1

RESZKOWIE — kariery jak z bajki

Takiego rodzeństwanigdyprzedtemaninigdypotem jużniebyłowświatowejhistoriiopery,aniwdziejachmuzykipolskiej.Aprzytymzdawałomisię,żeobokJana,EdwardaiJóze-finyReszkówstanąłzeszłowiecznybajkopisarziwskazującnanichpalcemmówił:patrzcie,otowyśnionabajkaoszczęściu,miłościbraterskiej,sławieibogactwie,którazagościłanaziemi,tużoboknas;spójrzcienatychtrojeizacznijciewierzyćwbajki. Aleto,cochcęopowiedziećotrojguśpiewakach,bajkąwcaleniejest.Choćprawdaoichżyciuiniewiarygodnychsukcesachnajwybitniejszegośpiewającegorodzeństwawnaszychdzie-jachzostałaprzezrodakówzapomnianaiwyrzuconanaśmietnikniepamięci,jakwieliinnychklejnotów,zktórychmoglibyśmybyćdumni. IchrodzinawywodziłasięzSaksonii,aleodkilkujużpokoleńnależaładowarszawskiegopatrycjatu. Tradycją rodzinną było nadawanie imienia Jan najstarszemu z synów. DziadekśpiewakównazywałsięJanBogumił,ojciecJan,najwybitniejszyzcałejśpiewającejtrójki:JanMieczysław,ijegojedynysynteżbyłJanem. Ojciec tychartystów, JanReszke,należałdobogatszych ludziwWarszawie,zbudowałistniejącydodziśHotelSaski,któregobyłwłaścicielemwokresiejegonajlepszegorozkwitu,apozatympiastowałgodnośćsędziegopokoju.Byłprzyjacielemartystów,samzresztąteżśpiewał,podobnie jak jegożona,EmiliazUfniarskich.OmatceśpiewającegorodzeństwaznajdujemyhasłowSłowniku muzyków polskichWojciechaSowińskiego(Paryż1874): „Reszke(Emilia),zdomuUfniarska,amatorkaśpiewuwWarszawie.Posiadałagłossil-nyidramatycznyiwystępowałaczęstonakoncertachnaceldobroczynny.Znającdobrzeop-erywielkichmistrzów,wykonałarazrolęDesdemonynakoncerciedanymprzezTowarzystwoDobroczynności zwielkimioklaskami.Później śpiewałanakoncertachMoniuszki i J.Wien-iawskiego,wroku1859.” Wsierpniu1858rokuStanisławMoniuszkozostałmianowanydyrektoremOperyWarsza-wskiejizacząłbywaćwsalonachmiejscowejsociety,aJózefWieniawski,bratskrzypkaHenry-ka,koncertowałjakocorazsłynniejszypianistaidyrygent,organizującwWarszawieniedzielneporankisymfoniczne.ZaśsalonpaństwaReszkówuchodziłzajednoznajatrakcyjniejszychpodwzględemartystycznymmiejscwstolicynieistniejącegopaństwa. „PanReszkebyłbarytonem,panimiałabardzopiękne,wielkiejskalimezzosoprano—pisałHenrykSteckiweWspomnieniach mojej młodości.—Dawali swewieczorymuzykiwpiątki; żebymieć prawo tam bywać, nie dosyć było znać gospodarstwo, trzeba było jeszczedobrześpiewać...Zaczynałsięwieczórprzezherbatkępotemśpiewanozwyklearie,duetylubchóryzoper, jużumiane,anastępnieparęnowychkawałków,którychsięuczono;przestanki

2

krótkie, najwyżej 10minut...Odwudziestej śpiewykończyły się, przechodzonodo drugiegopokoju,gdziebyłazastawionakolacja,zapalanocygaraipapierosy,którejużwtenczasiwsaliśpiewuwolnobyłopalić.” A zatemprócz dymu tytoniowegodla Jana,Edwarda, Józefiny iWiktora (czwartego zrodzeństwa, ponoć też obdarzonego pięknym głosem, o którym jednak historiamilczy) byłytoidealnewarunkidowchodzeniawświatmuzyki.Boigłosporodzicach,iatmosferadomurodzinnego,idobrobyt,pozwalającynadalszekształceniesię... Naszeopowieściokażdymznichzacznijmyoddamy,czyliJózefinyReszkówny,cojejsięzprzynależnościdopłcipięknejnależy,mimożezcałejtrójkiśpiewającegorodzeństwabyłanajmłodsza.Aleteżionanajwcześniejznichzadebiutowałanascenieoperowejijużzdobywałalaury,kiedybraciabylijeszczenieznani. Józefina — głos od serca ByłamłodszaodJanaopięćlat,aodEdwardaopółtoraroku.Aleniebędziechybaprz-esadywstwierdzeniu,żetowłaśnieonapomogłaobustarszym,apotemdużosławniejszymodniejbraciomwwejściunawielkąscenęoperową. Józefinaurodziłasię4czerwca1855rokuwWarszawie.Śpiewuuczyłasiępoczątkowopodkierunkiemmatki—mezzosopranistki.GłosJózefiny,jaksięniebawemokazało,równieżzmierzałkuniższymrejestromsopranuiciemniejszejbarwie,copozwalałojejpóźniejsięgaćpowszystkiepartieprzeznaczonedlasopranówdramatycznych.Wyrosłanapostawną,„okazałąblondynkę”—jaktowówczasokreślano,corównieżsprzyjałokreowaniudramatycznychheroinoperowych.Pomatcezatemodziedziczyłaigłos,isylwetkę,choćrubensowskichkształtówEmi-liiReszkowejnieosiągnęła. Na dalszą naukę rodzicewysłali Józefinę do Petersburga, gdzie kształciła głos u fran-cuskiejwokalistki,HarietteNissen-Salomon,wtamtejszymKonserwatorium. Nawakacjeroku1871przyjechaładoWarszawy,apaństwoReszkowieuznali,żedzieciomnależysiępowiewświeżegopowietrzawpodgórskichstronachiwysłalijewsierpniudoKrynicy.Tuzaśmiałomiejscezdarzeniezpozorumałoważne.WtymczasiekurowałasięwKrynicyznanaaktorka,HelenaModrzejewska.Korzystającztegofaktu,miejscowedziałaczkidobroczynnościzorganizowałyimprezęzatytułowaną„FortepianBerty”,zktórejdochódprzeznaczonybyłnacelespołeczne.ObokmagnetyzującejwidzówModrzejewskiej,7sierpnia1871rokuwystąpiłazpublicznymkoncertemmłodziutkaJózefinaReszkeijejstarszybrat,Jan,którypodobniejakonauczyłsięśpiewu.ZatemchybawłaśnieKrynicęmożemyuznaćzamiejsceśpiewaczegodebiutuJózefiny. Mającszesnaścielat,wyjechałado„ojczyznyopery”,bydalejuczyćsięwśródmistrzówbel cantaorazspróbowaćswychsiłnascenie.Iwłaśniew Italiimłodaśpiewaczkazadebiutowaławoperze roląMałgorzatyw FauścieGounodana scenie teatruMalibranwWenecji.Było tol sierpnia1872 roku. Nieznamrecenzjiprasowychani innych relacji świadków tegodebiu-tu,alenależysądzić,żebyłudany,skoronadalwystępowaławtymteatrze.Kolejnośpiewaław Lunatyczce, Dinorah, Robercie Diable...Potemzostałazaangażowanadoteatru„Fenice”wWenecji,gdzie—jakpodająwspółcześni—występowałatylkotrzymiesiące.Wtymczasiejejnajstarszybrat,Jan,studiowałweWłoszech,kształconyjakobaryton.Iwczasie,gdypannaJóze-

3

4

finawystępowaławweneckimteatrze„Fenice”,wstyczniu1874rokumamiejscenatejsceniedebiutJanawFaworycieDonizettiego,gdziezaśpiewałpartięAlfonsa. Wtymmiejscumuszęnachwilęwybiecwprzyszłość,bokartyhistoriizdająsięwskazywać,być może zrodzoną z przypadku, prawidłowość. Bowiem dwa lata później— gdy JózefinawystępowałajużwParyżuiświeciłablaskiemniekwestionowanejgwiazdy—wtymmieściedochodzidonastępnegowrodziniedebiutu.BratEdward,bas,22kwietnia1876rokuporazpier-wszywżyciuwystępujenascenieTheatredesItalienswroliFaraonanafrancuskiejpremierzeAidypoddyrekcjąsamegoVerdiego.Awięc:Józefinadebiutujew1872roku,Janw1874iEd-wardw1876...Małotego;jakwiadomo.JanReszkezasłynąłwświeciejakoniezrównanytenoriwtejkategoriigłosubyłpowszechnieuznanyzanajwiększegośpiewakaświata.Początkowojed-nakmęczyłsięnascenachwpartiachbarytonowych.Lecznietylkodebiutżyciowy,aleidebiutwpartiitenorowejJanazbiegasięzkolejnymmiejscemwystępówJózefiny:OperąKrólewskąwMadrycie,gdzieJózefinabyłaobsypywanązłotemprimadonną.Możnawięcśmiałopowiedzieć,żetosiostrawprowadziłaobuswoichstarszychbracinascenę,naconiedawnozwróciłteżuwagęJózefKański.PowróćmyterazdochronologiizdarzeńwżyciuJózefiny. Podczas występów śpiewaczki w Teatro Fenice wWenecji, w 1874 roku, słuchał jejdyrektorHalanzier,kierującywówczasparyskąGrandOperą.Odprzyszłegorokupostanowiłzaangażować dwudziestoletnią śpiewaczkę polską do swojego teatru. Tu trzeba przyznać, żeHalanziermiał „dobrą rękę”w przypadku polskich karier, bowiemw listopadzie tegoż 1874roku,gdyReszkównabyłajeszczewWenecji,wparyskiejGrandOperadebiutowałWładysławMierzwiński,niebawemokrzyknięty„królemtenorów”idoczasubłyskotliwejkarieryJanaResz-keświęcącynajwiększe„tenorowetriumfy”naobupółkulach.Zauważmyprzytym,żemimoiżPolskaniemaklimatusłonecznejItalii,któryponoćrodzizłotestrunygłosowetenorów,towłaśniezchłodnejWarszawypochodzilidwajnajwybitniejsitenorzykońcaubiegłegostulecia,awzadymionymSosnowcunarodziłsięgłosJanaKiepury,którymświatfascynowałsięwokresiemiędzywojennym; równieżzeŚląskapochodziłTadeuszBawół,którynascenieLaScaliczyCoventGardenodnosiłsukcesyjakoFrancoBeval,należącdonajwybitniejszychtenorówlatcz-terdziestych;iznówzWarszawypochodzikolejnynasztenorwdzisiejszejczołówceświatowej—WiesławOchman. JózefinaReszkeprzyjechałazWenecjidoParyżaw1875rokuizadebiutowałanascenieGrandOperawHamlecieThomasaroląOfeliiwdniu21czerwca.Napoczątkulipcanasz„Ty-godnikIlustrowany”donosiłw„Kroniceparyskiej”:„WOperzewystąpiłaPolka,pannaReszke,akrytycybardzochwalągłosjejiwogólezgadzająsię,żeonapięknąmaprzedsobąprzyszłość.W Hamlecie śpiewała rolę Ofelii, a przypomnienie pani Nilsson i pani Miolan-Cavallo nieprzestraszyłojejanizaćmiło.Dowodzitowielkiejodwagiiniemniejwielkiegotalentu.” PoprzyjeździedoParyżaJózefinaprzeszłapodopiekęwokalnąznakomitegopedagoga,jakimbyłGiovanniBattistaSbriglia.Toonwłaśnie, po latachbłądzeniaw repertuarzebary-tonowym,skierowałJanaReszkenascenęjakotenora.Zanimtojednaknastąpiło,obajbraciaprzyjechalizaswojąsławnąjużsiostrądoParyża,zamieszkaliwjejapartamencie,prowadząc—jakpisałKański—„miłeiwygodneżyciewrodzinnejatmosferzeiprzysparzającprzytejokazjisporokłopotukucharzowi, jakożekażdeznichzwykłebyłoponoobiadowaćoinnejporze.”Obajbraciajeszczeprzeznajbliższyrokniebędąwystępowaćnaparyskichscenach,zatobędąpodziwiaćsiostręizadawaćszykuwtowarzystwie(uchodzilizaludziniezwyklewytwornychi

5

ujmującychwzachowaniu,pożądanychiwręczbardzomilewidzianychnaprzyjęciachsocietypolitycznej,finansowejiartystycznej).Krótkomówiąc:naprzełomie1875i1876rokuJózefinapracowałaciężkojakoMatyldawWilhelmie Tellu,RachelawŻydówceczyWalentynawHugo-notach,aJaniEdwardprowadziliwtymczasieżywotwykwintnychhedonistów,uchodzącychza„duszętowarzystwa”paryskichsalonów.Ichczasartystycznyjeszczenienastąpił,zaśJóze-finajużweszławświetlistykrągswojejwielkiejkariery,któratrwaćbędzieprzeznastępneosiemlat. AleksanderPoliński,współczesnyJózefinie,anajwybitniejszywówczashistorykikrytykmuzyczny—autorpierwszejwnaszejhistoriisyntetycznejpracyDzieje muzyki polskiej —takokreśliłjejmożliwościgłosowe:,,GłosReszkównyokoloryciemezzosopranowymiskaliwcałejrozciągłościprzedziwniewyrównanej,dźwięczny,silny,donośny,wgatunkunajprzedniejszym,przedewszystkimbyłpodatnydopartyjseriodramatycznych,luboznakomitatechnikaiwyrobi-eniegłosunawetwkierunkukoloraturowymumożliwiałyartystcewykonywanieipartiilekkich,lirycznych.” DokronikoperyweszłaJózefina27maja1877roku,kiedytowParyżuwzięłaudziałwświatowejpremierzepierwszegodziełaoperowegoJulesaMasseneta,Król Lahory.WystąpiławpartiiSitty.„Śpiewazolbrzymimpowodzeniem—pisałkilkalatpóźniejnasz„TygodnikIlus-trowany”,zwracającteżuwagęnainnywymiarpopularnościJózefinyReszke—podbijatłumyizniewaladyrekcjęWielkiejOperydocorazkorzystniejszychdlasiebiewarunków.Gdyjątuzaangażowano,wyznaczonojejpensyj30000frankówrocznie.Wczterylatapóźniejpensjataurosłado100000franków.Madryt,pozazdrościwszyParyżowiznakomitejśpiewaczki,potroiłtoksiążęcewynagrodzenieizaangażowałReszkównęza25000frankówmiesięcznie.Artystkawroku1879rzuciłaParyżiprzeniosłasiędostolicyHiszpanii,podpisawszykontraktzimpre-sariemteatruRavira.” Zanim jednak ten „niskopłatny” Paryż rzuciła na początku 1879 roku JózefinaReszkeprzyjechaładoMediolanu,byzadebiutowaćnasceniesławetnejLaScali.Zaproszonatuzostaładośpiewaniawoperze—wnarodzinachktórejuczestniczyławParyżu— Królu Lahory.PorazpierwszywystąpiławLaScali6lutego1879rokuibyłtodzieńdebiutupodwójnego:obokJózefiny,wtejsamejoperzewbasowejpartiiIndry,zadebiutowałteżEdward.ObojewystąpiliwmediolańskiejinscenizacjiKróladwadzieściarazy. Podkoniec tegoż1879 roku JózefinaReszkepojawiła sięwkolejnej operze na scenieLa Scali. 30 grudnia po raz pierwszywystąpiław roli tytułowejwAidzie, którą grała przez23wieczory,a20marca1880rokuMediolanpodziwiał ją jakoMałgorzatęwFauście.Sitta,AidaiMałgorzata—topostaciekreowanewLaScali.Natomiastnastałe,powygaśnięciukon-traktuzGrandOperawParyżu,przeniosłasiędoOperyKrólewskiejwMadrycie,występującteżgościnniewLizbonie.Wsezonieletnim1881rokuporazpierwszypojawiłasięnasceniekrólewskiejoperylondyńskiejCoventGarden,jakoAida. Byłto„polskirokartystyczny”wstolicyangielskiegoimperium.ObokJózefinywoperześpiewał jej bratEdward, a takżenakoncertach iwOperzeWłoskiejwystępowałaMarcelinaSembrich-Kochańska iWładysławMierzwiński. Natomiast wśród wszystkich zagranicznychgwiazdteatralnychwsezonielondyńskimnajwięcejwystępowałaHelenaModrzejewska.„SalonModjeskiej”wLondynienależałteżdonajbardziejekskluzywnychmiejscspotkańartysty-cznychnietylkonawyspach,alebyćmożewEuropie.Dohistoriinaszejkulturyprzeszłysłynne

