Rewitalizacja vs. Recycling

Radość z odzyskania zupełnie jeszcze dobrych idei

• Obok świata człowieka istnieje świat rzeczy codziennych. Światy te przenikają się. Podobnie jak świat ludzki świat rzeczy podlega ciągłym przemianom.

Martin Creed „Rzeczy budzą uczucia” Zamek Ujazdowski

• Rozbłyskujący na żółto neon Martina Creeda jest wizualizacją jego piosenki "Lubię rzeczy" (Praca nr 114, 1995) i jest kojarzony ze stwierdzeniem Warhola, że sztuka polega na "lubieniu rzeczy". Creed kieruje naszą uwagę na zwykłe rzeczy, nie konkretyzując tego pojęcia - wszak zwykłe rzeczy są wszędzie dookoła nas.

• W "Rzecz jest tylko rzeczą", jednej z absurdalnych makabresek Alberto Moravii przedmioty stają się bardziej wymowne od ludzi, którzy się z kolei uprzedmiotowiają, a w konsekwencji zostaje im odebrana podstawowa władza nadawania znaczeń rzeczom. Może rzecz jest tylko rzeczą, ale przywilej nadawania znaczenia, które ją wypełnia należy do człowieka i jego społecznych interakcji.

Kultura pucharów lejkowych

Tradycyjne kultury i ich artefakty

• Tradycyjne kultury i ich artefakty – Kultura pucharów lejkowatych, kultura pól popielicowych etc. Poznajemy po wytworach, odmienność wytworów odmienność kultur. Przedmioty wskazują na odmienność kulturową, odmienność tradycji, wierzeń, zachowań, przeświadczeń – odmienne budowanie tożsamości.

• Importy przedmiotów – przedmioty dyslokowane - dają wyobrażenie o dominacji ekonomicznej, militarnej, kulturowej. Stanowią element zagadkowej relacji, transkulturowych powiązań

Kultura pól popielicowych

• Przedmiot nie w swoim miejscu rodzi zawsze pytania o jego nowe rolę i znaczenie w odmiennej kulturze. Czy dalej ma on (przedmiot – rzecz) charakter użytkowy, a może kultowy, dekoracyjny.

• Poprzez przedmioty kultury nawiązywały ze sobą relacje. Przedmiot stawały się tym samym namiastką języka, rodzajem kodu.

• Ciekawy przykład stanowią przedmioty asymilujące tradycje ikonograficzną innych kultur nierzadko odległych

• Satrapia baktryjska - budda z heraklesem i król Menander I widniejący na hinduskiej monecie wraz z tekstem greckim.

Budda Wadżrapani z Heraklesem - Baktria

Moneta satrapy baktryjskiego Menadera I

Gromadzenie i kolekcjonowanie

• Pragnienie posiadania przedmiotów i ich gromadzenie i kolekcjonowanie stawało się sposobem (obok gromadzenia tekstów i wznoszenia bibliotek) na kształtowanie bardziej świadomej relacji wobec otaczającego nas świata stając się wehikułem pamięci nad przeszłością i wyznacznikiem statusu społecznego. Oznaczało symboliczne panowanie nad światem jego historią i geografią.

• Pojawienie się mody na kunstkamery, wunderkamery – gabinety osobliwości - tworzyło także podstawy współczesnego katalogowania, taksonomii, nowoczesnego budowania kolekcji i nowoczesnej nauki.

Gabinet osobliwości

• W tradycji europejskiej niektóre przedmioty zyskiwały wyjątkowe znaczenie: określając, definiując i stając się emblematem. Ich wyjątkowy status sprawiał, że podobnie jak człowiek, otrzymywały swoje imiona, na przykład miecz w tradycji rycerskiej. Miecz Rolanda w „Pieśni o Rolandzie” nazywał się Durandal.

• Te przekazywane z pokolenia na pokolenie – obdarzane czcią przedmioty – możemy nazwać transmiterami ciągłości kulturowej.

Problemy etnologii z (własnym) przedmiotem

• Współcześnie refleksja nad kulturą materialną jest uprawiana albo według tradycyjnego paradygmatu (tematycznie ogranicza się do tzw. kultury ludowej) bądź jest milcząco pomijana, a nawet traktowana z niechęcią. Można nawet odnieść wrażenie, że im bardziej świat, w którym żyjemy zapełnia się przedmiotami, tym mniejsze jest zainteresowanie nimi etnologów.

