RAPORT KOŃCOWY BADANIE EWALUACYJNE PN. … · Cel badania i obszary badawcze..... 23 4.2. Kryteria...

BADANIE EWALUACYJNE PN. OPRACOWANIE METODOLOGII ORAZ PRZEPROWADZENIE BADAŃ EWALUACYJNYCH II I III EDYCJI PROGRAMU DOM KULTURY+: DOM KULTURY+. EDUKACJA ARTYSTYCZNA (2012)

ORAZ DOM KULTURY+ INICJATYWY LOKALNE 2013

1

RAPORT KOŃCOWY

BADANIE EWALUACYJNE PN. OPRACOWANIE METODOLOGII ORAZ PRZEPROWADZENIE BADAŃ

EWALUACYJNYCH II I III EDYCJI PROGRAMU DOM KULTURY+: DOM KULTURY+. EDUKACJA ARTYSTYCZNA (2012)

ORAZ DOM KULTURY+ INICJATYWY LOKALNE (2013)

Poznań, dnia 30 listopada 2014 roku



2

Spis treści

1. Wprowadzenie ................................................................................................... 5

2. Program „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna (2012)” oraz „Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne

(2013)” - uwarunkowania i cele ..................................................................................... 7

2.1. Słowniczek ................................................................................................ 13

3. Założenia teoretyczne i przegląd badań dotyczących uczestnictwa w kulturze ................... 15

3.1. Założenia teoretyczne .................................................................................. 15

3.2. Młodzi, ich uczestnictwo w kulturze i środowisko nauczycielskie – przegląd badań ........ 16

3.3. Uczestnictwo w kulturze i proces partycypacji – przegląd badań .............................. 20

4. Metodologia badań ............................................................................................ 23

4.1. Cel badania i obszary badawcze ...................................................................... 23

4.2. Kryteria ewaluacyjne ................................................................................... 23

4.3. Pytania badawcze ....................................................................................... 24

4.4. Proces badawczy ........................................................................................ 26

4.5. Dobór respondentów do badań i przebieg realizacji badań ..................................... 28

4.5.1 Dobór ośrodków kultury do IDI/TDI i przebieg realizacji badania ........................ 29

4.5.2 Dobór jednostek do studium przypadku i przebieg realizacji badania ................... 29

4.5.3 Dobór ośrodków kultury do badań ilościowych CAWI ....................................... 31

4.5.4 Dobór Partnerów beneficjentów DK+ EA do badań ilościowych ........................... 31

4.5.5 Dobór Partnerów beneficjentów DK+ EA do badań jakościowych......................... 32

4.5.6 Dobór odbiorców działań projektowych do badań ilościowych CAWI: mieszkańcy biorący

udział w DK+ IL ................................................................................................. 32

4.5.7 Dobór odbiorców działań projektowych do badań ilościowych CAWI: uczniowie biorący

udział w DK+ EA ................................................................................................ 33

5. Analiza materiału z badań dotyczących Programu „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” ..... 35

5.1. Ośrodki kultury biorące udział w Programie DK+ EA – ich specyfika i motywacje do wzięcia

udziału w Programie .................................................................................... 35

5.2. Pomysły na warsztaty – tematyka i innowacyjność projektów .................................. 38



3

5.3. Relacje szkoła – ośrodek kultury –zawiązywanie partnerstw .................................... 44

5.3.1. Wcześniejsze doświadczenia we współpracy szkół i ośrodków kultury .................. 44

5.3.2. Sposób doboru szkół do projektu ............................................................... 46

5.3.3. Szkoła a ośrodek kultury – konkurenci czy sojusznicy? ..................................... 50

5.4. Uczniowie a partycypacja w projekcie .............................................................. 59

5.5. Korzyści płynące z realizacji Programu DK+ EA .................................................... 69

5.6. Rezultaty – osiągnięcie celów Programu DK+ EA ................................................... 76

5.6.1. Podnoszenie kompetencji artystycznych dzieci i młodzieży ............................... 76

5.6.2. Inicjowanie trwałej współpracy między instytucjami kultury a szkołami ............... 78

5.6.3. Wzmacnianie wspólnot lokalnych przez upowszechnianie dobrych praktyk z zakresu

edukacji artystycznej ......................................................................................... 81

5.6.4. Wsparcie wymiany usług lokalnych ............................................................. 83

5.6.5. Wsparcie innowacyjności w zakresie edukacji artystycznej ............................... 83

5.6.6. Zwiększenie wykorzystania zasobów lokalnych instytucji publicznych .................. 84

5.7. Opinie o programie i rekomendacje ................................................................. 86

5.7.1. Adekwatność środków finansowych ............................................................ 87

5.7.2. Współpraca z Narodowym Centrum Kultury .................................................. 88

5.7.3. Użyteczność i komplementarność Programu DK+ EA ........................................ 89

5.7.4. Rekomendacje ..................................................................................... 89

5.8. Studium przypadku: Krotoszyn – „Dla sztuki duś Enter!” ........................................ 94

5.8.1. Miejscowość ........................................................................................ 94

5.8.2. Krotoszyński Ośrodek Kultury ................................................................... 94

5.8.3. Projekt „Dla Sztuki Duś ENTER” ................................................................ 96

5.9. Przemyśl – „Na styku technik, na styku kultur” ................................................... 107

5.9.1. Miejscowość ....................................................................................... 107

5.9.2. Przemyskie Centrum Kultury i Nauki ZAMEK ................................................. 108

5.9.3. Projekt „Na styku technik, na styku kultur” ................................................ 108

5.10 Doniosłość niepowodzenia. Komentarz profesora Marka Krajewskiego do raportu ......... 115



4

6. Analiza materiału z badań dotyczących Programu „Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne” ........ 120

6.1. Beneficjenci Programu DK+ IL – ich profil i motywacje ......................................... 120

6.2. Etap diagnozy ........................................................................................... 127

6.3. Etap konkursu ........................................................................................... 136

6.4. Realizacja inicjatyw ................................................................................... 143

6.5. Korzyści płynące z realizacji DK+ IL ................................................................ 150

6.5.1 Korzyści dla mieszkańców płynące z realizacji DK+ IL .......................................... 150

6.5.2 Korzyści płynące z realizacji DK+ IL dla ośrodków kultury ..................................... 153

6.6. Opinie o współpracy z animatorem ................................................................. 157

6.6.1 Role pełnione przez animatorów ................................................................... 162

6.6.2 Perspektywa animatorów ............................................................................ 167

6.7. Opinie o programie .................................................................................... 168

6.8. Rekomendacje .......................................................................................... 170

6.9 Studium przypadku – Ełk .............................................................................. 175

6.9.1 Miejscowość ....................................................................................... 175

6.9.2 Diagnoza ........................................................................................... 180

6.9.3 Konkurs ............................................................................................. 181

6.9.4 Inicjatywy .......................................................................................... 183

6.9.5 Postrzegane przeszkody i trudności ........................................................... 191

6.10 Studium przypadku – Sępólno Krajeńskie.............................................................. 192

6.10.1 Miejscowość ........................................................................................... 192

6.10.2 Diagnoza ............................................................................................... 197

6.10.3 Konkurs ................................................................................................ 198

6.10.4 Inicjatywy ............................................................................................. 199

6.10.5 Postrzegane przeszkody i trudności .............................................................. 207

6.11 Unarzędziowianie. Komentarz prof. Marka Krajewskiego do raportu ............................ 209

7. Bibliografia .................................................................................................... 213



5

1. Wprowadzenie

Antropologiczno-socjologiczna refleksja nad kulturą ma już stosunkowo długą i ugruntowaną

