Relatywizm - praca na etykę

RELATYWIZM DAWID KRAWCZYK

RELATYWIZMDawid Krawczyk

1


Spis treci:I. Wstp - relatywizm a nihilzm

II. Relacje midzy nosicielami wartoci a wzgldno wartociIII. Relatywizm etyczny z perspektywy epistemologicznej. Sdy moralnie wartociujce

a relatywno wartoci IV. Relacjonalno zamiast relatywnoci V. Podsumowanie VI. Bibliografia

Abstrakt: Relatywizm etyczny jest koncepcj problematyczn zarwno przez wzgld na nadmierne poszerzenie zakresu znaczeniowego pojcia relatywizm, jak i trudnoci bdce konsekwencj przyjcia wzgldnoci na ktrym z poziomw namysu etycznego. W swojej pracy rozpatruj problem uwzgldniajc obydwa aspekty. Zdecydowaem si we wstpie oddzieli relatywizm od nihilizmu, ze wzgldu na bdne i czste ich zrwnywanie. W kolejnych rozdziaach przechodzc od rozwaa opartych gwnie na dowiadczeniu w stron apriorycznego ujcia, rozpatruj relatywizm ze wzgldu na relacje midzy nosicielami wartoci, sdami o wartociach, podmiotem i istot samych wartoci.

2


I WSTP - RELATYWIZM A NIHILZMKada prba etycznego opisu rzeczywistoci zmusza do wzicia pod uwag szerokiej gamy kategorii rnicych si znaczco pod wzgldem statusu ontycznego. Charakterystyka relacji midzy porzdkiem dbr, wartoci, podmiotu czy sdw moralnych jest tym bardziej skomplikowana przy rozwaaniu stanowiska relatywistycznego. Mnogo sposobw rozumienia wzgldnoci i moliwo sytuowania jej w obrbie kadego z wymienionych porzdkw zmusza do namysu nad sensownym uywaniem pojcia relatywizm. Wzrost popularnoci tego terminu zarwno w literaturze filozoficznej jak i poza ni - gwnie za spraw relatywistycznego projektu filozofii Nietzschego, ogoszonej przez niego mierci Boga, a nastpnie odejcia od tzw. wielkich projektw filozoficznych, etycznych, politycznych w drugiej poowie XX. wieku - doprowadzi do wrcz nieopanowanego poszerzenia jego zakresu znaczeniowego. Relatywistyczn zatem nazywana jest teoria w gruncie rzeczy nihilistyczna, a nihilistyczn relatywistyczna - co gorsza bdy tego rodzaju pojawiaj si rwnie w literaturze naukowej. Dlatego zanim przejd do prby odpowiedzi na pytanie Czym mgby by relatywizm? rozstrzygn kwesti duo atwiejsz Czym relatywizm by nie moe?. Ot, nie moe by z pewnoci nihilizmem, ktry w obrbie etyki poucza o nieistnieniu prawd etycznych, braku oparcia dla zasad moralnych i bezsensownoci sdw, innymi sowy - neguje istnienie jakiejkolwiek moliwo ustalenia prawomocnego stanowiska etycznego. Chcc rozwaa relatywizm, ktry ex definitione zakada istnienie relacji, a zatem istnienie elementw ktre znajduje si ze sob w relacji, nie moemy pozwoli sobie na orzekanie o nie istnieniu powyszych kategorii. Klasyfikacja relatywizmu autorstwa Carr: [...] przeczcy istnieniu uniwersalnych wartoci moralnych (wszystkie zasady s w rwnym stopniu nie/obowizujce)1 nie jest wyczerpujca, bo nawet w teorii relatywistycznej moe znale si miejsca dla uniwersalnych wartoci moralnych - co wyka w dalszej czci pracy - stanowi za to przykad definicji bliszej nihilizmowi (przeczcy istnieniu). Okrelenie emotywizmu mianem teorii relatywistycznej te wydaje si by naduyciem.2 Zaoenie, e sd etyczny jest tylko jednym z wielu sposbw manifestowania emocji, gdy moralna prawda nie istnieje, czyni go stanowiskiem nihilistycznym. Podobiestwo dotyczce1 2

