RICHARD DAWKINS

BG UROJONYPrzeoy Piotr J. Szwajcer Wydawnictwo CiS Warszawa 2007 Magazyn Discover" nazwa niedawno Richarda Dawkinsa rottweilerem Darwina", w uznaniu jego bezpardonowej, a przy tym przekonujcej obrony teorii ewolucji. Dla Prospect" Dawkins jest jednym z trzech najwybitniejszych wspczesnych intelektualistw znanych szerokiej publicznoci (pozostali dwaj to Noam Chomsky i Umberto Eco). Profesor Dawkins zajmuje katedr Charles Simonyi Professor for the Public Understanding of Science na Uniwersytecie Oksfordzkim, jest te czonkiem New College . Midzynarodow saw wykraczajc daleko poza rodowiska naukowe przyniosa mu ksika Samolubny gen, a opini wybitnego uczonego i wietnego pisarza ugruntoway kolejne publikacje, midzy innymi Rozszerzony fenotyp, lepy zegarmistrz, Rzeka genw, Wspinaczka na szczyt nieprawdopodobiestwa, Rozplatanie tczy. Richard Dawkins jest czonkiem Royal Society oraz Royal Society of Literature. Za osignicia naukowe i pisarskie otrzyma wiele prestiowych nagrd i wyrnie, a wrd nich Royal Society of Literature Award (1987), Michael Faraday Award of the Royal Society (1990), International Cosmos Prize for Achievement in Human Science (1997), Kistler Prize (2001), Shakespeare Prize (2005). Ksika Bg urojony ukazaa si w USA i w Wielkiej Brytanii jesieni 2006. Natychmiast zyskaa wielk popularno wrd czytelnikw (do marca 2007 prawie milion sprzedanych egzemplarzy, I miejsce w brytyjskim oraz kanadyjskim Amazonie, II w amerykaskim, nieprzerwanie w pierwszej dziesitce bestsellerw New York Timesa"). Prawa do przekadu Boga urojonego zakupili ju wydawcy z ponad trzydziestu krajw (z czterech kontynentw).

IN WHAT WE TRUST

SPIS TRECIWSTP ..........................................................................................................................................................4 WSTP DO II WYDANIA (W OPRAWIE MIKKIEJ)...................................................................................8 Rozdzia pierwszy GBOKO RELIGIJNY NIEWIERZCY .................................................................. 13Zasuony szacunek ........................................................................................................................................................................ 13 Niezasuony szacunek ................................................................................................................................................................... 18

Rozdzia drugi HIPOTEZA BOGA............................................................................................................ 23Politeizm .......................................................................................................................................................................................... 23 Monoteizm ....................................................................................................................................................................................... 26 Sekularyzm, Ojcowie Zaoyciele i religia Ameryki .......................................................................................................................... 27 Ndza agnostycyzmu....................................................................................................................................................................... 31 NOMA .............................................................................................................................................................................................. 35 Wielki Eksperyment Modlitewny ...................................................................................................................................................... 39 Mae zielone ludziki.......................................................................................................................................................................... 43

Rozdzia trzeci DOWODY ISTNIENIA BOGA .......................................................................................... 46Dowody" Tomasza z Akwinu .......................................................................................................................................................... 46 Dowd ontologiczny i inne dowody a priori...................................................................................................................................... 47 Dowd z pikna ............................................................................................................................................................................... 50 Dowd z osobistego dowiadczenia" ............................................................................................................................................. 51 Dowd z Pisma ................................................................................................................................................................................ 54 Dowd z podziwianego religijnego uczonego .................................................................................................................................. 56 Zakad Pascala ................................................................................................................................................................................ 59 Dowd z twierdzenia Bayesa........................................................................................................................................................... 60

Rozdzia czwarty DLACZEGO NIEMAL NA PEWNO NIE MA BOGA .................................................... 64Ostateczny boeing 747 .................................................................................................................................................................... 64 Dobr naturalny jako filar wiadomoci ........................................................................................................................................... 65 Nieredukowalna zoono .............................................................................................................................................................. 67 Kult luk ............................................................................................................................................................................................. 70 Zasada antropiczna: wersja planetarna ........................................................................................................................................... 75 Zasada antropiczna: wersja kosmologiczna .................................................................................................................................... 79 Cambridge - interludium................................................................................................................................................................... 84

Rozdzia pity KORZENIE RELIGII.......................................................................................................... 89Imperatyw darwinowski.................................................................................................................................................................... 89 Bezporednie poytki z religii........................................................................................................................................................... 91 Dobr grupowy................................................................................................................................................................................. 92 Religia jako produkt uboczny ........................................................................................................................................................... 94 Psychologiczna skonno do religii................................................................................................................................................. 97 Stpaj ostronie, bowiem stpasz po moich memach ................................................................................................................... 104 Kulty cargo ..................................................................................................................................................................................... 110

Rozdzia szsty KORZENIE MORALNOCI: DLACZEGO LUDZIE S DOBRZY? ............................ 113Czy nasze poczucie moralne ma darwinowskie korzenie.............................................................................................................. 115 Korzenie moralnoci - studium przypadku ..................................................................................................................................... 119 Dlaczego by dobrym, jeli nie ma Boga ....................................................................................................................................... 121

Rozdzia sidmy DOBRA KSIGA" I ZMIENIAJCY SI DUCH CZASW...................................... 126Stary Testament............................................................................................................................................................................. 126 Czy Nowy Testament jest lepszy? ................................................................................................................................................. 132 Miuj bliniego swego ..................................................................................................................................................................... 134 Zeitgeist a moralno..................................................................................................................................................................... 140 A co z Hitlerem i Stalinem - czy nie byli ateistami?...................................................................................................................... 145

Rozdzia smy CO JEST ZEGO W RELIGII? SKD TA WROGO? .............................................. 149Fundamentalizm a obalanie nauki ................................................................................................................................................. 149 Ciemna strona absolutyzmu .......................................................................................................................................................... 152 Religia i homoseksualizm .............................................................................................................................................................. 153 Wiara a wito ludzkiego ycia .................................................................................................................................................. 154 Wielkie Beethovenowskie oszustwo .............................................................................................................................................. 158 Jak umiarkowana" wiara napdza fanatyzm ................................................................................................................................ 160

Rozdzia dziewity DZIECISTWO, MOLESTOWANIE I UCIECZKA OD RELIGII ............................. 164Molestowanie fizyczne i umysowe ................................................................................................................................................ 166 W obronie dzieci ............................................................................................................................................................................ 172 Edukacyjny skandal ....................................................................................................................................................................... 175 Znw o budzeniu wiadomoci ...................................................................................................................................................... 178 Edukacja religijna jako cz dziedzictwa kulturowego ................................................................................................................. 180

Rozdzia dziesity NIEZBDNA LUKA? ............................................................................................... 182FI ................................................................................................................................................................................................. 182 Pocieszenie i ukojenie ................................................................................................................................................................... 185 Inspiracja........................................................................................................................................................................................ 190 Czador nad czadorami................................................................................................................................................................... 190

APPENDIX ............................................................................................................................................... 199 Bibliografia - ksiki cytowane i polecane........................................................................................... 200

WSTPMoja ona w dziecistwie serdecznie nienawidzia swojej szkoy i bardzo chciaa z niej odej. Sporo lat pniej (bya ju po dwudziestce) wyznaa to rodzicom. Matka bya zaskoczona - Ale kochanie, dlaczego nam po prostu nie powiedziaa!?". Na to Lalla - Nie wiedziaam, e mona!". Potraktuj jej sowa jako punkt wyjcia: Nie wiedziaa, e mona. Podejrzewam - ba! jestem pewien - e jest cae mnstwo ludzi, ktrzy zostali wychowani w jakiej religii, a dzi nie s z ni szczliwi, stracili wiar albo wstydz si za wyrzdzanego w jej imi. Ci ludzie nierzadko uwiadamiaj sobie wasne pragnienie odejcia od wiary rodzicw, ale nie zdaj sobie sprawy, e taka moliwo w ogle istnieje. Jeli rwnie masz taki problem - jest to wanie ksika dla Ciebie. Jej celem jest uwiadomienie kademu, e by ateist to aspiracja cakiem realna; wicej nawet, to postawa wiadczca o odwadze i doprawdy godna szacunku. Zatem - mona by szczliwym, zrwnowaonym oraz moralnie i intelektualnie spenionym ateist! Oto pierwsze z przesa mojego programu budzenia wiadomoci, z filarw, na ktrych t now wiadomo chciabym wznie. O trzech pozostaych opowiem za chwil. W styczniu 2006 roku brytyjski Channel Four wyemitowa przygotowany przeze mnie dwuczciowy dokument The Root of All Evil? [rdo wszelkiego za?]. Nadany przez realizatorw tytu od pocztku niezbyt mi si podoba. Religia nie jest rdem wszelkiego za, choby ju z tego powodu, e jedna rzecz nigdy nie moe by rdem wszystkiego. Za to bardzo spodobaa mi si reklama, jak Channel Four zamieci w oglnokrajowej prasie. Bya to panorama Manhattanu z wielkim napisem: Wyobra sobie wiat bez religii". Skd ten pomys? Ot na zdjciu rzucay si w oczy dwie bliniacze wiee WTC. To wyobra sobie" byo oczywicie nawizaniem do synnego przeboju Johna Lennona Imagine. A zatem pjdmy tym tropem i sprbujmy wyobrazi sobie wiat bez zamachowcw-samobjcw, 11 wrzenia, 7 lipca 1 , krucjat, polowania na czarownice, spisku prochowego, podziau Indii, konfliktu izraelsko-palestyskiego, bez masakr i czystek etnicznych w byej Jugosawii, przeladowania ydw jako tych, ktrzy zabili Pana Naszego", bez konfliktw w Irlandii Pnocnej, honorowych zabjstw" 2 i bez rnych teleewangelistw z natapirowanymi wosami i w lnicych garniturach, oskubujcych atwowiernych ludzi z ostatnich groszy (Bg tego od was da!"). I wreszcie wyobramy sobie wiat bez talibw kacych burzy staroytne posgi, bez publicznych egzekucji bluniercw", wiat, w ktrym nie poddaje si kobiet karze chosty za to, e odwayy si odsoni kawaek ciaa. (Nota bene Desmond Morris powiedzia mi, e w Stanach tekst Lennona wykonywany bywa niekiedy bez linijki and no religion too", a raz sysza nawet, e kto mia czelno zmieni j na and one religion too".) Moe wydaje Ci si, e agnostycyzm to wybr najbardziej godny czowieka rozumnego, bo ateizm jest postaw rwnie dogmatyczn jak wiara. Jeli tak, mam nadziej, e zmienisz zdanie po przeczytaniu Rozdziau 2., gdzie wykazuj, e hipoteza Boga" jest niczym innym, jak pewn naukow hipotez dotyczc Wszechwiata, a zatem naley do niej podchodzi rwnie sceptycznie, jak do kadej innej naukowej hipotezy. By moe wmawiano Ci, e filozofowie i teolodzy dawno ju przedstawili istotne powody (dowody"), by wierzy w Boga. W takim przypadku zapewne przeczytasz z zapartym tchem Rozdzia 3. Dowody na rzecz istnienia Boga i przekonasz si, e s to argumenty bardzo wtpliwej jakoci. A moe uznajesz istnienie Boga za oczywiste, gdy jake inaczej mgby powsta wiat? Skd wzioby si ycie w caym swym bogactwie i rnorodnoci, z mnogoci gatunkw, z ktrych kady sprawia wraenie, jakby zosta celowo zaprojektowany"? Jeeli tak wanie uwaasz, nieche owieci Ci Rozdzia 4. Dlaczego niemal na pewno nie ma Boga? Darwinowska teoria doboru naturalnego w znacznie mniej karkoomny sposb, a przy tym ze zniewalajc elegancj (i bardzo oszczdnymi rodkami) rozprawia si z iluzj projektu", wyjaniajc powstanie skomplikowanych organizmw bez uciekania si do pojcia Stwrcy czy Projektanta. A cho teoria doboru naturalnego odnosi si wycznie do wiata biologii, to wyznacza intelektualne standardy o duo szerszym zastosowaniu. Wiele wskazuje, e mog one pomc nam wznie si na wyszy poziom przy objanianiu caego kosmosu. Pisaem ju wczeniej, e pragn budzi w moich czytelnikach wiadomo. Tak jest! Potga takich intelektualnych narzdzi jak model doboru naturalnego, to drugi z czterech filarw, na ktrych t now wiadomo zamierzam wesprze.