6

7

„niedzieleuHeleny”.Byłytoimprowizowanekoncertyspotykającychsiętupolskichartystów,śpiewającychigrającychdlaprzyjemności.„Naszychwieczorów—wspominałaModrzejewska—mogłonampozazdrościćwielubogatychludzi,uktórychnasipolscyartyścigodzilisięśpiewaćzawysokimwynagrodzeniem.”Awinnymmiejscuaktorkapisze:„Wczasietychcudownychkoncertówwszystkieoknawsąsiednichdomachbyłyotwarte,anaulicypostawałowieleosóbisłuchało.Wiedziałam,żenasisławniprzyjacielenieśpiewalibyaniniegrali,gdybyśmysprosilitowarzystwoidlategomusieliśmybyćostrożniinierozgłaszaliśmytychkoncertów,żebyteniówniezaprosiłsięsam”.„Koncertyte—pisałJózefKański—trwałyniekiedydorana.Którejśnocyponozapukałnawetdodrzwi...pełniącysłużbęwtymrewirzepolicjant,pytając—wimieniusąsiadów—ktotakpięknieśpiewa?” Pytaniecałkiemuzasadnione,zważywszy,żeśpiewałaktualny„króltenorów”,WładysławMierzwiński,któregoskalagłosuprzewyższaławówczaswszystkichtenorowychsolistówświata;śpiewałtakżeprzyszły„króltenorów”.JanMieczysławReszke,któryjeszczewroliśpiewakatenorowegoniewystępowałnascenieoperowej, tylkowsalonowymzaciszu.„Bojęsię,a tenstrachjestwiększyniżpragnieniesławy”—mówiłModrzejewskiej,aonazapisałatesłowawPamiętnikach.ŚpiewałatuMarcelinaSembrich-Kochańska,sławnajużwEuropie,aniebawempierwszagwiazdaMetropolitanOperawNowymJorku.ŚpiewałaidrugawówczasnajwiększaobokKochańskiejśpiewaczkapolska—JózefinaReszkównaijejdrugibratEdward.GrałsławnypianistaJózefWieniawski,naktóregokoncertachongiśśpiewałamatkaReszków,grywali teżinniznanizeuropejskichestradmuzycy:wiolonczelistaJózefHollmann,czeskiskrzypekFran-ciszekOndrziczekijegokolegaTivadarNatchez...Słowemplejadaznakomitości,któretrudnobyspotkaćnajednymkoncercie,nawetfinansowanymzkrólewskiejkiesy. Tak więc tropem Józefiny zjechali do Londynu dwaj jej śpiewający bracia: Edwardwystępował na scenie z siostrą, Jan natomiast był niezadowolony ze swoich barytonowychosiągnięć,jakotenorjeszczenieśmiałwystępować,tymczasem—jakpóźniejsamwyznał—pędziłwLondynieubokuJózefinyżywotszczęśliwyiwolnyodwszelkichobowiązków.Awartotuprzypomnieć,żedwalatawcześniej,wlistopadzie1879roku,JanwystąpiłporazpierwszywpartiitenorowejnascenieOperyKrólewskiejwMadrycie,gdziepojawiłsięwrolitytułowejRoberta Diabła,majączapartnerkęprimadonnętejOpery,swojąsiostrę.Możnasiędomyśleć,żetoJózefinaspowodowałaówtenorowydebiutJana,choćprzezdłuższyczasonsamniebardzowierzyłwswojesiłypooperacjigardła. Podkoniec1882rokuJózefinaiEdwardpojechalinawystępydoHiszpaniiiPortugalii,tam też śpiewające rodzeństwo stanowiło „gwóźdź sezonu” operowego. Józef Kański pisał:„Odnosiliwspaniałesukcesy,stającsięnierazbohateramitzw.fiestęartistiche,odprowadzanyminastępniewtriumfalnympochodzie(wkarocy,przypochodniach)dohotelu.Napoczątkuroku1883dołączył donich Janoraz czwarty z rodzeństwa,Wiktor, takżeponoobdarzonybardzoładnymgłosem,icałaczwórkapodejmowanabyłauroczyściewLizbonieprzezkrólewskąparę,otrzymujączaszczytneodznaczenia.” Na początkumaja 1883 rokuw sferach artystycznych iwśródmelomanówWarszawynastąpiłowielkieporuszenie:przyjechałaJózefinaReszkówna!Przezcałąprasęprzepłynęłafalaentuzjastycznychartykułów. „Znakomita śpiewaczkawystąpi tutajkilkanaście razy—pisał5maja„Tygodnik Ilus-trowany”—wszeregugłównychpartii,zbogategoswegorepertuaru.Role,którejejprzyniosły

8

uznanie i sławęnanajpierwszych scenach świata—wParyżu iLondynie—posłużą i tutajdo zaznajomienia się z publicznością od dawna już spragnioną tego popisu. Reszkówna jestdziecięciemWarszawy;pragnęłajejsiędaćpoznaćwcałejsileswegotalentuistądtotakdługieociąganiesięzwystępamiwrodzinnymmieście.” Owszem,wystąpiławswoichkoronnychrolach,którymizachwycanosięwParyżu,Me-diolanie,LondynieczyMadrycie.ByłaMałgorzatąwFauście,byłaAidą...Alepokazałateżcoś,czegozagranicąpokazaćniemogła.WwarszawskimTeatrzeWielkimkilkakrotniewystąpiławrolitytułowejwpolskiejoperzenarodowej.Świadkowiejejwystępów,wtymtakżekrytycymuzyczni,okrzyknęlijąnajlepsząHalką,jakądotądsłyszeli,aWarszawskieTowarzystwoMuzy-czne,założonejeszczezażyciaMoniuszki,przyznałojejzakreacjęwHalcespecjalnydyplomhonorowy. Istałasięrzeczniespotykana.„PannaJózefaReszkównadarowałateatrowiwarszawskiemukilkanaściewystąpieńi10000rubli”—donosiłaprasaposeriijejspektakliwTeatrzeWielkim.„Publiczność tłoczyłasiędowszystkichmiejsc,bilety rozchwytywanonakażdeprzedstawie-nieopery,okrzykomiprzywołaniomniebyłokońca, lawinaoklaskówikwiatówobsypywałaprymadonnę,któraświęciłaprzykażdymwystępiepodwójnytryumfniepospolitejartystkiiho-jnejobywatelki.” Mało tego!Kiedykończyły się zaplanowaneprzezniąwystępy, 24maja 1883 rokuw„KurierzeWarszawskim”opublikowanolistJózefinyReszke:„Pragnącwedlesiłmoichzłożyćdowódwdzięcznościzaserdeczneiuprzedzająceprzyjęciewrodzinnymgrodzie,postanowiłamwystąpićjeszczeosiemrazyihonorariumporubli500zakażdywystępprzeznaczamnaceledobroczynne,amianowicie:narzeczchórzystówichórzystekorazczłonkóworkiestry,nawpisydlauczniów,dlaStowarzyszenia św.WincentegoaPaulo,nabudowęgmachugimnazjumnaPradze,naTowarzystwodobroczynnościiochronyróżnychwyznań,nabiuronędzywyjątkowej,naparalitykówiwreszcienakasępomocyartystówteatrówwarszawskich.” Iśpiewaładalej. Niezdarzyłosiędotąd(ani teżpóźniej),byczołowapolskagwiazdaoperowaśpiewałagościnniewWarszawieprzezwielewieczorów,całehonorariumprzeznaczającnacelepublic-zne, a jeszcze nadto bywyasygnowała gotówkę zwłasnej kieszeniw takiejwysokości, jakąwówczasbyłasuma10tysięcyrubli.Apotem,bywznawiaławystępy,niezaplanowane,równieżhonorariaprzeznaczającnapomocinnym. „Onapierwszanadtopospieszyłazofiarąswegotalentu—wspominałpojejśmiercijedenztygodników—naodbudowaniesceny«Rozmaitości»,którawowymczasiestałasiępastwąpożaru.Wystąpiła17czerwcawprzedstawieniuurządzonemwTeatrzeWielkimnacelpowyższy,adochódwyniósłpółszóstatysiącarubli.” TrzymiesiącepóźniejJózefinaReszkepowtórzyłaserięwystępówdobroczynnychwKra-kowie.13września,razemzWładysławemMierzwińskim,któryteżsypałzarobionymzłotemnacelefilantropijne,wzięłaudziałwwielkimkoncerciezorganizowanymdlauczczeniadwu-setlecia zwycięstwa podWiedniem.Obchody tej rocznicy połączone były z uroczystościamidwudziestopięcioleciapracyartystycznejJanaMatejki. SłyszącartystkęwKrakowiewybitnynaszkompozytor,WładysławŻeleński,wrecenzjidlakrakowskiego„Czasu”napisał:„Głostenbudzizdumienie(...)Jesttobowiemmezzosopran,któregopunktciężkościtkwiwśrednicy,wniskimrejestrze,amimotosięgaonnajwyższych

9

tonów”. Zaś śląski biograf polskich śpiewaków, HenrykWoźnica, pisząc o jej krakowskichwystępach,zauważył:„Znowuteżudowodniła,żebyławyjątkowejmiarymistrzyniąwewładaniukoloraturą(...)Pozakończeniuuroczystościjubileuszowychśpiewaczka,bezgranicznieoddanasłużbiewinteresiespołecznym,wystąpiławKrakowiejeszczetrzykrotnie(...)Prawiecałemi-asto,gdyjeopuścićmiała,odprowadziłojąnadworzec.” Niekoniecnatym.WlistopadziepojechaładoPoznania,bynietylkośpiewać,aleipomócmaterialnieTeatrowiPolskiemu.Poznańprzeżyłfalęgorączki.„Możnaśmiałopowiedzieć,żeodczasuprelekcjiDeotymy—pisał jedenzkorespondentów—nicnie sprawiłonanas takwielkiegowrażenia,jakgościnnewystępypannyReszkówny,żenietylkołatwozapalającasięmłodzież, lecznawetpoważnimężowie i siwowłosy starcyzuniesieniemsłuchali szanownejartystki.” Skrupulatnysprawozdawcapoznańskinieomieszkałteżdonieść:„PannaReszkówna,jakokobietaszlachetnaizamożna,śpiewajączupełniebezinteresownienarzeczteatruinaceledo-broczynne,przysporzyłapierwszemutrzytysiącemarek,drugiemuzaśtysiączgórą.Uczyniłato,niespodziewającsięmaterialnychwynagrodzeń;dlategoteżnietaktemnazwaćmusimyofiar-owanie jej ze strony obywatelstwa brylantóww takiej samejmniejwięcej cenie.Wiemy, żedartenniemiledotknąłprimadonnę...”PrzyokazjiwystępówReszkównyprzeczytałemteż:„Aileżkosztowałyniezliczone,zdumiewającewspaniałością iogromembukiety, ile innewydat-ki,bankietyirecepcye?Znawcyoceniająjenapoważnącyfrętrzydziestutysięcytalarów.Taknadzwyczajnemarnotrastworazitembardziejwobecpowszechnegoubóstwaismutnegostanunaszychinstytucjipublicznych.”Awięcpostawsiępodzastaw...nieominęłonawetskrzętnychPoznaniaków. Napoczątkunastępnego rokuJózefinaReszke,podłuższejnieobecnościnadSekwaną,pojawiła sięnakilkamiesięcywParyżu.Tudoszłodoostatniego już, aleza toznakomitegowydarzeniawjejkarierzeartystycznej.PamiętającyojejsukcesachwpremierzeswojejpierwszejoperyJulesMassenet,zaprosiłjądoudziałuwefrancuskiejpremierzekolejnejoperyHerodiada (prapremiera światowaodbyła się trzy latawcześniejwBrukseli i nie należała doudanych),lmarca1884rokuJózefinaReszkejakoSalomeodniosławielkisukceswHerodiadne,majączapartnerówtymrazemobubraci,aJanajużwtenorowejpartiiJanaChrzciciela.Paryżuznałwystępycałejtrójkirodzeństwazawielkąsensacjęi„niebywałetriumfyReszków.” Tegoż1884rokuJózefinapostanowiłazmienićstancywilny.WyszłazamążzaLeopoldaJulianaKronenbergaidefinitywnierozstałasięzescenąoperową,chcącwzupełnościpoświęcićsiężyciurodzinnemu.Czasamitylkowystępowałanaceledobroczynne.Natomiastdokronik,nietylkorodzinnych,przeszłysłynnekoncertydomowewjejwiejskiejposiadłości,gdzielatemprzyjeżdżaliobajbracia...inietylko.WmajątkuKronenbergówwStrudzedomownicymoglisłuchaćtakichkwartetówwokalnych,jakichEuropanigdyniesłyszała:JózefinaReszke—so-pran,JanReszke—tenor,JeanLassalle—bodajnajdrożejopłacanywówczaswEuropiebary-toniEdwardReszke—bas. Tenczasrodzinnynietrwałdługo,bozaledwiesiedemlat.ArtystkaurodziłacórkęJózefinęRóżę,alepotemporódLeopoldaJanaokazałsiędlaniejtragiczny.Zmarłaczterydnipourodze-niusyna,22lutego1891roku. „Śp.LeopoldowaKronenbergowajawimisięznowujakopannaReszkówna—wspominałsprawozdawca„Tygodnika

10

11

Ilustrowanego” po jej śmierci— artystkaWielkiej Opery paryskiej, w swemwytwornem, azacisznemmieszkaniu na boulevardHousmann.Widzę ją, jakwstaje od krosien, na którychzłotemijedwabiamiornatkościelnywyszywała,ijakuśmiechającsiępoczciwieaserdeczniemówigłosemniezrównaniesłodkimiodzarozumiałościwszelkiejdalekim:—Takjest,niestety!Mnieśpiewaczce,niczymna losyFrancjiniewypływającej,płacąodziesięć tysięcyfrankówroczniewięcej,niżpanuGambecie,prezesowiministrów,którymożecałąprzyszłośćFrancjiwrękuswymtrzyma. Apochwilidodajeżartobliwie:—JednakżepomiędzymnąapanemGambettązachodziniejakaróżnica.PanuGambeciewolnojestmówić,śpiewać,krzyczećihałasowaćnakażdemmiejscu i okażdymczasie,mnie zaś zakażdeotwarcieust pozaobrębemWielkiejOperyp.dyrektorHalanzierkarąpieniężnązagraża...” WodróżnieniuodswoichbraciJózefinaReszkeniepozostawiłaposobieżadnychnagrańfonograficznych.Jejśmierć,szybszaokilkalatodpoczątkóweryfonografii,zabrałanamtakżepamięćjejgłosu.