M. Werner, Wobec Nihilizmu. Gombrowicz Witkacy, Warszawa 2009, s. 78 T. Tnnsj, Moral Relativism, Philosophical Studies: An International Journal for Philosophy in the Analytic Tradition Vol. 135, 2 (2007 ), s. 124 3


rwnosilnoci

sdw,

rzeczywicie

charakterystycznej

zarwno

dla

wielu

systemw

relatywistycznych jak i emotywizmu, nie czyni go jeszcze etyczn teori opart na wzgldnoci. rde pojciowego baaganu midzy nihilizmem, a relatywizmem naley szuka w pojciu im przeciwstawnym, a mianowicie w absolutyzmie. Werner w swoim krtkim studium nad nihilizmem zwraca uwag na alternatyw ktr postawi Pascal, a po nim Kierkegaard - albo Bg, albo nico.3 Trawestujc t opozycj, ugruntowan pniej przez Dostojewskiego w jego synnym Jeeli Boga nie ma to wszystko jest dozwolone, mona powiedzie: albo absolutyzm, albo nihilizm. W obrbie tej mylowej tradycji nie ma miejsca dla relatywizmu, ktry prowadzi miaby wprost do zaniku wartoci czyli ich anihilacji.

II RELACJE MIDZY NOSICIELAMI WARTOCIA WZGLDNO WARTOCI

Absolutystyczn wizj stosunkw okrelajych wartoci i ich nosicieli monaby uja sowami: warto jest pewn sta kwalifikacj pewnych przedmiotw, niewraliw na zmian wrd okolicznoci, w jakiej znajduje si przedmiot wartociowy, a w szczeglnoci niewraliwej na pojawienie si jakichkolwiek innych wartoci w otoczeniu bytowym danego przedmiotu.4 Problem w tym, e spogldajc na nosicieli wartoci dowiadczenie poucza nas o sytuacji dokadnie odwrotnej - powysza charakterystka z pewnoci nie obejmuje wszystkich wartoci i przedmiotw. Roman Ingarden czynic swoje Uwagi o wzgldnoci wartoci, zwraca uwag na sytuacj niemale oczywist - istniej rzeczy, ktrych warto zmienia si zalenie od okolicznoci.5 Stosunki midzy jakociami rzeczy - bdcych nosicielami wartoci - moliwymi do porwnania pod pewnym wzgldem decyduj o ich wartoci. Za przykad na poparcie powyszej tezy moe posuy jakikolwiek zbir przedmiotw tego samego typu, o ktrych wartoci przesdza pewna zmienna - rozpatrzmy samochd ze wzgldu na jego bezpieczestwo. W okrelonych warunkach najbezpieczniejszym samochodem, tym samym najbardziej wartociowym, jest X. Zamy ponadto, e w przecigu roku dokonano zmian na X zwikszajcych znacznie jego bezpieczestwo. Mimo to moe on straci na wartoci jeeli pojawi si samochd Y bezpieczniejszy od X. Podkreli naley, e wzgldno, oparta na porwnaniu przedmiotw, w3

M. Werner, tame, s. 12 R. Ingarden, Uwagi o wzgldnoci wartoci [w:] Metaetyka, Ija Lazari-Pawowska (red.), Warszawa 1975, s. 435 5 tame4

4


powyszym przykadzie umieszczona jest w obrbie nosicieli wartoci, a nie istoty samych wartoci. Nie podwaajc tych ustale mona utrzyma twierdzenie o istnieniu niewzruszonego wiata wartoci, nawet w wersji platoskiej. Ingarden zauwaa jedynie rnice midzy realizacj wartoci w obrbie rzeczy, ktre zyskuj bd trac na wartoci - mog jednak tym samym odnosi si do wartoci istniejcyh niezalenie od nich i niezalenie od podmiotw. Zgodnie z powyszym, samochd Y odnosiby si do niezmiennej wartoci bezpieczestwa w sposb bardziej doskonay od jego gorszej wersji X; uywajc jzyka platoskiego - doskonalej uczestniczyby w idei bezpieczestwa. Zalenoc wprost z rynku motoryzacyjnego daje si w peni zastosowa do sfery postpowa etycznych - pewien czyn, najbardziej uyteczny w okrelonych warunkach moe okaza si cakowicie bezuyteczny w innych okolicznociach. Podkrel raz jeszcze: nie jest to bynajmniej argument za realytwnoci wartoci tylko przeciw przypisywaniu staych wartoci przedmiotom.

