. (badani studenci SUM). Natomiast całkowity tygodniowy wydatek kaloryczny badanej grupy wyniósł 8144,58 kcal/ kg/ tydz. (ba-dani studenci AWF) i 5136,13 kcal/ kg/ tydz. (badani studenci SUM).

Tak jak w przypadku badanych kobiet wysiłek związany z pracami domowymi i w ogro-dzie stanowił znikomą część całkowitego tygodniowego wydatku kalorycznego badanej gru-py. Przyczyny takiego stanu rzeczy należy upatrywać tak samo jak w grupie badanych kobiet w fakcie, iż większość mężczyzn z badanej grupy przez większą część roku mieszka w aka-demickim domu studenta czy na stancji, gdzie prace domowe i w ogrodzie ograniczone są przeważnie do minimum.


39

Tabela 5. Tygodniowa objętość aktywności fizycznej studentów AWF

X SD

Wysiłek lekki (< 4 MET) AR 1049,89 238,79 PD 4,03 0,12 Razem 1053,92 238,67



Tabela 6. Tygodniowa objętość aktywności fizycznej studentów SUM

X SD


Wysiłek umiarkowany (4 - <6 MET) AR 606,05 527,89 PD 0 0 Razem 606,05 527,89


Dyskusja

Liczne badania naukowe wykazały, iż ćwiczenia ruchowe podejmowane odpowiednio często i w odpowiedniej intensywności wpływają na obniżenie poziomu zachorowalności oraz śmierci z powodu występowania chorób cywilizacyjnych [12, 13].

Czas studiów na analizowanych kierunkach to okres istotnego wzbogacania wiedzy o zdrowotnych nawykach aktywności fizycznej. Student jest świadom oddziałujących na nie-go niekorzystnych bodźców (narkotyki, alkohol, papierosy, nadmierne napięcie psychiczne) oraz faktu, iż aby zrównoważyć ten niekorzystny stan rzeczy, potrzebna jest systematyczna aktywność fizyczna [14, 15, 16].

Przeprowadzona analiza wśród dorosłych młodych ludzi studiujących na Akademii Wy-chowania Fizycznego w Katowicach oraz Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach wykazała, iż dominująca ich część preferuje aktywne spędzanie wolnego czasu. Świadczy o tym całkowity tygodniowy wydatek kaloryczny wszystkich badanych, który wyniósł 5675,00 kcal/ kg/ tydz.

Pomiędzy analizowanymi grupami widać znaczną przewagę Akademii Wychowania Fi-zycznego. Całkowity tygodniowy wydatek kaloryczny kobiet wyniósł 5317,34 kcal/ kg/ tydz. oraz mężczyzn 8144,58 kcal/ kg/ tydz. Fakt ten świadczyć może o tym, iż studenci tego kie-


40

runku podchodzić muszą do zaliczeń o charakterze sprawnościowym, w których wysoka sprawność fizyczna oraz dobra kondycja fizyczna odgrywają kluczową rolę w uzyskaniu po-zytywnych ocen.

Podsumowując wyżej wymienione wyniki badań, stwierdzić należy, iż poziom aktywności ruchowej badanych studentów Akademii Wychowania Fizycznego jest wysoki i bardzo za-dowalający. Studenci Śląskiego Uniwersytetu Medycznego również cechują się aktywnym stylem życia, przy czym badana grupa mężczyzn cechuje się wyższym tygodniowym wydat-kiem kalorycznym niż kobiety. Należy zwrócić uwagę również na fakt, iż badaniom zostały poddane osoby o wyższej niż przeciętna wiedzy na temat wpływu aktywności ruchowej w promocji zdrowia i profilaktyce chorób cywilizacyjnych.

Inne badania prowadzone na grupie studentów Zamiejscowego Wydziału Wychowania Fizycznegow Białej Podlaskiej w latach 2001 i 2002 również wykazały, że występuje staty-stycznie istotna różnica wydatku kalorycznego pomiędzy kobietami a mężczyznami, a kobie-ty studiujące na IV roku mają niższą w stosunku do mężczyzn wydolność układu krążenia. Wykazano także, iż dla większości badanych studentów aktywność fizyczna, która związana jest z programem studiów, sprzyja w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, co z kolei wpływa na wyższą jakość życia [17].

Kolejne badania przeprowadzone na studentach ostatniego roku Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Łodzi oraz ostatniego roku Wydziału Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego Uniwersytetu Łódzkiego przedstawiają istotną różnice w wartości wydatku energetycznego pomiędzy tymi badanymi grupami. Studenci medycyny nie uzyskali nawet wartości zalecanej przez europejskie i amerykańskie towarzystwa naukowe w treningu zdro-wotnym. Natomiast grupa badanych studentów Wydziału WFiZ wykazuje się zadowalającym poziomem aktywności fizycznej, wynikającej nie tylko z uczestniczenia w obowiązującym programie studiów, lecz z czynnego wypoczynku i trybu życia tych osób [12].

Kolejne badania przeprowadzone na kobietach studiujących na terenie województwa podkarpackiego donoszą, iż studentki analizowanych kierunków medycznych wykazują się przeciętnym poziomem aktywności fizycznej w czasie wolnym od zajęć dydaktycznych, obli-czanym na podstawie kwestionariusza aktywności fizycznej Minnesota. Natomiast aktywność fizyczna czasu wolnego studentek kierunków pielęgniarstwa i położnictwa odznacza się niż-szym statystycznie poziomem niż przeciętny zalecany dla danej grupy wiekowej [18].

Należy wyrazić nadzieję, że wszyscy studenci, nie tylko studiujący na Akademii Wycho-wania Fizycznego z Katowicach, lecz również w innych szkołach wyższych, będą propago-wać aktywny tryb życia, podkreślając pozytywny wpływ aktywności fizycznej na zdrowie człowieka. Tak aby aktywność fizyczna była ich nieodzownym elementem życia.

Styl życia, w którym ważną funkcję spełnia aktywność fizyczna, w ponad 50% decyduje o naszym zdrowiu [19].

Wnioski

Analiza wyników badań skłania do przedstawienia następujących wniosków: 1. Wyniki badań wykazały, iż istnieje różnica pomiędzy całkowitym tygodniowym wydatkiem

kalorycznym grupy studentów Akademii Wychowania Fizycznego (8144,54 kcal/ kg/ tydz) a badanymi studentami Śląskiego Uniwersytetu Medycznego (5136,13 kcal/ kg/ tydz.).

2. W analizowanych grupach studentek i studentów obu uczelni dominował rodzaj wysiłku fizycznego w formie rekreacji ruchowej.

3. Badane grupy mężczyzn z obu uczelni charakteryzowały się wyższymi tygodniowymi wydatkami kalorycznymi od analizowanych grup kobiet.

BIBLIOGRAFIA [1] Nowak A. Sprawność fizyczna studentów Uniwersytetu Przyrodniczego Poznaniu. Państwowa Wyższa

Szkoła w Krośnie. Krosno, 2010, 7: 117-134. [2] Nawrocka A, Prończuk A, Mynarski W, Garbaciak W. Aktywność fizyczna menadżerów wyższych szczebli

zarządzania w kontekście zaleceń prozdrowotnych. Medycyna Pracy. 2012; 63(3): 271-279.


41

[3] Bochenek A. Kultura fizyczna w stylu życia młodzieży akademickiej. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. 2003; 58 (supl. 13), 17: 85-92.

[4] Kochanowicz B, Hansdorfer-Korzon R. Postawy studentów kierunku fizjoterapii wobec aktywności fizycznej. Ann Acad Med Gedan. 2013; 43: 19-28.

[5] Roik J. Choroby cywilizacyjne. Internetowe Wydawnictwo Złote Myśli; 2008. [6] Umiastowska D, Szczepanowska E. Opinie studentów wychowania fizycznego i fizjoterapii o podejmowaniu

udziału w różnych formach aktywności ruchowej. Zeszyty Naukowe, Szczecin. 2005; 424: 109-119. [7] Lisiecki T. Ogólna sprawność fizyczna oraz postawy wobec profilaktyki zdrowotnej i aktywności ruchowej

studentów I roku studiów. Gdańsk: AWFiS; 2002. [8] Januszewska-Mastalerz K, Cieślik A, Gój K, et a. Aktywność fizyczna jako czynnik zdrowego stylu życia w opinii

studentek. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. 2003; 58 (supl.13), 3: 9-14. [9] Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Czwarty projekt skonsolidowany zatwierdzony przez grupę

roboczą UE „Sport i Zdrowie” w dniu 25 września 2008. [10] Oczko W. O różnych przypadłościach ciała ludzkiego. Traktat; 1578. [11] Kiełbasiewicz-Drozdowska I, Pluta B. Samoocena poziomu sprawności fizycznej studentów a systematyczna

aktywność ruchowa jako element prozdrowotnego stylu życia. Medycyna Sportowa. 2006; 22(4): 221-227. [12] Stasiołek D, Woźniak A, Jegier A. Charakterystyka aktywności fizycznej studentów Medycyny oraz Wycho-

wania Fizycznego i Zdrowotnego w Łodzi. Nowiny Lekarskie, Łódź. 2002; 71 (4/5): 226-229. [13] Nowak Z. Prospektywna ocena przydatności kwestionariuszy aktywności fizycznej u chorych poddanych

interwencjom wieńcowym. Katowice: AWF; 2006. [14] Barabasz Z, Zadarko E. Diagnoza stanu i perspektywa zmian w obrębie studenckiej kultury fizycznej. Krosno:

Państwowa Wyższa Szkoła w Krośnie. 2010, 3: 47-76. [15] Rozpara M, Mynarski W, Czapla K. Szacowanie kosztu energetycznego aktywności fizycznej na podstawie

badań kwestionariuszem IPAQ. W: Mynarski W, red. Teoretyczne i empiryczne zagadnienia rekreacji i tury-styki. Katowice: AWF; 2008, 257-281.

[16] Stasiołek D, Jegier A. Wybrane kwestionariusze stosowane do oceny aktywności ruchowej. Medicina Spor-tiva. 2003; 7 (1): 19-30.

[17] Bytniewski M. Aktywność ruchowa a poziom wydolności układu krążenia studentów ZWWF. Annales Univer-sitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. 2003; 58 (supl. 13), 17: 158-163.

[18] Zadarko E, Barabasz Z, Nizioł E. Ocena poziomu aktywności fizycznej studentek wybranych kierunków me-dycznych na tle badań populacyjnych. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Insty-tutu Leków w Warszawie, Rzeszów. 2011; 2: 188-194.

[19] Barabasz Z, Zadarko E. Aktywność przez całe życie. Zdrowie i sprawność studentów pod kontrolą. Krosno: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie; 2010.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Dr Marcin Pasek Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Biologii, Ekologii i Medycyny Sportu ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. +48 58 554-71-32 e-mail: [email protected]


Ecological attitudes of participants in environmental recreation MARCIN PASEK ABCDEF, ALICJA NOWAK-ZALESKA ABF, MONIKA MICHAŁOWSKA-SAWCZYN ABE Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku Katedra Nauk Przyrodniczych

Streszczenie

Walory zdrowotne i wypoczynkowe środowiska leśnego, jak również dostępność dla turystyki masowej, stwarzają możliwości do ponownego odkrycia lasu jako ulubionego miejsca wypoczynku. Różne oddziaływania poszczególnych form turystyki na przyrodę mogą wynikać nie tylko z odmiennej ich specyfiki, lecz również z poziomu komponentu behawioralnego konkretnego uczestnika rekreacji oraz prawdopodobnie także takich uwarunkowań jak płeć czy miejsce zamieszkania.

Celem badania było określenie postawy ekologicznej uczestników form rekreacji uznawanych za łagodne oraz przedstawicieli bardziej ekspansywnych rodzajów aktywności w środowisku przyrodniczym. Starano się również określić rolę płci i miejsca zamieszkania w kształtowaniu postaw prośrodowiskowych.

Badania przeprowadzono w populacji młodych osób aktywnych fizycznie, mających kontakt z lasami Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Wskaźnik postawy proekologicznej opracowano na podstawie wyników autorskiego kwestionariusza ankiety, która składała się z 15 pytań ocenianych w skali od 0 do 5.

Uzyskane dane wskazują na nieliczne różnice w postawach osób preferujących różną aktywność w terenie leśnym: osoby, które jako rodzaj wypoczynku wskazywały spacery, prezentowały niższe wskaźniki postaw od przedstawicieli preferujących inne rodzaje aktywności. Postawy proekologiczne kobiet były bardziej pozytywne niż postawy mężczyzn. Miejsce zamieszkania nie wpłynęło na siłę postawy.

Związek człowieka ze wsią jako środowiskiem o mniejszym stopniu zagrożenia ekologicznego nie wywołuje ani pogorszenia, ani poprawy postaw środowiskowych. Uprawianie mniej przyjaznych przyrodzie form aktywności fizycznej nie jest równoznaczne z mniej pozytywną postawą wobec środowiska przyrodniczego.

Słowa kluczowe: postawa ekologiczna, formy aktywnego wypoczynku w przyrodzie, Trójmiejski Park Krajobrazowy. Abstract

Not only health and active leisure advantages conducted in forest habitat but also accessibility to mass tourism generate possibilities of rediscovery of the forest as a favourite place for rest. Various influences of differ-ent forms of tourism on nature may not only be a result of their different specifications but also of the level of par-ticular recreation participant’s behavioural component. They may also probably be the result of such factors as gender or place of residence.

The aim of this research was to estimate whether the participants of the forms of recreation acknowl-edged as mild represent better ecological attitudes than those who represent more expansive forms of activities in nature. An attempt was also made to define the role of both gender and place of residence in shaping nature-friendly attitudes. The analysis was carried out amongst those young people who are physically active and are in touch with the forests of the Tri-City Landscape Park. The ecological attitude index was drawn up on the basis of the results of a questionnaire consisting of 15 questions measured on a scale from 0 to 5.

The results pointed out rare differences in attitudes of the people preferring various activities in the forest area. The people whose favourite kind of leisure activity were strolls presented lower values of attitude indicators than those who preferred other forms of activities. Women’s pro-ecological attitudes were more positive than men’s ones. The place of living did not have any influence on the attitude strength.

The bond between men and countryside, which represents a smaller degree of ecological threat, causes neither deterioration nor improvement in the attitudes towards the environment. Carrying out those forms of rec-reation which are less nature-friendly is not tantamount to a less positive attitude towards the environment.

Key words: ecological attitude, forms of leisure activities, the Tri-City Landscape Park.



43

Wstęp W dobie dynamicznych przemian cywilizacyjnych człowiek poszukuje coraz bardziej ory-

ginalnych sposobów utrzymania równowagi psychofizycznej. Na przestrzeni kilku ostatnich dziesięcioleci dało się zaobserwować malejące zainteresowanie społeczeństwa rekreacją na łonie przyrody. Znajdujący się pod wpływem wizji nieograniczonego konsumpcjonizmu ludzie coraz rzadziej wykorzystywali naturę w celu rewitalizacji sił zdrowia psychofizycznego. W ostatnich latach obserwuje się jednak stopniowy wzrost zainteresowania środowiskiem przyrodniczym jako bazą dla realizacji codziennej czy urlopowej aktywności fizycznej [1]. Obecnie też jedną z alternatyw rozwoju rekreacji staje się wypoczynek w lesie. Walory zdro-wotne i wypoczynkowe środowiska leśnego, jak również dostępność dla turystyki masowej, stwarzają możliwości do ponownego odkrycia lasu jako ulubionego miejsca wypoczynku. Pojęcie funkcji rekreacyjnych lasu odnosi się do społecznej roli, jaką spełnia on w stosunku do człowieka [2], co przekłada się na tworzenie nowych kompleksów leśnych o szczególnym znaczeniu. Należą do nich między innymi parki krajobrazowe, których idea powstania sięga lat 70. XX wieku oraz datowane na koniec lat 90. leśne kompleksy promocyjne. Przyjęte w leśnictwie i ochronie przyrody zasady skłaniają do zainteresowania się różnymi kwestiami turystyki i rekreacji, niejednokrotnie wyprzedzając w tym zakresie rozwój badań z tego ob-szaru [3]. Istotnym symptomem powrotu do rekreacyjnego użytkowania środowiska leśnego jest coraz większa różnorodność preferowanych form wypoczynku, przy czym oprócz za-chowań zdrowotnych pojawiają się też sportowo-wypoczynkowe, poznawczo-kształceniowe czy wreszcie utylitarne [4].

Pomimo że las ma podstawowe znaczenie dla większości form rekreacji w przyrodzie, to jest ono niejednakowe dla rozwoju poszczególnych form wypoczynku preferowanych na da-nym terenie [5]. Zatem rozpoznanie społecznych potrzeb rozwoju turystyki i rekreacji w la-sach ma również znaczenie dla określania wielkości presji wypoczynkowej i jej wpływu na środowisko przyrodnicze [6]. Uznając za bezsporny fakt odmiennego oddziaływania po-szczególnych form turystyki na przyrodę, należy stwierdzić, że zagrożenie dla środowiska może wynikać nie tylko ze specyfiki danej formy wypoczynku, lecz również z poziomu kom-ponentu behawioralnego konkretnego uczestnika rekreacji [7], gdy na przykład turystyka amatorska organizowana przez hobbystów, ujęta w ramy organizacji społecznych, korzysta z przyrody zazwyczaj jej nie zagrażając [8]. Stąd proces wychowywania do turystyki można uznać za ważny czynnik kształtujący postawę prośrodowiskową [9, 10]. Należy do nich mię-dzy innymi rozwój postaw pronaturowych [11], czyli szacunku dla życia, opiekuńczości wo-bec dzieł natury i harmonijnego z nią kontaktu.

W dostępnej literaturze obcojęzycznej przedstawiono [12], co może ułatwić reaktywację ludzkich zainteresowań w kierunku przyrody. Bez uwzględnienia tego ważnego aspektu człowiek przestaje być integralną częścią naturalnego otoczenia z wszelkimi tego konse-kwencjami, zarówno w sferze biopsychicznej, jak i społecznej. Sytuację tę pogłębia też fakt, że osoby zainteresowane rekreacją w przyrodzie są zmuszone do pokonywania coraz więk-szych odległości w celu odnalezienia chociażby namiastki takiego środowiska.

O ile problematyka realizacji wypoczynku w środowisku leśnym odnotowana została w piśmiennictwie [13, 14, 15], o tyle kwestia postaw proekologicznych przedstawicieli róż-nych form aktywności turystycznej ma jedynie nieliczne odniesienia w publikacjach autorów amerykańskich [16, 17, 18].

Z uwagi na ten fakt, koncentrując się na gruncie polskim, za cel badań własnych przyjęto ocenę i porównanie postaw prośrodowiskowych osób aktywnych fizycznie w środowisku le-śnym, lecz preferujących różne formy tej aktywności. Wstępnie założono, że jednostki reali-zujące uznane za mniej inwazyjne dla stanu przyrody formy rekreacji charakteryzuje bardziej pozytywna postawa ekologiczna niż osoby, których działania rekreacyjne potencjalnie bar-dziej zagrażają utrzymaniu homeostazy ekosystemów leśnych. Ponieważ jednak kwestia szkodliwości konkretnych rodzajów wypoczynku jest dość dyskusyjna, nie podjęto w tym ob-szarze szczegółowego wyodrębniania grupy form mniej i bardziej inwazyjnych. O ile bowiem bezdyskusyjna jest różnica w stopniu presji na środowisko form na przykład spacerów w przyrodzie i jazdy na quadach, o tyle trudniej jest porównać zakres szkodliwych oddziały-wań na przyrodę pozostałych analizowanych rodzajów aktywności turystyczno-rekreacyjnej.


44

W uzupełnieniu w badaniach własnych dokonano również analizy postaw proekologicznych w odniesieniu do płci i miejsca zamieszkania uczestników rekreacji.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono jesienią 2013 roku wśród 307 dorosłych osób, w tym 190 męż-czyzn i 117 kobiet z obszaru województwa pomorskiego, wykorzystujących w celach rekre-acyjnych sąsiedztwo lasów Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego w wieku od 18 do 26 lat (średnia 20,43; odchylenie standardowe 1,46), zamieszkujących województwo pomorskie. Miasto jako miejsce zamieszkania wskazało 251 badanych, a wieś – 56.

Zgodnie z wypowiedziami, respondentów podzielono, wzorując się na amerykańskiej pro-pozycji tego podziału, ze względu na ich stopień ingerencji w środowisko na [18]: - znikomy – jogging (72), spacery (45) oraz nordic walking (8), - niski – jazda na rowerze (110), jeździectwo (10) oraz jazda na nartach biegowych (6), - umiarkowany – wędkarstwo (20), zbieractwo płodów runa leśnego (13) oraz myślistwo (4), - wysoki – jazda na quadach (19).

Wskaźnik postawy proekologicznej opracowano na podstawie analizy autorskiego kwe-

stionariusza ankiety, która składała się z 15 pytań o charakterze zamkniętym, ocenianych w skali od 0 do 5. Pytania kwestionariusza tworzono w oparciu o zagadnienia znajdujące się w ankiecie oczekiwań i preferencji społeczeństwa wobec lasu [19], komunikacie o zachowa-niach proekologicznych Polaków [20] oraz w kwestionariuszu zachowań prośrodowiskowych [18]. Konstrukcja ankiety zakładała, że wskazywanie wyższych wartości na skali jest równo-znaczne z lepszą postawą ekologiczną. Problematyka zawarta w ankiecie dotyczyła zarówno ekosystemów leśnych, jak i szerzej rozumianego środowiska przyrodniczego.

Do analizy wyników wykorzystano pakiet Statistica 10. Badanie istotności różnic wskaź-nika postawy proekologicznej przeprowadzono przy wykorzystaniu analizy wariancji ANOVA lub jej nieparametrycznego odpowiednika (test U Manna-Whitneya) w przypadku niespełnie-nia założeń. W przeprowadzonych analizach jako poziom istotności przyjęto wartość 0,05.

Wyniki

Ze względu na szeroki zakres analizy porównawczej dziesięciu form wypoczynku zanie-chano szczegółowej prezentacji danych, wykorzystując podział na cztery grupy środków re-kreacji w oparciu o kryterium stopnia ich ingerencji w środowisko przyrodnicze. Analiza ze-branego materiału wykazała istotną różnicę w wartościach wskaźnika postaw proekologicz-nych (p = 0,038) (tab. 1).

Tabela 1. Wskaźnik postawy proekologicznej u osób uprawiających formy rekreacji o zróżnicowanej ingerencji w środowisko

Wskaźnik postawy proekologicznej Stopień ingerencji uprawianej formy rekreacji w środowisko przyrodnicze średnia

± odch. standardowe mediana

± odch. ćwiartkowe znikomy 31,2 ±9,1 31,0 ±5,5

niski 34,7 ±8,2 34,5 ±5,5 umiarkowany 35,3 ±10,8 34,0 ±5,5

wysoki 36,6 ±10,3 36,0 ±8,5 Analiza post-hoc wykazała, że uczestnicy badań uprawiający formy rekreacji o znikomym

stopniu ingerencji w środowisko wykazywali się istotnie niższymi wartościami wskaźnika po-stawy proekologicznej od uprawiających formy rekreacji o niskim stopniu ingerencji w środo-wisko (p = 0,024) oraz od uprawiających formy rekreacji o wysokim stopniu ingerencji w śro-dowisko (p = 0,043).

Ważnym kryterium, które różnicowało postawę ekologiczną okazała się płeć. Kobiety osiągnęły lepsze wyniki odpowiedzi od mężczyzn na większość pytań kwestionariusza. War-


45

tości wskaźnika postaw proekologicznych kobiet (mediana ±odchylenie ćwiartkowe 35,0 ±5,5; średnia ±odchylenie standardowe 36,57 ±8,63) były istotnie wyższe od wartości wskaźnika wśród mężczyzn (mediana ±odchylenie ćwiartkowe 31,0 ±5,0; średnia ±odchyle-nie standardowe 32,15 ±9,00) (p = 0,000) (tab. 2).

Tabela 2. Wyniki odpowiedzi na poszczególne pytania kwestionariusza udzielonych przez mężczyzn i kobiety oraz mieszkańców miast i wsi

Pytanie

Mężcz

yźni

(n =

190)

Kobie

ty (n

= 11

7)

p

Mies

zkań

cy

mias

t (n-

= 25

1)

Mies

zkań

cy w

si

(n =

56)

p

1. W jakim stopniu powodem Twoich obaw i niepokoju jest stan środowiska naturalnego? 2,55 3,03 0,000 2,72 2,80 0,701

2. Czy Twoim zdaniem sposób życia ma wpływ ma stan środowiska naturalnego? 3,48 3,82 0,003 3,62 3,63 0,907

3. Czy znasz prawne możliwości realizacji swojej formy rekreacji w obszarach chronionych? 1,87 2,26 0,037 2,03 2,00 0,942

4. Czy przyroda stanowi dla Ciebie ulubione miejsce wypoczynku w porównaniu do środowiska sztucznego: hal sportowych, siłowni, basenów? 2,84 3,15 0,041 2,95 3,02 0,814

5. Czy przeszkadzają Ci widoczne w lesie negatywne skutki zachowań człowieka? 3,80 4,09 0,043 3,92 3,86 0,892

6. Czy las bez możliwości uprawiania Twojej ulubionej formy rekreacji w dalszym ciągu byłby przez Ciebie odwiedzany? 2,73 3,14 0,010 2,93 2,73 0,432

7. Czy mógłbyś wymienić te elementy preferowanej formy rekreacji, które mogłyby stanowić zagrożenie dla lasu? 2,74 3,11 0,070 3,00 2,39 0,007

8. Czy poświęcasz pieniądze lub czas na ochronę przyrody? 1,27 1,70 0,003 1,38 1,68 0,225 9. Czy ograniczasz kupowanie produktów, które mogłyby być przyczyną

problemów środowiskowych? 1,86 2,48 0,000 2,09 2,16 0,876 10. Czy uczestniczysz w publicznych spotkaniach dotyczących ochrony

przyrody? 0,42 0,62 0,025 0,46 0,70 0,213 11. Czy kontaktujesz się z organami administracji państwowej w celu

informowania o zagrożeniach środowiskowych? 0,60 0,56 0,860 0,58 0,61 0,648

12. Czy czytujesz prasę poświęconą przyrodzie? 0,77 1,35 0,000 0,96 1,13 0,414 13. Czy oglądasz w telewizji programy o tematyce przyrodniczej? 2,55 2,68 0,216 2,59 2,70 0,417 14. Czy rozpatrujesz kandydatury polityków przed wyborami przez

pryzmat ich zapatrywań na sprawy środowiska przyrodniczego? 1,19 1,17 0,895 1,20 1,13 0,859 15. Czy zwracasz uwagę na to, by posiadany/kupowany sprzęt był

energooszczędny? 3,41 3,34 0,328 3,35 3,57 0,434

Suma punktów za wszystkie odpowiedzi 32,15 36,57 0,000 33,78 34,09 0,579 Nie zauważono też wyraźnych różnic w odpowiedziach respondentów zamieszkujących

zarówno miasto, jak i wieś. Na zadanych 14 spośród 15 pytań, odpowiedzi uczestników ba-dań, zarówno z miasta, jak i ze wsi nie różniły się w sposób zasadniczy i prezentowały po-dobny wskaźnik postawy proekologicznej wynoszący w przypadku mieszkańców miast 33,0 ±5,5 (33,78 ±9,03), a w przypadku mieszkańców wsi 35,0 ±5,5 (34,09 ±9,51). Jedyne zagadnienie, które zróżnicowało odpowiedzi w obu grupach dotyczyło rozpoznania zagrożeń dla lasu ze strony preferowanej formy rekreacji. W kwestii tej bardziej kompetentnie wypo-wiadali się mieszkańcy miast (p < 0,01).

Dyskusja

Uczestnikami aktywności ruchowej w przyrodzie są z reguły ludzie o wysokim poziomie świadomości ekologicznej i wrażliwości przyrodniczej. Uwzględniając to, zaprzecza się jako-by motyw czysto sportowy, czyli kierujący turystami preferującymi turystykę wyczynową na łonie środowiska leśnego (np. biegi przełajowe, narciarstwo biegowe itp.), czy też motyw


46

utylitarny dotyczący turystów przybywających do lasu w konkretnym celu pozyskania dóbr (zbieractwo i myślistwo), były obce idei ekoturystyki [21].

Przedstawione wyniki badań dostarczają interesujących spostrzeżeń. Osoby reprezentu-jące formy wypoczynku o mniejszym wpływie na środowisko, takie jak jogging, spacery czy nordic walking, nie udzieliły bardziej zadowalających odpowiedzi dotyczących postawy eko-logicznej. Formy aktywności powszechnie kojarzone z kontemplacyjnym sposobem spędza-nia czasu wolnego skupiają wokół siebie jedynie osoby o takiej właśnie filozofii obcowania z przyrodą, czego przykładem jest gorsza postawa proekologiczna tych osób w porównaniu z rekreantami, których pasjonuje jazda na quadach (p = 0,043).

Myślistwo w potocznym mniemaniu jest aktywnością ograniczającą zasoby przyrody, w badaniu nie było ono jednak równoznaczne z mniej pozytywną postawą ekologiczną osób zajmujących się tą formą aktywności w porównaniu z osobami preferującymi zachowania powszechnie uznawane za przyjazne przyrodzie. Pomiędzy dwiema wymienionymi grupami form rekreacji nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie. Co więcej, według opinii znaw-ców problemu, utrzymanie łowiectwa, jako formy racjonalnego użytkowania odnawialnych zasobów przyrody dostarcza korzyści wynikających z jego rekreacyjnego charakteru. Jest rodzajem rekreacji wiążącej jej uczestników z przyrodą i jej ochroną. Dostarcza również kompetentnych kadr i zaangażowanych obrońców dzikiej fauny, chętnych do współpracy w działaniach na jej rzecz. Zapewnia fundusze i polityczne wsparcie dla idei ochrony dzikich zwierząt i ich środowiska w sensie ogólnym. Poza tym myślistwo dostarcza znacznych ilości ekologicznie bezpiecznej żywności o wysokiej jakości oraz zapewnia kontrolę liczebności populacji zwierząt, które takiej kontroli wymagają [22].

Innym przykładem badań proekologicznych postaw rekreantów kojarzonych z eksploata-cją zasobów leśnych są doniesienia dotyczące zbieraczy owoców leśnych i grzybów na tere-nie gminy Rogów [23]. Aż 57% respondentów na tym terenie deklaruje zbieractwo jako po-wód wizyt w lesie w porównaniu z 2,5-krotnie mniejszą ich liczbą (22%) na obszarze Beskidu Sądeckiego [19]. Tymczasem wydaje się, że poziom troski o stan lasów rogowskich jest wyższy. Mieszkańcom gminy Rogów bardzo przeszkadza zaśmiecenie lasu (68% respon-dentów), podczas gdy w badaniach w Beskidzie Sądeckim taką opinię wyraziło tylko 46%. Potwierdzeniem troski o stan lasu jest wysoka akceptacja zakazu wjazdu samochodami na jego teren. W przedstawionych wynikach badań własnych zbieractwo na terenie obszaru TPK, mimo swego eksploatacyjnego względem zasobów leśnych charakteru, podobnie jak myślistwo, nie wyróżniało się istotnie gorszą postawą ekologiczną uczestników badań w po-równaniu z postawą osób preferujących wysoki stopień ingerencji w naturalne otoczenie. Ta postawa nie była też istotnie lepsza od postawy uczestników preferujących znikomy i niski stopień oddziaływania na środowisko.

Formą wypoczynku w lesie, należącą do grupy o niskim stopniu oddziaływania na środo-wisko, której przedstawiciele osiągnęli istotnie lepszą ogólną postawę ekologiczną od grupy oddziałującej na otoczenie w sposób znikomy, okazało się w tych badaniach jeździectwo. Pomimo obecności zmian w strukturze podłoża, które mogą mieć następstwa w utrudnionym krążeniu wody czy ograniczonym rozwoju roślinności przydrożnej, przedstawiciele tej formy aktywności reprezentują pozytywną postawę wobec przyrody w innych opracowaniach zwią-zanych z postawami wobec środowiska leśnego osób jeżdżących konno [24]. W pytaniu o obserwowaną częstotliwość zjeżdżania ze szlaków, 71% uczestników jeździectwa uznawa-ło to za zjawisko sporadyczne, 6% za niewystępujące w ogóle, 19% za zjawisko częste, a 4% – za nagminne. Natomiast osobiste respektowanie ustawy dotyczącej nie opuszczania szlaków deklaruje 47% respondentów, 28% zjeżdża często, 25% oświadcza, że jeździ w sposób dowolny nie sugerując się szlakami. Ocena ta jest dla środowiska jeździeckiego gorsza od wystawionej mu przez służby leśne, choć znajduje nieco usprawiedliwienia we wskazaniu przyczyn, wśród których dominuje zbyt mała ilość tras oraz brak oznakowania.

Do uznawanych za ekspansywne form wypoczynku zwyczajowo zalicza się też wędkar-stwo. Podobnie, jak w przypadku łowiectwa czy zbieractwa mamy tu do czynienia z ograni-czaniem liczebności określonych gatunków, traktowanych zawsze jako niezbędny składnik ekosystemu. Jednak aktywność ta również znajduje uzasadnienie, gdyż jest pożądana spo-łecznie, uzasadniona ekonomicznie i wskazana ekologicznie [25]. Wędkarstwo oznacza bo-


47

wiem nie tylko łowienie ryb, ale przede wszystkim nieograniczoną możliwość rekreacji, ob-cowania z przyrodą i współodpowiedzialność za jej ochronę, co może generować pozytywne postawy ekologiczne. Pomimo że wyraźnie odnotowano je w tym badaniu w porównaniu do postaw osób preferujących nieinwazyjne formy wypoczynku (o znikomym oddziaływaniu na środowisko), to nie stwierdzono, aby były gorsze niż postawy przedstawicieli pozostałych rodzajów aktywności w terenie naturalnym.

Najbardziej niepożądaną w kontekście zachowania homeostazy ekosystemów formą re-kreacji leśnej są sporty motorowe, w tym zyskująca coraz więcej zwolenników jazda na qu-adach, zaliczona jako jedyna do grupy o wysokim stopniu ingerencji w środowisko. Choć zapewne tylko część użytkowników quadów czy motocykli crossowych odczuwa potrzebę emocji związanej z łamaniem prawa, to ich liczba jest na tyle duża, by w ostatnich latach problem ten stał się powszechnie odczuwany [26]. Nie został on jednak stwierdzony w po-staci niskich wskaźników postawy ekologicznej w badanej populacji z Trójmiasta. Jeżdżący na quadach nie wykazali się też gorszą postawą w żadnej kwestii od realizujących jakąkol-wiek inną formę aktywności, a udzielili nawet pozytywniejszych odpowiedzi niż osoby z grupy o niskim oddziaływaniu na otoczenie (p = 0,043).

Najobszerniejsze do tej pory badania dotyczące oceny postaw prośrodowiskowych wśród uczestników różnych form rekreacji związanych z przyrodą przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych [16]. W toku ich analiz weryfikowano trzy następujące hipotezy badawcze: zaangażowanie w aktywność fizyczną w środowisku naturalnym wzmacnia postawy proeko-logiczne; uczestnictwo w uważanych za przyjaźniejsze przyrodzie formach aktywności, ta-kich jak wycieczki piesze czy biwakowanie, jest mocniej skorelowane z nastawieniem ekolo-gicznym aniżeli realizacja form aktywności uważanych za mniej ekologiczne, takich jak my-ślistwo czy wędkarstwo; postawa prośrodowiskowa uczestników rekreacji w terenie jest bar-dziej związana z elementami przyrody służącymi tej rekreacji jako baza aniżeli z mniej zwią-zanymi z aktywnością fizyczną składnikami środowiska takimi jak zanieczyszczenia powie-trza czy wody. W toku badań uzyskano słabe wsparcie dla pierwszej hipotezy, nieznacznie większe dla drugiej i połowiczne potwierdzenie trzeciej. W nieznacznie później przeprowa-dzonych badaniach znaleziono natomiast znaczące potwierdzenie pierwszej z hipotez i po-łowiczne – drugiej [27]. Z kolei przy weryfikacji założeń badawczych hipotezy drugiej i trzeciej uzyskano jednoznaczne ich potwierdzenie. W najnowszych doniesieniach z zakresu tej pro-blematyki [18] zanegowano hipotezę drugą, nie dostrzegając różnic w zachowaniach przyja-znych przyrodzie uczestników turystyki łagodnej (soft tourism) i twardej (hard tourism). Uwa-ża się, że uznana za logiczną typologia rekreacji przyjaznej przyrodzie oraz rekreacji kon-sumpcyjnej nie jest adekwatnym narzędziem służącym do poznania orientacji środowiskowej człowieka. Obowiązujące od pewnego czasu trendy zakładają wręcz, że promowanie wszel-kich programów rekreacyjnych zawierających treści edukacyjne w parkach leśnych czy na placach zabaw może stać się elementem efektywnej strategii promowania ochrony środowi-ska przyrodniczego [28].

Znacząco silniejszym, aniżeli preferowana forma rekreacji, uwarunkowaniem postawy ekologicznej okazała się w badaniach własnych płeć z pozytywnym wskazaniem na kobiety (p = 0,000). Spośród piętnastu odpowiedzi kobiety uzyskały statystycznie istotną przewagę w dziesięciu. W dwóch dalszych przypadkach ich odpowiedzi były również zadowalające, lecz bez znamion istotności statystycznej. Natomiast mężczyźni osiągnęli nieistotnie lepsze wskaźniki odpowiedzi w przypadku trzech pytań. Wyniki te potwierdziły większość wcze-śniejszych doniesień dotyczących tego problemu, odnoszących się zarówno do osób doro-słych [29], jak i młodzieży [30].

Z kolei brak wyraźnych różnic w postawach proekologicznych w badanej grupie respon-dentów z Trójmiasta, przy uwzględnieniu ich pochodzenia, pozwala przypuszczać, że jest to mało istotne uwarunkowanie tych postaw. Mieszkańcy miast na istotnie lepszym poziomie byli lepiej zorientowani w kwestii elementów preferowanej formy rekreacji, mogących stano-wić zagrożenie dla lasu. Lepszą postawę wykazali również przy czterech innych odpowie-dziach. Natomiast mieszkańcy wsi bardziej pozytywnie ustosunkowali się do 10 spośród 15 odpowiedzi. Brak istotnych różnic we wszystkich tych przypadkach sprawił, że łączny wskaź-nik postawy proekologicznej nie różnił się w obu grupach. Niejednoznaczność związków


48

miejsca zamieszkania i postawy prośrodowiskowej podkreślano m.in. w badaniach młodzieży [30] i dorosłych, w których rozróżniano kwestie postaw i konkretnych zachowań ekologicz-nych, wskazując w pewnym zakresie na ich większą zgodność wśród populacji wiejskiej [31].

Wnioski

Przy uwzględnieniu kryterium szkodliwości form wypoczynku dla naturalnego otoczenia, rodzaj podejmowanej w środowisku leśnym aktywności pozostaje w częściowym i wcześniej niezakładanym związku z postawą proekologiczną. Przedstawiciele aktywności uważanych powszechnie za mniej przyjazne przyrodzie nie wykazują się niższymi, lecz lepszymi wskaź-nikami postaw wobec niej.

Za istotne uwarunkowanie postawy środowiskowej należy uznać płeć. Wskaźniki postaw były wyższe wśród kobiet w przypadku ponad połowy twierdzeń skali proekologicznej, zaś u mężczyzn jedynie w trzech twierdzeniach na piętnaście.

Miejsce zamieszkania nie stanowi uwarunkowania postawy prośrodowiskowej. Wyższe ich wskaźniki mogłyby cechować mieszkańców miast ze względu większa troskę o ochronę otoczenia w sytuacji jego zagrożenia ekologicznego. Mogłyby także być wyższe u mieszkań-ców wsi z uwagi na fakt ściślejszego ich związku ze środowiskiem mniej przeobrażonym ekologicznie. Zależności tej nie zaobserwowano w niniejszym badaniu.

BIBLIOGRAFIA [1] Pasek M, Ziółkowski A. Ekologiczny wymiar kultury fizycznej. Gdańsk: AWFiS; 2014. [2] Staszczuk J. Rozwój funkcji rekreacyjnej lasów na tle dziejów. W: Bogucki J, red. Przyrodnicze uwarunkowa-

nia rozwoju turystycznych form rekreacji. Warszawa: AWF; 1984, 45-95. [3] Szymański B, Kwiecień R. O kompleksowe ujęcie różnych funkcji lasu. Las Polski. 1981; 20: 7-9. [4] Krzymowska-Kostrowicka A, Geoekologia turystyki i wypoczynku. Warszawa: PWN; 1997. [5] Bogucki J. Znaczenie lasu dla rozwoju rekreacji w przyrodzie. W: Bogucki J red. Przydatność środowiska

leśnego dla turystycznych form rekreacji. Warszawa: AWF; 1985, 28-43. [6] Paschalis-Jakubowicz P. Użytkowanie lasów – moralne niepokoje? W: Pieńkos K, red. Problemy zrównowa-

żonego rozwoju turystyki, rekreacji i sportu w lasach. Warszawa: AWF; 2004, 26-32. [7] Staszczuk J. Postawa wobec lasu jako czynnik wyznaczający aktywność rekreacyjną społeczeństwa polskie-

go. W: Deja W, red. Wpływ środowiska przyrodniczego na zróżnicowanie turystycznych form rekreacji. War-szawa: AWF; 1986, 90-105.

[8] Wnuk Z. Ochrona przyrody a turystyka. W: Pieńkos K, red. Problemy zrównoważonego rozwoju turystyki, rekreacji i sportu w lasach. Warszawa: AWF; 2004, 197-208.

[9] Rowiński R, Klawender J. Wychowanie przez turystykę i sport jako proces zapewniający poszanowanie przy-rody i ochrone środowiska. W: Pieńkos K, red. Problemy zrównoważonego rozwoju turystyki, rekreacji i spor-tu w lasach. Warszawa: AWF; 2004, 314-318.

[10] Pasek M. O potrzebie edukacji ekologicznej w wychowaniu fizycznym i zdrowotnym. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne. 2009; 5: 10-12.

[11] Tyblewski T: Ideał wychowawczy w turystyce. Ruch Pedagogiczny. 1975; 6 (całość). [12] Overholt JR. The Role of the Outdoor Recreation Discipline in PublicHealth: Nature as Preventative Medi-

cine. Illuminare: A Student Journal in Recreation. Parks, and Leisure Studies. 2012; 10 (1): 3-14. [13] Nowak-Zaleska A, Pasek M. Efekty zdrowotne wypoczynku w przyrodzie a jego miejsce w strukturze czasu

wolnego młodzieży akademickiej AWFiS. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sect. D, Medicina 2006; vol. 61, suppl. 17, 5: 206-209.

[14] Pasek M, Nowak-Zaleska A. Obciążenie rekreacyjne lasu w świetle jego chłonności naturalnej na przykładzie rezerwatu przyrody „Kępa Redłowska”. Sylwan. 2010; 2: 124-129.

[15] Pasek M, Nowak-Zaleska A. Obciążenie rekreacyjne Lasów Oliwskich w świetle ich chłonności naturalnej. Journal of Ecology and Health. 2011; 4: 199-202.

[16] Dunlap RE, Heffernan RB: Outdoor Recreation and Environmental Concern: An Empirical Examination. Rural Sociology. 1975; 40: 18-30.

[17] Jackson EL. Outdoor Recreation Participation and Attitudes to the Environment. Leisure Studies. 1986; 5: 1-23.

[18] Theodori GL, Luloff AE, Willits FK. The Association of Outdoor Recreation and Environmental Concern: Re-examining the Dunlapp-Heffernan Thesis. Rural Sociology. 1998; 63 (1): 94-108.

[19] Janusz A, Piszczek M. Oczekiwania społeczeństwa wobec lasu – na przykładzie odwiedzających leśny kom-pleks promocyjny Lasy Beskidu Sądeckiego. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 2008; 3 (19): 139-151.

[20] Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Zachowania proekologiczne Polaków. Komunikat z badań. Warszawa; 2011.

[21] Smoleński M: Motywy podróży ekoturystycznych w lasach. Sylwan. 2007; 3: 66-72.


49

[22] Dzięciołowski R. Zagrożona przyszłość myślistwa we współczesnym świecie. Sylwan. 2009; 6: 413-424. [23] Sławski M, Sławska M. Las jako miejsce wypoczynku i rekreacji – analiza oczekiwań społecznych na przy-

kładzie gminy Rogów. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 2009; 4 (23): 140-150. [24] Chodkiewicz K, Drabek E. Organizacja szlaków konnych i animacja rekreacji jeździeckiej jako elementy pro-

mocji lasów państwowych. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 2009; 4 (23): 291-298. [25] Wołos ML. Podstawowe wyróżniki gospodarki rybacko-wędkarskiej w procesie ekorozwoju. W: Wołos A, red.

Rybactwo, wędkarstwo, ekorozwój. Olsztyn: Wyd. IRS; 2006, 21-27. [26] Kepel A. Rada na quada. Salamandra. Magazyn Przyrodniczy. 2010; 1: 36. [27] Geisler C, Martinson O, Wilkening E. Outdoor Recreation and Environmental Concern: A Restudy. Rural

Sociology. 1977; 42: 241-249. [28] Cordell HK, Lewis B, McDonald BL. Long-term outdoor recreation participation trends. W: Proceedings of the

Fourth International Outdoor Recreation and Tourism Trends Symposium and the 1995 National Recreation Resource Planning Conference. University of Minnesota, College of Natural Resources and Minnesota Ex-tension Service;1995, 35-38.

[29] Lee E, Park N, Han J. Gender Difference in Environmental Attitude and Behaviors in Adoption of Energy-Efficient Lighting at Home. Journal of Sustainable Development. 2013; 6 (9): 36-50.

[30] Hampel B, Holdsworth R, Boldero J. Urban/Rural Differences in Environmental Consciousness among Ado-lescents. Rural Society. 1995; 5 (4): 13-27.

[31] Berenguer J, Corraliza JA, Rocío M. Rural-Urban Differences in Environmental Concern, Attitudes, and Ac-tions. European Journal of Psychological Assessment. 2005; 21(2): 128-138.


PRACA PRZEGLĄDOWA

Autor korespondencyjny: Dr Marcin Pasek Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Biologii, Ekologii i Medycyny Sportu ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. +48 58 554-71-32 e-mail: [email protected]

Aktywność fizyczna w zanieczyszczonym powietrzu w świetle organizacji sieci dróg rowerowych w miastach

Physical activity in polluted air in light of organizing of a network of bicycle paths in cities

MARCIN PASEK Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

Streszczenie

Nagłośniona przed laty problematyka aktywności fizycznej w zanieczyszczonym powietrzu wciąż nie traci na aktualności. Wzrost poziomu wiedzy na temat oddziaływania poszczególnych zanieczyszczeń na ludzi skutkuje licznymi działaniami ograniczającymi zagrożenia zdrowotne. Przejawiają się one często w różnych inwestycjach zwiększających możliwości aktywności fizycznej. Dotyczy to między innymi ścieżek rowerowych.

Celem opracowania było przedstawienie najważniejszych reakcji organizmu na wysiłek fizyczny w zanieczyszczonym powietrzu ze szczególnym uwzględnieniem funkcji krążeniowo-oddechowych i psychicznych w czasie jazdy na rowerze.

Artykuł zawiera też sugestie na temat organizacji sieci ścieżek rowerowych ograniczających wpływ zanieczyszczeń powietrza na rowerzystów. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, ścieżki rowerowe, zanieczyszczenia powietrza. Abstract

Physical activity in polluted air is an issue well known for years and it is still valid. The growth of knowledge of the influence of various pollutants on people produces numerous activities which limit health risks. They are frequently evident in different investments, which increase possibilities of physical activity. This includes, among many other things, bicycle paths.

The aim of this study was to present the most important responses of an organism to physical effort in polluted air with special attention paid to cardiovascular-respiratory and mental functions during bike riding.