naukowo tradycję (por. Golka 2007), a na jej gruncie tworzono wiele koncepcji dotyczących

uczestnictwa w kulturze – w tym chyba najbardziej znaną definicję autorstwa Andrzeja Tyszki (1971).

W badaniach empirycznych – prowadzonych np. przez GUS, CBOS czy TNS OBOP – najwięcej uwagi

poświęcano uczęszczaniu do określonych instytucji kulturalnych (a więc temu układowi kultury, który

Antonina Kłoskowska (1981) nazywała instytucjonalnym układem kultury). Tymczasem w ostatnich

latach zaczęła nasilać się krytyka podkreślająca, że – po pierwsze - takie podejście do uczestnictwa

w kulturze ogranicza się do wąskiego jej rozumienia (jako konsumpcji dóbr kulturowych tj. muzyka,

film, przedstawienie teatralne), podtrzymując przy tym ideał „człowieka kulturalnego” jako tego,

który regularnie odwiedza rozmaite przybytki sztuki. Pomija się przy tym aspekt „bycia w kulturze”,

kontekst społeczny, to, co Barbara Fatyga i jej współpracownicy określają jako „żywą kulturę”. Jak

zwracają uwagę Marek Krajewski i Filip Schmidt (2013), którzy dokonywali ewaluacji programu

„Edukacja Kulturalna” Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, analizując 300 wniosków złożonych

w 2011 roku – takie selektywne rozumienie kultury (a nie szerokie, inkluzyjne), przeważa także wśród

animatorów kultury (tego typu myślenie obecne było w 48% analizowanych wniosków). Po drugie

natomiast, wypracowane kilkadziesiąt lat temu koncepcje badania kultury krytykuje się także jako

nieprzystające do współczesnych realiów, niedostosowane do zachodzących przemian społecznych i

technologicznych. Coraz większą rolę uspołeczniania, przy zmniejszającej się roli instytucji w wyniku

rosnącego usieciowienia i zamazywanie się tradycyjnych podziałów na twórców i odbiorców,

producentów i konsumentów, diagnozowali m.in. autorzy „Raportu o stanie i zróżnicowaniach kultury

miejskiej w Polsce” (2009) czy raportu „Młodzi i media” (2010). Michała Danielewicza, Mirosława

Filiciaka i Alka Tarkowskiego (2010) prowadzi to do uznania, że tradycyjna koncepcja badania

uczestnictwa w kulturze staje się „przeterminowana”, nie uwzględnia bowiem szeregu nowych

zjawisk. Coraz częściej nawołuje się także do wypracowania nowej metodologii badania uczestnictwa

w kulturze.

Koncepcją, która w ostatnim czasie zyskuje uznanie akademików i praktyków oraz staje się

podstawą do opracowywania metodologii badawczych dotyczących kultury jest definicja

uczestnictwa w kulturze zaproponowana przez Marka Krajewskiego. Autor ten rozumie przez to

„proces włączenia danego elementu (jednostki, grupy, ale też przedmiotu) w pewną sytuację



6

uregulowaną kulturowo, a więc zachodzący dzięki językowi, normom i wartościom, narzędziom i

przedmiotom stworzonym przez człowieka” (Krajewski 2010 i 2012). Zasadnicze znaczenie ma tutaj

zwrócenie uwagi na „zagęszczanie relacji społecznych”, śledzenie powiązań pomiędzy

poszczególnymi elementami (tego jak są tworzone, podtrzymywane i wzmacniane lub zrywane). W

ten sposób nacisk zostaje położony na współtworzenie sytuacji kulturowych, a nie tylko ich odbiór.

Takie założenia współgrają z tymi przyjmowanymi przez innych współczesnych autorów, m.in. przez

Tomasza Rakowskiego (2013) wraz z zespołem realizującego projekt „Oddolne tworzenie kultury.

Wielostanowiskowe studium porównawcze” (2013-2015, realizowany w ramach „Obserwatorium

kultury” ze środków MKiDN). Popiera on wizję „pobudzania i odgrywania kultury” (Alexander 2009),

a nie traktowania jej jako czegoś „gotowego”. Rakowski z zespołem podkreślają przy tym, że

ekspresja kulturowa dotyczy także tych obszarów peryferyjnych (m.in. wiejskich), które w

tradycyjnych badaniach kultury opisywane są z perspektywy braku dostępu czy kompetencji, swoistej

„niepełności”. Autorzy polemizują zatem z popularnymi w ostatnich latach hasłami „rozwoju przez

kulturę”, nawiązującymi do tez Richarda Floridy (2010).

Jak pokazują ostatnie publikacje, relacyjne rozumienie uczestnictwa w kulturze okazuje się

niezwykle przydatne do badania lokalnego funkcjonowania instytucji kultury (por. „Kultura lokalnie.

Między uczestnictwem w kulturze a partycypacją w zarządzaniu” [2011]). Analiza lokalnych sieci

relacji pomiędzy poszczególnymi interesariuszami (wewnętrznymi i zewnętrznymi) pozwala na

pogłębienie wniosków i wyjście poza często nadużywane wskaźniki frekwencji, co postulowali autorzy

„Raportu o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce” (2009). Przeprowadzane badania

oparte na założeniach relacyjnej koncepcji uczestnictwa w kulturze pokazywały także na

niedostateczną współpracę szkół i domów kultury, co skutkowało często nieprzemyślaną,

przypadkową i stojącą na niskim poziomie artystycznym edukacją kulturalną młodzieży (por. raport z

badania „Młodzi i teatr: szanse i bariery na przykładzie Wielkopolski” [2013]).