III RELATYWIZM ETYCZNY Z PERSPEKTYWY EPISTEMOLOGICZNEJ. SDY MORALNIE WARTOCIUJCE A RELATYWNO WARTOCIZoono koncepcji relatywizmu moralnego jest tym bardziej widoczna w przypadku zalenoci midzy wartociami a sdami moralnymi. Relatywizm etyczny rozpatrywany z perspektywy epistemologicznej neguje moliwo ustalenia prawdziwoci sdw ze sta, absolutn rzeczywistoci - nie zajmuje jednak stanowiska w sporze o istnienie takiej rzeczywistoci - dziki temu unika rozstrzygnicia midzy absolutyzmem a nihilizmem ontologicznym.6 Wzgldno oparta jest jednak na relacji midzy co najmniej dwoma elementami, dlatego musi istnie kryterium prawdziwoci sdu - wedug Tnnsj moe by nim jedynie spjny system etyczny.7 Pomys, e sdy moralne s prawdziwe o tyle o ile s zgodne z okrelonym zbiorem zasad i norm jest bliniaczy dla relatywizmu kulturowego - ten drugi rni si jedynie tym, e tre sdw uzalenia od specyfiki uniwersum kulturowego, w ktrym funkcjonuj jego6

Przed odpowiedzi na pytanie o moliwo istnienia takiej rzeczywistoci nie uchyla si Gilbert Harmann, ktry utrzymuje, e prawdziwo sdw moemy ustali jedynie przez korespondencj z systemem etycznym, ale take przeczy istnieniu obiektywnie poprawnego schematu, do ktrego powinnimy si odwoywa. zob. D. Capps, M. P. Lynch and D. Massey, A Coherent Moral Relativism , Synthese Vol. 166, 2 (2009), s. 415 7 T. Tnnsj, tame, s. 123-143, por.: D. Capps, M. P. Lynch and D. Massey, tame, s. 413-430 5


czonkowie - najczciej jest to pastwo, grupa wyznaniowa, plemi.8 Pojawia si tu jednak powana wtpliwo odnonie relatywistycznego charakteru takiej teorii. Z jednej strony zwolennicy tego stanowiska rzeczywicie rezygnuj z tradycyjnych absolutnych kryteriw prawdziwoci - Boga, natury, wiata idei - z drugiej jednak, czy nie absolutyzuj systemu? Czy przy zaoeniu, e system etyczny powstaje na zasadzie umowy, nie mamy tutaj do czynienia z osobliw wersj absolutyzmu pochodzcego z konwencji? Obstawabym jednak przy tym, e mimo i system etyczny stanowi jedyne kryterium prawdziwoci, przez co trudno go podway, powysza teoria pozostaje projektem relatywistycznym. Tnnsj utrzymuje, e podug tej teorii uznaje si za prawdziwe wszystkie sdy etyczne zgodne ze spjnym systemem - istnieje zatem moliwo, aby uzna za prawdziwe dwa sdy sprzeczne pochodzce od uczestnikw dwch rnych kultur. atwo daje si zauway, e nie da si zbudowa w takim przypadku rankingu systemw etycznych - kady z nich jest rwnowartociowy. A wanie niemono klasyfikacji wartoci, norm czy systemw etycznych Moore czyni gwnym wyznacznikiem relatywizmu.9 Cigle jednak pozostajemy tu w perspektywie epistemicznej, nie rozstrzygajc o ontycznym statusie relatywizmu. Pluralizm w porzdku sdw moralnych nie koniecznie musi prowadzi do relatywizmu wartoci. Pogld tego rodzaju utrzymuj Capps, Lynch i Massey.10 Twierdzenie, e istniej rne zasady preferowania wartoci moe zosta utrzymane przy zaoeniu ontycznej niezmiennoci wartoci - rnice, czsto wrcz diametralne, nie wynikayby zatem z rnic w obrbie istot wartoci tylko z wieloci preferencji.

