1

Dr hab. Wojciech Giza Kraków, 06. 01. 2018 r.

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych

Katedra Historii Myśli Ekonomicznej

ul. Rakowicka 27

31-510 Kraków

Recenzja rozprawy doktorskiej

mgr Bartosza Totlebena

pt. Ekonomiczne i polityczne uwarunkowania upadłości państwa -

przygotowanej pod kierunkiem naukowym

Promotor dr hab. Katarzyny Szarzec, prof. nadzw. UEP

I) Podstawa opracowania recenzji

Podstawą formalną recenzji jest pismo: V/DWZ - 143a/2017 podpisane przez Panią

dr hab. Kamillę Marchewkę - Bartkowiak, prof. nadzw. UEP, Dziekana Wydziału Ekonomii

Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, z dnia 6 grudnia 2017 r.

Celem recenzji jest stwierdzenie, czy przedłożona rozprawa doktorska spełnia

wymogi określone artykułem 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach

naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2016,

poz. 882 z późn. zm.).

Przedstawiona do recenzji dysertacja liczy 209 stron. W części merytorycznej

obejmuje wstęp, cztery rozdziały, zakończenie, dwa aneksy, bibliografię liczącą 240

pozycji oraz stosowne spisy i załączniki.

W recenzji przyjęto następujące kryteria oceny: uzasadnienie wyboru tematu i

problematyki badawczej, poprawność formułowania celów i hipotez, ocena struktury

rozprawy i jej zawartości merytorycznej, uwagi formalne oraz wynikającą z wyżej

sformułowanych kryteriów ostateczną konkluzję.

II) Wybór tematu i określenie problematyki badawczej

Oceniając trafność wyboru tematu dysertacji należy podkreślić, że Doktorant

dostrzegł niezwykle istotny problem badawczy, który warto jest analizować zarówno w

wymiarze teoretycznym jak i empirycznym. Samo określenie "państwo upadłe" pojawiło

2

się dopiero w latach 90. XX w. a więc w okresie, w którym na gruzach realnego socjalizmu

rozgorzały na nowo dyskusje dotyczące struktur instytucjonalnych państwa. Wbrew

nadmiernie optymistycznej tezie F. Fukuyamy o końcu historii1, z postzimowojennego

dyskursu nie wyłonił się jeden uniwersalny model państwa, gwarantujący stabilność w

wymiarze zarówno ekonomicznym jak i politycznym. W dyskursie naukowym pojawiły się

alternatywne modele ustrojowe w większym lub mniejszym stopniu sprzyjające

rozwojowi społeczno - gospodarczemu i wieloaspektowo rozumianej stabilności systemu.

O trafności wyboru tematu świadczy również fakt, iż wbrew pozorom, upadłość państwa

nie jest zjawiskiem marginalnym. Doktorant zwrócił uwagę, że "według danych organizacji

Fund for Peace w 2015 r. 34 kraje (na 178 sklasyfikowanych) były uznane jako upadłe

bądź wysoce zagrożone upadłością. Stanowiły one niecałe 20% wszystkich ocenianych

państw" (s. 6).

Należy również podkreślić wyzwania związane z realizacją danej dysertacji.

Pierwsze, z którym musiał zmierzyć się mgr Bartosz Totleben, polegało na konieczności

rozstrzygnięć o charakterze semantycznym w zakresie pojęć umożliwiających adekwatny

opis procesu upadłości państw. Doktorant jest świadom, czemu dał wyraz we wstępie

swojej dysertacji, nieostrości pojęcia jakim jest "upadłość państw". Nie jest ona jedynie

makroekonomiczną kalką mikroekonomicznej upadłości konsumenta. W przeciwieństwie

do upadłości konsumenta, upadłość państwa jest pojęciem nieostrym wymagającym

głębszej refleksji o charakterze metodologicznym a zwłaszcza zastosowania

wielowymiarowego kryterium pozwalającego na dokonanie opisu tego procesu.

Drugie wyzwanie badawcze wiązało się z elementem interdyscyplinarności

badanego zagadnienia. Doktorant uwzględnił zarówno uwarunkowania ekonomiczne jak i

polityczne. Pociągnęło to za sobą konieczność połączenia perspektywy ekonomisty i

politologa w procesie analizy podjętego problemu badawczego. Złożony proces upadłości

państw wymaga zatem interdyscyplinarnego podejścia, które zaproponował Doktorant.