This article contains suggestions about organizing the network of bicycle paths limiting the effect of environmental pollutants on cyclists. Key words: physical activity, cycling paths, air pollutants. Wstęp

Ostatnie lata wniosły wiele zmian w przestrzeń życia człowieka, przy czym ich skala jest najlepiej widoczna w dużych zespołach miejskich. Przejawia się to w dynamicznym rozwoju rynku usług, w obrębie którego na uwagę zasługuje stopniowe poszerzanie oferty rekreacyj-nej. Ważnym jej elementem stają się ścieżki rowerowe, do niedawna fragmentaryczne, a dziś coraz częściej tworzące sieć tras komunikacyjnych łączących nieraz odległe dzielnice i osiedla. Skutkuje to szybkim wzrostem liczby użytkowników tych ścieżek, co z jednej strony uzasadnia poczynione inwestycje, z drugiej zaś może stanowić ważny element polityki proz-drowotnej. Zastrzeżenia może jednak budzić lokalizacja wielu ścieżek wzdłuż ruchliwych, niekiedy głównych ulic. Nie dotyczy to tras typowo rekreacyjnych, które znajdować się mogą w strefie podmiejskiej, w parkach miejskich czy innych kompleksach leśnych występujących w obrębie miast. Większa ich liczba jednoznacznie zachęca do wycieczek rowerowych z uwagi na liczne pozytywne funkcje zdrowotne, które spełnia zieleń miejska. Wspomnieć tu należy w pierwszej kolejności o filtracji zanieczyszczeń oraz pochłanianiu hałasu. Drzewa osłabiają też prędkość wiatru i chronią przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym, jak i zmniejszają amplitudy temperatur między dniem a nocą w stosunku do otwartej przestrzeni. W tej sytuacji umiarkowany wysiłek w leśnym mikroklimacie znacznie zwiększa pojemność

Aktywność fizyczna w zanieczyszczonym powietrzu a organizacja sieci dróg rowerowych w miastach

51

płuc, poprawia krążenie i dotlenia mózg. Powietrze leśne, wzbogacone jest w fitoncydy, związki o działaniu bakteriobójczym i przeciwzapalnym, które są wydzielane przez drzewa. Funkcje fizjologiczne roślin są też źródłem lekkich jonów dodatnich, zwiększających zdolność organizmu do krótkotrwałych wysiłków. Jony ujemne zaś wykazują liczne właściwości tera-peutyczne w przypadku chorób układu oddechowego, nadciśnienia, miażdżycy, bezsenności zaburzeń metabolizmu, a nawet sprzyjają gojeniu się ran [1].

Odmienne oddziaływania czynników środowiska występują w obrębie ścieżek rowero-wych znajdujących się w sąsiedztwie tras o dużym natężeniu ruchu samochodowego. Jeżeli w godzinach szczytu komunikacyjnego w sąsiedztwie takiego szlaku przejeżdża w ciągu go-dziny ponad dwa tysiące samochodów, trudno wnioskować na temat jedynie pozytywnych efektów aktywności fizycznej. Ścieżki takie spełniają jednak w pierwszej kolejności funkcję komunikacyjną, ułatwiając dotarcie do wielu punktów miasta, często w czasie krótszym niż samochód wolno przemieszczający się w korku. Dlatego nie należy całkowicie negować po-mysłu budowy ich w takich właśnie miejscach i uznać, że w przyszłości będą coraz trwal-szym elementem krajobrazu miejskiego [2].

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na organizm w kontekście aktywności fizycznej

Istniejące dane epidemiologiczne wskazują na niekorzystny długoterminowy wpływ za-nieczyszczeń powietrza na stan układu oddechowego i układu krążenia u człowieka [3], jak również podkreślają ich szkodliwość dla oczu [4, 5]. Wydaje się, że wraz z upływem czasu coraz mniejszy wpływ na to ma ważne do niedawna uwarunkowanie, jakim jest miejsce za-mieszkania. Może to być wywołane zmniejszaniem się różnic w zanieczyszczeniu dużych miast i otaczających je mniejszych miejscowości, skutkującym nieistotnymi różnicami w za-kresie sprawności funkcjonalnej układu oddechowego między mieszkańcami miast i wsi [6, 7]. Pomimo tego, skutki oddziaływania zanieczyszczeń powietrza pozostaną poważniejszym problemem dla mieszkańców miast. Mowa w nich między innymi o zagrożeniu pracy układu oddechowego przez związki siarki i azotu oraz o rakotwórczym wpływie kumulujących się w powietrzu miejskim metali ciężkich, wreszcie o blokowaniu dostaw tlenu do tkanek przez karboksyhemoglobinę powstającą z połączenia hemoglobiny z tlenkiem węgla [1]. Nieliczne są natomiast prace, które oceniałyby natychmiastowe zmiany w funkcjonowaniu układu krą-żenia i oddechowego u osób krótkotrwale narażonych na emitowane przez samochody dro-biny pyłu o średnicach do 2,5 µm (PM 2,5), a także zanieczyszczeń gazowych, takich jak tlenki siarki, azotu, węgla czy metale ciężkie [8]. W dotychczasowych rozważaniach dotyczą-cych ekologiczno-zdrowotnych aspektów aktywności ruchowej szczególnie dużo miej-sca poświęcono oddziaływaniu na ustrój ozonu ulicznego. Poprzez upośledzenie funkcji układu oddechowego wpływa on ujemnie na zdolność do wykonywania wysiłków wytrzyma-łościowych. Wysiłek fizyczny może zwiększyć toksyczność ozonu przez zmniejszenie roli górnych dróg oddechowych (nosa) w absorbowaniu O3, spowodowane przejściem na oddy-chanie ustami i wzrostem wentylacji płuc. Ten sposób oddychania zwiększa penetrację ozo-nu i powoduje uszkodzenie dróg oddechowych [9], będąc zarazem przyczyną zmian kształ-tów erytrocytów oraz spadku odporności ich błony komórkowej [10]. Zanieczyszczenia te poprzez reakcje z hemoglobiną zmniejszają stopień utlenowania organizmu. Dotyczy to w szczególności narządów wykazujących największe zapotrzebowanie na tlen, na przykład ośrodkowego układu nerwowego, serca czy mięśni. Zrozumiałe więc staje się uzyskiwanie gorszych efektów czysto sportowych w warunkach skażonego powietrza. Przyspieszona ak-cja serca sprzyja rozchodzeniu się wchłoniętych przez układ oddechowy toksycznych sub-stancji po całym organizmie. W rezultacie może dojść do sytuacji, w której intoksykacja or-ganizmu osoby aktywnej fizycznie jest większa niż biernie wypoczywającej [1]. Przeprowa-dzone badania wskazały, że wskutek ponad dwukrotnie większej wentylacji minutowej płuc rowerzystów w porównaniu z innymi użytkownikami dróg [11], wchłaniają oni w czasie jazdy ponad dwa razy więcej sadzy aniżeli piesi [12], a przez ich płuca przepływa w ciągu minuty od dwóch [13] do nawet czterech razy [14] więcej powietrza (w zależności od szybkości jaz-dy) niż przez płuca kierowców samochodów czy pasażerów autobusów. To niekorzystne zjawisko równoważy jednak fakt zwiększonej odporności na toksyny i szybszego ich usuwa-nia z organizmów osób aktywnych fizycznie [15]. Wątpliwości nie budzi natomiast większa

M. Pasek

52

korzyść zdrowotna wynikająca z użytkowania roweru w porównaniu z jazdą samochodem. Wskazuje się, że mimo około dwukrotnie większej wentylacji płuc u rowerzystów, poziom zanieczyszczeń w kabinach samochodowych jest nawet do czterech razy większy niż w stre-fie otaczającej osobę jadącą rowerem [16].

Zjawiskiem nieco mniej znanym, lecz w znacznym stopniu powiązanym z obecnością toksyn w ustroju jest też funkcjonowanie układu krążenia, odgrywającego decydującą rolę w kształtowaniu możliwości wysiłkowych. Stwierdzono, że stałe monitorowanie pulsu jest obiecującym źródłem informacji dla badań dotyczących ekspozycji na zanieczyszczenia po-wietrza [17]. Intensywność pracy serca jest wypadkową działania układów współczulnego i przywspółczulnego. W zdrowym sercu przeważa układ przywspółczulny, zwalniający impul-sację węzła zatokowo-przedsionkowego, ale w przypadku nadciśnienia, chorób serca, cu-krzycy lub podczas wysiłku fizycznego, przewagę nad kontrolą rytmu zyskuje układ współ-czulny. Naukowcy badający zmienność rytmu zatokowego (HRV) u osób narażonych na za-nieczyszczenia powietrza, odkryli, że działają one niekorzystnie na autonomiczną regulację pracy serca [18] – osłabieniu ulega wpływ komponenty przywspółczulnej, a więc tej, która działała ochronnie na mięsień sercowy. Co ciekawe, takie niekorzystne zmiany zaobserwo-wano także u zupełnie zdrowych rowerzystów i to nawet w kilka godzin po wysiłku fizycznym na rowerze [19]. HRV w zakresie częstotliwości u rowerzystów poruszających się po zatło-czonych miejskich ulicach była zmniejszona w znaczącym stopniu, w porównaniu z badany-mi, którzy jeździli przez ten sam okres czasu na rowerach stacjonarnych wewnątrz budynku.

Istnieją dane świadczące, że osoby stale przebywające w rejonie o dużym zanieczysz-czeniu powietrza są na nie mniej wrażliwe niż osoby przebywające w rejonie o małym zanie-czyszczeniu. Jakkolwiek dokładny mechanizm adaptacji nie jest znany, to badacze podkre-ślają zmniejszenie wrażliwości receptorów bólowych lub wzrost produkcji i wydzielania śluzu w drogach oddechowych. Oba te mechanizmy mogą zmniejszyć odruchowy skurcz pęche-rzyków płucnych, lecz w każdym wypadku adaptacja ta oznacza pewne szkody zdrowotne w ustroju [20].

W laboratoryjnych badaniach wysiłku fizycznego, po 30-minutowej ekspozycji na niskie stężenie ozonu (0,2 ppm), nie stwierdzono istotnych zmian w poziomie poboru tlenu i mak-symalnej wielkości pracy. Nawet u osób z astmą nie stwierdzono wówczas niekorzystnych reakcji klinicznych podczas lekkiego wysiłku wykonywanego przy takim stężeniu ozonu. Jed-nak przy stężeniu 0,5 ppm obserwuje się już znaczne pogorszenie funkcji płuc w następstwie zaledwie 15-minutowego wysiłku. Przedłużenie czasu trwania wysiłku do 30 lub 60 minut powoduje jeszcze większe zmiany. Po 2-godzinnej ekspozycji na ozon u większości bada-nych występuje podrażnienie dróg oddechowych, kaszel i bóle okołomostkowe, przy czym u osób palących zmiany te są na ogół większe. Przy stężeniu ozonu 0,75 ppm stwierdzono zmniejszenie zdolności wysiłkowej o 10%, oraz zmniejszenie wentylacji płuc o 16%, przy jednoczesnym zmniejszeniu pojemności oddechowej o 16% oraz wzroście częstości odde-chów o 45%, wreszcie spadek częstości skurczów serca o 6% [21]. Kwestia reakcji serca na podejmowany wysiłek jest zagadnieniem bardzo złożonym, gdyż poza indywidualną wydol-nością fizyczną nie obejmuje wyłącznie oddziaływań ze strony zanieczyszczonego powie-trza, lecz także tzw. zespołu neurotropowego, tworzonego przez ciśnienie powietrza i wiatr oraz łączną akcję temperatury i wilgotności. Badania amerykańskie [21] wskazują na brak różnic tętna w czasie spoczynku między powietrzem czystym a zanieczyszczonym przy wy-sokiej temperaturze, lecz umiarkowanej wilgotności powietrza. Lecz w przypadku utrzymy-wania się temperatury na wysokim poziomie (około 30°C) i przy jednoczesnym wzroście wil-gotności powietrza do 85%, tętno w powietrzu czystym wynosiło 64, lecz w powietrzu zanie-czyszczonym już 71 skurczów na minutę. Co ciekawe, w tych samych warunkach termiczno- -wilgotnościowych, przy podjęciu wysiłku fizycznego na poziomie 35% pułapu tlenowego, szybszy puls zaobserwowano w powietrzu czystym (129) niż w zanieczyszczonym (120). Odmienne wyniki osiągnięto wskazując na podwyższone tętno spoczynkowe osób przebywa-jących w zanieczyszczonym powietrzu (86) w stosunku do przebywających w powietrzu czy-stym (79). Wysiłek fizyczny również wskazywał na szybszą prace serca w środowisku zanie-czyszczonym (123) aniżeli w czystym (114) [22]. Jeszcze inny rezultat, świadczący o porów-nywalnych wartościach tętna w czasie wysiłku w powietrzu czystym oraz wypełnionym spali-


53

nami z silnika Diesla (p = 0,67), przyniosły analizy brytyjskie [23], co potwierdzono w bada-niach irańskich, gdzie zmiany u osób ze środowiska zanieczyszczonego objęły spadek puła-pu tlenowego, liczby erytrocytów i poziomu hemoglobiny oraz wzrost stężenia mleczanu i liczby krwinek białych, ale nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy tętna maksymalne-go [24].

Niezmiernie ważny problem obiektywnych zagrożeń zdrowia w obrębie układów odde-chowego i krwionośnego nie powinien przysłaniać ograniczeń sfery psychicznej, która wśród subiektywnych wskaźników dobrostanu zajmuje wiodące miejsce. Człowiek wsiadający na rower podświadomie poszukuje w plenerze odczuć emocjonalnych powstających na skutek jego podziwiania [25], co jest częściej właściwe osobom poszukującym w kontakcie z przy-rodą nowych możliwości realizacji edukacji permanentnej, w której oprócz zmian sprawno-ściowych w sferze czynności ruchowych i intensyfikacji przemiany w sferze funkcji organicz-nych chodzi o upodmiotowienie dorosłej osoby w działaniach kreacyjnych [26]. O wzmacnia-niu pozytywnych postaw związanych z aktywnością fizyczną w przyrodzie decyduje także dopływ świeżego powietrza oraz określony wysiłek fizyczny związany z pokonywaniem trud-ności, które hartują organizm, a otoczenie wraz ze swoją naturalną kolorystyką w zazwyczaj tonizujących barwach uspokaja system nerwowy człowieka. Niezależnie od tego czas ten staje się zarazem okazją do kształtowania wrażliwości estetycznej, zdolności do przeżywania piękna i pragnienia obcowania z tym pięknem. Potwierdzeniem tego są inne zagraniczne doniesienia z tego samego okresu wiążące problem aktywności terenowej z postawami wo-bec środowiska [27, 28] lub z występowaniem poszczególnych jego składników [29]. W pi-śmiennictwie światowym pojawił się nawet termin witaminy G [30], której nazwa wywodzi się od angielskiego słowa green, oznaczającego zieloną przestrzeń wokół człowieka, kształtują-cą jego postawy, w tym samopoczucie i ocenę własnej wartości [31], przy jednoczesnym obniżaniu poziomu agresji i związanej z nią przestępczości [32]. Korzystanie z tras rowero-wych wiodących przez tereny zielone jest o tyle istotne, że aktywność fizyczna realizowana w zanieczyszczonej przestrzeni miejskiej nie tylko ogranicza funkcjonalność człowieka, ale również zawęża sferę jego pozytywnych postaw w sytuacji zagrożenia ekologicznego. Za-gadnienie to jest polem dociekań tzw. sozopsychologii, będącej działem psychologii analizu-jącym związki ludzi z przeobrażonym przez nich środowiskiem. Powszechnie znany jest wpływ przeobrażeń industrialno-ekologicznych na zdrowie somatopsychiczne człowieka. Siła tych związków znalazła odbicie m.in. w chorobach cywilizacyjnych, spowodowanych tempem i zakresem zmian środowiska. Zdrowie psychiczne, pośrednio somatyczne oraz funkcjono-wanie całości psychofizycznej, zależne jest również od bezpośrednich psychicznych związ-ków z otoczeniem. Świadomość ważności środowiska jest wprost proporcjonalna do stopnia zagrożenia ekologicznego [33]. Środowisko, traktowane jako pole ludzkich zewnętrznych działań, jest świadomie lub podświadomie odbierane jako swoiste zwierciadło człowieka.

Z zagadnieniem tym ściśle wiąże się pojęcie deprywacji definiowanej jako ciągłe nieza-spokojenie jakiejś potrzeby biologicznej bądź – częściej – psychologicznej. W dwukierunko-wej relacji człowiek – środowisko ma miejsce sprzężenie zwrotne. Utrata kontroli nad zmia-nami środowiska, nad jego degradacją, prowadzi do poczucia alienacji, obniżenia obrazu siebie, zahamowania tendencji do samoaktualizacji i zachwiania sensu życia [34].

Wnioski

Niewątpliwie skala zagrożeń zdrowotnych wywołanych jazdą na rowerze w zanieczysz-czonym powietrzu może ulec zmniejszeniu przy rezygnacji z aktywności fizycznej w godzi-nach szczytu komunikacyjnego oraz częstszej jej realizacji w okresie weekendowym. Duże znaczenie przypisać należy także dodatkowym zabiegom poprawiającym warunki aerosani-tarne. Należy do nich z pewnością poprowadzenie ścieżek rowerowych wzdłuż szlaków ko-munikacyjnych pozbawionych zwartej i wysokiej zabudowy. Ułatwi to rozproszenie zanie-czyszczeń i zmniejszy zakres ich wchłaniania. Mniejsze poziomy koncentracji zanieczysz-czeń gwarantuje też organizacja sygnalizacji świetlnej w taki sposób, aby ograniczyć ko-nieczność zatrzymywania samochodów, długiego ich oczekiwania na zmianę świateł na bie-gu jałowym oraz ponownego ich ruszania z miejsca. Sama odległość ścieżek od przejeżdża-jących samochodów ma także znaczący wpływ na poziom wchłaniania produktów ich spalin

M. Pasek

54

w czasie jazdy rowerem [35]. Podkreśla się także rolę czynników klimatycznych w regulacji poziomu zanieczyszczeń przemysłowo-komunikacyjnych. W warunkach podwyższonej wil-gotności powietrza i przy braku przewietrzania trudno o unikniecie zagrożeń ekologicznych. Od wielu lat wspomina się również o skutecznym pochłanianiu zanieczyszczeń przez niektó-re gatunki drzew. Dyscyplina naukowa badająca zjawisko oczyszczania skażonego środowi-ska przez rośliny znana jest od pewnego czasu jako fitoremediacja. Gatunki drzew pochła-niające największe ilości pyłów zawieszonych to między innymi lipa holenderska, jarząb szwedzki, brzoza brodawkowata, leszczyna turecka, topola osika i jesion wyniosły [36].

Wycieczka rowerem ulicami miasta jest niewątpliwie mniej przyjemna niż wyprawa le-śnymi czy polnymi drogami i to nie tylko ze względu ograniczone walory estetyczne podróży. Nie należy jednak zapominać o ogromnych korzyściach płynących z wyboru tego typu ak-tywności fizycznej, nie tylko związanych z transportem ekologicznym, ale i indywidualnych. Rezultaty przytoczonych tu badań skłaniają jedynie do rozważniejszego doboru tras rowero-wych, którymi przychodzi nam podróżować, a także wskazują kryteria warte uwagi przy pla-nowaniu ścieżek rowerowych w dużych miastach. Jazda rowerem do pracy będzie lepsza dla naszego zdrowia niż podróż samochodem, przy czym jazda rowerem z dala od zatłoczonych ulic będzie lepsza dla zdrowia naszego serca, płuc i nerwów.

Uwzględniając jednoznaczną korzyść regularnych ćwiczeń (zmniejszających zagrożenie, że izolowane epizody wysiłku mogą wyzwalać początek ostrych objawów choroby), relacja ryzyka do zysku może być zoptymalizowana, jeśli ludzie będą ćwiczyć w dalszej odległości od szlaków komunikacyjnych, gdy tylko jest to możliwe [37]. Nawet jednak gdy w centrum miasta nie można przeprowadzić ścieżek rowerowych poza miejscami uznawanymi za nie-zdrowe, istnieją tu zalecenia aktywności fizycznej, gdyż korzyści wynikające z rekreacyjnego uprawiania sportów mogą być znacznie większe od potencjalnych zagrożeń zdrowia wynika-jących z kontaktu z zanieczyszczonym powietrzem. Ciekawych informacji na ten temat do-starczyli badacze holenderscy, wyliczając, że życie rowerzysty może ulec skróceniu o 21 dni wskutek oddziaływania szkodliwych substancji znajdujących się w atmosferze, jednocześnie jednak podwyższona aktywność fizyczna wydłuża to życie średnio o 8 miesięcy [38].

BIBLIOGRAFIA [1] Riedl T. Biologia środowiskowa. Gdańsk: AWF; 1998. [2] Pasek M, Nowak-Zaleska A. Prozdrowotne uwarunkowania rozwoju turystyki rowerowej na terenie Trójmia-

sta [Pro-health determinants of the development of cycling tourism in the area of Tricity]. Annales Universita-tis Mariae Curie-Skłodowska. Sect. D, Medicina. 2006; vol. 61, suppl. 17, 5: 412-415.

[3] Brunekreef B, Holgate ST. Air pollution and health. Lancet. 2002; 360: 1233-1242. [4] Linder J, Herren D, Monn C, Wanner HU. Effect of ozone on physical performance capacity. Soz Praventiv-

med. 1987; 32 (4-5): 251-252. [5] van Thriel C, Schäper M, Kleinbeck S et al. Sensory and pulmonary effects of acute exposure to sulfur dioxi-

de (SO2). Toxicol Lett. 2010; 16,196 (1): 42-50. [6] Pasek M, Jerzemowski J. Respiratory system parameters and other somatic indicators of fitness in primary

school pupils exemplified in the Pomeranian Province. Baltic Journal of Health and Physical Activity. 2011; 3 (4): 293-298.

[7] Pasek M, Jerzemowski J. Physical fitness and selected parameters of the respiratory system and other so-matic components among 12-year-old children. Baltic Journal of Health and Physical Activity. 2013; 5 (2): 99-105.

[8] Braun-Fahrländer C, Künzli N, Domenighetti G, Carell CF, Ackermann-Liebrich U. Acute effects of ambient ozone on respiratory function of Swiss schoolchildren after a 10-minute heavy exercise. Pediatr Pulmonol. 1994; 17 (3): 169-177.

[9] Schwela D. Air pollution and health in urban areas. Rev Environ Health. 2000; 15 (1-2): 13-42. [10] Van der Zee J, Tijssen-Christianse K, Dubbelman TM, Van Steveninck J. The influence of ozone on human

red blood cells. Comparison with other mechanisms of oxidative stress. Biochim Biophys Acta. 1987; 924 (1): 111-118.

[11] Zuurbier M, Hoek G, van den Hazel P, Brunekreef B. Minute ventilation of cyclists, car and bus passengers: an experimental study. Environ Health. 2009; 27, 8: 48.

[12] Nwokoro C, Ewin C, Harrison C et al. Cycling to work in London and inhaled dose of black carbon. Eur Res-pir J. 2012, vol. 40; 5: 1091-1097.

[13] van Wijnen JH, Verhoeff AP, Jans HW, van Bruggen M. The exposure of cyclists, car drivers and pedestrians to traffic-related air pollutants. International Archives of Occupational and Environmental Health 1995; 67 (3): 187-193.


55

[14] Int Panis L, de Geus B, Vandenbulcke G et al. Exposure to particulate matter in traffic: a comparison of cy-clists and car passengers. Atmospheric Environment. 2010; 44 (19): 2263-2270.

[15] Kopta T. Zdrowotne aspekty użytkowania roweru. Aura (dodatek ekologiczny dla szkół). 1999; 55: 1-3. [16] Rank J, Folke J, Jespersen PH. Differences in cyclists and car drivers exposure to air pollution from traffic in

the city of Copenhagen. Sci Total Environ. 2001; 279 (1-3):131-136. [17] Terblanche AP, Özkaynak H, Spengler JD, Butler DA. Relationship between self-reported activity levels and

actual heart rates in teenagers. Journal of the Air & Waste Management Association 1991; 41 (7): 942-946. [18] Chan CC, Chuang K, Shiao G, Lin L. Personal Exposure to Submicrometer Particles and Heart Rate Variabi-

lity in Human Subjects. Environ Health Perspect. 2004; 112 (10): 1063-1067. [19] Weichenthal S, Kulka R, Dubeau A, Martin C, Wang D, Dales R. Traffic-Related Air Pollution and Acute

Changes in Heart Rate Variability and Respiratory Function in Urban Cyclists. Environ Health Perspect. 2011; 119 (10): 1373-1378.

[20] Wojcieszak I, Łukaszewska J. Warunki ekologiczne Los Angeles a zdolność wysiłkowa. Warszawa: Instytut Sportu; 1982.

[21] Folinsbee LJ, Bedi JF, Horvath SM. Combined effects of ozone and nitrogen dioxide on respiratory function in man. Am Ind Hyg Assoc J. 1981; 42 (7): 534-541.

[22] El-Hadedy R, Zaiton H. Effect of Air Pollution on Cardiac Performance Among Active Students in Zagazig University. World Journal of Sport Sciences. 2012; 6 (2):107-113.

[23] Mills NL, Tornqvist H, Gonzalez MC et al. Ischemic and thrombotic effects of dilute diesel-exhaust inhalation in men with coronary heart disease. N Engl J Med. 2007; 357: 1075-1082.

[24] Kargarfard M, Poursafa P, Rezanejad S, Mousavinasab F. Effects of exercise in polluted air on the aerobic power, serum lactate level and cell blood count of active individuals. Int J Prev Med. 2011; 2(3):145-150.

[25] Łobożewicz T. Ekologia a turystyka, wychowanie fizyczne i sport. Kultura Fizyczna. 1996; 1/2: 4-8. [26] Pawłucki A. Edukacja zdrowotna ucznia późnej dorosłości. Edukacja Ustawiczna Dorosłych. 2010; 1 (68): 46-

53. [27] Jackson EL. Outdoor recreation participation and attitudes to the environment. Leisure Studies 1986; 5: 1-23. [28] Shepard CL, Speelman LR. Affecting environmental attitudes through outdoor education. J Environ Educ.

1986; 17: 20-23. [29] Spence JC, Lee RE. Toward a comprehensive model of physical activity. Psychol Sport Exerc. 2003; 4 (1): 7-24. [30] Groenewegen PP, van den Berg AE, de Vries S, Verheij RA. Vitamin G: effects of green space on health,

well-being, and social safety. BMC Public Health. 2006: 6: 149. [31] Hartig T, Evans GW, Jamner LD, Davis DS, Gärling T. Tracking restoration in natural and urban field set-

tings. J Environ Psychol. 2003; 23: 109-123. [32] Kuo FE, Sullivan WC. Aggression and violence in the inner city: Effects of environment via mental fatigue.

Environment & Behavior. 2001; 33: 543-571. [33] Pietrulewicz B, Zaleski Z. Deprywacja potrzeb, ocena wartości i decyzje w sytuacji zagrożenia ekologiczne-

go. W: Biela A, red. Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego. Lublin: Towarzystwo Naukowe Kato-lickiego Uniwersytetu Lubelskiego; 1984, 71-86.

[34] Biela A. Percepcja zagrożeń środowiskowych z konsekwencjami dotyczącymi zdrowia psychicznego, W: „Wpływ szkodliwości środowiskowych na układ nerwowy”, Katowice: Sekcja Neurotoksykologii i Neurologii Przemysłowych PTN; 1993, 8-23

[35] MacNaughton P, Melly S, Vallarino J, Adamkiewicz G, Spengler JD. Impact of bicycle route type on exposure to traffic-related air pollution. Sci Total Environ. 2014; 15, 490: 37-43.

[36] Gawroński S, Szmit B. Roślinne oczyszczanie. Mój Piękny Ogród. 2011; 9: 46-47. [37] Murray A, Mittleman MD. Air Pollution, Exercise, and Cardiovascular Risk. N Engl J Med. 2007; 357, 11:

1147-1149. [38] de Hartog JJ, Boogaard H, Nijland H, Hoek G. Do the Health Benefits of Cycling Outweigh the Risks? Envi-

ron Health Perspect. 2010; 118 (8): 1109-1116.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Dr hab. Marek Adam, prof. nadzw. Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Sportów Walki ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. +48 58 554-71-72 e-mail: [email protected]

Skuteczność startowa reprezentacji narodowych w judo od Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 roku

do Mistrzostw Świata w Rio de Janeiro w 2013 roku

The competitive efficiency of national judo teams from the Olympic Games in London in 2012

to the World Championships in Rio de Janeiro in 2013

MAREK ADAM Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku Zakład Sportów Walki

Streszczenie Bezpośrednio po zakończeniu Igrzysk w Londynie (2012) zawodnicy i zawodniczki judo przystępują do kolejnego

etapu przygotowań, którego celem są Igrzyska Olimpijskie w Rio de Janeiro w 2016 roku. W okresie poprzedzającym kwa-lifikacje olimpijskie reprezentacje poszczególnych państw mają możliwość sprawdzenia skuteczności startowej kandyda-tów do rywalizacji w kolejnych igrzyskach. Celem pracy było określenie czy dominujące podczas dotychczasowych igrzysk olimpijskich i mistrzostw świata w judo reprezentacje narodowe charakteryzowały się wysoką skutecznością startową już od pierwszego etapu rywalizacji sportowej, której celem są Igrzyska Olimpijskie w Rio de Janeiro w 2016 roku.

Słowa kluczowe: judo, reprezentacje, skuteczność startowa.

Abstract After the London (2012) Olympic Games finished, judo competitors (women and men) entered the stage of prepara-

tion which was aimed at the Olympic Games in Rio de Janeiro 2016. At the period prior to the Olympic qualifications the national teams have a possibility to test their competitors’ competitive efficiency. The purpose of this work was to deter-mine whether dominant national teams, during previous Olympic games and world championships, had high competitive efficiency just from the first stage of sport competition which is aimed at the Olympic Games in Rio de Janeiro 2016.

Key words: judo, national teams, competitive efficiency.

Wstęp W Igrzyskach Olimpijskich w Londynie 2012 uczestniczyło 109 reprezentacji męskich i 64

reprezentacje kobiece judo z pięciu kontynentów. Kolejny etap w rywalizacji sportowej roz-począł się od otwartego pucharu kontynentalnego w Ułan Bator 08.09.2012 roku, a najwięk-szą imprezą sportową po zakończonych igrzyskach były Mistrzostwa Świata w judo rozegra-ne w Rio de Janeiro 26-31.08. 2013 roku. Gospodarze przyszłych igrzysk olimpijskich mieli możliwość zaprezentować swoją gotowość organizacyjną i również aspiracje sportowe bra-zylijskich reprezentantów judo. Dotychczasowe wyniki sportowe uzyskiwane podczas igrzysk olimpijskich i mistrzostw świata wskazują na dominację kobiecych reprezentacji; Japonii, Francji, Chin i Kuby oraz męskich reprezentacji Japonii, Korei, Francji i Holandii [1, 2, 3, 4].

Imprezą sportową, która kończyła analizowany cykl zawodów były Mistrzostwa Świata w Rio de Janeiro w 2013 roku. Należy nadmienić, iż oficjalne kwalifikacje w judo do najbliż-szych igrzysk rozpoczęły się od maja 2014 rok i trwają do kwietnia 2016 roku. Indywidualne wyniki zawodniczek i zawodników uzyskiwane w tych zawodach będą podstawą do tworze-nia list rankingowych w poszczególnych kategoriach wagowych, które pozwalają wytypować zawodników do turnieju judo rozgrywanego w programie igrzysk [www.inf.judo.eu]. Należy zakładać, że najwyżej rozstawieni w rankingu zawodnicy, będą głównymi kandydatami do sukcesów podczas najbliższych Igrzysk Olimpijskich w Rio de Janeiro w 2016 roku [5, 6].

Skuteczność startowa reprezentacji narodowych w judo IO Londyn 2012 roku - MŚ Rio de Janeiro 2013

57

Celem pracy była ocena skuteczności startowej reprezentacji narodowych judo podczas pierwszego roku rywalizacji od zakończenia Igrzysk Olimpijskich w Londynie do Mistrzostw Świata w Rio de Janeiro w 2013 roku.

Materiał i metoda

Przedstawiona w pracy analiza wyników judo uzyskiwanych przez reprezentacje narodo-we obejmowała okres jednego roku od Igrzysk w Londynie (2012) do Mistrzostw Świata w Rio de Janeiro (2013). W okresie tym zawodnicy i zawodniczki brali udział w mistrzo-stwach pięciu kontynentów w 2013 roku oraz w turniejach wynikających z kalendarza Mię-dzynarodowej Federacji Judo (IJF): w czterech turniejach IJF Grand Slam i w sześciu turnie-jach IJF Grand Prix.

W pięciu mistrzostwach kontynentalnych w judo rozgrywanych w 2013 roku uczestniczyło łącznie 420 zawodniczek z 98 krajów oraz 631 zawodników z 120 krajów. W Mistrzostwach Świata w Rio de Janeiro rozgrywanych w 2013 roku brało udział 258 zawodniczek z 75 kra-jów oraz 416 zawodników z 114 krajów.

Dla wyznaczenia kolejności zajętych miejsc, przez startujące reprezentacje narodowe podczas analizowanych zawodów, posłużono się wskaźnikiem K, który na podstawie indywi-dualnych wyników umożliwiał określenie najbardziej skutecznych reprezentacji [5].

K = K1 + K2 + K3

K1 – klasyfikacja medalowa (na podstawie wartości zdobytych medali) K2 – klasyfikacja punktowa (suma zdobytych punktów) gdzie przyjęto: I m = 9 pkt., II m = 5 pkt., III m = 3 pkt., V m = 1 pkt) K3 – średnia liczba punktów przypadających na jednego zawodnika/czkę reprezentacji. War-tość tego wskaźnika pozwalała również określić średnią liczbę punktów możliwych do zdoby-cia przez jednego zawodnika w całych analizowanych zawodach (będąc jednym z wyznacz-ników określających prawdopodobieństwo uzyskania sukcesu sportowego). * O dalszej kolejności miejsc zajmowanych przez reprezentacje narodowe, których zawodni-cy nie zajęli pozycji punktowanych (1–5) w zawodach kwalifikacyjnych, decydowała liczba zgłoszonych przez nie zawodników – w kolejności od najmniejszej do największej (odwrotnie niż w igrzyskach gdzie samo zakwalifikowanie zawodnika należy uznać już za sukces). ** Zawodnicy zdobywali punkty dla reprezentacji jedynie w przypadku wygrania minimum jednej walki.

W celu oznaczenia skuteczności startowej czołowych reprezentacji podczas igrzysk

olimpijskich w latach 2000-2012, posłużono się przelicznikiem wartości zdobytych medali: - medal złoty = 4 pkt., - medal srebrny = 2 pkt., - medal brązowy = 1 pkt.

Wyniki Podczas Igrzysk Olimpijskich w Londynie dominowały kobiece reprezentacje Japonii,

Francji i Kuby. Kobieca reprezentacja Japonii została sklasyfikowana (wg wskaźnika K) na pierwszym miejscu mimo mniejszych wartości wskaźników K2 i K3. W grupie męskiej stwier-dzono jednoznaczną dominację reprezentantów Rosji (we wszystkich wartościach wskaźni-ków K1, K2, K3) przed zawodnikami Korei, w następnej kolejności znalazły się reprezentacje Japonii i Francji (tab.1)

Spośród mistrzostw kontynentalnych rozgrywanych w 2013 roku najliczniejsza grupa zawodniczek, zawodników i reprezentacji brała udział w Mistrzostwach Europy w Budapesz-cie. Możliwość osiągnięcia sukcesu w tych zawodach była ograniczona z powodu najwięk-szej liczby uczestników, co również określa najniższa wartość wskaźnika K3. W rywalizacji kobiet najskuteczniejsze były reprezentantki Francji, Słowenii i Holandii, a w grupie męż-czyzn reprezentanci Gruzji, Francji i Rosji.

M. Adam

58

Podczas Mistrzostw Azji, zarówno w grupie kobiet i mężczyzn, dominowały reprezentacje Japonii i Korei. Na kolejnych miejscach w grupie kobiet znajdowały się zawodniczki Chin i Korei Północnej, natomiast w grupie mężczyzn zawodnicy Mongolii i Iranu.

W Mistrzostwach Panamerykańskich dominowała reprezentacja Brazylii wyprzedzając reprezentację Kuby, zarówno w rywalizacji mężczyzn, jak i kobiet .

Podczas Mistrzostw Afryki najskuteczniejsze były reprezentacje krajów Afryki Północnej, tj. Tunezji, Maroka i Egiptu.

Najmniej zawodniczek, zawodników oraz reprezentacji wystąpiło podczas Mistrzostw Oceanii przeprowadzonych w Australii, w których dominowały reprezentacje Nowej Zelandii i Australii – wskaźnik K podczas tych zawodów, determinujący prawdopodobieństwo odnie-sienia sukcesu, osiągnął najwyższe wartości 4,050 pkt. w grupie kobiet i 3,963 pkt. w grupie mężczyzn (tab. 2).

Najwyżej oceniano w klasyfikacjach IJF turnieje międzynarodowe Grand Slam, spośród których najliczniej obsadzonymi zawodami przez czołowe reprezentacje judo był turniej w Paryżu – wartość wskaźnika K = 1,048 kobiety i 0,642 mężczyźni. Najskuteczniejszymi reprezentacjami kobiet w tych zawodach były Japonia, Holandia i Francja w grupie mężczyzn reprezentacje Japonii, Mongolii i Francji (tab. 3).

Kolejne wysoko oceniane międzynarodowe zawody judo to turnieje IJF Grand Prix. W Monachium najtrudniej było odnieść sukces, ponieważ najliczniej uczestniczyły w rywali-zacji czołowe zawodniczki i zawodnicy. W grupie kobiet dominowały reprezentacje Japonii i Francji, a w grupie mężczyzn reprezentanci Gruzji i Japonii (tab. 6).

Oceniając wartość medali zdobytych podczas Igrzysk Olimpijskich w latach 2000–2012 przez zawodników czterech czołowych reprezentacji, można zauważyć regres skuteczności reprezentantów Japonii oraz wzrost skuteczności reprezentantów Korei. Podczas igrzysk olimpijskich w latach 2000, 2008 i 2012 nastąpiło również obniżenie skuteczności reprezen-tantów Francji i Holandii (ryc. 1). Reprezentantki Japonii zdominowały Igrzyska Olimpijskie w 2004 roku, natomiast podczas igrzysk w Londynie w 2012 roku nastąpił regres wyników zawodniczek czterech czołowych reprezentacji, szczególnie Chin i Japonii (ryc. 2).

Mistrzostwa Świata w 2013 roku wykazały zdecydowaną dominację zawodniczek z Bra-zylii i odległe pozycje dotychczasowych liderek, tj. zawodniczek Japonii i Francji. W grupie mężczyzn dominowały reprezentacje Japonii, Francji i Azerbejdżanu, a silna reprezentacja Korei znalazła się poza pierwszą dziesiątką klasyfikowanych reprezentacji (tab. 5).

Tabela 1 Klasyfikacja (K) reprezentacji judo podczas Igrzysk Olimpijskich w Londynie 2012

K - mężczyżni 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 K1-K2-K3 1-1-1 2-2-2 5-3-4 3-4-6 6-5-7 4-5-7 7-7-5 8-9-8 8-9-10 11-13-3 Reprezentacja RUS KOR JPN FRA GER GEO MGL CUB HUN GRE K- kobiety 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 K1-K2-K3 1-2-5 3-1-4 2-3-6 4-5-2 6-7-1 4-4-8 8-6-3 6-7-9 9-7-11 9-10-13 Reprezentacja JPN FRA CUB USA PRK BRA ROU SLO CHN GER

Tabela 2. Klasyfikacja (K) reprezentacji judo podczas mistrzostw kontynentów w 2013 roku

Klasyfikacja K – mężczyźni Termin zawodów Miejsce Liczba

państw Liczba

zawodników K3 1 2 3 4 5 6

POL (K)

13-14.04.13 AUS 7 27 3.96 NZL AUS NCL PNG VAN -SAM xxx 18-19.04.13 MOZ 26 123 1.42 EGY TUN MAR ALG RSA CMR xxx 19-20.04.13 THA 26 124 1.24 JPN KOR MGL IRI PRK KAZ xxx 19-20.04.13 USA 20 126 1.40 BRA CUB USA CAN DOM MEX xxx 25-27.04.13 HUN 41 231 0.67 GEO FRA RUS SLO CRO CZE 37 Razem-uczestników 120 631 xxx xxx xxx xxx xxx xxx xxx xxx


59

Tabela 2. c.d. Klasyfikacja (K) reprezentacji judo podczas mistrzostw kontynentów w 2013 roku

Klasyfikacja K – kobiety Termin zawodów Miejsce Liczba

państw Liczba

zawodników K3 1 2 3 4 5 6

POL (K)

13-14.04.13 AUS 4 20 4.05 NZL AUS GUM-NCL xxx xxx xxx 18-19.04.13 MOZ 22 78 2.16 TUN MAR GBS ALG ANG CMR xxx 19-20.04.13 THA 23 94 1.64 JPN KOR CHN PRK MGL KAZ xxx 19-20.04.13 USA 17 99 1.76 BRA CUB CAN MEX USA VEN xxx 25-27.04.13 HUN 32 129 1.19 FRA SLO NED RUS HUN AUT 31 Razem uczestniczek 98 420 xxx xxx xxx xxx xxx xxx xxx xxx

Tabela 3. Klasyfikacja (K) reprezentacji judo podczas turniejów IJF GRAND SLAM (30.11.2012 – 21.07.2013)

Klasyfikacja K Miejsce Zaw. Liczba państw

Liczba zawod. K3

1 2 3 4 5 6 POL (K)

m* 28 161 1.04 JPN KOR FRA BRA GRE RUS 25 JPN k* 23 107 1.50 JPN NED CUB KOR BRA BEL 13 m* 49 240 0.64 JPN MGL FRA GEO CZE KOR Nie start. FRA k* 37 147 1.05 JPN NED FRA CAN CUB KOS Nie start. m* 22 123 1.23 MGL AZE BRA GEO UAE FRA Nie start. AZE k* 20 84 1.83 GER CAN TUR ISR FIN HUN Nie start. m* 34 184 0.84 GER BRA RUS UZB GEO IRI 21 RUS k* 24 111 1.39 BRA ISR GER AUT FIN HUN Nie start.

m* – zawodnicy k* – zawodniczki

Tabela 4. Klasyfikacja (K) reprezentacji judo podczas turniejów IJF GRAND PRIX (11.10.2012 – 17.07.2013) Klasyfikacja K Miejsce Zaw. Liczba

państw Liczba zawod. K3

1 2 3 4 5 6 POL (K)

m 23 88 1.72 RUS BRA JPN AZE UZB HUN Nie start. UAE k 14 43 2.77 BRA FRA KOS AUT CAN GBR Nie start. m 17 97 1.61 MGL BRA CHN JPN LTU BEL Nie start. CHN k 12 84 1.82 CHN SLO MGL BEL BRA JPN Nie start. m 43 221 0.70 GEO JPN FRA BRA KOR MGL 15 GER k 26 136 1.13 JPN FRA GBR NED KOS BRA Nie start. m 33 201 0.77 RUS UKR FRA MGL NED CZE Nie start. TUR k 23 117 1.32 GER AUT FRA KOS BEL GBR 19 m 34 165 0.93 RUS KOR MGL CUB BEL GBR Nie start. USA k 28 123 1.23 FRA CUB JPN HUN GER RUS Nie start. m 15 95 1.60 KOR MGL CZE UAE RUS JPN Nie start. MGL k 11 50 2.92 KOR MGL JPN USA SUI VEN Nie start.

Tabela 5 Klasyfikacja (K) reprezentacji judo podczas Mistrzostw Świata w Rio de Janeiro w 2013 roku K - mężczyźni 1 2 3 4 5 6 7 8 9 K1-K2-K3 1-1-1 2-2-2 3-3-3 4-5-4 5-3-8 6-7-9 10-5-9 7-7-11 7-9-12 Reprezentacja JPN FRA AZE CUB GEO NED RUS MGL KAZ - BRA K- kobiety 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 K1-K2-K3 1-1-2 2-8-1 2-7-3 2-4-7 2-8-4 8-2-5 8-3-6 2-8-9 2-8-12 8-4-10

Reprezentacja BRA KOS PRK CUB ISR FRA JPN COL MGL NED GER

M. Adam

60

Tabela 6. Klasyfikacja medalowa reprezentacji judo podczas IO (1964–2012 mężczyźni i 1992–2012 kobiety) Mężczyźni – liczba medali Kobiety – liczba medali

M Kraj 1 2 3 Razem

M Kraj 1 2 3 Razem

1 JPN 26 9 10 45 1 JPN 10 9 8 27 2 KOR 9 12 10 31 2 CHN 8 3 9 20 3 FRA 7 5 16 28 3 CUB 5 9 10 24 4 URS* 5 5 13 23 4 FRA 5 3 8 16 5 NED 4 0 8 12 5 KOR 3 2 5 10 6 RUS* 3 3 5 11 6 ESP 3 0 2 5

Liczba medali: 1 – złotych, 2 – srebrnych, 3 – brązowych * Zawodnicy reprezentujący URS uczestniczyli w igrzyskach w latach 1964–1988, zawodnicy reprezentujący Rosję uczestniczyli w igrzyskach w latach 1996–2012 Tabela 7. Klasyfikacja medalowa reprezentacji judo podczas MŚ (1956–2013 mężczyźni i 1980–2013 kobiety)

Mężczyźni – liczba medali Kobiety – liczba medali M Kraj

1 2 3 Razem M Kraj

1 2 3 Razem 1 JPN 82 45 46 173 1 JPN 30 29 36 95 2 KOR 20 7 31 58 2 FRA 24 9 23 56 3 FRA 17 15 21 53 3 CHN 17 12 14 43 4 URS* 11 12 33 56 4 CUB 14 14 24 52 5 NED 7 10 12 29 5 GBR 13 13 16 42 6 RUS* 7 7 16 30 6 BEL 8 9 8 25

Liczba medali: 1 – złotych, 2 – srebrnych, 3 – brązowych * Zawodnicy reprezentujący URS uczestniczyli w mistrzostwach świata w latach 1965–1991, zawodnicy reprezentujący Rosję uczestniczyli w igrzyskach w latach 1993–2012

Ryc. 1. Wartość zdobytych medali czołowych reprezentacji męskich w judo podczas igrzysk olimpijskich w latach 2000–2012

0

2

4

6

8

10

12

14

16

2000 2004 2008 2012

igrzyska olimpijskie

pkt.

JPNKORFRANED


61

0

5

10

15

20

25

2000 2004 2008 2012

igrzyska olimpijskie

pkt.

JPNCHNCUBFRA

Ryc. 2. Wartość zdobytych medali czołowych reprezentacji kobiecych w judo podczas igrzysk olimpijskich

w latach 2000–2012 Dyskusja

Wyniki sportowe uzyskiwane w analizowanym okresie wykazały, że w grupie kobiet oprócz dotychczasowych liderek czyli zawodniczek Japonii, Francji, Kuby i Chin coraz sku-teczniej startują reprezentacje Brazylii, Izraela, Kosowa i Mongolii, podnosząc poziom współ-zawodnictwa kobiecego judo. W grupie mężczyzn do dominujących reprezentacji Japonii, Korei, Francji i Holandii, dołączają coraz skuteczniejsze reprezentacje Rosji, Gruzji, Azerbej-dżanu, Kuby, Mongolii i Brazylii, co powoduje bardziej wyrównany poziom rywalizacji również w grupie mężczyzn.

Reprezentacja Japonii jest niezmiennym liderem, broniącym pierwszej pozycji w mistrzo-stwach olimpijskich i mistrzostwach świata, zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn (tab. 6–7). Ale wzrastająca liczba reprezentacji, których sportowcy sięgają po zwycięstwa w najważniej-szych zawodach stawia Japończykom coraz wyższe wymagania w tej rywalizacji.

Szybki wzrost osiągnięć męskiej reprezentacji Rosji podczas Igrzysk Olimpijskich w Lon-dynie w 2012 oraz kobiecej reprezentacji Brazylii podczas Mistrzostw Świata w Rio de Jane-iro w 2013 nie powinien być zaskoczeniem ponieważ od dłuższego czasu reprezentacje te wprowadzały do rywalizacji sportowej liczną grupę zawodników, którzy również będą kandy-datami do sukcesów w zbliżających się igrzyskach.

Podczas Mistrzostw Świata zorganizowanych w Rio de Janeiro w 2007 roku zawodnicy Brazylii zdobyli trzy złote i jeden brązowy medal w grupie mężczyzn, co było dużym zasko-czeniem dla wielu specjalistów i potwierdzało znaczne możliwości, które są przypisywane zawodnikom i zawodniczkom brazylijskim (www.intjudo.eu).

Są również reprezentacje posiadające pojedynczych liderów, którzy zdobywają sukcesy w największych imprezach, są to m.in. Grecja, Czechy, Kosowo, Kolumbia, Korea Północna.

Podczas igrzysk olimpijskich rozgrywanych w latach 2000–2012 nastąpiło stopniowe ob-niżenie wartości zdobywanych medali przez reprezentację Japonii (kobiet i mężczyzn). Ko-bieca reprezentacja Japonii zdominowała igrzyska olimpijskie w 2004 roku, natomiast repre-zentacja męska dominowała podczas igrzysk w 2000 i w 2004 roku [7].

Również widoczny regres wyników uzyskiwanych przez cztery dominujące reprezentacje jest związany z coraz bardziej wyrównaną rywalizacją podczas igrzysk olimpijskich.