8

T. Tnnsj, tame, s. 123 M. J. Moore, Pluralism, Relativism, and Liberalism, Political Research Quarterly Vol. 62, 2 (2009), s.246 10 D. Capps, M. P. Lynch and D. Massey, tame, s. 413-4309

6


IV

RELACJONALNO ZAMIAST RELATYWNOCIHartmann rwnie upatruje wanie w akcie preferencji rda rnic przy wyborze wartoci.11 Perspektywa, ktr przyjmuje w swoich rozwaaniach wydaje si jednak duo bardziej interesujca, bowiem rozpatruje problem relatywizmu zarwno na polu epistemicznym rozpatrujc mechanizm preferencji - jak i ontycznym - okrelajc charakterystyk bytow wartoci. Krytycznie spogldajc na relatywizm przenosi akcent z relatywnoci na relacjonalno. Kluczowe dla zrozumienia tego podziau w obrbie relatywizmu jest okrelenie ontycznego statusu wartoci - zwaszcza, e Hartmann nadaje wartociom charakter aprioryczny - co w pierwszym odruchu moe nie kojarzy si ze stanowiskiem relatywistycznym. Wyranie zaznacza jednak, e obiektywna wano wartoci nie opiera si na ich zgodnoci z rzeczywistoci.12 Apriorycznoc wartoci jest czym bardziej absolutnym w stosunku do apriorycznoci kategorii teoretycznych. Wartoci - zgodnie z wykladni Hartmanna - s warunkami wszelkich fenomenw etycznych w ogle.13 Aby zobrazowa czym jest owa aprioryczno rozwamy mechanizm wyboru wzoru postpowa.14 Decyzja o uznaniu kogo bd czego za etyczny wzr opiera si na moralnym sdzie o wartoci, a nie odwrotnie - to nie wybr wartoci poprzedzony jest rozpoznaniem wzorca. wiadomo wzorowoci jest wanie form apriorycznej wiadomoci wartoci. Wci jednak pytanie o rdo rnorodnoci pozostaje otwarte, bowiem wzorcw jest niemal tyle co podporzdkowanych im ludzi, do tego wartoci, ktre realizuj s czesto wobec siebie przeciwstawne i wzajemnie wykluczajce. Powyszy przejaw apriorycznoci wartoci, podobnie zreszt jak sumienie przywoywane w tym samym charakterze przez Hartmanna15, maj podoe w wyobrani i woli podmiotu. Czy nie istniej zatem jedynie dla wiadomoci czowieka? W myl rozwaa Hartmanna wartoci maj wzgldem podmiotu charakter relatywny. Niemniej jednak relatywo nie opiera si tu na podmiotwej woli czy zapatrywaniach. Co jest dla czowieka dobre, a co ze determinuje aprioryczny status wartoci, a nie jego wola.16 W ludzkiej mocy pozostaje1112

N. Hartmann, O istocie wartoci etycznych, Logos i Ethos 2 (1993), tum. Jacek Filek, s. 201 tame, s. 190 13 tamze, s. 191 14 tamze, s. 192-194 15 tamze, s. 196 16 tamze, s. 201 7


jedynie denie do realizacji tego, co jest dobre ze wzgldu na zaleno jego kategorialnej struktury od apriorycznych wartoci - struktury nie zalenej od jego woli ale decydujcej o pozytywnym bd negatywnym wartociowaniu rzeczy. Naley tutaj wyranie zaznaczy i relacjonalny stosunek midzy wartoci, a podmiotem nie oznacza relatywnoci istoty wartoci.17 Hartmann zwraca uwag na niebywale wane rozrnienie midzy relatywnoci - ktrej przeciwiestwo stanowi absolut - a relacjonalnoci - ktremu przeciwstawia si substrat. Zwizek midzy wartoci dbr, a podmiotem ma charakter relacjonalny ale owa relacjonalno nie jest bynajmniej relatywna tylko absolutna, wpisana w istot obydwu dziedzin bytowych.18 Relacjonalnoci dopatrywa si mona rwnie w obrbie relacji midzy podmiotami. Czyn bdcy przedmiotem rozwaa etycznych zawsze jest aktem jednego podmiotu wzgldem drugiego, dlatego relacjonalno jest nieodzownym elementem postpowania - jest absolutna.