Trzecie wyzwanie, z jakim mierzył się mgr Bartosz Totleben, dotyczy wymiaru

empirycznego. W dysertacji nie ograniczono się jedynie do określenia istoty procesu

upadłości państw i jego determinant, ale również zaprezentowano analizę czynników

prowadzących do upadłości państw wykorzystując do tego metody statystyczne i

ekonometryczne. Doktorant postanowił określić, w jakim stopniu zidentyfikowane

determinanty zwiększają prawdopodobieństwo dezintegracji systemu społeczno -

gospodarczego, którego finalnym efektem jest upadłość państwa. W wymiarze czasowym,

analizą empiryczną objęto lata 1960 - 2015, natomiast w wymiarze przestrzennym

uwzględniono 77 państw (s. 8).

1 F. Fukuyama, The End of History?, "The National Interest", 1989, No. 16 (Summer), s. 3-18.

3

III) Cele pracy i hipotezy badawcze

Zarówno cele jak i hipotezy badawcze zostały jednoznacznie sformułowane i

przedstawione we wstępie rozprawy. W ramach celu głównego Doktorant podjął "(...)

próbę wypełnienia luki badawczej w analizach upadłości państwa" (s. 7). Tak

sformułowanemu celowi głównemu przyporządkowano trzy cele szczegółowe polegające

na (s. 8):

1) identyfikacji zespołu cech charakterystycznych dla państw upadłych,

2) dokonaniu autorskiej klasyfikacji czynników determinujących upadłość państwa,

3) wyznaczeniu współzależności pomiędzy zidentyfikowanymi czynnikami a

prawdopodobieństwem upadłości państw.

Zarówno cel główny, jak i cele szczegółowe zostały właściwie określone. Cele

szczegółowe są względem siebie rozłączne, odnosząc się jednocześnie do trzech

płaszczyzn badawczych obecnych w dysertacji doktorskiej. Realizacja pierwszego z nich

polega na uchwyceniu i opisaniu zjawiska jakim jest upadłość państwa poprzez próbę

specyfikacji cech powodujących ów proces (analiza tego aspektu ma wymiar ontologiczny

– dotyczy tego co jest). Realizacja drugiego celu pociąga za sobą konieczność dokonania

rozstrzygnięć o charakterze metodologicznym związanych z opracowaniem klasyfikacji

zidentyfikowanych determinant upadłości państw. Realizacja trzeciego celu, w mojej

ocenie najbardziej ambitnego i wartościowego poznawczo, wymaga zrozumienia

mechanizmu prowadzącego do upadłości państwa poprzez empiryczną analizę relacji

pomiędzy determinantami owego procesu.

Realizując wyżej wymienione cele mgr Bartosz Totleben sformułował trzy

następujące hipotezy badawcze:

H1: Czynniki ekonomiczne i polityczne determinują zagrożenie państwa upadłością.

H2: Prawdopodobieństwo upadłości państwa maleje wraz z poprawą sytuacji

ekonomicznej.

H3: Prawdopodobieństwo upadłości państwa jest niższe w krajach demokratycznych.

Doktorant nie wskazał jednoznacznie hipotezy głównej i hipotez szczegółowych.

Analiza powyższych hipotez pozwala jednak traktować hipotezę (H1) jako tę, która swoim

zakresem logicznym obejmuje czynniki ekonomiczne, jednoznacznie wskazane w

hipotezie (H2), jak i czynniki polityczne (demokratyzację) obecne w hipotezie (H3). Można

zatem hipotezę (H1) traktować jako główną. W pewnym stopniu Doktorant sugeruje takie

ich postrzeganie stwierdzając w dalszej części swoich rozważań: "z uwagi na fakt, iż

Hipoteza 1. została pozytywnie zweryfikowana, zasadne jest poddanie weryfikacji

kolejnych hipotez" (s. 148).

4

Strona formalna hipotez jest poprawna, a zatem możliwe jest przeprowadzenie ich

weryfikacji. Analiza ich treści pozwala stwierdzić, że zawierają one duży potencjał

eksplanacyjny obejmujący zarówno czynniki o charakterze ekonomicznym jak i

politycznym. Należy również podkreślić, że wskazane hipotezy korespondują z zakresem

treści określonych w tytule pracy doktorskiej.