A moe mylisz, e bg- lub bogowie - musz istnie, gdy zgodnie z relacjami antropologw i historykw we wszystkich ludzkich kulturach ludzie wierzcy zawsze stanowili wikszo? Jeeli ich argumenty Ci przekonuj, sprbuj sign do Rozdziau 5. Korzenie religii, w ktrym wyjaniam, dlaczego religia jest fenomenem tak wszechobecnym. Jeli za wierzenia religijne wydaj ci si niezbdn podstaw naszej ludzkiej moralnoci, jeli sdzisz, e potrzebujemy Boga po to, aby by dobrymi, przeczytaj Rozdziay 6. i 7., by si przekona, e wcale tak nie jest. Cigle jeszcze czujesz sabo do religii? Cigle sdzisz, e w gruncie rzeczy wiara jest czym dobrym, nawet jeli sam ju j stracie? W Rozdziale 8. rozwaam t kwesti i pokazuj, e poytki, ktre jakoby mamy z religii, s jednak do wtpliwe. Jeeli masz poczucie, e tkwisz w okowach religii, w ktrej ci wychowano, warto by zastanowi si, jak do tego doszo. Zapewne stwierdzisz, e winna jest ta czy inna forma indoktrynacji, jakiej nieodmiennie poddawane s dzieci. Jeli jeste osob wierzc, to w niemal wszystkich przypadkach mona zaoy, e twoja wiara jest wiar twoich rodzicw. Kto, kto, urodziwszy si w Arkansas, uwaa, e chrzecijastwo jest religi prawdziw, a islam faszyw, mimo i doskonale zdaje sobie spraw, e wyznawaby dokadnie przeciwny pogld, gdyby przyszed na wiat w Afganistanie, jest wanie ofiar indoktrynacji, ktr przeszed w dziecistwie. O urodzonych w Afganistanie mona powiedzie, mutatis mutandis, dokadnie to samo. Problem religii i dziecistwa omawiam w Rozdziale 9. Tu czytelnicy znajd take trzecie z moich przesa. Feministki krzywi si zwykle, gdy kto mwi on" zamiast on lub ona" lub uywa rodzaju mskiego tam, gdzie mowa o ludziach po prostu, nie tylko o mczyznach. Ja natomiast pragn, by kady odruchowo buntowa si, syszc o katolickich dzieciach" bd te muzumaskich dzieciach". Nie! Mwmy o dzieciach katolickich rodzicw albo o dzieciach muzumaskich rodzicw, a jeli usyszymy, e kto uy sformuowania katolickie (muzumaskie) dziecko", grzecznie mu przerwijmy i zwrmy uwag, e dzieci s zbyt mode i zbyt niedojrzae, by mie wasne stanowisko w tak zoonej kwestii, podobnie jak nie maj jeszcze wyrobionych pogldw politycznych lub ekonomicznych. A poniewa, jak ju kilkakrotnie zaznaczaem, moim zasadniczym celem jest budzenie wiadomoci, nie zamierzam si usprawiedliwia, e o kwestii dzieci wobec wiary religijnej" wspominam zarwno tutaj, we Wstpie, jak i w Rozdziale 9. O takich sprawach nigdy nie za duo. Powtrz raz jeszcze - nie ma dzieci muzumaskich - s tylko dzieci rodzicw wyznajcych islam! Dziecko jest za mode, by wiedzie, czy jest muzumaninem, czy nie. I nie ma te katolickich dzieci. Rozdzia 1., otwierajcy ksik, jak i zamykajcy j Rozdzia 10., w rny sposb mwi o tym samym. Oba opowiadaj o tym, jak zrozumienie wspaniaoci otaczajcego nas wiata moe, bez odwoywania si do Boga, spenia funkcje, ktre na mocy tradycji - acz cakiem bezzasadnie - uzurpuje sobie religia. Czwarte z przesa, jakie chciabym zawrze w tej ksice, to postawa, ktr nazywam dum ateisty" 3 . To aden wstyd by ateist. Przeciwnie! Moesz-i powiniene - szczyci si tym, e jako ateista kroczysz przez wiat z podniesionym czoem, miao kierujc wzrok ku najdalszym horyzontom. Wszak ateizm niemal we wszystkich przypadkach oznacza waciw niezaleno mylenia, a w istocie waciwe mylenie, w ogle. Jest wielu ludzi, ktrzy w gbi serca zdaj sobie spraw, e w gruncie rzeczy s ateistami, lecz nie wa si do tego otwarcie przyzna nawet przed swoj rodzin, czy - tak te bywa nawet przed samym sob. Czciowo pewnie dzieje si tak dlatego, e postarano si, by samo okrelenie ateista" uchodzio w odbiorze spoecznym za okropny, uwaczajcy epitet. W Rozdziale 9. przytaczam tragikomiczny przypadek aktorki Julii Sweeney, ktra opowiedziaa kiedy, co si dziao, gdy jej rodzice dowiedzieli si z gazety, e zostaa ateistk: To, e nie wierz w Boga, moe by jako jeszcze przeknli. Ale ateistk! ATEISTK!!! (Przeraliwy wrzask matki widrowa wprost w uszach)". W tym momencie chciabym si zwrci szczeglnie do moich amerykaskich czytelnikw, gdy religijno w tym kraju przybraa doprawdy monstrualne rozmiary. Wendy Kaminer, prawniczka, w istocie niewiele przesadzia, twierdzc, e w dzisiejszej Ameryce artowanie z religii jest czym rwnie ryzykownym, jak spalenie amerykaskiej flagi na konferencji Legionu Amerykaskiego 4 .

Sytuacja ateistw w USA przypomina obecnie pooenie homoseksualistw przed pidziesiciu laty. Dzi, po dekadach dziaalnoci ruchu Gay Pride, homoseksualista ma nawet szanse - cho nadal nie jest to proste - zosta wybranym na urzd publiczny. Gallup przeprowadzi w roku 1999 szeroko zakrojone badania, w ktrych pytano Amerykanw, czy oddaliby w wyborach swj gos na speniajcego pod innymi wzgldami wszelkie wymogi kandydata, gdyby by kobiet (95% odpowiedziao twierdzco), katolikiem (94%), ydem (92%), Murzynem (92%), mormonem (79%), homoseksualist (79%). Moliwo zagosowania na ateist zadeklarowao zaledwie 49% respondentw. Najwyraniej przed nami jeszcze duga droga. Tymczasem ateistw, zwaszcza wrd wyksztaconych elit, jest znacznie wicej, ni sobie na og wyobraamy. Tak byo zreszt ju w XIX stuleciu. Oto, co pisa John Stuart Mili: wiat byby zadziwiony, wiedzc, jak wielka cz spord najwybitniejszych jednostek, rwnie tych powszechnie otoczonych szacunkiem z racji swej cnoty i mdroci, pozostaje gboko sceptyczna w kwestiach religijnych". Dzi sowa te s pewnie jeszcze bardziej trafne (poka to midzy innymi w Rozdziale 3.). Przyczyn, dla ktrej wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak powszechna jest to postawa, jest nasza, ateistw, niech do ujawnienia si" (come out). Marzy mi si, by ta ksika zachcia czytelnikw do podjcia takiej decyzji. Dokadnie tak samo byo z ruchem gejowskim - im wicej ludzi ujawniao swoj orientacj, tym atwiej byo uczyni to innym: dla uruchomienia reakcji acuchowej potrzeba pewnej masy krytycznej. Zgodnie z badaniami opinii publicznej liczba ateistw i agnostykw w Stanach Zjednoczonych jest wielokrotnie wysza ni liczba wyznawcw judaizmu, jak rwnie wikszoci innych wyzna. W odrnieniu jednak od ydw, ktrzy od dawna uchodz za jedno z najbardziej wpywowych lobby, czy ewangelicznych chrzecijan, ktrzy dysponuj jeszcze wikszym politycznym potencjaem, sia przebicia ateistw i agnostykw, nietworzcych adnej zwartej grupy, jest praktycznie zerowa. Oczywicie, mona powiedzie, e wszelka prba zorganizowania ateistw byaby rwnie daremna, jak nakanianie kotw do ycia w stadzie, jako e ateizm czy si na og z niezalenoci mylenia i niechci do podporzdkowania si czemukolwiek. By moe jednak pierwszym krokiem we waciwym kierunku byoby stworzenie masy krytycznej" tych, ktrzy gotowi s gono powiedzie: Tak, jestem ateist!", i da innym dobry przykad. Koty bez wtpienia nie s zwierztami stadnymi, lecz jeli zbior si do kupy, trudno ich nie usysze. Tytu tej ksiki wzbudzi zastrzeenia kilku psychiatrw, ktrzy zwrcili mi uwag, e delusion" [urojenie] to termin majcy w psychiatrii cile zdefiniowane znaczenie i nie naley nim szafowa na prawo i lewo. Trzech z nich napisao nawet do mnie z propozycj, by na okrelenie uroje typu religijnego wprowadzi neologizm relusion" 5 (od religious delusion"). By moe kiedy si on przyjmie, na razie jednak wol pozosta przy urojeniu" i krtko to uzasadni. Ot Penguin English Dictionary definiuje delusion" jako faszywe przekonanie lub wraenie" (a false belief or impression) 6 . Ku mojemu zaskoczeniu autorzy sownika jako przykad uycia terminu urojenie" przytoczyli nastpujcy cytat z Phillipa E. Johnsona: Historia darwinizmu to historia wyzwolenia ludzkoci z urojenia, i jej losy wyznacza jaki wysza moc". Czyby to by tene sam Phillip E. Johnson, ktry dzi w Ameryce przewodzi antydarwinowskiej krucjacie kreacjonistw? Tak jest w istocie, a cytat przypuszczalnie zosta wyrwany z kontekstu. (Mam nadziej, e moja szlachetno zostanie odwzajemniona - kreacjonici nie zwykli przestrzega adnych regu w atakach na mnie i w peni wiadomie i z rozmysem wymachuj wyrwanymi z kontekstu cytatami z moich ksiek.) Niezalenie od tego, co Johnson mia akurat na myli, pod zdaniem w cytowanym powyej ksztacie mgbym podpisa si obiema rkami. Sownik angielski dostarczany z edytorem Microsoft Word definiuje urojenia" jako faszywe przekonania, utrzymujce si mimo silnych przeciwnych dowodw; czsto oznaka zaburze psychicznych". Pierwsza cz tej definicji doskonale pasuje do przekona religijnych. W kwestii, czy jest to oznaka choroby psychicznej, przychylam si raczej do opinii Roberta E. Pirsiga, autora ksiki Zen a sztuka oporzdzania motocykla: Jeli jedna osoba ma urojenia, mwimy o chorobie psychicznej. Gdy wielu ludzi ma urojenia, nazywa si to Religi". Zaoony przez mnie cel tej ksiki zostanie osignity, jeli kady religijny czytelnik, przeczytawszy j pilnie od deski do deski, stanie si ateist. Czy to nie przesadny optymizm z mojej

strony? Oczywicie doskonale zdaj sobie spraw, e do zatwardziaych teistw nie przemwi adne argumenty, gdy trwajca od najmodszych lat indoktrynacja, ktrej metody doskonalone byy przez stulecia (pomimy chwilowo kwesti, czy poprzez ewolucj, czy inteligentny projekt"), cakowicie ich uodpornia. Jednym z najskuteczniejszych sposobw uodparniania jest po prostu absolutny zakaz sigania po ksiki takie jak ta, jako bdce nieodwoalnie dzieem Szatana". Wszake ufam, e i wrd wierzcych nie brak jednostek o otwartych umysach - ktrych indoktrynacja bya nieco mniej perfidna, do ktrych nie trafia, czy wreszcie tych, ktrzy byli na tyle inteligentni, by j przejrze. Takim ludziom, wolnym w gbi ducha, potrzeba zwykle tylko nieco zachty, by porzuci religijny nag. Przynajmniej chc mie nadziej, e aden z czytelnikw tej ksiki nie powie nigdy: Nie wiedziaem, e mona. Bardzo wielu ludziom winien jestem sowa podziki za pomoc w przygotowaniu tej ksiki. Nie dabym rady wymieni tu ich wszystkich, ale w adnym wypadku nie mog pomin mojego agenta Johna Brockmana ani redaktorw - Sally Gaminara (z Transworld) i Eamona Dolana (z Houghton Mifflin). Oboje nadzwyczaj wnikliwie i wyrozumiale przeczytali cay tekst, udzielajc mi wielu cennych rad i uwag, a ich niekamany entuzjazm i yczliwo byy dla mnie rdem staej motywacji do dalszej pracy. Redakcja tekstu w wykonaniu Gillian Somerscales bya zaiste fenomenalna, a jej konstruktywne poprawki zawsze dotykay samego sedna spraw. Na rnych etapach pracy dawaem tekst do czytania take innym osobom. Z tego grona na moj szczegln wdziczno zasuyli Jerry Coyne, J. Anderson Thomson, R. Elisabeth Cornwell, Ursula Goodenough i Latha Menon, a najbardziej niezrwnana Karen Owens, ktrej wiedza o kulisach mudnego wykuwania ostatecznego ksztatu tej ksiki jest niemal rwnie wielka jak moja. Ksika Bg urojony zawdzicza sporo (i vice versa) przygotowanemu przeze mnie dwuczciowemu filmowi dokumentalnemu Root of All Evil 7 ?, ktry brytyjska telewizja (Channel Four) wyemitowaa w styczniu 2006 roku. Chciabym w tym miejscu podzikowa wszystkim, ktrzy wzili udzia w jego produkcji, a zwaszcza Deborze Kidd, Russellowi Barnesowi, Timowi Craggowi, Adamowi Prescodowi, Alanowi Clementsowi i Hamishowi Mykurze. Channel Four oraz IWC Media nale si podzikowania za zgod na wykorzystanie w mojej ksice materiaw z filmu. A tak przy okazji - w Wielkiej Brytanii Root of All Evil? mia doskonae recenzje (i ogldalno). Z innych telewizji, jak na razie, prawa do emisji kupia jedynie Australian Broadcasting Corporation. Zobaczymy, czy ktrakolwiek z amerykaskich stacji odway si ten film w ogle pokaza 8 .