V

PODSUMOWANIEMax Scheller uznaje, e "Jednym z najwaniejszych osignie nowoczesnej etyki jest stwierdzenie, e na wiecie istniaa nie jedna, lecz wiele rnych moralnoci".19 Relatywizm etyczny stanowi prb rozwizania serii problemw, ktre generuje powysze rozpoznanie, majce swoje rdo w problemie jednoci-wieloci, znanym od pocztkw mylenia filozoficznego. Jest koncepcj tyle atrakcyjn co trudn do sformuowania, gdy naley rozpatrywa j przez wzgld na relacje midzy wszystkimi porzdkami etyki - poznawczym, ontycznym, aksjologicznym. Nie bez znaczenia pozostaje rwnie namys nad spoecznym wymiarem relatywizmu. Definicja relatywizmu jako "pogldu goszcego, e sdy etyczne, oceny wartociujce, normy moralne oraz przedmiot tych ocen i norm, czyli dobro, wartoci i powinnoci moralne maj charakter wzgldny [...]"20 zmusza do postawienia pyta o znaczenie wzgldnoci i konsekwencje przyjcia owego stanowiska. Trudno przy prbie odpowiedzi na te pytania wzmaga zagroenie usytuowania koncepcji w obrbie absolutyzmu bd nihilizmu. O ile od tego drugiego relatywizm oddzieli mona w sposb jasny i wyrany, mimo e pomyki midzy wzgldnoci, a nicoci maj w17

tame tame 19 M. Scheler, Resentyment a moralno, tum. J. Garewicz, Warszawa 1977, s. 83-8618

20

T. Biesaga, Relatywizm etyczny [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2002, t. 3, s. 718-7208


literaturze swoj odrbn histori, to przyjcie pierwszego stanowiska, na ktrym z poziomw teorii, wydaje si nieuchronne. Epistemologiczna perspektywa rozwaa nad relatywizmem etycznym niejako zawiesza sd rozstrzygajcy o istnieniu bd niestnieniu obiektywnego wiata wartoci. Ontologiczne rozwaania Hartmanna o apriorycznym charakterze wartoci skutkuj rozdziaem midzy relatywnoci, a relacjonalnoci, ktra w swej istocie ma charakter absolutny. Pojawia si tutaj wtpliwo - Czy namys Hartmanna cigle dotyczy relatywizmu czy jest to ju moe koncepcja odmienna, ktr naleaoby nazwa relacjonalizmem? Niezalenie od tego rozstrzygnicia relatywizm bdzie cieszy si duym zainteresowaniem, bowiem prbuje rozwika problem powszechny, uporczywy, wielowtkowy problem rnorodnoci stanowisk etycznych.

9


VI BIBLIOGRAFIAI. Teksty rdowe:1. Capps David, Lynch Michael P. and MasseyDaniel, A Coherent Moral Relativism ,

Synthese Vol. 166, 2 (2009), s. 413-4302. Caruana Louiis, Science and Ethics: Tracing parallels and contrasts between Science,

Relativism and Utilitarianism, Revista Portuguesa de Filosofia, 62 (2006), s. 119-1363. Hartmann Nicolai, O istocie wartoci etycznych, tum. Jacek Filek, Logos i Ethos 2

(1993) 4. Ingarden Roman, Uwagi o wzgldnoci wartoci [w:] Metaetyka, Ija Lazari-Pawowska (red.), Warszawa 19755. Moore Matthew J., Pluralism, Relativism, and Liberalism, Political Research

Quarterly Vol. 62, 2 (2009), s. 244-256 6. Scheler Max, Resentyment a moralno, tum J. Garewicz, Warszawa 19777. Tnnsj Torbjrn, Moral Relativism, Philosophical Studies: An International Journal

for Philosophy in the Analytic Tradition Vol. 135, 2 (2007) 8. Werner Mateusz, Wobec Nihilizmu. Gombrowicz Witkacy, Warszawa 2009 II. Sowniki i encyklopedie: 1. Encyclopedia of philosophy, Gale 2006, t. 3 2. Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2002, t. 3

10

Relatywizm - praca na etykę

Documents

Transcript of Relatywizm - praca na etykę