7

2. Program „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna (2012)” oraz „Dom Kultury+

Inicjatywy Lokalne (2013)” - uwarunkowania i cele

Dyskusja nad rozumieniem uczestnictwa w kulturze ma charakter nie tylko akademickich sporów

definicyjnych, ale w równie dużym stopniu angażuje środowisko animatorów kultury czy pracowników

instytucji kulturalnych. Wskazywanie przez teoretyków i praktyków zależności pomiędzy

uczestnictwem w kulturze a rozwojem kapitału społecznego, komunikacji społecznej zaowocowało

podpisaniem 14.05.2011 roku „Paktu dla kultury” pomiędzy Radą Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej

a stroną społeczną reprezentowaną przez Obywateli Kultury. Choć założenia całego programu „Dom

Kultury+” (także I edycji) współgrają z postulatami Obywateli Kultury, to właśnie realizację programu

„Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” można uznać za jeden z efektów podpisanego w 2011 roku

porozumienia.

Domy kultury, podobnie jak inne instytucje kultury, w okresie potransformacyjnym napotkały

rozmaite problemy utrudniające im codzienne funkcjonowanie. Z jednej strony musiały one w sytuacji

pojawiania się kolejnych fali bezrobocia przejść pod skrzydła obciążonych innymi wydatkami

samorządów i zmierzyć się z brakiem funduszy na własną działalność (Nowiński 2011: 104-105), z

drugiej zaś doświadczały szybkich przemian społecznych, technologicznych i związanego z nimi

pojawienia się nowego podejścia do uczestniczenia w kulturze (zob. fragment dot. uczestnictwa w

kulturze – rozdz. 1). W szczególnie trudnej sytuacji, co dostrzeli twórcy programu „Dom Kultury+”,

znalazły się instytucje kultury położone na wsi i w małych miastach (Bukraba-Rylska, Burszta 2011).

Badania prowadzone w roku 2010 w 35 takich miejscowościach przez zespół Wojciecha Burszty

pokazały, że domy kultury znajdują się tam w starych, często powstały do innych celów,

nieestetycznych budynkach, które nie zachęcają mieszkańców do spędzania w nich czasu wolnego.

Brakuje też najczęściej dobrych informacji o świadczonych przez te instytucje usługach bądź są one

słabo widoczne. W wielu budynkach istnieją także poważne problemy infrastrukturalne - brakuje

odpowiednich pomieszczeń, a modernizacja instytucji dotyczy najczęściej tylko sali widowiskowej

oraz zakupu sprzętu komputerowego i elektroakustycznego. „Stan infrastruktury wynika przede

wszystkim z permanentnego niedofinansowania instytucji przez władze samorządowe, często braku

umiejętności pozyskiwania środków pozabudżetowych i niestety paraliżującej niektórych - siły

przyzwyczajenia” (Nowiński 2010: 109). Instytucje te, jak zauważa Jacek Nowiński, finansowane są

więc przede wszystkim z pieniędzy samorządów i w niewielkim stopniu z wynajmu sal, sprzedaży



8

biletów, organizacji imprez, sponsoringu. Tylko nieliczne domy kultury podejmują skuteczny wysiłek

pozyskiwania grantów (Ibidem: 118-120). Oferta instytucji kultury na wsiach i w małych miastach jest

często mało interesująca, a na organizowanych przez nie stałych zajęciach frekwencja jest niewielka

(ibidem: 128). Podobnie krytycznie funkcjonowanie domów kultury i tym razem nie tylko tych w

małych miastach i na wsiach ocenili autorzy badań „Zoom na domy kultury” (2009), w których bliżej

przyjrzano się 13 mazowieckim domom kultury.

Krytyczna analiza domów kultury, szczególnie tych znajdujących się w mniejszych

miejscowościach i na wsiach legła u podstaw założeń programu „Dom Kultury+”. Za cel kolejnych

odsłon programu postawiono sobie: „poszerzenie dostępu do kultury, stworzenie warunków

sprzyjających rozwojowi współpracy, komunikacji, pobudzenie aktywności obywatelskiej w

przestrzeni kultury, wykreowanie warunków sprzyjających nowoczesnej edukacji kulturalnej i

artystycznej”1 (opis programu „Dom Kultury+”). Pierwsza edycja programu z lat 2010-2011 miała

służyć wzmocnieniu potencjału domów kultury i zwiększeniu ich roli, uatrakcyjnieniu oferowanych

przez nie usług kulturalnych oraz wykształceniu w ich obrębie postaw aktywnego uczestnictwa w

kulturze. Dążono do rozpoczęcia procesu przekształcania polskich domów kultury w „nowoczesne

centra kultury lokalnej”2 (ibidem). W programie założono trzy priorytety, z których dwa były

niezwłocznie realizowane:

1) organizacja cyklów szkoleń podstawowych i uzupełniających, z których pierwsze były poświęcone

budowie strategii domów kultury (priorytet I - szkolenia),

2) dofinansowanie zadań edukacyjnych i animacyjnych (priorytet II – rozwój).

Priorytet III – infrastruktura domów kultury – miał początkowo stanowić pewną całość, razem z

priorytetami I i II. Ostatecznie jednak dofinansowanie projektów inwestycyjnych - przeznaczonych

na modernizację budynków i wyposażenie ośrodków kultury - jest realizowane oddzielnie jako

Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Instytucją Zarządzającą jest NCK).

W regulaminie założono również, iż zostanie stworzona Sieć Wsparcia Domów Kultury, działająca

poprzez tworzenie i udostępnianie publikacji, organizację konferencji i seminariów, specjalną stronę

internetową (ibidem). Strona internetowa www.domykulturyplus.pl z jednej strony z powodu swojego

pojawienia się, z drugiej zaś z powodu zawartych na niej informacji (np. o warsztatach,

konferencjach, publikacjach, badaniach) pokazuje, że założenie to zostało wdrożone.

1http://www.domkulturyplus.pl/kategorie/domkulturyplus.html 2http://www.platformakultury.pl/files/domkultury/tiny_mc_mages/opis_dk_1.pdf

http://www.domykulturyplus.pl/

http://www.domkulturyplus.pl/kategorie/domkulturyplus.html

http://www.platformakultury.pl/files/domkultury/tiny_mc_mages/opis_dk_1.pdf



9

Program „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” jest kolejną edycją programu Narodowego

Centrum Kultury „Dom Kultury +” i był on realizowany w 2012 roku. „Celem programu (…) jest

stworzenie warunków sprzyjających rozwojowi kapitału społecznego przy wykorzystaniu zasobów

infrastrukturalnych, którymi dysponują domy, ośrodki i centra kultury poprzez wspieranie działań

polegających na współpracy, wymianie doświadczeń, budowaniu lokalnych partnerstw między

szkołami, domami, ośrodkami, centrami kultury w zakresie edukacji artystycznej” („Regulamin

Programu Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna”3). Ten główny cel ma zostać osiągnięty poprzez:

1) wsparcie działań służących podnoszeniu kompetencji artystycznych dzieci i młodzieży;

2) inicjowanie współpracy pomiędzy instytucjami kultury a szkołami, która w konsekwencji

doprowadzi do powstania (stałych) i działających także w przyszłości partnerstw;

3) „wzmacnianie wspólnot lokalnych poprzez upowszechnianie dobrych praktyk z zakresu edukacji

artystycznej”;

4) „wsparcie wymiany usług lokalnych”;

5) „wsparcie innowacyjności w zakresie edukacji artystycznej”

6) „zwiększenie wykorzystania zasobów lokalnych instytucji publicznych” (ibidem: 2).