Należy zwrócić również uwagę na konieczność wprowadzenia pewnych regulacji i ujed-noliceń podczas rozgrywania mistrzostw kontynentalnych. W mistrzostwach Azji dopuszcza-na jest jedna zawodniczka lub jeden zawodnik w kategorii wagowej, w pozostałych mistrzo-stwach po dwie zawodniczki i dwóch zawodników w kategorii wagowej. W mistrzostwach Afryki rozgrywano równolegle zawody w kategoriach wagowych i kategorię open, w pozos-

M. Adam

62

tałych mistrzostwach prowadzono jedynie rywalizacje w kategoriach wagowych. W mistrzos-twach Panameryki rozgrywane są dodatkowe kategorie wagowe 44 kg w grupie kobiet i 55 kg w grupie mężczyzn [www.intjudo.eu].

Również widoczny jest brak pewnych preferencji dla zawodniczek i zawodników młodych odnoszących sukcesy w grupach juniorów i młodzieży, którzy przystępując do rywalizacji w grupach seniorskich rozpoczynają od zerowego rankingu i są z góry skazani na konfronta-cję z najwyżej rozstawionymi zawodnikami.

Pierwszy rok rywalizacji zawodniczek i zawodników judo po zakończonych Igrzyskach Olimpijskich w Londynie wykazał dużą aktywność dominujących reprezentacji oraz wielu zespołów, które rozpoczęły intensywne przygotowania do Igrzysk Olimpijskich w Rio de Ja-neiro w 2016 roku. Niestety reprezentacja Polski rzadko uczestniczyła w najważniejszych turniejach (IJF Grand Slam, IJF Grand Prix), nie odnosząc w nich istotnych sukcesów spor-towych i nie nawiązując do wielkich sukcesów sportowych z lat minionych [8, 9, 10]. Dotych-czas rozgrywane turnieje nie były jeszcze kwalifikacjami do zbliżających się igrzysk, ale two-rzony na ich podstawie ranking zawodniczek i zawodników będzie decydował o rozstawieniu podczas eliminacji olimpijskich rozpoczętych w maju 2014, które potrwają do kwietnia 2016. Do rozlosowanych zawodników, najwyżej sklasyfikowanych, zostaną dodatkowo wylosowani zawodnicy klasyfikowani na najniższych miejscach, co będzie stawiało ich w bardzo trudnej sytuacji; a w analizowanym okresie reprezentanci Polski nie odnosili widocznych sukcesów sportowych i będą musieli rozpoczynać zawody od walk z najsilniejszymi zawodniczkami i zawodnikami (www.IJF).

Określenie najbardziej skutecznych reprezentacji odnoszących we współczesnych zawo-dach sukcesy sportowe daje możliwość poszukiwania wzorcowych form przygotowań oraz optymalizacji procesu szkoleniowego.

Wnioski

Prognozowanie wyników, jakie osiągną zawodnicy i zawodniczki judo podczas Igrzysk Olimpijskich w Rio de Janeiro w 2016 roku, jest zadaniem trudnym i ryzykownym. Można jednak stwierdzić że reprezentanci Japonii, mimo coraz bardziej wyrównanego poziomu ry-walizacji, wciąż odnoszą sukcesy i byli najbardziej skuteczna w minionym roku, zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn. Dlatego należy przyjąć, że drużyna narodowa Japonii będzie zaliczani do faworytów podczas Igrzysk Olimpijskich w Rio de Janeiro w 2016 roku. Widocz-ny jest wzrost skuteczności zawodników wywodzących się z państw powstałych po rozpa-dzie ZSRR (Rosja, Gruzja, Azerbejdżan, Uzbekistan, Ukraina itd.). Również reprezentacje, które posiadają pojedynczych zawodników reprezentujących wysoki poziom sportowy będą ubiegać się o sukcesy podczas zbliżających się igrzysk, np.: Grecja, Czechy, Korea Północ-na, Kosowo, Słowenia, Rumunia, Kolumbia, Izrael itd. Wyniki uzyskiwane w Mistrzostwach Świata w Rio de Janeiro w 2013 roku wskazują również, że gospodarze tych zawodów potra-fią się skutecznie przygotować do najważniejszej imprezy i postarają się powtórzyć te sukce-sy podczas Igrzysk Olimpijskich w Rio de Janeiro w 2016 roku.

BIBLIOGRAFIA [1] Adam M, Laskowski R, Smaruj M. Skuteczność startowa zawodników judo w igrzyskach olimpijskich w latach

1992-2004. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D, red. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. T. 2. Warszawa: AWF; 2005, 172-175.

[2] Błach W, Migasiewicz J, Maśliński J. Analiza współzawodnictwa w judo na podstawie rezultatów walk w igrzyskach olimpijskich. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D, red. Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej. Warszawa: AWF; 2004, 13-16.

[3] Sikora D. Kobiety w igrzyskach olimpijskich 1992-2004. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D, red. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. t. 2. Warszawa: AWF; 2005, 25-30.

[4] Yeon OO. Great Judo Champion of the Word. Ippon Books. London;1993. [5] Adam M. Skuteczność startowa reprezentacji narodowych w judo na pierwszym etapie kwalifikacji do Igrzysk

Olimpijskich w 2012 roku. Sport Wyczynowy. 2011; 2: 43-49. [6] Wołowicz J, Błach W, Migasiewicz J. Strategia startowa wybranych reprezentacji narodowych we współza-

wodnictwie międzynarodowym judo w roku olimpijskim 2000. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski G, red. Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej. Warszawa: AWF; 2004, 49-56.


63

[7] Boguszewski D. Dynamics of judo contests performed by top world judokas in the years 2008-2012. Journal of Combats Sports and Martial Arts. 2014; 1(2), vol. 5: 31-35.

[8] Hicks S, Soames N. 50 Great Judo Champions. Ippon Books. (UK) Ltd.; 2001. [9] Klocke U. Judo Top Action. Meyer & Meyer Sport. (UK) Ltd.; 2001. [10] Klocke U, Finch D. Judo Faszination. Bonn – Munchen: Flying Kiwi Verlag, Harrislee; 1990.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Dr hab. Marek Adam, prof. nadzw. Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Zakład Sportów Walki ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. +48 58 554-71-72 e-mail: [email protected]

Przebieg rywalizacji w najcięższej kategorii wagowej podczas Mistrzostw Polski Judo

The course of a judo competition in the heaviest weight category based on the Polish Championships

MAŁGORZATA PUJSZO 1 ABCDF, SYLWIA WILCZYŃSKA 1 BCDE, EWELINA DRUMIŃSKA 1 BDEF, MAREK ADAM 2 ABDEFG 1 Studenckie Koło Naukowe „WyKoNa” Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2 Zakład Sportów Walki, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego

w Gdańsku

Streszczenie

Analizie poddano zapis wideo wszystkich walk w judo mężczyzn w najcięższej kategorii wagowej (+100 kg) podczas Mistrzostw Polski Seniorów 2014 roku. Notowano wszystkie wykonane ataki, z podziałem na kierunki wychylenia przeciw-nika, wszystkie skuteczne ataki oraz wszystkie punkty przyznane za wykonane ataki. Notowano również wszystkie upo-mnienia sędziowskie. Wprowadzono określenie „atak nieistotny” i notowano liczbę tych ataków.

Rejestrowano czas, w którym były wykonywane ataki. Oznaczono wybrane wskaźniki charakteryzujące walkę judo. Przeprowadzono również analizę struktury walki z podziałem na odcinki czasowe. Zaobserwowano charakterystyczne

tendencje w liczbę wykonywanych ataków, ataków nieistotnych oraz upomnień sędziowskich, które wpływały na zmienia-jący się obraz walki.

Słowa kluczowe: judo, wskaźniki ataków, upomnienia sędziowskie, Mistrzostwa Polski 2014.

Abstract A video recording of all men’s judo fights in the heaviest category (+ 100 kg) during the Polish Senior Championships

2014 was subject to analysis. Attacks in all directions, all successful attacks, and all the points awarded for the performed attacks were recorded. All

jurors’ admonitions were also recorded. The term "insignificant attack" was introduced and the number of such attacks was noted.

The time in which the attacks were carried out was noted. Selected indicators characterizing a judo fight were calcula-ted.

An analysis of the structure of the fight, minute by minute, was made. Characteristic trends in the number of perfor-med attacks, the number of insignificant attacks, and the number of jurors’ admonitions which resulted in changing the image of the fight were observed.

Key words: judo, statistics of attacks, juror admonitions, Polish Championships 2014

Wstęp

Rywalizacja w sportach walki zawodników z najcięższych kategorii wagowych budzi naj-większe emocje i zainteresowanie. Poszukiwanie charakterystycznych cech dla zawodników judo ciężkiej kategorii wagowej może mieć istotne znaczenie w przygotowaniu efektywnego procesu szkoleniowego. Systematyczne współzawodnictwo sportowe podczas zawodów krajowych pozwala na wytypowanie reprezentantów na mistrzowskie imprezy międzynaro-dowe: igrzyska olimpijskie, mistrzostwa świata oraz zawody kontynentalne [1, 2, 3, 4].

Obecnie zwiększyły się możliwości oglądania i rejestrowania walki judo (TV, Internet, kluby kibica). Zwiększają się również oczekiwania związane z podniesieniem atrakcyjności prowadzonych walk oraz czytelność prowadzonego przekazu.

Wymusza to często zmiany przepisów sportowych i sędziowskich skierowanych na wprowadzanie również wymogów czysto wizualnych (kolorowe judogi, numery zawodników



65

umieszczone na plecach, kolorowe strefy ochronne, obowiązek zakładania oficjalnych ubrań przez trenerów walczących zawodników i inne). Wprowadzane zmiany nagradzają ofensyw-ną postawę walczących zawodników poprzez promowanie intensywności stosowanych ata-ków, natomiast karane są wszelkie przejawy unikania walki. Wprowadzony przepis zakazu-jący bezpośredniego ataku rękoma nóg lub nogi przeciwników miał spowodować lub wymu-sić prowadzenie walki w bardziej wyprostowanej postawie.

Zmiany te wyeliminowały możliwość stosowania takich rzutów ręcznych jak: kata guruma, morote gari, kuchiki taoshi, kibisu gaeshi i sukui nage; i w opinii wielu fachowców ograniczały możliwości techniczne zawodników. Czy podniosła się atrakcyjność widowiska, jakim są za-wody judo poprzez wzrost efektywności prowadzonych walk, wykażą dopiero kolejne bada-nia. Pierwsze doniesienia i obserwacje nie są w pełni zachęcające [5].

Czasowa struktura walki judo, profile zawodnicze oraz przygotowanie techniczno- -taktyczne były już przedmiotem prowadzonych badań [6]. Również związki pomiędzy wpro-wadzanymi wcześniej zmianami przepisów sędziowskich a skutecznością wykonywanych technik podlegały naukowej weryfikacji. Należy zaznaczyć, że wyniki tych badań nie były w pełni jednoznaczne [7, 8].

Praca trenerska wymaga stosowania wielu technik pomiarowych, zarówno z wykorzysta-niem złożonego oprzyrządowania oraz zastosowania wszelkiego rodzaju rejestratorów wizu-alnych [9, 10].

Innymi obszarami prowadzonych badań były prace nad zawodnikami judo z zakresu me-dycyny i fizjologii [11], biochemii wysiłku [12], dynamiki walki judo [13, 14] oraz wiele innych, jak np. zdolności do zachowania kontroli postawy ciała zawodniczek i zawodników [15].

Powyższe rozważania świadczą o wielkiej różnorodności tematyki badawczej oraz od-mienności stosowanej metodologii pomiarowej.

Autorzy przedstawionej pracy posługiwali się rejestracją wideo w celu oznaczenia stoso-wanych technik judo oraz ich statystycznego opisu. Także aby pokazać różnorodność wyko-nywanych przez zawodników akcji technicznych oraz zastosowanych napomnień sędziow-skich podczas Mistrzostw Polski 2014 roku.

Celem pracy było określenie przebiegu walki judo prowadzonej przez zawodników pol-skich w najcięższej kategorii wagowej.

Materiał i metody

Wszystkie dane zebrano bezpośrednio analizując zapis wideo walk judo w wadze ciężkiej (+100 kg) podczas Mistrzostw Polski w 2014 roku. Walki zostały sfilmowane przez jedną osobę upoważnioną przez Polski Związek Judo – całość zebranego materiału obejmuje 20 walk. Odtwarzanie zapewniało wykorzystanie wszystkich funkcji, które umożliwiają szczegó-łową analizę walki: powiększenie, zwolnione tempo, cofanie (rozdzielczość ekranu 1280/960 32”). Graficzna rejestracja stosowanych podczas walk elementów została wykona oddzielnie przez dwóch specjalistów przy użyciu tego samego sprzętu komputerowego. Odmienne oce-ny elementów walki były konsultowane oraz weryfikowane wspólnie przez rejestrujących specjalistów.

Przeanalizowano rzuty wykonywane podczas walki judo, dzieląc je na ataki do przodu – z wychyleniem na palce i ataki do tyłu – z wychyleniem na pięty. Wyodrębniono również ataki sytuacyjne, podczas których nie określono kierunku wychylenia, wprowadzając pojęcie ataku nieistotnego.

Za atak nieistotny uznano taki, który nie spełnia klasycznych wymogów wychylenia i/lub zakłócenia równowagi przeciwnika i nie wymusza odpowiedniej reakcji przeciwnika w celu obronnym.

Za atak rzeczywisty punktowany uznawano atak, który powodował wywrócenie przeciw-nika i przynosił punkty zawodnikowi atakującemu

Za atak rzeczywisty niepunktowany uznawano atak, w którym występował element wy-chylenia przeciwnika , który zmuszał przeciwnika do czynnej reakcji obronnej.

Akcje w walce w parterze były analizowane oddzielnie. Akcję przerwaną w parterze uznawano wtedy gdy sędzia przerywał walkę w parterze

komendą „mate” i nakazywał podjęcie akcji w pozycji stojącej.


66

Analizowano wszystkie ataki wykonane, wg takich kryteriów jak: 1. punktowane: ataki do tyłu, ataki do przodu, ataki sytuacyjne, 2. niepunktowane: ataki do tyłu, ataki do przodu, ataki sytuacyjne, 3. ataki nieistotne, 4. napomnienia sędziowskie (kary), 5. akcje w parterze, 6. czas w/w (1-5) zdarzeń. Obliczono podstawowe wskaźniki opisujące walkę. Wskaźnik efektywności obliczono wg wzoru:

)(01

0

lllEa *100 Eqn. - 1

gdzie: l0 - liczba: ataków punktowanych. l1 - liczba ataków niepunktowanych, bez ataków nieistotnych. Wskaźnik skuteczności obliczono wg wzoru:

)( 0

wLSSa Eqn. - 2

gdzie: S0 - suma punktów zdobytych atakiem ( punkty w parterze uwzględniano oddzielnie) Lw - liczba wszystkich analizowanych walk. Do obróbki statystycznej prezentacji wykresów i tabel użyto programu Excel wersja 2007. Wyniki

Z przedstawionych danych w tabeli 1 wynika, że wskaźnik Ea jest wyższy w walce w par-terze, natomiast Sa – jest wyższy w walce w pozycji stojącej.

W tabeli 2 przedstawiono liczebność ataków w pozycji stojącej i napomnień sędziowskich w ujęciu minutowym.

Na rycinie 1 przedstawiono strukturę czasową walki w pozycji stojącej widzianą z perspek-tywy liczby ataków rzeczywistych oraz ataków, które autorzy zdefiniowali jako nieistotne. Na rycinie 2 pokazana została struktura czasowa walki w pozycji stojącej w ujęciu liczby ataków rzeczywistych z podziałem na kierunek ataku.

Struktura czasowa walki przedstawiona na ryc. 1 i ryc. 2 wskazuje na malejącą aktyw-ność zawodników w kolejnych minutach walki oraz wzrost liczby ataków nieistotnych w ostatniej minucie walki. Pewną stabilizację na poziomie niskim widać w przypadku „ataków sytuacyjnych”, co świadczy o niewielkiej roli tego rodzaju aktywności w walce judo.

Wyniki przedstawione w Tab.1 – dotyczące walki w pozycji stojącej, wykazują odmienne wartości niż te które zostały określone podczas Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 ro-ku. Również struktura czasowa przedstawiająca walkę na ryc. 2 jest inna od tej przedstawia-nej na podstawie ww. igrzysk olimpijskich [6].

Przedstawiony na ryc. 3 wykres minutowej dystrybucji napomnień sędziowskich i ataków nieistotnych wskazuje na podobny przebieg krzywych w zakresie od drugiej do ostatniej mi-


67

nuty walki. W pierwszej minucie walki napomnienia sędziowskie nie wykazują zbieżności z liczbą ataków nieistotnych. Również wartości przedstawione na ryc. 3 wykazują na zróżni-cowany przebieg w kolejnych minutach liczby otrzymywanych napomnień sędziowskich oraz rozkładu ataków punktowanych.

Na ryc. 4 przedstawiono rozkład liczbowy interwencji sędziowskich, akcji podczas walki w „parterze” oraz liczby zdobywanych punktów w „parterze” w kolejnych minutach walki. Tabela 1. Wartości punktowe ataków do tyłu, ataków do przodu, ataków sytuacyjnych i akcji w parterze w kategorii wagowej +100 kg (Mistrzostwa Polski w roku 2014)

Wskaźniki Ea Sa l1 l0 lo+l1 S0 Lw

Pozycja stojąca 15,31* 6,95* 94 17 111 139 20

Pozycja w parterze 25,00* 4,05* 27 9 36 81 20

* różnice statystycznie istotne na poziomie p < 0,05

Tabela 2. Liczebności analizowanych działań zawodników w kolejnych minutach walki i napomnień sędziowskich w pozycji stojącej w kategorii wagowej +100 kg w trakcie Mistrzostw Polski w 2014roku

Minuty 1 2 3 4 5

Liczba ataków rzeczywistych (pozycja stojąca) 34 35 25 3 4

Liczba ataków nieistotnych 35 24 13 10 15

Liczba napomnień sędziowskich 12 14 7 3 5

Liczba ataków punktowanych/liczba punktów 5/42 5/42 3/19 3/26 1/10

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1 2 3 4 5

kolejne minuty walki

licze

bność

atak

ów rz

eczy

wis

tych

i at

aków

nie

isto

tnyc

h atakirzeczywiste

atakinieistotne

Ryc. 1. Struktura czasowa ataków rzeczywistych i nieistotnych podejmowanych w trakcie walki w pozycji stojącej


68

0

5

10

15

20

25

1 2 3 4 5


licze

bnoś

c at

aków

do

przo

du, a

takó

w w

tyi a

takó

w sy

tuac

yjny

ch

ataki w tył

ataki wprzód

atakisytuacyjne

Ryc. 2. Struktura czasowa walki ataków rzeczywistych w pozycji stojącej z podziałem na kierunek ataku

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1 2 3 4 5


licz

ebność

ata

ków

nie

isto

tnyc

h i

napo

mni

eń sęd

ziow

skic

h

ataki nieistotne

upomnieniasędziowskie

Ryc. 3. Minutowy rozkład liczby ataków nieistotnych i upomnień sędziowskich w pozycji stojącej we wszystkich

analizowanych walkach

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1 2 3 4 5


licze

bność

akcj

i prz

eryw

anyc

h or

az

punk

tów

zdo

byty

ch w

par

terz

e

ilość akcjiprzerwanych

ilość punktówzdobytych wparterze

Ryc. 4. Minutowy rozkład zdobytych punktów i interwencji sędziowskich podczas walki w parterze

we wszystkich analizowanych walkach


69

Dyskusja Wskaźniki skuteczności walki (Sa) i efektywności walki (Ea) uczestników Mistrzostw Pol-

ski w 2014 roku były również określane podczas obserwacji Mistrzostw Świata 2010 i 2011 roku, lecz ich wartości były odmienne, prawdopodobnie ze względu na to, że analizie podda-no zawodników najlepszych na świecie [6].

Największa liczba ataków do tyłu nie była zaskoczeniem, gdyż duża grupa technik wyko-nywanych do tyłu (kosoto-gari, kouchi-gari, kosoto-gake i inne) stanowiła element przygoto-wawczy do właściwego ataku oraz jedną z form wykazywania aktywności. Preferowanie rzu-tów nożnych przez zawodników ciężkich kategorii wagowych (100 kg i +100 kg) było już sy-gnalizowane np. w badaniach dotyczących polskich judoków.

Analiza z zastosowaniem wskaźnika skuteczności prowadzona podczas mistrzostw Pol-ski dotyczyła ataków w lewą i prawą stronę oraz wyodrębnienia dominujących technik [7]. Nie poddawano analizie systematycznego spadku skuteczności i częstotliwości wszystkich ataków wraz z upływem kolejnych minut walki. Zaobserwowano spadek częstotliwości sto-sowania ataków punktowanych oraz wzrostu ataków „nieistotnych” w ostatniej minucie walki. Wskazuje to na całkowite obniżenie, wraz z upływem czasu, dynamiki walki oraz próby kre-owania walki przez podejmowanie ataków „nieistotnych” w ostatniej minucie spotkania.

Należy zauważyć, że taki obraz walki kreują głównie czołowi zawodnicy polscy, gdyż słabsi odpadają we wcześniejszej fazie zawodów, a ich pojedyncze spotkania nie miały wpływu na całościowy obraz analizowanych zawodów.

Założenie, że medaliści byli lepiej wyszkoleni i aktywniejsi od swych pokonanych prze-ciwników podczas obserwowanych spotkań, nie znalazło potwierdzenia w wcześniejszych badaniach medalistów mistrzostw Polski [16].

Analiza danych przedstawionych na rycinie 2 sugeruje prawidłowość decyzji sędziow-skich mogących stanowić reakcję na ataki nieistotne (z wyjątkiem pierwszej minuty).

Pierwsza minuta walki wymagała odrębnej analizy, gdyż decyzje sędziowskie mogły mieć związek z różnymi czynnikami zewnętrznymi. Także różne mogą być przyczyny błędów sę-dziowskich oraz różne sposoby zapobiegania im [17, 18, 19]. Należy zauważyć, że liczba napomnień sędziowskich (ryc. 3) była najwyższa w dwóch pierwszych minutach walki, liczba ataków „nieistotnych” (ryc. 1) również była najwyższa w tym samym czasie. Liczba akcji w parterze (ryc. 4) przerywanych przez sędziego też była najwyższa w pierwszych dwóch minutach walki. Taki obraz określający sposób prowadzenia walki stwarza większą możli-wość „sędziowskiego kreowania walk”.

Analiza danych przedstawionych na rycinie 4 upoważnia do stwierdzenia, że począwszy od drugiej minuty walki, gdy sędzia nie przerywa walki w parterze, obserwuje się większą skuteczność akcji w parterze. Analiza wykresu na rycinie 2 wskazuje na spadek dynamiki walki w kolejnych minutach prowadzonych pojedynków i zmniejszającą się reakcję na otrzy-mywane napomnienia sędziowskie.

Wnioski 1. Przebieg walki zawodników judo w najcięższej kategorii wagowej ukazuje systematyczny

spadek aktywności i skuteczności wykonywanych ataków wraz z upływem kolejnych mi-nut walki. Przebieg ten jest odmienny od tego, który zarejestrowano w rywalizacji zawod-ników podczas igrzysk olimpijskich.

2. Istnieją pewne obszary aktywności zawodniczej i sędziowskiej mogące wskazywać na możliwość zastępowania walki rzeczywistej walką kreowaną (pozorną, udawaną).

3. Napomnienia sędziowskie nie wpływają na zwiększenie aktywności zawodników.

BIBLIOGRAFIA [1] Baran M, Hebda J. Trening w walce w wręcz. Tarnów: Karat; 1995: 3. [2] Ruszniak R, Zieniawa R. Judo – pomost pomiędzy tradycją a współczesnością. Gdańsk: AWFiS; 2006.


70

[3] Witkowski K, Maśliński J, Kotwica T. Analysis of Fighting Actions of Judo Competitors on the Basis of the Men’s Tournament During the 2008 Olympic Games in Beijing. Journal of Combat Sports and Martial Arts. 2012; 3 (2): 121-129.

[4] Witkowski K, Stefaniak T, Migasiewicz J, Orzeł M. Dominujące techniki judo podczas Pucharu Świata. W: Kuder A, Perkowski K, Śledziewski D, red. Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. Warszawa: AWF; 2006; 3: 97-100.

[5] Pujszo R, Adam M, Kuźmińska A. The course of the judo fight in the heaviest category (+ 100kg) seen from the perspective of attacks in the standing position, based on the Olympic Games in London 2012. Ido Move-ment for Culture. Journal of Martial Arts Anthropology. 2014; 14(1):63-71.

[6] Adam M, Smaruj M, Pujszo R. The individual profile of the technical-tactical preparation of the World judo Championships in 2010–2011. Ido Movement for Culture. Journal of Martial Arts Anthropology. 2012: 12(2); 50-59.

[7] Boguszewski D. Relationships between the rules and the way of struggle applied by top would male judois-tos”. Archives of Budo. 2011; 7: 27-32.

[8] Adam M, Tyszkowski S, Smaruj M. The Contest Effectiveness of the Men’s National Judo Team of Japan and Character of Their Technical-Tactical Preparation during the World Judo Championships 2010. Baltic Journal of Health and Physical Activity. 2011; 3(1): 65-74.

[9] Adam M, Smaruj M, Laskowski R. Graficzna metoda rejestracji walki w judo. Sport Wyczynowy. 2005; 5: 485-486.

[10] [Kulasa J, Kalina MR. The computer record and analysis of struggle dynamics of the judo fight. The Engi-neering of Sport. 2008; 7: 557-562.

[11] Pujszo R, Przybylski G, Pyskir M, Bannach M. Spirometric parameters of judo training and inactive young men – measured compared to predicted values as one of wellness indicators. W: Wellness in different phases of life. Lublin: Medical University; 2011.

[12] Bonitch-Domínguez J, Bonitch-Góngora J, Padial P, Feriche B. Changes in peak leg power induced by suc-cessive judo bouts and their relationship to lactate production. J Sport Sci. 2010; 28 (14): 1527-1534.

[13] Blais L, Trilles F, Lacouture P. Three-dimensional joint dynamics and energy expenditure during the execu-tion of a judo throwing technique (Morote Seoï Nage). Journal of Sports Sciences. 2007: 25(11): 1211-1220.

[14] Degoutte P, Jouanel E, Filaire P. Energy demands during a judo match and recovery. Br J Sport Med. 2003; 37: 245-249.

[15] Błach W, Pujszo R, Pyskir M, Adam M. Kontrola postawy ciała zawodniczek judo. Research Yearbook. 2005; 11: 30-36.

[16] Sterkowicz S, Lech G, Almansba R. The course of fight and the level of sports achievements in judo. Ar-chives of Budo. 2007; 3: 72-81.

[17] Boen F, Ginis P, Smits T. Judges in judo conform to the referee because of the reactive feedback system. Eur J Sport Sci. 2013; 13(6): 599-604

[18] MacMahon C, Mildenhall B. A practical perspective on decision making influences in sports officiating. Int J Sport Sci Coaching. 2012; 7(1): 153-166.

[19] Souchon N, Fontayne P, Livingstone A, Maio G R, Mellac N, Genolini C. External influences on referees’ decisions in judo: The effects of coaches’ exclamations during throw situations. J Appl Sport Psychol. 2013; 25(2): 223-233.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Dr Ryszard Litkowycz Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki, Katedra Zespołowych Gier Sportowych ul. Mikołowska 72a, Katowice Tel. +48 32 207 5236 e-mail: [email protected]

Wpływ zmian przepisów gry na skuteczność rzutową koszykarzy Polskiej Ligi Koszykówki

The influence of basketball rule modifications on shooting effectiveness in Polish Basketball League

RYSZARD LITKOWYCZ ABCDF, BŁAŻEJ JANKOWIAK BCD, BARTOSZ CUPIAŁ DEF

Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

Streszczenie

Sezon 2010/2011 był przełomowym ze względu na zmiany w przepisach gry w koszykówkę. Europejskie przepisy rozpoczęły drogę w kierunku ujednolicenia zasad gry z zawodową ligą koszykówki NBA. Zmiany dotyczyły nie tylko zachowań w czasie gry, ale również wyglądu boiska. Pole trzech sekund, które dotychczas miało kształt trapezu, zmieniło się w prostokąt. W promieniu 1,25m od kosza wprowadzono półkole bezkarności atakującego. Na boisku pojawiły się również dwie krótkie linie, miejsce z którego zostaje wprowadzona piłka do gry, w dwóch ostatnich minutach czwartej kwarty lub ostatnich dwóch minutach każdej dogrywki (po przerwie na żądanie). Zmiany objęły również sposób mierzenia czasu 24 sekund. Najistotniejszą zmianą w przepisach gry było jednak przesunięcie linii rzutów za trzy punkty na odległość 6,75 m – dotychczas 6,25 m.

Celem pracy jest ocena wpływu zmiany odległości linii rzutów za 3 pkt. na skuteczność rzutową zawodników grają-cych w Polskiej Lidze Koszykówki. Analizie poddano statystyki koszykarzy występujących w PLK w sezonach 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011 i 2011/2012, stosując między innymi kryterium podziału pod względem pozycji na boisku.

Wyniki badań wykazały, że zmiany przepisów gry wpłynęły na skuteczność rzutów za 3 pkt., w tym czasie zaobser-wowano słabszą skuteczność rzutów za 2 i 1 pkt. Obniżyła się liczba oddawanych rzutów za 3 pkt., jednocześnie nie wzro-sła liczba wykonywanych rzutów za 2 punkty (właściwie obniżyła się). Zmiana odległości linii rzutów za trzy punkty wpły-nęła na zmiany skuteczności rzutowej wśród grup koszykarzy podzielonych ze względu na pozycję. Najlepiej ze zmianą przepisów poradzili sobie zawodnicy z grupy drugiej (186-193 cm) i czwartej (powyżej 200 cm). Największy spadek sku-teczności zanotowali koszykarze pierwszej grupy (175-185 cm).

Słowa kluczowe: koszykówka, zmiany, przepisy, rzut za 3 pkt.

Abstract

The goal of this survey was to evaluate the influence of the rule of extending the distance of the three-point line and its effect on the Polish Basketball League players’ shooting percentage. The statistics of basketball players occurring in PLK (Polish Basketball League) in the seasons 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011 and 2011/2012 have been analyzed by using the criteria of different positions on the basketball court. The results of study showed that the change of rules did af-fect the percentage of three-point shooting. The number of completed 3 point shots have been reduced. At the same time the number of attempted 3-point shots for two points has not increased. At the same time, a smaller percentage of 2-point shots and 1-point ones has been observed in comparison to seasons before the change of rules took place. The change of distance of the three-point line did not cause lowering of shooting percentage in particular groups of basketball players (playing on different position). Players from group number two (186-193cm tall) and number four (over 200cm tall) coped with the change of rules in the best way. The largest three point shooting percentage decreased among the playmaker players (175-185cm).

Key words: basketball, changes, rules, 3-point shot.

Wstęp W 1891 roku dr J. Naismith opracował 13 zasad gry w koszykówkę. Naishmit chciał stwo-

rzyć grę opartą na rzucaniu piłki, szybkich podaniach, która nie byłaby tak brutalna jak piłka nożna. Zasady były bardzo proste, zakładały m.in. brak przemocy, zakaz biegania z piłką (można ją było podać lub rzucić do kosza, ewentualnie złapać w biegu), grać należało jedy-nie przy użyciu rąk, a mecz (2 x 15 minut) wygrywał zespół, który zdobył więcej koszy. Gra mogła toczyć się w każdej sali, na której po dwóch stronach boiska zawieszone były boksy


R. Litkowycz, B. Jankowiak, B. Cupiał

72

na wysokości 2,45 m, do których zawodnicy rzucali piłkę. Po celnym rzucie piłka musiała zostać w siatce tak długo, aż sędzia nie zaliczył punktu [1].

Od opracowania pierwszych zasad gry w koszykówkę minęło ponad 120 lat, do dnia dzi-siejszego pozostało jedynie sześć. W tym czasie powstało wiele nowych przepisów, które stworzyły podwaliny nowej widowiskowej dyscyplinie.

Co 4 lata po kolejnych igrzyskach olimpijskich Komisja Techniczna FIBA wprowadza zmiany w przepisach gry w koszykówkę. Zazwyczaj są to zmiany kosmetyczne, czasem słu-żą wyeliminowaniu powstałych problemów w trakcie zawodów sportowych. Jednak w roku 2010 działacze światowej federacji zaskoczyli wszystkich, a lista modyfikacji była długa i nie dotyczyła bynajmniej szczegółów1.

Wprowadzone z sezonie 2010/2011 zmiany nazwane zostały rewolucyjnymi. Modyfikacje dotyczyły między innymi pola trzech sekund, które w nowych przepisach przyjmuje kształt prostokąta, a nie jak dotychczas trapezu. Wprowadzono w promieniu 1,25 m od kosza półko-le bezkarności atakującego. Faul szarżowania – ofensywny nie może zostać orzeczony, je-żeli kontakt następuje pomiędzy atakującym i obrońcą, który stoi wewnątrz półkola.

Zmieniono również przepisy dotyczące wprowadzenia piłki spoza boiska, tj. dwie krótkie linie (po jednej na każdej połowie boiska) wyznaczyły miejsce wprowadzenia piłki do gry: przy linii bocznej, naprzeciwko stolika sędziowskiego i stref ławek drużyn, dalsza krawędź oddalona od wewnętrznej krawędzi linii końcowej o osiem metrów i trzydzieści dwa i pół cen-tymetra (dalsza krawędź linii znajduje się na wysokości szczytu linii rzutów za trzy punkty).

Jeżeli w ostatnich dwóch minutach czwartej kwarty lub ostatnich dwóch minutach każdej dogrywki zostaje przyznana przerwa na żądanie drużynie, której przyznano piłkę do wpro-wadzenia spoza boiska, na polu obrony, to po przerwie na żądanie drużyna wprowadzi piłkę z „linii wprowadzenia piłki spoza boiska” naprzeciwko stolika sędziowskiego, a nie jak do-tychczas z przedłużenia linii środkowej.

Zmianie uległ również przepis dotyczący mierzenia czasu wprowadzenia piłki spoza bo-iska. Jeżeli wprowadzenie piłki spoza boiska następuje na polu obrony drużyny, to jeśli odpo-wiednie przepisy tak stanowią, urządzenie do pomiaru 24 sekund należy ustawić na 24 sekun-dy. Jeżeli wprowadzenie piłki spoza boiska następuje na polu ataku drużyny, to jeśli odpo-wiednie przepisy tak stanowią, urządzenie do pomiaru 24 sekund należy ustawić następująco:

jeśli w momencie zatrzymania gry urządzenie do pomiaru 24 sekund wyświetlało czternaście sekund lub więcej, to pomiar należy kontynuować,

jeśli w momencie zatrzymania gry urządzenie do pomiaru 24 sekund wyświetlało trzy-naście sekund lub mniej, to urządzenie do pomiaru 24 sekund należy ustawić na czternaście sekund.

Najważniejszą innowacją w przepisach gry jest przesunięcie linii rzutów za trzy punkty na odległość 6,75 m (z dotychczasowych 6,25 m). Należy przypomnieć, że rzut za 3 pkt. został wprowadzony do polskich przepisów gry w koszykówkę w roku 19842.

Od wprowadzenia linii rzutów za 3 pkt. w Europie upłynęło już 30 lat, zmiana odległości od kosza w roku 2010 jest pierwszą próbą podjętą przez Komisję Techniczną FIBA.

Analiza literatury przedmiotu, dotyczącej zmian przepisów w europejskiej koszykówce jest ograniczona, autorzy najczęściej podejmują temat skuteczności rzutowej oraz wpływu na nią różnych czynników (zmęczenie, różnicowanie kinestetyczne, topografia) [2–12], rzadziej zmian w przepisach [13]. Więcej doniesień naukowych podejmujących temat nowelizacji przepisów (zmiany odległości linii rzutów za 3 pkt.) dotyczy zawodowej ligi koszykówki – NBA, szczególnie że Amerykanie zmieniali odległość rzutów z dystansu już kilkukrotnie, Eu-ropejczycy w 2010 roku zrobili to po raz pierwszy [14, 15, 16].

Cel badań i pytania badawcze

Celem pracy jest określenie wpływu zmiany odległości linii rzutów za 3 pkt. na skutecz-ność rzutową zawodników Polskiej Ligi Koszykówki.

1 http://www.sportowefakty.pl/koszykowka/23309/ogromne-zmiany-w-przepisach-koszykowki 2 http://www.pzkosz.pl/m/files/180914/Oficjalne%20Przepisy%20Gry%20w%20Koszykowke%202014_.pdf


73

W pracy postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jaki wpływ miało oddalenie linii 3 pkt. na liczbę oddawanych i celnych rzutów za 3 pkt? 2. Jak przedstawiała się skuteczność koszykarzy w rzutach za 1, 2 i 3 pkt. w sezonie

2010/2011? 3. Jak przedstawiała się skuteczność rzutowa po zmianie odległości linii rzutów za 3 pkt.

koszykarzy PLK uwzględniając pozycję na boisku?

Materiał i metody badań Badaniami objęto 31 polskich zawodników, którzy w sezonach 2008/2009, 2009/2010,

2010/2011, 2011/2012 grali w Polskiej Lidze Koszykówki. Nie uwzględniono w badaniach zawodników, którzy nie grali w PLK chociaż w jednym z czterech sezonów objętych obser-wacjami. Taki dobór koszykarzy od grupy badawczej pozwolił uniknąć zawodników, którzy grali w naszej lidze incydentalnie (kilka miesięcy, sezon) i przede wszystkim wyeliminować takich, którzy uczestniczyli wcześniej w rozgrywkach, gdzie linia rzutów za 3 pkt. była w innej odległości niż w Polsce.

Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy

L.p. Inicjały Wiek Pozycja Klub Długość ciała [cm]

1 S.K. 28 obrońca „Anwil” Włocławek 178 2 W.B. 26 obrońca/ skrzydłowy „Anwil” Włocławek 196

3 S.J. 33 obrońca PBG „Basket” Poznań, „Open” Pleszew 191

4 W.Ł. 28 obrońca „Trefl” Sopot 186 5 A.G. 34 obrońca/ skrzydłowy „Polfarma” Starogard Gdański 190 6 B.D. 24 obrońca „Anwil” Włocławek 191 7 O.T. 26 obrońca KS „Spójnia” St. Szczeciński 183 8 Ś.T. 23 obrońca „Polfarma” Starogard Gdański 190 9 F.M. 28 obrońca „Zastal” Zielona Góra 183 10 W.Ł. 30 skrzydłowy „Kotwica” Kołobrzeg 198 11 R.S. 23 skrzydłowy „Kotwica” Kołobrzeg 196 12 K.L. 36 skrzydłowy AZS Politechnika Warszawska 205 13 B.W. 28 skrzydłowy „Siarka” Tarnobrzeg 208 14 S.M. 29 skrzydłowy „Trefl” Sopot 200 15 F.P. 33 skrzydłowy „Asseco” Prokom Gdynia 202 16 R.K. 34 skrzydłowy „Energa” Czarni Słupsk 200 17 L.P. 26 skrzydłowy „Energa” Czarni Słupsk 203 18 D.M. 26 skrzydłowy AZS Koszalin 198 19 J.M. 24 center AZS Koszalin 208 20 K.M. 24 center AZS Politechnika Warszawa 209 21 W.D. 22 center „Siarka” Tarnobrzeg 208 22 H.A. 28 center „Asseco” Procom Gdynia 206 23 S.K. 23 center ŁKS Łódź 201 24 M.A. 29 center „Polpharma” St. Gdański 207 25 W.A. 42 center WKS Śląsk Wrocław 209 26 K.M. 21 obrońca „Kotwica” Kołobrzeg 182 27 CH.K. 27 obrońca „Zastal” Zielona Góra 190 28 S.B. 31 obrońca ŁKS Łódź 189 29 T.P. 32 obrońca ŁKS Łódź 180 30 D.J. 29 obrońca „Zastal” Zielona Góra 193 31 S.M. 31 skrzydłowy „Zastal” Zielona Góra 201


74

W pracy określono ogólną skuteczność rzutową wszystkich badanych zawodników oraz ze względu na pozycję na boisku. Dokonano podziału na cztery grupy, tj. zawodnicy pierwszej grupy o długości ciała 175–185 cm (rozgrywający). Koszykarze mierzący od 186 do 193 cm (rzucający obrońca) stanowili grupę drugą. Zawodnicy mieszczący się w przedziale 194–200 cm (niski skrzydłowy) stanowili grupę trzecią. Najwyżsi koszykarze PLK, mierzący powyżej 200cm (silny skrzydłowy i środkowy) stanowili skład grupy czwartej.

Do oceny skuteczności rzutowej zostały wykorzystane obserwacje wykonywane przez przeszkolonych statystyków PZKosz podczas każdego z ligowych spotkań w czterech ww. sezonach. Statystyki znajdują się na stronie Tauron Basket Ligi Koszykówki3. Wyniki

Zawodnicy grający na parkietach Polskiej Ligi Koszykówki w pierwszym sezonie po zmianie przepisów dotyczących odległości linii rzutów za trzy punkty znacznie obniżyli liczbę oddawanych i celnych rzutów za 1, 2 i 3 pkt. Wraz z ilościowymi wskaźnikami obniżyła się skuteczność rzutów za 2 i 1 pkt., wyjątek stanowiły rzuty za 3 pkt. – skuteczność w pierwszym sezonie po zmianie odległości linii 3 punktowej poprawiła się o 3,8%. (tab. 2).

Tabela 2. Zestawienie sumaryczne rzutów za 1, 2 i 3 pkt. wybranych zawodników grających w PLK4

Rzuty za 1 pkt. Rzuty za 2 pkt. Rzuty za 3 pkt. Sezon

Średnia zdobywanych

punktów na mecz wykonane celne % wykonane celne % wykonane celne %

2008/09 79,8 1968 1477 72,5 3420 1799 51,6 2072 667 32,1

2009/10 67,3 2148 1539 71,3 3417 1730 50,1 2131 665 31,2

2010/11 63,7 1711 950 55,8 2680 1373 49,2 1360 477 35

2011/12 69,0 1600 707 44,2 3198 979 30,2 1929 381 19,7

Dokonując szczegółowej analizy rzutów za 1 punkt, zaobserwowano, że najwięcej rzutów

wolnych oddano w sezonie 2009/2010 – 2148, z czego 1539 było celnymi. Obserwowani zawodnicy w sezonie 2009/2010 uzyskali skuteczność rzutową na poziomie 71,3%. W sezonie 2008/2009 zawodnicy oddali 1968 rzutów, z czego 1447 było celne, co dało sku-teczność na poziomie 72,5%. W sezonie 2010/2011 koszykarze wykonali 1711 rzutów, z czego 950 rzutów przyniosło zdobycz punktową. Zawodnicy zakończyli sezon ze skutecz-nością na poziomie 55,8%. Sezon 2011/2012 był sezonem w którym zawodnicy uzyskali naj-słabszą skuteczność, która wyniosła 44,2%. Zawodnicy oddali 1600 rzutów, trafiając do ko-sza jedynie 707 razy (tab. 2–3).

Analiza rzutów za dwa punkty wykazała, że w sezonie 2008/2009 zawodnicy oddali łącz-nie 3420 rzutów, trafiając do kosza 1799 razy. Skuteczność zawodników była na poziomie 51,6%. W kolejnym sezonie liczba oddanych rzutów za dwa punkty była na podobnym po-ziomie (3417), liczba celnych rzutów zmalała (1730). Sezon 2010/2011 przyniósł spadek liczby oddawanych (2680) oraz celnych (1373) rzutów za 2 pkt. Obserwowani zawodnicy w sezonie 2011/2012 oddali 3198 rzutów z czego celnych było 979 – był to sezon z najniż-szą skutecznością rzutów za 2 pkt. (30,2%) (tab. 2, 4).

Najistotniejsze z punktu widzenia problemu badawczego były zmiany jakie można zaob-serwować w wynikach rzutów za trzy punkty, tj. liczba rzutów wykonanych i trafionych. W sezonie 2008/2009 zawodnicy oddali łącznie 2072 rzutów, z czego 667 były celne. Za-

3 http://www.plk.pl/ 4 W zestawieniu znaleźli się koszykarze, którzy rozegrali wszystkie cztery sezony (2008-2012) w PLK.


75

wodnicy rzucali ze skutecznością 32,1%. W sezonie 2009/2010 obserwowani koszykarze oddali więcej rzutów niż w sezonie poprzednim (2131), natomiast liczba celnych rzutów obni-żyła się (665). Wraz ze zmianą przepisów w sezonie 2010/2011 liczba oddanych oraz cel-nych rzutów spadła o połowę (1360 oddanych, 477 celnych), skuteczność poprawiła się o 3,8%. W kolejnym sezonie zawodnicy oddali 1929 rzutów, z czego 381 było celnych (tabe-le 2, 5).

Tabela 3. Zestawienie sumaryczne rzutów za 1 pkt wybranych zawodników grających w PLK

Rzuty wykonane Rzuty celne Sezon

liczba rzutów średnia na mecz liczba rzutów średnia

na mecz

Skuteczność rzutowa [%]

2008/2009 175 – 185 300 13,6 228 10,4 76 186 – 193 836 38 710 32,3 84,9 194 – 200 199 9,1 128 5,9 64,3 pow. 200 633 28,8 411 18,7 64,9

suma 1968 22,4 1477 16,8 72,5 2009/2010

175 – 185 590 26,8 436 19,8 73,9 186 – 193 563 25,5 436 19,8 77,4 194 – 200 269 12,3 181 8,3 67,3 pow. 200 726 33 486 22 66,9

suma 2148 24,4 1539 17,4 71,3 2010/2011

175 – 185 574 26,1 196 8,9 34,2 186 – 193 463 21,1 351 15,9 75,8 194 – 200 122 5,6 63 2,9 51,7 pow. 200 552 23,7 340 15,5 61,6

suma 1711 19,1 950 10,8 55,8 2011/2012

175 – 185 406 18,5 176 8 43,5 186 – 193 483 21,9 242 11 50,1 194 – 200 240 10,9 69 3,2 28,7 pow. 200 471 21,4 220 10 46,7

suma 1600 18,2 707 8 44,2 Szczegółowa analiza wyników obserwacji z uwzględnieniem pozycji na boisku (tab. 3)

pozwala stwierdzić, że zawodnicy o wzroście mieszczącym się w przedziale 175–185 cm najskuteczniejsi z linii rzutów wolnych byli w sezonie 2009/2010 (73,9% skuteczności), naj-słabiej rzucali w sezonie 2011/2012 (43,5%). Najwyższą skuteczność rzutową wśród koszy-karzy o wzroście 186–193 cm ujawniono w sezonie 2008/2009 (84,9%), natomiast najniższą w sezonie 2011/2012 (50,1%). Grupa zawodników o wzroście 194–200 cm najczęściej trafia-ła w sezonie 2009/2010 (67,3%), najrzadziej w sezonie 2011/2012 (28,7%). Najwyższa gru-pa zawodników najskuteczniejsza była w sezonie 2009/2010 (66,9%), najsłabiej rzucała


76

w sezonie 2011/2012 (46,7%). Można zatem stwierdzić, że większość badanych grup za-wodników była najskuteczniejsza w sezonie 2009/2010.

Analiza wyników charakteryzujących rzut wolny pozwala stwierdzić, że u koszykarzy w czterech obserwowanych sezonach ujawniono tendencję spadkową, tj. obniżenie skutecz-ności rzutowej.

Tabela 4. Zestawienie sumaryczne rzutów za 2 pkt. wybranych zawodników grających w PLK



na mecz


2008/2009 175 – 185 462 21 242 11 52,4 186 – 193 1489 67,7 828 37,6 55,6 194 – 200 369 16,7 179 8,2 48,5 pow. 200 1100 50 550 25 50

suma 3420 38,8 1799 20,45 51,6 2009/2010

175 – 185 706 32,1 353 16,1 50 186 – 193 965 43,9 460 20,9 47,7 194 – 200 505 22,9 244 11 48,3 pow. 200 1241 56,4 673 30,6 54,3

suma 3417 38,8 1730 19,6 50,1 2010/2011

175 – 185 379 18,9 153 6,9 40,3 186 – 193 796 36,2 393 17,8 49,4 194 – 200 322 14,6 166 7,6 51,5 pow. 200 1183 53,8 661 30 55,8

suma 2680 30,9 1373 15,6 49,2 2011/2012

175 – 185 406 18,5 138 6,3 33,9 186 – 193 1098 49,9 308 14 28 194 – 200 516 23,5 124 5,7 24 pow. 200 1178 53,5 409 18,6 34,7

suma 3198 36,4 979 11,2 30,2 Analiza wyników badań dotyczących rzutu z półdystansu (tab. 4) ujawniła, że najniżsi ko-

szykarze najwyższą skuteczność rzutową zanotowali w sezonie 2008/2009, warto również dodać, że w następnych sezonach ich skuteczność obniżyła się. Obserwowani zawodnicy znajdujący się w drugiej grupie w sezonach 2009/2010 i 2010/2011 charakteryzowali się sku-tecznością rzutową na podobnym poziomie, w sezonie 2011/2012 obniżyła się. Koszykarze o długości ciała od 194 do 200 cm zdecydowanie najskuteczniej wykonywali rzuty za dwa punkty w sezonie 2010/2011 (pierwszy sezon po wprowadzeniu zmian). Najwyżsi koszyka-rze przez pierwsze trzy sezony obserwacji charakteryzowali się stałymi, podobnymi warto-ściami – w sezonie 2011/2012 ich skuteczność znacznie obniżyła się.