Jan — największy śpiewak swojej epoki PodkoniecubiegłegostuleciawzbudzałniespotykanypodziwpublicznościoperowejEu-ropy iAmeryki, śpiewając od Petersburga poNowy Jork iChicago.Był ulubieńcem i przy-jacielemgłówkoronowanychiksiążąt,multimilionerem,miłośnikiemkoni.Otoczonyestymąprzez największych twórców swoich czasówpozostałw ich zapiskachpamiętnikarskich.Dlaniegokomponowanoopery idopisywanonoweariew istniejących jużdziełach.Uchodził zawzórelegancji,kulturymuzycznejiosobistej,zawzórwiktoriańskiegogentelmana.Wswoimzawodzieosiągnąłwszystko,cobyłodoosiągnięcia.Niktprzedniminiktponimniedotarłdopułapuwśpiewaczejprofesji. LeoŚlezak,jedenznajwybitniejszychnaświecietenorówlatdwudziestych,ongiśuczeńJana Reszkego, pisał, że w czasie występów nowojorskich jego mistrza „wpływy osiągaływysokośćniewiarygodną.WporównaniuznimpóźniejszedochodyCarusabyłypoprostudrob-niutkie.ReszkeśpiewałwMetropolitanOperawNowymJorkuzapołowęprzychodówbrutto.Cotooznacza,możnasobieobliczyć,biorącpoduwagępojemnośćwidowni(...)orazwysokiecenykartwstępu,gdyonśpiewał.”AwinnymmiejscuSlezakpisał:„Traktowanybyłjakkról,idziśjeszcze,powielulatach,pojęcieJanReszkewszędziewywołujewspomnieniapełnezach-wytu.” Jedna z największych śpiewaczek w historii opery, Nellie Melba, napisała w swoichpamiętnikachoJanieReszke:„Zcałąstanowczościąmogędziśstwierdzić,żenigdyniesłyszałamiprawdopodobnienieusłyszęnigdywiększegośpiewakaiartysty.”Zaśpisarz,BernardShaw,zachęcałswoichczytelników,byposłuchaliJanaReszkewwroliLohengrina,„gdyżjestmałoprawdopodobne, że drugi taki znajdzie sięw naszej epoce.”Natomiast kompozytor, EdwardGrierg,uważał,żenajwyższymszczytem,naktórywzniosłasięsztukaśpiewacza,byłTristanWagnerawwykonaniuJanaReszke. Ajakibyłpozasceną?PisałotymniedawnoHenrykWoźnica,zdającrelacjęzopowieściswojegoprofesoraśpiewu,BronisławaRomaniszyna,którybyłuczniem,apotemasystentemw

12

słynnejszkolewokalistykiJanaReszke. „Natura wyposażyła Jana Reszkego w niezmiernie urodziwą powierzchowność, którapomagałamuszybkozjednywaćsobieprzyjaciół.Łączyłasięonazjegowysocewykwintnymimanieramiwobejściuzotoczeniem.Obdarzonyponadtointeligencjąbłyskotliwą,łatwomógłnawiązywać kontakt ze swymi rozmówcami.GRANDSEIGNEUR.TakimmianemokreślanogonietylkowParyżu.Zaiste,prawdziwiebyłtopanwielki!...Wkażdejsytuacji,wswojejsz-tuceiwżyciu.Roztaczałwokółsiebiezniewalającyurok.Dookołaniegoistniałczarownykrąg,któregosambyłtwórcą.Mimooszałamiającegopowodzeniapozostałnazawszeskromny(...)Zawszeteżdochowywałwiernościsobieiumowom,słowudanemuniesprzeniewierzałsię...” Opinie,któretuprzytoczyłemukładająsiępotroszewhymnpochwalnykuczciczłowiekawielkiego inieskazitelnego,cowdzisiejszychczasachbudzi raczejniedowierzanie,gdyżwi-adomo, iżnawet ideałymają ludzką, awięcwswej istocieniezbytdoskonałą twarz.Faktemjest,żegromadzącmateriałdokumentacyjnydobiografiiJanaReszkebyłemczasamiprzerażonynadmiarem ,,ochów i achów”, jakie co chwilę rozlegały sięwśródzachowanychwypowiedzina jego temat.Przerażonydlatego, żegdyzacznę tymiopiniami epatowaćczytelników, towpewnymmomencieprzestanąoniwierzyćwprawdziwośćtychrelacji. Isamjużzdużądoząpodejrzliwościprzeglądałemdokumenty,szukającrysynakryształowychopiniach. Owszem,bywałyiskazy.Wjednonatomiastuwierzyłembezzastrzeżeń:JanReszkebyłczłowiekiem i artystą wyjątkowym, zaprzeczeniem obiegowych, często zwulgaryzowanychpowiedzeńomałej inteligencji tenora.Zaprzeczeniempostawy ludzi„bogatychzurodzenia”,uktórychnaogółsiławoli,chęćprzebiciasięiuporczywośćwdążeniudoperfekcjisąniecomniejszeniżutych,którzychcąsięwzbićnawyższypułapegzystencjimaterialnej.Byłprzecieżakceptowany,więcniemusiałudowadniaćswojejwartości.Chociaż...wtymwzględzieciążyłnanimpewienkompleksniższości. Pochodził z rodzinymieszczańskiej. Żył wśród arystokracji i chciał uchodzić za szla-chetnieurodzonego.„Byćmoże—zauważyłJózefKański—odegrałaturolęmiłośćmłodegowówczasartystydohrabiankiNataliiPotockiej,miłośćponowzajemna,ajednaknieszczęśliwai nie uwieczniona małżeństwem, właśnie na skutek nierówności stanowej. Patent szlacheckizatwierdziłmuw1889rokucarAleksanderIIIiodtądpocząłnaszartysta,działającwkrajachZachodu,dodawaćprzedswymnazwiskiemprzyimek«de»...” W słownikach, leksykonach i encyklopediach na całym świecie pozostał jako Jean deReszke,JandiReschi,GiovannidiReszke... Byłrówieśnikiem„królatenorów”,WładysławaMierzwińskiego,ijegowarszawskimkra-janem,okilkamiesięcystarszym.JanMieczysławReszkeuroził się14stycznia1850 roku ipoczątkowomyślałozawodzieprawniczym,podejmującwWarszawiestudiawtymkierunku.Niepalestramu jednakbyłapisana iwgruncie rzeczyniedoniejdążył.Obok rozpoczętych(i nie dokończonych) studiów prawa naUniwersytecieWarszawskim uczył się śpiewu. JegopierwszymprofesorembyłzamieszkaływPolsceWłoch,FrancescoCiaffei.Onteżskierowałmłodegośpiewaka,któregokształciłjakobarytona,nadalszestudiadoTurynuiMediolanu.Wsierpniu 1871 roku podczaswakacjiwKrynicy zadebiutował na publicznymkoncercie obokHelenyModrzejewskiejiswojejsiostryJózefiny.PrzezpięćlatuczyłsięweWłoszechuAntonioCotogniego,SanGiovanniego,PedrottiegoiFrancescoLampertiego(uktóregoteżbezpowodze-niapróbowałstudiowaćMierzwiński).

13

DługiczasprofesorowiewłoscyprowadziliReszkegojakogłosbarytonowyiwtakiejteżpartiibarytonowejodbyłsięjegodebiutoperowy.Wweneckimteatrze„Fenice”wstyczniu1874rokuwystąpiłwroliKrólaAlfonsawoperzeDonizettiegoFaworyta.Przeznastępnedwalatanadalwystępowałnascenachoperowychjakobaryton,bezwiększegozresztąpowodzenia,nato-miastzrosnącympolipemwgardle.Nadwerężaniegłosuwrejestrzedlategogłosuniewłaściwymdoprowadziłodokatastrofy, czyli dwóchkolejnychoperacji gardławMediolanie iParyżuw1876r.„Pewnegorazu—wspominałaHelenaModrzejewska—podczasprzedstawienianapiłsięlodowatozimnejwody...istraciłgłos.Byłto,jaksądził,paraliżstrungłosowych...” Byłtoprzedewszystkimparaliżpsychiczny.Reszkezałamałsię,przestałwierzyćwswojemożliwościwokalne,bałsięsceny.Mimożeoperacjeudałysię,mimożetrafiłpodopiekęzna-komitegoprofesoraśpiewu,którymbyłwParyżuGiovanniBattistaSbriglia,pedagogrozumiejący,żeJanReszkemagłostenorabohaterskiego,aniebarytonowy... Wlistopadzie1879roku,ubokuswojejsiostryJózefiny(któragrałarolęAlicji),wystąpiłpo raz pierwszy jako tenorw tytułowej roliRoberta Diabla na scenieOperyKrólewskiejwMadrycie.Tuwłaśnie, na jednymz przedstawień tej opery głos odmówiłmuposłuszeństwa.JanReszkezamilkłjakośpiewaknanastępnepięćlat.Przeztenczasjeździłzsiostrąibratem,towarzyszącimnawidownipodczaswystępówlondyńskich,paryskichczylizbońskich.Myślałwówczas,żeniewystąpijużnigdy,chociażćwiczeńgłosowychnieprzerwał. Półwiekupóźniej,jegobiografka,ClaraLeiser,wksiążceJean de Reszke i wielkie dni operywydanejwLondyniew1933roku,spróbowaławtypoworomantyczno-bajkowysposóbzrekonstruowaćokolicznościpowrotuartystynascenę.Byłrok1884,awięcminęłopięćlat,odkiedyReszkeprzestałśpiewać.TerazrazemzrodzeństwemznalazłsięwParyżuiprzyotwartymokniećwiczyłgłoswwyższychrejestrach.Ulicąprzechodziłkompozytor,JulesMassenet,któryposzukiwałodtwórcy tenorowej rolidoswojejoperyHerodiady,któraw tymwłaśnieczasie,trzylatapoprapremierzebrukselskiej,miałabyćporazpierwszywystawionawojczyźniekom-pozytora.I,jaktowbajcebywa.królewiczprzypadkowodojrzałKopciuszka,aMassenetprzezprzypadekusłyszałJana.Oczarowanyjegogłosemzaproponowałudziałwparyskiejpremierze.Ilewtymprawdy? MassenetznałrodzeństwoReszkówodkilkulat:JózefinabyłaprzecieżprimadonnąParyżaiMadrytu,Edwarddebiutowałtuprzedośmiulatyiodnosiłjużznaczącesukcesy,JanteżdałsiępoznaćnascenieWielkiejOperyparyskiej,coprawdajakobaryton,aleniebyłprzecieżartystąanonimowym. Przypuszczam, żebyło to tak: Józefina, która z całej trójki rodzeństwamiaławowym1884rokunajsilniejsząpozycjęartystyczną,otrzymałaodMassenetapropozycjęwzięciaudziałuwpremierzejegoHerodiady.OnaprzecieżzEdwardemwystępowaliprzedpięciulatywpier-wszejoperzeMassenetaKról Lohary,przyczyniającsiędojejsukcesuwParyżuimediolańskiejLaScali.PrzeżywającrazemzJanemjegowątpliwości ichcącpołożyćkrestrwającemukry-zysowi.Józefina(możerazemzEdwardem?)zaproponowałakompozytorowi,byzaangażowałnajstarszegobratado Herodiady. Massenetimzawierzył,zaryzykowałiwygrał.PremierafrancuskaHerodiady,któraodbyłasięlmarca1884rokuwparyskiejGrandOpera,byłasukcesemkompozytora,zaśwżyciuJana,odtwórcy roli JanaChrzcicielaw tej operze, nastąpił znaczący przełom. Po Herodiadzie JanReszkezostałpierwszymtenoremWielkiejOperywParyżu.

14

15

Miał trzydzieścicztery lata,odniósłartystycznezwycięstwojako tenor ipsychiczne—jakoczłowiek.Rzecmożna,żedopieroodwiosny1884rokurozpoczynasięwłaściwabiografiaartystycznaJanaMieczysława(jeszczenie„de”)Reszke. NastępneczterylatanagłównejscenieGrandOperawParyżustanowiływżyciutegoart-ystyokresbłyskawicznegowzrostupopularnościwśródparyskichmelomanów,atakżepierwszyetapjegodwudziestoletniejkarieryświatowej. Okazałosię też,żewybijającysiępowolina jednegozczołowychfrancuskichkompo-zytorówoperowychJulesMassenetcorazbardziejwiązałwykonaniaswychnowychutworówzcałątrójkąReszków,aodmomentusukcesuparyskiejpremieryHerodiadybyłcorazbardziejzafascynowanymożliwościami artystycznymi Jana.Do tego stopnia, że półtora roku późniejweszłanascenęnowaoperaMassenetaCyd,którejgłównąpartiętenorowąnapisałkompozy-tordlategoartysty.Iwtensposób30października1885rokunascenieGrandOperaodbyłasięprapremieraCydazJanemReszkewroliRodryga,awydarzenietoprzeszłodohistoriiteatruoperowegonietylkojakoprapremierakolejnegoutworu,alejakosukcesartystycznytwórcyiwykonawców. Bardzodobrychśpiewakówbyłowielu,prapremierutworówtychkompozytorów,którzyweszlidohistoriijakotwórcytakzwanegożelaznegorepertuaru—teżbyłydziesiątki.Naogółteżobiestronyzgodniepodawałysobieręce:wybitnitwórcyzapraszalidoprawykonańwybit-nychśpiewakówiwszyscyrazemzapisywalisięchlubniewhistorii.JednakżewprzypadkuJanaReszkeokresparyskijegokarieryjakotenoratonietylkoprzyczynianiesiędosukcesunowychdzieł—czyteżnowychwersjiutworówpowstałychpoprzednio—MassenetalubGounoda(októrymjeszczebędziemowazachwilę).Okres„tenorowegopanowania”wOperzeparyskiejpozwoliłteżJanowiReszkewjeszczeinnysposóbzapisaćsięwhistoriiwokalistyki. ,.WGrandOpera przełamał jako pierwszy obowiązującą przedtem tradycję, dotyczącąsposobuinterpretacjiwielkichróltenorowych—pisałhistorykwokalistyki,HenrykWoźnica.—Związanaonabyłazdziałalnościądwóchnajznakomitszychtenorówfrancuskich,twórcówodrębnegostyluwykonawczego:Adolphe’aNourrita,szczególniezaśGilbertaLouisaDupreza.Od ich następcówwymagano, by określone fragmenty danych partii interpretowaliw duchuwielkichpoprzedników,aczkolwiekistniałyprzecieżinnemożliwościprawidłowegoujęcia.” Dodajmy,żeniewątpliwązasługąJanaReszkebyłozerwanieztradycjąjęzykawłoskiegoobowiązującegonascenieoperowej.Utworyfrancuskieśpiewałpofrancusku(„czczonogojakniezwykłegobohateranarodowego”),operyWagneraśpiewałponiemiecku.AskorojużoWag-nerzemowa,towartoprzyokazjidodać,żedogłównychzasługibodajzanajwiększeosiągnięcieartystyczneJanaReszkeuznalihistorycyto,żepotrafiłonwsposóbtwórczyzespolićtradycjęwłoskiego bel canta,którąopanowałwsposóbmistrzowski,zestylemdramatycznymwymagan-ymwdziełachWagnerowskich.Jednakżew„okresiefrancuskim”zapisałsięprzedewszystkimznaczącymikreacjamiwoperachwłoskichifrancuskichorazopróczwymienionychjużpartiiwutworachMasseneta—takżem.in.jako:RaulwHugonotachMeyerbeera,tytułowapostaćwFauścieGounoda,DonJosewCarmenBizeta,RadameswAidzieVerdiego,CaniowPajacach Leoncavalla. Mimo,żeparyskaGrandOperabyłazezrozumiałychwzględówgłówniezainteresowanatwórczością rodzimą, nie zapomniała też o geniuszuMozarta i uczciła 100-lecieDon Juana —jednej z najwybitniejszychoper tegowielkiegowiedeńczyka—przygotowując specjalne,