Istotnym powodem braku zainteresowania przedmiotami – rzeczami wynika z „kryzysu” samej etnologii. W przeszłości badania nad kulturą materialną polegały na tworzeniu detalicznych opisów artefaktów i technik bez uwzględniania ich kontekstu społecznego i kulturowego. Takie zajęcie wydaje się zarówno mało ekscytujące, ale również jałowe w sensie poznawczym. W efekcie, próbą wyjścia z tego impasu było odrzucenie problematyki dotyczącej kultury materialnej. Takie podejście metodologiczne odegrało istotną rolę w procesie konstruowania się nowoczesnej antropologii.

• Istotny przełom na gruncie polskiej antropologii nastąpił w latach 80. XX. wieku, gdy pojawiły się nowe ujęcia teoretyczne, a rozważania etnologów wyszły poza obszar tradycyjnej kultury ludowej. Zmiana ta dokonała się głownie na gruncie kultury symbolicznej, w znaczący sposób ją dowartościowując nie dotyczyła natomiast i nie objęła swym zasięgiem świata przedmiotów.

• Kultura materialna była jako dziedzina faworyzowana przez metodologie marksistowską zniknęła z horyzontów badawczych na kilkanaście lat.

• Obecnie, we współczesnej humanistyce obserwujemy ponowny zwrot, który skutkuje szerszym zainteresowaniem przedmiotami codziennego użytku, oraz wyznaczeniem im nowych ról w kształtowaniu się współczesnego podmiotu w sieci relacji społecznych.

• W ramach współczesnej refleksji nad przedmiotem zderzają się dwie kluczowe postawy badawcze

• Pierwsza tradycyjna koncepcja uznaje, że nie ma możliwości, by w danej kulturze pojawił się jakiś przedmiot, jeśli nie pojawi się kulturowo wytworzona jego wizja. Najpierw musi on zostać wymyślony. Kultura wyprzedza świat przedmiotów i faktów oraz określa dane przedmioty. I tak na przykład kontekst, a więc kultura, określa “ideę roweru czy telefonu”. Nie jest ona jednak wpisana w sam w sam rower, pisuar, czy telefon. W innej kulturze ów telefon nie musiałby być narzędziem komunikacji, lecz na przykład elementem biżuterii. Samo jego nazwanie niczego nie zmienia. Najpierw misi się pojawić nieuświadomiona, lecz rzeczywista, kulturowa możliwość zaistnienia takiego przedmiotu, następnie sam przedmiot, a dopiero potem stosowana nazwa i idea.

• W e współczesnym podejściu, proponowanym m.in. przez Bruno Latoura rzecz nie jest wobec kultury pierwotna. Nie trudno znaleźć w historii kultury takie momenty, kiedy to rzeczy określały charakter relacji międzyludzkich, daleko wykraczając poza to, co intencjonalnie zostało wpisane w przedmiot przez człowieka na przykład książka, telefon, komputer. W takim ujęciu kultura materialna nie jest już podrzędna wobec kultury duchowej czy symbolicznej, jako podrzędna, czy wtórna.

• Takie ujęcie dokonuje również głębokiej krytyki podejścia do przedmiotu nauk społecznych, które bardzo długo ignorowano „przedmioty”, nie dostrzegając ich znaczenia i roli w codziennym odtwarzaniu rzeczywistości. Od oświecenia podział był jasny: człowiek i świat idei należał do humanistów, materię zaś badały nauki przyrodnicze, fizyka, czy chemia.

• Wraz ze schyłkiem XX wieku, wraz powrotem do rzeczy, badacze zaczęli dostrzegać nie tylko ich znaczenie, ale również… fizyczną obecność (sic!).

• To ujęcie zbiegło się w czasie z reorganizacją badań nad cielesnością człowieka. Humaniści w końcu przyznali, że ludzkie ciało to nie tylko tekst, z którego można wyczytać gender, czy status społeczny, lecz również świadoma materia, która posiada własną historię, pamięć i wiedzę. Wyłaniające się z tego zwrotu pojęcie ucieleśnienienia (embodiment) stopniowo staje się nowym paradygmatem posthumanistyki, a relacje ciała ze światem materii – nowym obszarem badań. Ta nowa organizacja zagadnień stwarza miejsce dla badaczy zajmujących się rolą i znaczeniem zmysłów w życiu codziennym. Tak oto, człowiek jako „całość” staje przedmiotem badań również tych, którzy zajmują się przedmiotami. W żadnym razie nie odbierając człowiekowi ważnej roli, przeciwnie, dowartościowując przedmiot właśnie.