77

Tabela 5. Zestawienie sumaryczne rzutów za 3pkt. wybranych zawodników grających w PLK



na mecz


2008/2009 175 – 185 277 12,6 71 3,3 25,6 186 – 193 1000 45,5 351 15,9 35,1 194 – 200 253 11,5 69 3,2 27,3 pow. 200 542 24,6 176 8 32,5

suma 2072 23,6 667 7,6 32,1 2009/2010

175 – 185 480 21,8 151 6,9 31,5 186 – 193 668 30,4 207 9,4 31 194 – 200 412 18,7 135 6,2 32,8 pow. 200 571 25,9 172 7,9 30,1

suma 2131 24,2 665 7,6 31,2 2010/2011

175 – 185 256 11,7 69 3,2 26,9 186 – 193 667 30,3 260 11,8 38,9 194 – 200 223 10,1 70 3,2 31,4 pow. 200 214 9,7 78 3,5 36,5

suma 1360 15,5 477 21,7 35 2011/2012

175 – 185 355 16,1 55 2,5 15,5 186 – 193 800 36,4 166 7,5 20,75 194 – 200 403 18,3 73 3,3 18,11 pow. 200 371 16,8 87 3,95 23,5

suma 1929 21,9 381 4,3 19,7 Analiza rzutu za 3 pkt. (tab. 5) pozwala stwierdzić, że wyniki uzyskane przez najniższą

grupę koszykarzy (175–185 cm) charakteryzuje znaczny spadek liczby wykonanych rzutów po zmianie odległości linii rzutów 3-punktowych. W sezonie 2009/2010 obserwowani zawod-nicy oddali w sumie 480 rzutów za trzy punkty, natomiast w sezonie 2010/2011 liczba odda-nych rzutów za trzy punkty wyniosła 256. Skuteczność rzutów z dystansu charakteryzuje tendencja zniżkowa, tj. sezon 2009/2010 – 31,5%, sezon 2010/2011 – 26,9. Kolejny sezon przyniósł jeszcze większe obniżenie skuteczności, która w ostateczności oscylowała wokół 15,5%. W grupie zawodników o długości ciała mieszczącej się w przedziale 186–193 cm. najwyższą skuteczność rzutową zaobserwowano w sezonie 2010/2011, warto podkreślić, że koszykarze tej grupy jako jedyni po zmianie odległości linii rzutów za trzy punkty zwiększyli swoją skuteczność. Sezon 2009/2010 zakończyli ze skutecznością 31%, natomiast w sezo-nie 2008/2009 ich skuteczność wyniosła 35,1%. Sezon 2011/2012 podobnie jak w pozosta-łych grupach przyniósł obniżenie skuteczności, która wyniosła 20,7%. U zawodników z trze-ciej grupy (194–200 cm) ujawniono tendencję spadkową, tj. odpowiednio 27,3 – 32,8 – 31,4 – 18,1. W grupie najwyższych zawodników zmiana odległości linii rzutów za trzy punkty spo-wodowała wzrost skuteczności, ale zmniejszenie się liczby oddawanych rzutów za 3 pkt. (9,7 oddanych i 3,5 celnych).


78

Tabela 6. Zestawienie sumaryczne rzutów za 1, 2 i 3 pkt. wszystkich koszykarzy grających PLK5

Rzuty za 1 pkt. Rzuty za 2 pkt. Rzuty za 3 pkt. Sezon

Średnia zdobywanych

punktów na mecz wykonane celne % wykonane celne % wykonane celne %

2008/09 79,8 22,7 15,9 70,0 38,7 20,3 52,3 22,4 7,8 34,7

2009/10 67,3 19,2 13,3 59,4 32,9 17,1 44,6 19,2 6,6 29,5

2010/11 63,7 18,3 12,7 56,9 31,9 16,3 42,0 18,1 6,1 27,8

2011/12 69,0 19,8 13,7 61,6 34,6 17,7 45,5 19,6 6,7 30,1

Dyskusja

Koszykówka należy do sportów szybkościowo-siłowych, wymaga od zawodników nie tyl-ko doskonałego przygotowania motorycznego, ale również technicznego, taktycznego i psychicznego. Definicja gry w koszykówkę mówi, że „(...) celem każdej z drużyn jest zdo-bywanie punktów za celne rzuty do kosza przeciwnika i zapobieganie zdobywaniu punktów przez drużynę przeciwną. Zwycięzcą meczu zostaje drużyna, która uzyskała większą liczbę punktów na koniec czasu gry”6. Częściej trafiając do kosza, mamy więc większe szanse na zwycięstwo – pod warunkiem, że pozostałe elementy techniczno-taktyczne są na względnie dobrym poziomie.

Przeprowadzone badania miały na celu określenie wpływu zmiany odległości linii rzutów za 3 punkty od kosza na skuteczność rzutową zawodników Polskiej Ligi Koszykówki w ostatnich czterech sezonach z uwzględnieniem warunków fizycznych i pozycji na boisku.

Analiza literatury przedmiotu dowodzi o nielicznych próbach badań naukowych podejmu-jących temat rzutu za trzy punkty wpływu zmiany odległości linii od kosza na skuteczność rzutową. Należy podkreślić, że w ponad 100-letniej historii koszykówki w roku 2010 podjęto pierwszą próbę zmiany odległości linii rzutów za 3 pkt. w Europie, w USA było ich kilka.

Wyniki badań z czterech w sezonów (2008–2012) sklasyfikowano w trzech grupach, tj. rzu-ty za 1, 2, 3 pkt. – dla całej grupy badawczej, jak i poszczególnych zawodników (pozycje na boisku). Dane ilościowe określające rzuty za 1 i 2 pkt. pozwoliły odpowiedzieć na pytanie, czy skuteczność rzutowa z dystansu obniżyła się, czy wzrosła w powiązaniu z innymi rzutami.

Szczególnie ważne dla wyników badań oraz trafności wniosków końcowych było ograni-czenie obserwacji do zawodników, którzy rozegrali wszystkie cztery sezony w Polskiej Lidze Koszykówki – dwa sezony z linią 3-punktową w odległości 6,25 m i dwa sezony w odległości 6,75 m. Taki dobór materiału badawczego wydaje się szczególnie ważny w kontekście udzia-łu w PLK dużej „reprezentacji” koszykarzy (kilkudziesięciu) z USA, uczestniczących w rodzi-mych rozgrywkach, gdzie linia 3 pkt. jest w różnej odległości (NBA, NCAA).

Analiza wyników badań (tab. 2, 5) powala stwierdzić, że najwyższą skuteczność rzutową za trzy punkty zawodnicy osiągnęli w sezonie 2010/2011, wraz ze zmianą przepisów odno-towano wzrost skuteczności rzutowej o 3,8%. Następny sezon 2011/2012 był zdecydowanie najgorszy pod względem skuteczności rzutów za trzy punkty.

Wyniki badań ujawniły, że zmiana odległości linii rzutów za 3 pkt. w ocenie ogólnej przy-niosła lekki wzrost skuteczności rzutowej, natomiast w odniesieniu do poszczególnych grup zawodników przyniosła w dwóch przypadkach obniżenie i dwóch wzrost skuteczności rzuto-wej. Statystyki rzutów za 2 pkt. pozwalają stwierdzić, że wahania skuteczności rzutów z dy-stansu (szczególnie w sezonie 2011/2012) spowodowane zostały nie tylko zmianą przepi-sów, ale również ogólnym spadkiem formy rzutowej zawodników Polskiej Ligi Koszykówki.

5 W zestawieniu znaleźli się wszyscy koszykarze niezależnie od liczby rozegranych sezonów w PLK w badanym

okresie. 6 http://www.pzkosz.pl/m/files/180914/Oficjalne%20Przepisy%20Gry%20w%20Koszykowke%202014_.pdf


79

Zawodnicy obniżyli skuteczność rzutową nie tylko w rzutach za 3 pkt, ale również rzutów za 1 i 2 pkt. (tab. 2–5).

Zmiana przepisów spowodowała zmniejszenie liczby oddawanych rzutów za trzy punkty, mimo to nie zaobserwowano wzrostu liczby oddawanych rzutów za dwa punkty. Można więc zakładać, że akcje rozgrywane podczas meczów były zdecydowanie dłuższe. Może należy przyczyn poszukiwać w zmianach w przepisie 24 i 14 sekund. Potwierdzeniem może być średnia wartość zdobywanych punktów w sezonie 2009/2010 (tab. 2). Generalnie sezon po zmianie odległości linii rzutów za trzy punkty przyniósł zdecydowanie mniejszą liczba wyko-nanych rzutów (tab. 2).

Najbardziej interesujące zmiany można zaobserwować w skuteczności rzutów za trzy punkty, biorąc pod uwagę pozycje na boisku. Analiza celnych rzutów za 3 pkt. ujawnia zróż-nicowanie pomiędzy grupami. Zaobserwowano, że dwie grupy (grupa koszykarzy 186–193 cm I powyżej 200 cm) nie zanotowały spadku skuteczności rzutowej. W sezonie 2009/2010 (przed zmianą przepisów) skuteczność wyniosła odpowiednio 31% i 30,1%, po zmianie przepisów w sezonie 2010/2011 wzrosła do 38,9% i 36,5%, natomiast w sezonie 2011/2012 spadła do 20,7% i 23,5%. Pozostałe grupy koszykarzy dobrane pod względem pozycji na boisku najwyższą skuteczność odnotowały w sezonie 2009/2010, a następnie skuteczność sukcesywnie spadała, by w sezonie 2011/2012 uzyskała najniższą wartość (tab. 2-5).

Dla porównania zawodnicy NBA regularnie grający w pierwszych składach swoich zespo-łów w sezonie 2011/2012 wykonali 250-400 rzutów za trzy punkty, z czego prawie połowa była celna. Najwięcej rzutów zza linii rzutów za 3 punkty wykonał Ryan Anderson grający w barwach Orlando Magic – 433, z czego celnych było 171 (39,49%). Najwyższą skutecz-ność osiągnął Steve Novak, który na 260 oddanych rzutów trafił 123, co dało 47,31% sku-teczności7.

Na parkietach Euroligi zawodnicy rzadziej podejmowali decyzję o rzucie za trzy punkty w porównaniu z zawodową ligą NBA. Rekordzistą w sezonie 2011/2012 był Milos Teodosić, oddając 108 rzutów, z czego celnych było jedynie 39, co dało 36,11% skuteczności. Najwyż-szą skuteczność osiągnął (wśród zawodników regularnie grających w podstawowym skła-dzie) zawodnik Realu Madryt Jaycee Carroll – 51,39% (37 rzutów celnych na 72 oddane). Najczęściej rzuty za trzy punkty wykonują zawodnicy z ligi NBA, warto również podkreślić, iż linia rzutów za trzy punkty na boiskach NBA oddalona jest od kosza o 7,24 m, a zespoły gra-ją o 8 min dłużej, więc porównanie statystyk może się okazać mało wiarygodne8 9 10.

W NBA w ostatnich 20 latach odległość linii rzutów za trzy punkty zmieniano dwukrotnie (1994, 1997) odpowiednio na 6,70 m i 7,24 m od kosza. Najważniejszymi powodami decydu-jącymi o zmianach odległości były: proporcje rzutów z dystansu i spod kosza mające wpływ na spacing, częstotliwość gry 1 x 1 – czynnik atrakcyjności gry [4, 12, 16].

Zmiana odległości linii rzutów za 3 punkty w NBA z 7,24 m na 6,70 m (rok 1994) przynio-sła poprawę skuteczności o 6% (26,6 – 32,6), wzrost oddanych (115 – 208) i celnych (40 – 77) rzutów o prawie 100%. Powrót do linii w odległości od kosza 7,24 m (rok 1997) nie przy-niósł powrotu do wartości sprzed 1994 roku – zarówno liczba wykonanych, jak i celnych rzu-tów była wyższa (5%) [15].

W badaniach Romanowicza i współpracowników [15] można zauważyć podobną tenden-cję jak w badaniach własnych, tj. mimo oddalenia linii rzutów za 3 punkty nie wzrosła liczba oddawanych rzutów za 2 punkty. Wydaje się, że zmiany w przepisach dotyczące rzutów z dystansu nie zmieniają założeń taktycznych, zespoły realizują taktykę ataku, decydując się na rzuty z dystansu półdystansu i pola 3 sekund w proporcjach wynikających z błędów po-pełnianych przez obronę przeciwnika.

Koszykarze poprawili skuteczność (2%) kosztem liczby oddawanych i celnych rzutów za trzy punkty. Należy podkreślić, że zmiana odległości rzutów za trzy punkty wpłynęła ujemnie na najniższych koszykarzy i mieszczących się w przedziale 194–200 cm. Można sądzić, że

7 http://stats.nba.com/?PlayerOrTeam=Player&StatCategory=Points&GameScope=Playoffs 8 www.eurolieague.net, 9 www.acb.com/enciclopedia.php, 10 http://stats.nba.com/?PlayerOrTeam=Player&StatCategory=Points&GameScope=Playoffs


80

już w poprzednich sezonach najniżsi zawodnicy rzucali z odległości 7–8 metrów od kosza w sytuacjach, kiedy np. obrona kryła P&R „dołem”11. Po zmianie w przepisach w podobnych okolicznościach zmuszeni byli wykonywać rzuty z większej odległości od kosza. Bez proble-mów ze zmianą odległości linii rzutów 3-punktowych poradzili sobie zawodnicy najwyżsi, jed-nak wykonywali oni w sezonie 2010/2011 średnio 9,7 rzutu na mecz.

Nie można jednoznacznie stwierdzić, że różnica w liczbie oddawanych i celnych rzutów pomiędzy sezonami spowodowana jest jedynie zmianą odległości, z jakiej zawodnicy muszą wykonać rzut do kosza za 3 punkty. Analizując uzyskane wyniki, warto również zwrócić uwa-gę na przepis 24 s i 14 s, który z pewnością przyspieszył rozegranie wielu akcji ofensyw-nych. Zakres czasowy badań jest bardzo długi, obserwacji dokonywano na przestrzeni czte-rech sezonów, w tym czasie część zawodników dojrzało, nabrało doświadczenia boiskowe-go, kilku z zawodników rezerwowych stało się podstawowymi. Część zawodników posiadało duże doświadczenie boiskowe, ale z zawodników podstawowych stało się zawodnikami re-zerwowymi (zadaniowymi) spędzającymi na boisku mniej czasu.

Realizując badania o charakterze przekrojowym, tj. uwzględniając statystyki wszystkich zawodników grających w PLK (cztery sezony) (tab. 6), zmiana odległości linii rzutów za trzy punkty przyniosła spadek skuteczności rzutowej oraz zmniejszenie liczby wykonanych i cel-nych rzutów za 3 i 2 pkt. Należy podkreślić, że w naszej lidze składy zespołów w poszcze-gólnych sezonach zmieniają się w przynajmniej 50%. Można mieć zatem wątpliwości, czy dobór materiału badawczego był trafny – szczególnie, że w wyjściowym składzie może być aż trzech zawodników o innym obywatelstwie niż polskie.

Podobne badania przeprowadzili również Romanowich i wsp. [15] wśród zawodników grających w zawodowej lidze w USA. Odnotowano obniżenie skuteczności (jedynie 1%) rzu-tów za 3 pkt. po zmianie odległości linii z 6,7 m na 7, 24 m (1997). Nie zaobserwowano więk-szej liczby oddawanych i celnych rzutów za 2 pkt. W roku 1994 po zmianie odległości z 7,24 m na 6,7 m zaobserwowano zmniejszenie liczby rzutów za 2 pkt. (trafione i wykona-ne), zwiększenie rzutów celnych i wykonanych za 3 pkt., skuteczność wzrosła o 6%.

Zmiany związane ze zwiększaniem odległości rzutu za 3 pkt. od kosza dotknęły w równym stopniu ligę żeńską (PLKK), jak i męską. Prowadzone badania przez Majkę [13] wykazały mniejszą liczbę rzutów za 3 pkt., obniżyła się również liczba celnych rzutów i skuteczność.

Dynamika i rozwój koszykówki wymusza zmiany w organizacji treningów. Ważnym aspek-tem pracy trenerskiej jest nieustanna praca nad motoryką, techniką oraz taktyką na zajęciach szkoleniowych. Odpowiednie przygotowanie motoryczne, praca nad zdolnością kinestetyczne-go różnicowania ruchów oraz zdolnością dostosowania w połączeniu z poprawną techniką pozwala na skuteczniejsze oddawanie rzutu do kosza. Szczególnie istotne jest to ze względu na fakt, że linia rzutów za 3 punkty może zostać ponownie oddalona, a jest to w planach Euro-pejskiej Federacji Koszykówki (w NBA już jest 7,24). W planach Zawodowej Ligi Koszykówki jest stworzenie linii rzutów z dystansu, premiowanych 4 punktami.

Wnioski

Na podstawie analizy wyników badań uzyskano odpowiedzi na postawione pytania ba-dawcze: 1. Zmiana przepisów dotyczących odległości linii rzutów za trzy punkty od kosza spowodo-

wała zmniejszenie liczby wykonywanych i celnych rzutów trzypunktowych. Jednocześnie nie wzrosła liczba oddawanych rzutów za dwa punkty.

2. Zwiększenie odległości pomiędzy koszem a linią rzutów za trzy punkty przyczyniła się do nieznacznego wzrostu 3-punktowej skuteczności zawodników, w rzutach za 1 i 2 pkt. od-notowano obniżenie skuteczności.

11 Sposób obrony zasłony do piłki, gdzie rozwiązaniem jest rzut z dystansu zawodnika, wobec którego jest wyko-

nywana zasłona.


81

Zmiany przepisów dotyczących odległości linii rzutów za trzy punkty spowodowały spa-dek skuteczności rzutowej wśród koszykarzy z pierwszej grupy (rozgrywający) i trzeciej gru-py (skrzydłowy). Najlepiej ze zmianą przepisów poradzili sobie koszykarze z grupy drugiej (rzucający obrońca) i czwartej (silny skrzydłowy i środkowy).

BIBLIOGRAFIA [1] Arlet T. Koszykówka. Podstawy techniki i taktyki. Kraków; 2001. [2] Chi-Yang T, Wei-Hua H, Yun-Kung L, Chin-Lin H. The kinematic analysis of basketball three point shoot

after. Institute of Sports Science. Taipei Physical Education College. Taipei, Taiwan 2006. XXIV ISBS Sym-posium 2006, Salzburg – Austria.

[3] Dembiński J. Analiza działań w profesjonalnej koszykówce, na przykładzie ligi włoskiej i polskiej. W: Sozański H, Perkowski K, Śledziewski D, red. Kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej. Warszawa; 2003, 55-58.

[4] Goldman M, Rao J. Allocative and dynamic efficiency in Nba decision making. W: Proceedings of the MIT Sloan Sports Analytics Conference, 2001, 1-10.

[5] Tymański R. Próba oceny struktury i skuteczności działań techniczno-taktycznych reprezentacji Polski senio-rów w koszykówce podczas eliminacji do Mistrzostw Europy w 2005 roku. Warszawa: AWF; 2005.

[6] Su-Li Ch. The Analysis of Basketball Shooting on Different Distance and Movement. Unpublished doctoral dissertation. National College of Physical Education and Sports. Taipei, Taiwan; 2002.

[7] Sivils K. Integrating the Tiree Point Shot Into Your Offense, CreateSpace Independent Publishing Platform; 2009.

[8] Miller S, Bartlett R. The effects of shooting distance in the basketball jump shot. J Sport Sci. 1993;11:285-293. [9] Miller S, Bartlett R. The Relationship Between Basketball Shooting Kinematics, Distance and Playing Posi-

tion. J Sport Sci. 1996;14:243-253. [10] Litkowycz R, Koziński M, Mikołajec K. Struktura ataku najlepszych zespołów polskiej ligi koszykówki w sezo-

nie 2006/2007. Zeszyty Metodyczno-Naukowe. AWF Katowice. 2008;24:5-21. [11] Kubaszczyk A, Banaszczak A, Litkowycz R, Mikołajec K. Wpływ wysiłku wytrzymałościowo-szybkościowego

na skuteczność rzutów w koszykówce. W: Bergier J, red. Sport dzieci i młodzieży na przełomie wieków: ma-teriały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod patronatem Sejmowej Komisji Kultury Fizycznej i Turysty-ki, Biała Podlaska 30.11-1.12.2000 r. Warszawa: AWF, Biała Podlaska: Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu; 2000, 77-84.

[12] Guo D, Li W, Xin Y. The Design of Three-Point Shot Training Software and Navigator. Berlin: Springer Ver-lag; 2011.

[13] Majka A. Wpływ zmiany odległości linii rzutów za 3 punkty na skuteczność koszykarek Polskiej Ekstraklasy. Katowice: AWF; 2011.

[14] Vollmer T, Bourret J. An application of the matching law to evaluate the allocation of two and three-point shots by college basketball players. J Appl Behav Anal. 2000;33:137-150.

[15] Romanovich P, Bourret J, Vollmer T. Further analysis of the matching law to describe two- and three-point shot allocation by professional basketball players. J Appl Behav Anal. 2007;40:311-315

[16] Goldman M, Rao J. Live by the Three, Die by the Three? The Price of Risk in the NBA. Sport analytics confe-rence. Boston; 2013.


PRACA POGLĄDOWA

Autor korespondencyjny: Mgr Iwona Bonisławska Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku ul. Kazimierza Górskiego 1 tel.: 58/55 47 269; e-mail: [email protected]

Rozwój karate tradycyjnego w Polsce w latach 1971–2001

Development of traditional karate in Poland in years 1971–2001

IWONA BONISŁAWSKA ABEF, PAWEŁ DROBNIK EF, LESZEK TOMACZKOWSKI EF,TOMASZ FROŁOWICZ EF Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

Streszczenie Celem pracy było opisanie i usystematyzowanie wiadomości o historii rozwoju karate tradycyjnego w Polsce. Dyscy-

plina, która na świecie rozwijała się od około XVII stulecia, do Polski zawitała dopiero w 1971 roku. W rodzimym piśmien-nictwie próżno szukać informacji o początkach karate i sukcesach naszych zawodników. Szczątkowe informacje można znaleźć na różnych stronach internetowych (które nie zawsze są w stanie przetrwać próbę czasu), nieco lepiej temat ten został omówiony na oficjalnej stronie Polskiego Związku Karate Tradycyjnego.

W pracy opisano, czym jest współcześnie rozumiane karate, jak przebiegał rozwój tej sztuki walki w Polsce, a także przedstawiono sukcesy naszych zawodników karate na arenie międzynarodowej w latach 1971-2001. Słowa kluczowe: karate tradycyjne, rozwój, Polska.

Abstract

The aim of the study was to describe and systematize information on the history of the development of traditional ka-rate in Poland. The discipline, which has grown in the world since about the 17th c., came to Poland only in 1971. It is futile to search for information about the origins of karate and the successes of our players Polish literature. Fragmentary infor-mation can be found on various websites (which do not always stand the test of time). This subject has been better discus-sed on the official website of the Traditional Karate Association of Poland.

The paper describes what currently karate is, how it developed in Poland and the successes of our players on the in-ternational stage in the years 1971-2001.

Key words: traditional karate, development, Poland.

Wstęp W ostatnich latach karate tradycyjne w Polsce zyskało na popularności i jest uprawiane

zarówno przez dzieci, młodzież, jak i osoby dorosłe, niezależnie od płci. Należy pamiętać, iż poprzez karate tradycyjne człowiek zyskuje środki do poszerzenia i pogłębienia swych zdol-ności fizycznych i umysłowych. Dzięki ciągłemu poszukiwaniu doskonałości technicznej na-stępuje wszechstronny rozwój możliwości jednostki ludzkiej. Podczas gdy osiąganie kolej-nych szczebli w hierarchii sportowej jest sprawą wyłącznie doskonalenia techniki, poszuki-wania karate tradycyjnego nie napotykają na drodze swojego rozwoju żadnych ograniczeń. Jedyne istniejące granice to zdolność człowieka do nowych osiągnięć, a i te należy usta-wicznie próbować przekraczać [1].

Zainteresowanie karate tradycyjnym w Polsce w ostatnich latach wzrasta ze względu na utylitarny charakter omawianej aktywności fizycznej. W roku 1971 treningi rozpoczęło kilka osób, aby w 2012 roku przekroczyć liczbę 30 000 wydanych licencji zawodniczych. Głównym kryterium wyboru młodych chłopców jest możliwość konfrontacji fizycznej, w ściśle kontrolo-wanych warunkach, z poszanowaniem postawy fair play. Dla dziewcząt motywacją do podję-cia treningów karate tradycyjnego jest przede wszystkim poznanie technik samoobrony. Ka-rate tradycyjne dzięki swojej złożonej formie sportowo-artystycznej dostarcza ogromu wrażeń i emocji zarówno zawodnikom, trenerom, sędziom, jak i publiczności. Zdaniem wielu trene-rów karate tradycyjne uczy etykiety sztuk walki, pokory oraz szacunku do współćwiczących, tak ważnego w nawiązywaniu pozytywnych relacji interpersonalnych.

Rozwój karate tradycyjnego w Polsce w latach 1971-2001

83

W statucie International Traditional Karate Federation zapisano, że karate tradycyjne jest sztuką samoobrony, która wykorzystuje wyłącznie i w najbardziej skuteczny sposób ciało ludzkie. Znajdują w nim zastosowanie głównie techniki bloków, ciosów, uderzeń i kopnięć w połączeniu z innymi wiążącymi się z nimi ruchami [2]. J. Hofman podkreśla, iż każdy kto pragnie osiągnąć najwyższy stopień świadomości w karate, musi wiedzieć, że karate jest tylko jedno, wiele jest natomiast istnień ludzkich, każdy z nas jest „inny”, dlatego zrozumienie istoty karate polega na indywidualnej percepcji i doświadczeniu jednostki. Bardzo ważny jest również właściwy i „czysty” przekaz wiedzy [3].

Jak zauważają J. Gaj i B. Woltmann [4], karate jest dyscypliną o bogatej, długoletniej tra-dycji wywodzącej się z krajów azjatyckich. W języku japońskim słowo karate jest pisane symbolami: pusta (kara) ręka (te). Dyscyplina ta polega na zadawaniu ciosów twardymi czę-ściami kończyn i blokowaniu ataków. Dla światowego guru karate tradycyjnego Hidetaki Ni-shiyamy karate jest sztuką samoobrony, która wyodrębniła się z uprawianego w Japonii budo (sztuki wojennej). Jest oparte na sztuce walki bez użycia broni, która rozwija się od tysięcy lat. Karate tradycyjne skupia się na rozwijaniu ludzkiego charakteru do takiego poziomu, gdzie zwycięstwo nad przeciwnikiem jest osiągane bez użycia przemocy [5]. Prawdziwym celem karate nie jest wskazanie, kto jest lepszy, a kto gorszy. Karate to sztuka walki służąca rozwijaniu charakteru poprzez trening, tak aby karateka był w stanie przezwyciężyć każdą przeszkodę, niezależnie od jej charakteru [6].

Jeden z wielkich mistrzów karate, Masatoshi Nakayama [7], podkreśla, że istotą technik karate jest kime. Pod tym pojęciem kryje się nagły atak celu przy użyciu właściwej techniki i maksymalnej siły w możliwie najkrótszym czasie. Niegdyś używano często wyrażenia ikken hissatsu, oznaczającego „zabić jednym ciosem”. Kime wyraża się nie tylko w uderzeniach lub kopnięciach, ale również w blokach. Technika pozbawiona kime nigdy nie będzie częścią prawdziwego karate, bez względu na pozorne zewnętrzne podobieństwo. Zawody nie są tu wyjątkiem, z tym że przepisy zabraniają kontaktu ze względów bezpieczeństwa [8].

W zastosowaniu praktycznym liczy się strategia i szybkość reakcji w połączeniu z moc-nym duchem walki. Można nauczyć się, jak wyczuć przeciwnika, tak by w efekcie nad nim zapanować. Zamiast przeciwstawiać się jego sile wykorzystuje się słabe punkty przeciwnika. W karate nie można oddzielić od siebie sfery fizycznej i psychicznej – obie łączą się harmo-nijnie ze sobą. Ćwiczący uzyskuje wiarę w siebie, opanowanie i jasny obraz sytuacji, dzięki czemu ciało reaguje w należyty sposób. Jeśli korzystamy z technik, jakie daje nam karate tradycyjne, waga i wzrost przeciwnika przestaje mieć znaczenie. Karate zatem może na-uczyć się każdy, niezależnie od wieku czy siły fizycznej. Uprawianie karate sprawia, że po-zbywamy się nieprawidłowych nawyków nabytych na skutek siedzącego trybu życia właści-wego współczesnej cywilizacji. Należą do nich wady postawy, upośledzenie aparatu rucho-wego i oddechowego, a także zahamowania psychiczne i charakterologiczne. Uprawianie karate wpływa wszechstronnie na kondycję fizyczną: podnosi siłę i elastyczność mięśni, po-prawia szybkość, zwinność, koordynację ruchową i wydolność krążenia [9].

Karate ni sentenashi (karate nigdy nie było sztuką agresji) jest pierwszą i najważniejszą zasadą, jaką wpaja się osobom podejmującym treningi karate. Już samo rozpoczęcie kata na to wskazuje, gdyż zawsze zaczyna się blokiem.

Karate uznawane jest za jedną z najskuteczniejszych szkół samoobrony dla kobiet, jed-nakże proces szkolenia jest długotrwały i często uznawany jest za monotonny. Wypracowa-nie prawidłowych odruchów obronnych wymaga niekiedy kilku miesięcy, a nawet lat żmud-nego treningu. Świat dowiedział się o tej prawdzie, gdy sensei H. Nishiyama odmówił prowa-dzenia zajęć dla ochrony lotnisk w USA ze względu na ograniczony czas realizacji kursu – 3 miesiące. Jak stwierdził: „w 3 miesiące można zapuścić sobie paznokcie i nauczyć się nimi drapać. Odruch jest wyuczalny, a nie posiadany, dlatego żeby skutecznie zareagować, trze-ba temu poświęcić naprawdę dużo czasu”.

Techniczny rozwój następuje poprzez ciągły trening w dojo (sala gimnastyczna sztuki walki), zgodny z zasadami karate tradycyjnego, które później są stosowane w czasie współ-zawodnictwa. W karate tradycyjnym wyróżnia się następujące kategorie zawodów:

- kumite (wolny sparing) – indywidualne mężczyzn i kobiet, drużynowe mężczyzn; - ko-go kumite (naprzemienne/alternatywne kumite) – indywidualne mężczyzn i kobiet;


84

- kata (formy) – indywidualne i drużynowe kobiet i mężczyzn; - en-bu (demonstracja techniki atak–obrona) – mężczyzna/kobieta i mężczyzna/mężczyzna; - fuku-go (dwubój złożony z kumite i kitei) – mężczyzn i kobiet [10]. Inspiracją do opracowania niniejszego artykułu był staż zawodniczy współautorki, zakoń-

czony zdobyciem brązowego medalu w Mistrzostwach Polski w Karate Tradycyjnym w 2007 r. Dokonując analizy materiałów źródłowych poświęconych historii sztuk walki w Polsce, nie

odnaleziono kompleksowego opracowania poświęconego karate tradycyjnemu. W związku z tym celem pracy było opisanie i usystematyzowanie wiadomości na temat historii rozwoju karate tradycyjnego w Polsce w latach 1971-2001.

Rozwój karate w Polsce – lata 1971–1980

Pierwszy trening karate w Polsce odbył się w 1971 roku przy sekcji judo KS Resursa. W październiku 1972 r. pierwsze treningi karate w Łodzi prowadził Ch. Shimoda 3 dan z Ja-ponii. Do dziś Łódź jest stolicą polskiego karate.

W lipcu 1974 r. w Mrzeżynie zorganizowano pierwszy ogólnopolski obóz karate z udziałem instruktorów z Czechosłowacji (I. Vilcek, S. Rahmy). W grudniu 1974 roku została założona oficjalna sekcja karate przy Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi, jej twórcą był Włodzimierz Kwieciński – wieloletni prezes Polskiego Związku Karate Tradycyjnego.

Od stycznia 1975 roku trwało intensywne szkolenie karateków WAM-u, przyszłych in-struktorów i wielokrotnych mistrzów Polski (K. Kubiś, S. Gubiec, P. Grzesiak, K. Gralak, Z. Poper). Pierwszy egzamin na stopnie mistrzowskie – pozytywnie złożony przez W. Kwiecińskiego – został przeprowadzony we wrześniu 1976 roku przez dr. I. Jorgę.

W maju 1977 roku zostały zorganizowane pierwsze ogólnopolskie zawody karate (o Puchar Shotokanu), które odbyły się w Gdańsku. W lutym 1978 roku z sekcji WKS „Orzeł” WAM wyodrębnił się Łódzki Klub Karate i był on drugim w Polsce samodzielnym klubem ka-rate. W maju 1978 roku karatecy ponownie rywalizowali w Gdańsku na I Międzynarodowych Mistrzostwach Polski Karate. W tym samym roku, w lipcu, w Łodzi odbyły się konsultacje z sensei H. Ochi 6 dan. Pod koniec roku w Pradze, na Bohemia Cup Praga, reprezentanci Polski zajęli III miejsce w kata drużynowym mężczyzn. W następnym roku w kwietniu polska drużyna zajęła III miejsce w kata drużynowym mężczyzn w Moravia Cup (Czechosłowacka Republika Socjalistyczna). W tym samym czasie nastąpił wyjazd łódzkich karateków na spe-cjalistyczny europejski kurs karate, który prowadził sensei K. Enoeda 8 dan w Londynie. Po raz kolejny z Moravia Cup (Czechosłowacja) Polacy wrócili z medalami, W. Kwieciński zajął I miejsce w kata indywidualnym, a S. Jordan III miejsce w kumite indywidualnym w kategorii open.

W lutym 1980 roku powstał Polski Związek Karate.

Rozwój karate w Polsce – lata 1981–1990 W lutym 1981 roku odbyło się szkolenie prowadzone przez instruktorów Japan Karate As-

sociation (Japońskiego Związku Karate): Abe 6 dan, Osaka 5 dan, Imura 4 dan, Tsuchi 3 dan. W maju 1983 roku nastąpił debiut Polaka w Mistrzostwach Europy, które odbyły się

w Madrycie, a Polskę reprezentował S. Jordan. W marcu 1984 roku odbyło się seminarium instruktorskie oraz kurs sędziowski

w Szklarskiej Porębie zorganizowany przez Akademicki Klub Karate, który był przeprowa-dzony przez I. Smoljenowica 4 dan z Jugosławii. Również w marcu polscy zawodnicy, S. Jordan, H. Marucha wzięli udział w Pucharze Świata Karate w Budapeszcie.

Na początku 1985 roku w Łodzi zorganizowano seminarium dla czarnych pasów, które prowadził dr I. Jorga. W Międzynarodowym Turnieju Karate w Turynie, zawodnicy AKK zajęli III miejsce. Miesiąc później AKK zdobyło IV miejsce w Międzynarodowym Turnieju Karate w Mostarze w Jugosławii. W marcu 1985 roku odbył się I Puchar Świata Karate w Budapeszcie.

Kolejne seminarium instruktorskie z dr. I. Jorgą w Łodzi odbyło się w kwietniu 1986 roku. We wrześniu w Międzynarodowym Turnieju Karate w Nitrze (Czechosłowacja) S. Jordan


85

zajął I miejsce w kata indywidualnym mężczyzn, M. Krochmalski I miejsce w kumite indywi-dualnym do 60 kg, E. Daniszewski II miejsce w kumite kategorii open.

Rok 1987 obfitował w trzy ważne wydarzenia: w styczniu na Międzynarodowym Turnieju Karate w Belgii S. Jordan zajął II miejsce w kata indywidualnym mężczyzn, w marcu odbył się II Puchar Świata Karate w Budapeszcie, a we wrześniu w Pucharze Finlandii S. Jordan zdobył III miejsce w kata indywidualnym mężczyzn.

W czerwcu 1988 roku AKK Łódź został zakwalifikowany do udziału w Klubowych Mi-strzostwach Europy Karate, których organizatorem było miasto Katowice.

Przełomowy był rok 1989, gdyż w wyniku zachodzących zmian ustrojowych w Polsce na-stąpiła możliwość organizowania się poza dotychczasowym monopolistą karate PZK (człon-ka WUKO – World Union of Karate-do Organizations) w nowe struktury karate tradycyjnego. Trzy kluby postanowiły dążyć do założenia Federacji Karate Tradycyjnego wg standardów ITKF. Były to: Akademicki Klub Karate Łódź reprezentowany przez W. Kwiecińskiego i P. Krzywańskiego, Karate Klub Gdynia reprezentowany przez J. Mejera i Klub Karate Nowy Targ reprezentowany przez J. Rączkę.

W styczniu 1990 roku zarejestrowano w sądzie Federację Karate Tradycyjnego w Polsce Fudokan z siedzibą w Łodzi oraz odbyło się seminarium karate tradycyjnego w Nowym Tar-gu prowadzone przez sensei I. Jorgę 7 dan, które zgromadziło ok. 200 uczestników z Polski, Rosji (T. Kasjanow z drużyną), Portugalii (J.A. Melo i R. Machado z drużyną) i Austrii (R. Lindner). Po raz pierwszy polska flaga na Mistrzostwach Świata Karate Tradycyjnego znalazła się w marcu 1990 w Limie w Peru; W. Kwieciński zajął IX miejsce w kata indywidu-alnym mężczyzn, a także brał udział w kursie sędziowskim. Ponadto przyjęto Polskę do ITKF. Pierwsze Gasshuku w Polsce odbyło się w lipcu 1990 roku w Człuchowie z udziałem N. Kurtovica i W. Kwiecińskiego, zgromadziło ono około 850 osób z Polski i Europy. Również w lipcu miał miejsce wyjazd W. Kwiecińskiego i J. Mejera do San Diego w Kalifornii na kurs trenerski i sędziowski oraz uzyskanie przez nich uprawnień międzynarodowych. W Goodwill Karate Tournament W. Kwieciński zdobył II miejsce w kata indywidualnym mężczyzn.

Rozwój karate w Polsce – lata 1991–2001

W lipcu 1991 roku W. Kwieciński i J. Mejer uczestniczyli w międzynarodowym semina-rium instruktorskim i sędziowskim w San Diego. Pierwsze medale dla Polski zdobyli: J. Wierzbicki, W. Kamiński, J. Harast i E. Daniszewski – II miejsce kumite drużynowe, P. Krzywański, J. Mejer i K. Neugebauer – II miejsce kata drużynowe, K. Neugebauer – III miejsce kumite indywidualne na Mistrzostwach Europy w Karate Tradycyjnym rozgrywanych we Włoszech.

W styczniu 1992 roku miała miejsce pierwsza wizyta w Polsce (Łódź) Mistrza Hidetaki Nishiyamy 9 dan, Prezydenta Międzynarodowej Federacji Karate Tradycyjnego. W marcu W. Kwieciński jako pierwszy w Polsce zdał egzamin na 5 dan u dr. I. Jorgi w Szczecinie. Na odbywających się w Polsce w maju Mistrzostwach Europy Karate Tradycyjnego w Łodzi pierwszy złoty medal w historii polskiego karate zdobył K. Neugebauer w kumite indywidual-nym mężczyzn, J. Wierzbicki, K. Neugebauer, J. Harast, E. Daniszewski zajęli II miejsce w kumite drużynowym oraz P. Krzywański, J. Mejer i K. Neugebauer III miejsce w kata dru-żynowym. W lipcu kurs trenerski i sędziowski w San Diego ukończyli: W. Kwieciński, J. Me-jer, P. Krzywański, K. Neugebauer, który w Goodwill Karate Tournament zajął I miejsce ku-mite indywidualnym. Końcówka roku również była udana, gdyż w listopadzie pierwszy złoty medal na Mistrzostwach Świata Karate Tradycyjnego w Montrealu w Kanadzie w kumite dru-żynowym zdobyli K. Neugebauer, J. Wierzbicki, W. Kamiński, A. Maciejewski.

Początek 1993 przyniósł założenie Polskiego Związku Karate Tradycyjnego (którego na-zwa obowiązuje do dziś). Sukcesem dla reprezentacji Polski zakończyły się majowe Mistrzo-stwa Europy Karate Tradycyjnego w Turynie (Włochy), gdyż P. Krzywański, J. Mejer i K. Neugebauer zajęli I miejsce w kata drużynowym, J. Wierzbicki, W. Kamiński, K. Neuge-bauer i A. Maciejewski II miejsce w kumite drużynowym, K. Neugebauer I miejsce w kumite indywidualnym, M. Grubski i M. Błaszczyk I miejsce w en-bu mężczyzna/mężczyzna, M.Grubski i A. Melkowska II miejsce w en-bu kobieta/mężczyzna. W lipcu po raz pierwszy w Polsce na Gasshuku był obecny sensei H. Shirai 8 dan, dyrektor techniczny ITKF i A. Ro-


86

kah 4 dan asystent sensei H. Nishiyamy. Ponadto w Goodwill Karate Tournament w San Diego W. Kwieciński zajął I miejsce w kata indywidualnym mężczyzn.

Na kolejnych Mistrzostwach Europy w Karate Tradycyjnym, które odbyły się w czerwcu 1994 w Passau (Niemcy), K. Neugebauer zajął I miejsce, a J. Wierzbicki III miejsce w kumite indywidualnym. P. Krzywański, K. Neugebauer i A. Zarzeczny zajęli II miejsce w kata druży-nowym. M. Niewczas zajęła I miejsce w kumite indywidulanym, M. Grubski i M. Błaszczyk I miejsce en-bu mężczyzna/mężczyzna, K. Suss i T. Sierakowski II miejsce en-bu kobie-ta/mężczyzna, zaś E. Pawełek, E. Skóra i A. Mróz III miejsce w kata drużynowym. Miesiąc później w Goodwill Karate Tournament w San Diego M. Niewczas zajęła I miejsce w kumite indywidualnym i III miejsce w fuku-go. A. Zarzeczny wywalczył I miejsce w fuku-go, J. Wierz-bicki uplasował się na III miejscu w kumite indywidualnym. Był to dobry prognostyk przed październikowymi Mistrzostwami Świata w Karate Tradycyjnym w Treviso (Włochy), gdzie M. Grubski i M. Błaszczyk zdobyli złoty medal w en-bu mężczyzna/mężczyzna, A. Zarzeczny srebrny w fuku-go. K. Neugebauer zajął III miejsce w fuku-go, P. Krzywański, K. Neugebauer i A. Zarzeczny III miejsce w kata drużynowym, M. Niewczas i R. Olczyk III miejsce en-bu kobieta/mężczyzna oraz M. Niewczas III miejsce w fuku-go.

Majowe (1995) Mistrzostwa Europy Karate Tradycyjnego w Middleton (Anglia) to czas ko-lejnych sukcesów: K. Neugebauera, J. Wierzbickiego, W. Kamińskiego, A. Maciejewskiego, którzy uplasowali się na najwyższym stopniu podium w kumite drużynowym. M. Grubski i M. Błaszczyk również sięgnęli po złoty medal, ale w en-bu mężczyzna/mężczyzna. Na dru-gim stopniu podium uplasowała się żeńska drużyna w składzie K. Brzewska, A. Szałajko i J. Szeremeta w kata drużynowym oraz M. Niewczas i A. Przydrożny w en-bu kobie-ta/mężczyzna. Brązowe medale przywieźli: K. Sussw kumite indywidualnym kobiet, P. Krzy-wański, K. Neugebauer i R. Olczyk w kata drużynowym, K. Neugebauer w kumite indywidu-alnym mężczyzn, S. Garbacki w fuku-go, M. Niewczas w fuku-go. Ponownie z Goodwill Kara-te Tournament w San Diego Polacy wracają z medalami: J. Szcząchor zajmuje I miejsce w fuku-go oraz III miejsce w kumite indywidualnym, A. Maciejewski II miejsce w fuku-go.

W kwietniu 1996 roku na odbywających się VII Mistrzostwa Polski w Karate Tradycyjnym w Łodzi prezes W. Kwieciński obchodzi 25-lecie popularyzowania karate w Polsce. Miesiąc później na XVII Mistrzostwach Europy w Karate Tradycyjnym w Bukareszcie w Rumunii A. Zarzeczny zajął I miejsce w fuku-go, M. Niewczas I miejsce w kumite indywidualnym, J. Wierzbicki, A. Maciejewski, W. Kamiński i R. Olczyk II miejsce w kumite drużynowym. Po-nownie na podium stanęli M. Grubski i M. Błaszczyk zajmując II miejsce w en-bu mężczy-zna/mężczyzna, K. Suss III miejsce w kumite indywidualnym, K. Brzewska, A. Szałajko, J. Szeremeta III miejsce w kata drużynowym. W kata drużynowym P. Krzywański, K. Neuge-bauer, A. Zarzeczny zajęli III miejsce, a M. Grubski i M. Byjoś III miejsce w kata indywidual-nym. W tym samym roku w listopadzie na VIII Mistrzostwach Świata w Karate Tradycyjnym w Sao Paulo (Brazylia) M. Grubski i M. Błaszczyk zajęli I miejsce w en-bu mężczy-zna/mężczyzna, K. Neugebauer II miejsce w kumite indywidualnym, K. Brzewska, A. Szałaj-ko, J. Szeremeta II miejsce w kata drużynowym.

Rok później, w czerwcu 1997 r., na XVIII Mistrzostwach Europy w Karate Tradycyjnym w Davos (Szwajcaria) M. Grubski i M. Pawicki zajęli I miejsce w en-bu mężczy-zna/mężczyzna. Na II miejscu w kata drużynowym zawody zakończyli P. Krzywański, K. Neugebauer, A. Zarzeczny. Na najniższym stopniu podium stanęli: J. Szeremeta, I. Fur-manek, K. Krzywańska w kata drużynowym, R. Olczyk, M. Kazanowski, J. Szczęchor, S. Garbacki w kumite drużynowym, M. Kazanowski, R. Olczyk w kumite indywidualnym, M. Niewczas w kumite indywidualnym, K. Krzywańska i T. Kazimierczak w en-bu kobie-ta/mężczyzna. Miesiąc później odbyło się zgrupowanie Karate Tradycyjnego Gasshuku`97 (Brenna), w której uczestniczyło 310 karateków z 9 państw, którzy doskonali swoje umiejęt-ności pod okiem A. Rokaha i W. Kwiecińskiego.

W kwietniu 1998 roku Zarząd Polskiego Komitetu Olimpijskiego przyjął PZKT w poczet członków wspierających. Na czerwcowych XIX Mistrzostwach Europy w Karate Tradycyjnym w Caorle k. Wenecji K. Neugebauer i M. Niewczas zajęli II miejsce w kumite indywidualnym. P. Krzywański, K. Neugebauer, A. Zarzeczny zdobyli II miejsce w kata drużynowym zaś M. Grubski, M. Pawicki II miejsce w en-bu mężczyzna/mężczyzna. Na III miejscu uplasowali


87

się: A. Zarzeczny w kata indywidualnym, J. Szeremeta, I. Furmanek, A. Kulczyńska w kata drużynowym, K. Krzywańska i M. Grubski w en-bu kobieta/mężczyzna. Na październikowych IX Mistrzostwach Świata w Karate Tradycyjnym, Pruszków (Polska) M. Grubski i M. Pawicki zajęli I miejsce w en-bumężczyzna/mężczyzna, M. Grubski i K. Krzywańska I miejsce w en-bu kobieta/mężczyzna, M. Niewczas I miejsce w fuku-go, P. Krzywański, K. Neugebauer i A. Zarzeczny II miejsce w kata drużynowym. Na III miejscach zawody zakończyli: K. Neu-gebauer w kumite indywidualnym, S. Garbacki w fuku-go, J. Szeremeta, J. Furmanek i A. Kulczyńska w kata drużynowym.

W sierpniu 1999 roku w Brennej zorganizowano międzynarodowe seminarium karate tra-dycyjnego Gasshuku '99, w którym uczestniczyło 260 karateków z Polski i Europy. Miesiąc później w Wyższej Szkole Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi zostały utworzone studia licencjackie ze specjalizacją karate tradycyjnego. Umożliwiały one otrzymanie tytułu trenera II klasy. W październiku na XX Mistrzostwach Europy Seniorów w Karate Tradycyjnym w Łodzi w kata indywidualnym I. Furmanek i A. Zarzeczny zajęli III miejsce. Męska (P. Krzy-wański, K. Neugebauer, A. Zarzeczny) i żeńska (J. Szeremeta, I. Furmanek, A. Kulczyńska) reprezentacja zdobyła II miejsce w kata drużynowym. M. Niewczas również uplasowała się na II miejscu w kumite indywidualnym kobiet, zaś K. Łuczak III miejsce. W kumite indywidu-alnym K. Neugebauer wywalczył III miejsce, M. Niewczas I miejsce w fuku-go, R. Olczyk III miejsce w fuku-go, K. Krzywańska, M. Grubski I miejsce w en-bu kobieta/mężczyzna oraz M. Grubski, M. Lewandowski I miejsce w en-bu mężczyzna/mężczyzna.