Filarami programu są dwa typy podmiotów: samorządowe instytucje kultury (domy kultury,

ośrodki kultury, centra kultury i sztuki) i szkoły (podstawowe, gimnazjalne, ponadgimnazjalne).

Program opiera się zaś na wspieraniu dwóch głównych typów aktywności podejmowanych przez nie:

edukowaniu kulturalnemu/ artystycznemu młodzieży oraz zawieraniu i wzmacnianiu lokalnych

sojuszy.

W kontekście pierwszego rodzaju działania warto zauważyć, że w regulaminie programu „Dom

Kultury+. Edukacja Artystyczna” podkreśla się, iż został on tak stworzony, aby współgrać z ogólnie

rozumianą edukacją artystyczną. Napisano w nim bowiem, iż projekty, które mieszczą się w zakresie

lub rozszerzają zakres takich przedmiotów szkolnych jak: plastyka, muzyka, historia sztuki, historia

muzyki, zajęcia artystyczne, wiedza o kulturze „powinny być spójne ze szkolnymi programami

nauczania, współtworzone z udziałem uczniów, rodziców i nauczycieli, osadzone w kontekście

lokalnej społeczności oraz uwzględniające wartości szczególnie ważne dla społeczności szkolonej”. W

przypadku gdy są związane z przedmiotem „wiedza o kulturze” mają „zmierzać do wyposażenia

3http://www.nck.pl/files/2012-08-01/regulamin_edukacja_art.pdf

http://www.nck.pl/files/2012-08-01/regulamin_edukacja_art.pdf



10

uczestników w intelektualne narzędzia umożliwiające analizę praktyk i wytworów kultury, recepcję

problematyki sztuki współczesnej, motywowania uczestników do różnych form udziału w kulturze”,

w przypadku innych przedmiotów artystycznych powinny zaś „dotyczyć (…) percepcji sztuki, ekspresji

przez sztukę i/lub percepcji sztuki z uwzględnieniem indywidualnych możliwości uczestników”

(ibidem: 3-4). Założenia zawarte w regulaminie pozwalają traktować projekty realizowane w ramach

programu jako przedłużenie reformy programowej dotyczącej nauczania przedmiotów artystycznych.

Przyszłe przedsięwzięcia mogą jednak nie tylko uatrakcyjnić program szkolny, ale także poprzez

spójność z nim, stać się stały dodatkiem do niego. Zgodność założeń pozwala bowiem dwóm

instytucjom o podobnych (przynajmniej w kontekście kultury) zadaniach zacieśnić współpracę. Owa

współpraca - lokalny sojusz - jest zaś drugim typem aktywności podkreślanym przez twórców

programu.

Jak dowiadujemy się z regulaminu, istotą programu „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” jest

założenie przez instytucję kultury partnerstwa lokalnego i rozpoczęcie w celu realizacji zadania

współpracy ze szkołą podstawową, gimnazjum lub szkołą ponadgimnazjalną. Współdziałanie jest tutaj

rozumiane w dużej mierze w sposób ilościowy, co w regulaminie przekłada się na premiowanie w

postaci większej ilości punktów (1 partner – 0 pkt., 2 – 5 pkt., 3 - 10 pkt., 4 – 15 pkt., 5 - 20 pkt.) i

większego dofinansowania (1 partner - 8000 do 10000 zł, większa ilość partnerów - iloczyn 10000 zł)

tych projektów, w których instytucja kultury ma największą liczbę partnerów (maksymalnie 5)

(ibidem: 5, 7-8). Uwzględniono również jakościowy wymiar współdziałania instytucji kultury i szkoły

– choć w znacznie mniejszym stopniu. Przyznawano od 0 do 10 punktów w zależności od znaczenia

samego zaangażowania we współpracę partnerską (0-10 pkt.).

Ostatecznym celem programu, a więc współpracy domów kultury ze szkołami i edukacji

artystycznej młodzieży, jest rozwój kapitału społecznego. Na poziomie wyboru projektów, ten cel

główny również został uwzględniony w punktacji. Rozwijanie kapitału społecznego możliwe staje się

tylko jeśli zostaje on dobrze rozpoznany i pojawi się pomysł na jego wykorzystanie adekwatne do

postawionej diagnozy. Z tego powodu wysoko punktowane mają być projekty, w których autorzy

potrafią dostosować zasoby domów kultury do zadania i racjonalnie je ocenić (kryteria: spójność

koncepcji zadania i przewidywanych rezultatów: 0-20 pkt.; profesjonalizm: 0-20 pkt.), oraz

uwzględnić lokalny kontekst (kryterium walory społeczne: 1-15 pkt.) (ibidem:7).



11

Analiza regulaminu programu „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” pokazuje, że najważniejsze

cele stawiane przed programem zostały uwzględnione podczas procesu przyznawania dofinansowania.

Wydaje się jednak, że nieco mocniej można by zaakcentować jakościowe, a nie tylko ilościowe

kryteria współpracy między ośrodkami kultury a placówkami szkolnymi.

W 2013 roku została przygotowana kolejna edycja programu „Dom Kultury+” zatytułowana „Domy

Kultury+ Inicjatywy lokalne”. Założenia tego projektu przygotowywane były wspólnie z Obywatelami

Kultury i również uwzględniały postulaty opisywanego wcześniej „Paktu dla Kultury”. Tym razem za

cel postawiono sobie „inicjowanie działań służących wzmocnieniu zaangażowania domów kultury w

życie społeczności lokalnej, odkrywaniu i rozwijaniu potencjału i kapitału kulturowego jej członków

oraz kulturotwórczych zasobów społeczności” („Regulamin Programu Domy Kultury+ Inicjatywy

Lokalne”4: 1). Cel ten powinien zostać osiągnięty przez:

1) diagnozę zasobów danej społeczności lokalnej i podejmowanych w jej ramach samodzielnych

inicjatywy mieszkańców,

2) wsparcie nowatorskich działań animacyjnych opartych na talentach mieszkańców i zasobach

infrastrukturalnych i kadrowych domu kultury.