16

uroczystewystawienierocznicowetegodzieła.Miałotomiejsce26października1887roku.„18latpopraskiejprapremierze,wroku1805,Paryżporazpierwszyusłyszałtoarcydzieło—pisałonaszeczasopismo„BibliotekaWarszawska”wkorespondencjizFrancji.—OdtądgranotuDon Juanaróżnemiczasy,nigdyjednakOperaparyskanierozwinęłatakiegoblaskupodwzględemczarodziejskichefektów,jakwtemjubileuszowemprzedstawieniu.Wprzerwiemiędzyaktamiartyściuwieńczyliposągmistrza.Lassalle,grającyrolęDonJuana,odczytałpoemacikHenrykaBronier.WsaliobokBibliotekizaimprowizowanoMuzeum...”Aonajważniejszymwydarze-niutegowieczorunaszkorespondentniestetyniepisał:otowtymuroczystymspektakluwiel-kimsukcesemartystycznymzakończył sięwystęp trzechbodajwówczasnajlepszychgłosówmęskich:tenoraJanaReszkewroliDonOttavia,barytonaJeanaLassallewrolitytułowejibasaEdwardaReszkejakoLeporella. Wydarzenieartystyczne,któreniejakoukoronowałoczteroletni(1884—1888)okresfran-cuskiwkarierzeJanaReszkenastąpiłojesienią1888roku.DyrekcjaGrandOperapostanowiłapokazaćnaswojejscenie,granądotychczaswparyskiejOperzeKomicznej,operęGounodaRo-meo i Julia.Kompozytorosobiścieczuwałnadwznowieniemswojegoutworu,zapraszającJanaReszkeiniecostarsząodniego,najsłynniejsząwówczasnaświecieśpiewaczkę,AdelinęPatti,jakoodtwórcówróltytułowych.SpecjalniedlapolskiegotenoraCharlesGounoddopisałnowyfinałdo trzeciegoaktuzewspaniałąariąOjourdedeuil.kiedy toRomeozostajeskazanynawygnanie. Początkowozanajwiększąsensacjęuważanoto,żeAdelinaPatti,któraniewystępowaławParyżuodkilkunastujużlat,przyjęłazaproszeniewysłaneprzezdyrektorówGrandOpera,RittaiGaillarda.„Odchwili,gdydziennikidoniosły,iżsłynnadivabędzieśpiewaćnatejscenie,całyświatartystyczny,muzykalnyifinansowyniezaznałchwilispokoju—donosiłozParyżanaszepismo„Świat”.—Najprzódobudziłysięwątpliwości,codoprzyjazduPatti,następniespornezdaniaoświeżości jejgłosuroznamiętniałyidzieliłynadwaobozykrytykówiamatorów.Wkońcuprzyszłyzabiegiobilety.Cenynominalnetesamecozwykle,faktyczniepodniosłysiętakwysoko,żektonienależałdosferyuprzywilejowanych—niepotrzebującychpłacićzamiejsce—lubnieczułsięwmożnościsprostaniaRotszyldom,Hirszometconsorts,temuwystarczyćmusiałoumiarkowanezadowoleniewysłuchaniaopowiadańtych,cobyli...” NasalizebrałasięcałaelitaParyżazprezydentemFrancji,atakżegościezcałejEuropy.NastrójwyjątkowejgalipanowałnaobuprzedstawieniachnowejwersjiRomea i Julii,zktórychpierwszeodbyłosię28listopada1888roku.ObokPattiibratawrolitytułowejwystępowałteżEdwardReszke,śpiewającybasowąpartięOjcaLaurentego.Iniebędziechybaprzesadywtym,jeślipowiemy,iżtolistopadowewznowienieRomea i Julii wGrandOperapoddyrekcjąCharlesaGounodaprzeszłodohistoriisztukioperowej.Oddajmygłosświadkowitegozdarzenia,MariiSzelidze: „Nagleszmersięwzmagaizamieniawoklaski.KarolGounod,prowadzonyprzezdotychc-zasowegodyrektoraorkiestry,idzieuchwycićwdłoniebattutę.Maestrojestwidoczniewzruszo-ny,alepełengodności.Kłaniasiękilkakrotnie,Wreszciedajeznak...mocno,zamocnonawet...izabrzmiałauwertura.Muzyka Romea i Juliiznanaoddawna,lubojednaznajpiękniejszych,niezaciekawiawdanejchwilinikogo.Wszyscywyczekująboskiejinterpretatorki.Pojawiasięnakoniec:zawszemłoda,wruchachżywa,wspanialeubranaitakwyraźniewzruszona,jakpier-wszalepszadebiutantka.Dodajetoartystcewielewdzięku;publicznośćprzyjmujedivęwybu-

17

18

chemoklasków,Pattiśpiewa.Głosjejniestraciłwprawdziedźwięku,chociażbrakmudawnejsiły iwytrzymałości.Powalcupublicznośćżądapowtórzenia.Pattinajuprzejmiejbisuje.AleobokJuliijestRomeo—JanReszke,októrymprzyrozpoczęciuwidowiskaniemyślanowcale.Wmiar?jednakrozwojuakcjizachwytwzmagasię,potężnieje.Publicznośćzapominaodaw-nembożyszczu,abywchodzącejgwieździezłożyćzasłużonehołdy. Bezcieniaprzesadypowiedziećmożemy,iżJanReszkezaćmiłPatti.StaryDuprez”płakałpodobnozakulisami,krytycyzamienilisięwklakierów.NiepodobnabyłoodśpiewaćlepiejroliRomea,bardzo trudnej iwymagającejopróczgłosu—metodyorazwielkich,przyrodzonychwarunków;uczucia,ciepła,poezji,ogniaświętego.Płonieonsnadźwduszyartysty,gdyżniczgoła zarzucić nie podobnakreacji tej roli, która postawiłaReszkegow rzędzie, ba!...wyżejodnajsłynniejszychśpiewaków.Grajegoszlachetnainamiętnazarazempodnosiłaefektgłosu.ZnającjużdawniejPattiijejniedbałośćogrę,podziwiaćmiprzyszłostaranie,jakiegodołożyła,bygodniewyrazićuczuciaJulii.Wustępachwymagającychsubtelnościwielkichidelikatnegofrazowania,Pattiprzeszłasamąsiebie,tj.zastosowaniasiędofrancuskiejszkołyowieletrud-niejszejpodtymwzględemodwłoskiej.” InnymświadkiemtegozdarzeniabyławielkaśpiewaczkaNellieMelba,którawystępującwówczaswbrukselskimteatrze,,LaMonnaie”,odwołałaspektakle,by28listopadaprzyjechaćdoParyża.WielelatpóźniejbędącwPolsce”wspominała: „Kiedynadszedłdzieńuroczystegoprzedstawienia,udałamsiędoParyża,chcącusłyszećśpiew Reszków, których nigdy przedtem nie słyszałam. To, co usłyszałam przeszło mojenajśmielszeoczekiwania.Nieposiadałamsię z zachwytu. I dziś jeszcze stojąwpamięcimejzcałąświeżościąodebranewówczaswrażenia.Zcałąstanowczościąmogędziśstwierdzić,żeniesłyszałamiprawdopodobnienieusłyszęnigdywiększychśpiewakówiartystów.Słyszałamniejednokrotniegłosyopotężniejszymnasileniudźwiękowem,oszerszymwoluminie,alenigdyjeszczeniesłyszałamśpiewuuduchowionegotakgłębokimwyrazemuczuciowym,takskoor-dynowanegowewszystkichszczegółach,takumiejętniepodkreślanegoprzezgłębokowyczułaisubtelnągręaktorską.OkreśleniepowyższezastosowałamprzedewszystkimdoJanaReszke.ŚpiewigraEdwardaReszkestałynatymsamymniemalpoziomie.” Paryżbyłwówczasartystycznąstolicąświata,nicwięcdziwnego,żeto,cozdarzyłosięnadSekwanąbyło szerokokomentowane, zaś sukceswParyżubył znaczący, bo kształtowałopinięodanymartyściewcałymkulturalnymświecie.Z„okresufrancuskiego”wkarierzeJanaReszkewyrastabezpośrednionastępny,któryumownienazwałam„okresemangielskim”,gdyżjeszcześpiewającwParyżuw1888roku,zostałwczerwcuzaproszonyprzezHermanaKleinadoLondynu,gdzie23czerwcazadebiutowałroląRadamesaw Aidzie nascenieteatru„DruryLane.”HistorycywokalistykiokreślilitenlondyńskidebiutJanaReszkezakreację,doktórejmogłybybyćtylkoporównywanepóźniejszewystępyEnricaCarusa. PotemReszkeprzeniósłswewystępydoCoventGarden,gdziewlatach1888—1900zprzerwamiwystąpiłokoło300razy,trwalezapisującsięwdziejachoperylondyńskiej,jednejznajważniejszychnaświecie.ZParyżadoLondynuwyjechałnastałenakilkalatrazemzEdwar-dem. Równieżw1888rokurozpoczęławLondynieswojewystępyNellieMelba(czyliHelenPorterMitchell-Armstrong),byprzeznastępnećwierćwieczestaćsięniekwestionowanąkrólowąCoventGardenRoyalOperaHouse.Dziś,pozakręgiemmelomanów,jejpseudonimartystyczny

19

przybranynacześćmiastaMelbourne,kołoktóregosięurodziła(wmiejscowościBurnley),ko-jarzysięnaogółznazwąkompozycjilodówzkrememiowocami,którąwynalazca,szefkuchnilondyńskiegohotelu„Savoy”,nazwał„melbą”nacześćśpiewaczki. WLondynieMelbaporazpierwszyspotkałasięnasceniezJanemiEdwardemReszkami.Wcytowanychpoprzednio„wspomnieniachwarszawskich”opisywałasposóbwspólnejpracynadrepertuaremistosunekdosztukiobubraci.„Występylondyńskiestałysięzwiązkiemgłębokieji szczerejprzyjaźnipomiędzyReszkamiamną. (...)Zdarzałosięczęsto,że spędzaliśmycałegodzinyprzyfortepianie,kontrolującwzajemnieinterpretacjęposzczególnychustępówpartiiiprowadzącożywionedyskusje(...)ObajReszkowiebylientuzjastamisztuki,cenilinadwszystkobezpośredniośćisiłęwyrazuartystycznego;kiedyjednakchodziłoowykończeniepartii,stawalisięwstosunkudosiebienieubłaganymi,dążącdowymarzonejdoskonałości,poświęcającgodz-inycałenawycyzelowaniedrobnychzpozoruszczegółówinterpretacji.Wichrozumieniuśpiewposiadałwartośćartystycznądopierowówczas,kiedyujmowałgoartystawmocnekarbytech-niki(...) Kiedywtokupróbteatralnychwypadałonamwykonywaćzespołowenumeryzoper,pra-canaszatrwałaniemalbezkońca.Powtarzaliśmywielokrotnieposzczególneustępy,starającsiędostosowywaćwzajemniebarwęgłosu i jegonapięcie tak,abyśpiewnasz łączyłsięw jednąorganicznącałość.Aleniekoniecnatym.Pragnęliśmypoznaćtajemniceprawidłowegofalowaniagłosównawidowni.Ileżtorazyzdarzałosię,żeReszkowiealbojaudawaliśmysięnawidownięizmieniającmiejsce,odparteruażdonajwyższegopiętra,badaliśmyakustykęsali,starającsięprzystosowaćdoniejnaszśpiew...” Opinięotym,żebohaternaszejopowieścibyłwswojejpracyrzadkospotykanym,możewręczwyjątkowymperfekcjonistą—znajdowałemdośćczęstowwypowiedziachosób,którewówczasmiałykontaktzJanemReszke.Racjonalniepracował,racjonalnieopiekowałsięswoimgardłem,cowtychczasachbyłorzadkością.MożedlategoteżEmmaEames,jednaznajwiększychśpiewaczekMetropolitanOperawNowymJorku,którawystępowaławielokrotnienatejsceniezJanemdeReszke,mówiąconim,nieomieszkałazauważyć:„Zawszemiałzsobąlaryngoskopiczęstobadałnimgardłoikrtań.” JanReszkebyłbodajpierwszymwielkimśpiewakiem,którypodczasprzedstawieńmiałoboksiebielekarza-specjalistę,gotowegowkażdejchwiliudzielićpomocyiwzależnościodsy-tuacjitymlubinnymlekarstwemspryskaćgardło.Dziśtonikogoniedziwi—stolattemubyłonowością,anawetniecośmieszyło.PodobniebudziłypewnezaskoczenienaukowepoglądyJanaReszkenatechnikęśpiewuizjawiskaakustyczne. Wnastępnym roku „okresu londyńskiego” jegokariery, latem1889 roku,AugustHar-ris,nowydyrektorCarlRosaOperaCompany,zaprosiłgorazemzbratemdoudziałuwkilkuprzedstawieniachtegozespołuwLondynie.JaniEdwardśpiewaliw Afrykance, Romeo i Julii oraz Fauście,aleukoronowaniemwystępówzzespołemHarrisabyłopierwszewLondyniewys-tawienieŚpiewaków norymberskichWagnera.Janzostałokrzykniętyprzezprasę„przecudnymStolzingiem”—pokreacjipostaciWalteravonStolzingawŚpiewakach,gdziewystępowałzbratemobokEmmyAlbaniiJeanaLassalle.TakikwartetgłosówWagnerowskichnietylkonalondyńskiejsceniemógłprzejśćdohistoriiwystawieńtejopery. „Wkrótcepotymspektaklu—pisałJózefKański—znającasięnamuzyce(kształconamiędzyinnymipodkierunkiemsamegoMendelssohna)królowaWiktoriapoleciłaim(obubra-