IV) Metoda badawcza

Przyjęta przez Doktoranta metoda jest adekwatna do realizacji wskazanych celów

badawczych. Pozwala również na weryfikację sformułowanych we wstępie hipotez.

Wykorzystane w pracy metody badawcze, co podkreśla Doktorant (s. 8), mają zarówno

charakter jakościowy jak i ilościowy. Proces empirycznej weryfikacji: istotności, siły i

kierunku oddziaływania określonych zmiennych na zagrożenie upadłości państwa został

przeprowadzony dwuetapowo. Stosując ekonometryczną metodę wielowymiarowej

analizy danych, w pierwszym etapie zastosowano analizę dyskryminacyjną. W drugim zaś

regresję logistyczną (s. 116).

Badania empiryczne poprzedzono studiami literatury mającymi na celu określenia

zmiennych, których analiza pozwala zrozumieć specyfikę procesu upadłości państw. Na

podkreślenie zasługuje bogata baza źródłowa wykorzystana w pracy. Liczy ona 240

pozycji, głównie polsko i anglojęzycznych. Studia literatury posłużyły Doktorantowi do

wyłonienia 27 zmiennych o charakterze ilościowym jak i jakościowym. Ich pełna

charakterystyka została zaprezentowana w zestawieniach tabelarycznych na stronach:

122 – 124. Wskazane zmienne zostały podzielone na trzy grupy:

1) zmienne o charakterze ekonomicznym:

początkowy, średni oraz końcowy PKB per capita,

początkowa, średnia oraz końcowa wartość importu (udział w PKB),

początkowa, średnia oraz końcowa wartość eksportu (udział w PKB),

początkowa, średnia oraz końcowa wartość stopy wzrostu gospodarczego,

średnia inflacja w danym okresie;

2) zmienne o charakterze politycznym:

początkowa, średnia oraz końcowa wartość indeksu opisującego system

polityczny (Polity IV),

przeszłość kolonialna,

sztuczność granic;

3) pozostałe czynniki:

występowanie tzw. „klątwy surowcowej”,

dominująca religia.

Zaprezentowane w pracy wyniki uzyskano wykorzystując pakiet STATA.

5

Wybór metody badawczej jak i sposób jej zastosowania zasługują na pozytywną

ocenę. Należy podkreślić umiejętne przejście od aspektów teoretycznych rozpoznanych w

oparciu o studia literatury do operacjonalizacji ich na płaszczyźnie empirycznej. Sposób, w

jaki Doktorant posługuje się metodami ilościowymi dobrze świadczy o jego świadomości

metodologicznej i opanowaniu warsztatu badawczego.

V) Struktura rozprawy i jej zawartość merytoryczna

Rozprawa stanowi spójne opracowanie umożliwiające realizację zamierzonego

celu badawczego. Praca składa się ze wstępu, czterech zasadniczych rozdziałów,

zakończenia dwóch aneksów oraz bibliografii i stosownych spisów.

W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Upadłość państwa" punkt wyjścia

stanowią dociekania na temat istoty państwa. Doktorant wychodzi od klasycznej definicji

państwa, zaproponowanej przez Georga Jellinka, w której głównymi atrybutami są:

władza, terytorium oraz ludność. Następnie rozwija ją skupiając się na zagadnieniu władzy

w ujęciu Maxa Webera. Współczesne spojrzenie na problem państwa Doktorant

zaprezentował odwołując się głównie do poglądów Barry’ego Buzana i Gianfranco Poggi.

Pewne wątpliwości może budzić układ treści podrozdziału 1.2. zatytułowanego

„Rola państwa w gospodarce”. Doktorant rozpoczyna (s. 18 - 19) od analizy poglądów

Mancura Olsona. Następnie przywołuje powstałą w latach 50. XX w. samuelsonowską

koncepcję dóbr publicznych (s. 19), aby na stronie 20 sięgnąć do dziedzictwa antyku,

rozważając społeczną naturę człowieka na kanwie poglądów Arystotelesa. Na kolejnych

stronach pojawiają się uwagi poświęcone siedemnastowiecznej myśli T. Hobbesa i J.