Koncepcja tej ksiki rodzia si we mnie od kilku lat. Przez ten czas o niektrych zawartych w niej ideach opowiadaem podczas wykadw (zwaszcza Tanner Lectures na Harvard University) i pisaem w licznych artykuach. Zwaszcza dla czytelnikw mojego staego felietonu we Free Inquiry" niektre fragmenty bd brzmiay znajomo. Przy okazji chciabym podzikowa Tomowi Flynnowi, wydawcy tego wspaniaego czasopisma, za to, e przekona mnie, bym na stae zagoci na jego amach. Co prawda, musiaem chwilowo zawiesi t wspprac, aby powici czas na ukoczenie ksiki, ale teraz powrc do swojej rubryki i mam nadziej, e stanie si ona miejscem powanej debaty nad sprawami poruszonymi w Bogu urojonym. Z wielu przyczyn na moj wdziczno zasuguj rwnie Dan Dennett, Marc Hauser, Michael Stirrat, Sam Harris, Helen Fisher, Margaret Downey, Ibn Warraq, Hermione Lee, Julia Sweeney, Dan Barker, Josephine Welsh, Ian Baird, a zwaszcza George Scales. W naszych czasach jest rzecz przyjt, e ksika taka jak ta znajduje swe dopenienie w postaci aktywnego internetowego forum, gdzie znale mona dodatkowe materiay, reakcje, komentarze, dyskusj, pytania i odpowiedzi - kto wie, co tam si jeszcze trafi w przyszoci. Mam nadziej, e oficjalna witryna Richard Dawkins Foundation for Reason and Science [Fundacji Richarda Dawkinsa na rzecz rozumu i nauki] (http://www.richarddawkins.net ) dobrze speni t funkcj. Chciabym niezmiernie podzikowa Joshowi Timonenowi za talent, profesjonalizm i powicenie, z jakim t witryn prowadzi. Nade wszystko wdziczny jestem mojej onie Lalli Ward, ktra trwaa dzielnie przy moim boku we wszystkich chwilach zwtpienia i rezygnacji. Lalla nie tylko suya mi moralnym wsparciem i wskazywaa trafnie, jak co poprawi, ale rwnie - i to dwukrotnie, na dwch rnych etapach powstawania ksiki - przeczytaa mija ca na gos, dziki czemu mogem naocznie (a raczej nausznie)

przekona si, jak moe tekst ten odebra kto niebdcy mn. Polecam gorco t metod innym autorom, cho ostrzegam, e dla osignicia rzeczywicie dobrych efektw lektorem powinna by osoba z profesjonalnym przygotowaniem aktorskim, ktra potrafi operowa gosem i ma wyczucie melodii jzyka.

WSTP DO II WYDANIA (W OPRAWIE MIKKIEJ)Wydanie Boga urojonego w twardej oprawie byo jednym z bestsellerw roku 2006 9 , co wywoao pewne zdziwienie. Czytelnicy przyjli ksik bardzo ciepo, o czym wiadczy chociaby zdecydowana wikszo spord ponad tysica komentarzy, jakie dotd zamiecili w Amazonie. Ton drukowanych w prasie recenzji by jednak mniej przychylny. Gdyby kto chcia by cynikiem, mgby przyj, e to po prostu konsekwencja braku wyobrani i wyuczonych odruchw redaktorw odpowiedzialnych za dziay recenzji -jeli jest Bg" w tytule, to dajmy to jakiemu religioznawcy. Moe jednak nadmierny cynizm przeze mnie przemawia... Kilka spord tych nieprzychylnych recenzji zaczynao si od frazy ktra od dawna ju budzi we mnie dreszcz: Jestem ateist, ALE...". Dan Dennett pisa w Breaking the Spell, jak zadziwiajco wielka liczba intelektualistw wierzy w wiar", nawet tych, ktrzy sami religijni w najmniejszym stopniu nie s. Ci porednio" wierzcy s przy tym czsto bardziej gorliwi od autentycznych wyznawcw, a ich zapa pompowany jest jeszcze przez w samej ju intencji przypochlebcz otwarto umysu": Niestety! Nie mog dzieli Twojej wiary, ale szanuj j i rozumiem". Jestem ateist, ALE..." Cig dalszy jest niemal rwnie mao przydatny, nihilistyczny bd wreszcie - co gorsza - przesycony triumfalistycznym negatywizmem. Warto jednak zauway rnic midzy powyszym a innym ulubionym genre: Kiedy byem ateist, ale...". To bardzo stary trik, wielce ceniony przez rnych religijnych apologetw od czasw CS. Lewisa a do dzi. To takie mruganie okiem do modych i modnych - zawsze zdumiewa mnie, jak czsto to dziaa. Bdcie czujni! Dla swojej witryny napisaem nawet artyku I'm an atheist BUT... i z niego wanie zaczerpnem ponisz list zarzutw i pretensji, jakie sprowokowao pierwsze wydanie (w twardej oprawie) Boga urojonego. Strona richarddawkins.net - wspaniale prowadzona przez Josha Timonena-ma dzi niezliczone niemal rzesze wsppracownikw, ktrzy suchej nitki nie zostawili na moich krytykach i rozprawili si z wszystkimi tymi zarzutami, cho przyzna musz, e w nieco mniej zawoalowany sposb i nieco mniej grzecznym tonem ni ja sam czy te moi koledzy-filozofowie, A.C. Grayling, Daniel Dennett, Paul Kurtz i inni, w tekstach publikowanych w druku. Nie wolno krytykowa religii, jeli nie towarzyszy temu szczegowa analiza uczonych ksig teologicznych. Zaskakujcy bestseller? Jeden z moich wysoce intelektualnych krytykw zasugerowa, e gdybym omwi epistemologiczne rnice midzy Akwinat a Dunsem Szkotem, gdybym rzetelnie przedstawi pogld Eriugeny na subiektywno dowiadczenia wiary, rozwaania Rahnera o asce i Moltmana o nadziei (chyba sam ywi daremn nadziej, e co takiego uczyni), wwczas wietna sprzeda mojej ksiki nie byaby zaskoczeniem - byaby cudem. Tyle e nie o to mi chodzi. W odrnieniu od Stephena Hawkinga (ktry zastosowa si do rady, e kady wzr matematyczny obnia sprzeda ksiki o poow), z radoci porzucibym wszelk nadziej na ujrzenie swojego nazwiska na listach bestsellerw, gdyby bya cho najmniejsza szansa na to, e Duns Szkot zdoa sprowadzi na nas iluminacj i pomc odpowiedzie na zasadnicze pytanie: Czy Bg istnieje? Jednak niemal caa literatura teologiczna po prostu przyjmuje zaoenie, e On jest. Dla moich celw wystarczyo wic, e zajem si tylko tymi teologami, ktrzy powanie analizowali moliwo Jego nieistnienia i do niej za pomoc dowodw si odnosili. Mam nadziej, e co takiego udao mi si zrobi w Rozdziale 3., i to nie do, e wyczerpujco, to jeszcze z wystarczajc doz humoru. A skoro ju o poczuciu humoru mowa, to nie potrafibym zaproponowa nic lepszego ni EZ. Mayers, ktry na swojej witrynie Pharyngula" opublikowa wspania Courtier's Reply [Odpowied dworzanina]:

Bezczelno i tupet zarzutw niejakiego Dawkinsa nie dziwi, gdy uwiadomimy sobie jego brak odpowiedniego wyksztacenia. Pan Dawkins nie zna na pewno uczonej i szczegowej dysertacji hrabiego Roderiga z Sewilli, powiconej niespotykanej cudownoci egzotycznych skr, z jakich szyte s buty Jego Cesarskiej Moci. Wszystko wskazuje te, e obce jest mu arcydzieo Belliniego O powiacie, jak roztaczaj pira cesarskiego kapelusza. My tymczasem doczekalimy si ju powstania caych szk, ktre nieustannie publikuj uczone traktaty o przewspaniaoci szat Jego Wysokoci, a w kadej powanej gazecie jest nawet specjalna rubryka powicona cesarskim kreacjom [...] Dawkins jednak ten wielki filozoficzny dorobek omiela si zignorowa po to tylko, by z arogancj i okruciestwem zarazem stwierdzi: Cesarz jest nagi!" [...] Pki pan Dawkins nie przeszkoli si w salonach mody Parya i Mediolanu, dopki nie zrozumie, na czym polega rnica midzy riuszkami a frywolitkami, pozostaje tylko przyj, e wszystko, co napisa, nie stanowi w istocie najmniejszej obrazy dla cesarskiego gustu. Biologiczne wyksztacenie, jakie odebra pan Dawkins, moe i sprawia, e potrafi on odrni genitalia, gdy kto wymachuje mu nimi przed nosem, ale to o wiele za mao, by potrafi naleycie doceni jako wyimaginowanych tkanin.

By ju zakoczy ten wtek - wikszo z nas na szczcie nie wierzy we wrki, astrologi i Latajcego Potwora Spaghetti; i nie musielimy si w tym celu wgbia si w pastafariaskie rozprawy teologiczne. Kolejny zarzut nieco si z powyszym wie - nazywam go zarzutem z figuranta". Atakuj to, co w religii najgorsze, a ignoruj to, co w niej najlepsze. Zajmuje si pan ohydnymi podegaczami, maniakami jak Ted Haggard, Jerry Falwell czy Pat Robertson, a nie wyrafinowanymi teologami, Tillichem czy Bonhoefferem, ktrzy nauczaj takiej religii, w jak ja wierz." Gdyby to taka subtelna i zniuansowana wiara dominowaa w wiecie, byby on na pewno o wiele lepszym miejscem, a ja napisabym zupenie inn ksik. Ponura prawda jest niestety taka, i uczciwa i godna szacunku religia to margines; statystycznie rzecz biorc, mona j pomin. Dla przewaajcej wikszoci wiernych na caym wiecie religi jest co bardzo zblionego do pogldw prezentowanych przez osobnikw w rodzaju Robertsona, Falwella, Haggarda albo Osamy bin Ladena lub ajatollaha Chomeiniego. Ci ludzie nie s adnym folklorem, figurantami - maj olbrzymie wpywy i nie mona ich lekceway. Jestem ateist, musz jednak stanowczo odci si od ostrego, niepotrzebnie zoliwego, nieopanowanego i nietolerancyjnego jzyka, jakim pisze pan o religii. Mam wraenie, e jzyk Boga urojonego jest raczej agodniejszy i bardziej opanowany ni to, z czym zetkn si moemy na co dzie, choby suchajc komentatorw politycznych albo krytykw literackich czy teatralnych. Moe by natomiast odbierany jako niewaciwy i za mocny za spraw tej dziwacznej, acz powszechnie akceptowanej zasady (odsyam do wystpienia Douglasa Adamsa cytowanego w Rozdziale 1.), i wierzeniom religijnym naley si wyjtkowa pozycja, a wszelki krytycyzm wobec nich jest niedopuszczalny. Horatio Bottomley czonek brytyjskiego parlamentu, zaproponowa w roku 1915, by po wojnie Jeli kto znajdzie si w restauracji i odkryje, e obsugiwany jest przez kelnera-Niemca, niech chlunie mu zup w twarz; jeli spotka Niemca-urzdnika, niech rozbije mu gow kaamarzem". Oto przykad jzyka nietolerancji (gupi zreszt i retorycznie nieskuteczny nawet w swojej epoce). Prosz porwna powyszy cytat ze zdaniami rozpoczynajcymi Rozdzia 2. Boga urojonego, ktre najczciej cytowane s na dowd mojej zaczepliwoci". Nie mnie ocenia, czy odniosem sukces, ale wiem, jakie byy moje intencje - zaleao mi na ostrym, lecz zarazem artobliwym frontalnym ataku, a nie na jaowym wyzoliwianiu si. Podczas publicznej lektury mojej ksiki ten akapit nieodmiennie wywouje u suchaczy dobroduszny umiech i dlatego oboje z moj on Lal zawsze posugujemy si nim, by przeama pierwsze lody. Jeli miabym zgadywa, dlaczego taka jest reakcja, to zaryzykowabym nastpujc hipotez - to dziaa kontrast midzy tematem, ktry mgby by przedstawiony napastliwie, a nawet wrcz wulgarnie, a okreleniami, jakie faktycznie padaj; mao kto spodziewa si w tym momencie takich rzadko uywanych, uczonych" terminw jak mizogin, dzieciobjca, megaloman czy homofob. Wzorowaem si zreszt w tym momencie na jednym z najdowcipniejszych pisarzy XX wieku - Evelyn