20

21

ciomReszke—W.P.)stawićsięnazamkuwWindsorze,gdziewespółzEmmąAlbanidalizaim-prowizowanykoncert,wykonując,kuszczeremuuznaniumonarchiniariezFausta i Gwiazdy północy MeyerbeeraorazduetyzTraviaty i Carmen.ByłtopoczątekprawdziwejprzyjaźniResz-kówzdomemkrólewskim.Wielkimmiłośnikiemopery,niebezichwpływu,stałsięksiążęWalii,wobecczegobywaniewteatrzeoperowympoczęłoznowunależećdodobregotonuwśródangi-elskichsferwyższych.WśladzatymnawiązałysięteżbliższekontaktybraciReszkezinnymiarystokratycznymirodzinami.Prowadzilitedybujneżycietowarzyskie,przyczymnieobywałosięczasembezzabawnychprzygód.Pewnegowieczoru,zaproszenidowiejskiejposiadłościLadyGrey,spóźnilisięnaostatnipociągdoLondynuipospieszylidoOpery...strażackimwozem.” JanReszkeuchodziłwowymczasiezajednegoznajwyżejcenionychprzyjaciółksięciaWalii,późniejszegokrólaEdwardaVII.WczasiewystępówwlondyńskiejCoventGardenJanzamieszkiwałnazamkuwindsorskimjakogośćparyksiążęcej.PrzyjaźńzangielskimdomemkrólewskimmiałateżpewienwpływnadalszelosyartystyczneJanaReszkejakośpiewakaWag-nerowskiego.WEuropie(aniebawemtakżeiwAmeryce)uznanyzostałzanajwybitniejszegoodtwórcępartiitenorowychwoperachWagnera.Zacentrumi„Mekkę”sztukiWagnerowskiejuchodziłyfestiwalewBayreuth.Oczekiwanowięc,że„najlepszyLohengrin,jakiegokiedykol-wiekoglądano”,„malowniczyipoetycznyWaltervonStolzing”czy„Tristan,któryprzeszedłwszelkieoczekiwania”—wystąpiwreszcienaFestiwaluWagnerowskim.OtóżpobytnazamkuwWindsorzesprawił,żeJannigdytamniewystąpił.KsiężnaWalii,późniejszakrólowaAlek-sandra,wrogousposobiona(jakicałydwórangielski)docesarstwaniemieckiego,zobligowałaJeanadeReszke(wówczasjużhrabiegopolskiegozimperiumrosyjskiego,boizodcaraotrzy-manymtytułemszlacheckim)dodaniasłowahonoru,iżnigdynaniemieckiejscenieniewystąpi.JansłowadotrzymałimimozaproszeńżonyWagnera,Cosimy,wBayreuthnigdyniewystąpił,jakrównieżnajakiejkolwiekinnejscenieoperowejNiemiec. Nadszedłkolejnyrokprzełomowywkarierzenaszegobohatera.Kończąc„okreslondyński”(aleniekończącwystępówwCoventGarden),JanReszkewystąpiłjakoDon JosewCarmen, zNellieMelbąjakoMicaelą,znakomitąAmerykankąwrolitytułowej—ZeliedeLussaniJe-anemLassallewroliEscamilla.PotakwspanialeobsadzonejCarmenwCoventGardenw1891rokuJanReszkerazemzEdwardemwyjechalidoStanówZjednoczonych,gdzieotworzylinowysezonMetropolitanOperaHousewNowymJorkuwspektakluRomea i JuliizEmmąEameswkobiecejrolitytułowej.„Openingnight”—wieczórotwierającysezonwtejbodajwówczasnajbardziejwysnobowanej operze świata, teatrze nowobogackichmilionerówamerykańskich,łaknących, by to, co najlepszew „starejEuropie” uświetniło ich dolary bez kulturowego za-plecza—otóżów„openingnight”mógłrównieżstanowićwyznacznikstatusubraciReszków,zwłaszczaJanakreującegotytułowąrolęmęską.WystępującawtymczasiewNowymJorkuHel-enaModrzejewskanapisaławjednymzgrudniowychlistówdoEmiliiSierzputowskiej:„BraciaReszketriumfalniedebiutowaliwnowojorskiejMetropolitanOperaHouse;przybyli,zaśpiewali,zwyciężyli.Smutne,żeniemogęichposłyszeć,będęgraławkażdywieczór.” Rozpoczął się okres dziesięcioletnich występów Jana Reszke na scenie MET, „okresamerykański”,którystałsięukoronowaniemjegokariery.(Tutrzeba,gwolijasności,dodać,żelata1891—1901stanowiąceów„okresamerykański”,niewykluczały,awręcznakładałysięnaciągdalszy„okresulondyńskiego”,bowiemnascenieCoventGardenJanReszkewystępowałażdo1900roku,atakżewystępywMETartystagodziłzwystępaminadrugiejstronieglobu,

22

śpiewającwlatachdziewięćdziesiątychnascenieteatrucesarskiegowPetersburgu). „BraciaReszkebylijużsławnymiśpiewakamizanimprzybylidoAmeryki—pisałCarlH.Hiller,amerykańskikronikarzpolskichwystępównascenieMetropolitanOpera.—PoczątkowowNowymJorkuwprawdzieniewzbudzalizbytwielkiegoentuzjazmu,aleniebawemstalisiębożyszczamiamerykańskiejpubliczności.Edwardpodziwianybyłzamęskość,zapotężnygłosbasowyprzypominającyorgany,aJanbyłuwielbianyprzezdamyztowarzystwazaelegancjęiwytworność,aleteżoczywiściezapięknygłostenorowy.Uchodziłzanajwybitniejszegotenoraswegoczasu,zawielkiegostylistęizawzórinteligentnegośpiewaka.” Wlatach1891—1901rokuJanReszkewystąpiłnascenieMetropolitanOperaokoło350razy,wtymkilkakrotniepodczasuroczystegootwarciasezonu.Turównieżjegonazwiskowpi-sanodooperowejhistoriiwystawieńMasseneta,tymrazemwzwiązkuz Manon.Jedenaścielatpoparyskiejprapremierze,16stycznia1895roku,Manonporazpierwszyprzedstawiononasce-nieMetropolitan(woryginalnejwersjifrancuskiej)zdebiutującąwMETSibylSandersonwrolitytułowejorazJanemReszkejakoKawaleremdesGrieux(aichpartneramibylitacyśpiewacy,jakMarioAnconaiPaulPlancon).KronikarzeMETprzyznają,żejegointerpretacjaroliKawal-eraw Manonpozostałanawielelatwpamięcijakokreacjawzorcowa,doktórejprzyrównywanowszystkieinne. Zresztąrzeczsięmiałapodobnieizinnymipostaciamioperowymi,któreprzezte10latamerykańskichwystępówwChicagoiNowymJorku,azwłaszczawystępównascenieMetro-politanOpera,tworzyłJeandeReszke(jaktobyłozapisanenaafiszach).Takbardzozaciążyłna tradycjiwykonań ról tenorowych, że jeszczekilkadziesiąt lat później dwajnajwięksi jegonastępcy:EnricoCarusoiBeniaminoGiglibyliciągledońprzyrównywani. FrankThiesspisał, żekiedyCaruso „przejmował sukcesję”wMetropolitanpo „elege-nckimiprzezNowyJorkubóstwianym”JanieReszkemusiałmiećświadomość„trudności,zjakąprzyjdziemupozbyćsięuciążliwegoidokuczliwiewiszącegoprzednimnibynićpajęcza—posagu”.Irzeczywiście:pierwszelatawystępówCarusaupływałypodznakiemcopewienczaspowracającychporównańzJanemReszkeijegokreacjami.Niezawszebyłytoporównaniawspierającenowegomistrza.Carusozszedłzesceny;prawiećwierćwiekupóźniejnastała„eraGigliego”,aoporównaniachzPolakiemniezapomniano. „BeniaminoGiglimógłwstyczniu1922roku—pisałHenrykWoźnica—poswymno-wojorskimdebiuciejakoKawalerdesGrieuxwłasnymioczamiprzeczytaćwrelacjiprasowejzdanie:«NieprześcignionądoskonałośćosiągnąłwrolidesGrieuxwMETJeandeReszke».Awrecenzjizamieszczonejw«NewYorkSua»,poswymwystępiewlistopadzietegożrokujakoRomeo,natknąłsięnapodtekstnawiązującydopamięcioJanieReszkem,przywodzącynamyśl«starymmiłośnikomoperyniezapomnianeinieprześcignionewspomnienia». Aledodajmywtymmiejscu,gwoliprawdy,żekiedyJanReszke,będącuszczytuswegopowodzenia, po raz pierwszy usłyszał na scenie początkującego artystę, EnricaCarusa,miałponoćpowiedzieć: —Niesłyszałempiękniejszegogłosu.PanśpiewajakBóg.Byłemgłębokowzruszony,płakałem,atozdarza,misiębardzorzadko.Będziepannajlepszymwśródtenorów. Możnapowiedzieć,żewymiarsukcesów,jakieosiągałJanReszkenascenieMetropoli-tanOpera,byłdotądwtejinstytucjiniespotykanyzarównowznaczeniufinansowym(oczymwspominałnapoczątkutegoszkicuLeoŚlezak,uczeńReszkego),jakiwsensiepopularności

23

i ocenyartystycznegokunsztu.Kiedypo jednymzprzedstawień,któremożnabyłouznaćzajegotriumfbezwzględny,zapytanogo,czyczujesięszczęśliwy,miałodpowiedzieć:—Potakwielkimtriumfieniktnieczujesięszczęśliwy.Przeciwnie,jestsięsmutnym.Tojużskończone.Przeszłość.Takimomentnigdyjużniewraca.Nigdyniejestsięwstanieśpiewaćtaksamotejsamejpartii. Niemaróżybezkolców.Niezwyklewysokooceniającokres„tenorowychrządów”JanaReszkewMetropolitan,amerykańscyhistorycyoperyzauważali także i jegosłabości.PiszącoudzialePolakówwdziejachMET,cytowanyjużtuCarlH.Hillerprzypomniał:„Złotywiekbelcanta—iletakichwiekówbyło?—jednakniebyłznowuażtakbardzozłoty.JanReszkenaprzykładbardzoczęstonietrzymałsięściśleautorskiegotekstu.Transponowałniewygodneariewdół—jakwszyscyzresztą,agdyktóraśwydałamusięzbyttrudna—poprostująopuszczał.TaknaprzykładprawienigdyniewykonywałpierwszejariiRadamesawAidzie,bozdawałomusięniewygodnenawetwtonacjiniższejniżoryginalna,tymbardziejżeznajdujesięonanasa-mympoczątkuopery,kiedygłosniejestjeszczerozśpiewany(...)Janwycofałsię,gdyniemógłjużskuteczniezwalczaćskłonnościdootyłości.Głosowoniemiałproblemów,jeślinieliczyćtrudności,jakiezawszemiałzgórą,aleuważał,żeopasłyamantniemaprawabytunascenie”. WMetropolitanzakończyłwystępyw1901roku,aczterylatapóźniejprzestałwogólewystępowaćnascenachoperowych.Zanimtojednaknastąpiło,w1893roku,podwóchlatachwystępówwMET, JanReszke razem zEdwardemodwiedziłWarszawę i postanowiłw niejwystąpić.Byłwtedyuszczytuswoichmożliwościartystycznychi—jakprzystałonaperfekcjonistęorazczłowiekanadwyrazambitnego—tenmomentwswoimżyciuuznałzawłaściwydoprzed-stawieniasięrodakomwroliśpiewaka.Niestety,obajbracianiemoglijużwystąpićwWarsza-wiewpełnym, rodzinnym tercecie, bo Józefina jużodkilku lat nie żyła.Wmaju1893 rokupodczasswojejpierwszej„podróżyartystycznej”doWarszawy(„artystycznej”—boprywatnieprzyjeżdżalidosiostryiszwagraKronenbergakilkakrotnieprzedlatami)JaniEdwardwystąpiliwTeatrzeWielkimwtrzechoperach:dwukrotniewRomeo i JuliiGounoda,wWagnerowskimLohengrinie i FauścieGounoda. Jeszczeprzedrozpoczęciemwystępów„Wędrowiec”donosił:„Jan,EdwardResz-kowie,Reszków,Reszkom,ReszkamioReszkach—otosąwyrazy,któresięterazciąglesłyszywWarszawie.Doogólnegochóruradości(...)dołączasiężałosnalamentacjatychbardzolic-znychamatorów,cosiędobiletównażadensposóbdocisnąćniemogli(...)Pomimocenbiletówpodwyższonychbardzo,publicznośćoblegałakasęzamówień;tacynawet,którzybardzorzadkonaprzyjemnośćbywaniawteatrzesobiepozwalają,nawetkosztempewnychofiarmaterialnychchcieliusłyszećRomealubLohengrina...” Iokazałosię,że„opętanie”podkasaminietylkosnobizmemstało.W.Bogusławski,re-cenzent„BibliotekiWarszawskiej”,opróczopisuwrażeńartystycznychzwróciłteżuwagęnafaktistotnydlarecepcjisztukioperowejwkręgupublicznościwarszawskiej,atakżetłumaczyłtakpóźnyprzyjazdReszków:„EchaartystycznychpodbojówdochodzącedoWarszawyzzagranicywytworzyłyokołonazwiskaznakomitychartystówjakąślegendowąaureolę,coprawdopodob-niewpłynęłonakilkuletnieopóźnienieprzyjazduReszków,którzylękalisięmożeniebezpiec-znegoztakimmitemzetknięcia.Obawyokazałysiępłonnemi—wielkietalentazrobiłyswoje;publicznośćprzekonałasię,żelegendyzprawdysięniekiedysnują. WnastrojusłuchaczównaprzedstawieniachRomea i Julii, Lohengrina i Faustaprzeważało