Locke’a. Na stronie nr 24 zaprezentowano dwudziestowieczne poglądy A.C. Pigou, aby

następnie powrócić do dziewiętnastowiecznej krytyki gospodarki rynkowej

przedstawionej przez K. Marksa i F. Engelsa. Podrozdział 1.2. wieńczą cenne uwagi

dotyczące roli państwa w gospodarce, sformułowane w perspektywie szeroko

rozumianego dziedzictwa J. M. Keynesa oraz tradycji monetaryzmu i nowej

makroekonomii klasycznej.

Przedstawienie roli państwa w gospodarce z pewnością okazałoby się bardziej

klarowne, gdyby Doktorant wykorzystał kryterium chronologiczne porządkując poglądy

wskazanych myślicieli i pozwalające uchwycić ewolucję głoszonych przez nich idei.

Dyskusyjne, ze względu na istotne różnice strukturalne gospodarek starożytnych i

współczesnych, wydaje się szukanie głębszego uzasadnienia dla ekonomicznej roli

państwa w poglądach starożytnych filozofów.

Upadłość państwa, słusznie została potraktowana jako pewien aspekt szeroko

rozumianego procesu rozwojowego analizowanego w perspektywie historycznej. Dlatego

też w dysertacji zwrócono uwagę na dwa modele rozwoju i upadłości państwa. Pierwszy

6

autorstwa: Douglassa C. Northa, Johna J. Wallisa i Barry'ego R. Weingasta2 i drugi

zaproponowany przez Darona Acemoglu i Jamesa A. Robinsona3 ukazują znaczenie

instytucji w procesie formowania się struktur państwa i w konsekwencji długookresowych

efektów gospodarczych. Bazując na zaproponowanym przez Acemoglu i Robinsona

podziale na instytucje włączające i wyzyskujące (tak w wymiarze ekonomicznym jak i

politycznym) Doktorant dostrzegł trudności w określeniu jednokierunkowego związku

przyczynowo - skutkowego pomiędzy omawianymi instytucjami (s. 36). Pierwszy rozdział

wieńczy "konceptualizacja państw upadłych" połączona z ich autorską próbą klasyfikacji,

w ramach której odniesiono wybrane definicje państwa do stopnia rozkładu pełnionych

przez nie funkcji.

Rozdział drugi "Determinanty upadłości państwa" zawiera szczegółową analizę

literatury, której celem jest wskazanie w oparciu o istniejące badania determinant

mogących stanowić punkt wyjścia do dalszej analizy empirycznej. Pierwsza grupa

determinant ma charakter ekonomiczny. Należą do nich PKB per capita, stopa wzrostu

gospodarczego, otwartość gospodarki, środki otrzymane w ramach pomocy rozwojowej

oraz występowanie zjawiska "klątwy surowcowej" (s. 63). W ramach determinant

politycznych wskazano: system polityczny, prawo stanowione i poziom jego

przestrzegania, jak również postać i siła instytucji. Trzecia grupa czynników określonych

jako "pozostałe" wydaje się najbardziej heterogeniczna. Zaliczono do nich: determinanty

historyczne - zwłaszcza dziedzictwo systemu prawnego, uwarunkowania geograficzne a

także instytucje nieformalne (w ich ramach podkreślono znaczenie dominującej religii).

Doktorant określił listę determinant w głównej mierze w oparciu o doświadczenia państw

postkolonialnych powstałych w latach 60. XX w. Warto byłoby również podjąć próbę

spojrzenia na czynniki zakłócające stabilność państw w perspektywie procesów

transformacji ustrojowej zapoczątkowanych w latach 90. XX w. rozpadem ZSRR oraz byłej

Jugosławii4. Tym bardziej, że mieszczą się one w horyzoncie czasowym przyjętym przez

Autora dysertacji.

W rozdziale trzecim identyfikującym czynniki prowadzące do upadłości państw

Doktorant przyjmuje za CIFP, iż "...zjawisko upadłości państwa polega na niepos iadaniu

przez organy rządzące realnej siły i legitymacji do sprawowania władzy oraz braku

zdolności do przymusu wykonywania aktów prawnych na terenie całego kraju" (s. 83).