W maju 2000 roku odbył się w Moskwie Międzynarodowy Turniej Najlepszych Zawodni-ków w Karate Tradycyjnym pod nazwą „Puchar Nishiyamy”. W październiku na X Mistrzo-stwach Świata w Karate Tradycyjnym w Bolonii, pierwsze miejsca zdobyli M. Niewczas w fuku-go, M. Grubski, M. Lewandowski w en-bu mężczyzna/mężczyzna. Srebrne medale przywieźli K. Krzywańska, M. Grubski w en-bu kobieta/mężczyzna, A. Zarzeczny, P. Krzywański, K. Neugebauer w kata drużynowym oraz J. Szeremeta, A. Kulczyńska I. Furmanek w kata drużynowym. Na najniższym stopniu podium znaleźli się: A. Zarzeczny w kata indywidualnym, M. Niewczas w kumite indywidualnym.

Nowy rok przyniósł powołanie Polskiej Ligi Karate Tradycyjnego. Jest to pierwsza profe-sjonalna liga na świecie. Na czerwcowych XXII Mistrzostwa Europy Seniorów w Karate Tra-dycyjnym w Vila do Conde Polacy zdobyli 9 medali, w tym 3 złote, 3 srebrne i 3 brązowe. W zawodach startowały reprezentacje z 18 państw. Złote medale dla Polski wywalczyli: M. Niewczas w kumite indywidualnym, A. Maciejewski, R. Olczyk, R. Urban, J. Szcząchor w kumite drużynowym, M. Grubski, M. Lewandowski w en-bu mężczyzna/mężczyzna. Srebrne medale zdobyli K. Łuczas w kumite indywidualnym, P. Krzywański, K. Neugebauer, A. Zarzeczny w kata drużynowym, K. Krzywańska, M. Grubski w en-bu kobieta/mężczyzna. Z brązowymi medalami powrócili: M. Grubski w kata indywidualnym, J. Szcząchor w kumite indywidualnym, I. Furmanek, A. Kulczyńska, J. Szeremeta w kata drużynowym. Sierpień przyniósł dwa wydarzenia w Zamościu: Finał Polskiej Ligi Karate Tradycyjnego, w której K. Neugebauer w klasyfikacji generalnej zajął I miejsce, oraz Międzynarodowe Seminarium Karate Tradycyjnego Gasshuku. W szkoleniu prowadzonym przez Aviego Rokah z USA i Włodzimierza Kwiecińskiego udział wzięło 250 karateków. W październiku miał miejsce pierwszy w historii Puchar Świata Mężczyzn w Karate Tradycyjnym w Hali Torwar w War-szawie. Pierwsze miejsce zajął K. Neugebauer [10].

Zakończenie

W niniejszej pracy przedstawiono 30 lat historii karate w Polsce oraz opisano największe sukcesy polskich zawodników na zawodach rangi międzynarodowej.

Karate tradycyjne w Polsce jest wciąż dyscypliną rozwijającą się. Nadal tylko kilka klubów może poszczycić się posiadaniem swojej sali treningowej – dojo. Jednak pomimo braku od-powiednich warunków treningowych, podobnie jak miało to miejsce w przypadku gimnastyka Leszka Blanika, Polska znajduje się w światowej czołówce już od wielu lat. Dzieje się tak dzięki zaangażowanej kadrze, która potrafi przekazać swoją wiedzę młodym adeptom sztuki karate, a także determinacji samych zawodników. Dla wielu osób karate stało się drogą ży-


88

cia, drogą na której nie ma miejsca na agresję czy lenistwo – jest za to miejsce na szacunek, pokorę, dążenie do doskonalenia ciała i umysłu.

Zawodnicy PZKT rokrocznie przywożą medale z mistrzostw Europy czy świata. Także w Pucharze Świata czy Europy nasi zawodnicy dali nam wiele powodów do radości. Obser-wując zmagania młodych karateków, możemy być pewni, że w najbliższych latach wzrośnie nie tylko liczba zdobytych medali we wszystkich kategoriach wiekowych, ale także liczba osób trenujących.

Mamy nadzieję, że opisana w pracy w skrócie charakterystyka i historia karate pozwoli le-piej poznać tę sztukę walki i przyczyni się do popularyzowania oraz rozwoju tej dyscypliny w Polsce.

BIBLIOGRAFIA [1] Nishiyama H. Podręcznik trenera karate (rękopis). [2] Statut ITKF, artykuł 1, Ustęp 1.3 [3] Hofman J. Kompendium wiedzy o karate tradycyjnym (rękopis). Włocławek; 2005. [4] Gaj J, Woltmann B. Zarys historii sportu w Polsce (1967-1996). Gorzów Wlkp.: Polskie Towarzystwo Nauko-

we Kultury Fizycznej Sekcja Historii KF w Gorzowie Wlkp.; 1999. [5] Nishiyama H. Przepisy sędziowskie. International Traditional Karate Federation. B.r. [6] Nakayama M. Best karate. Podstawy. Vol. 2. Bydgoszcz: Diamond Books; 2004. [7] Nakayama M. Best karate. Kumite I. Vol. 3. Bydgoszcz: Diamond Books; 2004. [8] Nakayama M. Bassai, Kanku. Vol. 6. Bydgoszcz: Diamond Books; 2004. [9] Polski Związek Karate Tradycyjnego. Encyklopedia. Dlaczego karate.

[http://www.karate.pl/encyklopedia/dlaczego_karate] [dostęp z dnia 12.12.2014 r.] [10] Polski Związek Karate Tradycyjnego. Czym jest karate tradycyjne.

[http://www.karate.pl/czym_jest_karate_tradycyjne.php] [dostęp z dnia 31.12.2014 r.]


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Mgr Natalia Rajkowska Ul. Wiesława 6 B/11 80-757 Gdańsk Tel. 500 377 533 e-mail: [email protected]

Prenatalne ćwiczenia mięśni brzucha w świadomości kobiet ciężarnych i młodych matek

Prenatal abdominal exercises in the opinions of pregnant women and young mothers

NATALIA RAJKOWSKA1 ABCDEF, ANNA SZUMILEWICZ2 ABDG Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku 1 Studia doktoranckie 2 Zakład Fitness i Sportów Siłowych, Katedra Sportu Powszechnego

Streszczenie

Mięśnie brzucha mają istotne znaczenie w zachowaniu wielu prawidłowych czynności fizjologicznych. Tworzą mocną lecz elastyczną ścianę, która utrzymuje narządy w jamie brzusznej, chroni je przed urazami i pomaga zachować ich prawi-dłowe położenie przy wyprostowanej pozycji ciała. Mięśnie brzucha odgrywają istotną rolę w trakcie ciąży. Celem badań było określenie poziomu wiedzy na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w czasie ciąży u kobiet ciężarnych i młodych matek.

Badaniem w formie sondażu diagnostycznego objęto 68 kobiet: 31 (46%) kobiet ciężarnych i 37 (54%) młodych ma-tek, które mają dziecko do 4 roku życia. Badanie przeprowadzono na przełomie stycznia i lutego 2012 r. w Gdańsku.

Wyniki wykazały, że badane mają niski poziom wiedzy na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w ciąży. Ze względu na stwierdzony u ankietowanych kobiet ciężarnych i młodych matek niski poziom świadomości dotyczący

wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha w trakcie ciąży, należy edukować kobiety w tym zakresie.

Słowa kluczowe: prenatalna aktywność fizyczna, ćwiczenia mięśni brzucha, rozstęp mięśni prostych brzucha, edukacja prenatalna.

Abstract

Abdominal muscles are important in maintaining many normal physiological functions. They create a strong but flexi-ble wall that keeps the organs in the abdominal cavity, protects them from injury and helps to maintain their correct position with an upright body position. Abdominal muscles play an important role during pregnancy. The aim of the study was to de-termine the level of knowledge about exercises shaping abdominal muscles during pregnancy in pregnant women and young mothers.

The study in the form of a diagnostic survey involved 68 women: 31 (46%) of pregnant women and 37 (54%) of young mothers who have a child under four years old. The study was conducted in late January and February 2012 in Gdansk.

The results showed a low level of knowledge about shaping exercises abdominal muscles during pregnancy among the testes women.

Because of a low level of awareness on exercising abdominal muscles during pregnancy among pregnant women and young mothers, women should be educated in this regard.

Key words: prenatal physical activity, abdominal exercises, diastasis recti, perinatal education.

Wstęp Mięśnie brzucha spełniają funkcję posturalną, utrzymują wnętrzności w jamie brzusznej,

biorą udział w ruchu tułowia, stabilizują miednicę i tułów, wspomagają oddychanie [1]. W trakcie ciąży dochodzi do zmian w organizmie. Zauważa się istotny wpływ ciąży na

układ kostno-mięśniowy, poprzez działanie hormonów ciążowych. Progesteron wpływa na relaksację mięśni, natomiast estrogeny wspomagają działanie relaksyny. Relaksyna zmienia skład kolagenu obecnego w stawach, więzadłach i tkance łącznej. Kolagen w trakcie ciąży zawiera więcej wody, wzmaga giętkość, wiotkość i ruchomość stawów w celu zapewnienia większej przestrzeni rozwijającemu się dziecku. Najbardziej narażony na przeciążenia jest kręgosłup, ponieważ dodatkowym obciążeniem jest zwiększona masa ciała oraz przesunię-


N. Rajkowska, A. Szumilewicz

90

cie środka ciężkości. Może dojść do nadmiernego wygięcia krzywizn kręgosłupa w płasz-czyźnie strzałkowej. Najczęściej dochodzi do pogłębienia lordozy lędźwiowej i zwiększenia przodopochylenia miednicy. Rozciągnięciu ulegają mięśnie brzucha. Zmiany w sylwetce ko-biety mogą być przyczyną bólu pleców [2].

Rozstęp mięśni prostych brzucha to separacja mięśni prostych wzdłuż kresy białej. Przeważnie pojawia się u kobiet w trakcie ciąży. Etiologia rozstępu mięśni prostych brzucha jest nieznana. Do czynników ryzyka zalicza się: wielorództwo, wiek matki, obowiązki opieki rodzicielskiej [1].

Odpowiednio dostosowana aktywność fizyczna może pozytywnie wpłynąć na przebieg ciąży, a także na okres porodu oraz połogu [3]. Istotnym aspektem w trakcie wykonywania ćwiczeń jest zwrócenie uwagi na prawidłową postawę. Ćwiczenia mięśni brzucha zmniejsza-ją możliwość wystąpienia zmian posturalnych oraz łagodzą dolegliwości bólowe odcinka lę-dźwiowego pleców [4]. Cel

Określenie poziomu wiedzy na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w czasie ciąży u kobiet oczekujących dziecka i młodych matek.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono wśród 68 kobiet, które co najmniej raz były w ciąży powyżej pierwszego trymestru w średniej wieku M = 31 lat, SD = ±4,15. Pierwszą grupę stanowiły kobiety ciężarne (n = 31) uczestniczące w prenatalnym programie treningowo-edukacyjnym „Ćwiczenia dla przyszłych mam”, prowadzonym w AWFiS w Gdańsku wiosną 2013 r. Pro-gram realizowany był w 6-tygodniowych cyklach i kierowany był do kobiet od drugiego try-mestru ciąży fizjologicznej, które uzyskały zgodę lekarza na wykonywanie ćwiczeń. Przez 6 tygodni badane uczestniczyły w zajęciach ruchowych 3 razy w tygodniu, prowadzonych przez wykwalifikowanego instruktora. Zajęcia trwały 60 minut i zawierały część aerobową, ćwiczenia wzmacniające, w tym ćwiczenia mięśni brzucha, ćwiczenia rozciągające, relaksa-cyjne i oddechowe, ćwiczenia pozycji porodowych oraz wizualizację ciąży i porodu. Ważnym elementem zajęć były treści edukacyjne, m.in. na temat celu i techniki poszczególnych ćwi-czeń, w tym ćwiczeń mięśni brzucha i rozstępu mięśni brzucha. Rekomendowane było wy-konywanie wszystkich proponowanych ćwiczeń. Jednakże w przypadku kiedy w jakimś ćwi-czeniu kobieta odczuwała dyskomfort psychofizyczny, sugerowano, by z niego zrezygnowa-ła. Kobiety z drugiej grupy (n = 37), będąc w ciąży, nie uczestniczyły w programie treningo-wo-edukacyjnym.

Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego przy pomocy anonimowego kwestionariusza, skonstruowanego na cele badań i zwalidowanego metodą sędziów kompe-tentnych przed badaniem. W kwestionariuszu zamieszczono 11 pytań o ćwiczenia mięśni brzucha w ciąży i rozstęp mięśni brzucha. Do ilościowej analizy danych wykorzystano pro-gram komputerowy STATISTICA w wersji 10.0. Do porównania odpowiedzi kobiet ciężarnych i młodych matek zastosowano test chi-kwadrat. Przyjęto poziom istotności statystycznej p = 0,05. Badania były finansowane ze środków na badania statutowe Wydziału Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku.

Wyniki

Więcej niż połowa respondentek zaznaczyła, że można wykonywać ćwiczenia mięśni brzucha w trakcie ciąży, ponad 20% ankietowanych, że nie można wykonywać takich ćwi-czeń. Około połowa badanych kobiet uważała, że w kilka tygodni po porodzie naturalnym można rozpocząć ćwiczenia mięśni brzucha. 23% kobiet zaznaczyło, że można rozpocząć ćwiczenia po kilku dniach, 18% respondentek zaznaczyło, że po kilku godzinach.

Prawie połowa ankietowanych kobiet nie wiedziała czy ćwiczenia mięśni brzucha mogą wpłynąć na przebieg ciąży. 47% badanych kobiet odpowiedziało, że ćwiczenia mięśni brzu-cha wpływają pozytywnie na przebieg ciąży. Żadna z kobiet z grupy interwencyjnej nie za-znaczyła odpowiedzi stwierdzającej, że ćwiczenia mięśni brzucha mogą wpłynąć negatywnie lub nie mają znaczenia w przebiegu ciąży (ryc. 1).


91

Czy uważa Pani, że ćwiczenia mięśni brzucha mogą wpłynąć na przebieg ciąży? Chi2 = 9,24 p = 0,026 N = 68

5

3

17

18

0

0

11

14

0 5 10 15 20

tak, pozytywnie

tak, negatywnie

nie mająznaczenia

nie wiem

Grupa I - kobiety ciężarneGrupa II - młode matki

Ryc. 1. Rozkład wiedzy na temat wpływu ćwiczeń mięśni brzucha na przebieg ciąży

Większość respondentek nie wiedziała, czym jest rozstęp mięśni prostych brzucha.

Dziewięć procent badanych nie znało odpowiedzi na pytanie, czy mając rozstęp mięśni pro-stych brzucha, można wykonywać ćwiczenia na mięśnie brzucha.

Ponad połowa ankietowanych kobiet nie wykonywała ćwiczeń mięśni brzucha w trakcie ciąży. Zauważa się istotną statystycznie różnicę w zakresie deklarowanego wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha między grupą interwencyjną a kontrolną (p = 0,00001, chi2 = 20,37). Dwadzieścia osiem procent respondentek z grupy interwencyjnej zaznaczyło, że nie wykonu-ją ćwiczeń mięśni brzucha w czasie ciąży (ryc. 2).

Czy wykonuje/ wykonywała Pani w okresie ciąży ćwiczenia mięśni brzucha?

N = 68 chi2 = 20,37 p = 0,00001

7

328

21

0 10 20 30 40

tak

nie

Grupa I - kobiety ciężarneGrupa II - młode matki

Ryc. 2. Rozkład odpowiedzi na temat wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha w ciąży

Czterdzieści trzy procent kobiet wiedziało, że należy wykonywać wydech podczas wysił-

ku napięcia mięśni brzucha. Natomiast aż 31% respondentek zaznaczyło, że należy wyko-nywać wdech podczas wysiłku. Zarówno w pierwszej, jak i w drugiej grupie około 30% ankie-towanych kobiet zaznaczyło, że należy wykonać wdech podczas wysiłku (ryc. 3).


92

Podczas ćwiczeń mięśni brzucha należy: Chi2 = 1,28 p = 0,734 N = 68

9

13

0

3

11

15

0

7

0 2 4 6 8 10 12 14 16

wykonywać wdech podczaswysiłku

wykonywać wydechpodczas wysiłku

wstrzymywać oddech

oddychać we własnymtempie

Grupa I - kobiety ciężarne Grupa II - młode matki

Ryc. 3. Rozkład wiedzy na temat oddychania w trakcie wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha Większość badanych kobiet nie wiedziała czym jest rozstęp mięśni prostych brzucha.

Żadna z kobiet z grupy interwencyjnej nie miała rozstępu mięśni brzucha. Istotne jest, że część respondentek w obu grupach zaznaczyła, że nie wiedzą, czy mają rozstęp mięśni pro-stych brzucha.

Dyskusja

Na podstawie wyników badań można zauważyć, że spośród 68 ankietowanych kobiet 58% odpowiedziało, że można wykonywać ćwiczenia mięśni brzucha w ciąży. Ilość odpo-wiedzi twierdzących nie jest zadowalająca ponieważ zbadano, że odpowiednio dopasowane ćwiczenia mięśni brzucha pozytywnie wpływają na przebieg ciąży [5].

Na pytanie dotyczące wpływu ćwiczeń mięśni brzucha na przebieg ciąży tylko 7% bada-nych kobiet odpowiedziało, że ćwiczenia mięśni brzucha mają negatywny wpływ na przebieg ciąży. Pogląd ten może pochodzić z braku wiedzy na temat ciąży, ale może mieć też związek z nieścisłościami, jakie można zaobserwować w poradnikach dla przyszłych mam. Według Sandy Jones i Marcie Jones [6] należy unikać ćwiczeń związanych z napinaniem mięśni brzucha. Jednocześnie autorki zalecają jazdę na rowerze stacjonarnym, pozycję kota z jogi, czyli klęk podparty z uniesioną głową, oraz jogging dla osób, które wcześniej biegały. Jedna informacja wyklucza drugą. Niepokojące są uzasadnienia odpowiedzi negatywnego wpływu ćwiczeń mięśni brzucha na ciążę, które brzmiały: „niepotrzebnie mogą wywołać skurcze”, „niebezpieczne często dla ciąży”, „może dojść do poronienia”. Według poradnika dla kobiet w ciąży [7] są to najczęściej występujące mity, w które wierzą niektóre kobiety. Należy pod-kreślić, że żadna z kobiet, które uzasadniły odpowiedź negatywnego wpływu ćwiczeń mięśni brzucha, nie brała udziału w projekcie treningowo-edukacyjnym oraz nie wykonywała ćwi-czeń mięśni brzucha w przebiegu ciąży.

Czterdzieści siedem procent badanych kobiet odpowiedziało, że ćwiczenia mięśni brzu-cha wpływają pozytywnie na przebieg ciąży. Interesujące jest, że aż 21 kobiet uzasadniło swoją odpowiedź. Badane zwróciły uwagę na wpływ ćwiczeń na układ kostno-stawowy od-powiadając: „zmniejszają się bóle kręgosłupa”, „utrzymanie prostej sylwetki”, „wpływają na trzymanie kręgosłupa”. Respondentki zwróciły szczególną uwagę na wpływ ćwiczeń na przebieg porodu i okresu po porodzie odpowiadając: „mniejszy ból w trakcie porodu”, „przy-śpieszenie i ułatwienie porodu”, „szybszy powrót do formy”, „pomoc w trakcie parcia”, „przy-gotowanie do porodu naturalnego”. Wszystkie te korzyści znajdują potwierdzenie w ogólno-dostępnych poradnikach dla kobiet ciężarnych i podręcznikach dla położnych [7–10]. Prawie połowa badanych kobiet (47%) odpowiedziała, że można wykonywać ćwiczenia mięśni brzu-cha w kilka tygodni po porodzie naturalnym. Tylko 18% ankietowanych kobiet uważało, że


93

można rozpocząć ćwiczenia w kilka godzin po porodzie. Według wielu pozycji w literaturze kobieta po porodzie naturalnym bez powikłań powinna zacząć ćwiczyć tak szybko jak jest to możliwe [2, 10, 11].

Ćwiczenia mięśni brzucha w trakcie ciąży wykonywało 41% respondentek. Istnieje istotna różnica między wykonywaniem ćwiczeń mięśni brzucha a uczestniczeniem w projekcie tre-ningowo-edukacyjnym dla przyszłych mam (p = 0,00001). Zastanawiające jest, że aż 28% respondentek, które uczestniczyły w projekcie treningowo-edukacyjnym zaznaczyło, że nie wykonuje ćwiczeń mięśni brzucha w przebiegu ciąży. Może to świadczyć o braku wiedzy na temat wpływu odpowiednich ćwiczeń na dane grupy mięśniowe. O niewystarczającym po-ziomie wiedzy na temat prenatalnej aktywności fizycznej kobiet ciężarnych dowodzą prace między innymi Wojtyły, Chidozie et al., Evenson and Bradley [12–14]. Należy włączyć edu-kację prozdrowotną, aby uświadomić kobietom jak ważna jest aktywność fizyczna w czasie oczekiwania na dziecko.

Na pytanie dotyczące oddychania w czasie wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha 31% zaznaczyło, że należy wykonać wdech podczas wysiłku, napięcia mięśni. Zastanawiające jest, że tak wiele kobiet zaznaczyło tę odpowiedź ponieważ branie wdechu podczas wysiłku lub wstrzymywanie oddechu zwiększa ciśnienie wewnątrzbrzuszne. Niepokojące może być także to, że w obu grupach wiele kobiet uważa, że należy wykonać wdech podczas wysiłku. Wyniki wskazują na potrzebę przypominania o oddychaniu w trakcie ćwiczeń oraz dokładne-go obrazowania mechanizmu oddychania.

Wyniki badań ukazują niski poziom wiedzy na temat, czym jest rozstęp mięśni prostych brzucha. 70% ankietowanych kobiet odpowiedziała na to pytanie: nie wiem. Może mieć to związek z brakiem informacji na ten temat. W niektórych poradnikach dla przyszłych mam istnieją jedynie wzmianki na ten temat [6].

Ciekawe jest, że żadna z kobiet uczestniczących w projekcie treningowo-edukacyjnym nie miała rozstępu mięśni brzucha, co może potwierdzać badania Boissonnault i Blaschak [15], którzy nie zauważyli rozstępu mięśni prostych brzucha u kobiet ćwiczących regularnie. Istotne jest, że niektóre respondentki w obu grupach zaznaczyły, że nie wiedzą, czy mają rozstęp mięśni prostych brzucha. Świadczy to o małej wiedzy i braku popularności tego za-gadnienia.

Wnioski

Ze względu na stwierdzony u ankietowanych kobiet ciężarnych i młodych matek niski po-ziom świadomości dotyczący wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha w trakcie ciąży, należy edukować kobiety w tym zakresie.

Istnieje potrzeba kształcenia lekarzy i instruktorów na temat prenatalnej aktywności fi-zycznej ze szczególnym uwzględnieniem mięśni brzucha, aby mogli przekazywać wiedzę kobietom ciężarnym i instruować je, jak bezpiecznie i zdrowo przebyć okres oczekiwania na dziecko.

Konieczne jest przygotowanie programów edukacyjnych na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w trakcie ciąży opartych na badaniach naukowych z tej tematyki.

Limity pracy

Autorzy są świadomi, że badania były przeprowadzone na nielicznej grupie, były nieran-domizowane, oparte na subiektywnych opiniach respondentek zamieszczanych w kwestiona-riuszach. Niemniej jednak poruszają bardzo ważny problem prenatalnych ćwiczeń mięśni brzucha, wymagający dalszej analizy badawczej. Badania te mają być początkiem dalszych badań eksperymentalnych.

W odniesieniu do wielu rozważanych aspektów konieczne było posiłkowanie się literaturą popularno-naukową i podręcznikami dla lekarzy i położnych, ponieważ brakuje danych na ten temat w literaturze naukowej. Wskazuje to na konieczność prowadzenia badań na temat wpływu ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w ciąży na przebieg ciąży, porodu i połogu. Ponadto istnieje potrzeba popularyzowania wiedzy z zakresu ćwiczeń mięśni brzucha w przebiegu ciąży.


94

BIBLIOGRAFIA [1] Benjamin DR, van de Water AT, Peiris CL. Effects of exercise on distasis of the rectus abdominis muscle in

the antenatal and postnatal periods: a systematic review. Physiotherapy. 2014;100:1-8. [2] Norwitz E, Schorge J. Położnictwo i ginekologia w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2006. [3] Sui Z, Dodd JM. Exercise in obese pregnant: positive impacts and current perceptions. International Journal

of Women’s Health. 2013 Jul 03;5:389-98. [4] Zachovajevas P, Zachovajevienė B, Banionytė J, Siaurodinas A. Influence on core stability and low back pain

during pregnancy and after delivery. KŪNO KULTŪRA, Sportas (Lithuanian Academy of Physical Education). 2012;3(86):99-106.

[5] Chiarello C, Falzone L, McCaslin K, Patel M, Ulery K. The effects of an exercise program on diastasis recti abdominis in pregnant women. Journal of Women’s Health Physical Therapy. 2005;29(1):11-16.

[6] Jones S, Jones M. Będziemy rodzicami! Warszawa: Świat Książki; 2006. [7] Gallo’s B. Expecting Fitness. Los Angeles: Renaissance Books; 1999. [8] Berk B. Aktywna mama. Warszawa: Wydawnictwo Buk Rower; 2010. [9] Ćwiek D. Szkoła rodzenia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010. [10] Iwanowicz-Palus GJ. Alternatywne metody opieki okołoporodowej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie

PZWL; 2012. [11] Mallet T. Super Fit Mama. Cambridge: Perseus Books Group; 2009. [12] Wojtyła A, Kapka-Skrzypczak L, Biliński P, Paprzycki P. Physical activity among women at reproductive age

and during pregnancy (Youth Behavioural Polish Survey – YBPS and Pregnancy-related Assessment Moni-toring Survay – PrAMS) – epidemiological population studies in Poland during the period 2010-2011. Annals of Agricultural and Environmental Medicine. 2011;18(2):365-374.

[13] Mbada ChE, Adebayo OE, Adeyemi AB, et al. Knowledge and attitude of Nigeria pregnant women towards antenatal exercise: A cross-section survey. ISRN Obstetrics and Gynecology. 2014 Apr. 14; DOI 10.1155/2014/260539, 2014.

[14] Evenson KR, Bradley ChB. Beliefs about exercise and physical activity among pregnant women, Patent Edu-cation and Counseling. 2010 Apr;79(1):124-9

[15] Boissonnault JS, Blaschak MJ. Incidence of diastasis recti abdominis during the childbearing year. Physical Therapy, Journal of the American Physical Therapy Association and de Fysiotherapeut. 1988;68:1082-1086.


PRACA PRZEGLĄDOWA

Autor korespondencyjny: Mgr Aneta Worska Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Studia doktoranckie ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. 697386593 E-mail: [email protected]

Intensywność ćwiczeń w ciąży w rekomendacjach z różnych krajów – praca przeglądowa

The intensity of prenatal exercise in recommendations from different countries – a review

ANETA WORSKA1 BDEF, ANNA SZUMILEWICZ2 ABEFG Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku 1 Studia doktoranckie 2 Zakład Fitness i Sportów Siłowych, Katedra Sportu Powszechnego

Streszczenie

Kobiety ciężarne coraz częściej podejmują aktywność fizyczną, z której czerpią wielokierunkowe korzyści zdrowotne, bez negatywnych konsekwencji dla rozwoju dziecka. Regularne ćwiczenia w ciąży o umiarkowanej intensywności pozwala-ją m.in. utrzymać sprawność ciała, zapobiegają nadmiernemu przyrostowi masy ciała, ułatwiają poród oraz skracają czas połogu. Przed rozpoczęciem ćwiczeń należy skonsultować się zarówno z lekarzem lub położną, jak i z instruktorem zajęć ruchowych, by dobrać odpowiedni rodzaj treningu, dopasować intensywność ćwiczeń do rozwoju ciąży i indywidualnych możliwości ciężarnej.

Celem pracy było dokonanie przeglądu aktualnych wytycznych z różnych krajów na temat zalecanego poziomu oraz metod wyznaczania i oceny intensywności wysiłku fizycznego w ciąży. Przeanalizowano 17 dokumentów z 9 krajów: Au-stralii, Danii, Irlandii, Kanady, Norwegii, Polski, Republiki Południowej Afryki, USA oraz Wielkiej Brytanii.

Według 11 dokumentów, kobiety w ciąży powinny ćwiczyć z umiarkowaną intensywnością. Co do wyższych inten-sywności wysiłku fizycznego w ciąży, analizowane rekomendacje są bardzo zachowawcze i niepoparte dowodami nauko-wymi. Istnieje potrzeba ich aktualizacji, na podstawie wysokiej jakości prac naukowo-badawczych. Najczęściej rekomen-dowane metody wyznaczania i oceny intensywności wysiłku fizycznego u ciężarnych to skala odczuwalnego zmęczenia (RPE), test mowy oraz odniesienie do tabel z wysiłkowymi zakresami tętna dla kobiet w ciąży. Należy popularyzować te narzędzia wśród kobiet ciężarnych, specjalistów prenatalnej aktywności fizycznej oraz lekarzy-położników i położnych.

Słowa kluczowe: ciąża, metody określania intensywności, rekomendacje, prenatalna aktywność fizyczna. Abstract

Pregnant women increasingly take up physical activity from which they derive multifaceted benefits without negative consequences for the child’s health. Regular physical activity of moderate intensity in pregnancy, among others, allows maintaining the body efficiency, prevents excessive weight gain, facilitates childbirth and shortens the postpartum period. Before starting any exercise, it is necessary to consult not only a doctor but also an exercise professional to choose the proper kind of training, match the exercise intensity to the development of the pregnancy and the woman’s individual po-tential.

The aim of the study was to review the current guidelines from different countries on the recommended level and the methods of determining and assessing the intensity of physical activity during pregnancy. The Authors analyzed 17 docu-ments from 9 countries: Australia, Denmark, Ireland, Canada, Norway, Poland, South Africa, USA and the United Kingdom.

According to 11 documents, pregnant women should exercise at a moderate intensity. As for higher exercise intensity during pregnancy, the analyzed recommendations are very conservative and unsup-

ported by scientific evidence. There is a need to update them on the basis of high-quality scientific research. The most rec-ommended method of determination and evaluation of the intensity of exercise in pregnancy are: the ratings of the per-ceived exertion scale (RPE), the talk test and a reference to the tables of exercise heart rate ranges for pregnant women. It is necessary to popularize these tools among pregnant women, prenatal exercise specialists and physicians-obstetricians and midwives.

Key words: pregnancy, methods for determining the intensity, recommendations, prenatal physical activity.

Wstęp Okres ciąży jest niezwykle ważny dla samej kobiety, jak i dla rozwijającego się dziecka.

W tym czasie dokonuje się proces wstępnego kształtowania wielu cech człowieka, uwarun-kowanych stanem zdrowia i poziomem wydolności fizycznej matki. Prowadzone w ostatnich


A. Worska, A. Szumilewicz

96

latach liczne badania wykazują, że przy prawidłowym przebiegu ciąży i odpowiednim dozo-waniu, aktywność fizyczna wywiera bardzo korzystny wpływ na organizm matki oraz dziecka. Systematyczna aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności pomaga m.in. w zacho-waniu dobrej kondycji psychofizycznej oraz zapobiega nadmiernemu przyrostowi masy ciała w ciąży. Aktywne fizycznie kobiety ciężarne zazwyczaj są spokojniejsze, radośniejsze, bar-dziej zrelaksowane. Oprócz tego przygotowują swój organizm do wysiłku związanego z po-rodem oraz późniejszą opieką nad noworodkiem. Okres regeneracji organizmu podczas po-łogu przebiega u nich szybciej [1, 2, 3, 4, 5, 6].

Regularne ćwiczenia fizyczne, zapobiegające hipokinezji oraz jej negatywnym skutkom, stały się ważnym elementem codziennego życia wielu kobiet, również ciężarnych [7]. Dozo-wanie wysiłku, zwłaszcza w formie treningu zdrowotnego, powinno uwzględniać wiele czyn-ników, takich jak np. poziom wydolności oraz sprawności fizycznej przed ciążą, przebieg cią-ży, samopoczucie, motywację ciężarnej do ćwiczeń, ilość wolnego czasu, odżywianie, itp. By prenatalna aktywność fizyczna była efektywna, musi uwzględniać cztery komponenty trenin-gowe: rodzaj wysiłku, jego intensywność, częstotliwość oraz czas trwania [8, 9, 10]. W niniejszej pracy autorzy podjęli zagadnienie intensywności prenatalnej aktywności fizycz-nej w kontekście wytycznych z różnych krajów. „Z fizjologicznego punktu widzenia intensyw-ność oznacza wielkość wykorzystania (zaangażowania) maksymalnego pochłania tlenu – VO2max, z psychologicznego zaś – odczucie ciężkości wysiłku” [11, s. 81].

Przyjmuje się, że kobieta ciężarna może wykonywać ćwiczenia fizyczne systematycznie każdego dnia, ale z intensywnością dostosowaną do jej indywidualnych możliwości. Osoby wcześniej nieaktywne, prowadzące siedzący tryb życia powinny przejść okres adaptacyjny do planowanego wysiłku [12]. Według Torbè i wsp. „tym co charakteryzuje aktywność ruchową zaadaptowaną do potrzeb ciężarnych jest dostosowanie intensywności wysiłku do stadium zaawansowania ciąży. Wraz ze zbliżaniem się terminu porodu będzie ona malała, a ćwiczenia fizyczne zostaną ograniczone na rzecz relaksacji i pracy z oddechem. Należy podkreślić, że dobranie odpowiedniej intensywności wysiłku jest sprawą indywidualną” [13, s. 171].

Podczas obiektywnej oceny obciążeń wysiłku wykorzystywanych jest wiele wskaźników, np. częstość skurczów serca (HR), zużycie tlenu, wydatek energetyczny (MET) [7]. Zwięk-szony metabolizm (spoczynkowy i wysiłkowy) w okresie ciąży znacząco obciąża układ krą-żenia oraz układ oddechowy, ze względu na zwiększone zapotrzebowanie na tlen. Pojem-ność minutowa serca (Q) wzrasta o 30–50%. W I trymestrze ciąży wzrost Q jest spowodo-wany głównie zwiększeniem objętości wyrzutowej o ok. 10%, a w II i III trymestrze (Q pozo-staje ma maksymalnym poziomie) wynika głównie ze zwiększonej częstości skurczów serca (HR) [7].

W początkowym okresie ciąży w spoczynku parametry oddechowe (częstotliwość oddy-chania, objętość oddechowa, wentylacja minutowa płuc) są na podobnym poziomie jak przed ciążą. W miarę jej rozwoju zużycie tlenu stopniowo wzrasta o 10–20%, co spowodowane jest adaptacją układu oddechowego do zwiększonego zapotrzebowania płodu na tlen [7]. Wysiłki o większej intensywności zwiększają wentylację minutową płuc prawie o 50%. W pierwszych dwóch trymestrach wzrasta częstość oddechów oraz objętość oddechowa. W III trymestrze powiększona macica ogranicza ruchy przepony, co powoduje znaczne obniżenie objętości oddechowej. Skutkiem tego jest m.in. silniejsze subiektywne odczuwanie zmęczenia, wywo-łane zmniejszonym dostarczaniem tlenu [7].

Wskaźnikiem intensywności wysiłku fizycznego jest wielkość pochłanianego tlenu (VO2) przez organizm [7]. Wraz ze wzrostem intensywności wysiłku fizycznego wzrasta pochłania-nie tlenu. Osiągnięcie maksymalnej wartości pochłaniania tlenu (VO2max) nazywane jest pułapem tlenowym [14]. Im ćwiczący jest lepiej wytrenowany, tym osiąga większe wartości pochłaniania tlenu i tym samym pokonuje większe obciążenia przy mniejszym koszcie fizjo-logicznym. Koszt energetyczny wysiłku wyraża się w jednostkach MET (metabolic equivalent – równoważnik metaboliczny). 1 MET oznacza objętość tlenu w spoczynku zużytą w ciągu jednej minuty. Wynosi ona w przybliżeniu 3,5 ml tlenu/kg masy ciała/min [7].

Szwedzki fizjolog dr Gunner Borg stworzył skalę intensywności treningowej, opartą na subiektywnej ocenie stopnia zmęczenia (RPE = Rate of Perceived Excertion) [10]. Skala ta powstała pierwotnie z myślą o pacjentach po chorobach serca, później dopiero została za-


97

adoptowana na potrzeby zdrowych osób podejmujących aktywność fizyczną, w tym kobiet w ciąży [10]. Wartości RPE ściśle korelują z obiektywnymi objawami zmęczenia mierzonymi wartością częstości skurczów serca (HR) [11]. Należy zwracać uwagę na to, by badany rela-cjonował całkowitą odczuwaną wielkość obciążenia i zmęczenia, nie zaś poszczególne ob-jawy towarzyszące wysiłkowi (ból mięśni, trudności z oddychaniem itd.). Różne wersje tej skali posiadają od 10 do 20 poziomów (tab. 1).

Innym narzędziem, dzięki któremu można monitorować subiektywne odczucie inten-sywności wysiłku fizycznego, jest test mowy. Zakłada on, że intensywność wysiłku fizyczne-go o największych korzyściach prozdrowotnych to taka, podczas której osoba ćwicząca mo-że swobodnie rozmawiać (tab. 2) [15, 16].

Tabela 1. Skala odczuwalnego zmęczenia (RPE) [7, 10]

Skala 6-20

Skala 1-10 Wysiłek Charakterystyka

6 0 bez wysiłku

9 1 bardzo lekki

11 2

lekki

12 3 umiarkowany

13

14 4

umiarkowany dość ciężki

15 5

16 6 intensywny ciężki

17 7

18 8 bardzo ciężki

19 9 ekstremalnie ciężki

20 10

maksymalny

Tabela 2. Test mowy (Talk Test) [15, 16]

Poziom wysiłku Rodzaj wysiłku % HR max Test mowy

10 – maksymalny anaerobowy maksymalne Nie mogę mówić. Wysiłek jest skrajny. Bardzo ciężko oddycham.

9 – bardzo ciężki anaerobowy 90–100% Mogę wypowiedzieć jeden wyraz, ale to wszystko na co mnie stać.

8 – ciężki progowy 80–90% Wciąż mogę mówić, ale nie za bardzo chcę. Potrzebuję więcej powietrza.

7 – niezbyt ciężki aerobowy 70–80% Mogę mówić dość swobodnie, ale mam niewielką zadyszkę

6 – lekki aerobowy 60–70% Wciąż mogę mówić swobodnie. Zauważyłem, że częstość oddechów się zwiększyła

5 – bardzo lekki Aerobowy 50–60% Mogę mówić swobodnie i prowadzić rozmowę bez wysiłku


98

W pracy postawiono pytania, jaki poziom oraz jakie metody wyznaczania i oceny inten-sywności wysiłku fizycznego są rekomendowane dla kobiet w ciąży. Pod pojęciem „metoda wyznaczania i oceny intensywności wysiłku fizycznego“ przyjęto wszelkie sposoby i narzę-dzia służące ustaleniu rekomendowanego zakresu intensywności wysiłku fizycznego oraz jej monitoringu w zajęciach fizycznych.

Materiał i metody

W doborze dokumentów do analizy wykorzystano efekty pracy przeglądowej Evenson i wsp. [17], w której autorzy zaprezentowali przegląd 11 wytycznych nt. ćwiczeń w ciąży z 9 krajów. Niniejsza praca jest inspirowana artykułem Evenson i wsp. Ma go uzupełniać po-przez szczegółową analizę rekomendacji dotyczących intensywności prenatalnej aktywności fizycznej, zawartych w wiarygodnych opracowaniach publikowanych do 2014 roku włącznie.

Przeanalizowano 17 dokumentów z 9 krajów: Australii, Danii, Irlandii, Kanady, Norwegii, Polski, Republiki Południowej Afryki, USA oraz Wielkiej Brytanii. Uwzględnione zostały tylko dokumenty opublikowane po 2000 roku, dotyczące zdrowia publicznego danego kraju lub kliniczne wytyczne z położnictwa, ginekologii lub medycyny sportowej. Analizę zawężono do dokumentów opublikowanych w języku angielskim, co zapewnia ich szerokie zastosowanie. Wyjątek stanowią Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego [18] wydane w języku polskim, który ze względu na język niniejszej publikacji oraz narodowość jej poten-cjalnych czytelników zostały ujęte w badaniach.

W pierwszym etapie szukania materiałów do analizy wykorzystano bazę MEDLINE, Aca-demic Search Complete oraz SPORTDiscus with Full Text. Mając na uwadze, że wytyczne nie muszą mieć charakteru pracy naukowej, a jedynie stanowią oficjalne stanowisko repre-zentatywnych dla danego kraju instytucji, w drugim etapie zostały wykorzystane ogólnodo-stępne wyszukiwarki internetowe. Zastosowano słowa kluczowe: „pregnancy“, „physical ac-tivity“ lub „exercise” oraz „recommendations“ lub „guidelines“. Dodatkowo przejrzano spisy literatury zamieszczone na końcach opracowań zakwalifikowanych do analizy w pierwszym etapie. Wybrane wytyczne zostały zweryfikowane przez dwie niezależne osoby według tych samych kryteriów oraz przy użyciu tego samego formularza ekstrakcji danych.

Wyniki

Przeanalizowano siedemnaście rekomendacji dotyczących ćwiczeń w ciąży z dziewięciu krajów: Australii, Danii, Irlandii, Kanady, Norwegii, Polski, Republiki Południowej Afryki, USA oraz Wielkiej Brytanii, szukając informacji na temat zalecanej intensywności wysiłku fizycz-nego oraz metod jej wyznaczania i oceny w czasie zajęć (tab. 3).

Tabela 3. Wytyczne dotyczące intensywności wysiłku fizycznego w ciąży oraz metod jej wyznaczania i oceny w czasie zajęć

Lp. Autorzy lub instytucja publikująca

Rok wydania Kraj Zalecany poziom intensywności

wysiłku fizycznego w ciąży

Zalecane metody wyznaczania i oceny

intensywności wysiłku fizycznego

1. Australian Sports Commission (ASC)[19]

2002 Australia Nie należy zwiększać intensywno-ści ćwiczeń fizycznych podczas ciąży względem okresu przedkon-cepcyjnego.

Należy zawsze ćwiczyć poniżej 75% swojego HR max.

brak

2. Sport Medicine Austra-lia (SMA) [20]

2002 Australia Można zacząć lub utrzymać umiarkowaną intensywność ćwi-czeń aerobowych, co jest bez-pieczne dla kobiet w ciąży.

Można podejmować aktywność fizyczną o większej intensywności, pod warunkiem ścisłej kontroli med.

brak


99






Bezpieczna górna granica inten-sywności ćwiczeń fizycznych w ciąży nie jest znana.

Kobiety uprawiające sport wyczy-nowo mogą trenować z wyższą in-tensywnością .

3. Sport Medicine Austra-lia (SMA) [21]

2009 Australia brak brak

4. The Danish National Board of Health and

The Danish Committee for Health Education

[22]

2010 Dania Umiarkowana aktywność fizyczna oznacza „ćwiczenie z lekką za-dyszką”.

Test mowy.

5. Institute of Obstetri-cians and Gynaecolo-gists, Royal College of Physicians of Ireland and Clinical Strategy and Programmes Di-rectorate, Health Ser-

vice Executive [23]

2013 Irlandia Należy utrzymywać 12-14 poziom w skali RPE.

Podczas wysiłku ćwicząca powin-na być w stanie rozmawiać. Jeżeli ma trudności w oddychaniu, zna-czy to, że intensywność ćwiczeń jest za wysoka.

Skala RPE. Test mowy. Nie należy suge-

rować się HR podczas monito-rowania inten-sywności wysiłku fizycznego.

6. Canadian Academy of Sport and Exercise

Medicine[24]

2008 Kanada Należy utrzymywać 12-14 poziom skali RPE.

Należy opierać się na zmodyfiko-wanych zakresach tętna dla ćwi-czeń aerobowych w ciąży: Wiek (lata) = Zakres tętna HR/min) < 20 = 140-155 20-29 = 135-150 30-39 = 130-145 > 40 = 125-140.

Skala RPE. Test mowy. HR jest mniej

wiarygodne w ciąży do określa-nia intensywno-ści wysiłku.

Wysiłkowe za-kresy tętna dla ciężarnych

7. Canadian Society for Exercise Physiology

[25]

2013 Kanada Należy opierać się na zakresach tętna wysiłkowego dla ćwiczeń aerobowych w ciąży uwzględnia-jących wiek oraz poziom aktyw-ności fizycznej kobiety (Tab. 4).

Skala RPE. Test mowy. Wysiłkowe za-

kresy tętna dla ciężarnych (tab. 4).

8. Davies, Wolfe, Mottola, MacKinnon[26]

2003 Kanada Należy utrzymywać 12-14 poziom w skali RPE.

Jeżeli kobieta ma trudności w oddychaniu, powinna zmniej-szyć intensywność ćwiczeń.

Skala RPE. Test mowy.

9. Holan, Mathiesen, Petersen [27]

2005 Norwegia Kobiety, które wcześniej nie były aktywne fizycznie powinny zaczy-nać od aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności, stopniowo ją zwiększając.

Kobiety, które regularnie ćwiczyły przed ciążą powinny nadal utrzy-mywać tę samą intensywność. Mogą również podejmować ak-tywność fizyczną o większej inten-sywności.

brak

10. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne [18]

2005 Polska brak brak


100






11. South African Sports Medicine Association

[28]

2012 Republi-ka Połu-dniowej Afryki

Należy utrzymywać 12-14 poziom w skali RPE.

Tętno w czasie ćwiczeń powinno wynosić 50-70% HR max.

Skala RPE. Nie należy suge-

rować się HR podczas monito-rowania inten-sywności wysiłku fizycznego.

12. International Childbirth Education Association

(ICEA) [29]

2013 USA Należy utrzymywać umiarkowaną intensywność, co odpowiada 4-5 poziomowi skali RPE (w skali 1-10).

Skala RPE

13. The American College of Obstetricians and

Gynecologists (ACOG) [30]

2002/ 2009

USA brak brak

14. The U.S. Department of Health and Human Services (HHS) [31]

2008 USA Rekomendowane są aktywności o umiarkowanej intensywności.

brak

15. The American College of Obstetricians and Gynecologists[32]

2011 USA brak brak

16. R. Artal, M. O’Toole [13]

2003 USA Należy utrzymywać 12-14 poziom w skali RPE.

Aktywność fizyczna o średniej intensywności jest definiowana ja-ko aktywność z zapotrzebowaniem energetycznym 3-5 ekwiwalentów metabolicznych (MET).

60-90% HR max lub 50-85% VO2 max. Dolne wartości tętna wysił-kowego (60-70% HR max oraz 50-60 VO2 max) są najbardziej odpo-wiednie dla kobiet, które przed ciążą nie ćwiczyły regularnie. Gór-ne wartości tętna wysiłkowego są zalecane kobietom aktywnym fi-zycznie przed ciążą.

Skala RPE. Wartości MET

rekomendowane dla ciężarnych.

17. Royal College of Obstetricians and Gynaecologists [33]

2006 Wielka Brytania

Kobietom, które przed ciążą nie ćwiczyły powinny ćwiczyć z inten-sywność na poziomie 60-70% HR max, kobiety które były aktywne: 60-90% HR max.

Należy opierać się na zmodyfiko-wanych zakresach tętna dla ćwi-czeń aerobowych w ciąży: Wiek (lata) = Zakres tętna (HR/min) < 20 = 140-155 20-29 = 135-150 30-39 = 130-145 > 40 = 125-140.

Wysiłkowe za-kresy tętna dla ciężarnych.

HR max – maksymalna częstość skurczów serca VO2max – pułap tlenowy


101

Spośród siedemnastu przeanalizowanych wytycznych nt. aktywności fizycznej kobiet cię-żarnych cztery nie zawierały żadnych informacji na temat intensywności wysiłku fizycznego. Według jedenastu dokumentów, kobieta w ciąży powinna ćwiczyć z umiarkowaną intensyw-nością [13, 20, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 31, 33]. Tylko w dwóch rekomendacjach zostały zawarte informacje o możliwości podjęcia przez ciężarne wysiłku fizycznego o wyższej inten-sywności [20, 27].

Najczęściej wymienianymi metodami wyznaczania i oceny intensywności były: skala od-czuwalnego zmęczenia (RPE), test mowy oraz wykorzystanie tabel z zakresami tętna wysił-kowego dla kobiet ciężarnych.