Waugh za chyba przez nikogo nie moe by nazwany autorem napastliwym lub zoliwym (nie przypadkiem zreszt Waugh jest bohaterem jednej z przytaczanych w mojej ksice anegdot). Krytycy teatralni i literaccy bywaj wrcz chwaleni za zoliwy ton swoich recenzji, gdy jednak kto pisze o wierzeniach religijnych, nawet jasno wywodu przestaje by cnot, a zaczyna by traktowana jako przejaw agresji i wrogoci. Polityk moe swojego oponenta wydrwi bezlitonie i taka zadziorno jeszcze przyniesie mu poklask, ale niech tylko jaki krytyk religii posuy si okreleniami, ktre w innym kontekcie uznane by zostay co najwyej za do bezporednie lub szczere, a dobrze wychowana" publiczno zaciska usta i z niesmakiem zaczyna potrzsa gow. Nawet wiecka publiczno; zwaszcza ta jej cz, ktra lubuje si w rozpoczynaniu wypowiedzi od: Jestem ateist, ALE...". Przekonywa i tak przekonanych. Po co? Kcik konwertytw" (Converts' Corner) na RichardDawkins.net najlepiej dowodzi faszywoci tego zarzutu, ale nawet gdyby by on prawdziwy i tak mona go odrzuci. Po pierwsze tych przekonanych" niewierzcych jest - zwaszcza w Stanach Zjednoczonych 10 - znacznie wicej, ni wielu si spodziewa, lecz (znw zwaszcza w USA) potrzebuj oni zachty, by si ujawni. I jeli mog ocenia na podstawie tego, co usyszaem w caej Ameryce Pnocnej podczas spotka promujcych moj ksik, to to, co robi Sam Harris, Dan Dennett, Christopher Hitchens czy wreszcie niej podpisany, jest doceniane. Jest jeszcze jeden powd, dla ktrego warto przekonywa przekonanych, moe bardziej subtelnej natury, ale nie mniej wany. W samej ksice duo pisaem o budzeniu wiadomoci". Gdy feministki zaczy zwraca nasz uwag na seksizm jzyka, gos ich te z pocztku przynajmniej dociera jedynie do ludzi, ktrzy i tak mieli ju wiadomo, e istnieje dyskryminacja z powodu pci i e kwestia rwnouprawnienia jest wana. Kwestie jzykowe jednak, na przykad dyskryminujca funkcja zaimkw osobowych, czsto uchodziy uwagi nawet najbardziej przekonanych" i zdarzao si, e zadeklarowani antyseksici" niewiadomie uywali jzyka, ktry wyklucza z publicznego dyskursu poow naszego gatunku. S jeszcze inne wywodzce si z religii jzykowe konwencje, ktre powinny podzieli los seksistowskich, i to konwencje powszechne take wrd przekonanych" ateistw. Dlatego wszyscy musimy by ich wiadomi i zwaa na nie. I wierzcy, i niewierzcy niewiadomie przestrzegaj na przykad zasady, jakoby religii naleay si jakie szczeglne i nadzwyczajne szacunek i uprzejmo. Co wicej - i na to nigdy nie przestan zwraca uwagi - panuje te milczca zgoda na etykietowanie maych dzieci przekonaniami religijnymi rodzicw. W tym punkcie ateici powinni by bardzo wyczuleni i nigdy nie bdzie do budzenia wiadomoci". Religia to jedyna sfera, w ktrej, na mocy powszechnej zgody, dalimy rodzicom pene prawo, by wtaczali swoje przekonania dzieciom, te za s przecie jeszcze o wiele za mae, by mc wyartykuowa albo w ogle mie jakiekolwiek wasne pogldy. Pamitajmy-nie ma chrzecijaskich dzieci, s tylko dzieci chrzecijaskich rodzicw! Wbijajmy to wszystkim do gowy! Jest pan takim samym fundamentalist jak ci, ktrych pan krytykuje. Prosz - nie! Prosz nie myli pasji z fundamentalizmem! Nawet pasjonat moe zmieni zdanie, fundamentalista - nie. Chrzecijascy fundamentalici z pasj odrzucaj teori ewolucji, ja z pasj jej broni. Pasja za pasj, mona by powiedzie; remis! Niektrym to wystarcza, by mwi o dwch wartych siebie fundamentalizmach. Problem w tym, e jeli dwie strony s rwnie pewne swoich racji, prawda niekoniecznie musi lee porodku. Nie da si wykluczy ewentualnoci, e jedni kompletnie si myl - a to usprawiedliwia pasj" tych drugich. Fundamentalista wie, bo wierzy, i wie, e nic nie zmieni jego zdania. Cytowaem w ksice sowa Kurta Wise'a: gdyby wszystkie dowody wiata przemawiay przeciw kreacjonizmowi, przyznabym to jako pierwszy, ale pozostabym kreacjonist, bo tak mwi Sowo Boe. Tu stoj i inaczej nie mog". Rnica midzy takim namitnym przywizaniem fundamentalisty do sw Pisma a namitnym przywizaniem prawdziwego naukowca do dowodw empirycznych jest oczywista i trzeba j nieustannie podkrela. Fundamentalista Kurt Wise jasno owiadcza, e wszystkie dowody z caego Wszechwiata

nie skoniyby go do zmiany zdania. Prawdziwy naukowiec tymczasem, jakkolwiek gboko i z pasj nie wierzyby" w ewolucj, doskonale wie, co mogoby sprawi, e zmieniby zdanie. J.B.S. Haldane, gdy spytano go, jakie wiadectwa mogyby obali teori ewolucji, bez wahania odpowiedzia: Skamieniaoci krlika w prekambrze". Pozwlcie, e sformuuj tu wasne kredo, swoist odwrotno manifestu Kurta Wise'a: gdyby wszystkie dowody wiata przemawiay za kreacjonizmem, przyznabym to jako pierwszy i natychmiast zmienibym pogldy. Tak jak dzi rzeczy si maj, wszystkie wiadectwa (a jest ich nieprzebrana ilo) przemawiaj jednak za ewolucj. To z tej i tylko z tej przyczyny broni ewolucji z pasj rwn pasji tych, ktrzy j atakuj. Moja pasja opiera si na dowodach; ich odwraca si od dowodw-jest prawdziwym fundamentalizmem ". Sam jestem ateist, ale z religi nic nie da si zrobi. Musimy z ni y. Chciaby si pan pozby religii? Powodzenia! Naprawd pan sdzi, e to moliwe? Na jakiej planecie pan yje? Mamy j na wyposaeniu". Niech pan sobie daruje." Mgbym po kolei odnie si do kadego z tych pyta, gdyby zadawane byty z autentyczn trosk i zainteresowaniem. Mam jednak wraenie, i tak nie jest. Wyczuwam w nich nawet pewn nut triumfalizmu. I to raczej nie masochizm, a szczeglna wersja wiary w wiar". Ludzie, ktrzy tak myl, czsto sami nie s wierzcy, ale religijno innych sprawia im jak osobliw przyjemno. Przejdmy teraz do ostatniej kategorii moich oponentw. Sam jestem ateist, ale ludzie potrzebuj religii. Co chce pan da w zamian? Kto ukoi pogronych w smutku? Jak chce pan zaspokoi ludzkie potrzeby?" C za protekcjonalizm! Pan i ja oczywicie jestemy zbyt inteligentni i zbyt dobrze wyksztaceni, by potrzebowa religii, ale ta caa reszta, hoi polloi, Orwellowscy prole, pgwkowate Delty i Epsilony Huxleya - oni jej potrzebuj!" Jak sysz co takiego, przypomina mi si moja wasna przygoda". Wygosiem kiedy referat na konferencji powiconej popularyzacji nauki i jej upowszechnianiu, w ktrym mocno zaatakowaem koncepcj upraszczania". Po referacie wywizaa si dyskusja i jeden z jej uczestnikw wsta i zacz przekonywa, i upraszczanie jest niezbdne, by przycign do nauki kobiety i mniejszoci". Sdzc z tonu, ten czowiek uwaa si za autentycznego liberaa i postpowca. Ja jednak nie mogem si powstrzyma od mylenia, jak jego wypowied odbieraj siedzce na sali kobiety i mniejszoci". Wracajc za do tezy, e ludzie potrzebuj ukojenia, bezpieczestwa, poczucia komfortu - to prawda, oczywicie, ale czy to nie czysta dziecinada, da od Wszechwiata, by zapewni nam poczucie bezpieczestwa, by da nam prawo do takich uroszcze! Isaac Asimov pisa, co prawda, o pseudonauce, ale jego sowa wietnie przystaj rwnie do religii: Zbadaj jakikolwiek fragment pseudonauki, a odnajdziesz tam nie wicej ni koc, pod ktrym mona schowa gow, kciuk, ktry mona possa, czy babcin spdnic, pod ktr mona si skry". To zreszt zadziwiajce, jak wielu ludzi nie potrafi wci zrozumie, e X jest uyteczne", nie oznacza wcale X jest prawdziwe". Inne docierajce do mnie zarzuty odwoyway si do niezbdnoci celu" ycia. Oto na przykad fragment jednej z opublikowanych w Kanadzie recenzji:Ateici moe i maj racj, jeli chodzi o Boga. Kto wie? Ale z Bogiem czy bez Niego nie ma wtpliwoci, e ludzka dusza potrzebuje wiary, i ycie ma jaki transcendentny cel wykraczajcy poza sam materi. Mona by si spodziewa, e taki arcyracjonalista jak Dawkins powinien uwiadomi sobie ten niezmienny aspekt ludzkiej natury [...] Czy Dawkinsowi naprawd si wydaje, e wiat byby bardziej ludzki, gdybymy prawdy i pocieszenia zaczli szuka w Bogu urojonym, a nie w Biblii?

Ot czuj si w obowizku odpowiedzie autorowi, e - skoro sam pisze o wiecie bardziej ludzkim" - to moja odpowied brzmi: Tak!". Musz jednak tylko po raz kolejny powtrzy, e ukojeniowy" aspekt jakichkolwiek przekona nie ma adnego zwizku z ich prawdziwoci. Nie miabym zanegowa ludzkiej potrzeby emocjonalnego komfortu i nie miabym te stwierdzi, e wizja wiata, jak przedstawiam w swojej ksice, moe rzeczywicie pocieszy chociaby tych, ktrzy stracili

blisk sobie osob. Pytam natomiast -czy, jeli ukojenie, jakie daje religia, opiera si na neurologicznie wicej ni nieprawdopodobnej przesance, i moemy jako przetrwa mier wasnych mzgw, naprawd chcemy takiego ukojenia broni? W kadym razie nie zdarzyo mi si na jakimkolwiek pogrzebie spotka kogo, kto zaprzeczyby, e niereligijne czci tej ceremonii (mowy pogrzebowe, ulubione wiersze lub utwory muzyczne zmarego) s bardziej poruszajce ni modlitwy. Napisa do mnie jeden z czytelnikw tej ksiki, doktor David Ashton, lekarz. Napisa o tym, e dokadnie w Boe Narodzenie 2006 nagle zmar jego ukochany syn, siedemnastoletni Luke. Tu przed t tragiczn mierci dr Ashton rozmawia z synem o tworzonej przeze mnie dobroczynnej fundacji, ktrej celem ma by promowanie rozumu i nauki. Luke'owi bardzo si idea fundacji spodobaa i podczas pogrzebu, ktry odby si na Wyspie Man, doktor Ashton zaproponowa, by ci czonkowie kongregacji, ktrzy chc uczci pami jego syna, co na ni wpacili. To, jak powiedzia, na pewno zrobioby chopakowi przyjemno. Dostaem trzydzieci czekw, cznie ponad dwa tysice funtw; w tym byo szeset funtw ze zbirki w lokalnym pubie! Chyba wszyscy musieli kocha tego chopca. Nigdy nie spotkaem Luke'a, ale niemal si rozpakaem, czytajc opis ceremonii pogrzebowej (poprosiem nawet o zgod na opublikowanie go na mojej stronie). Najpierw flecista zagra solo lament Ellen Valin, potem dwaj przyjaciele Luke'a wygosili krtkie eulogie, nastpnie doktor Ashton odczyta wspaniay wiersz Dylana Thomasa Fern Hill (Kiedy tak byem mody i pod gaziami jaboni swobodny" 11 ; jake wstrzsajca ewokacja utraconej modoci). Na koniec za - tu musz wstrzyma oddech - ojciec Luke'a przeczyta pierwsze zdania z mojego Rozplatania tczy, zdania, ktre dawno ju zaznaczyem, by odczytano je na moim wasnym pogrzebie:Umrzemy, i to czyni z nas szczciarzy. Wikszo ludzi nigdy nie umrze, poniewa nigdy si nie narodzi. Ludzi, ktrzy potencjalnie mogliby teraz by na moim miejscu, ale w rzeczywistoci nigdy nie przyjd na ten wiat, jest zapewne wicej ni ziaren piasku na arabskiej pustyni. Wrd owych nienarodzonych duchw s z pewnoci poeci wiksi od Keatsa i uczeni wiksi od Newtona. Wiemy to, poniewa liczba moliwych sekwencji ludzkiego DNA znacznie przewysza liczb ludzi rzeczywicie yjcych. wiat jest niesprawiedliwy, ale c, to wanie mymy si na nim znaleli, ty i ja, cakiem zwyczajnie 12 .