Powstaje zatem pytanie, czy w świetle powyżej sformułowanej definicji można traktować

2 D. C. North, J. J. Wallis, B. R. Weingast, Violence and Social Orders: A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History, Cambridge University Press, New York 2009. 3 D. Acemoglu, J.A. Robinson, Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty, Profile Books LTD, London 2012; wydanie polskie: Dlaczego narody przegrywają? Źródła władzy pomyślności i ubóstwa, Zysk i S-ka, Poznań 2014. 4 Rozpad w 1991 r. Związku Radzieckiego spowodował powstanie 15 państw (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Łotwa, Litwa, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan). Również po rozpadzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii pojawiły się nowe państwa takie jak: Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Serbia, Macedonia, Kosowo.

7

kryzys ukraiński, zapoczątkowany wydarzeniami Euromajdanu z listopada 2013 r. a

następnie znajdujący kontynuację w Kryzysie Krymskim z lutego 2014 r., jako proces

wykazujący znamiona upadłości państwa?

Ostatni czwarty rozdział zatytułowany "Determinanty upadłości państw - analiza

empiryczna" otwiera kompleksowy opis zastosowanej metody badawczej. Następnie

Doktorant przedstawił wyniki estymacji dla analizy dyskryminacyjnej dla 18 modeli (s.

126 -128), oraz wyniki estymacji dla modelu logitowego - również dla 18 modeli (s. 134-

136).

W podsumowaniu s. 141 - 142 Doktorant syntetycznie przedstawił wnioski z

analizy empirycznej. Stwierdził, że hipotezy: H1, H2 i H3 zostały potwierdzone. Wnioski

płynące z przeprowadzonej przez Doktoranta analizy, w zdecydowanej większości, są

zgodne z ustaleniami spotykanymi w literaturze przedmiotu oraz badaniami ilościowymi

innych autorów. Na podkreślenie zasługuje wskazanie przez Doktoranta potencjalnych

kierunków dla dalszych badań w tym przeprowadzenie analizy interakcji pomiędzy

czynnikami ekonomicznymi oraz politycznymi (s. 156), oraz dostrzeżenie potencjalnych

korzyści z zastosowania metody case study.

VI) Uwagi dotyczące strony formalnej

Strona warsztatowa przedłożonej rozprawy zasługuje na pozytywną ocenę. Praca

jest staranna. Doktorant wykazał się znajomością literatury przedmiotu umiejętnie ją

prezentując i właściwie adaptując na potrzeby własnych badań. Pojęcia z zakresu

ekonomii i pokrewnych nauk społecznych są właściwie stosowane. Strony teoretyczna i

empiryczna są właściwie ze sobą skorelowane. Percepcję tekstu ułatwiają informacje

zamieszczone w obszernych aneksach na końcu pracy.

Drobna uwaga formalna:

Na stronie 5 Doktorant przywołuje pracę: J.B. Say'a 1821/1960. Jeśli przyjąć, że

pierwsza ze wskazanych dat dotyczy wydania oryginału (co zdają się sugerować

wcześniejsze i późniejsze odniesienia do innych autorów obecnych na s. 5) to należałoby

wskazać daty 1803/1960, gdyż francuskie wydanie Traité d'économie politique ukazało się

po raz pierwszy w 1803 r. a jego polskie tłumaczenie datowane jest na 1960 r.

V ) Konkluzja

Całościowa analiza recenzowanej dysertacji doktorskiej mgr Bartosza Totlebena,

pozwala na sformułowanie wniosku, że Autor przedstawił dojrzałe opracowanie naukowe,

wykazując się zarówno ugruntowaną wiedzą teoretyczną jak i kompetencjami w zakresie

metod badawczych pozwalających na przedstawienie oryginalnego rozwiązania ważnego

problemu badawczego w zakresie nauk ekonomicznych, w dyscyplinie ekonomia.

8

Stwierdzam, że recenzowana rozprawa doktorska spełnia wymogi określone w

art. 13 ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w

zakresie sztuki (Dz.U. z 2016, poz. 882 z późn. zm.), w której sformułowano wymóg, iż

"rozprawa doktorska powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego lub

artystycznego oraz wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie

naukowej lub artystycznej, a także umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy

naukowej lub artystycznej".

Wnoszę zatem do Rady Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w

Poznaniu o jej dopuszczenie do publicznej obrony.