24

zpoczątkuzdumienie,któredopieropóźniejspotęgowałosiędotemperaturyentuzjazmu.Nieznaczy tobynajmniej, aby tenpoczątkowypodziwmiałw sobie coś chłodnego; było to rac-zejwrażenie słuchacza, który sobiedobrze sprawyzdaćniemoże z tego, co słyszy. Istotnie,przezdługieobcowaniezmiernościąlubwnajlepszymraziezprzyzwoitąpoprawnością,ska-lawymagań i kryterium słuchaczów układają się do takiego poziomu, że pewne artystycznewyżynystająsięczemś,czegomałosięktodomyśla—anatakichwłaśniewyżynachstojąJaniEdwardReszkowie”.Anajeszczeinnyspołecznywymiardebiutuobubracinawarszawskiejscenieoperowejzwróciłuwagęsprawozdawca„TygodnikaIlustrowanego”:„Obecniepierwszenasceniewarszawskiejwystępyzdobrymłącząuczynkiem,całebowiemhonorariumoddająnaceledobroczynne.” OpisująckarieręartystycznąJanaReszke,unikałemdotądcytowaniaprzydługichnaogółopisów recenzyjnych, jakie pojawiały się w prasie na obu kontynentach po jegowystępach.Ponieważjednakjestemzwolennikiempoglądu,iżniclepiejnieoddajedanegozdarzeniajakdo-kumentświadka,aleświadkawiarygodnego,którynierazdawałdowodyswojejobiektywnościipostrzegawczości—tymrazemodstąpięodzasadyniezanudzaniarecenzjami.BowiemAlek-sander Poliński, najwybitniejszy podówczas w Polsce krytyk i historyk muzyki, człowiekw świeciemuzycznymbywały, awięc posiadający też dystans do opisywanych zdarzeń, byłświadkiem pierwszych występów wWarszawie Jana Reszke i pozostawił drukowany doku-ment,wktórympróbujeprzedstawićfenomenzjawiskaartystycznegonajwybitniejszegotenoraswoichczasów.Myślę,żezarównojęzyktegoopisu,jakikryteriaocenyPolińskiegowartesąobszerniejszego zacytowania, bo i samew sobie stanowią część obrazu epokimuzycznej,wktórejprzyszłożyćiśpiewaćartyścieuznanemuprzezwspółczesnychzanajlepszegowswojejdziedzinie.NiechajwięcświadectwoPolińskiegobędziegłównymdokumentem,oddającymwformiezapisusłownegocechysztukiwokalnejJanaReszkewszczytowymmomenciejejroz-woju. „JanaReszkegomożnanazwaćunikatemwśródtenorów;śpiewakiem,zktórymżadenzdzisiejszychposiadaczygórnegoCwporównanieiśćniemoże,lubosamowegoCnieposiadaimurówteatrupotęgąswegotenoruniewstrząsa.Czymżewięcjestówdziwnyśpiewak,któryniegłosemwojując,całyświatmuzykalnyzhołdowałsobiebeztruduiwszystkichtenorówtegoświatawkozirógzapędził? Jest—artystą! Artystawnajpoważniejszymznaczeniutegowyrazu,artystązkrwiikości,wyjątkowym,nieporównywanym! Jeśliniektórymzwielkichtenorzystów,zwłaszczaMierzwińskiemu,słusznieprzyznawanotytuł«królatenorów»,toJanowiReszkemunależysięchybaprzydomek:divinus.Tymbardziej,żejakośpiewakscenicznywgronieśmiertelnikówniemarywaliicharakteremswegouzdolnie-niaodwszystkichzaszczytniesięwyróżnia. Materiałwokalnyposiadaonwprzednimgatunku:głospięknyobrzmieniubarytonowem,dźwięczny,rzewnyisilnydostatecznie,skalęobszerną—złatwościąsięgającądogórnegoH iprzepyszniewyrównaną,wcałejswej rozległości.Dalej:emisjędoskonałą,dykcję idealną iczystątonację.Takcennąwiązankęzaletśpiewakauzupełniająpierwszorzędnieprzymiotyart-ysty:prostotainterpretacjidanegodzieła,unikanieefektówwokalnychnielicującychzchara-kteremprzedstawianej postaci scenicznej iw ogóle unikanie tegowszystkiego, co bymogło

25

26

odwrócićuwagęwidzówisłuchaczyodbohaterasztukiiskierowaćjąwyłącznienaśpiewaka-wirtuoza.Nakoniecpotężnainteligencjaartystyczna,temperamentsceniczny,szczerośćuczuciaiwyjątkowezdolnościaktorskie. CojestwszakżenajoryginalniejszymwtakbogatouposażonymtalencieJanaReszkego,tonieporównane jegomistrzostwo,z jakiemwszystkieskładoweczynnikiwokalno-sceniczneswegotalentukojarzyćumiewjednącałośćartystyczną,atakścisłą,żeanijedenznichspec-jalnienasiebieniezwracauwagi.Dośćpowiedzieć,żekiedyReszkeśpiewa,prawieniemyślisięwówczasaniojegopięknymgłosie,aniowybornejmetodzieśpiewu:niktsięwtedynietro-szczyotenora,niktniewidziJanaReszkiego,tylkobohateraopery,któregoonprzedstawia.Togowłaśniewyróżniazaszczytniezgronanajsławniejszychtenorówipalmępierwszeństwajemuoddaję. ZaledwieRomeoReszkegopierwszewygłosiłfrazyswejpartii,znikłyniemalbezśladugranice,rozdzielającedźwięktonumuzycznegooddźwiękużywegosłowa.Odtądwidziałemje-dynieSzekspirowskiegobohatera,przemawiającegojakimśczarodziejskimjęzykiem,wktórymbyłiuroktajemniczejmowydźwięków,izarazemenergiażywegosłowa:Romea,pięknegojakmarzenie;młodzieńca,wktóregożyłachwrzałalawaEtny,awsercutliłamiłośćidealna;rycerza,któregoanigroźbamściwegoKapuletówmiecza,aniwiszącenadgłowąprzekleństwobanicji,nieodstraszaodtajemnejschadzkipożegnalnejzubóstwianąJulią;kochanka,którydlategoty-lkochętniedobrowolnąśmierćponosi,żetomagowieczystymzukochanązłączyćwęzłemwżyciupozagrobowem. JakimiposługiwałsięJanReszkeśrodkami,żebypostaciRomeanadać iścieposągowąplastykę i wiernie odtworzyć bohatera nieśmiertelnego poematu Szekspira, tego dokładnieokreślićniepodobna.Zapewne,żetychśrodkówdostarczyłymuzarównopracaolbrzymia,jakcenneprzymiotyśpiewakaiwybitnezdolnościaktora.Tylko,żetewszystkieczynnikizbytściślespojonątworzyłycałość,żebysięodniejposzczególnieoddzielaćpozwalały.(...)NatemwłaśniezasadzasięwielkośćtalentuJanaReszkego,żepoprostuzmuszaonsłuchaczadozapomnieniao...JanieReszkemikażemuinteresowaćsięlosamibohatera,któregopostaćodtwarzanascenie(...)Jestwięcprzetobiałymkrukiemwświecietenorowym,artystątorującymnowedrogiinoweukazującymświatycałejdzisiejszejfalandześpiewackiej.Czyzdołaonwytworzyćszkołę,którejtakwiernieapostołuje,otemprzesądzaćtrudno.Możnatylkopobożnewyrazićżyczenie,abypodaneprzezniegoprzepysznewzoryodtwórczejsztukiwokalno-scenicznejnieprzeszłybezwpływunadzisiejszychśpiewakówoperowych.” SłowaAleksandraPolińskiego i jegonadzieja na stworzenie przez JanaReszke szkołyśpiewuokazałysięproroczezarównowznaczeniudosłownym,jakiwprzenośni.Bowiemwdziesięćlatpóźniej(liczącodwystępówwWarszawieopisywanychprzezPolińskiego)JanResz-kezałożyłwParyżuswojąwłasnąszkołęśpiewu,któraniebawemstałasiębodajnajsłynniejszawcałymświeciewokalistyki.Awznaczeniuprzenośnym:nawetpo zejściu artysty ze scenymówiłosię,że„Reszkestworzyłnowywzorzecszkołyoperowej”,jegosposóbkreacjiscenic-znychstałsiętradycją,doktórejprzyrównywanonastępców. Wlatachdziewięćdziesiątych,mimożeśpiewałstalewAmeryce,pojawiałsiętakżenawystępachwPetersburgu,Paryżu,Londynie,atakżeczęściejodwiedzałPolskę,zwłaszczalatem.WSkrzydłowie,niedalekoCzęstochowy,JanReszkekupiłmajątekziemski,wktórymspędzałwakacje,przygotowującnowepartieoperowe,alenietylko...„Okazałsięnadpodziwświetnym

27

gospodarzem—pisałJózefKański.Doprowadziłowąposiadłośćdokwitnącegostanu,budowałdrogi,założyłstadninęinowoczesnąstajnięsportową(istniejącądodziś)”.AStanisławSzen-icdodaje:„JanReszkezapalonysportsmen—stajnięwyścigowąposiadał równieżwParyżu—wprowadziłunasgonitwydladwulatków,zainicjowałteżwWarszawieimiastachrosyjs-kichjazdęamerykańskąangażującdżokejaCassiusaSloanazUSA.”Stosunkowopóźno,bojużgrubopoczterdziestce,założyłrodzinę,żeniącsięzfrancuskąhrabianką,MarieAnnęHenriettedeGoulaine.ZtegozwiązkuurodziłsięjedynysynpaństwadeReszke—równieżJan,cobyłozgodneztradycjąimionpierworodnychsynówmęskiejliniiReszków. NaprzełomiestuleciaJeandeReszkewybudowałwokolicachLaskuBulońskiegowluk-susowejdzielnicyParyża,przyulicyde laFaisanderie,pałacyk,wktórymzamieszkał, alewktórymteżznalazłsięprywatnyteatroperowynaokoło150miejsczkanałemdla40-osobowejorkiestry. Tu mieściła się też słynna niebawem szkoła śpiewu braci Reszków.Właścicielemszkołyijej„firmą”byłJanReszke,aleteżczęstozaglądałtudobrataEdward,udzielająclic-znychkonsultacji,stądczasamimówionoteżo„szkolebraciReszków.”Imimożeod1905rokuJanReszkewzasadziezrezygnowałzwystępówscenicznych,wąskiegronoprzyjaciółiuczniówmogłogojeszczeczasamisłyszećnasceniejegoprywatnegoteatru.Tutajteżmiałmiejsceostat-niwystępwpełnymspektakluoperowym64-letniejAdelinyPatti:wmaju1907rokuśpiewaławteatrzeReszkegojakoRozynaw Cyruliku sewilskim,apartnerowałjejwroliDonBasiliaEdwardReszke. BronisławRomaniszyn,asystentwszkoleJanaReszkego,apóźniejprofesorkonserwato-riumśląskiegowKatowicachbyłświadkiem,dwalatapóźniej,ostatniegochybawystępuAdelinyPattiwdwóchariachoperowych,występu,któryrównieżodbyłsięwrezydencjinaszegoart-ysty. „AdelinęPattisłyszałemporazdrugiiostatnirównieżwpałacuJanaReszkego,najednymzprzyjęćwczerwcu1909roku.Byłtodzieńimieninmistrza.Haliisalonytonęływkwieciu,wśródktóregowidniałylicznepodarunkinadesłaneprzezwielbicieliiprzyjaciół...Wsalonachzebrałosięjużsporoosób,kiedyzaanonsowanoprzybycieAdelinyPatti.Natlehalluukazałasięwdrzwiachjejdrobna,jakbyzporcelanyukształtowanapostać.PodszedłszybkokuniejJanReszke.Ukłon,ucałowanierękiinagle...zabrzmiałniespodziewanieśpiewmistrza:«Neper-metteres-vouspas,mabelledemoiselle,qu’onvousoffrelebras,pourfairelechemin?»«Non,monsieur!jenesuisdemoiselle,nibelle—odpowiedziałjasny,czystyidźwięczny,choćniecowzruszonygłosAdelinyPatti—etjen’aipasbesoirqu’onmedonnęlamain!»Piękneinieba-nalneprzywitaniesiętychdwojganajsłynniejszychartystówodśpiewaniempowitania,którymniegdyśbudzilizachwytnascenieOpery,wywołałoogólnewzruszenie.AdelinaPattiśpiewałanatymwieczorzedwieariezoperyWesele FigaraMozarta,budzącoczywiściepodziwdlaswejwielkiejsztuki—niezapominajmybowiem,żeśpiewałatearie,skończeniepięknie,66-letniakobieta.” PałacykReszkiegojakoszkołaśpiewuteżprzeszedłdolegendyihistoriiświatowejwoka-listyki.Tegosamego1909roku,kiedyBronisławRomaniszynopisywałimieninyswegomistrzazudziałemPatti,warszawski„TygodnikIlustrowany”zamieściłreportażzParyża,opisującsz-kolneżyciepałacykuReszkego. ,,...Tuodbywająsięlekcjeodranadonocy.Słychaćtylkogłosśpiewakaczyśpiewaczki,a od czasu do czasuwspaniałych kilka taktów zaśpiewanych przezReszkego.W poczekalni

28

czeka swej kolei cały tłum, złożony z uczniów najrozmaitszych narodowości, z najdalszychmiejscowości. Sam Reszke uczy tylko najlepszych; resztę przygotowują mu jego asystenci,równieżświetninauczyciele.Ogładzonyprzeznichuczeńprzechodzidopierowręcesamegomistrza. OmiejscewszkoleReszkegotakjesttrudno,żesięonieodbywają...podjazdowewal-ki.Kiedyjedenzuczniówodchodzi,abyrozpocząćkarieręsceniczną,jestjużnajegomiejscestukandydatów.Reszkerobipróbęzkażdym,nikomunieodmawia,leczprzyjmujetychtylko,którzymająwszystkiedotegodane,ajeślijektoma,przyjmujegobezwzględunato,czygostaćnaopłacenienauki,czygoniestać;szczególniekiedyzjawisięPolakzpięknymgłosem(...)SzkołaReszkegowydaładotądcałyszeregśpiewakówiśpiewaczek,mającychjużgłośnieimiona,śpiewającychobecniewnajwiększychoperachświata(...)Reszkeniechcetracićczasunapomaganieartystycznymmaniomalbobogatejpróżności.Nieohonorariamubowiem id-zie,aosztukę,którejsłużyłcałeżycie.ZawszebyłdobrymPolakiem,dziśskładategodowodynakażdymkroku;gromadkauczącychsięuniegoPolakówodnosisiędoniegozzaufaniemimiłością.” JednązuczennicbyłaMieczysławaĆwiklińska,któradziękipoparciuszwagraReszkego,LeopoldaKronenberga,rozpoczęłatunaukęśpiewuw1911roku.PaniMieciawspominałapółwiekupóźniej:„JanReszkeprowadziłdomnaszerokiejstopie,miałwłasnąstajnięwyścigowąisamwspanialejeździłkonno.Aparycjęmiałświetną,wysoki,elegancki,przystojny.Chociażup-rzejmydlawszystkich,awstosunkudopańwykwintnyiszarmancki,jakoprofesorbyłniezmier-niewymagający(...)JakoPolkapłaciłamprofesorowiwedług«taryfyulgowej»,po100frankówzajednąlekcję,abrałamtrzylekcjetygodniowo.MojestudiaczęściowofinansowałKronenberg(...)Przerabiałamwyłączniepartieoperowe,ooperetkachniebyłomowy.Wprzeciągutrzechlat przygotowałam pod kierunkiemReszków (bo i Edward udzielałmiwskazówek) dziesięćgłównychpartiioperowych.” Zaśinnyjegouczeń,cytowanyjużtuaustriackiśpiewak,LeoŚlezak,zapisał:„Najbardziejinteresującebyłydlamniegodzinypracy,któreukazywałymimistrzawjegożywiole.Zaczynałogodziniedziewiątejrano,anierazjeszczeoósmejwieczoremmożnagobyłozastaćprzylek-cji prowadzonej z tą samą świeżością, z tym samympełnympoświęcenia zainteresowaniem,jakrano,przypoczątku.Byłorzecząwprostniewiarygodną,jakontomożewytrzymać,gdyżwszystko sam prześpiewywał, przeważnie pełnym głosem.Niejedna fraza, którejwykonaniezaprodukował,pozostaładlamnieniezapomniana.Możnabyłowówczaszrozumieć,żebyłonprzedmiotemuwielbieniacałegoświata.Pozatemmiałtakdobreserceiświadczyłwokółtyledobrodziejstw,żeprzezwszystkichbyłkochany.” —Większośćwokalistówśpiewazbytbliskonosa,azadalekoodserca—zwykłmawiaćprofesorJeandeReszkeibyłatomaksymawjegoprocesienauczania. PodczasIwojnyświatowejJanReszkestanąłnaczeleStowarzyszeniaPomocyŻołnierzomPolskimweFrancji;ostatnirokwojnyprzyniósłmunajwiększątragediężycia:podMarnązginąłjedynysyn,którywstąpiłdowojskajakoochotnik. Po1918rokuartystanigdyjużnieodwiedziłswojegomajątkuwPolsce,któryprzezwojnępozostałnietknięty,bowiemniezgodziłasięnatożona,corazbardziejupadającanazdrowiupostraciejedynaka.PaństwoReszkowieopuściliteżswójpałacwParyżuiosiedlilisięwNicei.Nadeszławiosna1925roku.DoposiadłościReszkównaLazurowymWybrzeżuprzyjechałaNel-