Naleymy do nielicznych, ktrzy na tej loterii narodzin trafili szczliwy los. Jak mona w tej sytuacji mie czelno skomle na myl o nieuchronnym powrocie do stanu, z ktrego tak wielu nigdy nie miao szansy wyj? Zapewne s od tej reguy jakie wyjtki, ale podejrzewam, e wielu ludzi tak mocno uczepio si wiary nie dlatego, i daje im ona pocieszenie, ale z powodu naciskw wychowawczych, jakim byli poddani, i z tego take wzgldu, e wci nie uwiadomili sobie, e niewierzenie jest rwnie moliwym wyborem. Bez wtpienia dotyczy to take tych, ktrzy uwaaj siebie za kreacjonistw - ich po prostu nie nauczono wspaniaej Darwinowskiej alternatywy. Podobnie mona podej do uwaczajcego czowieczej godnoci mitu o potrzebie" religii. Na niedawnej (2006) konferencji pewien antropolog (wybitny okaz gatunku ,jestem-ateist-ale") zacytowa Gold Meir, ktra, spytana kiedy, czy wierzy w Boga, odpowiedziaa: Wierz w ydw, a ydzi wierz w Boga". Nasz antropolog zaproponowa wasn wersj - Wierz w ludzi, a ludzie wierz w Boga", stwierdzi. Ja wol jednak mwi, e wierz w ludzi, a ci, gdy tylko zachci si ich do mylenia i umoliwi dostp do wiedzy, bardzo czsto decyduj si nie wierzy w Boga i wie spenione, satysfakcjonujce i naprawd wyzwolone ycie. Richard Dawkins, luty 2007

Rozdzia pierwszy GBOKO RELIGIJNY NIEWIERZCYNie prbuj wyobraa sobie Boga; wystarcza mi odczucie potgi i majestatu przyrody, o tyle, o ile moemy j pozna za porednictwem naszych niedoskonaych zmysw 13 . Albert Einstein

Zasuony szacunekChopiec ley na ce. Brod wspar na doniach, wpatruje si w traw. W pewnej chwili, niczym objawienie, ogarnia go przemona wiadomo ycia toczcego si pord spltanych dbe i korzonkw, fascynujcego mikrokosmosu krztajcych si mrwek, pszcz, a nawet - cho wtedy jeszcze niewiele wiedzia na ten temat - miliardw bakterii przerabiajcych gleb, bezgonej i niewidocznej siy napdowej tej ekonomii w miniaturze. I nagle ta kowa mikrodungla jak gdyby ekspanduje, zlewajc si z caym Wszechwiatem i z zamarym w zachwycie umysem kontemplujcego jej pikno dziecka. Mody czowiek interpretuje to przeycie wszechogarniajcej jednoci rzeczy w kategoriach religijnych i ostatecznie zawiedzie go ono na drog kapastwa. Po latach, wywicony na anglikaskiego ksidza, zostanie katechet w mojej szkole; jednym z moich ulubionych nauczycieli. To dziki takim jak on, przyzwoitym, liberalnym, duchownym, nikt nie moe powiedzie, e religi wtaczano mi si do garda 14 . W innym miejscu i innym czasie inny chopiec - udzco podobny do mnie - odurzony upojn woni rozsiewan przez tropikalne kwiaty rozkwitajce noc w afrykaskim ogrodzie, wznis wzrok ku rozgwiedonemu niebu i stan jak wryty, urzeczony wspaniaym widokiem Oriona, Kasjopei i Wielkiej Niedwiedzicy oraz wzruszony do ez bezdwiczn symfoni Drogi Mlecznej. Jak to moliwe, by te jake przecie podobne momenty dogbnego zachwytu zainspiroway mnie i mojego katechet do wycignicia przeciwstawnych konkluzji, to pytanie, na ktre nie da si udzieli prostej odpowiedzi. Quasi-mistyczny stosunek do przyrody i Wszechwiata jest postaw do czst u naukowcw oraz osb o racjonalistycznym nastawieniu i nie pociga za sob wiary w sfer nadprzyrodzon. Nasz katecheta za modu, podobnie zreszt jak i ja, nie czyta jeszcze zapewne synnego kocowego akapitu dziea O powstawaniu gatunkw, o gsto zaronitym wybrzeu" ze piewajcym ptactwem w gszczach, z krcymi w powietrzu owadami, z drcymi mokr gleb robakami". Gdyby zna t ksik, niewykluczone, i dostrzegby w jej autorze bratni dusz i zamiast ku powoaniu kapaskiemu, podyby ku darwinowskiej wizji, w ktrej wszystko powstao wskutek praw wci jeszcze dziaajcych wok nas":Tak wic z walki w przyrodzie, z godu i mierci bezporednio wynika najwzniolejsze zjawisko, jakie moemy poj, a mianowicie powstawanie wyszych form zwierzcych. Wzniosy zaiste jest to pogld, e Stwrca natchn yciem kilka form lub jedn tylko i e gdy planeta nasza podlegajc cisym prawom cienia dokonywaa swych obrotw, z tak prostego pocztku zdoa si rozwin i wci jeszcze si rozwija nieskoczony szereg form najpikniejszych i najbardziej godnych podziwu 15 .

W Bkitnej kropce Carl Sagan napisa:Dlaczeg adna z wielkich religii, patrzc na nauk, nie dosza do wniosku: Jest lepiej, ni moglibymy przypuszcza. Wszechwiat okaza si znacznie wikszy, ni przewidywali nasi prorocy, wspanialszy, bardziej skomplikowany, bardziej elegancki. Zatem Bg musi by wiele potniejszy, ni nam si wydawao"? Zamiast tego woaj: Nie, nie, nie! Nasz Bg jest malutkim Bogiem i chcemy, by tak ju na zawsze zostao". Religia, stara lub nowa, doceniajca wspaniao Wszechwiata ukazywan przez wspczesn nauk, potrafiaby wzbudzi uczucia czci i wiary, ktrych nie poruszaj tradycyjne religie 16 .

We wszystkich swych ksikach Sagan dotyka strun transcendentalnego zachwytu, ktry od stuleci pozostawa wyczn domen religii. Ja czyni podobnie i w efekcie czsto uznaje si mnie za czowieka

religijnego. Pewna amerykaska studentka napisaa, e spytaa swojego profesora, co sdzi na mj temat. C - usyszaa w odpowiedzi - to, co pisze, jest cile rzecz biorc niezgodne z religi, ale z drugiej strony z takim uniesieniem podchodzi do przyrody i Wszechwiata, e dla mnie to brzmi jak religial". Czy jednak religia to waciwe sowo w tym kontekcie? Moim zdaniem - nie. Laureat Nagrody Nobla, fizyk (i ateista) Steven Weinberg nie jest w swych pogldach odosobniony, gdy w nie o teorii ostatecznej pisze:Niektrzy ludzie maj tak szerok i elastyczn koncepcj Boga, e jest nieuchronne, i go znajduj, ilekro zaczn go szuka. Czsto syszy si takie stwierdzenia, jak Bg to absolut", Bg to Wszechwiat", Bg to nasza lepsza natura". Oczywicie, podobnie jak w przypadku kadego innego sowa, sowu Bg" mona przypisa dowolne znaczenie, jakie tylko nam si podoba. Jeli kto powie Bg to energia", moe znale Boga w bryce wgla 17 .

Weinberg ma niewtpliwie racj. Jeli pojcie Bg" ma by w ogle do czegokolwiek przydatne, powinno si je rozumie zgodnie z jego powszechnym uyciem, jako odnoszce si do obdarzonego nadprzyrodzon (nadnaturaln) moc Stwrcy, ktremu czowiek powinien oddawa cze". Sporo wielce niefortunnych nieporozumie bierze si std, i ludzie czsto nie potrafi odrni czego, co mona by nazwa religi typu einsteinowskiego" od religii opartej na wierze w byt nadnaturalny. Einstein nieraz wzywa imienia Boego" (i nie by w tym wrd uczonych-ateistw odosobniony), a rozmaici wyznawcy religii nadnaturalnych nie omieszkali tego wykorzysta, by - nie majc rzecz jasna po temu adnych podstaw - mc zaliczy tego wybitnego czowieka do swego grona. Efektowne (cho naleaoby je raczej uzna za przewrotne) zakoczenie Krtkiej historii czasu Stephena Hawkinga - [...] poznamy wtedy bowiem myli Boga" 18 - rwnie czsto jest mylnie interpretowane. Wielu ludzi dochodzi na jego podstawie do bdnego wniosku, jakoby Hawking by czowiekiem religijnym. Ksika The Sacred Depths of Natur [wito natury] biologa komrkowego Ursuli Goodenough pobrzmiewa jeszcze silniejsz nut religijn ni lune cytaty z Einsteina czy Hawkinga. Goodenough wrcz fascynuje si kocioami, meczetami i w ogle wszelkimi wityniami, a wiele akapitw z jej ksiki a si prosi, by uy ich jako amunicji w obronie wiary w nadnaturalne. Zreszt sama okrela si mianem religijnej naturalistki". Uwana lektura ksiki dowodzi jednak niezbicie, i w istocie z Goodenough jest rwnie zatwardzia ateistka, jak ja. Okrelenie naturalista" jest zreszt do wieloznaczne. Mi na przykad nieodparcie kojarzy si z ulubionym bohaterem mojego dziecistwa, doktorem Dolittle z ksiek Hugh Loftinga (ktry nota bene mia w sobie wiele z pewnego filozofa-naturalisty z HMS Beagle). W XVIII i XIX wieku sowo naturalista" oznaczao z grubsza to samo, co dla wikszoci z nas oznacza dzi-badacza wiata przyrody. I ju od czasw Gilberta White'a naturalistami w tym sensie byli czsto duchowni. Zreszt sam Darwin ju jako mody czowiek nosi si z myl o wstpieniu do stanu duchownego. By moe ywi nadziej, i spokojne ycie w wiejskiej parafii pozwoli mu powici si jego prawdziwej pasji - ukom. Filozofowie terminem naturalista" posuguj si jednak w zupenie innym znaczeniu, jako przeciwiestwo nadnaturalisty, czyli kogo, kto uznaje istnienie sfery nadprzyrodzonej 19 . Na przykad Julian Baggini tak wyjania w Atheism: A Very Short Introduction [Ateizm: bardzo krtkie wprowadzenie] istot naturalizmu dla ateisty: Wikszo ateistw przyjmuje, e jakkolwiek substancja wiata ma charakter czysto fizyczny, to z niej wanie wywodzi si umys, pikno, emocje i wartoci moralne - wszystko, co czyni ycie ludzkie tak zoonym i bogatym". Myli i emocje wyaniaj si (nazywa si to emergencj) z niebywale zoonych powiza midzy strukturami w ludzkim mzgu. W tym znaczeniu ateista - jako zwolennik filozofii naturalizmu - to kto, kto wierzy, e nie ma nic ponad wiatem o charakterze czysto fizycznym, adnej nadnaturalnej stwrczej inteligencji niedostpnej naszym zmysom. Ateista jest te przekonany, e nie istnieje dusza trwajca duej ni ciao i nie ma adnych cudw - s jedynie zjawiska naturalne, ktrych na razie nie potrafimy wyjani. Jeeli natykamy si na zjawisko, ktre wydaje si wykracza poza wiat naturalny, w jego obecnym, dalece niedoskonaym rozumieniu, mamy nadziej, e pewnego dnia, gdy tylko je lepiej poznamy, zaliczymy je do sfery naturalnej. Rozpleciona tcza 20 nie traci nic ze swego pikna... Wielu - i to wybitnych - wspczesnych naukowcw gosi pogldy, ktre mona by traktowa jako przejaw wiary religijnej. Zwyke jednak, jeli przeanalizujemy je nieco dokadniej, okazuje si, e sprawa nie jest wcale prosta. Tak jest choby w przypadku Einsteina i Hawkinga. Ale nie tylko - Martin Rees, aktualnie penicy funkcje Astronoma Krlewskiego i przewodzcy Royal Society, powiedzia mi, e