Program „Domy Kultury+ Inicjatywy lokalne” zakłada udział samorządowej instytucji kultury oraz

społeczności lokalnej. Te dwa podmioty wspiera animator, przygotowany do tej roli przez organizację

wskazaną przez NCK (w 2013 roku był to CAL). Podobnie jak w przypadku poprzedniej edycji programu

nacisk kładzie się na zawieranie i wzmacnianie lokalnych sojuszy. Drugą istotą aktywnością

podejmowaną przez domy kultury (realizowaną przy wsparciu animatora) ma natomiast być

diagnozowanie lokalnej społeczności.

Znaczenie tych dwóch rodzajów działań można dostrzec w opisie dwuetapowego konkursu

zawartym w regulaminie. Pierwszy etap polegać ma na diagnozie lokalnej społeczności i

przygotowaniu przez dom kultury konkursu na inicjatywy lokalne. Informacja o nim ma zostać podana

do wiadomości publicznej „zgodnie z zasadą przejrzystości i równego traktowania podmiotów

zgłaszających projekty”. Następnie dom kultury powinien dokonać wyboru od 3 do 7 inicjatyw i w

oparciu o swoje zasoby infrastrukturalne i kadrowe stworzyć z ich autorami plan realizacji wybranych

projektów „obejmujący opisy projektów, harmonogram działań, preliminarz wydatków, wskaźniki

4http://www.nck.pl/files/2013-03-25/dom_kultury_inicjatywy_lokalne_2013_regulamin.pdf

http://www.nck.pl/files/2013-03-25/dom_kultury_inicjatywy_lokalne_2013_regulamin.pdf



12

rezultatu”. Ostatnim elementem pierwszego etapu jest złożenie do NCK raportu z tej części zadania.

Jeśli raport zostanie zaakceptowany, w drugim etapie wybrane projekty, współtworzone przez

instytucje kultury i przedstawicieli lokalnej społeczności, mają zostać zrealizowane i na końcu

poddane ewaluacji i opisane w raporcie końcowym składnym do NCK (ibidem: 4).

Znaczenie właściwej diagnozy społecznej i współpracy podkreśla się także w kryteriach oceny

projektów. Najwięcej punktów (0-50 pkt.) można uzyskać za dobre zidentyfikowanie grup i osób

wzmacniających lokalną społeczności, ale dotychczas nieobecnych w działaniach domu kultury.

Wysoko punktowana jest również współpraca ze społecznością i trwałe zagospodarowanie zasobów i

przestrzeni publicznej (0-30 pkt.). Przy ocenie brane są również pod uwagę liczba i rodzaj już

zrealizowanych przez ośrodek kultury zadań, które uwzględniały zróżnicowanie wiekowe uczestników,

udział osób i grup niewidocznych (wykluczonych) społecznie, oddolność i nieformalny charakter

inicjatyw (0-20 pkt.) (Ibidem: 7). Warto podkreślić, że to ostatnie kryterium uprzywilejowuje w

pewien sposób te ośrodki kultury, które mają już pewne doświadczenie w realizacji projektów

wspólnie z mieszkańcami, a więc są już stosunkowo otwarte na otoczenie społeczne.

W regulaminie programu zakłada się, że do pomocy domom kultury - przede wszystkim na etapie

diagnozy społecznej i ewaluacji projektu - zostanie przydzielony animator z ramienia NCK (współpraca

z nim obejmuje minimum 40 godzin miesięcznie). Jego zadaniem ma być wsparcie instytucji kultury

wiedzą i doświadczeniem w kwestii zarządzania projektami i współpracy ze społecznością lokalną.

„Zakres jego obowiązków obejmuje:

a. udział w przeprowadzeniu diagnozy odkrywającej zasoby i samodzielne inicjatywy mieszkańców w

danej społeczności lokalnej;

b. współpracę w procesie wyboru inicjatyw lokalnych, czuwanie nad transparentnością wyboru;

c. współpracę przy ewaluacji zadania;

d. przedłożenie do NCK raportu dotyczącego realizacji pierwszej części zadania przez Beneficjenta

oraz raportu po zakończeniu zadania.” (ibidem: 4-5).

Skutkiem działań podejmowanych w ramach programu ma według twórców regulaminu być: 1)

pojawianie w danej społeczności się nowych sposobów zarządzania instytucją kultury, 2) umocnienie

lokalnej społeczności i tworzonej przez nią przestrzeni publicznej (pobudzenie aktywności,

wzmocnienie rozwoju kapitału społecznego i kulturowego, nowe formy współpracy z mieszkańcami) i



13

wreszcie 3) „wzmocnienie roli domu kultury jako miejsca otwartego, wspólnego dla wszystkich

mieszkańców” (ibidem: 1-2).

2.1. Słowniczek

CS – Case Study, studium przypadku

CAWI – Computer Assisted Web Interviewing (ankieta internetowa, badanie ilościowe)

CATI – Computer Assisted Telephone Interview (wywiady telefoniczne, badanie ilościowe)

DK – dom kultury

DK+ EA – Program Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna (2012)

DK+ IL - Program Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne (2013)

FGI – Focus Groups Interview(zogniskowane wywiady grupowe, badanie jakościowe)

IDI – In-Depth Interview (indywidualne wywiady pogłębione, badanie jakościowe)

MKiDN – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

NCK – Narodowe Centrum Kultury

TDI – Telephone-Depth Interview (telefoniczny wywiad pogłębiony, badanie jakościowe)

W niniejszym raporcie będą używane także następujące skróty po to, by zaznaczyć, z którego

etapu badania pochodzą cytowane wypowiedzi:

[IDI EA] – z numerami od 1 do 6 – oznacza, że wypowiedź pochodzi z wywiadów pogłębionych

prowadzonych z przedstawicielami ośrodków kultury, biorących udział w DK+ EA

[IDI N] – z numerami od 1 do 10 – oznacza, że wypowiedź pochodzi z wywiadów prowadzonych z

nauczycielami ze szkół-partnerów ośrodków kultury w programie DK+ EA

[IDI IL] – z numerami od 1 do 6 – oznacza, że wypowiedź pochodzi z wywiadów pogłębionych

prowadzonych z przedstawicielami ośrodków kultury, biorących udział w DK+ IL

[IDI A] - z numerami od 1 do 4 – oznacza, że wypowiedź pochodzi z wywiadu z animatorem, który

wspierał ośrodki kultury w realizacji projektu w ramach DK+ IL

[FGI] - oznacza, że wypowiedź pochodzi ze zogniskowanego wywiadu grupowego z jednej z 4

miejscowości, w których prowadzono studium przypadku

[CATI] - oznacza wyniki badań telefonicznych przeprowadzonych wśród nauczycieli



14

[CAWI DK+ EA] – oznacza wyniki ankiety internetowej przeprowadzonej wśród ośrodków kultury

biorących udział w programie DK+ EA

[CAWI DK+ IL] - oznacza wyniki ankiety internetowej przeprowadzonej wśród ośrodków kultury

biorących udział w programie DK+ IL

[CAWI uczniowie] – oznacza wyniki ankiety internetowej przeprowadzonej wśród uczniów, którzy

uczestniczyli w projektach realizowanych w ramach DK+ EA

[CAWI mieszkańcy] - oznacza wyniki ankiety internetowej przeprowadzonej wśród mieszkańców

miejscowości, którzy uczestniczyli w wydarzeniach i warsztatach realizowanych w ramach DK+ IL



15

3. Założenia teoretyczne i przegląd badań dotyczących uczestnictwa w kulturze

3.1. Założenia teoretyczne

Koncepcja uczestnictwa w kulturze zaproponowana przez Marka Krajewskiego stanowi podstawę

teoretyczną i główną inspirację dla zaproponowanej metodologii niniejszego badania ewaluacyjnego.

Takie podejście do analiz kultury znakomicie współgra przede wszystkim z założeniami programu

„Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne” (2013). Nastawienie na badanie relacji społecznych i rozumienie

kultury jako procesu głęboko uspołeczniającego odpowiada celom, które stawiano przed opisywanym

programem. Przypomnijmy, że zasadnicze znaczenie miało tu: „inicjowanie działań służących

wzmocnieniu zaangażowania domów kultury w życie społeczności lokalnej, odkrywania i rozwijania

potencjału i kapitału kulturowego jej członków oraz kulturotwórczych zasobów społeczności”

(„Inicjatywy lokalne 2013”). Choć program „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” nie był nastawiony

na bezpośrednie badanie relacji społecznych, również w tym przypadku przyjęcie koncepcji

uczestnictwa w kulturze autorstwa Marka Krajewskiego wydaje się zasadne oraz inspirujące do

badania wymienianych w regulaminie celów, takich jak stwarzanie „warunków sprzyjających

rozwojowi kapitału społecznego”, a polegających na „współpracy, wymianie doświadczeń, budowaniu

lokalnych partnerstw między szkołami, domami, ośrodkami, centrami kultury w zakresie edukacji

artystycznej” („Regulamin Programu Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna”). Nastawienie na badanie

powiązań, procesów włączania kolejnych osób i instytucji do uczestnictwa w kulturze, śledzenie

procesów uspołeczniania, budowania kapitału społecznego będzie prowadzić do znacznie bardziej

pogłębionych i interesujących wniosków niż w przypadku przyjęcia tradycyjnych definicji

uczestnictwa w kulturze.

Warto przywołać również szereg badań, które prowadzone były w ciągu ostatniej dekady, a ze

względu na swoją tematykę wydają się zarysowywać interesujące tło dla dalszych analiz dotyczących

Programu „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” (zwłaszcza kwestie dotyczące uczestnictwa w

kulturze młodzieży, współpracy środowiska nauczycieli i animatorów kultury) i „Dom Kultury+

Inicjatywy lokalne” (przede wszystkim problemy dotyczące roli angażowania mieszkańców i

otwartości ośrodka kultury na otoczenie społeczne).



16

3.2. Młodzi, ich uczestnictwo w kulturze i środowisko nauczycielskie – przegląd badań

W raporcie „Młodzi 2011” autorstwa Krystyny Szafraniec i pod redakcją Michała Boniego zostały

opisane podstawowe cechy współczesnej młodzieży. Według wymienionych wyżej socjologów jest to

grupa społeczna wychowana w społeczeństwie konsumpcyjnym, której przedstawiciele nie stosują

radykalnego podziału na „mieć” i „być”, ale raczej przyjmują orientację „mieć, aby być” (2011: 229-

230). Zdaniem autorów raportu, konsumpcjonizm młodych współgra z życiem w świecie nowych

mediów, z nieustannym byciem on-line. Nie wyobrażają oni sobie rezygnacji z Internetu czy telefonu

komórkowego (przeciętny polski nastolatek pomiędzy 15 a 19 rokiem życia spędza w Internecie

tygodniowo ok. 20 godzin, a telefon i Internet to dla niego dwa najważniejsze media, zob. World

Internet Project Poland 2010, s. 34,35, cyt. za ibidem: 255-256; 43% młodych internautów deklaruje

uczestnictwo w portalach społecznościowych, zob. Opracowanie DAS na podstawie: Komisja

Europejska (2010), Special Eurobarometer 335, cyt. za: ibidem:256-257). Nowe media pozwalają im

tworzyć własne „ja”, ale także wchodzić w relacje z innymi bądź te relacje podtrzymywać (por. też

raport „Młodzi i media” [2010]).

Młodzi spędzają czas wolny na: uprawianiu sportu (spacery, rower, inne) - 45%, wychodzeniu z

przyjaciółmi, żeby potańczyć, wypić, zjeść - 40%, czytaniu - 25%, korzystaniu z Internetu, sprzętu

video i oglądaniu telewizji – 20%, słuchaniu muzyki lub chodzeniu do kina -15%, pomaganiu w domu –

10%, chodzeniu na zakupy - 7%, pracy zarobkowej – 5%, udziale w pracach różnych organizacji

(sportowych, kulturalnych, młodzieżowych, lokalnych) – 2% (ibidem: 239-240). Jeśli chodzi o ich

uczestnictwo w kulturze jest ono słabo uchwytne w prowadzonych w Polsce badaniach, opierających

się na tradycyjnym myśleniu o kulturze i nieprzystających do współczesnych realiów. Analizy te

skupiają się bowiem na odnotowywaniu incydentów kulturalnych, np. ilość wizyt w kinie, muzeum,

galerii, a nie na całokształcie zachowań młodych w sferze kultury.

Sposób spędzania czasu wolnego i podejście do nowych mediów, a tym samym pojawianie się

nowych sposobów komunikowania, współgra z rzeczywistym sposobem uczestnictwa w kulturze

młodych ludzi. W ich świecie nie obowiązuje podział na kulturę wysoką i niską, na nadawców i

odbiorców kultury, brak jest tradycyjnych przestrzeni sztuki, miejsc, gdzie można ją tworzyć i w niej

uczestniczyć. Dominuje w nim kultura niezinstytucjonalizowana, samorodna, np. oparta na

aktywności w sieci (Ibidem: 246-248). W Internecie rozwija się tzw. „kultura uczestnictwa”, którą



17

młodzi tworzą sami poprzez umieszczanie tam swoich wytworów, informacji i komentarzy (Wywiad z

Henrym Jenkinsem, raport „Młodzi i Media” 2010:136-137). Szafraniec w raporcie „Młodzi 2011” pisze,

że współcześnie w zachowaniach kulturalnych tej grupy wiekowej można dostrzec nacisk na działania

służące rozrywce, przyjemności i zabawie.