29

lieMelba. „OstatniednieżyciaJanaReszkego—wspominałarokpóźniej—pozostawiłynamniewstrząsającewrażenie.Leżałonwówczaswłóżkuzłamanychorobą.Przedśmierciąożywiłsię,przypominającsobieepizodyzkarieryartystycznej.Zacząłśpiewaćipokilkuwydobytychton-achodezwałsięze łzamiwzruszeniawoczach:«Widzicie,głoswracaćmizaczyna».Gdy tousłyszałam, nerwymoje niewytrzymały; zbytwielki był kontrast pomiędzy dogorywającymcieniemwielkiegoartystyatymobrazem,jakitkwiłwmejpamięci.WkilkadnipóźniejniebyłoJananaświecie.Mówionomi,żeprzezostatniednieśpiewałciągle,czującznacznąulgę.Bógmudarowałlekkąśmierć;odszedłześpiewemnaustach.Umarłjakartysta...” JanReszkezmarłwNicei3kwietnia1925rokuwwieku75lat.Byłprzeciwnikiemnagrańfonograficznych,aledziękipirackiejdziałalnościLionelaMaplesonautrwalononacylindrachfragmentyzkilkujegoprzedstawieńwostatnimsezoniewystępówwMetropolitanOpera.Wów-czastowNowymJorkudałprawiekompletnyprzeglądswojegorepertuaru,występującjako:Lohengrin,Faust,Radames,Cyd,Tristan,Walter,Romeo,Zygfryd,Raul...Takimrepertuaremwjednymsezonie(aiwcałymżyciu)nielegitymowałsiędotądżadentenor Takwięcdyskografia JanaReszkego jest niezwykle skromna i obejmuje13nagranychakustyczniefragmentówzespektaklioperowych.WNowymJorkuwsezonie1901—1902za-rejestrowanonacylindrachMaplesona2fragmentyOParadiszoperyAfrykanka,3fragmentyO noble lame zoperyCyd, trzy fragmentydeutuz IVaktuHugonotów.A takżepartieWag-nerowskie:Mein Herr oraz Sie vor den Kónig zu geleiten zoperyLohengrin, trzy fragmentyduetumiłosnegozTristana i Izoldy oraz Ho-ho! Ho-hei i Forging Song z Zygfryda. Natomiastw1905rokuparyska„Fonotipia”wydaładwiepłytyznagraniamiJanaResz-kegowrepertuarzefrancuskim:Scène du tombeau z Romea i Julii (nr69000) O souveraine, o juge zoperyCyd (nr69001).Nagraniaparyskieniedoczekałysięreedycji,zaśamerykańskierejestracjenacylindrachMaplesonabyłykilkakrotniewznawiane.Najpierwnapłytach78-ob-rotowychwydawałjeamerykańskiInternationalRecordCollectors’Club.Ukazałysięwlatach1935—1950czterytakiepłyty:IRCCnr110(Afrykanka i Zygfryd),IRCC183(Afrykanka, Lo-hengrin),IRCC216(Tristan i Izolda)orazIRCC3031(nagraniazCyda). Zbieraczypłytowychzapewnebardziejinteresująreedycjenapłytachmikrorowkowych,wolnoobrotowych.OtóżtenżesamIRCCw1961rokuwypuścił3takiepłyty:L7004(Afrykan-ka, Hugonoci),L7006(Zygfryd)iL7015(Cyd).WtymsamymrokuHenryHerroldwydałwNowym Jorku płytę oznaczonąHnr 5000 z reedycjami zCyda i Lohengrina, zaśw słynnejamerykańskiejedycjipłytowej„TheGoldenAgęofOpera”napłycieEJSnr267ukazałsięfrag-mentzZygfryda. Edward Reszke, czyli Grand Seigneur

Był potężnie zbudowanym mężczyzną, mierzącym prawie 190 centymetrów wzrostu.Imponującasylwetkawpołączeniuzgłosembasowymnadawałakreowanymprzezniegopostaci-omoperowymszczególnegoblasku,potęgiidostojeństwa.Wielukompozytorówilibrecistówtakwłaśniewyobrażałosobiebohaterów,którychobdzielalipartiamibasowymi.Takteżwyobrażałasobietepostaciepubliczność:postawny,atletycznymężczyznaoniskim„arcymęskim”głosie,wzbudzającyszacunek,anierzadkoipostrach;tacymielibyć:Mefisto,Sarastro,GudaL,Da-

30

land,Walter,Faraon... WłaśnieFaraon,władcaNilu,czasu,dusziprzestrzeni;potęgamituwładczegounoszącasięnadzbudowanymwXIXwiekuKanałemSueskiminapisanąnacześćjegootwarciaAidą. Sześć lat po prapremierze tej opery GiuseppeVerdiego w Kairze, wiosną 1876 roku, Paryżprzygotowywałsiędopremieryfrancuskiej.ZapowiadałosięwielkiewydarzeniewThéâtreItal-ien,bowiemsam(sędziwyjuż)mistrzVerdiobiecałpoprowadzeniepierwszychspektakliparys-kichpodwłasnąbatutą. WtymczasieEdwardReszke—którydopierocoukończył22rokżyciainiechciałbyćrolnikiem,aśpiewakiemjeszczeniezostał,mimożepróbowałswójgłoskształcić—niebardzowiedział,w którą pójść stronę. „Wybrał się z początkiem1876 roku doParyża, towarzyszącswejsiostrzeJózefinie,wówczasjużznakomitejgwieździeparyskiejOpery.Wnadsekwariskiejstolicyzaś—wedługświadectwwspółczesnych—niejegogłos,alewłaśnieujmującaelegancjasposobubyciawpołączeniuzżywymusposobieniem i imponującąaparycją sprawiły, iżnie-bawemstałsięosobistościąznanąipożądanąpośródtamtejszegohighlife’u,spędzającądninawystawnychprzyjęciachiświatowychrozrywkach,gdytylkonieuczęszczałdoteatrunaprzed-stawieniezudziałemJózefiny. Podczasjednegoztakichobiadówdoszłodozawarciaznajomościzeznanympublicystąiwydawcą,LeonemEscudier,piastującymwtymczasiestanowiskodyrektoraThéâtreItalien...”I takibył, rzecmożna,kulinarno-towarzyski iniewątpliwiewystawno-wytwornyprapoczątekkarieryśpiewaczejEdwardaReszkego.DyrektorOperyWłoskiejwParyżunieoparłsięnamo-womobecnejnaprzyjęciuJózefinyReszkównyizgodziłsięprzesłuchaćjejbrataEdwardawzwiązkuzkompletowaniemobsadydopremieryAidy.Protekcja—protekcją,aleprzesłuchaniewidaćwypadłopomyślnie,skoroEscudierpoleciłReszkegomaestroVerdiemu,wiedząc,żePo-lakjestdebiutantembezjakiegokolwiekdoświadczeniascenicznego,azaangażowaniegoniesiezasobąryzyko.CoprzemawiałozaEdwardem?—nieźlejużpodszkolonygłos,którymomenta-mimógłzniewalać,inaturalniewytworna,dostojnapostaćtegokandydatanaartystę.Niechwięcspróbuje—jakoFaraon. Premiera odbyła się 22 kwietnia 1876 roku. W roli tytułowej wystąpiła niemieckaśpiewaczka,TeresaStolz,od trzech latbliskozaprzyjaźnionazVerdim,początkowokuwiel-kiemu zmartwieniu żonymistrza,Giuseppiny.Ale paniVerdi, przez bliskich zwanaPeppiną,zareagowała w sposób dla siebie właściwy i niebawem śpiewająca konkurentka stała się jejprzyjaciółką...dokońcażycia.TakwięcwdniupremieryparyskiejGiuseppeVerdidyrygowałorkiestrąjużwsytuacjirodzinnieniekonfliktowej,aEdwardReszke—Faraonzapisałtendzieńwswojejbiografiijakodatędebiutuscenicznegoito—jakwspominająwspółcześni—debiutuudanego. Urodziłsię22grudnia1853rokuwWarszawiejakodrugisynwrodziniepaństwaEmiliiiJanaReszków.PoczątkowopodjąłwNiemczechstudiarolnicze,aleniebawemznichzrezygnowałizanamowąstarszegobratawybrałsiędoWłoch,bydalejkształcićgłos,początkowoformowanywwarszawskimInstytucieMuzycznympodkierunkiemwłoskiegopedagoga,FrancescoCiaf-feiego.WeWłoszechuczyłsięuStolleraiColettiego,apoprzyjeździedoParyżaw1876rokuznalazł się pod opieką wokalną pedagoga, który również skierował na właściwą drogę jegostarszegobrata,Jana;byłnimprofesorGiovanniBattistaSbriglia. DebiutwAidziezaowocowałdwuletnimkontraktemzOperąwParyżu.Napoczątku1879

31

32

rokuwrazzsiostrąznalazłsięwMediolanie.PouprzednichwystępachwTurynieprzyszłakolejnaLaScalę,gdzieprzygotowywanowłoskąpremieręMasseneta Król Lahory.Kompozytor,któryzdużymukontentowaniemwspomniałudziałJózefinywparyskiejprapremierzetejoperyprzeddwoma latypoprosił ją,by równieżzaśpiewałapartięSittywpremierzewłoskiej,aEdwardazaprosiłjakowykonawcęrolibogaIndry.Takwięc6lutego1879rokupierwszewłoskiewyko-nanieKróla LahoryzbiegłosięzdebiutemwLaScaliEdwardaReszkego.Wsumiewystępowałwtejpartiinamediolańskiejscenie20razy. AlejużotownastępnymmiesiącukronikiLaScaliodnotowująudziałEdwardaReszkegowdzieleprapremierowym,nowejoperzebrazylijskiegokompozytora,AntonioCarlosaGomesa,Maria Tudor.którejlibrettonapisanowedługpowieściWiktoraHugo.Twórca Marii Tudor,odkilkunastulatzamieszkałynastałewMediolanie,odniósłw1870rokuwielkisukcesoperąIl Guarany,którąVerdiuznałzadziełogeniusza,aktórejuwerturastałasiępotemdrugimhymnembrazylijskim.27marca1879rokuEdwardReszkewystąpiłporazpierwszywnowymutworzeGomesa,kreującwMarii TudorpostaćGilberta.Tymrazemwystępowałbezsiostry. Wnastępnym rokuzadebiutował jakoMassenetowskibóg Indraw londyńskiejCoventGarden.Byłtodzień13kwietnia1880roku,otwierającydwudziestoletniokresjegowystępówwOperzeKrólewskiej.Wlatach1880—1900(zniewielkimiprzerwami)śpiewałwniej17se-zonów,biorącudziałwblisko450przedstawieniach.NiebezpowoduhistorycyokreślaliEd-wardaReszkegojako„basowyfilarCoventGarden.” PopierwszychwystępachwLondynie,wsezonie1880/81,artystaznówpowróciłnascenęLaScali.TamprzedewszystkimzapisałsiępowszechnieuznanymisukcesamijakoodtwórcarólbasowychwdwóchoperachVerdiego:29stycznia1881rokurozpocząłwystępywroliSilvywoperzeErnani,adwamiesiącepóźniejwziąłudziałwpremierze,którawpisanazostaładohisto-riiopery. KiedypodkoniecpoprzedniegorokuwydawcaVerdiego,GulioRicordi,zorientowałsię,żenieotrzymaodkompozytoranowejopery(VerdipracowałwtedynadOtellem),zaproponował,bydostarczyćLaScaliprzeróbkęjednejzdawnych,niezbytudanychoper.LaScalamiałaostatniozbytwielenieciekawychpremieribardzopotrzebowałanowegoutworu,którybypodreperowałreputacjęibudżet;potrzebowałaszybkiego,błyskotliwegosukcesu. RicordizaproponowałVerdiemu,bytensięgnąłdonapisanejdwadzieściatrzylatatemuoperySimone Boccanegra, któramuzycznie była kompozytorowi nadal bliska, choć popadławzapomnieniezewzględunabardzozłelibrettoPiavego.PostanowionokompletnieprzerobićpierwsząwersjęSimone, opracowanianowego tekstupodjął sięArrigoBoito,niepozwalającwszakżenaumieszczenieswojegonazwiskanaafiszu.PracujączVerdimnadOtellem,podjąłsiępoprawekSimone Boccanegraniejakozewzględówtaktycznych.Verdirównieżdokonałrady-kalnychzmianwpartyturze,cowsumiepozwoliłowieluobserwatoromstwierdzić,żewłaściwiepowstałanowaoperaVerdiegoiBoity. SammistrzdoglądałprzygotowańwLaScali.24marca1881rokudoszłodo—właściwie—prapremierynowejoperypodstarymtytułemSimone Boccanegra.Wobsadziezaś—trzyznakomite głosymęskie. Pierwszy z nich to tenorwłoski, FrancescoTamagno, o niebywałejponoćpotędzegłosu,zktórymkonkurowałtylkojegopolskirówieśnik,WładysławMierzwiński.Rolębarytonowąśpiewałznanyznajwiększychscenoperowych,FrancuzVictorMaurel.Obajzresztą, tak jakBoito, kilka lat późniejwpisali się do historii prapremierąOtella. Iwreszcie