uczszcza do kocioa jako niewierzcy anglikanin [...] z poczucia lojalnoci plemiennej". Jego pogldy dalekie s od teizmu, ale jak wielu innych uczonych Rees podziela w poetycko zabarwiony naturalizm, ktry wyzwala w ludziach nauki pikno i majestat Wszechwiata. Nie tak dawno, podczas telewizyjnej dyskusji, prbowaem skoni mojego przyjaciela Roberta Winstona, lekarza-poonika i jedn ze znamienitszych postaci brytyjskiej wsplnoty ydowskiej, by przyzna, e jego judaizm jest podobnej natury i e tak naprawd nie wierzy w rzeczy nadnaturalne. Niewiele brakowao, bym swj cel osign, jednak Robert nie odway si na postawienie kropki nad i" (musz lojalnie zaznaczy, e faktycznie to on przeprowadza wywiad ze mn, a nie ja z nim). Niemniej, gdy go tak naciskaem, przyzna, e wiara jest przede wszystkim czym, co pomaga mu uj si w karby i wie uczciwe, dobre ycie. By moe to prawda, ale przecie nie ma to adnego zwizku z realnoci nadnaturalnych elementw religii. Jest zreszt wielu intelektualistw, ktrzy z dum podkrelaj swoj ydowsko i uczestnicz w ydowskich rytuaach religijnych. By moe kieruje nimi poczucie lojalnoci wobec odwiecznej tradycji albo wobec pomordowanych bliskich. Niewykluczone jednak, e ich gwnym motywem jest owa bdna - i w bd wprowadzajca - skonno, by religi" nazywa panteistyczny zachwyt nad Wszechwiatem, ktry wielu z nas dzieli z bodaj najwybitniejszym reprezentantem tej postawy, Albertem Einsteinem. Ci ludzie nie tyle wierz w Boga, ile - pozwol si posuy w tym momencie sformuowaniem filozofa Daniela Dennetta - wierz w wiar" 21 . Jedn z najchtniej cytowanych uwag Einsteina jest Nauka bez religii jest uomna, religia bez nauki jest lepa" 22 . Ale Einstein przy innej okazji napisa:

To oczywicie kamstwo, co czytaa o mojej religijnoci; kamstwo, ktre jest raz po raz powtarzane. Nie wierz w osobowego Boga i zawsze otwarcie si do tego przyznawaem. Gdybym jednak musia znale w sobie co, co miaoby aspekt religijny, to byaby to bezgraniczna fascynacja struktur wiata, jak ukazuje nam nauka 23 .

Czy to oznacza, e Einstein by czowiekiem, ktrego nurtoway wewntrzne sprzecznoci? Czyby kada strona sporu moga sobie wybra z jego spucizny to, co jej odpowiada? Nie! Po prostu dla Einsteina sowo religia" znaczyo co zupenie innego, ni si potocznie rozumie. Poniej zajm si wanie tym rozrnieniem miedzy religi jako wiar w byt nadnaturalny a religi w ujciu Einsteinowskim. I prosz pamita, e gdy pisz o Bogu urojonym", odnosz si wycznie do boskoci nadnaturalnej. Oto gar kolejnych cytatw z Einsteina, ktre daj pojcie o jego religii:Jestem gboko wierzcym ateist. [...] Jest to poniekd zupenie nowy rodzaj religii24

.

Nigdy nie przypisywaem Przyrodzie celowoci, zamiarw ani jakichkolwiek innych cech, ktre mona by uzna za antropomorficzne. Widz przede wszystkim jej wspania struktur, ktr pojmujemy w bardzo ograniczonym stopniu, a ktra z koniecznoci wywouje u kadego mylcego czowieka poczucie znikomoci. Stanowi to icie religijne przeycie, ktre wszake nie ma nic wsplnego z mistycyzmem 25 . Koncepcja osobowego Boga jest mi zupenie obca i uwaam j wrcz za naiwn 26 .

Po mierci Einsteina wielu apologetw religii usiowao przedstawia tego wielkiego uczonego jako opowiadajcego si po ich stronie (nadal prbuj i skdind mona ich zrozumie). Za ycia postrzegano go jednak zupenie inaczej. W roku 1940 Einstein opublikowa synny artyku, w ktrym wyjania, co chcia powiedzie, stwierdzajc: nie wierz w osobowego Boga". Ta jego publiczna wypowied (i inne utrzymane w tym duchu) wywoaa bardzo gwatown reakcj, zwaszcza ze strony religijnych fanatykw. Zachowao si wiele nadesanych wwczas listw, z ktrych wikszo zawieraa aluzje do ydowskiego pochodzenia Einsteina. Ponisze cytaty zaczerpnem z ksiki Einstein and Religion Maxa Jammera (skd pochodzi rwnie wikszo cytowanych przeze mnie wypowiedzi samego Einsteina na temat religii). Tak wic rzymskokatolicki biskup Kansas City napisa, co nastpuje: To smutne, gdy patrzy si, jak kto, kto wywodzi si z ludu Starego Testamentu i jego nauki, odrzuca wielk tradycj swojej rasy". Inny katolicki duchowny wtrowa: Nie ma innego Boga ni Bg osobowy [...] Einstein nie wie, o czym mwi. Myli si w zupenoci. Niektrzy ludzie sdz, e skoro osignli wysok biego w pewnej dziedzinie, daje im to prawo do wyraania opinii we wszystkich pozostaych". Zaiste pojmowanie religii jako dziedziny, o ktrej mog si wypowiada wycznie biegli eksperci, to oryginalny osd. Mona by si zaoy, e duchowny w, chcc zakwestionowa istnienie wrek, nie udaby si po ekspertyz do specjalisty w zakresie ksztatu i barw skrzyde wrki. Tymczasem i on, i biskup uznali, e Einstein, nie majc teologicznego przygotowania, nie moe poj idei Boga. On jednak rozumia j doskonale i dlatego negowa jego istnienie. Pewien katolicki prawnik pracujcy na rzecz jednej ze wsplnot ekumenicznych napisa do Einsteina:Z najgbszym alem przyjlimy paskie owiadczenie [...] w ktrym omiesza pan ide osobowego Boga. Nic w cigu ostatnich dziesiciu lat tak silnie jak paska wypowied nie przyczynio si do wzbudzenia w ludziach przekonania, e Hitler mia nieco racji, dc do wygnania ydw z Niemiec. Uznajc paskie prawo do korzystania z wolnoci sowa, czuj si w obowizku stwierdzi, e poprzez swoje wypowiedzi staje si pan powanym zagroeniem dla porzdku publicznego w Ameryce.

Z kolei rabin Nowego Jorku owiadczy: Pan Einstein jest bez wtpienia wielkim uczonym, ale jego pogldy religijne s gboko sprzeczne z judaizmem". Ale"? Ale?!" Dlaczego nie i"? List od przewodniczcego towarzystwa historycznego z New Jersey tak dobitnie ilustruje sabo religijnego umysu, e warto go przeczyta co najmniej dwukrotnie:Szanujemy pask wiedz, doktorze Einstein, lecz jest jedna rzecz, ktrej najwyraniej pan si dotd nie poj - Bg jest duchem i nie sposb go wykry za pomoc mikroskopu czy teleskopu, tak samo, jak nie odnajdziemy ludzkich myli ani emocji, badajc mzg. Wszyscy wiedz, e religia

opiera si na Wierze, nie na wiedzy. Zapewne kady mylcy czowiek przeywa czasem chwile religijnego zwtpienia. Moja wiara te niejednokrotnie saba. Nigdy jednak nikomu nie zdradziem mych duchowych wtpliwoci, a to z dwch powodw: (1) obawiaem si, i samym napomkniciem o nich mgbym zniszczy ycie i pozbawi nadziei blini istot; (2) zgadzam si z przeczytanym niegdy zdaniem: May to czowiek, ktry niszczy wiar w innym". [...] Mam nadziej, doktorze Einstein, e zosta pan bdnie zacytowany i e pewnego dnia powie Pan co znacznie przyjemniejszego tym rzeszom Amerykanw, ktre chciayby pana szanowa.

C za przeraajca szczero! Zdanie w zdanie ocieka wprost moralnym i intelektualnym tchrzostwem! Mniej aosny - cho jeszcze bardziej szokujcy - by list od zaoyciela Calvary Tabernacle Association z Oklahomy:Profesorze Einstein. Wierz, e kady chrzecijanin w Ameryce ma panu tylko jedn rzecz do powiedzenia: Nie porzucimy wiary w naszego Boga i w Jego Syna Jezusa Chrystusa i wzywamy ci, skoro nie wierzysz w Boga tego narodu, by wrci tam, skd przybye!". Dotychczas czyniem wszystko, co w mej mocy, by by bogosawiestwem dla ludu Izraela, ale teraz pojawie si ty i jednym chlapniciem swego blunierczego jzyka uczynie tyle szkody swojemu ludowi, e wysiki wszystkich miujcych plemi Izraela chrzecijan, ktrzy pracuj nad tym, by wymie antysemityzm z tego kraju, poszy na marne. Profesorze Einstein! Amerykascy chrzecijanie mog powiedzie panu tylko jedno: Zabieraj sw szalon, faszyw teori ewolucji i wracaj do Niemiec, skd przyjechae, albo zaprzesta prb podwaania naszej wiary - wiary narodu, ktry przyj ci, gdy wygnano ci z twojej ojczystej ziemi!".

Cytowani powyej teistyczni krytycy Einsteina w jednym mieli cakowit racj - wielki uczony na pewno nie by jednym z nich. Einstein by wprost oburzony, ilekro kto sugerowa mu, e jest teist. Czyby wic by deist, jak Wolter lub Diderot? A moe panteist jak Spinoza, do ktrego filozofii odnosi si zreszt z wielkim szacunkiem (Wierz w Boga Spinozy, przejawiajcego si w harmonii wszystkiego, co istnieje, a nie w Boga, ktry zajmowaby si losem i uczynkami kadego czowieka" 27 ). Zajmijmy si wic przez chwil kwestiami terminologicznymi. Teista wierzy, e istnieje nadnaturalna inteligencja; byt, ktry oprcz swego najwaniejszego dziea, jakim byo stworzenie wiata, wci pozostaje w tym wiecie immanentnie obecny, nadzorujc i wyznaczajc losy stworzonych przez siebie istot. Na og w teistycznych systemach wierze bstwo bezporednio uczestniczy w yciu ludzi. Odpowiada na mody, wybacza grzechy lub je karze, poprzez cuda ingeruje w bieg ludzkich spraw, ocenia dobro i zo naszych uczynkw, wiedzc zawsze, kiedy je popeniamy (a nawet, kiedy tylko mylimy o tym, by je popeni). Deista co prawda take wierzy w nadprzyrodzony inteligentny byt, ale przyjmuje, e jego aktywno w zasadzie ograniczya si do ustanowienia praw rzdzcych wiatem. Bg deisty nie ingeruje w bieg ziemskich spraw, a ju na pewno nie przejmuje si jako szczeglnie ludzkimi problemami. Panteista nie wierzy w ogle w jakiegokolwiek Boga, w jakikolwiek nadprzyrodzony byt. Dla niego Bg jest synonimem Natury, Wszechwiata, czy wreszcie praw nimi rzdzcych; pojciem pozbawionym wszelkich nadnaturalnych konotacji. Rnica midzy deistami a teistami polega na tym, i Bg tych pierwszych nie wysuchuje modlitw, nie zajmuje si grzechami ani wyznaniami winy, nie czyta w naszych mylach i nie ingeruje w bieg ziemskich spraw poprzez arbitralnie dokonywane cudy. Natomiast od panteistw deici rni si tym, e ich Bg pozostaje jednak jak odrbn inteligencj o wymiarze kosmicznym, nie za - do czego w zasadzie sprowadza si panteizm - poetyck metafor czy synonimem praw rzdzcych Wszechwiatem. Panteizm to w gruncie rzeczy taki nieco podrasowany ateizm, podczas gdy deizm to rozwodniony teizm. Mamy wszelkie powody, by uwaa synne bon moty Einsteina, jak Pan Bg jest wyrafinowany, ale nie zoliwy", Pan Bg nie gra z nami w koci", Czy Bg, stwarzajc Wszechwiat, mia jaki wybr?", za wypowiedzi panteistyczne; nie deistyczne, a ju na pewno nie teistyczne. Pan Bg nie gra z nami w koci" oznacza tylko tyle, e losowo nie moe by zasad wszechrzeczy; pytanie, czy Bg mia jaki wybr, tworzc Wszechwiat, to po prostu pytanie o to, czy pocztek Wszechwiata mg wyglda inaczej. Bg Einsteina to swoista poetycka metafora. Podobnie jak Bg Stephena Hawkinga oraz wikszoci fizykw, ktrym zdarza si od czasu do czasu odwoywa do religijnych metafor. Paul Davies