• Bruno Latour wskazuje na historyczne ukształtowanie się dwóch różnych sfer:

• do jednej z nich należy człowiek, do drugiej byty nie-ludzkie (zwierzęta, rośliny, przedmioty). Ten podział plasuje władzę, interesy i politykę ludzi na szczycie jednego bieguna, podczas gdy wiedza na temat przedmiotów, oraz bytów nie-ludzkich znajduje się na biegunie przeciwnym. Autor proponuje nowe podejście do badań, które pozwala na przekroczenie tego dualistycznego sposobu myślenia i mówienia o świecie.

• Buduje projekt socjologii symetrycznej, nie tyle jako nauki o tym, co społeczne, co nauki, która śledzi różnego rodzaju związki i ich budowanie między elementami, które przed ich powstaniem nie były społeczne.

• Wniosek jaki wypływa z jego rozważań jest prosty: nie tylko inni ludzie, ale i przedmioty determinują nasze działania, same zaś reakcje jakie zachodzą pomiędzy ludźmi i nieludźmi są tak złożone, że nie można ich od siebie oddzielić i analizować osobno.

• Tim Edensor, na przykład, wskazuje, że sposoby korzystania z rzeczy są charakterystycznym elementem tzw. „powszechnych umiejętności”, których kształtowanie odbywa się we wczesnym dzieciństwie, kiedy to dzieci uczy się odpowiednich zachowań, zgodnie z normami społecznymi. Ten proces nie kończy się jednak w wieku dziecięcym, a korzystania z rzeczy, zrastania się z nimi uczymy się przez całe życie. Taka sytuacja wymaga od nas stałego przystosowania się, oswojenia nieznanych przedmiotów, nauczenia się, jak poprawnie z nich korzystać. Nauka jazdy samochodem, czy rowerem na samym początku wymaga ona od nas sporego zaangażowania, z czasem traktujemy te pojazdy, jak rozszerzenie własnego ciała, coraz mniej poświęcamy świadomej uwagi na ich prowadzenie, dzięki czemu odczuwamy tak dyskretne zmiany, które są niedostępne na przykład pasażerom. Edensor wskazuje, że “nawykowa umiejętność posługiwania się rzeczami sprawia, że rzecz i człowiek zlewają się w jedno”, stają się hybrydami. Taką hybrydą jestem ja i mój komputer, jest nim fotograf i jego aparat, czy niemal każdy z nas zrośnięty z własnym telefonem komórkowym.

• Donna Haraway, mając na myśli podobne stopienie się człowieka i przedmiotu, nazwała współczesnego człowieka cyborgiem.

• Ewa Domańska ukazując dylematy tradycyjnej humanistyki w artykule Humanistyka nie-antropologiczna a studia nad rzeczami wskazuje, że owa „antropocentryczna” humanistyka niewiele może powiedzieć o takiej hybrydycznej formie podmiotowości jak na przykład człowiek z bionicznymi kończynami, osoba z przeszczepem serca świni, transgeniczny, fluorescencyjny królik wyprodukowany przez Eduarda Kaca, zrobiony z ludzkich prochów syntetyczny diament (life-Gem) czy drzewo z wszczepionym ludzkim DNA (Biopresence).

• Jak zatem analizować hybrydalne, chimeryczne podmioty, które nie mieszczą się w ramach podmiotowości określonej za pomocą popularnej w humanistyce triady: “rasa, klasa, płeć kulturowa” czy w dualnym podziale na organiczne i nie-organiczne, ludzkie i nie-ludzkie?

Eduardo Kac - Bunny

• Umiejętnościom, pospolitym zdolnościom posługiwania się przedmiotami i narzędziami towarzyszy cielesne, zmysłowe doświadczenie używania poszczególnych rzeczy., pisze cytowany wcześniej Edensor. Ta oparta na doświadczeniu historia interakcji z rzeczami kształtuje się poprzez fizyczne właściwości przedmiotów i sposoby ich pojmowania zmysłowego. Codzienna cyrkulacja rzeczy między ludźmi, sposoby posługiwania się nimi oraz doświadczenie ich formy i struktury stoją za zmysłowym poznaniem świata, jego sensualizacją. Nasze sensorium i sensualizacja kształtują inny poziom nabywania wiedzy oprócz, a może wraz z poznaniem kognitywnym. Uwzględniamy tu ów „intuicyjny”,, nawykowy, bezrefleksyjny sposób poznania własnego miejsca i rzeczy, które do niego przynależą.