Uczestniczenie w kulturze jest uprawianiem czegoś dla „fanu”, choć przy okazji i eksperymentowaniem z własnymi nieujawnionymi jeszcze talentami. Przez nastawienie się na rozrywkę i „fun” (i otwieranie się na wszystko) gust estetyczny młodzieży staje się wielowektorowy, „nieposzukujący”, rozmyty, przypadkowy i „patchworkowy”. Nie oznacza to bynajmniej bezmyślnej akceptacji kultury dominującej – tej masowej czy krążącej w sieci. W pewnych gronach rodzi ona świadomą kontestację demonstrowaną już to lekceważeniem „masówek”, „spędów”, telewizyjnych seriali, trzymaniem dystansu do sieciowego „śmietnika znaczeń”, czy programowym wykluczaniem telewizora z zestawu sprzętów domowych (ibidem: 249, 257).

Młodzi mogą oczywiście szukać dla siebie oferty także w tradycyjnych instytucjach kultury,

jednak kultura tworzona tam, jak twierdzą badacze (Szafraniec 2011, Nowiński 2011, „Młodzi i media”

2010) i sama młodzież, jest niedostosowana do ich potrzeb. Według ankiety przeprowadzonej wśród

gimnazjalistów w ramach badań „Zoom…” [2009] domy kultury nie są przez nich kojarzone z

miejscami, gdzie można się spotkać. W małych miejscowościach - w przeciwieństwie do Warszawy -

młodzież wie, gdzie znajduje się dom kultury, a jego oferta nie jest zagrożona konkurencją ze strony

prywatnych firm („Zoom…”- raport główny: 113-113), jednakże nawet tam, a może szczególnie tam,

nie przekłada się to na większe uczestnictwo w organizowanych w tym miejscu zajęciach. Przyczyn

tego można upatrywać w bardzo zunifikowanej i tradycyjnej formie zajęć oferowanych przez domy

kultury. Wśród stałej oferty w tych miejscach mamy bowiem, jak pisze Nowiński, zajęcia „plastyczne

z wykorzystaniem najprostszych technik (kredki, farbki), muzyczne (nauka gry na instrumentach,

wokalistyka w różnych formach), świetlicowe (gry planszowe, tenis stołowy, bilard), sekcje taneczne

(taniec ludowy, hip-hop, taniec nowoczesny (…)) oraz zajęcia teatralne i recytatorskie, które można

zaliczyć do mniej popularnych, a także nieliczne kluby czytelnicze”. Wśród dziewcząt szczególnie

popularne są ostatnio zajęcia dla cheerleaderek, natomiast ogólnie tracą na znaczeniu orkiestry

(Nowiński: 124-125). Podobnie o dominacji klasycznych form zajęciowych, czyli zajęć tanecznych,

malarskich, wokalnych czytamy w raporcie „Zoom…” [2009]. Wreszcie młodzi mogą także

uczestniczyć w imprezach organizowanych przez domy kultury, albo skorzystać z dodatkowej oferty

w czasie wakacji i ferii (Nowiński 2011: 126). Oferowanie przez większość domów kultury klasycznego

zestawu stałych zajęć zdaniem badaczy mazowieckich domów kultury może wynikać z tego, że chcą

one być wąsko rozumianą kuźnią talentów („Zoom…” [2009]). Taki zaś sposób myślenia nie sprzyja



18

jednak traktowaniu ich jako atrakcyjnych miejsc spędzania czasu wolnego przez młodzież. Dodatkowo

stworzenie nowych zajęć czy ogólniej modernizacja domu kultury wymagałaby zapewne dodatkowych

pieniędzy, których brakuje tym instytucjom, wydającym większość swojego budżetu na pracowników

etatowych (którzy nierzadko poświęcają się administracji i popadli w rutynę) i utrzymanie budynku.

Szafraniec zwraca uwagę, że dla dzisiejszej młodzieży i jej sposobu uczestniczenia w kulturze

pewnym rozwiązaniem problemu niedostosowania oferty instytucji kultury do potrzeb młodych

mogłaby być inwestycja w małe obiekty o elastycznych funkcjach i przeznaczeniu - „optymalny w

dzisiejszych realiach wydaje się – w opinii ekspertów – model misyjno-animacyjny: dynamiczny,

zmieniający formy w zależności od uwarunkowań i potrzeb, zdecydowanie bardziej odpowiedni niż

model instytucjonalizacji edukacji kulturalnej” (Szafraniec 2011: 250).

Niedostosowanie oferty domów kultury do dzieci i młodzieży, co podkreślają autorzy raportów

sprzed kilku lat, jest zjawiskiem nie tylko przykrym, ale i paradoksalnym, ponieważ instytucje kultury

czy to w swojej stałej ofercie, czy to w specjalnych, często dodatkowo dofinansowywanych

przedsięwzięciach, są skupione przede wszystkim na tych grupach wiekowych. Oprócz seniorów

stanowią one ich głównych odbiorców (Raport „Zoom…”). Takie podejście potwierdzają również

nowsze badania Marka Krajewskiego i Filipa Schmidta „Animacja/edukacja. Możliwości i ograniczenia

edukacji i animacji kulturowej w Polsce”, w których analizowano wnioski grantowe złożone na

konkurs MKiDN „Edukacja Kulturalna” w 2011 roku. W raporcie z badań pokazano, że we wnioskach o

dofinansowanie najczęściej podaje się młodzież (84%) jako bezpośrednich odbiorców. Zdaniem

autorów badania jest to związane ze stereotypowym rozumieniem edukacji kulturowej jako działania

skierowanego „do tych, którzy nadal nabywają podstawowe kompetencje i umiejętności, a więc do

ludzi młodych”. Co ciekawe, jako pośredni odbiorcy najczęściej pojawiają się osoby dorosłe (97%), co

badacze tłumaczą zjawiskiem zapraszania na końcowe gale, festiwale, podsumowania projektów

rodziców osób uczestniczących w projektach oraz mieszkańców miast (2013: 20).