w ksice Plan Stwrcy 28 lokuje si gdzie pomidzy einsteinowskim panteizmem a do nieokrelonym deizmem - za co zreszt uhonorowany zosta Nagrod Templetona (jest to znaczna suma pienidzy, ktr Fundacja Templetona co roku przyznaje tym naukowcom, ktrzy gotowi s powiedzie co dobrego o religii). Pozwol sobie moe podsumowa einsteinowsk religi jeszcze jednym cytatem z samego Einsteina: Poczucie, e ponad wszystkim, czego moemy dowiadcza, jest te co, czego nasze umysy nie potrafi ogarn, czego pikno i subtelno nie ukazuje si nam bezporednio i co z trudem poddaje si refleksji, jest religijnoci. W tym sensie jestem czowiekiem religijnym". W takim sensie ja rwnie jestem czowiekiem religijnym, z tym jedynie zastrzeeniem, e czego nasze umysy nie potrafi ogarn" nie musi oznacza, i pozostanie to na zawsze niepojte". Wol jednak nie nazywa tego religijnoci, gdy byoby to mylce. Wicej, byoby to szkodliwe, jako e dla olbrzymiej wikszoci ludzi religijny" oznacza nadprzyrodzony". Doskonale wyrazi to Carl Sagan: [...] jeli pod pojciem Boga" rozumie zestaw praw fizycznych, ktre rzdz Wszechwiatem, to taki Bg bez wtpienia istnieje, ale trudno uzna go za emocjonalnie satysfakcjonujcego [...] Przecie nie ma sensu modli si do prawa grawitacji". Zabawne, ale podobne zdanie pado kiedy z ust wielebnego dr. Fultona J. Sheena, profesora Catholic University of America, a to w ramach bezpardonowego ataku na Einsteina, rozptanego w 1940 roku po opublikowaniu artykuu, w ktrym zakwestionowa on ide osobowego Boga. Sheen tonem penym sarkazmu spyta wwczas, czy ktokolwiek byby gotw odda ycie za Drog Mleczn. Najwyraniej by wicie przekonany, e argument ten przemawia przeciwko, a nie za Einsteinem, gdy nastpnie doda: W kosmicznej religii pana Einsteina jest w zasadzie jeden jedyny bd niepotrzebnie umieci on liter s w rodku sowa". Pogldy Einsteina oczywicie trudno uzna za komiczne, wolabym jednak, by fizycy nie naduywali sowa Bg" w jego metaforycznym sensie. Oczywicie, metaforycznego i panteistycznego Boga fizykw dziel lata wietlne od czytajcego w ludzkich mylach, karzcego za grzechy, wysuchujcego modlitw i czynicego cuda Boga ksiy, muw i rabinw (jak i Boga w potocznym rozumieniu). Niemniej wiadome zacieranie rnicy midzy tymi pojciami naleaoby, moim zdaniem, traktowa jako akt zdrady intelektualnych standardw.

Niezasuony szacunekBg urojony" w tytule mojej ksiki nie odnosi si do Boga Einsteina lub innych ludzi nauki, na ktrych powoywaem si w poprzednim podrozdziale. Wanie dlatego musiaem zacz od odrnienia religijnoci typu einsteinowskiego, by zwrci uwag, e czsto jest ona bezzasadnie przywoywana w dyskusjach, a mao kto zdaje sobie spraw, na czym faktycznie polega. Zaatwiwszy definitywnie t spraw, od tej chwili zajmowa si bd wycznie bogami nadnaturalnymi, spord nich za najlepiej znany wikszoci moich czytelnikw jest bez wtpienia Jahwe, Bg Starego Testamentu. Zaraz do niego przejdziemy, lecz nim zakocz ten wprowadzajcy rozdzia, musz wyjani jeszcze jedn rzecz, ktra mogaby utrudnia waciwy odbir caej ksiki. To kwestia wraliwoci na uczucia drugiego czowieka. Wierzcy czytelnicy mog si poczu uraeni moim wywodem i uzna, e nie traktuj z naleytym szacunkiem ich najbardziej osobistych przekona (lub przekona innych). Szkoda, gdyby z tego wzgldu ktokolwiek zrezygnowa z dalszej lektury, chciabym wic ju na wstpie postawi spraw jasno. Ot w naszym spoeczestwie powszechnie (rwnie przez niewierzcych) akceptowany jest pogld, i przekonania religijne to domena szczeglnie draliwa, wic naley je chroni grubym murem wymuszonego szacunku; e przysuguje im nadzwyczajny immunitet niewystpujcy w adnej innej sferze ycia spoecznego. Tu przed mierci Douglas Adams tak wietnie wyrazi to podczas zaimprowizowanego wystpienia w Cambridge, e nigdy nie mog si powstrzyma si, by go nie zacytowa:Religia [...] ma w swoim centrum idee, ktre nazywamy witymi, uwiconymi albo podobnie. [...] tak naprawd oznacza ona Oto idea albo pogld, o ktrym nie wolno ci mwi nic zego; po prostu nie wolno. Dlaczego nie? Bo nie!". Jeeli kto gosuje na parti, ktrej jeste przeciwny, moesz kci si z nim ile chcesz; wszyscy mog si kci, ale nikt nie poczuje si dotknity. Jeeli kto uwaa, e naley podnie albo zmniejszy podatki, wolno ci si na ten temat spiera, jeli jednak kto powie: Nie wolno mi w sobot wczy wiata", mwisz: wietnie, szanuj to". Co

dziwne, nawet mwic to, zastanawiam si, czy jest na sali jaki ortodoksyjny yd, ktry moe poczu si obraony moimi sowami, a podczas wysuwania innych argumentw nie wpado mi do gowy zastanawia si, czy jest kto z lewego skrzyda albo kto z prawego skrzyda [...]. Dlaczego cakiem uzasadnione jest popieranie Partii Pracy albo Partii Konserwatywnej, Republikanw albo Demokratw, wyznawanie tego czy innego modelu gospodarki, wiara w Macintosha zamiast w Windows, a posiadanie opinii o tym, jak zacz si wiat, kto stworzy Wszechwiat nie - bo to wite? [...] Przyzwyczailimy si nie kwestionowa idei religijnych, bardzo jednak interesujce, jakie poruszenie wywouje Richard, kiedy to robi. Wszyscy dostaj szau, poniewa nie wolno podobnych rzeczy mwi. Jeli jednak spojrze racjonalnie, nie ma adnego powodu, dlaczego idee religijne nie powinny by tak samo przedmiotem dyskusji, jak wszelkie inne. Poza tym, e jako wszyscy zaakceptowalimy, i nie powinno si tego robi 29 .

Oto jeden z przykadw zdecydowanie nadmiernego szacunku, jaki nasze spoeczestwo ywi wobec religii, dotykajcy zreszt bardzo istotnej sfery ycia. Ot wci najatwiej unikn powoania do wojska, powoujc si na przekonania religijne. Czowiek moe by wybitnym filozofem moralnoci, autorem nagradzanej rozprawy o okruciestwach wojny, a i tak przed komisj poborow bdzie si musia gsto tumaczy, dlaczego to sumienie nie pozwala mu zabija. Tymczasem wystarczy, e kto powie, e jedno (jeszcze lepiej oboje) z jego rodzicw byli kwakrami, i ma spraw z gowy. I zupenie nieistotne, czy potrafi w ogle przekonujco uzasadni swoje pacyfistyczne pogldy. Ba! Moe nie mie zielonego pojcia o kwakryzmie. Na przeciwnym kracu natomiast mamy z kolei podszyt tchrzostwem niech do nazywania rzeczy po - religijnym - imieniu, gdy mowa o stronach konfliktw zbrojnych. W Irlandii Pnocnej eufemistycznie mwimy o nacjonalistach" i lojalistach", zamiast wprost o katolikach i protestantach. Sam termin religia" jest praktycznie nieobecny w relacjonowaniu tego konfliktu - nie ma wojny religijnej, s tylko starcia midzy spoecznociami". Po angloamerykaskiej inwazji z 2003 roku Irak sta si aren sekciarskiej wojny domowej midzy dwoma odamami islamu - sunnitami i szyitami. Jak nic, konflikt o podou czysto religijnym! A wemy na przykad Independent" z 20 maja 2006 roku i na pierwszej stronie (w nagwku i w treci artykuu) przeczytamy o czystkach etnicznych". Przecie w tym kontekcie etniczny" to oczywisty eufemizm. To, co obserwujemy w Iraku, to niewtpliwie czystki religijne. Podobnie byo w przypadku powszechnego uywania okrelenia czystki etniczne" w odniesieniu do byej Jugosawii - chodzio o czystki religijne, w ktrych udzia brali prawosawni Serbowie, katoliccy Chorwaci i muzumascy Boniacy 30 . Ju wczeniej zwracaem uwag na bezzasadne uprzywilejowanie religii w publicznych dyskusjach nad kwestiami etycznymi, toczonych tak w mediach, jak i na szczeblu rzdowym 31 . Gdy tylko wystpi jakie kontrowersje zwizane z moralnoci seksualn bd z kwestiami reprodukcyjnymi, mona si w lepo zaoy, e w przernych wanych komisjach zasid reprezentanci wszelkich moliwych wyzna religijnych i oni bd si te przede wszystkim wypowiada w radiowych czy telewizyjnych panelach. Oczywicie nie postuluj, bymy, sprzeniewierzajc si wasnym wartociom, w jakikolwiek sposb ograniczali swobod wypowiedzi tych ludzi. Tylko dlaczego jak jeden m ustawiamy si do nich w kolejce, jak gdyby mieli w tych sprawach wicej do powiedzenia ni filozofowie moralnoci, prawnicy specjalizujcy si wproblematyce rodzinnej czy te lekarze. A oto kolejny - aberracyjny wrcz - przykad uprzywilejowania religii. 21 lutego 2006 roku Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych, powoujc si na amerykask konstytucj, zadecydowa, e czonkw pewnej kongregacji religijnej ze stanu Nowy Meksyk nie dotyczy prawo, ktremu bezwzgldnie podlegaj wszyscy inni amerykascy obywatele, a mianowicie zakaz przyjmowania rodkw halucynogennych 32 . Ot musimy wiedzie, e wyznawcy kocioa Centro Espirita Beneficiente Uniao do Vegetal wierz, i osigaj kontakt z Bogiem jedynie po napiciu si rytualnego naparu (herbatki") zwanego ayahuasca, ktry zawiera zakazany zwizek halucynogenny - dimetylotryptamin. Warto zauway, e dla sdu wystarczajce byo, i ci ludzie wierz, e rodek ten wprowadza ich w stan wyszej wiadomoci. Nie musieli przedstawia na to adnych dowodw. Z kolei istnieje mnstwo dowodw, e marihuana skutecznie eliminuje mdoci i inne przykre odczucia wystpujce u chorych na raka poddanych chemioterapii. Jednake rok wczeniej, w 2005, tene sam Sd Najwyszy, rwnie powoujc si na konstytucj, uzna, e pacjenci zaywajcy marihuan w celach leczniczych maj by cigani na mocy prawa federalnego (i to nawet w tych nielicznych stanach, gdzie terapia taka bya

wczeniej uznawana za legaln). Religia zawsze gr! Czy mona sobie wyobrazi, by jaki sd da wiar na przykad stowarzyszeniu mionikw sztuki, e ich zdaniem halucynogeny pomagaj zrozumie malarstwo impresjonistyczne czy dziea surrealistw. Tymczasem gdy z takim roszczeniem wystpuje Koci, znajduje posuch nawet w Sdzie Najwyszym. Oto potga religii jako magicznego klucza otwierajcego wszystkie drzwi. Siedemnacie at temu byem jednym z trzydziestu szeciu pisarzy i artystw, do ktrych New Statesman" zwrci si z prob o napisanie apelu w obronie wybitnego pisarza Salmana Rushdiego 33 , ktry za napisanie powieci oboony zosta przez imamw fatw, co faktycznie oznaczao wyrok mierci. Rozsierdzony wyrazami zrozumienia" dla uraonych" uczu jakoby skrzywdzonych" mahometan, jakie czsto paday wwczas ze strony przywdcw chrzecijaskich, a nawet niektrych wieckich autorytetw, uyem nastpujcej analogii:Gdyby rzecznicy apartheidu mieli do oleju w gowie, powinni stwierdzi - o ile mi wiadomo, byoby to twierdzenie prawdziwe - e zgoda na mieszanie si ras jest sprzeczna z ich religi. Ich oponenci w znakomitej wikszoci pooyliby wwczas uszy po sobie. I nie przyjmuj do wiadomoci, e jest to z mojej strony nieuczciwy argument, bo przecie apartheid nie ma adnych racjonalnych podstaw. Wszak sednem religii jest wanie niezaleno od racjonalnego osdu, to ona sama jest rdem wasnej potgi i chway. Od wszystkich innych wymaga si przedstawienia silnych argumentw na obron swoich przesdw, ale gdy tylko poprosimy osob wierzc, by sprbowaa jako uzasadni sw wiar, z miejsca okae si, e oto naruszylimy jej wolno religijn".