Według kanadyjskich wytycznych, intensywność wysiłku fizycznego w ciąży powinna utrzymywać się na poziomie od 12 do 14 w skali RPE, a ćwicząca powinna móc prowadzić konwersację podczas ćwiczeń [13, 25]. Wysiłkowy zakres częstości skurczów serca uzależ-niony jest od wieku kobiety, stopnia wytrenowania lub współczynnika masy ciała (BMI) (tab. 4) [25]. Podobnie, dokument z Irlandii proponował skalę RPE oraz test mowy jako na-rzędzia do wyznaczania i oceny intensywności wysiłku fizycznego [23].

W wytycznych amerykańskich, australijskich oraz norweskich znaleziono zalecenia, by intensywność ćwiczeń w ciąży była umiarkowana [20, 27, 29, 31]. Natomiast brak w nich informacji, w jaki sposób można daną intensywność określić oraz monitorować.

Tylko w jednym dokumencie proponowano wyznaczenie intensywności wysiłku fizyczne-go na podstawie maksymalnego minutowego poboru tlenu (VO2max) [13]. Również tylko w jednym, intensywność wysiłku fizycznego była definiowana w ekwiwalentach metabolicz-nych (MET) [13]. Według trzech wytycznych ze względu na dużą zmienność reakcji układu krążeniowego w ciąży nie należy wykorzystywać tętna jako wskaźnika w monitoringu inten-sywności ćwiczeń [23, 24, 28]. W australijskich wytycznych przyznano, że bezpieczna górna granica intensywności ćwiczeń dla kobiet ciężarnych nie została ustalona [20].

Tabela 4. Wysiłkowe zakresy częstości skurczów serca dla kobiety ciężarnej [25]

Wiek Poziom ogólnej kondycji fizycznej lub BMI

Wartości tętna (HR) – uderzenia serca/min

< 20 - 140-155

20-29 niski

przeciętny wysoki

BMI > 25 (kg/m2)

129-144 135-150 145-160 102-124

30-39 niski

przeciętny wysoki

BMI > 25 (kg/m2)

128-144 130-145 140-156 101-120

Dyskusja

W analizie wytycznych nt. ćwiczeń w ciąży uwagę zwraca rok ich publikacji (tab. 3). Tylko pięć z siedemnastu dokumentów opublikowanych zostało w ciągu ostatnich pięciu lat. Pozo-stałych 12 dokumentów opublikowano w latach 2002–2009 i z oczywistych względów oparto je na wynikach prac naukowych często sięgających 15 lub więcej lat wstecz. Od tego czasu pojawiło się wiele prac naukowych z tematu prenatalnej aktywności fizycznej, w tym nt. in-tensywności ćwiczeń, które powinny być podstawą do aktualizacji wytycznych funkcjonują-cych w różnych krajach. Niemniej wkład tych dokumentów w zmianę postrzegania prenatal-nej aktywności fizycznej w ostatniej dekadzie jest bezdyskusyjny.

Przełomem było zalecenie publikowane w 2003 r. w dokumencie kanadyjskim, stwierdza-jące, że wszystkie kobiety ciężarne o prawidłowym przebiegu ciąży powinny być zachęcane do codziennych ćwiczeń aerobowych i wzmacniających [26]. Podobne zalecenie wydały in-stytucje z USA [30] i Australii [20] w 2002 r. W odróżnieniu od tego stanowiska rekomenda-


102

cje sprzed 30 lat sugerowały, by aktywne fizycznie kobiety zredukowały w ciąży wysiłek fi-zyczny, a kobiety nieaktywne przed ciążą powinny całkowicie unikać intensywnego wysiłku fizycznego. Tak ograniczające zalecenia opierały się między innymi na wynikach prac na-ukowych dowodzących negatywnego wpływu intensywnego wysiłku fizycznego, połączonego z niedożywieniem, na rozwój ciąży u zwierząt laboratoryjnych [34, 35]. Wyniki badań prowa-dzonych na kobietach ciężarnych dowiodły jednak, że w odniesieniu do ludzi te założenia się bezpodstawne [1, 2, 3, 4, 5, 6]. Można by zatem kwestionować zalecenia prezentowane w analizowanych dokumentach, proponujące dla kobiet w ciąży intensywność porównywalną do szybkiego marszu [13, 37, 38]. Jedynie w australijskich rekomendacjach przyznano, że górna granica intensywności wysiłku fizycznego w ciąży nie została ustalona [20]. Do tej pory nie udowodniono, że wysiłki o wysokiej intensywności mogą mieć negatywne konsekwencje na rozwój ciąży i płodu. Przeciwnie, anegdotyczne informacje wskazują, że kobiety, które wykonywały bardzo intensywne ćwiczenia w ciąży, rodziły zdrowe dzieci. Aktualne rekomen-dacje wynikają raczej z ostrożności ich autorów niż przesłanek naukowych. Konieczne jest prowadzenie badań eksperymentalnych w tym zakresie [36].

Zgodnie z wytycznymi z różnych krajów, wszystkie kobiety z ciążą prawidłową mogą kon-tynuować aktywność fizyczną, stosując obciążenia sprzed ciąży lub rozpocząć nowy pro-gram treningowy [13, 19, 20, 27, 33, 39]. Należy jednak uwzględnić, że każda ciąża przebie-ga inaczej. Dlatego też specjalista ćwiczeń fizycznych powinien wyznaczyć ich właściwą in-tensywność, indywidualnie do możliwości, preferencji oraz potrzeb ciężarnej. W analizowa-nych dokumentach najczęściej rekomendowane metody wyznaczania i oceny intensywności wysiłku fizycznego u ciężarnych to skala odczuwalnego zmęczenia – RPE [13, 23, 24, 25, 26, 28, 29], test mowy [22, 23, 24, 25, 26] oraz odniesienie do tabel z wysiłkowymi zakresami tętna dla kobiet w ciąży [24, 25, 33]. W prezentowanych wytycznych brakuje informacji o zin-dywidualizowanych metodach wyznaczania intensywności ćwiczeń w ciąży, poprzedzonych oceną wydolności fizycznej kobiety ciężarnej. Tylko w jednym dokumencie proponowano, by intensywność ćwiczeń utrzymywać w granicach 50–85% VO2max. Nie podano natomiast żadnych metod wyznaczania maksymalnego poboru tlenu – ani poprzez pomiary pośrednie, ani bezpośrednie.

Kontrowersyjnym wskaźnikiem intensywności wysiłku fizycznego w ciąży jest częstość skurczów serca. W trzech wytycznych podkreślono, że w ciąży nie należy oceniać intensyw-ności ćwiczeń w oparciu o wartość HR [23, 24, 28]. Zmiany zachodzące w układzie krąże-niowym w poszczególnych trymestrach ciąży mogą utrudniać interpretację pracy serca [10]. Jednakże analiza tych zmian, szczególnie przy oddziaływaniu na kobietę ciężarną regular-nym wysiłkiem fizycznym, wydaje się ciekawym zagadnieniem do badań eksperymentalnych.

Warunkiem efektywnego doboru intensywności ćwiczeń w ciąży jest współpraca pomię-dzy kobietą, lekarzem położnikiem oraz instruktorem lub trenerem. Jest ona uwarunkowana odpowiednim poziomem wyedukowania wszystkich zainteresowanych stron z zakresu prena-talnej aktywności fizycznej. Niestety, ostatnie badania dowiodły, że kobiety oczekujące dziecka mają niski poziom wiedzy w tym temacie [40] i w czasie ciąży są niewystarczająco aktywne [41]. Co więcej, personel medyczny nie stanowi dla nich wsparcia. Aż 56% polskich lekarzy położników nie porusza tematu aktywności fizycznej ze swoimi pacjentkami. Tylko 1% lekarzy zaleca swoim pacjentkom ruch [41]. Jednocześnie aż 91% przyszłych instrukto-rów rekreacji ruchowej nie zna metod wyznaczania i oceny intensywności zajęć dla przy-szłych matek [42].

Jak wynika z raportu statystycznego Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) [43], z ro-ku na rok liczba żywych urodzeń w Polsce zwiększa się. W 2012 r. zarejestrowano prawie 390 tys. urodzeń żywych [44]. Biorąc powyższe pod uwagę, należy podjąć systemowe roz-wiązania promujące w Polsce prozdrowotny styl życia u kobiet ciężarnych, ze szczególnym uwzględnieniem aktywności fizycznej. Konieczne są również działania edukacyjne wśród kadr rekreacji ruchowej oraz personelu medycznego, warunkujące właściwe programowanie ćwiczeń w ciąży.


103

Wnioski 1. Według 11 dokumentów kobiety w ciężarne powinny ćwiczyć z umiarkowaną intensyw-

nością. Co do wyższych intensywności wysiłku fizycznego w ciąży analizowane reko-mendacje są bardzo zachowawcze, niepoparte dowodami naukowymi. Istnieje potrze-ba ich aktualizacji, na podstawie wysokiej jakości prac naukowo-badawczych.

2. Najczęściej rekomendowane metody wyznaczania i oceny intensywności wysiłku fi-zycznego u ciężarnych to skala odczuwalnego zmęczenia (RPE), test mowy oraz od-niesienie do tabel z wysiłkowymi zakresami tętna dla kobiet w ciąży. Należy populary-zować te narzędzia wśród kobiet ciężarnych, specjalistów prenatalnej aktywności fi-zycznej oraz lekarzy położników i położnych.

Limity pracy

Autorzy dostrzegają pewne ograniczania niniejszej pracy. Jednym z nich jest dobór do-kumentów do analizy. Przez to, że rekomendacje dotyczące ćwiczeń w ciąży nie zawsze mają charakter pracy naukowej, a jedynie stanowią oficjalne stanowisko reprezentatywnej instytucji, czasami niemożliwe było odnalezienie ich w bazach naukowych. Niemniej autorzy starali się przyjąć taką procedurę szukania materiału do analizy, by umożliwić jej efektyw-ność i powtarzalność, zdając sobie jednocześnie sprawę, że niektóre dokumenty, które speł-niają kryteria włączenia do analizy, mogły być pominięte.

Przyjęta procedura kwalifikowania dokumentów do analizy wyklucza z niej materiały nie-dostępne w Internecie oraz publikowane w innych językach niż angielski i polski. Przez to prezentowany obraz aktualnych wytycznych nt. ćwiczeń w ciąży jest niepełny i nie ma cha-rakteru globalnego. Zasadne wydaje się podjęcie szerokiej współpracy międzynarodowej w celu zebrania materiałów publikowanych w innych językach, analizowania ich treści, a tak-że zrozumienia ich kontekstu historycznego i kulturowego.

Pomimo tych ograniczeń prezentowana praca wydaje się pierwszą tak szczegółową ana-lizą rekomendacji dotyczących intensywności ćwiczeń w ciąży. Może stanowić wyjściowy materiał do dyskusji w pracach nad aktualizowaniem obecnych i tworzeniem nowych doku-mentów z obszaru prenatalnej aktywności fizycznej.

BIBLIOGRAFIA [1] Kader M, Naim-Shuchana S. Physical activity and exercise during pregnancy. Eur J Physiother. 2014; 16(1):

2-9. [2] Mudd L, Owe K, Mottola M, Pivarnik J. Health Benefits of Physical Activity during Pregnancy: An International

Perspective. Med Sci Sport Exerc. 2013; 45(2): 268-277. [3] Nascimento S, Surita F, Cecatti J. Physical exercise during pregnancy: a systematic review. Curr Opin Ob-

stet Gynecol. 2012; 24(6): 387-394. [4] Downs D, Chasan-Taber L, Evenson K, Leiferman J, Yeo S. Physical Activity and Pregnancy: Past and Pre-

sent Evidence and Future Recommendations. Res Q Exerc Sport. 2012; 83(4): 485-502. [5] Lewis B, Avery M, Jennings E, Sherwood N, Martinson B, Crain AL. The effect of exercise during pregnancy

on maternal outcomes: practical implications for practice. Am J Lifestyle Med. 2008; 2(5): 441-55. [6] Pivarnik J, Chambliss H, Clapp J, et al. Impact of Physical Activity during Pregnancy and Postpartum on

Chronic Disease Risk. Med Sci Sport Exerc. 2006; 38(5): 989-1006. [7] Górski J. Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2012. [8] Comprehensive program design. In: Bushman BA, Eds. ACSM’s Resources for Personal Trainer. 4th ed.

New York: Wolter Kluwer Health, Lippincott Williams and Wilkins; 2014, s. 342-360. [9] Berk B. Motherwell maternity fitness plan. Champaign, Il: Human Kinetics; 2005. [10] Clapp JF III, Cram C. Exercising through your pregnancy. 2nd ed. Omaha, Nebraska: Addicus Books; 2013 [11] Drabik J. Aktywność fizyczna w treningu zdrowotnym osób dorosłych. Część II. Gdańsk: AWF; 1996. [12] Kopff B. Aktywność fizyczna w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Choroby społeczne i cywilizacyjne–

wybrane zagadnienia. Łódź: Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2013; 7. [13] Torbè D, Torbè A, Ćwiek D. Aktywność fizyczna kobiet w ciąży o fizjologicznym przebiegu. Borgis - Nowa

Medycyna 2013; 4: 174-179. [14] Górski J. Fizjologia wysiłku fizycznego. W: Górski J, red.) Fizjologia człowieka. Warszawa: Wyd. Lek. PZWL;

2010, s. 297-309. [15] Kusy K. Test mowy (opr.). Poznań: AWF [http://www.la.awf.poznan.pl/files/Biegi_wytrzym_jogging/Test_mowy.pdf]

[dostęp z dnia 22.10.2014]. [16] Persinger R, Foster C, Gibson M. Consistency of the talk test for exercise prescription. Med Sci Sport Exerc.

2004; 36: 1632–6.


104

[17] Evenson KR, Barakat R, Brown WJ, et al. Guidelines for physical activity during pregnancy: comparisons from around the world. Am J Lifestyle Med. 2014; 8(2): 102-21.

[18] Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie opieki przedporodowej w ciąży o prawidłowym przebiegu. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne; 2005.

[19] Australian Sports Commission (ASC). Pregnancy in sports. Guidelines for the Australian Sporting Industry. Australian Sports Commission; 2002.

[20] Brown W, Finch C, Robinson D, Torode M, White S. SMA Statement: The benefits and risks of exercise dur-ing pregnancy. Sport Medicine Australia (SMA); 2002.

[21] Sport Medicine Australia (SMA). Exercise in pregnancy. Fact sheet. Sport Medicine Australia; 2009. [22] The Danish National Board of Health and The Danish Committee for Health Education. Healthy habits before,

during and after pregnancy. 1st English edition. The Danish National Board of Health and The Danish Com-mittee for Health Education; 2010.

[23] Institute of Obstetricians and Gynaecologists, Royal College of Physicians of Ireland and Clinical Strategy and Programmes Directorate, Health Service Executive. Obesity and Pregnancy: Clinical Practice Guideline. (Appendix Five: Patient Information leaflet on exercise in pregnancy). Institute of Obstetricians and Gynae-cologists, Royal College of Physicians of Ireland; 2013; 2.

[24] Canadian Academy of Sport and Exercise Medicine. Exercise and Pregnancy Position Statement. Canadian Academy of Sport and Exercise Medicine; 2008.

[25] Canadian Society for Exercise Physiology (CSEP). PARmed-X for PREGNANCY (Physical Activity Readi-ness Medical Examination for Pregnancy); 2013. [http://www.csep.ca/cmfiles/publications/parq/parmed-xpreg.pdf] [dostęp z dnia 07.02.2015].

[26] Davies G, Wolfe L, Mottola M, MacKinnon C. Joint SOGC/CSEP Clinical Practice Guideline: Exercise in Pregnancy and the Postpartum Period. Clinical Practice Obstetrics Committee; 2003, 12.9.

[27] Holan S, Mathiesen M, Petersen K. A National Clinical Guideline for Antenatal Care Short Version – Recom-mendations. Norwegia: Directorate for Health and Social Affairs; 2005.

[28] South African Sports Medicine Association. South African Sports Medicine Association Position Statement on Exercise in Pregnancy. South African Sports Medicine Association; 2012.

[29] International Childbirth Education Association (ICEA). ICEA Prenatal Fitness Educator Certification Course Introductory Statement. International Childbirth Education Association; 2013.

[30] The American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Exercise During Pregnancy and the Postpartum Period. Committee Opinion. The American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG); 2002, 267.

[31] The U.S. Department of Health and Human Services (HHS). Physical Activity Guidelines for Americans. he U.S. Department of Health and Human Services (HHS); 2008, U0036.

[32] The American College of Obstetricians and Gynecologists. Exercise during pregnancy Frequently asked questions. The American College of Obstetricians and Gynecologists; 2011.

[33] Royal College of Obstetricians and Gynaecologists. Exercise in pregnancy. Royal College of Obstetricians and Gynaecologists; 2006, 4.

[34] Tafari N, Naeye R, Gobezie A. Effects of maternal undernutrition and heavy physical work during pregnancy on birth weight. Br J Obstet Gynaecol. 1980; 87(3): 222-226.

[35] Terada M. Effect of physical activity before pregnancy on fetuses of mice exercised forcibly during preg-nancy. Teratology. 1974; 10(2): 141-144.

[36] Szymanski LM, Satin AJ. Strenuous exercise during pregnancy: is there a limit? Am J Obstet Gynecol. 2012; 207: 179.e 1-6.

[37] Clapp JF 3rd. Recommending exercise during pregnancy. Contemp Obstet Gynecol. 2001; 46 (1): 30-53. [38] Olson D, Sikka RS, Hayman J, Novak M, Stavig C. Exercise in pregnancy. Curr Sports Med Rep. 2009; 8 (3):

147-153. [39] Kardel KR. Effects of intense training during and after pregnancy in top-level athletes. Scand J Med Sci

Sport. 2015; 15: 79-86. [40] Lewandowska K. Aktywność fizyczna a ciąża w świadomości kobiet oczekujących dziecka. Gdańsk: AWFiS;

2012. [41] Wojtyła A, Kapka-Skrzypczak L, Biliński P, Paprzycki P. Physical activity among women at reproductive age

and during pregnancy (Youth Behavioural Polish Survey – YBPS and Pregnancy-related Assessment Moni-toring Survay – PrAMS) – epidemiological population studies in Poland during the period 2010-2011. Annals of Agricultural and Environmental Medicine. 2011; 18: 365-374.

[42] Worska A. Aktywność fizyczna kobiet ciężarnych w świadomości przyszłych instruktorów rekreacji ruchowej. Praca magisterska. Gdańsk: AWFiS; 2014.

[43] Dmochowska H. Rocznik Demograficzny 2012. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych. Zakład Wydawnictw Statystycznych; 2012.

[44] Stańczak J. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy. Zakład Wydawnictw Statystycz-nych; 2013.


PRACA PRZEGLĄDOWA

Autor korespondencyjny: Mgr Małgorzata Kowza-Dzwonkowska Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Wydział Turystyki i Rekreacji ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk E-mail: [email protected]


The use of cupping in physiotherapy, biological regeneration and cosmetology

MAŁGORZATA KOWZA-DZWONKOWSKA ABCDEFG, MAŁGORZATA KAWA ABCDEFG, ALEKSANDRA ORLIKOWSKA ABCDEFG Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

Streszczenie

Medycyna chińska liczy ponad 5 tysięcy lat. Nawet w ostatnich czasach zauważono, że zastosowanie wgłębienia w środku rogów, które zasysane na skórze, mają korzystny wpływ na organizm przy chorobach dróg oddechowych, czy też uciążliwych bólach w okolicach kręgosłupa. Leczenie podciśnieniem, które wytwarza się w bańce przez usunięcie z niej powietrza, powoduje zassanie skóry i tkanek leżących pod bańką. Takie działanie ma wpływ na intensywne ich przekrwie-nie oraz wyraźną poprawę stanu mało elastycznej skóry. W tradycji chińskiej stawianie baniek wykorzystywane jest do lec-zenia wielu poważnych dolegliwości. Doskonale nadają się do leczenia infekcji, przeziębień, bólów mięśniowych i stanów zapalnych. Prezentowany artykuł stanowi przegląd literatury dotyczącej zabiegów wykonywanych przy użyciu różnego rodzaju baniek. Przedstawiono metodykę zabiegów leczniczych oraz wykorzystanie baniek do masażu. Prezentowany ma-teriał pochodzi z wielu opracowań naukowych. Według przeprowadzonych badań zawartych w literaturze, terapia bańkami ma znaczenie w redukcji bólu różnego pochodzenia oraz wspomaga leczenie schorzeń narządu ruchu, chorób układu ner-wowego, chorób układu oddechowego, ma także zastosowanie w odnowie biologicznej i kosmetologii.

Słowa kluczowe: bańki, masaż próżniowy, masaż bańką, stawianie baniek.

Abstract

Chinese medicine is more than 5000 years old. Even in more recent times, it has been noticed that the use of hollow horns which sucked on the skin has a beneficial effect in treating respiratory disease or nagging pains in the spine. Treat-ment with vacuum which is formed in the cupping by removing the air causes sucking of the skin and tissues lying under the cupping. This action has an impact on their intense hyperemia and a marked improvement of inelastic skin. In the Chi-nese tradition, cupping is used to treat many serious ailments. This kind of treatment is ideally suited for curing infections, colds, muscle pain and inflammatory conditions. The article provides an overview of the literature on the procedures per-formed while using different types of cupping as well as present a the methodology of treatments and the use of massage cupping. This material is the outcome of many scientific studies. According to the research literature, cupping therapy is important in reducing the pain of different origins and supports the treatment of diseases of the musculoskeletal system, nervous system diseases, respiratory diseases, and it may also be applied in biological regeneration and cosmetology.

Key words: cupping glass, vacuum massage, massage cupping, cupping.

Wstęp

W czasach starożytnych wybitni myśliciele często byli również medykami. Podobnie było w Chinach, gdzie nauki biologiczne i medyczne rozwijały się w ścisłym związku. W procesie kształtowania więzi między obiema naukami badano kompleksowo miejsce człowieka we wszechświecie oraz wpływ środowiska przyrodniczego na organizm ludzki. Uwagę skupiano na zabiegach poprawiających stan zdrowia i przyśpieszających wyzdrowienie. Do takich za-biegów należy stawianie baniek. Bańki od kilku tysięcy lat stosowane są w tradycyjnej medy-cynie chińskiej [1]. Najwcześniejsze zapisy dotyczące stosowania bańki można znaleźć w księdze Bo Shu (starożytna księga napisana na jedwabiu), która została odkryta w grobowcu dynastii Han w 1973 roku [2]. Niektóre terapeutyczne metody stosowania baniek zostały również opisane w chińskich podręcznikach. W jednym z nich „Ben Cao Gang Mu Shi Yi" sprzed 2000 lat, lekarz Zhao Xueming, opisał szczegółowo historię i zastosowanie różnych rodzajów baniek. W Chinach od 1950 roku terapia bańkami została ustanowiona jako oficjal-



106

na praktyka lecznicza wykorzystywana w szpitalach [3]. Stosowanie baniek było także popu-larne w innych rejonach starożytnego świata. Wzmianki o takich zabiegach znajdują się na egipskim papirusie Papirus Ebersa, napisanym w około 1550 roku p.n.e. Również Hipokrates w 400 r. p.n.e. wspominał w swoich zapiskach o zastosowaniu baniek w celach terapeutycz-nych [4], [5].

Zabiegi przy pomocy baniek są odmianą terapii podciśnieniowej i stanowią odwrotność terapii uciskowej. Podstawą jest wytworzenie w nich podciśnienia, które wytwarza się w bań-ce przez usunięcie z niej powietrza, powodując zassanie skóry i tkanek leżących pod bańką. Prowadzi to do mikrouszkodzeń naczyń krwionośnych, co objawia się wystąpieniem kolistych wybroczyn o różnym stopniu zabarwienia.

Rodzaje baniek i metody ich stosowania

W terapii zastosowanie mają dwie metody stawiania baniek: metoda sucha (retined lub dry cupping) i wybroczynowa (wet cupping), w których stosuje się bańki o różnych rozmiarach (w zależności od wielkości pola zabiegu) oraz o różnej metodyce zasysania. Zabiegi bańkami mogą być wykonywane stabilnie lub labilnie.

W metodzie suchej stawiania baniek nie dochodzi do uszkodzenia naczyń i powstania wybroczyn. Maksymalny czas zassania bańki wynosi 5 minut. Metoda ta może być stosowa-na codziennie, w cyklu terapeutycznym – kilkunastodniowym [6].

W metodzie wybroczynowej stawiania baniek, w zależności od celu zabiegu, bańki zasy-sane są na okres od 5 do 20 minut. Czas dobierany jest w zależności od siły zassania bańki. W wyniku uszkodzenia drobnych naczyń krwionośnych występują pod bańką wybroczyny, o różnym stopniu zabarwienia, zależnego od ilości wynaczynionej krwi, które zwykle ustępują po 3 tygodniach [3], [7]. Baniek wybroczynowych można używać jako pojedynczej interwencji lub jako serii zabiegów wykonywanych codziennie przez 7 dni [8], [9]. Po zakończeniu zabie-gu stawiania baniek skórę należy rozmasować lub natrzeć spirytusem, pacjent powinien od-począć i unikać wysiłków.

W obydwu metodach stawiania baniek można zastosować różne bańki: zimne, ogniowe, mokre. Bańki z pompką, nazywane zimnymi bańkami (ryc. 1), to naczynia w kształcie kopuły. Na wierzchołku znajduje się zawór (wentyl), przez który wypompowuje się powietrze z bańki, uzyskując próżnię. Bańki ogniowe to bańki o różnej wielkości wykonane ze szkła (ryc. 2) lub bambusa (ryc. 3). Przy ich zastosowaniu obrzeże bańki należy zwilżyć wodą, następnie nawi-nięty na patyczek wacik nasączony denaturatem podpala się i wkłada do wnętrza, wykonując koliste ruchy. Wywołana przez spalanie tlenu próżnia i gorące powietrze we wnętrzu bańki wytwarzają podciśnienie. Gdy płomień się zmniejsza, a naczynie bańki nie zostało przegrzane, przystawia się ją w odpowiednim miejscu na ciele, przytrzymując aż do pełnego zassania [10].

Ryc. 1. Bańki szklane próżniowe z pompką


107

Ryc. 2. Bańki ogniowe szklane

Ryc. 3. Bańki ogniowe bambusowe

Bańki mokre (wodne) (water cupping) mają zastosowane głównie w Indiach. Bańki wod-ne najczęściej wypełnia się do 1/3 ciepłą wodą, przystawiając delikatnie do ciała, a następnie naciska się skórę przy brzegu bańki, by wypłynął płyn. Wypływająca woda powoduje zasy-sanie skóry. Często zamiast wody napełnia się bańki wywarami z ziół, ciepłymi olejami lub maceratami oliwy. Stawianie tego rodzaju baniek wymaga dużej wprawy. Do zabiegu można zastosować bańki z pompką [2], [3].

Metoda pulsacyjnego zasysania bańki (flash cupping) polega na cyklicznie następujących po sobie ruchach przyssania i odessania bańki. W metodzie tej używa się baniek ogniowych, baniek z pompką, baniek gumowych oraz baniek podłączonych do aparatu z kompresorem. Metoda ta wykorzystywana jest obecnie w aparatach kosmetycznych do masażu próżniowe-go ciała.

W metodzie mieszanej stawiania baniek (combined cupping) wykorzystuje się różne spo-soby stawiania baniek w jednym zabiegu. W metodzie tej stosuje się na przykład stawianie baniek metodą suchą oraz masaż bańką.

Metoda stawiania baniek medycznych (medicined cupping). Do bardzo rzadko obecnie stosowanych baniek należą sterylne bańki igłowe znane również pod nazwą bańki ciętej (ne-edle cupping) [4]. Nakłada się je od dwóch do kilku razy w te same miejsca. Po pierwszym zassaniu w miejscu przekrwienia po postawionej bańce, narusza się ciągłość skóry nakłuwa-jąc lub nacinając ją skalpelem. Przy kolejnym postawieniu bańki w tym miejscu wypływa krew, która wypełnia bańkę. W Egipcie i w Arabii bańki cięte nazywa się „Al-hijama” [10], [18]. Do połowy XX wieku bańki cięte były stosowane także w Polsce [19]. Metoda ta jest kontrowersyjna z uwagi na bolesność i ryzyko zakażenia [20].

Do stawiania baniek w punktach akupresurowych (akupresur cupping) stosuje się bańki akupresurowe (ryc. 5), które wewnątrz posiadają stożek z magnesem. Zassana skóra zagłę-bia się wokół stożka powodując stymulowanie punktu akupresurowego. W miejscach punk-


108

tów akupresurowych wykonuje się zasysanie pulsacyjne [12]. Bańki akupunkturowe stawia się w ściśle określonych punktach ciała, w zależności od schorzenia wykorzystując wiedzę stosowaną w akupunkturze. W ten sposób wpływa się na stan narządów wewnętrznych. Ce-lem stawiania baniek jest zainicjowanie silniejszego przepływu krwi i płynów ustrojowych w miejscu znajdującym się bezpośrednio pod bańką. Przystawianie baniek w ściśle określo-nych punktach na meridianach powoduje przyśpieszenie krążenia, co inicjuje proces oczysz-czania się organizmu ze wszystkich toksyn zarówno przyjętych z pokarmem, jak i powstałych w wyniku wadliwej przemiany materii [17].

Ryc. 4. Bańki stosowane do akupresury

Technika masażu bańkami chińskimi została zaczerpnięta z medycyny ludowej, w której bańki wykorzystywano w celach leczniczych. Obecnie masaż bańkami wykonuje się także w celu likwidacji bólu kręgosłupa, dolegliwościach mięśniowych, cellulicie czy zmniejszeniu rozstępów. W masażu bańkami występuje dwojakiego rodzaju oddziaływanie: mechaniczne i odruchowe. Do tego rodzaju masażu wykorzystuje się najczęściej specjalne gumowe bańki. Są one wykonane ze specjalnej sprężystej gumy w kształcie kopuły, u podstawy których znajduje się szeroki otwór zakończony grubym mankietem. Podciśnienie uzyskuje się przez przyłożenie bańki w określonym miejscu na ciele pacjenta, naciśnięcie gumowej kopuły i na-głe jej zwolnienie. Masaż można też wykonywać bańką szklaną lub bańką z tworzywa. Za-bieg wykonywany jest po natłuszczonej powierzchni skóry, zgodnie z zasadami masażu kla-sycznego, a więc wzdłuż przebiegu naczyń krwionośnych i limfatycznych. Są też metody, w których przesuwa się bańki wzdłuż linii akupresurowych lub meridian [12]. Metodyka wyko-nywania masażu jest oparta na odpowiedniej dynamice i częstotliwości ruchów bańką. Inten-sywność masażu podlega regulacji poprzez kontrolę siły przyssania bańki do skóry. Na ca-łość masażu składa się kombinacja ruchów podłużnych, kolistych lub zygzakowatych. Aby masaż był skuteczny powinien trwać około 15–30 minut na jedną partię ciała. Masaż ten mo-że być stosowany w odnowie biologicznej jako zabieg przeciwbólowy lub jako zabieg reduku-jący cellulit [13]. Masaż bańkami stosuje się również w celu ujędrnienia i modelowania syl-wetki [14], [15], [16].

Ryc. 5. Bańki gumowe do masażu


109

Mechanizm działania baniek i ich lecznicze zastosowanie Bańki należy stawiać w odpowiednich miejscach na ciele, w zależności od schorzenia, na

które cierpi pacjent. W przypadku zapalenia płuc, astmy czy infekcji górnych dróg oddecho-wych zabieg wykonuje się na przedniej części klatki piersiowej lub najczęściej na plecach. Jeżeli terapia dotyczy bólów o podłożu zwyrodnieniowym czy rwy kulszowej, należy stawiać bańki w okolicy lędźwiowej. Baniek nie wolno układać w okolicy serca, dużych naczyń krwio-nośnych, na twarzy, piersiach oraz na zmianach skórnych (brodawki, znamiona barwnikowe, pęcherze) [11]. Wiele prac naukowych potwierdza działanie przeciwbólowe baniek. Stoso-wano w nich metodę suchą i wybroczynową. W badaniach naukowych prowadzonych przez chińskich naukowców stwierdzono pozytywne rezultaty stosowania baniek tymi metodami w 20 chorobach i ich objawach: bólach różnego pochodzenia, półpaścu, kaszlu lub astmie, trądziku, słabej regulacji termicznej organizmu, zimnych dłoniach i stopach, pokrzywce, za-paleniu nerwu skórnego bocznego uda, bólach i sztywności kręgosłupa szyjnego, zmianach chorobowych w odcinku lędźwiowym, porażeniu nerwu trójdzielnego, uszkodzeniu tkanek miękkich, zapaleniu stawów, rwie kulszowej [3].

Terapia bańkami zmniejsza odczuwanie bólu. Spowodowane jest to drażnieniem recep-torów skóry, mięśni i powięzi, dochodzi do rozluźnienia mięśni gładkich, co podnosi próg od-czuwania bólu. Bańki także pobudzają czynność układu współczulnego i przywspółczulnego, co automatycznie usprawnia pracę narządów wewnętrznych. Dochodzi do rozluźnienia mię-śni gładkich [1], [21], [22]. W badaniach, w których zastosowano metodę wybroczynową i masaż bańkami w przypadku bólów pleców, potwierdzono jej skuteczność – w łatwy i szybki sposób uzyskano przekrwienie i rozluźnienie napiętych struktur mięśniowych i powięziowych. Stwierdzono znaczne zmniejszenie dolegliwości bólowych kręgosłupa w porównaniu z kon-wencjonalną metodą leczenia i zażywaniem leków przeciwbólowych [23]. Inne badania wy-kazały również pozytywne skutki terapii bańkami w obniżeniu bólu w przebiegu choroby no-wotworowej i nerwobólu nerwu trójdzielnego w porównaniu z zażywaniem środków przeciw-bólowych [24]. Pulsacyjny masaż bańkami jest bezpieczną i skuteczną metodą stosowaną w celu łagodzenia bólu i poprawy jakości życia u chorych z przewlekłym bólem szyi [25], a także w redukcji bólów migrenowych [26], [27].

Jedna z teorii działania baniek sugeruje, że bańki przyspieszają usuwanie toksyn znajdują-cych się w tkankach. Dzieje się tak w wyniku pobudzenia odruchu skórno-trzewnego, co z kolei powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych. Napływająca krew tętnicza odżywia tkanki i po-prawia ich metabolizm [30]. Szczególne działanie wywiera masaż podciśnieniowy, który usprawnia krążenie w patologicznej tkance podskórnej (np. w przypadku cellulitu). Sklejone, pełne nieodprowadzonych produktów przemiany materii i białek, obrzęknięte tkanki zostają bez wywierania nacisku rozluźnione z jednoczesną poprawą krążenia. W tkance dochodzi do roz-wiązania sklejeń, przyspieszony zostaje przepływ krwi, dzięki czemu zostaje zachowana rów-nowaga między zaopatrzeniem i odtransportowaniem. Skóra staje się ciepła i zaczerwieniona. Zmagazynowane w tkance białka zostają odtransportowane, a co za tym idzie – następuje redukcja nadmiernej ilości wody z przestrzeni międzykomórkowych. Masaż bańką powoduje wydzielanie histaminy z komórek tucznych i pobudzony jest proces fagocytozy. Schemat sta-wiania baniek i ich wpływ na naczynia krwionośne i tkankę skórną przedstawia ryc. 6.

Ryc. 6. Wpływ stawiania baniek na naczynia krwionośne i skórę


110

Zabiegi z zastosowaniem próżni mogą być stosowane w celu leczenia zmian skórnych, np. trądziku pospolitego. W tym celu najczęściej stosuje się metodę masażu bańkami i/lub metodę pulsacyjnego zasysania baniek [38].

W chorobach układu oddechowego stosuje się bańki w miejscach punktów akupresuro-wych. Według Ullah i współautorów do najważniejszych punktów należy Dingchuan (EX-B1), punkt umiejscowiony na dolnej części karku, na wysokości wyrostka ościstego 7 kręgu szyj-nego [30], w którym stosuje się bańki metodą wybroczynową [5]. W przypadku przeziębień, grypy i innych infekcji stosuję się stawianie baniek akupresurowych oraz masaż pleców bań-ką. Bańki te można stawiać co drugi dzień na 15–20 minut. Przebieg kuracji obejmuje do 10 zabiegów w jednej serii [17]. Metoda ta szczególnie jest zalecana w perskiej medycynie, przy dużej ilości wydzieliny zalegającej w płucach [31].

Zastosowanie baniek w eksperymentach badawczych

Zabieg z zastosowaniem baniek metodą wybroczynową został przebadany jako terapia uzupełniająca w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS). Stwierdzono, że stoso-wanie baniek w połączeniu z konwencjonalną terapią może poprawić stan kliniczny pacjen-tów z RZS. Odnotowano poprawę w badaniu klinicznym oraz w komórkowych badaniach laboratoryjnych i immunologicznych. Mierzone parametry, jak ocena bólu w skali wizualno-analogowej (VAS), liczba bolesnych stawów (TJC), liczba obrzękniętych stawów (NRS), ocena aktywności choroby (DAS), laboratoryjne parametry aktywności choroby [(OB), (ESR), białko C-reaktywne (CRP) i reumatoidalne współczynnik (RF)] wskazały na istotnie lepsze rezultaty terapii konwencjonalnej z zastosowaniem metodą wybroczynowej stawiania baniek w porównaniu z grupą leczoną tylko metodą konwencjonalną [32].

Skuteczność tradycyjnych baniek w metodzie wybroczynowej badano w przypadku bólu mięśniowo-szkieletowego u pacjentów z zespołem cieśni nadgarstka w otwartym badaniu z randomizacją. Pacjenci byli poddani zabiegowi bańkami w obrębie mięśnia czworoboczne-go. Do pomiarów zastosowano ankiety skal VAS i DASH-score oraz pomiaru jakości życia w aspekcie funkcjonowania. Stwierdzono, że zabieg jest bezpieczny i dobrze tolerowany, a terapia bańkami jest skuteczna w łagodzeniu bólu i innych objawów związanych z zespo-łem cieśni nadgarstka [28], [14].

Metoda wybroczynowa została również zastosowana w leczeniu półpaśca. Okazało się, że dodatkowe zastosowane baniek przy leczeniu konwencjonalnym przyspieszyło wylecze-nie i zmniejszyło dolegliwości bólowe. Pomiary wykonano na podstawie skali VAS, kwestio-nariusza jakości życia (Short Form-36 SF-36, Profile of Mood States POMS), a także mie-rzono intensywność obecnie występującego bólu (Intensity Present Pain PPI) [33].

Badacze zalecają stosowania terapii bańką wybroczynową u osób zdrowych oraz osób palących papierosy. Po zastosowaniu zabiegu z bańkami na plecach dochodzi do poprawy nasycenia O2 krwi nawet do 12 godzin po zabiegu [34].

Zauważono statystycznie istotny wpływ stawiania dwóch baniek, o średnicy 5,7 cm, z przodu tułowia, poniżej piersi, przez 15 min, u kobiet, u których występowały zbyt obfite krwawienia miesiączkowe powodujące nadmierną utratę krwi. Po zabiegach kobiety obser-wowały znaczne zmniejszenie krwawienia [35].

Bańki wybroczynowe mogą być skuteczną metodą redukcji stężenia lipoproteiny LDL mężczyzn, a tym samym może mieć to działanie zapobiegawcze przeciwko miażdżycy. Ba-dani mieli pobieraną krew z żyły ramiennej przed zabiegiem oraz 3-krotnie po zabiegu bań-kami w odstępach tygodniowych. W surowicy krwi badano stężenie lipidów. Zaobserwowano znaczne obniżenie poziomu lipoproteiny LDL (p < 0,0001) i stosunek LDL/HDL (p < 0,0001) w grupie leczonej bańkami, w porównaniu z kontrolną [37].

W badaniach u 34 zdrowych ochotników podzielonych na grupę z zabiegiem baniek me-todą suchą i placebo, gdzie przykładano bańki krótko i z minimalnym zassaniem, okazało się, że w obu grupach wystąpiły podobne odczucia. Zmiany obserwowano tylko w skali VAS i były one wyższe w grupie z zabiegiem bańką niż w grupie placebo (48,9 ±21,4 vs 33,3 ±20,3 na 100 mm) [36].

Terapia bańkami jest terapią bezpieczną, niewykazującą działania ubocznego pod wa-runkiem, że zabieg wykonywany jest zgodnie z metodyką i wskazaniami. Do przeciwwska-


111

zań należą nadmierna kruchość naczyń, zespoły upośledzonej krzepliwości krwi, choroby autoimmunologiczne, nadciśnienie tętnicze o charakterze skaczącym, czynna choroba nowo-tworowa, gruźlica, drgawki, atopowe zapalenie skóry, niedokrwistość, niewydolność krąże-nia, długotrwałe, wyniszczające choroby, ciąża [39]. Podczas zabiegu należy przestrzegać zasad bezpieczeństwa, higieny i dbać o dobro pacjenta.

Wnioski

Terapia bańkami jest skuteczną metodą leczenia bólu, zmniejszenia objawów w urazach sportowych oraz jako zabieg modelowania sylwetki. Badania potwierdzają zasadność stoso-wania baniek u dzieci i dorosłych [5]. Mimo wielu doniesień naukowych potwierdzających skuteczność terapii bańkami należy dołożyć starań, by powstało jak najwięcej nowych, rze-telnie przeprowadzonych badań z randomizacją. Większość dotychczasowych badań wyko-nana jest na małej próbie, co niesie za sobą pewne ryzyko błędu [34]. Potrzebne są dalsze badania wysokiej jakości na większej próbie, w celu potwierdzenia bezspornej skuteczności stosowania baniek.

BIBLIOGRAFIA [1] Cao H, Li X, Liu J. An updated review of the efficacy of cupping therapy. PLoS One. 2012; 7: e31793. [2] Chirali IZ. Traditional Chinese medicine: cupping therapy. Churchill Livingstone: Elsevier; 2007. [3] Cao H, Han M, Li X, et al. Clinical research evidence of cupping therapy in China: a systematic literature

review. BMC Complement Altern Med. 2010; 10: 70. [4] Ullah K, Younis A, Wali M. An investigation into the effect of Cupping Therapy as a treatment for Anterior

Knee Pain and its potential role in Health Promotion. Internet J Altern Med. 2007; 4: 25. [5] Christopoulou-Aletra H, Papavramidou N. Cupping: an alternative surgical procedure used by hippocratic

physicians. J Altern Complement Med. 2008; 14: 899-902. [6] Huang ZF, Li HZ, Zhang ZJ, Tan ZQ, Chen C, Chen W. Observations on the efficacy of cupping for treating

30 patients with cancer pain. Shanghai J Acupunct Moxibustion. 2006; 25: 14-5. [7] Farhadi K, Schwebel DC, Saeb M, Choubsaz M, Mohammadi R, Ahmadi A. The effectiveness of wet-cupping

for nonspecific low back pain in Iran: a randomized controlled trial. Complement Ther Med. 2009; 17: 9-15. [8] Xu L, Yang XJ. Therapeutic effect of acyclovir in combination with callateral-puncturing and cupping in the

treatment of 40 cases of herpes zoster. Tianjin Pharm. 2004; 16: 23-4. [9] Zhao X, Tong B, Wang X, Sun G. Effect of time and pressure factors on the cupping mark color. Zhongguo

Zhen Jiu Chin Acupunct Moxibustion. 2009; 29: 385-8. [10] Al-Rubaye KQA. The clinical and histological skin changes after the cupping therapy (Al-Hijamah). J Turk

Acad Dermatol. 2012; 6: 1-7. [11] Lorek M. Postaw na bańki. Mag Lek. 2009; 2: 58-9. [12] Tian YY, Wang GJ, Huang T, Jia SY, Zhang YQ, Zhang WB. Impacts on skin blood flow under moving cupping

along meridians in different directions. Zhongguo Zhen Jiu Chin Acupunct Moxibustion. 2013; 33: 247-51. [13] Manz H. Art of Cupping. 4th ed. Stuttgart: Thieme; 2011. [14] Contreras-Ruiz J, Ramos-Cadena A, Solis-Arias P, et al. Negative Pressure Wound Therapy in Preseptal

Orbital Cellulitis Complicated With Necrotizing Fasciitis and Preseptal Abscess. Ophthal Plast Reconstr Surg 2014.

[15] Treatment of cellulite with LPG endermologie.: EBSCOhost n.d. http://web.b.ebscohost.com/ehost/pdfviewer/pdfviewer?sid=9052ade5-b726-4927-b7dd-88b1002ca479%40sessionmgr115&vid=0&hid=110 (accessed October 30, 2014).

[16] Emerich M, Braeunig M, Clement HW, Lüdtke R, Huber R. Mode of action of cupping--local metabolism and pain thresholds in neck pain patients and healthy subjects. Complement Ther Med. 2014; 22: 148-58. doi:10.1016/j.ctim.2013.12.013.

[17] Wiliams T. Medycyna chińska. Warszawa: Spar; 1995. [18] El Sayed SM, Al-Quliti A-S, Mahmoud HS, et al. Therapeutic Benefits of Al-hijamah: in Light of Modern Medi-

cine and Prophetic Medicine. Am J Med Biol Res. 2014; 2: 46-71. [19] Musioł M, Krupienicz A. Medical cups – practical application. Med Rodz. 2009; 52 (4): 75-77. [20] El Sayed SM, Mahmoud HS, Nabo MMH. Methods of wet cupping therapy (Al-Hijamah): in light of modern

medicine and prophetic medicine. Altern Integ Med. 2013; 2: 2. [21] Yoo SS, Tausk F. Cupping: east meets west. Int J Dermatol. 2004; 43: 664-5. [22] Piotrowski H. Sztuka stawiania baniek. Warszawa: Cedrus Publiching House; 2000. [23] Kim J-I, Lee MS, Lee D-H, Boddy K, Ernst E. Cupping for treating pain: a systematic review. Evid Based

Complement Alternat Med. 2011; 2011. [24] Hong YF, Wu JX, Wang B, Li H, He YC. The effect of moving cupping therapy on nonspecific low back pain.

Chin J Rehabil Med. 2006; 21: 340-3. [25] Cramer H, Lauche R, Hohmann C, et al. Randomized Controlled Trial of Pulsating Cupping (Pneumatic Pulsa-

tion Therapy) for Chronic Neck Pain. Forsch Komplementärmedizin Res Complement Med. 2011; 18: 327-34.


112

[26] Ahmadi A, Schwebel DC, Rezaei M. The efficacy of wet-cupping in the treatment of tension and migraine headache. Am J Chin Med. 2008; 36: 37-44.

[27] Tabatabaee A, Zarei M, Javadi SA, Mohammadpour A, AkbarBidaki A. The effects of Wet-Cupping on inten-sity of headache in Migraine sufferers. Jundishapur J Chronic Dis Care. 2014; 3: 1-12.

[28] Michalsen A, Bock S, Lüdtke R, et al. Effects of Traditional Cupping Therapy in Patients With Carpal Tunnel Syndrome: A Randomized Controlled Trial. J Pain. n.d.;10:601–8. doi:10.1016/j.jpain.2008.12.013.

[29] Dovchin E. Bańka chińska – wymierająca technika „autoszczepionki” 2010. [30] TCM Acupuncture Points – Dingchuan(EX-B1) Acupoint Location photos pictures diagram[TCM Discovery

Net] n.d. http://tcmdiscovery.com/2007/8-27/200782792532.html (accessed November 26, 2014). [31] Nimrouzi M, Mahbodi A, Jaladat A-M, Sadeghfard A, Zarshenas MM. Hijamat in Traditional Persian Medicine

Risks and Benefits. J Evid-Based Complement Altern Med. 2014:2156587214524578. [32] Ahmed SM, Madbouly NH, Maklad SS, Abu-Shady EA. Immunomodulatory effects of blood letting cupping

therapy in patients with rheumatoid arthritis. Egypt J Immunol Assoc Immunol. 2004; 12: 39-51. [33] Cao H, Zhu C, Liu J. Wet cupping therapy for treatment of herpes zoster: a systematic review of randomized

controlled trials. Altern Ther Health Med. 2010; 16: 48. [34] Hekmatpou D, Moeini L, Haji-Nadali S. The effectiveness of wet cupping vs. venesection on arterial O2 satu-

ration level of cigarette smokers: A randomized controlled clinical trial. Pak J Med Sci. 2013;29:1349-53. [35] Sultana A, Rahman KU. Effect of traditional dry cupping therapy on heavy menstrual bleeding in menor-

rhagia: A preliminary study. TANG 2012; 2: 33.1-33.3. [36] Lee MS, Kim J-I, Kong JC, Lee D-H, Shin B-C. Developing and validating a sham cupping device. Acupunct

Med. 2010:acupmed2329. [37] Niasari M, Kosari F, Ahmadi A. The effect of wet cupping on serum lipid concentrations of clinically healthy

young men: a randomized controlled trial. J Altern Complement Med. 2007; 13: 79-82. [38] El-Domyati M, Saleh F, Barakat M, Mohamed N. Evaluation of Cupping Therapy in Some Dermatoses.