33

trzeciaznakomitośćmęskiejobsady—polskibas,EdwardReszke,wroliFiesca.PrzezdziesięćwieczorówpublicznośćLaScali,wypełniającpobrzegisalę,nadpodziwgorącoprzyjmowałatonowe—nienowedziełoVerdiego.AnazwiskoEdwardaReszkegonatrwałejużpołączyłosięzkalendarzemtwórczościiwystawieńdziełwłoskiegomistrza. Sezon1882/83spędziłEdwardrazemzJózefinąnascenieOperyKrólewskiejwMadrycie,występującteżzsiostrągościnniewLizbonie.Odtegoczasu,zwyjątkiemscenniemieckich,stałsięulubionymśpiewakiem-basistąoperowejpublicznościcałejZachodniejEuropy:Francji,Włoch,Anglii,HiszpaniiiPortugalii. RoknastępnyprzyniósłprapremieręwParyżu HerodiadyMasseneta,wktórejtymrazembrałaudziałcałatrójkaśpiewającychReszków,adyrektorowiGrandOpera,Halanzierowi,kry-tykaprzypisałaautorstwo,dzięki tymwystępom,„bardzowielkiej sensacji”,którejbył inspi-ratorem.Nawidownizachwytpublicznościimanifestacjanarodowazokrzykiem„NiechżyjePolska!”—tegojeszczewOperzeWielkiejwParyżuniebyło. OdtądEdwardReszkeprzeznajbliższychkilkalatkrążyłgłówniemiędzyparyskąGrandOperaalondyńskąCoventGarden,gdziestałsięniemalwzorcowymodtwórcąrólbasowychwoperachfrancuskich(m.in.MefistowFauścieGounoda,DonPedrowAfrykanceMeyerbeeraczyDonDiegowCydzieMasseneta)orazwoperachWagnera(DolandwHolendrze tułaczu, HenrykPtasznikwLohengrinie,HansSachswŚpiewakach norymberskich,KrólwTristanie i Izoldzie,atakżewtetralogiiPierścień NibelungajakoWotanwZygfrydzieiHagenwZmierzchu bogów). DlaczegoniewystępowałnaFestiwalachwBayreuth,gdziesztukaWagneramiałaswojąMekkę,gdziezjeżdżalinajlepsinaświecieodtwórcydziełwielkiegoreformatoraopery,którystworzył nowy gatunek zwany dramatemmuzycznym?Tymbardziej, że żonamistrza,Cosi-maWagner,niejednokrotniezapraszałaobubraciReszkówdowzięciaudziałuwświęcieWag-nerowskiejmuzyki.Znamdwiewersjewskazującenaprzyczyny tego stanu rzeczy.Pierwszaznichmówi,żeEdward i JanpodczaspobytówwLondyniedali słowohonoruAleksandrze,księżnejWalii,iżniewystąpiąnigdynaziemiachpodległychnienawistnemujejcesarzowiNi-emiec.Drugazaś,ukutazapewneprzezzłośliwców,dotyczyprzedewszystkimEdwarda.Otóżtenolbrzymimężczyznaihedonista,uwielbiającyrozkoszepodniebieniaitowarzyskązabawę,zjadającypokilkaobiadówipasjonującysięsportem,słowem„mężczyznastuprocentowy”,byłponoćbardzoprzesądny,anawet—jakgłosiliniektórzyjegoznajomi—wierzyłwduchy.AzduchamiwBayreuthniebyłożartów.TamwłaśniepodkoniecXVwiekuhistoriazapisałaporazpierwszypojawieniesięBiałejPani.Potemkronikarzenotowalijużkonkrety.W1667rokunastarymzamkuwBayreuthmargrabiaFilipBrandenburskiwidziałBiałąPaniąinastępnegodniazabiłsię,spadajączkonia.W1806rokunocująctuprzejazdemfrancuskigenerałL’EspaganeokołopółnocyujrzałBiałąPanią,któraprzewróciłajegołóżkoigroziła,żegoudusi;wtymsa-mymrokupoległwbitwiepodAspern.OdczuwałteżrespektprzedBiałąPaniązBayreuthsamNapoleon,którycoprawdanocowałtutylkoraz,alezatoporokuzacząłponosićsameklęski.CzywtakiejsytuacjimógłtuprzyjechaćEdwardReszke,któryBiałąPaniątraktowałwsposóbpoważny?Aprzytymkochałżycie... Przezkilkasezonów,wtzw.okresieniemieckimwdziejachMetropolitanOperawNowymJorku(zadyrekcjipoznaniaka,LeopoldaDamroscha,apojegośmierci—AntonaSeidla),gry-wanoprzedewszystkimnowedramatyWagnerawjęzykuoryginału.Jesienią1891rokukier-

34

35

ownictwoOperyobjąłponownieHenryAbbey,którypostanowiłzapewnićswojejpublicznościpowrótnascenębel canta,repertuaruwłoskiegoifrancuskiegoorazprzywrócićblaskteatrowipoprzezmistrzostwowokalne.Zcałegoświatazaprosiłnajlepszych,wtymtakżeJanaiEdwardaReszków.Sezon1891/92otwierałouroczysteprzedstawienieRomea i JuliiGounoda.Naszbo-haterzapisanynaafiszu jakoEdouarddeReszkewystąpiłw roliOjcaLaurentego,zaśpartietytułoweśpiewali:Romea—JeandeReszkeiJulii—EmmaEames. „Abbey urządzał galowe wieczory siedmiu gwiazd, w których obok braci Reszkewystępowalinajczęściej:LillianNordica,NellieMelba,PaulPlanconiVictorMaurel,awięcnajlepsiśpiewacyepoki—pisałCarlH.Hiller.—GranonatychwieczorachprzeważnieoperyMeyerbeera.Reszkowiebyliwszechstronni,bowystępowalizarównowoperachfrancuskich,jakwłoskichiniemieckich.” PierwszysezonwystępówEdwardaReszkewMETwzbudziłpodziwnietylkopubliczności,którapoczątkowojego,aniebrataJanatraktowałajakonowebożyszcze.Takżehistorycyśpiewuoperowegoprzyznali,że„listaról,któreśpiewałwswoimpierwszymsezonienowojorskimbyłanadpodziwimponująca”. Boirzeczywiście,obokOjcaLaurentegowprzedstawieniuinauguracyjnymEdwardResz-keśpiewałkolejnowciągutylkokilkumiesięcy,jako:MarcelwHugonotachMeyerbeera,Ru-dolfwLunatyczceBelliniego,ZachariaszwProrokuMeyerbeera,PlumkettwMarcieFlotowa,Roccow FideliuBeethovena,Henrykw LohengrinieWagnera,Leporellow Don Juanie Mo-zarta,DonPedrowAfrykanceMeyerbeera,Nilakanthaw LakmeDelibesa,KrólwHamlecie Thomasa,Dalandw Holendrze tułaczuWagnera,RamfiswAidzieVerdiegoitytułowybohaterwMefistofelesieBoita,poktórym„NewYorkEveningPost”obwieściłnowojorskiejpublicznościnazakończeniesezonu,żeEdwardReszke,jestbezwątpieniaidealnymMefistofelesem.”Byćmożekonkluzjatawynikałateżzfaktu,żechybatylkokrólpiekiełmógłbybłysnąćwtakkrót-kimczasietakrozległymstylistycznierepertuarem,zdobywającNowyJorknietyleprzebojem,co„mocąnieczystą”. WystępowałwMetropolitanOperanawetdłużejodswojegobrata,boażdowiosny1903roku.Wtymteżrokudokonał jedynychwswoimżyciunagrańfonograficznych;były to trzypłytydla„Columbii”. Jednakgłos jegozabrzmiałnanich takniekorzystnie,żeniektórzyko-mentatorzyhistoriinagrańoperowychnazwali towręcz„największymniepowodzeniemjakiekiedykolwiekprzytrafiłosięsławnemuśpiewakowi”.Spuśćmywięcnadtymzasłonęniepamięci,pocieszającsięutrwalonyminacylindrachMaplesonafragmentamiamerykańskichprzedstawieńFaustaGounoda(scenapojedynkuifinałowytercet), ErnaniegoVerdiego(gdzieEdwardReszkeśpiewaobokMarcelinySembrich-Kochańskiej)orazHugonotówMeyerbeera(duetWalentynyiMarcelazIIIaktu). WarszawskidebiutEdwardaReszkeodbyłsięwmaju1893roku,kiedyrazemzJanempo-jawilisięporazpierwszynascenieTeatruWielkiego.Oddajmygłosświadkowitegozdarzenia,AleksandrowiPolińskiemu: „EdwardReszke,występującrazemzbratemw Romeo i Julii (rolaOjcaLaurentego) iLohengrinie(królHenryk),nieznalazłwtychoperachdobrejsposobnościdoujawnieniacałegoswegoartyzmu.Dopiero jakoMefistowFauścieGounodapokazał, coumie.Aumiewiele iposiadawiele.Przedewszystkimgłosolbrzymi, imponującysiłą i rozmiarami skali; zarazemmiękki, dźwięczny i przepysznie podwzględem technicznymopracowany.Równie jak i brat

36

starszyposiadaondykcjęnieporównaną,temperamentscenicznyizdolnościaktorskie. Libreciści Fausta niezbyt hojnie wyposażyli swego Mefistofela w odpowiedniącharakterystykę; samGounod niewiele mu też dopomógł, choćmu poświęcił najpiękniejszemożestronicepartiiswegoarcydzieła.TemwiększąprzetozasługąEdwardaReszkego,żedośćanemicznąsylwetkęgounodowskiegoMefistaubarwiłrumieńcemżycia,żestworzyłzniejpostaćocharakterzeniezbytmoże—jaknadiabła—demonicznym,wkażdymraziewyraźnym,zdecy-dowanymi—sympatycznym. BoMefistoReszkegowzbudzanawetsympatię.Wkażdymjegogeścieznać,żetograndseigneurprzywykłydorozkazywania,imponującyitakpotężny,żemuludzkaniesprostasiła.Drwi nielitościwie i zmrzonekFausta, na którego stanąłwezwanie, i zMałgorzaty—którasiępokusomjegoopiera, izMarty,którąsidliżartobliwymiumizgami.Ale jakawytwornośćwielkopańskawjegodykcji,jakihumorwykwintnywzetknięciusięprzykieliszkuztłumemdo-brodusznychmieszczuchówlipskich!Umiejednaktenświetnykawalerkrogulczeteżwysunąćszpony,grozićnimiswymprzeciwnikomlubbezlitośnieszarpaćswojąofiarę...KiedyznówpodedrzwiamikatedryszarpiesumienieMałgorzatyokrutnemszyderstwemiwspomnieniami,którenieszczęsnabłagalnąmodlitwąuśpićpragnie,przerażamajestatemswejdemonicznościigroząswegookrucieństwa. O szczegółach wykonania partiiMefista pod względemwokalnym rozpisywać się niebędziemy.Ogólnikowotylkonadmieniamy,żeEdwardReszkepoprostuwzdumieniewprowadzałsłuchaczy zarówno prześlicznym głosem, jak techniką doprowadzoną do ostatnich granicdoskonałości.Niedziwwięc,żejakośpiewakiartystaolbrzymiewtejroliwywarłwrażenie,któreniewątpliwienadługoutrwalisięwpamięciwidzówisłuchaczy...” Dwalatapóźniej,kiedybratkupiłsobiemajątekziemskiwSkrzydłowie,EdwardResz-ke stał się posiadaczem dóbr nadWiercicą,wmiejscowościGarnek (również położonej, jakSkrzydłów,niedalekoCzęstochowy,wguberniPiotrkowskiej,ztymżeGarneknależałjużdopowiaturadomszczańskiego).OżenionyzpannąLitvinnepostanowiłprzynajmniejlatem,wprz-erwachsezonówśpiewaczych,realizowaćswemłodzieńczezainteresowaniarolnicze.Ażebyłnadewszystkohedonistąiczłowiekiemkochającymżyciewpełnijegorozkoszy,dwiesprawyuznałwswoimmajątkuzanajważniejsze:pałacikonie.ZaprosiłzParyżaznakomitegoarchi-tekta,FranciszkaArveufa,którymuzaprojektowałwGarnkupięknypałaciktóryprzyokazjitakpokochałpolskąziemię,iżosiadłtamnastałe.(ArveufowizawdzięczateżWarszawaprojektpałacykuprzyulicyKredytowej,gdziewokresieniepodległościmieściłsięKlubMyśliwski,apoIIwojnieświatowejsiedzibaTowarzystwaPrzyjaźniPolsko-Radzieckiej). Jegostylżycianiepozwalałnadługą—choćuśpiewakówbasówtomożliwe—karierę.Byłtostylmaksymalisty:śpiewałzbytwieleizbytczęsto,aprzytymbyłnamiętnympalaczemipiłzadużo,jaknawokalistę.Mając54lata,rozstałsięzescenąoperowąw1907rokuizałożyłwLondyniewłasnąszkołęśpiewu.DwalatapóźniejprzeniósłswojąszkołędoWarszawyiostatnielatażyciaspędziłwswoimmajątkuGarnek. KiedywybuchłaIwojnaświatowa,światEdwardaReszkegorozpadłsięwgruzynietylkowprzenośni,alewręczdosłownie.Latem1915rokuMarcelinaSembrich-KochańskaopublikowałatragicznylistEdwardadoJana: „Gdywybuchławojna,niemiałemjużżadnejmożliwościzapewnieniasobiebezpieczeństwa.Mójpięknymajątekstałsiępastwąogólnegolosuiprzemieniłsięwpopiół.Terazmieszkamw

37

38

piwnicy,wwarunkachnajnędzniejszych.Walkawokółbyła takzacięta,żecałymidniaminieodważyłemsięwyjśćzkryjówki.Nieposiadamwęgla,oliwyanikawy,atylkogarśćzboża...” EdwardReszke popadłw tak głęboką depresję psychiczną, że przez cały okreswojnyprzebywałwpodziemiachswegopałacu,odmawiająckontaktówzotoczeniem.Zmarłnaatakserca25maja1917roku. Pierwszywnaszychdziejach światowej sławybasso cantante przezniektórych, dziękiniezwykłejpotędzegłosu,zaliczanyteżdokategorii basso profondo(lubpolubowniejakobasso centrale)—zapisałsięwhistoriijakopostaćniepospolita,wzbudzającapodziwizazdrość,sza-cunekdlaswojejsztukiipewnezażenowaniewstosunkudojegosłabości.Ot,poprostu,byłtograndseigneur,któryczuł.żeżyje.Akiedywiosną1903rokuopuszczałMetropolitanOperaHouse,nieprzypuszczał,żejużpięćlatpóźniejwejdzienascenęjegopolskinastępca,AdamDi-dur,któryprzezćwierćwiekudzierżyćtubędziebasoweberło,uchodzącprzytym—podobniejakEdwardReszke—zanajwytworniejszegomężczyznęwśródśpiewaków. EdwardReszkepozostawiłposobieniecowięcejnagrańodJana.Wtymsamymczasie(1901—1903) rejestrowanogłosobubracinacylindrachMaplesona, alenie są to jedynena-grania akustycznegłosuEdwarda,bowiemdokonałon teżnagrańpłytowychdla formy„Co-lumbia”w1903roku.Znanemisądwietakiepłyty:nr1221(Ernani)oraz1222(Marta).JózefKańskipodajewMistrzach sceny operowej,żeEdwardReszkenagrałteżdla„Columbii”pieśńCzajkowskiegoSerenada Don Juana. ZwystępówwNowym Jorku na cylindrach zanotowano siedemnagrań naszego basa,którepotemznalazłysięnapłytachzreedycjami.Byłyto:dwafragmentyO noble lame z Cyda, finałowy tercet oraz fragmenty scenypojedynkowej zFausta, cztery fragmenty zduetu z IIIaktuHugonotów oraz O sommo Carlo z ErnaniegonagrywanedwukrotnienaprzedstawieniachMetropolitanOpery:28stycznia i2 lutego1903roku;wobu tychnagraniachobokEdwardaReszkegowystępowałaMarcelinaSembrich-Kochańska. Na płytach 78-obrotowych: International Record Collectors’ Clubwydał w 1935 rokufragmentyoperErnani i Marta(IRCCnr28),awlatach1947—1950dwiepłytyIRCC168(Hu-gonoci)iIRCC3031(Cyd,wtymfragmentnagraniazbratem);oprócztegoCollectorsRecordSociety(USA)wydałow1948rokupłytęCRS3(Ernani). Reedycjenapłytachmikrorowkowych:—firmaBelcantodisczWielkiejBrytanii(1958),EB11(Ernani),—„TopArtistPlatters”zNowegoJorku(1959)dwiepłyty:T305(Marta)orazT312(Ernani),—InternationalRecordCollectors’Club(1961)teżdwiepłyty:L7006(Faust i Hugonoci)orazL7015(Ernani),—HenryHerroldzNowegoJorku:H5000(Ernani);płytatazawierateżreedycjenagrańgłosuJanaReszkego.