• Sarah Pink wskazuje na to, że rzeczy posiadają właściwości, które można poczuć węchem i dotykiem, zważyć, usłyszeć i obejrzeć. Zatem pośrednictwo zmysłów jest nie tylko uwarunkowane kulturowo, ulokowane w tradycji poznania zmysłowego, kształtuje się też pod wpływem zapamiętywanej przez ciało nieustannej interakcji ze znajomymi rzeczami. Te zaś nadają zmysłom strukturę i kształtują pamięć.

• Nawet w tak nowatorskim ujęciu nie znajdujemy odpowiedzi na pytania: co dzieje się z przedmiotem w cywilizacji nadmiaru, kulturze w której świadomość kształtuje zdolność do rozstania się z przedmiotem.

• Czas „życia” produktów, mierzony jako okres ich kontaktu z człowiekiem, ulega skróceniu wraz z rozwojem poziomu technologicznego społeczeństwa. Na naszych oczach dokonała się w Polsce wielka przemiana: oto ze społeczeństwa chomikującego wszystko, co się ewentualnie może przydać, staliśmy się społeczeństwem „wyrzucającym”.

Masz wybór

• Sprzyja zjawisku wyrzucania charakter wytwarzanych rzeczy: nie chodzi tu tylko o zalew tzw. przedmiotów jednorazowego użytku (opakowań, chusteczek, pampersów, naczyń, itp.). Czas użytkowania ubrań, mebli, telewizorów, komputerów, telefonów, samochodów i niezliczonych innych wyrobów, staje się coraz krótszy. Czasem determinuje go umowa gwarancyjna, innym razem strategie samych wytwórców przedmiotów. Planowane starzenie (także: planowane postarzanie produktu (planned obsolescence) – strategia producenta, mająca na celu takie projektowanie towarów, aby miały one ograniczony czas użytecznego życia, po tym zaś okresie stawały się niesprawne, a często nieopłacalne w naprawie. Towary te zwykle psują się zaraz po upływie gwarancji.

• Innym paradoksem trwałości przedmiotu jest zużycie moralne. Władysław Kopaliński tak definiuje zużycie moralne w swoim Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych: Moralne zużycie powstałe z powodu zmniejszenia się wartości maszyn, narzędzi, urządzeń itd. w wyniku postępu przemysłowo-technicznego, który sprawia, że niezależnie od stopnia ich zużycia urządzenia stają się przestarzałe, produkują drożej albo gorzej niż inne, doskonalsze, nowocześniejsze.

• W którym momencie przedmiot, zjawisko staje się śmieciem: kiedy się zepsuje, kiedy się znudzi, zabrudzi?

• Wraz z rozwojem współczesnej cywilizacji rośnie problem pozbywania się tego, co niepotrzebne.

• Pojawia się potrzeba nabycia szczególnej umiejętności: nazwania przedmiotu śmieciem, wyrzucenia i zastąpienia. Nauczyliśmy się to robić i wychodzi nam to coraz lepiej. Niezliczone góry śmieci, rzeczy – przedmiotów przemierzają kontynenty niczym wielkie lodowce, albo podróżują w ramach globalnego rynku zarządzania odpadami. Odpady stają się pasażerami wielkich oceanicznych statków

• przejmują rolę smoka, ducha, istoty mrocznej i przerażającej – zombi

• Recycling i rewitalizacja

• Dowartościowanie przedmiotów i nowe ich role, kierują nas także do problemu przetwarzania nadawania nowych sensów i kształtowania nowych form. A zatem nie tylko masowość wytwarzania, zalew, ale także pytanie o ich życie po życiu, życie po zużyciu najczęściej tylko moralnym.

• W dyskusji nad przedmiotem, rzeczą, oraz jej przywróceniu w obszar społecznego funkcjonowania proponują współczesna sztuka i architektura. W obu ujęciach problem uchwytywany jest nieco inaczej, ale zarówno sztuki plastyczne, jak i architektura dotykają kluczowego problemu – chęci odrzucenia jako potrzeby zapominania i ponownego przywołania, tego co, celowo bądź nie, zapomniane.