Nie zdawaem sobie wwczas sprawy, e z czym podobnym spotyka si te bdziemy w XXI wieku. Los Angeles Times" z 10 kwietnia 2006 roku informuje, e na wielu amerykaskich kampusach grupy chrzecijaskich studentw pozywaj do sdu wadze swoich uczelni za wprowadzanie przepisw antydyskryminacyjnych, w tym zakazu przeladowania i obraania homoseksualistw. Zreszt nie tylko studenci - w 2004 roku James Nixon, dwunastolatek z Ohio, uzyska sdow zgod na przychodzenie do szkoy w T-shircie z napisem Homoseksualizm to grzech, islam to kamstwo, aborcja to morderstwo. Biae jest biae, a czarne jest czarne" 34 . Wczeniej szkoa zakazaa mu noszenia tego podkoszulka, ale wtedy rodzice pozwali dyrekcj szkoy do sdu. Gdyby w swojej skardze powoali si na wolno sowa, jak gwarantuje pierwsza poprawka do amerykaskiej konstytucji, proces dotyczyby kwestii sumienia. Nie zrobili tego - prawnicy Nixonw odwoali si do konstytucyjnie zagwarantowanej wolnoci wyznania. Ich uwieczony sukcesem pozew uzyska pene poparcie Alliance Defense Fund of Arizona, organizacji, ktra deklaruje jako swj cel wspieranie prawnej batalii o wolno religijn". Wielebny Rick Scarborough, ktry osobicie zaangaowa si w wiele podobnych spraw wytaczanych przez chrzecijan dajcych uznania religii jako prawnej podstawy dyskryminacji homoseksualistw (i innych grup), okreli t fal pozww mianem XXI-wiecznej kampanii na rzecz praw czowieka": chrzecijanie upominaj si o swe prawo do bycia chrzecijaninem" 35 . Wyjani raz jeszcze - gdyby ci ludzie upominali si o prawo do wolnoci wypowiedzi, pewnie, acz, nie ukrywam, e z ociganiem, stanbym po ich stronie. Ale im chodzi o co zupenie innego. Prawo do bycia chrzecijaninem" to dla nich prawo do wtykania nosa w prywatne ycie innych ludzi. Pozew o uznanie prawa do dyskryminowania homoseksualistw zoony by jako skarga na rzekom dyskryminacj na tle wyznaniowym. I amerykaski system prawny to dopuszcza! Nikt wiele nie zdziaa, mwic: Nie moesz mi zabroni obraania homoseksualistw, bo to narusza moj wolno przesdw", ale jeli tylko stwierdzi, e narusza to jego wolno wyznania... Zgadnijcie, co si stanie. I znw okae si, e religia ma moc niemal magiczn. Pozwol sobie zakoczy ten rozdzia opisem konkretnego przypadku, ktry wymownie ilustruje zdecydowanie nadmierny respekt, jakim obdarzamy religi; znacznie przewyszajcy szacunek, jaki winnimy okazywa innym ludziom i ich sprawom. Caa afera wybucha w lutym 2006 roku. We wrzeniu poprzedniego roku duska gazeta Jyllands-Posten" opublikowaa dwanacie karykatur proroka Mahometa. Przez trzy bite miesice niewielka grupka mieszkajcych na stae w Danii muzumanw (pod wodz dwch imamw, ktrzy kiedy uzyskali w tym kraju azyl 36 ) wytrwale i systematycznie dokadaa wszelkich stara, by wzbudzi wite oburzenie" wyznawcw islamu na caym wiecie. Pod koniec 2005 roku owi niegodziwi azylanci udali si w podr do Egiptu, wiozc ze sob kompletne dossier, ktre nastpnie zostao skopiowane i rozkolportowane po wszystkich krajach islamskich, w tym - co

odegrao istotn rol - w Indonezji. Owo dossier zawierao ca mas kompletnie faszywych informacji, na przykad o rzekomym przeladowaniu muzumanw w Danii, czy te (co ju byo w peni wiadom manipulacj), e Jyllands-Posten" to gazeta rzdowa. Byy w nim reprodukcje nie tylko dwunastu karykatur, ktre duska gazeta opublikowaa kilka miesicy wczeniej, ale i trzy inne wizerunki, niewiadomego pochodzenia, ale na pewno niemajce najmniejszego zwizku z Dani. W odrnieniu od oryginalnych obrazkw, te trzy dodatkowe rzeczywicie byy obraliwe - a raczej byyby, gdyby, co twierdzia islamska propaganda, faktycznie przedstawiay Mahometa. Najwiksze szkody poczyni jeden z nich, nawet nie rysunek, lecz przefaksowana fotografia brodatego mczyzny w masce o ksztacie wiskiego ryja. Pniej okazao si, e byo to zdjcie wykonane przez fotoreportera z Associated Press na zorganizowanym podczas jarmarku w jednej z francuskich wiosek konkursie na najlepsze naladowanie wiskiego kwiku 37 . W kadym razie fotografia nie miaa absolutnie nic wsplnego ani z prorokiem Mahometem, ani z islamem, ani z Dani, niemniej muzumascy aktywici podczas swej obliczonej na wywoanie jak najwikszej awantury wyprawy do Kairu dawali niedwuznacznie do zrozumienia, e ten zwizek istnieje... Skutki byy do przewidzenia. Starannie prowokowane gniew i oburzenie znalazy sw wybuchow kulminacj w pi miesicy po opublikowaniu karykatur. Demonstranci w Pakistanie i Indonezji zaczli pali duskie flagi (zaiste ciekawe, skd je mieli?) i pojawiy si histeryczne dania, by duski rzd wystosowa oficjalne przeprosiny. (Przeprosiny?! Za co? Rzd tych karykatur ani nie narysowa, ani nie opublikowa. Duczycy po prostu yj w kraju, gdzie panuje wolno prasy - ale to wikszoci obywateli krajw islamskich raczej trudno poj.) Wkrtce potem gazety w Norwegii, Niemczech, Francji, a nawet w Stanach Zjednoczonych 38 (ale znamienne, e nie w Wielkiej Brytanii!) przedrukoway oryginalne karykatury w gecie solidarnoci z Jyllands-Posten", co tylko jeszcze dolao oliwy do ognia. Ogoszono bojkot duskich towarw, obywatele Danii (a w istocie wszystkich krajw Zachodu) stali si obiektem fizycznych atakw. W Pakistanie podpalono chrzecijaskie kocioy (w ogle z Dani, a nawet Europ, niepowizane). W Libanie zgino dziewi osb, gdy sfanatyzowany motoch zaatakowa i podpali woski konsulat w Benghazi. German Greer napisa wtedy, e jedyna rzecz, jak ci ludzie uwielbiaj i potrafi robi, to niszczycielska anarchia 39 . Pewien pakistaski imam wyznaczy nagrod w wysokoci miliona dolarw za gow duskiego rysownika". Nie wiedzia nawet, e rysownikw byo a dwunastu. Bardzo moliwe zreszt, e nie zdawa sobie te sprawy, e trzy najbardziej obraliwe wizerunki nie miay nic wsplnego z JyllandsPosten" (a swoj drog ciekawe, skd wziby ten milion). W Nigerii muzumanie protestujcy przeciw duskim karykaturom zaczli podpala chrzecijaskie kocioy i z maczetami rzucili si na chrzecijaskich przechodniw. Kilku czarnych Nigeryjczykw zostao rozsiekanych na kawaki. Jednemu chrzecijaninowi naoono opon, polano benzyn i podpalono. W tym samym czasie demonstracje odbyway si te na terenie Wielkiej Brytanii. Na zdjciach z tych manifestacji wida ludzi z transparentami Zabi tych, ktrzy obraaj islam", Europo - zapacisz za to! Zemsta nadchodzi!" {Europe you will pay: Demolition is on its way) i Uci gow kademu, kto obraa islam". Na szczcie nasi politycy szybko nam wyjanili, e islam jest religi pokoju i miosierdzia. Ju po opadniciu gwnej fali zamieszek dziennikarz Andrew Mueller przeprowadzi wywiad z sir Iqbalem Sacranie 40 , uchodzcym za najbardziej umiarkowanego spord przywdcw spoecznoci brytyjskich muzumanw. Moe i jest on umiarkowany jak na standardy islamskie, ale trudno zapomnie, e gdy Salman Rushdie zosta skazany na mier za napisanie powieci, sir Iqbal indagowany na t okoliczno owiadczy: Kara mierci to dla niego za mao!". Jake sromotny zachodzi tu kontrast z jego poprzednikiem, nieyjcym ju dr. Zakim Badawim - ten odwany czowiek zaoferowa wwczas Rushdiemu schronienie we wasnym domu. Podczas wywiadu Sacranie tumaczy Muellerowi, jak bardzo przeja go sprawa duskich karykatur. Mueller te si nimi przej, ale z innych wzgldw: Martwi mnie ta absurdalna i zupenie nieproporcjonalna reakcja na kilka niezbyt miesznych rysunkw opublikowanych w jakiej skandynawskiej gazetce 41 . Moe to wiadczy, e istotnie [...] islam i Zachd s fundamentalnie odmienne". Pniej Sacranie chwali brytyjsk pras za nieprzedrukowanie karykatur, Mueller jednak wyrazi podejrzenie, e ta postawa naszych gazet bya nie tyle wyrazem troski o uczucia muzumanw, ile wynikaa z obawy przed powybijanymi oknami". W dalszej czci programu Sacranie wyjania, e Osoba Proroka, niech spoczywa w pokoju, jest otaczana w wiecie muzumaskim tak gbok czci, tak wielk mioci i uczuciem, e wrcz nie

sposb wyrazi tego sowami. To kto wicej ni twoi rodzice, twoi najblisi, twoje dzieci. To jest nieodczna cz naszej wiary. A poza tym nauka islamu zakazuje sporzdzania jakichkolwiek wizerunkw Proroka". Mueller skomentowa t wypowied nastpujco:[Sowa Sacraniego] wskazuj, e wartoci, jakie gosi islam, uznawane s za waniejsze od wszelkich innych wartoci - zgodzi si z tym zapewne kady muzumanin, podobnie jak kady wyznawca jakiejkolwiek innej religii jest przekonany, e jedynie jego wiara jest prawd i wiatem. Jeeli ludzie chc kocha jakiego kaznodziej z VII wieku bardziej ni wasn rodzin, wolno im. Ale nie wolno zmusza nikogo innego, by traktowa co takiego powanie [...].

Tyle e jeli kto nie traktuje czego takiego" powanie i nie okazuje naleytego szacunku", naraa si na fizyczne niebezpieczestwo i to powaniejsze, ni grozi mogo czowiekowi ze strony jakiejkolwiek religii od czasw redniowiecza. Mona si oczywicie zastanawia, po co caa ta przemoc, skoro -jak zauway Mueller - Jeli ktrykolwiek z tych waszych baznw miaby cho dbo racji, to przecie rysownicy i tak trafi do pieka. Czy to nie wystarczy? A jeli naprawd uwaacie to za zniewaanie muzumanw, to radz poczyta raporty Amnesty International dotyczce Syrii czy Arabii Saudyjskiej". Wielu ludzi zwrcio rwnie uwag na radykalny kontrast midzy histeryczn reakcj muzumanw a gotowoci arabskich mediw do publikowania stereotypowych antysemickich karykatur. wiat obiega na przykad fotografia odzianej w czarn parand i czarczaf uczestniczki jednej z antyduskich manifestacji w Pakistanie, ktra dzierya wielki transparent z napisem Niech Bg bogosawi Hitlera". W odpowiedzi na cae to sztucznie rozptane szalestwo porzdne liberalne gazety potpiy przemoc i deklamoway formuki o wolnoci sowa. Jednoczenie wyraziy szacunek" i wspczucie" dla muzumanw, ktrzy jakoby bardzo ucierpieli" z powodu krzywdy" i obrazy", jaka ich dotkna. Jakie cierpienie? Jaka krzywda? Przecie nikt nikomu nie zada adnego blu, nie byo najmniejszej przemocy. Wszystko sprowadzao si do kilku kropli drukarskiej farby w gazecie, o ktrej nikt poza Dani nikt by nigdy nie usysza, gdyby nie perfidnie sterowana kampania podburzania i siania zamtu. Oczywicie nie jestem zwolennikiem obraania kogokolwiek dla zasady. Tyle e wci intryguje mnie i napawa zdumieniem nadmierne uprzywilejowanie religii w naszych skdind wieckich spoeczestwach.