Egypt Dermatol Online J. 2013; 9: 2. [39] Ślusarska B, Zarzyka D, Zahradniczek K. Podstawy pielęgniarstwa. vol. II. Lublin: Czelej; 2004.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Dr Bogumiła Przysiężna Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu, Wydział Turystyki i Rekreacji ul. Kazimierza Górskiego 1, 80-336 Gdańsk Tel. +48 58 554-74-86.... e-mail: [email protected]

Questing jako nowa forma spędzania czasu wolnego

Questing as a new form of spending leisure time

BOGUMIŁA PRZYSIĘŻNA ADEF, EWA RODZIEWICZ ABCDF, TOMASZ KOCHAŃCZYK F Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku

Streszczenie

Celem przeprowadzonych badań było poznanie opinii uczestników questów na temat atrakcyjności tej formy spędza-nia czasu wolnego oraz poznawania dziedzictwa kulturowego kraju.

Na tle wielopłaszczyznowego opisu tej formy turystyki kulturowej oraz możliwości jej uprawiania na terenie naszego kraju, przedstawiono wyniki badań sondażowych oceniających konkretny produkt turystyczny funkcjonujący w Grudziądzu. Przebadano uczestników questa „Szlakiem grudziądzkich zabytków”, uzyskując szereg opinii i ocen na temat tej formy spędzania czasu wolnego. Wnioski z badań wskazują na znaczące zainteresowanie tego typu turystyką, ale również na jej małą popularność.

Słowa kluczowe: turystyka kulturowa, questing, czas wolny, gry terenowe, edukacja.

Abstract

The aim of this study was to investigate the views of participants of a questing game on the attractiveness of this form of leisure activity and to learn about the cultural heritage of the country.

Apart from a multilayered description of this form of cultural tourism and the possibility of its practice in our country, the study presents the results of surveys assessing a specific tourist product already functioning in Grudziadz. The survey was given to the participants of the quest "Following Grudziądz historic landmarks", which resulted in a series of opinions and ratings of this form of spending leisure time. The conclusions of the study indicate a significant interest in this type of tourism but also its low popularity.

Key words: cultural tourism, questing, leisure, outdoor games, education.

Wstęp W ostatnich latach rośnie zainteresowanie aktywnym spędzaniem czasu wolnego w ple-

nerze. Można przypuszczać, że stanowi to alternatywę wobec długiego przebywania w po-mieszczeniach zamkniętych i potrzebę kontaktu ze środowiskiem naturalnym. Daje się za-uważyć wzrost liczby rekreantów wypoczywających w otoczeniu natury. Jedną z form rekre-acji zyskującą coraz więcej zwolenników jest questing, czyli poruszanie się po terenie eks-ploracji z wykorzystaniem jako wskazówki zaszyfrowanego tekstu oraz mapy terenu. Qu-esting można także zaliczyć do form turystyki, ponieważ dzięki niemu udaje się w interesują-cy sposób zwiedzać, doświadczać miejsc dotąd nieznanych. Tak pojmowany questing zali-cza się do turystyki kulturowej. Powodem, dla którego turyści podejmują taki rodzaj aktywno-ści, jest „chęć zwiedzania obiektów dziedzictwa kulturowego, zabytków architektury, miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, obiektów kultu religijnego, zespołów budownictwa wiejskiego i ośrodków sztuki ludowej, muzeów, skansenów itp.” [1]. Idąc dalej, można byłoby przypisać questing coraz bardziej popularnej turystyce eventowej obejmującej między innymi gry fabularne i gry terenowe.

Istota questingu

Uczestnik questa porusza się po terenie zaopatrzony w mapę okolicy oraz ulotkę z za-szyfrowanym opisem trasy. Rozwiązując poszczególne zadania, odwiedza miejsca wskaza-ne jako kolejne punkty. Po przejściu całej trasy, która przewidziana jest zazwyczaj na około godzinę, dociera do ostatniego punktu – mety. Potwierdza swoje przybycie w ukrytej księdze



114

questa. Trasę questa pokonuje się przeważnie pieszo, jednak questy wyznaczone poza te-renem miejskim można przebyć, jadąc rowerem. Taki sposób przemieszczania się jest ko-rzystny, zwłaszcza gdy na zaliczenie całego questa potrzeba kilku godzin.

Przykład opisu trasy dojścia do jednego z obiektów questa „Szlakiem grudziądzkich za-bytków” [2]:

„Kieruj się na północ, wśród spichrzy po bruku Aż dojdziesz do przedzamkowego łuku. Patrzysz w lewo, tam żołnierz! Co on robi? Czy walczy? Nie, spokojnie! To ułan ze swoją panną tańczy! Czy on przejazdem w Grudziądzu? On tu stacjonował. W Centrum Wyszkolenia Kawalerii urzędował.” Głównym celem tworzenia szlaków questingowych jest zwrócenie uwagi na mniej popu-

larne wśród turystów elementy dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Mają one za zada-nie popularyzację regionu zarówno wśród jego mieszkańców, jak i turystów. Delia Clark oraz Steven Glazer, specjaliści w dziedzinie questingu, twierdzą, że najlepsze questy potrafią uchwycić i oddać ducha miejsca [3]. Questing jest metodą odkrywania dziedzictwa kulturo-wego regionu na nieoznakowanych szlakach [4], nie wymaga więc nakładów finansowych na tworzenie infrastruktury.

Szlaki questingowe mogą stanowić samodzielny produkt turystyczny promujący region, a także wzbogacić istniejącą już ofertę turystyczną. Mogą być uzupełnieniem istniejących oznakowanych szlaków i tras turystycznych.

Szlaki questingowe dzielą się ze względu na rodzaj waloru turystycznego dominującego w czasie pokonywania trasy:

szlaki historyczne – są to trasy, które w Polsce występują najliczniej. Tematyka tych questów odnosi się do wydarzeń związanych z danym miejscem. Motywem przewod-nim mogą być między innymi obiekty architektoniczne, ruiny, muzea, miejsca bitew, pomniki. Szlaki te często nawiązują do życia, historii lub twórczości znanej osobisto-ści związanej z danym terenem.

szlaki przyrodnicze (naturalne) – motywem przewodnim tych szlaków są walory natu-ralne, lokalna przyroda, środowisko życia danego gatunku, wybranego ekosystemu czy otaczający miejscowość krajobraz. Questy te koncentrują uwagę uczestnika na wyjątkowych elementach przyrodniczych, na bogactwie fauny i flory.

szlaki kulturowe – nazywane również szlakami tematycznym. Tematyka tych szlaków dotyczy dziedzictwa kulturowego danego regionu lub miejscowości, a więc opisuje tradycje, legendy, podania czy wierzenia ludności. Questy kulturowe dotyczą również tradycyjnych zawodów wykonywanych na danym terenie, przetwórstwa, z którego słynęła lub nadal słynie określona miejscowość.

Tabela 1. Historyczne szlaki questingowe w województwie mazowieckim*

Nazwa questa Miejscowość

„Legenda siedmiu świątyń” „Wareckie legendy” „Dzieje wareckich Żydów” „Piotr Wysocki, bohater Nocy Listopadowej” „Kolej na Baniewicza” „Zaczęło się od Lilpopa” „Tu się poznali rodzice Norwida” „Kameduli na Bielanach” „Guzowskie perełki”

Warka Warka Warka Warka Podkowa Leśna Podkowa Leśna Strachówka Warszawa (Bielany) Guzów

* Zestawienie zostało dokonane na podstawie materiałów zamieszczonych na portalach www.bestquest.pl, www. questing.pl


115

Tabela 2. Przyrodnicze szlaki questingowe w województwie śląskim*


„Tajemnice bełsznickiej buczyny” „Odkryj Meandry na nowo” „Quest o kueście” „Olsztyńska panorama Jury” „Spacer po dnie jurajskiego morza w Złotym Potoku”

Las Czyżowicko-Rogowski Chałupki Julianka, Sygontka i Zalesice Olsztyn Złoty Potok

* Zestawienie zostało dokonane na podstawie materiałów zamieszczonych na portalu www.bestquest.pl, www. questing.pl

Tabela 3. Kulturowe szlaki questingowe w województwie warmińsko-mazurskim*


„Zgon – miejscowość z zapomnianą historią” „Wojnowo – szlakiem staroobrzędowców” „Rzemieślnicy Ukty” „Mikołajki – opowieści pod dachami kościołów” „Dubeninki – wędrówka z questem” „Żytkiejmy – wędrówka z questem” „Ścieżką przez wieś”

Zgon Wojnowo Ukta Mikołajki Dubeninki Żytkiejny Rumian

* Zestawienie zostało dokonane na podstawie materiałów zamieszczonych na portalu www.bestquest.pl, www. questing.pl

Ważną cechą questów jest ich bezobsługowość. Nie zwalnia to jednak opiekunów que-

stów z potrzeby aktualizacji i sprawdzania szlaku. Zadaniem opiekunów jest sprawdzanie zawartości skrzynki, w której ukryty jest skarb oraz zweryfikowanie, czy znajduje się w niej pieczątka wraz z poduszką i tuszem, Księga Questa, długopis czy ołówek. Konieczne jest również sprawdzenie trasy questa pod kątem zmian, jakie na niej zaszły, a które mogłyby mieć wpływ na pomyślne przejście trasy i odnalezienie skarbu.

W Polsce szlaki questingowe przeważają w „mniejszych miejscowościach oraz na wsiach w gminach wiejskich oraz miejsko-wiejskich” [5]. Questing daje szansę małym miejscowo-ściom, wsiom, miasteczkom z pozoru nieatrakcyjnym turystycznie na wzbudzenie zaintereso-wania i przyciągnięcie do siebie turystów. Szlaki questingowe wytyczane są również w miastach, jednak ich trasa wiedzie wówczas w taki sposób, aby pokazać turystom walory tego miejsca i skierować ich poza obszary, które koncentrują ruch turystyczny. Questy tego typu znajdują się w takich miejscowościach, jak Kraków, Poznań, Kalisz czy Kazimierz Dolny.

Wraz z rozwojem nowych technologii, w Polsce tworzone się zdigitalizowane szlaki qu-estingowe (tzw. questy mobilne), dostępne dla użytkowników smartfonów oraz tabletów w postaci aplikacji mobilnych [6]. Pierwszym tego typu szlakiem w Polsce był quest „Gości-niec 4 żywiołów Questy”, który prowadzi przez cztery miejscowości położone w wojewódz-twie małopolskim: Lanckoronę, Stryszów, Mucharz oraz Kalwarię Zebrzydowską. Aplikacja działa na urządzeniach z systemem Android, wykorzystuje system GPS oraz mapy. Dodat-kowo aplikacja oferuje wirtualne nagrody w postaci skarbu, wirtualnej skrzyni w 3D bądź dy-plomu, który można uzupełnić i podzielić się informacją o nim na portalach społecznościo-wych. Zaletą aplikacji mobilnych jest ich dostępność oraz możliwość pobrania z dowolnego miejsca w kraju. Ponadto aplikacji mobilnych można używać w trybie offline.

W Polsce opracowanych zostało około 350 szlaków questingowych. Dominują szlaki hi-storyczne (197) oraz kulturowe (92). Najmniej liczną grupę stanowią szlaki przyrodnicze (61).


116

Tabela 4. Zestawienie questów z podziałem na województwa* (stan na dzień 26.05.2014 r.) [6]

Rodzaj i liczba questów Województwo

historyczne kulturowe przyrodnicze Razem Dolnośląskie 36 15 12 63 Kujawsko-pomorskie 4 1 1 6 Lubelskie 10 3 2 15 Lubuskie 17 3 5 25 Łódzkie 18 8 9 35 Mazowieckie 9 4 5 18 Małopolskie 19 3 2 24 Opolskie 1 1 2 4 Podkarpackie 10 3 0 13 Podlaskie 7 15 3 25 Pomorskie 1 1 0 2 Śląskie 10 6 5 21 Świętokrzyskie 24 17 7 48 Warmińsko-mazurskie 9 7 4 20 Wielkopolskie 21 3 3 27 Zachodniopomorskie 1 2 1 4 Suma 197 92 61 350 * Wykorzystano także materiały zamieszczone na portalach www.bestquest.pl, www. questing.pl

Ze zgromadzonych w tabeli danych wynika, iż najwięcej szlaków questingowych w Pol-sce utworzonych zostało w województwie dolnośląskim. W województwie tym dostępne są 63 szlaki, z których 36 stanowią szlaki historyczne, 15 kulturowe i 12 przyrodnicze. Drugim pod względem liczby utworzonych szlaków questingowych jest województwo świętokrzyskie. Na jego terenie położona jest miejscowość Bałtów, która brała udział w projekcie „Bałtów polską stolicą questingu”. Na terenie gminy Bałtów utworzono aż 48 szlaków, z czego 24 to szlaki historyczne, 17 kulturowe, a 7 przyrodnicze. Najmniej tras questingowych znajduje się w województwach pomorskim (są tu tylko dwa szlaki), opolskim oraz zachodniopomorskim, które posiadają po 4 szlaki.

Szlaki questingowe ze względu na różnorodność, stopień trudności oraz tematykę prze-znaczone są dla osób w każdym wieku. Questing wpisuje się w trend turystyki rodzinnej, bowiem korzystać z niego mogą całe rodziny. Wspólne wędrowanie szlakami ułatwia budo-wanie więzi rodzinnych, integruje oraz jest sposobem na wspólne spędzenie czasu wolnego.

Jedną z funkcji questingu jest edukacja. W myśl zasady „nauka poprzez zabawę”, questy stanowić mogą alternatywę dla tradycyjnych lekcji historii, geografii czy biologii. Wędrówka po miejscach, o których dzieci uczyły się w szkole jest doskonałym sposobem na utrwalenie wiedzy przekazanej przez nauczyciela. W czasie takiej formy zwiedzania najprawdopodob-niej nie dojdzie do znużenia, które często towarzyszy szkolnym wycieczkom.

Przykład wiadomości przekazywanych na trasie questa „Szlakiem grudziądzkich zabytków”: „Wyobraź sobie, że ziarna rynnami na barki zsypywano, a te Wisłą nad _ _ _ _ _, do Gdańska spławiano. Tak kupcy się bogacili, a miasto rozwijało, swe podłoże na szlaku handlowym wykorzystywało. Burzliwa ich historia i losu koleje sprawiły, że tamtych spichlerzy pozostało niewiele. To, co dziś widzimy, pochodzi z wieku XVI i XVII. Policz, ile ich zostało do dnia dzisiejszego!” [2].


117

Materiał i metody Chcąc poznać opinię na temat atrakcyjności questa jako sposobu odkrywania ciekawych

miejsc, przeprowadzono badania sondażowe osób zwiedzających Grudziądz na trasie autor-skiego questa. Autorka trasy questa „Szlakiem grudziądzkich zabytków” Ewa Rodziewicz [2] poprosiła uczestników o wyrażenie swych opinii w krótkiej ankiecie ewaluacyjnej. Celem przeprowadzonych badań było poznanie opinii uczestników questów na temat atrakcyjności tej formy spędzania czasu wolnego oraz poznawania dziedzictwa kulturowego kraju.

Celem badania była próba znalezienia odpowiedzi na następujące pytania:

1. Co to jest questing i jakie cele realizuje? 2. Na ile popularną w Polsce formą rekreacji jest questing? 3. Gdzie w Polsce można uczestniczyć w questach oraz kto za nie odpowiada? 4. Jak uczestnicy questów oceniają ich atrakcyjność oraz co zyskują dzięki nim? 5. Jakie są słabe i mocne strony questingu?

Przyjęto następujące hipotezy:

1. W Polsce można brać udział w wielu questach, jednakże questing jako forma spę-dzania czasu wolnego oraz poznawania dziedzictwa kulturowego regionu jest ma-ło popularna.

2. Poznawanie historii miasta poprzez udział w questingu jest w opinii uczestników atrakcyjną formą turystyki kulturowej.

W przeprowadzonych badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z tech-

niką ankiety. Narzędziem badawczym w zbieraniu informacji był kwestionariusz ankiety, który składał się z 10 pytań oraz metryczki. Badania ankietowe odbyły się na przełomie maja oraz czerwca 2014 roku w Grudziądzu. Uczestnikami badania były dzieci z klasy VI Szkoły Pod-stawowej nr 6 w Grudziądzu, uczniowie klasy IV Szkoły Podstawowej Nr 7 w Grudziądzu, a także indywidualni turyści i kilku mieszkańców miasta w wieku produkcyjnym. W przepro-wadzonym badaniu udział wzięło 70 osób, w tym 38 kobiet oraz 32 mężczyzn. Badaniami objęto wyłącznie osoby biorące udział w queście, który w przyszłości może stać się jedną z atrakcji turystycznych Grudziądza.

Ryc. 1. Struktura wieku respondentów

Zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu pochodziła z Grudziądza (53 respondentów). Pozostali byli mieszkańcami następujących miejscowości: Rogóźno Zamek (4), Gdańsk (3), Toruń (2), Emsburg (2), Gdynia (1), Kościerzyna (1), Sumino (1), Zawadzka Wola (1), Węgrowo (1), Mokre (1).

Wśród respondentów przeważali uczniowie drugiego etapu edukacji (35 osób). W bada-niu uczestniczyło 20 osób z wykształceniem wyższym, 14 osób z wykształceniem średnim oraz 1 osoba z wykształceniem zawodowym.

Ponad połowa respondentów (52 osoby) pierwszy raz uczestniczyła w tego typu zabawie, pozostali (18 osób) już wcześniej brali udział w jakimś queście.


118

Wyniki Uczestnicy questa autorstwa Ewy Rodziewicz bezpośrednio po jego zakończeniu zostali

poproszeni o wyrażenie swojej opinii na temat atrakcyjności i celowości tego typu zwiedzania. Ankietowanych poproszono o wskazanie korzyści, jakie wynieśli z udziału w queście

„Szlakiem grudziądzkich zabytków”. Każdy z respondentów mógł zaznaczyć kilka odpowie-dzi. Aż 50 respondentów odpowiedziało, że dzięki udziałowi w grze w interesujący sposób spędzili wolny czas. Wiele osób podkreśliło walory poznawcze tego typu zwiedzania. Mogli zdobywać wiedzę lub poszerzyć posiadane informacje na temat odwiedzanych miejsc. Dla niektórych (39 osób) podążanie śladem umysłowych zagadek stanowiło doskonały sposób na ćwiczenie spostrzegawczości. Prawie połowa uczestników (34 osoby) eventu uznała, że pokonanie trasy gry pozwoliło inaczej spojrzeć na rodzinne miasto.

Respondenci dokonali także oceny atrakcyjności questa „Szlakiem grudziądzkich zabyt-ków”. Prawie wszystkie osoby wysoko oceniły grę, w której uczestniczyli. Spośród 70 osób, które wzięły udział w badaniu, aż 40 oceniło go jako bardzo atrakcyjny. Tylko jedna osoba przyznała grze notę negatywną.

Badani wskazali także największe atuty omawianego questa. Znalazły się tu między in-nymi następujące elementy: trasa – 10 wskazań, zagadki – 7 wskazań, ciekawostki zawarte w treści – 5 wskazań, treść, fabuła – 5 wskazań, atrakcyjność odwiedzanych miejsc – 5 wskazań, natomiast 8 osób określiło, ze podobało im się wszystko.

Do słabych stron questa „Szlakiem grudziądzkich zabytków” uczestnicy zaliczyli: długość trasy – według 7 osób trasa była zbyt długa, ulotkę – 2 osoby miały problem z jej odczytaniem.

Prawie wszyscy uczestnicy gry poleciliby quest „Szlakiem grudziądzkich zabytków” swoim znajomym lub rodzinie, co świadczy o jego dużej atrakcyjności.

Ryc. 2. Opinia badanych na temat odniesionych korzyści z uczestnictwa w queście „Szlakiem grudziądzkich zabytków”


119

Ryc. 3. Opinia uczestników questa „Szlakiem grudziądzkich zabytków” na temat jego atrakcyjności

Ryc. 4. Opinia uczestników questa na temat możliwości uczynienia z niego produktu turystycznego

promującego Grudziądz Ankietowanym zadano pytanie o to, czy ich zdaniem quest „Szlakiem grudziądzkich za-

bytków” mógłby stać się produktem promującym miasto. Spośród 70 ankietowanych aż 47 osób uznało, iż quest, w którym brali udział, mógłby pełnić taką rolę. Negatywnej odpowiedzi udzieliło tylko 7 badanych, natomiast 16 osób nie wypowiedziało się na ten temat.

Ankietowani poproszeni zostali o uzasadnienie swoich odpowiedzi, jednak nie wszystkie osoby tego dokonały. Trzy osoby uznały, że promocją Grudziądza powinny zająć się władze miasta, a turyści odwiedzający Grudziądz nie mają czasu na takie zabawy. Pojawiła się rów-nież odpowiedź, iż ludzi nie zainteresuje aktywne spędzanie czasu wolnego, ponieważ „pod-czas questingu trzeba dużo chodzić”, a w ich opinii turysta jest zazwyczaj leniwy.

Zwolennicy promocji miasta poprzez questing argumentowali to między innymi w nastę-pujący sposób: „quest Szlakiem grudziądzkich zabytków ukazuje miasto i jego walory w spo-sób bardzo ciekawy i oryginalny”, „jest ciekawą formą poznawania miasta zarówno dla jego mieszkańców jak i osób przyjezdnych”, „stanowi przyjazny sposób zwiedzania”, „jest ciekawą alternatywą na spędzenie czasu wolnego, także dla rodzin”, „ciekawy i nowatorski pomysł”.


120

Dyskusja Dostępna literatura dotycząca questingu [4, 5, 6, 7] koncentruje się głównie na queście

jako produkcie turystycznym. Konkretny quest może stać się produktem turystycznym pro-mującym region. Powstawanie szlaku może stanowić pole do współpracy „lokalnych grup działania, instytucji kultury i samorządów terytorialnych z przedstawicielami branży kreatyw-nej i trenerami questingu” [5]. Badania uczestników grudziądzkiego questa potwierdziły taką możliwość. Udział w queście gwarantował zwiedzającym ciekawe spędzenie czasu. Można przypuszczać, że taki sam efekt byłby możliwy w przypadku turystów różnego typu przyjeż-dżających do Grudziądza: zatrzymujących się tu przejazdem, a także dla miłośników qu-estingu, których do odwiedzenia miasta zachęcił szlak z zagadkami.

Kolejny aspekt poruszany przez autorów zajmujących się questingiem to postrzeganie tej formy spędzania wolnego czasu jako czynnika mogącego pobudzić turystykę. Uważa się [5], że projektowanie szlaków, a co za tym idzie pokonywanie ich, może mieć wpływ z jednej strony na aktywizowanie mieszkańców, z drugiej na popularyzacje atrakcyjności turystycznej regionu. W latach 90. XX wieku „z inicjatywy organizacji pozarządowej Vital Communities oraz Antioch New England Institute w White River Junction w stanie Vermont zaczęto wdra-żać program Valley Quest” [5]. W „Dolinie Questów” utworzono wówczas 160 tras. O ich wa-lorach wychowawczych i poznawczych może świadczyć fakt włączenia do opracowywania szlaków członków lokalnej społeczności, w tym młodzież i nauczycieli. Rosnąca popularność questingu sprowokowała utworzenie nowych szlaków w kolejnych regionach. Tak się stało między innymi w przypadku działalności Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Gminy Bałtów „Bałt”. Na terenie tej świętokrzyskiej gminy przeprowadzono projekt „Bałtów – polska stolica questingu”, stworzono także pierwszy w Polsce park jurajski.

Questing uznaje się także za nowy trend we współczesnej turystyce, który w niedalekiej przyszłości może się znacznie rozwinąć [6]. Szlaki questingowe stawały się przez lata coraz bardziej popularną metodą zwiedzania wpisującego się w model „3 x E” (entertainment, emo-cion, education), będący w opozycji dla trendu „3 x S” (sun, sea, sand).

Badania sondażowe oraz przegląd publikacji pozwoliły na dokonanie weryfikacji posta-wionych hipotez. W Polsce można brać udział w wielu questach, jednakże questing jako for-ma spędzania czasu wolnego oraz poznawania dziedzictwa kulturowego regionu jest mało popularna.

W opinii uczestników questa jest on bardzo atrakcyjną formą turystyki kulturowej.

Wnioski 1. Questing jest formą turystyki kulturowej, która umożliwia aktywne zwiedzanie dzięki po-

ruszaniu się w terenie eksploracji i rozwiązywaniu zadań logicznych. Warto więc polecać go nauczycielom w celu wsparcia tradycyjnego nauczania w klasie. Dzięki ciekawym za-daniom logicznym oraz klimatowi przygody i tajemniczości, uczyni zwiedzanie bardziej atrakcyjnym, bardziej przyjaznym uczniom.

2. W Polsce dostępnych jest wiele questów, w których można uczestniczyć na terenie całej Polski. Questing nie jest jednak popularny, mało osób wie o istnieniu takiej formy turysty-ki. Ogólnopolska kampania promująca questing mogłaby przyczynić się do popularyzacji tej formy turystyki, wzrostu zainteresowania turystów questingiem oraz do zwiększenia liczby nie oznakowanych szlaków tematycznych w Polsce.

3. Questy dostępne są we wszystkich województwach, jednak widoczna jest duża rozbież-ność w ich liczbie. Trasy szlaków z zagadkami prowadzą głównie przez małe miejscowo-ści i wioski, dzięki czemu ciekawe obiekty znajdujące się poza głównymi szlakami tury-stycznymi mogą zostać zauważone przez turystów. Za questy odpowiadają jednostki samorządowe, instytucje publiczne, punkty informacji turystycznej, szkoły czy też firmy prywatne jak gospodarstwa agroturystyczne. Włodarze mniejszych miejscowości mogliby uznać quest za regionalny produkt turystyczny i wprowadzić go do swojej oferty, zwięk-szając tym samym liczbę potencjalnych odbiorców zainteresowanych udziałem w opisy-wanej grze.

4. Uczestnicy questa pozytywnie ocenili szlak questingowy. Uznano go za bardzo atrakcyj-ną formę spędzania czasu, dzięki której można zobaczyć nowe oblicze odwiedzanych


121

miejsc. Wartość tej formy zwiedzania podnoszą zadania logiczne umożliwiające poko-nanie całej trasy. Warto podjąć działania zmierzające do popularyzacji szlaków questin-gowych zwłaszcza wśród uczniów szkół różnych etapów edukacji.

5. Do mocnych stron questingu zaliczyć można: bezobsługowość, brak konieczności two-rzenia infrastruktury wymaganej przy innych szlakach turystycznych, walory edukacyjne, fabułę stwarzającą możliwość poznawania dziedzictwa kulturowego w interesujący spo-sób, aktywizację turysty w czasie zwiedzania dzięki konieczności rozwiązywania zaga-dek, popularyzację mniej znanych obiektów turystycznych, dostępność trasy dla różnych grup wiekowych, dostęp w aplikacji mobilnej, możliwość ściągnięcia ulotki informacyjnej na telefon.

6. Słabe strony to przede wszystkim mała promocja tej formy turystyki, brak zainteresowa-nia niektórych podmiotów turystycznych tworzeniem kolejnych szlaków, dostępność nie-których ulotek tylko poprzez pobranie aplikacji mobilnej.

BIBLIOGRAFIA [1] Jędrysiak T. Turystyka kulturowa. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne: Warszawa; 2008. [2] Rodziewicz E. Questing jako nowa forma spędzania czasu wolnego. AWFiS: Gdańsk; praca magisterska;

2014. [3] Clark D, Glazer S. Questing. A Guide to Creating Community Treasure Hunts. University Press of New Eng-

land: Lebanon; 2004. [4] Kazior B. Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa. Zbiór dobrych praktyk. Fundacja Fundusz Partnerstwa oraz

Fundacja Partnerstwo dla Środowiska: Kraków; 2008. [5] Pawłowska A. Questing jako innowacja w turystyce kulturowej. Turystyka Kulturowa 2014;1:30-46. [6] Walas B. Marketingowa Strategia Polski w Sektorze Turystyki w latach 2012-2020. Polska Organizacja Tury-

styczna: Warszawa; 2011. [7] Florys K, Kazior B. Badanie obszaru LGR w zakresie możliwości wdrożenia questingu na obszarze Lokalnej

Grupy Rybackiej Stowarzyszenie Dolina Karpia. Fundacja Miejsc i Ludzi Aktywnych: Kraków; 2011.


PRACA ORYGINALNA

Autor korespondencyjny: Mgr Natalia Piechota Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Turystyki Al. Niepodległości 10, 61-875 Poznań Tel. 61 854 37 63 e-mail: [email protected]

Poziom rozwoju funkcji turystycznej miast a wpływ wydarzeń sportowych na turystykę miejską – przykład

wybranych turniejów tenisowych

The level of development of the tourist function and the impact of sports events on city tourism – an example of selected tennis tournaments

NATALIA PIECHOTA Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Turystyki

Streszczenie

W artykule podjęto próbę określenia, w jaki sposób organizacja wydarzeń sportowych oddziałuje na rozwój turystyki w miastach o różnym poziomie funkcji turystycznej. Poziom ten określono dla pięciu miast goszczących turnieje tenisowe reprezentujące różną rangę międzynarodowych rozgrywek. Badaniu poddano: Poznań, Bazyleę, Fürth, Halle oraz Mona-chium. Dla tych miast zebrano informacje dotyczące turniejowej frekwencji oraz wielkości ruchu turystycznego w latach 2000-2010. Na podstawie powyższych informacji przeprowadzono analizę statystyczną przy pomocy rachunku korelacji i metodzie regresji.

Słowa kluczowe: turystyka miejska, funkcja turystyczna, wydarzenia, wydarzenia sportowe, turnieje tenisowe.

Abstract

The purpose of the paper was to determine the impact of organizing of sport events on the development of urban tourism at different stage of its lifecycle. Five cities in which tennis tournaments were organized in 2000-2010 have been analysed: Fürth, Poznań, Halle, Munich, and Basel. In order to determine the impact of the tournaments on urban tourism, the correlation coefficient and the regression function for the number of attendees and monthly number of tourists have been calculated.

Key words: urban tourism, tourist function, events, sport events, tennis tournaments.

Wstęp

Ruch turystyczny koncentruje się obecnie przede wszystkim w miastach [1], a procesy globalizacyjne intensyfikują rywalizację o turystów. Pragnąc wypracować przewagę konku-rencyjną poszukuje się więc nowych atrakcji skłaniających podróżnych do odwiedzenia okre-ślonego miasta oraz sposobów wyróżnienia go na tle konkurencji. Wiele możliwości w tym zakresie stwarzają różnego rodzaju wydarzenia, w tym także wydarzenia sportowe. Zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze przedmiotu [m.in. 2, 3, 4 i 5] wskazuje się na ich zna-czenie oraz różnorodność efektów, jakie mogą one generować dla miast, w których są orga-nizowane. W szczególności podkreślane są konsekwencje ekonomiczne eventów, lecz w dużym stopniu wpływają one również na miejski ruch turystyczny [6].

Ze względu na rosnące znaczenie wydarzeń zrealizowano badanie, którego celem było określenie, w jakim stopniu specyficzne imprezy sportowe, jakimi są turnieje tenisowe, oddzia-łują na wielkość ruchu turystycznego w mieście, w którym są organizowane. Przyjęto, że im ranga wydarzenia jest wyższa, tym silniejsza zależność pomiędzy liczbą widzów a liczbą tury-stów. Spodziewano się także, że korelacja między tymi zmiennymi będzie liniowa i dodatnia. Postanowiono również zbadać, jak powyższa zależność kształtuje się w miastach o różnym poziomie rozwoju funkcji turystycznej. Analizie poddano dane statystyczne obejmujące wiel-kość przyjazdowego ruchu turystycznego oraz frekwencję podczas wybranych turniejów.

Artykuł składa się z pięciu części. W pierwszej zawarto teoretyczne rozważania, dotyczą-ce znaczenia wydarzeń dla turystyki miejskiej. Następnie przedstawiono założenia meto-dyczne oraz scharakteryzowano uwzględnione miasta i omówiono uzyskane wyniki badania. Ostatni fragment artykułu poświęcono prezentacji wniosków, wraz ze wskazaniem ograni-

Poziom rozwoju funkcji turystycznej miast a wpływ wydarzeń sportowych na turystykę

123

czeń projektu. W części teoretycznej skoncentrowano się przede wszystkim na turystyce miejskiej i roli, jaką odgrywają w niej wydarzenia (w szczególności imprezy sportowe), a część empiryczną oparto na zestawieniach statystycznych dotyczących ruchu turystyczne-go poszczególnych miast oraz na informacjach gromadzonych przez organizatorów miej-scowych turniejów tenisowych.

Znaczenie wydarzeń dla turystyki miejskiej

Miasta są obecnie głównym obszarami zarówno recepcji, jak i emisji turystycznej [1], przez co coraz więcej badaczy skupia na nich swoją uwagę. Funkcja turystyczna może jed-nak w każdym mieście mieć zupełnie inne znaczenie – od marginalnego po kluczowe. Rolę turystyki determinuje chociażby wielkość określonej miejscowości, ponieważ przyjmuje się, że w małych jednostkach przestrzennych ma ona większy wpływ na rozwój lokalnej gospo-darki niż w dużych aglomeracjach [7]. Z kolei aby precyzyjnie określić, jak duże znaczenie ma turystyka dla określonego miasta, można przy pomocy danych statystycznych obliczyć popytowe i podażowe mierniki funkcji turystycznej [zob. 8].

Turystykę w miastach [9], czy turystykę miejską [1, 10, 11], charakteryzuje m.in. różno-rodność motywów, dla których podróżni decydują się je odwiedzić [12]. Jednym z powodów jest udział w różnorodnych wydarzeniach, które z jednej strony wchodzą w skład produktu turystycznego miast i umożliwiają jego wyróżnienie na tle konkurencji [13], a z drugiej stano-wią produkt i atrakcję samą w sobie [14]. J. Swarbrooke [15] wymienia wręcz imprezy jako jedną z czterech głównych kategorii atrakcji turystycznych.

Rola wydarzeń w kształtowaniu turystyki miejskiej jest niebagatelna. Przede wszystkim oddziałują one na wizerunek miejsca, w którym są organizowane [16], ale też pomagają w zmniejszaniu wahań sezonowych, przyciągając turystów w okresie, kiedy wykorzystanie lo-kalnej bazy turystycznej jest niższe [17]. J. Allen, W. O’Toole, I. McDonnell i R. Harris [4] uważają, że wpływ wydarzeń można rozpatrywać na wielu płaszczyznach: społecznej, kultu-rowej, środowiskowej, politycznej, turystycznej i ekonomicznej. Natomiast siła oraz zakres oddziaływania będzie różnić się pod względem zasięgu określonej imprezy [4].

D. Getz [18] podzielił wydarzenia na: lokalne (local events), regionalne (regional events), charakterystyczne (hallmark events) i mega eventy (mega events), a zaproponowaną klasy-fikację oparł na zasadach tworzenia oferty produktowej w przedsiębiorstwie. Z kolei J. Allen i in. [4] zastąpili imprezy regionalne głównymi (major events), które choć ustępują rozmiarem mega eventom i nie są zbyt charakterystyczne dla goszczącego je miasta, to pełnią istotną rolę nie tylko w lokalnym kalendarzu wydarzeń. Istnieje także wiele podziałów imprez pod względem dominującego motywu uczestnictwa [18, 19], a J. Allen i in. [4] wyróżnili 3 podsta-wowe grupy w tym zakresie: wydarzenia sportowe, kulturalne i biznesowe.

W artykule skoncentrowano się na wydarzeniach sportowych i ich szczególnym rodzaju, jakimi są rozgrywki tenisowe. Trudno je zakwalifikować do jednej z kategorii: mega-eventów, imprez cyklicznych, jednorazowych lub specjalnych [20], ponieważ znacząco się między so-bą różnią. Tenis jest dyscypliną olimpijską, przez co wchodzi w skład jednego z największych i najważniejszych sportowych wydarzeń – igrzysk olimpijskich. Większość turniejów teniso-wych odbywa się co roku, w tym samym miejscu i o zbliżonej porze, a część z nich jest na tyle wyjątkowa i nierozerwalnie związana z określonym miastem, że można je uznać za im-prezy charakterystyczne. Przykładem jest chociażby londyński Wimbledon. Natomiast inne zawody jak np. Puchar Davisa lub Puchar Federacji nie mają przypisanego stałego miejsca organizacji, dlatego zalicza się je do wydarzeń jednorazowych. Nie wszędzie tenis cieszy się jednakową popularnością, więc w miastach, w których stanowi pewną niszę, a rozgrywki nie mają zbyt dużej renomy, zawody takie przypisuje się do grupy imprez specjalnych [zob. 21].

Na potrzeby realizowanego projektu uwzględniono wyłącznie turnieje, czyli wydarzenia wpisane w coroczny kalendarz tenisowych rozgrywek, podczas których rywalizują mężczyźni, ponieważ podział tego rodzaju zawodów jest najbardziej przejrzysty (ryc. 1). Ranga poszcze-gólnych imprez zależy przede wszystkim od liczby punktów, jakie otrzymuje zwycięzca do łącznej klasyfikacji, a to z kolei wynika przede wszystkim z wysokości puli nagród oraz możli-wości organizacyjnych określonego miejsca. Wyróżnia się cztery główne poziomy rozgrywek: tzw. futures i challengers, turnieje cyklu ATP World Tour oraz zawody wielkoszlemowe.

N. Piechota

124

Ryc. 1. Klasyfikacja męskich turniejów tenisowych Źródło: opracowanie własne na podstawie [22] i [23]

Najniższą rangę imprez reprezentują turnieje ITF Men’s Circuit (futures), które mają za-

sięg przede wszystkim lokalny i oferują początkującym graczom pulę nagród w wysokości od 10 do 15 tys. USD [23]. Ze względu na ich niewielką wagę nie zostały uwzględnione w pro-jekcie. Zawodnicy rozpoczynający zawodową karierę rywalizują w zawodach serii ATP Chal-lenger Tour (challengerach). Są to międzynarodowe rozgrywki o puli nagród między 35 a 150 tys. USD, podczas których część organizatorów przyjmuje na siebie dodatkowy obowiązek zapewnienia zakwaterowania tenisistom i ich zespołom trenerskim (tzw. hospitatlity). Zasad-nicza część tenisowej rywalizacji toczy się jednak podczas turniejów serii ATP World Tour. Czołowi zawodnicy rywalizują o 250, 500 lub 1000 punktów rankingowych za wygraną po-szczególnych imprez tego typu, a do podziału czeka na nich od ok. 400 tys. do nawet 5 mln USD. Główny punkt corocznego kalendarza cztery stanowią najważniejsze i najbardziej pre-stiżowe turnieje: Australian Open, Roland Garros, Wimbledon i US Open, zaliczane do tzw. Wielkiego Szlema. Zwycięzcy przynajmniej jednego z nich wpisują się na stałe na karty teni-sowej historii, otrzymują 2 tys. punktów i siedmiocyfrową nagrodę pieniężną [22].

Materiał i metody

Pragnąc osiągnąć przyjęty cel badania, zgromadzono informacje dotyczące liczby osób korzystających z bazy noclegowej poszczególnych miast w układzie miesięcznym oraz liczby widzów w trakcie trwania określonych turniejów tenisowych. Dane statystyczne obejmowały lata 2000–2010 i były dostępne na stronach internetowych lub pozyskano je podczas elek-tronicznej korespondencji. Proces zbierania informacji trwał od kwietnia do września 2011 r. i pozyskano je dla Bazylei, Fürth, Halle i Monachium. Dla Poznania tak szczegółowe staty-styki ruchu turystycznego nie są publikowane, a organizatorzy lokalnego turnieju nie prowa-dzą zestawień dotyczących frekwencji, dlatego jedynie odnoszono do niego rezultaty otrzy-mane dla pozostałych miast.

Poza dostępnością danych istotną rolę w doborze miast odgrywała ranga organizowanych w nich wydarzeń tenisowych. Imprezy w Fürth i Poznaniu należały do challengerów, rozgrywki w Monachium i Halle reprezentowały serię 250, a turniej w Bazylei – serię 500 (tabela 1.) Jak wspomniano wcześniej zawody poznańskie nie zostały włączone do analizy statystycznej z powodu braku danych. Zdecydowano również o uwzględnieniu dwóch wydarzeń serii 250, ze względu na odmienną specyfikę tych turniejów oraz miast, w których były organizowane. Naj-ważniejszą różnicą jest nawierzchnia kortów, na których rywalizują tenisiści. W Monachium grają na ceglanej mączce, co jest typowe dla imprez europejskich odbywających się w sezonie wiosenno-zimowym. Z kolei Gerry Weber Open w Halle stanowi istotny punkt w tenisowym kalendarzu, ponieważ mecze rozgrywane są na kortach trawiastych. Jest tym samym jedną


125

z niewielu okazji do gry na takiej nawierzchni oraz przygotowania się zawodników do drugiego z czterech najważniejszych wydarzeń w ciągu roku – Wimbledonu [22].

Tabela 1. Podstawowe informacje o badanych turniejach

Miasto Turniej Nawierzchnia Termin * Pula nagród *

Poznań (Polska) Poznań Porsche Open mączka 18.07 – 24.07 85 000 EUR+H (351 594 PLN)**

Fürth (Niemcy) Franken Challenge mączka 30.05 – 05.06 30 000 EUR+H (124 092 PLN)

Monachium (Niemcy) BMW Open mączka 24.04 – 01.05 398 250 EUR (1 647 321 PLN)

Halle (Niemcy) Gerry Weber Open trawa 06.06 – 12.06 663 750 EUR (2 745 536 PLN)

Bazylea (Szwajcaria) Swiss Indoors Basel twarda w hali 31.10 – 06.11 1 404 300 EUR (5 808 747 PLN)

* w 2011 r.; H – hospitality ** Na podstawie średniego kursu euro Narodowego Banku Polskiego z dnia 21.03.2012 r. – 1 EUR = 4,1364 PLN. Źródło: opracowanie własne na podstawie [22]

Dysponując odpowiednimi danymi, przystąpiono do określenia zależności między turnie-

jową frekwencją a liczbą turystów odwiedzających określone miasto w miesiącu, w którym odbywała się impreza tenisowa. Założono, że im więcej kibiców uczestniczy w wydarzeniu, tym więcej przyjazdów turystów zostanie odnotowanych. W celu weryfikacji tej hipotezy wy-korzystano rachunek korelacji oraz metodę regresji, stosując standardową procedurę ba-dawczą [24]. Zastosowanie powyższych technik statystycznych pozwoliło na ustalenie, czy pomiędzy zmiennymi istnieje zależność, a także jaka jest jej siła oraz kierunek.

W projekcie rozpatrzono tylko kilka przypadków turniejów oraz goszczących je miast, a dane statystyczne pochodziły z wąskiego zakresu czasowego, w związku z tym badanie miało charakter niepełny [25]. Obie uwzględnione zmienne były mierzalne, więc zbadano, czy zachodzi między nimi związek korelacyjny1. W pierwszej kolejności przedstawiono war-tości zmiennych w formie graficznej, czyli stworzono diagramy rozrzutu (korelacyjne) [25]. Wykazały one, że w większości przypadków badaną korelację najlepiej opiszą funkcje linio-we, a tylko w jednym korelacja przyjęła postać wielomianu. Dlatego w celu określenia siły oraz kierunku zależności liniowych wykorzystano współczynnik korelacji liniowej Pearsona (R). W przypadku zależności nieliniowej zastosowano wskaźniki (stosunki) korelacyjne Per-sona (R), które informują wyłącznie o sile, ponieważ wartości tych mierników zawsze zawie-rają się w przedziale od 0 do 1 [26]. Następnie oszacowano postacie funkcji regresji oraz określono ich stopień dopasowania do danych empirycznych. Obliczono tym samym: współ-czynnik determinacji (R2), współczynnik zbieżności ( , inaczej współczynnik nieokreślono-ści), odchylenie standardowe składnika resztowego (s(u)) oraz standardowe błędy szacunku parametrów [25].

Charakterystyka miast

W celu pełniejszej analizy wyników, badanie statystyczne poprzedzono próbą określenia poziomu rozwoju funkcji turystycznej rozpatrywanych miast. Dysponując informacjami o róż-nym stopniu szczegółowości i zakresie czasowym, zdecydowano się jedynie na ogólne scha-

1 Istnienie zależności korelacyjnej (inaczej statystycznej) oznacza, że „określonym wartościom jednej zmiennej odpowiadają ściśle określone średnie wartości drugiej zmiennej” [25].

N. Piechota

126

rakteryzowanie ruchu turystycznego w oparciu o statystyki z 2010 r. (tabela 2). Uwzględnio-no liczbę turystów odwiedzających każde miasto w ciągu roku, udział wśród nich turystów zagranicznych, wskazano miesiące należące do wysokiego oraz niskiego sezonu, a także obliczono wskaźnik Schneidera (określający liczbę turystów przypadających na 1 mieszkań-ca) oraz wskaźnik Baretje i Deferta (informujący ile miejsc noclegowych przypada na 100 mieszkańców) [27].

Tabela 2. Funkcja turystyczna badanych miast (stan w 2010 r.)

Miasto Liczba turystów

Udział turystów

zagr. Sezon wysoki Sezon niski Wskaźnik

Schneidera Wskaźnik Baretje

i Deferta Poznań 582 975 28% bd bd 1,049 1,471 Fürth 149 025 27% lipiec, wrzesień styczeń, luty 1,300 1,458 Monachium 5 572 955 44% lipiec, wrzesień styczeń, luty 4,032 3,983 Halle 37 945 9% wrzesień, październik styczeń, lipiec 1,800 2,310 Bazylea 548 153 67% wrzesień, listopad styczeń, luty 3,247 3,689 Źródło danych: opracowanie własne na podstawie danych z urzędów statystycznych

Stolicę Wielkopolski odwiedziło niewiele więcej turystów niż liczy mieszkańców, co prze-

łożyło się na najniższą wartość wskaźnika Schneidera (tabela 2). Podobnie pod względem bazy noclegowej uzyskała jeden z najsłabszych rezultatów. Na poziomie lokalnym nie są prowadzone miesięczne statystyki ruchu turystycznego, ale wiedząc, że głównym celem przyjazdu do Poznania są sprawy biznesowe, można przypuszczać, że szczyt sezonu przy-pada we wrześniu lub październiku. Kluczową rolę odgrywają w tym mieście targi, szczegól-nie po organizacji w 1929 r. Powszechnej Wystawy Krajowej (tzw. PeWuKa), która przyczy-niła się do umocnienia wizerunku Poznania oraz rozbudowy infrastruktury.

Podobne wyniki do Poznania odnotowało Fürth, które jest jednak od stolicy Wielkopolski 5-krotnie mniejsze (tabela 2). Posiada ono także zbliżony udział turystów zagranicznych, co wynika z faktu, że większość obcokrajowców odwiedza raczej Norymbergę, na obrzeżach której miejscowość jest zlokalizowana. Fürth jest więc głównie ośrodkiem weekendowego wypoczynku, ale także istotnym punktem na trasie turystów interesujących się kulturą ży-dowską, ponieważ przez wieki wyznawcy judaizmu stanowili integralną część lokalnej spo-łeczności2.

Stolica Bawarii jest największym z badanych miast (liczba ludności w 2010 r. wyniosła ok. 1,4 mln mieszkańców) oraz przyciągającym najwięcej turystów (tabela 2). Nie powinno to dziwić skoro główna atrakcja Monachium – Oktoberfest gromadzi łącznie co roku sześciocy-frowe liczby uczestników. Jednak to nie w październiku3, a w lipcu i wrześniu przyjeżdża najwięcej turystów. Prawdopodobnie wynika to z różnorodności motywów odwiedzania Mo-nachium, ponieważ bawarska stolica stanowi ważny ośrodek kulturalny, naukowo-badawczy oraz biznesowy nie tylko południa Niemiec, ale i całego kraju. Lokalna podaż turystyczna powinna być przygotowana na przyjęcie bardzo dużej liczby gości, stąd najwyższa wartość wskaźnika Baretje i Deferta4.

W przeciwieństwie do Monachium Halle to niewielka, tylko 21-tysięczna miejscowość (stan w 2010 r.), położona w jednym z zachodnich krajów związkowych Niemiec: Nadrenii Północnej – Westfalii. Pierwotnie pełniła funkcję uzdrowiskową, obecnie jest głównie miej-scem weekendowego wypoczynku mieszkańców pobliskich dużych miast: Bielefeldu, Han-noveru czy Dortmundu. Dlatego dominują tu turyści krajowi, a jednym z miesięcy o najniż-szym przyjazdowym ruchu turystycznym jest lipiec (tabela 2), ponieważ w tym czasie trwa sezon urlopowy, a turyści decydują się na odbycie dłuższych podróży do bardziej odległych

2 Więcej informacji na: http://www.fuerth.de/Home.aspx 3 Das Oktoberfest (niem.) = der Oktober– październik + das Fest – uroczystość, święto. 4 Więcej informacji na: http://www.muenchen.de/


127

destynacji. Z kolei do innych powodów wizyt w Halle należy także udział w różnorodnych wydarzeniach (kulturalnych i sportowych) organizowanych na lokalnym stadionie. Choć roczna liczba turystów może wydawać się niewielka, to warto zaznaczyć, że ponad dwukrot-nie przewyższa ona liczbę ludności, czym np. Poznań nie może się pochwalić5.