• Angażująca się problematykę rewitalizacji, szeroko rozumiana, sztuka, staje się dyscypliną o charakterze hybrydowym, rozpiętą między dziedzinami sztuki i techniki. Jej zakres obejmuje wielość relacji i skal. Operuje na pograniczu dwóch dziedzin: uniwersum obiektów kulturowych rozumianych także jako środowisko wybudowane i uniwersum środowiska naturalnego, które nieuchronnie podlega procesom denaturalizacji. Kształtowanie i funkcjonowanie każdego takiego obiektu jest w większym zakresie związana z zagadnieniami ekonomicznymi i społecznymi, niż czysto artystycznymi.

• Jednym z jej kluczowych problemów jest zagadnienie procesu funkcjonowania tego typu działań w odniesieniu do czasu czyli ich trwania, które konstytuują zarówno trwałość owych przedmiotów składowych („śmieci”), jak i nowych form z nich powstających.

• Możemy wyodrębnić dwa podstawowe wzorce owego procesu. Podstawą pierwszego jest pełnienie przez tę formę sztuki roli ram pamięci społecznej i ram dla projekcji pamięci w przyszłość. Zakłada ów wzorzec intencjonalną trwałość dzieła. Zasadą drugiego wzorca jest pełnienie przez dzieło roli nośnika innowacyjności. Jego założeniami są: elastyczność, mobilność i swoista logika reprodukcji.

• Zagadnienie pamięci i jej nośników, bądź miejsc pamięci stało się jednym z istotnych przedmiotów badań nauk humanistycznych. Głównymi przedstawicielami tego nurtu badań są Maurice Halbwachs i Pierre Nora i oczywiście Paul Ricoeur - autor dzieła „Pamięć, historia, zapomnienie”.

• Sztuka (w tym także architektura) są traktowanie jako kluczowy „nośnik” pamięci społecznej. Można oddzielić dwa mechanizmy podtrzymywania związków społeczeństwa z przeszłością: jeden ma charakter materialny, fizyczny i dotyczy po prostu trwania przedmiotów, drugi ma charakter psychiczny i wiąże się z ludzka zdolnością do pamiętania i przeżywania treści pamięci oraz jej bezpośredniego, osobistego przekazywania.

• Pierwszym typem jest pamięć autoteliczna związana bezpośrednio z dziełem sztuki. Artysta kreując swój utwór tworzył jednocześnie nośnik intencjonalnej/potencjalnej pamięci o tymże utworze. Obiekty plastyczne, czy architektoniczne były swego rodzaju projekcją pamięci w przyszłość. Jako nośnik pamięci obiekty te, w założeniu miały być wieczne, trwałe.

• Drugi typ pamięci można by zdefiniować ogólnie jako pamięć instrumentalną. Sztuka staje się nośnikiem określonych treści ideologicznych, politycznych, bądź społecznych.

• Trzeci typ pamięci związany z przestrzenią nazwany czasem uhistorycznieniem przestrzeni w przypadku architektury, czy wpisaniu nowych narracji.

• Logika trwałości długowieczności charakterystyczna dla architektury dawno funkcjonować w przypadku przedmiotów. Współczesne samochody, telefony komórkowe, komputery i inne przedmioty wysoko zaawansowane technicznie w przeciwieństwie do dzieł architektury ulegają stałej ewolucji technicznej i w większym stopniu umożliwiają ekspresję indywidualizmu jednostek. W podobny sposób zaczynają funkcjonować także niektóre dziedziny aktywności artystycznej, proponując zdarzenie (event) jako ważny sposób wyrażenia współczesności.

• Współczesne przedmioty przestały być traktowane zgodnie z metaforą patyny (określenie Mc Crackena). Koncepcja ta opisuje znaczenie rzeczy - przedmiotów w tworzeniu transpokoleniowej tradycji rodowej. Patyna, znak zużycia, długowieczności, trwałości przedmiotów świadczyła o ich szlachetności, a jednocześnie potwierdzała wysoką pozycję społeczną właściciela. Współczesne przedmioty są pozbawione patyny (z wyjątkiem antyków gromadzonych w celu wykazania prawdziwej bądź dorabianej genealogii) Bądź, jak w przypadku działań rewitalizacyjnych jest ona zjawiskiem wtórnym.

• Przedmioty pozbawione patyny stają się czynnikiem wyzwalającym i potęgującym społeczną mobilność. Właśnie rzeczy w ruchu oświetlają ludzki i społeczny kontekst, w którym są osadzone pisze Arjun Appadurai. Wątek mobilności przedmiotów rozwija także John Urry wskazując na rosnące w niekontrolowany sposób mobilności składają się liczne krzyżujące się procesy. Przede wszystkim i w sposób oczywisty przedmioty podróżują często razem z poruszającymi się ludźmi. Oznacza to, że w pewnym sensie kultury podróżują i nie są po prostu nieruchomymi zbiorami przedmiotów, zakorzenionymi w pewnym miejscu. W rzeczywistości przedmioty poruszają się po zróżnicowanych i złożonych marszrutach. Osiadanie przedmiotów nie jest trwale czy dane - wydają się one tyleż podróżować, co zadomawiać. Koncepcja rzeczy jako ekstensji jednostek oznacza, że wykraczają poza możliwości naszego fizycznego oddziaływania i wpływu, a jednak za ich pośrednictwem możemy mieć rzeczywistą władzę nad otoczeniem czy innymi ludźmi.

• Pod wpływem owych nowych nurtów intelektualnych, a także postaw artystycznych odwołujących się do kategorii recyclingu, rewitalizacji przedmiotu, przywracania i generowania pamięci zmianie ulega także tzw. „główny nurt” zarówno w architekturze, jak i w postawach konsumenckich. Warunkiem szerszego włączenia się sztuki kształtowania przestrzeni w nurt innowacyjności jest jej transformacja nie zaś destrukcja (wyburzanie, wyrzucanie. Pierwszym kierunkiem owej metamorfozy powinien być wzorowany na logice odpatynowienia przedmiotów proces uwolnienia architektury od firmitas - owej witruwiańskiej trwałości i nadania jej charakteru elastycznego i mobilnego. Hipotetyczna tkanka miast mogłaby się składać z elementów trzech rodzajów: po pierwsze elementów stałych (swego rodzaju ostoje kulturowe, lub nośniki pamięci), po drugie elementów elastycznych, wymiennych umiejscawianych w swego rodzaju stałym szkielecie oraz po trzecie elementy w całości wymienne - podlegające recyklingowi. Drugim kierunkiem jest poszukiwanie formy integracji architektury z sieciami wirtualnymi.

Walking City - Archigram 1963

• Architektura mobilna, jako ucieleśnienie współczesnych badań i refleksji kulturowych nad przedmiotem, operująca wymiennymi elementami, pozornie będąca kwintesencją sztuczności funkcjonowałaby paradoksalnie w sposób zbliżony do przyrody ożywionej. Zasada wymiany elementów odpowiadałaby, aczkolwiek w odległym sensie, zasadzie reprodukcji i ewolucji. Z drugiej strony, przy zastosowaniu odpowiednich materiałów mogłaby zostać urzeczywistniona zasada powszechnego recyklingu.

• Kwestią dyskusji jest prawomocność porównywania nawet z zastrzeżeniami logiki wymienności elementów architektury (połączonej z zasadą recyklingu) z logiką reprodukcji i ewolucji w przyrodzie. Z drugiej strony takie kształtowanie funkcjonowania architektury jest bliższe świata natury niż tworzenie powierzchownych kompozycyjnych imitacji przyrody w architekturze organicznej.

• W prezentacji zostały zacytowane: • Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, Warszawa 2003, • W cywilizacji konsumpcyjnej, pod red. M. Golka, Poznań 2004, • Polska Sztuka Ludowa. Konteksty, 1999, nr 1-2; • R. Sulima, Antropologia codzienności, Kraków 2000. • Valérie November, Eduardo Camacho-Hübner, Bruno Latour Wkraczając na

terytorium ryzyka. Przestrzeń w erze nawigacji cyfrowej, Kultura Popularna, 2-3, 2010

• Krzysztof Kwiatkowski, Architektura – ramy pamięci społecznej, czy wehikuł innowacyjności, http://suw.biblos.pk.edu.pl

• Bruno Latour, Nigdy nie byliśmy nowocześni, tłum. Maciej Gdula, Warszawa 2011 • Tim Edensor, Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, Kraków

2004 • Ewa Domańska „Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami”.