Z kolei w Bazylei odnotowano najwyższy spośród badanych miast odsetek turystów za-granicznych (tabela 2), co wynika z korzystnego usytuowania geograficznego u styku trzech granic: szwajcarskiej, francuskiej i niemieckiej. Miasto to jest tym samym ważnym europej-skim węzłem komunikacyjnym. Choć w porównaniu do Monachium czy Poznania liczy zale-dwie ok. 170 tys. mieszkańców (stan w 2010 r.), to uzyskało wysokie wartości obu wskaźni-ków. Turyści licznie odwiedzają Bazyleę ze względu na jej ugruntowaną pozycję na rynku turystyki biznesowej oraz ponieważ stanowi jedno z ważniejszych europejskich centrów sztuki6.

Wyniki

Po opracowaniu charakterystyki opisywanych miast przystąpiono do przeprowadzenia ana-lizy statystycznej. Otrzymane wyniki zaprezentowano w tabeli 3. Ze względu na różny zakres czasowy posiadanych informacji, badane jednostki różniły się pod względem liczby obserwacji. Tylko w przypadku Bazylei zgromadzono dane dla pełnego okresu (lat 2000–2010). Analizując wartości bezwzględne współczynnika korelacji liniowej Pearsona lub wskaźników korelacyj-nych Pearsona (R), zauważono prawidłowość, że wraz ze wzrostem rangi turnieju tenisowej rośnie siła badanej zależności. W przypadku Fürth i Bazylei korelacja była dodatnia, w Halle – ujemna, a w Monachium nie można określić kierunku, ponieważ zależność była nieliniowa.

Tabela 3. Korelacja i regresja

Miasto n R R2 * * s(u) s(a0) s(a1) s(a2)

7 0,1672 0,0280 0,9721 1007,99 3137 0,41 - Fürth

funkcja regresji: y = 0,16x + 11120,31

7 0,4894 0,2395 0,7605 - 4151331 256,68 0,0001 Monachium

funkcja regresji: y = 0,004x2 - 288x + 5053839,37

10 -0,5788 0,3350 0,6650 412,46 5093 0,05 - Halle

funkcja regresji: y = -0,10x + 13574,78

11 0,9030 0,8155 0,1845 3873,04 28701 0,43 - Bazylea

funkcja regresji: y = 2,69x – 142148,62 * R2 = 1 Źródło: Opracowanie własne przy pomocy programu Statistica

Opisywane kierunki zależności znalazły potwierdzenie w postaciach funkcji regresji (tabe-

la 3). W dwóch przypadkach funkcje liniowe miały dodatnie nachylenie, a w jednym ujemne, co może być zaskakujące, ponieważ oznacza ono spadek liczby turystów w określonym mie-siącu wraz ze wzrostem turniejowej frekwencji. Z kolei w Monachium funkcja przyjęła postać wielomianu z minimum, czyli początkowo mimo wzrostu liczby widzów, liczba turystów male-je, a dopiero po osiągnięciu pewnego poziomu frekwencji liczba turystów zaczyna wzrastać.

Głównie z powodu niskiej liczby obserwacji dopasowanie oszacowanych modeli teore-tycznych do danych empirycznych było słabe (tabela 3). Im wyższa liczebność próby, tym dopasowanie lepsze, a dla Bazylei 82% zmian zmiennej zależnej zostało wyjaśnionych zmianami zmiennej niezależnej (R2). W pozostałych przypadkach ponad 60% zmian ( ) wy-nikało z innych powodów. Podobnie znacznie mylono się szacując parametry funkcji regresji, a przeciętne odchylenie wartości empirycznych od wartości teoretycznych było dość wysokie 5 Więcej informacji na: http://hallewestfalen.de/ 6 Więcej informacji na: https://www.basel.com/de

N. Piechota

128

(s(u)), co wynikało w dużym zróżnicowaniu miast pod względem liczby turystów. Dlatego też w Halle różnica wynosiła przeciętnie ok. 400, a w Bazylei prawie 4 tys. osób.

Dyskusja

Na podstawie zgromadzonych informacji i wyników badania należy stwierdzić, że turnieje tenisowe wpisują się w ogólną klasyfikację wydarzeń, zaproponowaną przez D. Getza [18] oraz J. Allena i in. [4]. Nie można ich jednak przypisać do jednej określonej kategorii, ponie-waż w zależności od ich rangi oraz znaczenia dla miasta, w którym są organizowane, zosta-ną przypisane do grupy wydarzeń lokalnych, regionalnych/głównych, charakterystycznych bądź mega-eventów [4, 18]. Tym samym skala i zakres oddziaływania tego rodzaju imprez na gospodarkę, turystykę czy społeczeństwo określonego miasta będą różne dla poszcze-gólnych kategorii.

Mimo wskazywania w literaturze na różne rodzaje efektów, jakie wydarzenia sportowe mogą generować [2, 3, 4, 5], w artykule skoncentrowano się wyłącznie na ich wpływie na przyjazdowy ruch turystyczny, ponieważ jak dotąd nie badano statystycznego związku mię-dzy liczbą widzów a turystów. Natomiast, podobnie jak w innych publikacjach, analizie pod-dano jedynie przykłady imprez sportowych – wybrane turnieje tenisowe. Tym samym skupio-no się na mniej popularnej w Polsce dyscyplinie niż np. piłka nożna oraz porównano zawody różnej rangi, podczas gdy najczęstszym przedmiotem badań są z reguły mega-eventy [2, 3, 5]. W przyszłości powinny być prowadzone podobne badania, ale obejmujące większą liczbę turniejów oraz szerszy zakres czasowy. Mogłyby one również uwzględnić dodatkowe czynni-ki, oddziałujące na ruch turystyczny.

Wnioski

Przeprowadzona analiza statystyczna potwierdziła, że im wyższa ranga organizowanego turnieju, tym większa zależność między frekwencją i liczbą turystów. Zakładano również, że badaną korelację najlepiej opisze funkcja liniowa o dodatnim nachyleniu, a taka sytuacja miała miejsce jedynie w połowie badanych jednostek. Jednakże dla każdego z badanych przypadków można znaleźć logiczne uzasadnienie, analizując poziom rozwoju funkcji tury-stycznej w poszczególnych miastach.

Ujemna korelacja i nachylenie funkcji regresji wystąpiły w Halle, co nie powinno być za-skoczeniem zważywszy na fakt, że to niewielka miejscowość, obierana przede wszystkim za cel weekendowych wyjazdów wypoczynkowych. W związku z tym osoby nie zainteresowane tenisem będą raczej omijać to miasto w trakcie trwania tenisowej imprezy szczególnie, że liczba kibiców śledzących zmagania zawodników w ciągu zaledwie jednego tygodnia, ok. 5-krotnie przekracza liczbę stałych mieszkańców7. Należy też zwrócić uwagę, że lokalna baza noclegowa nie jest w stanie przyjąć wszystkich widzów, tenisistów z ich trenerami i do-radcami, przedstawicieli mediów, sponsorów oraz wielu innych osób, zainteresowanych przebiegiem turnieju8. W związku z tym część kibiców poszukuje noclegu w pobliżu Halle.

Inna sytuacja miała miejsce w Monachium, gdzie funkcja regresji przyjęła postać wielo-mianu z minimum. Oznaczało to, że początkowo wzrostowi liczby widzów towarzyszył spa-dek liczby turystów, a dopiero przekroczenie określonego poziomu frekwencji skutkowało zwiększeniem liczby przyjezdnych. Turniej BMW Open jest jednym z ok. 40 wydarzeń tej rangi w międzynarodowym kalendarzu rozgrywek tenisowych i raczej nie wyróżnia się ni-czym szczególnym tle pozostałych imprez. Może więc nie mieć takiej siły przyciągania, aby nakłonić turystów do przyjazdu przede wszystkim w celu uczestniczenia w tym turnieju, a in-formacja o nim prawdopodobnie ginie w bogatej ofercie turystycznej stolicy Bawarii. Z kolei część osób prawdopodobnie przekładała swoją wizytę na inny termin, obawiając się utrud-nień związanych z odbywaniem się wydarzenia. Natomiast rozszerzenie formuły imprezy i przyciągnięcie tenisowych gwiazd może odwrócić tę sytuację, co jest widoczne w przypad-ku imprez wyższej rangi.

7 W 2010 r. Halle liczyło ok. 21 tys. mieszkańców, a turniejowa frekwencja wyniosła ponad 105 tys. widzów. 8 W 2010 r. w Halle istniało 487 miejsc noclegowych.


129

Funkcyjna postać zależności, zgodna z początkowymi założeniami, wystąpiła w Fürth i Bazylei. Według obliczeń to za sprawą organizacji Swiss Indoors Basel tak wielu turystów odwiedza szwajcarskie miasto późną jesienią. Wydarzenie sportowe stało się tym samym istotnym uzupełnieniem miejskiego produktu turystycznego, bazującego przede wszystkim na turystyce biznesowej. Z kolei tak słaba zależność w Fürth wynika z marginalnego znacze-nia organizowanego w nim turnieju. Challengery, choć są zawodami międzynarodowymi, budzą raczej niewielkie zainteresowanie, a na trybunach zasiadają głównie przedstawiciele lokalnej społeczności. Ponadto część osób może przyjeżdżać tylko na parę godzin obejrzeć mecze zaplanowane na dany dzień, a nocują w innej miejscowości, przez co nie są odnoto-wywani w lokalnych statystykach.

Podobnej sytuacji co w Fürth należy spodziewać się w Poznaniu. Biorąc pod uwagę ran-gę poznańskiego wydarzenia badana wartość współczynnika korelacji prawdopodobnie by-łaby nieco wyższa, ale w dalszym ciągu zależność będzie bardzo słaba. Mimo to powinno się rozwijać ten turniej, ponieważ jest organizowany w korzystnym dla miasta terminie i urozma-ica portfolio wakacyjnych imprez. Póki co stanowi przede wszystkim atrakcję dla mieszkań-ców, ale z czasem może zacząć przyciągać więcej turystów, niwelując negatywne skutki wa-hań sezonowych.

Analizując omówione przykłady turniejów, wydaje się, że najwięcej korzyści z organizacji imprezy osiąga Halle, które z wydarzenia tenisowego średniej rangi uczyniło jeden z najważ-niejszych eventów tego miasta. Z drugiej strony ujemna korelacja uzyskana dla tej jednostki wskazuje na negatywną stronę osiągniętego sukcesu. Trudno także postrzegać Halle w pełni jako pewien wzór do naśladowania, ponieważ Poznaniowi lub innemu miastu mogłoby nie udać się powtórzyć tego sukcesu, ze względu na fakt, że zadecydował o nim głównie wybór nawierzchni kortów oraz termin w kalendarzu tenisowych rozgrywek. Stolica Wielkopolski powinna raczej podążać za przykładem Bazylei, która ofertę wydarzeń biznesowych rozsze-rzyła o znaczącą imprezę sportową.

Podsumowanie

Chociaż dopasowanie modeli teoretycznych do wartości empirycznych było ogólnie dość niskie, można stwierdzić, że potwierdzono hipotezę postawioną na wstępie – im wyższa ran-ga turnieju tenisowej, tym wyższa zależność pomiędzy liczbą widzów a liczbą turystów od-wiedzających miasto w określonym miesiącu. Na siłę oraz kierunek badanej zależności wpływa jednak również specyfika miasta – jak bogatą ofertą dysponuje, jak wielu turystów do niego przyjeżdża, z jakich powodów itd., ale także jego wielkość. Kluczowe jest więc odpo-wiednie wpisanie określonej imprezy w lokalny produkt turystyczny tak, aby z rozwijania tur-nieju mogło odnosić korzyści całe miasto.

Ponadto badanie wskazało także znaczenie prowadzenia statystyk, zarówno na szczeblu miast, jak i w ramach poszczególnych imprez. Jest to istotne szczególnie w kontekście pro-blemów organizatorów poznańskiego challengera w 2012 r. i utraty sponsorów tytularnych [28] [29]. Rozwijanie wydarzenia wymaga wysokich środków finansowych, które mogą za-pewnić jedynie sponsorzy. Jednak nie dysponując twardymi argumentami w postaci zesta-wień dotyczących frekwencji czy zasięgu medialnego trudno będzie ich przekonać, że inwe-stycja jest opłacalna.

Trudno wysuwać daleko idące wnioski na podstawie danych dla zaledwie kilku miast i z tak krótkiego horyzontu czasowego, jednak z powodu obiektywnych ograniczeń przepro-wadzenie pełnego badania, czy nawet o szerszym zakresie przedmiotowym, nie było możli-we. Największy problem stanowił dostęp do danych statystycznych oraz ich porównywal-ność. Mimo istniejących trudności tematyka badania powinna być kontynuowana, zarówno w projektach o większej próbie badawczej oraz o większym stopniu szczegółowości. Niebaga-telne znaczenie będą miały z pewnością analizy przeprowadzone dla szerszego zakresu czasowego, a także identyfikujące inne zmienne kształtujące relację między wielkością ruchu turystycznego a organizacją wydarzeń sportowych.

Różnego rodzaju imprezy, w tym zmagania sportowców, nie tylko współtworzą produkt turystyczny miast [6], ale często są główną atrakcją przyciągającą turystów w określone miejsce. Tym samym generują wiele pozytywnych efektów w goszczącej je lokalizacji, od

N. Piechota

130

zwiększania ruchu turystycznego poza sezonem, przez poprawę lub wzmocnienie wizerun-ku, po uruchomienie mechanizmów mnożnikowych. Wydarzenia mogą być też źródłem przewagi konkurencyjnej określonego miasta, dlatego ważna jest ich odpowiednia organiza-cja oraz przemyślane tworzenie miejskiego portfolio imprez.

BIBLIOGRAFIA [1] Matczak A. Turystyka miejska – kierunki badań geograficznych. W: Matczak A, red. Turystyka miejska, Byd-

goszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSG; 2008, 17-23. [2] Kozak MW. Wielkie imprezy sportowe: korzyść czy strata? Studia Regionalne i Lokalne. 2010;1(39);48-68. [3] Borzyszkowski J. Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 a turystyka w Polsce – wstępna

ocena. Turystyka Kulturowa. 2012;9:55-68. [4] Allen J, O’Toole W, McDonnell I, Harris R. Festival and Special Event Management. John Wiley & Sons Aus-

tralia Ltd.; 2002. [5] Matheson VA, Baade RA. Mega-sporting events in developing nations: playing the way to prosperity? The

South African Journal of Economics. 2004;72:1085-1096. [6] Dzięgiel A, Lubowiecki-Vikuk A. Imprezy biegowe jako specyficzny rodzaj wydarzeń sportowych. Zeszyty

Naukowe. Turystyka i Rekreacja. 2013;2(12);119-136. [7] Derek M, Kowalczyk A, Swianiewicz P. Wpływ turystyki na sytuację finansową i rozwój miast w Polsce (na

przykładzie miast średniej wielkości). Prace i Studia Geograficzne. 2005;35:199-217. [8] Szromek AR. Wskaźniki funkcji turystycznej: koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej. Gli-

wice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej; 2012. [9] Ashworth GJ. Urban tourism: an imbalance in attention. W: Cooper CP, red., Progress in tourism, recreation

and hospitality management, vol. 1, Londyn: Belhaven; 1989, 33-54. [10] Kowalczyk A. Rozwój funkcji turystycznej jako cel polityki miejskiej. W: Gołembski G, red. Kierunki rozwoju

badań w turystyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2003, 183-194. [11] Law CM. Urban tourism and its contribution to economic regeneration. Urban Studies. 1992;29(3/4):599-618. [12] Nawrot Ł, Zmyślony P. Międzynarodowa konkurencyjność regionu turystycznego. Od programowania rozwo-

ju do zarządzania strategicznego. Kraków: PROKSENIA; 2009. [13] Zmyślony P. Internacjonalizacja zarządzania funkcją turystyczną w dużym mieście. Prace Geograficzne.

2013;134:51-68. [14] Wanagos M. Event marketing w aktywizacji obszarów turystycznych. Acta Scientiarum Polonorum. Oecono-

mia. 2010;4:577-584. [15] Swarbrooke J. The development and management of visitor attractions. Amsterdam: Elsevier Butterworth-

Heinemann; 2005. [16] Piotrowski P. Determinanty skuteczności wydarzeń marketingowych w tworzeniu turystycznego wizerunku

miasta. Studia Ekonomiczne, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. 2012;119:153-161. [17] Goeldner ChR, Ritchie JRB. Tourism: principles, practice, philosophies. Nowy Jork: John Wiley & Sons;

2003. [18] Getz D. Event tourism: Definition, evolution, and research. Tourism Management. 2009;29(3):403-428. [19] Tarlow PE. Event risk management and safety. Nowy Jork: John Wiley & Sons; 2002. [20] Allen J, Bowdin GAJ, McDonnell I, O’Toole W. Events Management. Oxford: Butterworth-Heinemann; 1999. [21] Romer A. Tenis. Warszawa: Hachette Livre Polska; 2005. [22] ATP. http://www.atpworldtour.com/ [dostęp: 18.02.2012], 2012. [23] TF Tennis. http://www.itftennis.com/home.aspx [dostęp: 21.02.2012], 2012. [24] Paradysz J. Statystyka. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu; 2005. [25] Sobczyk M. Statystyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007. [26] Luszniewicz A, Słaby T. Statystyka z pakietem komputerowym STATISTICA PL. Warszawa: Wydawnictwo C.

H. Beck; 2003. [27] Warszyńska J, Jackowski A. Podstawy geografii turyzmu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 1979. [28] mmpoznan.pl. Poznań Open 2012: Tenisowe święto w Poznaniu skromniejsze.

http://www.mmpoznan.pl/419261/2012/7/10/poznan-open--tenisowe-swieto-w-poznaniu-skromniejsze?category=sport, [dostęp: 6.11.2013], 2012.

[29] Nawrot R. Porsche Open będzie zamknięte? Wielkie problemy turnieju. http://www.poznan.sport.pl/sport-poznan/1,124478,11568768,Porsche_Open_bedzie_zamkniete__Wielkie_problemy_turnieju.html, [dostęp: 6.11.2013], 2012.


PRACA POGLĄDOWA

Autor korespondencyjny: Mgr Gabriela Barwińska-Szczutkowska Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki Instytut Geografii ul. Mińska 15, 85-428 Bydgoszcz; tel. 52 349 62 50 (40); e-mail: [email protected]

Rynek biur podróży w województwie kujawsko-pomorskim

The travel agents’ market in the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship

GABRIELA BARWIŃSKA-SZCZUTKOWSKA BCDEF, SYLWIA BARWIŃSKA BCDEFG Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Streszczenie Celem badań była próba analizy statystycznej rynku biur podróży w województwie kujawsko-pomorskim. Do oceny

rynku podmiotów turystycznych wykorzystano dane Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych.

W analizie uwzględniono tylko przedsiębiorstwa mające siedzibę na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Z powodu niepozyskiwania przez GUS i odpowiednie ministerstwo informacji o przedstawicielstwach biur turystycznych z innych województw w analizie nie uwzględniono tych biur turystycznych.

Większość biur podróży w regionie zlokalizowanych jest w dwóch stołecznych miastach – Bydgoszczy i Toruniu; turystyka zagraniczna jest zdominowana przez przedsiębiorstwa bydgoskie. Można zakładać dalszy wzrost usług turystycznych w województwie kujawsko-pomorskim połączony z powstawaniem nowych przedsiębiorstw turystycznych. Nowe firmy zagospodarują nowe oferty (turystyka historyczna, kwalifikowana, specjalistyczna, agroturystyka), które są ści-śle związane ze specyficzną ofertą województwa, a każdy z powiatów przewiduje promowanie swoich walorów turystycz-nych. Skrócenie czasu podróży w skali kraju i Europy (autostrady, szybka kolej, połączenia lotnicze), zwiększy atrakcy-jność województwa kujawsko-pomorskiego w ofercie krajowej i zagranicznej.

Słowa kluczowe: rynek turystyczny, biuro podróży, podmiot turystyczny, impreza turystyczna.

Abstract The purpose of the research was an attempt at statistical analysis of the travel agents’ market in the Kuyavian-

Pomeranian Voivodeship. Data from the Central Records of Tour Operators and Travel Agents were used to evaluate tour-ist subject.

Analysis comprised only enterprises established on the territory of the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Due to lack of sourcing of information about tourist offices delegations from other provinces by the Central Statistical Office and the relevant Ministry, these tourist offices were not included in the analysis.

Most of the travel agencies in the region are located in the two capital cities – Bydgoszcz and Toruń. Foreign tourism is dominated by Bydgoszcz companies. One can assume a further increase in tourist services in the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship connected with opening new tourist enterprises. New companies develop new offers (historical tourism, quali-fied tourism, specialist tourism, agro-tourism) which are closely related to a specific offer of the province, and each of the districts expects promotion of its own tourist values. Shortening the travel time on a national and European scale (motor-ways, high-speed trains, flights) will increase the attractiveness of the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship in domestic and international offer.

Key words: tourist market, travel agency, tourism entity, event site.

Wstęp Obowiązek prowadzenia rejestru przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne, przez

ministra właściwego ds. turystyki nakłada ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych (tekst jednolity Dz.U. Nr 55 z 2001 r., poz. 578) oraz rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 czerwca 2001 roku w sprawie centralnego rejestru zezwoleń na dzia-łalność organizatorów turystyki i pośredników turystycznych (Dz.U. Nr 62 z 2001 r., poz. 633). Wpisów do rejestru dokonuje się na podstawie ostatecznych decyzji o wydaniu zezwo-lenia przez wojewodę. [1]

Celem badań była próba analizy statystycznej rynku biur podróży w województwie kujaw-sko-pomorskim. Do oceny rynku podmiotów turystycznych wykorzystano dane Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych w Warszawie [2].



132

Biura podróży w województwie kujawsko-pomorskim Na dzień 22 września 2014 r. w wykazie przekazanym przez Marszałka Województwa

Kujawsko-Pomorskiego do Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Tu-rystycznych zarejestrowano 96 podmiotów, które uzyskały zezwolenie na prowadzenie dzia-łalności organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego w województwie kujawsko- -pomorskim.

O liczbie zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w poszczególnych miastach lub gminach województwa decyduje ich wielkość (liczby ludności). Zjawisko to obrazuje tabela 1.

Tabela 1. Udział miast/gmin w liczbie podmiotów turystycznych (według stanu na dzień 22.09.2014 r.) oraz liczbie ludności w województwie kujawsko-pomorskim (wg stanu na dzień 31.12.2013 r.) w wartościach bezwzględnych i procentach

Wartości bezwzględne Udział miasta/gminy Miasto/gmina podmioty turystyczne ludność podmioty turystyczne ludność

Aleksandrów Kujawski 1 12 476 1% 0,6% Barcin 1 7 714 1% 0,4% Białe Błota 2 18 693 2% 0,9% Brodnica 1 28 574 1% 1,4% Bydgoszcz 44 358 614 42% 17,2% Ciechocinek 3 10 773 3% 0,5% Cierpice 1 4 816 1% 0,2% Grudziądz 3 97 443 3% 4,7% Inowrocław 5 74 803 5% 3,6% Janowiec Wielkopolski 2 4 065 2% 0,2% Kruszwica 1 9 070 1% 0,4% Lubicz Dolny 1 18 940 1% 0,9% Maksymilianowo 1 11 970 1% 0,6% Nakło nad Notecią 2 19 109 2% 0,9% Osielsko 1 11 970 1% 0,6% Osie 1 5 459 1% 0,3% Pakość 1 5 742 1% 0,3% Pokrzydowo 1 4 708 1% 0,2% Rypin 1 16 824 1% 0,8% Służewo 1 11 576 1% 0,6% Szubin 1 9 578 1% 0,5% Toruń 25 203 148 24% 9,7% Więcbork 1 5 964 1% 0,3% Włocławek 3 114 405 3% 5,5% Ogółem 104 2 090 836 100% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie Wykazu CEOTiPT, z dnia 22.09.2014.

Największa koncentracja podmiotów turystycznych występuje w dwóch największych

miastach województwa (Bydgoszcz i Toruń). Odnotować należy, że 66% biur podróży znaj-duje się w tych miastach. Natomiast oba miasta zamieszkuje tylko 27% procent ludności wo-jewództwa. Stołeczne funkcje obu miast determinują lokalizację biur podróży. Wpływ na po-wstawanie przedsiębiorstw turystycznych ma również liczba mieszkańców, a przez to popyt na tego typu usługi. Stąd dominujący udział Bydgoszczy w skali całego województwa – 42% biur podróży zlokalizowanych jest w największym mieście województwa. Widoczna jest ni-ska, w stosunku do liczby ludności, liczba podmiotów turystycznych we Włocławku (3 biura). Natomiast charakterystyczna jest stosunkowo wysoka relacja liczby firm turystycznych do liczby mieszkańców w dwóch miastach sanatoryjnych: Ciechocinek i Inowrocław.


133

Na 104 podmiotów turystycznych 25 należy do grupy organizatorów, 79 do grupy organi-zatorów lub pośredników (Tabela 2).

Tabela 2. Podmioty turystyczne według przedmiotu prowadzonej działalności w układzie miasto/gmina (10.11.2014 r.)

Organizator Organizator /pośrednik Miasto/gmina

liczba udział liczba udział Aleksandrów Kujawski 0 0% 1 100%Barcin 0 0% 1 100% Białe Błota 0 0% 2 100% Brodnica 0 0% 1 100% Bydgoszcz 11 25% 33 75% Ciechocinek 1 33% 2 67% Cierpice 0 0% 1 100% Grudziądz 0 0% 3 100% Inowrocław 1 20% 4 80% Janowiec Wielkopolski 0 0% 2 100% Kruszwica 1 100% 0 0% Lubicz Dolny 1 100% 0 0% Maksymilianowo 1 100% 0 0% Nakło nad Notecią 1 50% 1 50% Osielsko 0 0% 1 100% Osie 1 100% 0 0% Pakość 0 0% 1 100% Pokrzydowo 0 0% 1 100% Rypin 0 0% 1 100% Służewo 0 0% 1 100% Szubin 0 0% 1 100% Toruń 6 24% 19 76% Więcbork 0 0% 1 100% Włocławek 1 33% 2 67% WOJEWÓDZTWO OGÓŁEM 25 24% 79 76%Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Centralnej Ewidencji i Wykazu Turystyki, Min. Sportu i Turystyki. Zdecydowana większość przedsiębiorstw oprócz działalności organizacyjnej prowadzi

również pośrednictwo w sprzedaży usług turystycznych. Firm prowadzących taką mieszaną działalność jest w województwie 79 (76%). Spośród 25 przedsiębiorców wyspecjalizowanych tylko w organizowaniu działalności turystycznej aż 11 ma siedzibę w Bydgoszczy, a 6 w To-runiu, co łącznie daje 17 biur (68%).


134

Tabela 3. Podmioty turystyczne według przedmiotu prowadzonej działalności w układzie miasto/gmina (10.11.2014 r.)

Zakres terytorialny Miasto/gmina Liczba

organizatorów ogólnoświatowy/ europejski/

krajowy europejski/

krajowy krajowy

Aleksandrów Kujawski 1 1 Barcin 1 1 Białe Błota 2 1 1 Brodnica 1 1 Bydgoszcz 44 11 32 1 Ciechocinek 3 3 Cierpice 1 1 Grudziądz 3 1 2 Inowrocław 5 3 2 Janowiec Wielkopolski 2 2 Kruszwica 1 1 Lubicz Dolny 1 1 Maksymilianowo 1 1 Nakło nad Notecią 2 1 1 Osielsko 1 1 Osie 1 1 Pakość 1 1 Pokrzydowo 1 1 Rypin 1 1 Służewo 1 1 Szubin 1 1 Toruń 25 5 12 8 Więcbork 1 1 Włocławek 3 1 2 OGÓŁEM 104 23 57 24 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Wykazu CEOTiPT, z dnia 22.09.2014. Wśród zarejestrowanych podmiotów turystycznych przeważają jednostki posiadające ze-

zwolenie na prowadzenie działalności na terenie Polski i krajów europejskich (ponad 40 kra-jów według wykazu z rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24.XI.1999 r.). Zezwolenie na prowadzenie działalności tylko na terenie Polski ma 24 (23,1% zarejestrowanych podmio-tów), a na prowadzenie działalności na terenie całego świata 23 podmiotów turystycznych (22,1%).

Najwięcej podmiotów turystycznych posiadających zezwolenie na prowadzenie działal-ności tylko na terenie Polski działa w Toruniu (8 przedsiębiorstw). W Ciechocinku (3 przed-siębiorstwa) w Grudziądzu i Inowrocławiu po 2 firmy. W pozostałych miejscowościach po jednym przedsiębiorstwie.

Najwięcej podmiotów turystycznych posiadających zezwolenie na prowadzenie działal-ności na terenie całego świata działa w Bydgoszczy (11). Kolejne miejsca zajmuje Toruń (5) oraz po jednym podmiocie turystycznym następujące miejscowości: Aleksandrów Kujawski, Białe Błota, Nakło, Osielsko, Służew, Więcbork i Włocławek.


135

Dyskusja Ocena przyszłości biur podróży w województwie kujawsko-pomorskim

Ulokowanie większej liczby biur turystycznych w miastach stołecznych województwa spowodowane jest trzema przyczynami: sytuacją demograficzną, otoczeniem komunikacyj-nym, atrakcjami turystycznymi.

Największym miastem województwa jest Bydgoszcz, czynnik ten tworzy pewien stały i stabilny rynek klientów biur turystycznych. Drugim takim ośrodkiem jest Toruń. Oba te mia-sta, w połączeniu z gwiaździstym układem komunikacyjnym (kolej, drogi), przyciągają swą bogatą ofertą następnych klientów – mieszkańców województwa. Sytuację tę wzmacnia nie-ustanny rozwój połączeń drogowych (wybudowana autostrada A1, planowana na lata 2015–2018 budowa S5) oraz sieć kolejowa – modernizacja linii kolejowej nr 18 (Piła–Nakło––Bydgoszcz–Toruń–Włocławek).

Drugim czynnikiem determinującym dalszy rozwój biur turystycznych jest Międzynarodo-wy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy (PLB), który w roku 2014 obsłużył 350 tys. pasażerów. Obecne stałe połączenia do Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemiec w połączeniu z czarterowymi lotami do Bułgarii, Egiptu, Chorwacji, Grecji, Hiszpanii, Tunezji i Turcji będą w przyszłości rozbudowywane. Lotnisko to obsługuje całe województwo i uła-twia powstawanie nowych przedsiębiorstw turystycznych specjalizujących się w usługach zagranicznych. Planowana w nowej perspektywie unijnej (lata 2015–2020) rozbudowa termi-nalu prawdopodobnie przyciągnie nowych operatorów lotniczych. W planie generalnym roz-woju PLB [7] przewiduje się podwojenie liczby odprawionych pasażerów do roku 2024, na-tomiast do roku 2034 zakłada się wzrost przewozów lotniczych do 1 170 tys. pasażerów. Na podstawie analizy rynków zagranicznych, trendów komercjalizacji można stwierdzić, że w ro-ku 2012 województwo kujawsko-pomorskie odwiedziło mniej turystów zagranicznych (wynika to z analizy baz noclegowych). Natomiast w klasyfikacji przeciętnych wydatków związanych z podróżami na tzw. turystykę objazdową Kujawsko-Pomorskie znajduje się w kategorii naj-wyższej, tj. powyżej 450 USD. [6]

Trzecim czynnikiem rozwój biur turystycznych są atrakcje turystyczne, które biura mogą oferować turystom. Tutaj najatrakcyjniejszym regionem jest Toruń wraz z okolicami. Widocz-ny obecnie w Toruniu znaczny udział przedsiębiorstw wyspecjalizowanych w turystyce kra-jowej może w dalszej przyszłości się utrzymać. Przedsiębiorcy mogący zaoferować atrakcyj-ną ofertę mają ułatwiony start. Zjawisko takie będzie narastać wraz z rozwojem turystyki ogólnokrajowej. Toruń może być bazą wypadową do turystyki historycznej (miasto Toruń oraz zabytki pokrzyżackie), a i pozostałe miejscowości nieustannie dbają o zapewnienie róż-nego rodzaju atrakcji turystycznych (turystyka aktywna w Borach Tucholskich – turystyka wodna i piesza), agroturystyka.

Perspektywiczną ofertą turystyczną może być nieistniejąca obecnie turystyka śródlądo-wa. Prowadzona obecnie rewitalizacja szlaków wodnych E40 i E70, pozwoli na połączenie czterech dużych miast województwa z resztą Polski oraz Europą. Planowana na lata 2015–2020 rewitalizacja Bydgoskiego Węzła Wodnego umożliwi na otwarcie szlaków wod-nych do Berlina (Noteć) oraz z Warszawą (Wisła), jak i Gdańskiem i dalej z Litwą (Wisła). W perspektywie następnej dekady w miastach położonych nad Wisłą i Notecią może zostać stworzony nowy zakres oferowanych usług turystycznych obejmujących aktywną turystykę wodną dla klientów polskich, jak i zagranicznych.

Wnioski

Przeprowadzona analiza rynku biur podróży w województwie kujawsko-pomorskim po-zwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Obowiązujące przepisy dotyczące rejestracji działalności operatorów turystycznych i po-

średników turystycznych nie pozwalają na pozyskanie danych o lokalizacji przedstawi-cielstw biur turystycznych mających siedzibę w innym województwie. W Polsce funkcjo-nuje 3788 przedsiębiorstw turystycznych, w województwie kujawsko-pomorskim 104, co stanowi 2,75%. Ludność województwa stanowi 5,3% populacji kraju. Wiedząc, że dochód PKB na mieszkańca w województwie kujawsko-pomorskim stanowi 81% średniego do-chodu mieszkańca Polski [8] oraz zakładając korelację pomiędzy zamożnością a sprze-


136

dażą usług turystycznych, można założyć, iż obsługa turystyczna realizowana jest rów-nież przez biura z siedzibą poza województwem kujawsko-pomorskim.

2. Większość biur podróży w województwie zlokalizowanych jest w dwu stołecznych mia-stach – 66% (69 z 104 przedsiębiorstw).

3. Turystyka zagraniczna jest zdominowana przez przedsiębiorstwa bydgoskie. 54% firm oferujących usługi turystyki zagranicznej zlokalizowanych jest w Bydgoszczy (43 z 80 przedsiębiorstw).

4. Można zakładać dalszy wzrost usług turystycznych w województwie, połączony z po-wstawaniem nowych przedsiębiorstw turystycznych. Nowe firmy zagospodarują nowe obszary (turystyka historyczna, kwalifikowana, specjalistyczna, agroturystyka), które są ściśle związane ze specyficzną ofertą województwa. Każdy z powiatów przewiduje pro-mowanie swoich walorów turystycznych. Programy te mają i będą miały wsparcie finan-sowe. Taki sposób rozwoju umożliwia powstawanie nowych przedsiębiorstw turystycz-nych.

5. Skrócenie czasów podróży w skali kraju i Europy (autostrady, szybka kolej, połączenia lotnicze), zwiększy atrakcyjność województwa w ofercie krajowej i zagranicznej. Małe lo-kalne przedsiębiorstwa turystyczne będą mogły przedstawić ofertę województwa wielkim światowym firmom turystycznym.

BIBLIOGRAFIA [1] Byszewska-Dawidek M, Kulesza I. Rynek biur podróży w Polsce. Synteza. Warszawa: Wyd. MG, PiPS-IT;

2002. [2] Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2007-2011. Warszawa: Ministerstwo Sportu i Turystyki;

2013. [3] Centralna Ewidencja i Wykazy w Turystyce. Ministerstwo Sportu i Turystyki. [http://turystyka.gov.pl] [dostęp

10.11.2014r.] [4] Rynek turystyczny. Ministerstwo Sportu i Turystyki [http://www.msport.gov.pl/rynek-turystyczny] [dostęp

10.11.2014 r.] [5] Badanie krajowego rynku turystycznego.

[https://d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/article_attachments/attachments/61298/original/ Bada-nie_krajowego_rynku_turystycznego.pdf?1407762917] [dostęp 10.11.2014 r.]

[6] Analiza rynków zagranicznych trendy, komercjalizacja na podstawie raportów przedstawicielstw POT za rok 2012. Warszawa: Polska Organizacja Turystyczna; 2013.

[7] Plan generalny i inwestycje PLB. [http://plb.pl/pl/contents/content/52/491] [dostęp 10.11.2014 r.] [8] Wstępne szacunki produktu krajowego za 2012. Główny Urząd Statystyczny.

[stat.gov.pl/.../defaultaktualnosci/.../rn_wstepne_szacunki_produktu_kraj] [dostęp 10.11.2014 r.]

INFORMACJA DLA AUTORÓW

137

Rocznik Naukowy AWFiS w Gdańsku jest recenzowanym czasopismem naukowym ukazu-jącym się od 1991 roku. Publikujemy oryginalne prace naukowe powstałe w wyniku badań własnych oraz prace przeglądowe dotyczące nauk o sporcie, w szczególności technologii treningu sportowego i pedagogiki sportu, nauk o zdrowiu, a zwłaszcza teorii aktywności fi-zycznej i zdrowia, nauk o turystyce z perspektywą teorii i pedagogiki turystyki aktywnej, kul-turowej i regionalnej. Regulamin recenzowania i przyjmowania prac Przyjmujemy prace, które są zgodne z naszą tematyką. Nadsyłane teksty są wstępnie oceniane przez redakcję RN i te z nich, które nie spełniają podstawowych warunków publikacji odsyłamy Autorom bez oceny merytorycznej. Do wydruku należy załączyć oświadczenie, że tekst nie był nigdzie publikowany. W pracy zespołowej oświadczenie może złożyć autor główny w imieniu pozostałych współautorów. Praca jest recenzowana przez dwóch recenzentów, których wybiera redakcja. Personalia Autorów i Recenzentów do chwili publikacji drukiem pozostają do wiadomości redakcji (tzw. double-blind review). W przypadku pracy zespołowej konieczne jest załączenie informacji nt. wkładu poszczególnych współautorów w powstanie pracy wg następującego kodu literowego: A – projekt badania; B – zebra-nie danych; C – analiza statystyczna; D – interpretacja danych; E – przygotowanie maszynopisu; F – przegląd piśmiennictwa; G – zapewnienie finansowania. Niedopuszczalne jest wymienianie jako autorów osób, których udział w powstanie pracy jest znikomy lub w ogóle nie miał miejsca (tzw. guest authorship). Niewłaściwe jest też pomijanie informacji na te-mat udziału w powstaniu publikacji osób, które faktycznie się przyczyniły do powstania publikacji. Po-winno to znaleźć wyraz czy to w formie podziękowań na końcu tekstu, czy umieszczenia tej osoby w gronie autorów. Zjawiska ghostwriting oraz guest authorship są przejawem nierzetelności naukowej. Autorzy są zobowiązani przedstawić informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów oraz przedstawić deklarację, że w trakcie powstawania pracy lub publikowania jej wyników nie zachodził konflikt interesów z innymi podmiotami. Tabele mają swoją numerację w kolejności występowania oraz krótki tytuł. W nagłówkach kolumn należy stosować krótkie hasła i skróty. Wskazany jest najprostszy układ tabel bez zbędnych linii po-ziomych i pionowych. Wyjaśnienia skrótów należy umieszczać tylko pod tabelą. Dolne przypisy pod tabelą należy ponumerować odrębnie zaczynając od 1 dla każdej tabeli. Tabele należy wydrukować (nie fotografować) na odrębnej stronicy. Rysunki i zdjęcia – przyjmujemy ostre, czarno-białe zdjęcia wykonane na błyszczącym papierze naj-lepiej w formacie 127 x 173 mm. Litery, cyfry i symbole muszą być jasne i mieć taki rozmiar, aby po zmniejszeniu pozostały czytelne. Tytuły i wyjaśnienia należy umieścić w podpisach, nie na rysunkach. Redakcja drukuje zdjęcia w postaci czarno-białej. Legendy pod rycinami należy wydrukować na od-rębnej kartce. Maszynopis (wydruk komputerowy) Warunkiem rozpoczęcia prac redakcyjnych nad artykułem jest dostarczenie do redakcji wydruku kom-puterowego przygotowanego zgodnie z niniejszym regulaminem oraz płyty CD-ROM (DVD), zawiera-jących komplet materiałów. Na etykiecie płyty należy podać tytuł pracy oraz numery wersji użytych edytorów i programów graficznych. Praca może być wysłana pocztą elektroniczną. Wydawnictwo przyjmuje teksty przygotowane za pomocą edytora tekstu MS Word. Zaleca się stosowanie standar-dowych 11-punktowych czcionek Arial. W przygotowaniu rycin, rysunków i zdjęć można używać stan-dardowych formatów graficznych (najlepiej ‘.tif, ‘.jpg, ‘.bmp). Wydruk komputerowy powinien być jed-nostronny na papierze formatu A-4 i nie przekraczać 20 stron, pisany z odstępem 1,5 między wier-szami, marginesami 2,5 cm z każdej ze stron. Niedopuszczalne są wszelkie wyróżnienia tekstu (po-grubienia i pochylenia). Akapity należy zaznaczyć wyraźnymi wcięciami (tabulatorem). Cyfry używane na początku zdania należy pisać słownie. Strona tytułowa: należy podać:

- tytuł pracy w języku polskim i angielskim; - nazwisko/a autora/ów wraz z afiliacją i adresem do korespondencji i numerem telefonu i adre-

sem e-mail. Streszczenie Przed tekstem głównym należy umieścić streszczenie w języku polskim i angielskim, (nie więcej niż 250 słów), a pod nim 3 – 6 słów kluczowych (wg stylu MeSH). Streszczenie prac ba-dawczych ma następującą strukturę: wstęp, materiał i metody, wyniki, wnioski.

Informacja

138

Układ tekstu Tekst należy podzielić na podane niżej działy. Wprowadzenie (wstęp) obejmuje naukowe uzasadnienie tematu, wyjaśnienie celu badań i głównej tezy badawczej. Materiał i metody: podać materiał badawczy, czas i metody prowadzenia badań oraz wykorzy-stane narzędzia badawcze i aparaturę. Metodę zastosowaną pierwszy raz należy opisać precyzyj-nie, zaś sposób wykonywania pomiarów przedstawić tak, aby inne osoby mogły je powtórzyć. Au-torzy powinni uzasadnić stosowanie nowych, nieznanych metod i ocenić je. Należy opisać szcze-gółowo zastosowane metody statystyczne, aby można było stwierdzić, czy są one poprawne. Wyniki powinny się wiązać z danymi zamieszczonymi w tabelach i na rycinach. Liczbę tabel i rysunków należy ograniczyć do niezbędnych, zaś dane w nich zawarte nie powinny być ponow-nie omawiane w tekście. Dyskusja wyników: powinna dotyczyć tylko nowych i/lub ważnych aspektów bez powtarzania w szczegółach informacji przedstawionych wcześniej we Wprowadzeniu lub Wynikach. Dyskusja powinna koncentrować się na implikacjach teoretycznych i/lub praktycznych wyników, w tym pro-pozycjach dalszych badań. W Dyskusji należy porównać wyniki przedstawionego badania z wyni-kami uzyskanymi przez innych badaczy. Wnioski powinny uwzględniać cel badań i postawione hipotezy. Należy unikać ogólników i stwier-dzeń niepopartych wynikami badań.

Bibliografia na końcu pracy wykazuje pozycje z literatury ponumerowane, w kolejności ich występo-wania w tekście, w którym dla oznaczenia odwołania należy posługiwać się numerami ujętymi w na-wiasy kwadratowe, np. [1], zgodnie z bibliograficznym systemem „Vancouver”. Bibliografia powinna zawierać nie więcej niż 30 pozycji, zastrzeżenie to nie dotyczy prac poglądowych. Opis bibliograficzny powinien zawierać nazwisko i inicjał imienia autora/autorów lub redaktora (gdy autorów jest sześciu lub mniej, należy wymienić wszystkich, jeżeli jest siedmiu lub więcej, podać trzech pierwszych oraz zastosować skrót „et al.”), pełen tytuł, miejsce wydania, wydawnictwo, rok wydania. Tytuły czasopism powinny być wymienione pełną nazwą lub – w przypadku istnienia takowego – międzynarodowym skrótem wraz z numerem czasopisma, rocznikiem, numerem stron.

Przykłady opisów bibliograficznych:

[1] Ziemann E, Garsztka T. Wydolność i sprawność fizyczna tenisistów w wieku rozwojowym. Gdańsk: AWFiS; 2010.

[2] Sozański H, Siewierski M, Adamczyk J. Indywidualizacja treningu, specyfika treningu indywidual-nego. Rocznik Naukowy 2010; 20: 5-23.

[3] Osiński W. Starzenie się osobnika i populacji a aktywność fizyczna. W: Kubińska Z, Bergier B, red. Rekreacja ruchowa w teorii i praktyce. Biała Podlaska: PWSZ; 2005, 89-99.

[4] Nikolaïdis PT, Fragkiadiakis G, Papadopoulos VE, Karydis NV. Differences in force-velocity char-acteristics of upper and lower limbs of male kickboxers. Baltic Journal of Health and Physical Ac-tivity 2011; 3(3): 147-153.

Praca wraz z załącznikami powinna być dostarczona do na adres:

Wydawnictwo AWFiS

Redakcja Rocznika Naukowego Katarzyna Dzierżanowska – sekretarz redakcji

ul. K. Górskiego 1, 80-336 Gdańsk tel. +4858/ 554-71-61 fax. +4858 554-73-87

lub pocztą elektroniczną na adres e-mail: [email protected]

Prawa autorskie Autor (Autorzy) cedują prawa wydawnicze do publikacji na wszystkich polach eksploatacji (także w formie cyfrowej) na wyłączność Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadec-kiego w Gdańsku. Autorzy nie otrzymują honorarium za publikacje w periodyku RN. Każdy Autor otrzymuje nieodpłatnie 1 egzemplarz RN ze swoją pracą. Redakcja zastrzega sobie prawo poprawia-nia usterek językowych, stylistycznych oraz dokonywania skrótów. Prace publikowane w Roczniku Naukowym są upubliczniane bezpłatnie w celach niekomercyjnych.

ARKUSZ RECENZJI

139

Redakcja Rocznika Naukowego AWFiS w Gdańsku zwraca się z uprzejmą prośbą o recenzję załączonej pracy z uwzględnieniem przedstawionych niżej kryteriów:

Ocena Kryteria

1* 2 3 4 5

1. Oryginalność problemu

2. Dobór materiału

3. Wartość metody badawczej

4. Wartość metody statystycznej

5. Przedstawienie wyników

6. Jasność i dojrzałość dyskusji

7. Dobór piśmiennictwa * ocena najniższa Syntetyczna ocena na tle innych

publikacji z tego obszaru przez oznaczenie jednej z możliwości:

znakomita bardzo dobra średnia

(podpis recenzenta)

Część opisową recenzji prosimy załączyć na oddzielnych kartkach.

Akceptuję Akceptuję po uwzględnieniu

uwag

Nie akceptuję

OŚWIADCZENIE AUTORA

140

...............................................................

Imię i nazwisko (tytuł, stopień naukowy)*

...............................................................

Afiliacja

E-mail: ..................................................

Tel. ........................................................

...............................................................

...............................................................

adres korespondencyjny

.............................., ..................... miejscowość, data

OŚWIADCZENIE AUTORA*

Niniejszym oświadczam i potwierdzam własnoręcznym podpisem, że tekst pt. .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... złożony w redakcji czasopisma „Rocznik Naukowy” jest mojego (współ-)autorstwa, nie był wcześniej publikowany i nie podlega obecnie ocenie w innym czasopiśmie.

Oświadczam, że w trakcie prowadzenia badań nie zostały naruszone interesy osób trze-cich ani też publikowane wyniki nie naruszają interesów osób trzecich.

Oświadczam, że zapoznałem się z „Informacją dla Autorów” oraz że akceptuję prawo Redakcji do poprawiania usterek językowych, stylistycznych oraz dokonywania skrótów.

Oświadczam, iż jestem świadomy, że zgoda na publikację w „Roczniku Naukowym” oznacza scedowanie praw wydawniczych do przedmiotowego tekstu na wszystkich polach eksploatacji (także w formie cyfrowej) na wyłączność Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku.

Oświadczam, iż jestem świadomy, że za publikację w periodyku „Rocznik Naukowy” nie otrzymam wynagrodzenia (każdy Autor otrzymuje nieodpłatnie jeden egzemplarz autorski periodyku).

Oświadczam, że pozostali Współautorzy (w przypadku kilku autorów) zapoznali się z ni-niejszym oświadczeniem i również je akceptują.

/................................................................/

czytelny podpis Autora*

* W przypadku zespołu autorów – Autora korespondującego

Rocznik Naukowy - Tom XXIV (2014)

Documents

Transcript of Rocznik Naukowy - Tom XXIV (2014)