Kultura Współczesna, nr 3, 2008

Lista zdjęć:

• • 1. Naczynia Kultury pucharów lejkowych znalezione w Pełczyskach, eksponowane w Pałacu Wielopolskich w

Chrobrzu, za: wikipedia foto Jarosław Kruk • 2. Kultura pól popielicowych, za wikipedia. • 3. Budda z Heraklesem za wikipedia • 4. Moneta przedstawia Profil satrapy baktryjskiego Menadera I, za: wikipedia • 5. Domenico Remps, kunstkamera, za: wikipedia Miecz Rolanda bohatera „Pieśni o Rolandzie” • 6. Durandal za wikipedia http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Rocam_durandal_082005.jpg • 7. Kostka do gry • 8. Narzędzie tortur, gruszka do duszenia - Museum der Festung Salzburg • 9. Tybetańska miotełka do odganiania much (Ngayab) przełom XIX/XX w National Museum Scotland • 10. Mikrometr piękności Max Factor – urządzenie służące do makijażu lata 30-te XX w. • 11. Rower U bicycle art, projekt Japońskiej firmy Vanguard, trudno powiedzieć czy to jeszcze rower, czy rzeźba? • 12. 10 marca 1876 roku zostało wypowiedziane słynne zdanie – „Panie Watson, proszę tu przyjść". • 13 Ulica Nowego Jorku około 1887 – kable telefoniczne • 14. Eduardo Kac, Bunny. Praca została oficjalnie ogłoszona przez Eduardo Kaca w 1999 roku, podczas sympozjum

Life Science, • 15. Folder reklamowy firmy Nokia prezentujący rozwój aparatów telefonicznych tej firmy, tu przede wszystkim

ukazuje tempo przyrostu tych urządzeń • 16. Kadr z filmu Matrix, rok 1999, reż. Andy i Lana Wachowski. • 17. Widok na półki sklepowe, za: www.goldenrecordrevisited.org

• 18. Supermarket – widok na linię kas, zdjęcie własne • 19. Kadr z filmu World War Z , 2013 rok reż. Marc Forster, za: http://impruvism.com/world-war-z/ • 20. Marcerl Duchamp – Fontanna, pisuar firmy Mutt, zaprezentowany wystawy w 1917 na wystawie "Społeczeństwa Zjednoczonych Artystów".

Uznany za jedno z najważniejszych dzieł XX wieku • 21. Wodospad, instalacja współczesnego chińskiego artysty, http://www.recyclart.org/2010/08/toilet-seat-waterfall/ • 22. Ara Pacis Auguste 13-9 rok p.n.e., za wikipedia • 23. Peter de Cupere, Garbage City Holiday Park, http://www.saatchionline.com/art/-Garbage-City-Holiday-Park/ • 24. Recycling w mieście Zhuzhou, w południowych Chinach, za Fox News wydanie internetowe, materiały prasowe,

http://www.foxnews.com/world/2013/10/03/china-drive-to-clean-up-thriving-but-dirty-recycling-business-jolts-global/ • 25. Tak zwane Garbage City, dzielnica Kairu, Egipt, zdjęcie udostępnione na forum, http://www.documentingreality.com/forum/f2 • 26. Moreno di Trapani, instalacja, Garbage City, Neapol, zdjęcie Gianpietro Malosio, http://www.pinkeyeblog.net/2009/04/03/trash-art/, • 27. Zdjęcie przedstawia artystów inicjatorów eventu: Urban trash Ar, Rodrigo Machado i Padô, Brazylia, styczneń 2009,

http://www.urbantrashart.blogspot.com.br/ • 28. Scena z filmu Młody Frankenstein, reżyseria Mel Brooks, 1974, • 29. Judith Braun, Diamond Dust, mural 2012, artystka nakłada palcami kurz, który jest podstawowym materiałem malarskim. • 30. Oliver Bishop Young wraz grupą studentów Goldsmiths University, przygotowali akcję artystyczną Guerilla Instalation Art, czerwiec 2008 roku,

Londyn. W podobny sposób działa także hiszpański architekt Santiago Cirugeda, (zdjęcie lewe górne) • 31. Santiago Cirugeda, Instalacja mobilna, Girona 2012 • 32. Robin Cook i Archigram, Walking City, project 1960 • 33. Badeschiff – projekt zakładał przekształcenie starego nabrzeża kontenerowego w kąpielisko, Susane Lorenz, Berlin 2004 rok.

• Prezentacja ma charakter popularnonaukowy i dydaktyczny.