Być może częściowym remedium na brak uczestnictwa młodych w zajęciach organizowanych

przez domy kultury oraz sposobem na poprawę oferty tych instytucji byłaby ściślejsza współpraca ze

szkołami. W zakresie rozwoju kulturalnego dzieci i młodzieży szkoły wszystkich szczebli mają przecież

do spełnianie podobne zadanie jak instytucje kultury - ich celem jest edukacja kulturalna i dbanie o

rozwój artystyczny młodych. Autorzy raportu z badań „Zoom…” zauważają, że pracownicy domów

kultury wskazują na wiele pozytywnych przykładów współpracy ze szkołami, np. udział uczniów w

zajęciach organizowanych przez dom kultury, wspólne projekty i wspólna organizacja imprez,



19

wymiana kadry między nauczycielami a instruktorami domu kultury. Zauważa się jednak także

zjawisko rywalizacji pomiędzy szkołami a domami kultury o odpowiedzialność za edukację

kulturalną dzieci i młodzieży oraz o ich sukcesy („Zoom…” - raport główny: 46). Inne badania

pokazują, że współpracy tych dwóch podmiotów nie sprzyjają negatywne opinie o środowisku

nauczycielskim i jego podejściu do edukacji kulturowej. Badania małych miast i wsi pod kierunkiem

Burszty pokazały, że nauczyciele - w opinii pracowników kultury, ale także badanych spoza instytucji

kultury - niechętnie „angażują się w rozwój aktywności kulturalnej dzieci i młodzieży”, mimo iż mają

większe niż domy kultury możliwości aktywizowania uczniów. W szkołach zdarzają się oczywiście

wyjścia na wystawy, spektakle i filmy, ale rzadko podejmuje się w nich działania długofalowe, a więc

tworzy chóry, zespoły wokalne, taneczne, teatralne. Nauczyciele wg pracowników instytucji kultury

nie chcą nawet biernie uczestniczyć w przedstawianej im ofercie kulturalnej. Nowiński, który

prezentuje tę smutną diagnozę środowiska nauczycielskiego, zwraca uwagę, że chlubnym wyjątkiem

są tutaj „nauczyciele – pasjonaci, którzy we współpracy z instytucjami kultury realizują na przykład

ścieżki edukacyjne poświęcone historii muzyki lub też prowadzą nieodpłatne teatry albo chóry” (2011:

131-132).

W raporcie „Nauczyciele i przedstawiciele instytucji kultury o szansach i barierach w

nawiązywaniu relacji między młodymi a teatrem” napisanym przez Bogumiłę Mateję-Jaworską i

Joannę Pańczak próbuje się szukać przyczyn braku zaangażowania nauczycieli w edukację teatralną

młodzieży. Wnioski z tego raportu możemy uogólnić na podejście nauczycieli do edukacji artystycznej

jako takiej. Po pierwsze więc, słaby poziom merytoryczny nauczycieli przedmiotów artystycznych

może stanowić barierę dla efektywnego kształcenia młodych. Mała liczba godzin dla nauczycieli

muzyki czy plastyki powoduje bowiem, że bywa iż zajęcia te traktuje się jako dopełnienie pensum

nauczyciela innego przedmiotu, który przeszedł w tym celu jedynie krótki kurs. Po drugie, często

dobrze wykwalifikowani nauczyciele, właśnie ze względu na liczbę godzin przeznaczonych na

edukację artystyczną w szkole, muszą podjąć inną pracę zarobkową i nie mogą się angażować

dodatkowo w pomoc dzieciom i młodzieży. Po trzecie, na brak zaangażowania nauczycieli zdaniem

autorek raportu, może wpływać także przeładowanie programu szkolnego (zwłaszcza w szkołach

ponadgimnazjalnych) powiązane z naciskiem na rozwiązywanie testów i szablonowym myśleniem oraz

złe skonstruowanie programów do nauczania przedmiotów artystycznych (nadmierna werbalizacja

nauczania, przywiązywanie zbyt dużej wagi do teorii, a pomijanie praktyki) (2013: 20-24).



20

3.3. Uczestnictwo w kulturze i proces partycypacji – przegląd badań

Wykorzystanie pomysłów i inicjatyw mieszkańców w działaniach domu kultury jest możliwe tylko

jeśli przeprowadzi on badania sondujące społeczności i wykorzysta ich wyniki. Twórcy raportu

„Zoom…” piszą, że większość przebadanych przez nich mazowieckich domów kultury (8 z 13)

przeprowadziła badania potrzeb mieszkańców, jednakże połowa z nich znajdowała się w stolicy.

Zazwyczaj badania robiono w formie ankiet. Drugi etap, czyli włączanie pomysłów mieszkańców do

oferty domu kultury okazał się dużo trudniejszy. W raporcie zwraca się uwagę, że stało się tak tylko

w przypadku 2 z 13 przebadanych instytucji kultury. Trudność może wynikać z tego, że badania

ankietowe nie są dobrą metodą sondowania gustów mieszkańców (autorzy polecają metody oparte

na partycypacji mieszkańców i na ich działaniach) oraz że istnieje ryzyko odrzucania inicjatyw

jednych grup, a faworyzowania innych.

Niestety, aktualnie preferencje mieszkańców nie należą do głównych czynników branych pod

uwagę przy tworzeniu ofert w domach kultury. Są one raczej konstruowane w oparciu o różne

kombinacje takich elementów jak: oczekiwana frekwencja, możliwości lokalowe, instruktorzy,

osobiste preferencje dyrektorów. To zapewne jest przyczyna niskiej frekwencji w organizowanych

przez te instytucje zajęciach stałych. Autorzy raportu „Zoom…” piszą, że bierze w nich udział od

ok.1% do 7% liczy mieszkańców gminy/dzielnicy („Zoom…”: 5-6).

Za ten stan rzeczy (słabą frekwencje na zajęciach z jednej strony, ofertę nieuwzględniającą

preferencji mieszkańców z drugiej) mieszkańcy i pracownicy domów kultury obwiniają siebie

nawzajem. W badaniach zespołu Burszty, zarówno tych prowadzonych w dużych miastach, jak i tych

w małych miejscowościach i na wsiach, odbiorcy kultury zazwyczaj zwracają uwagę, że instytucje

kultury są mało efektywne w swojej działalności, co przybiera postać narzekań, że „mało się dzieje”,

że „nic się nie dzieje”. Pracownicy instytucji kultury zwracają uwagę natomiast, że to odbiorcy

kultury mają za niskie kompetencje kulturalne, aby skorzystać z ich oferty oraz że rodzina i szkoła

nie rozbudzają dzisiaj zainteresowania kulturą („Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej

w Polsce” 2009: 47; Nowiński 2011: 132-133). Wcześniej przytaczane badania pozwalają przyznać

rację profesjonalistom z instytucji kultury, którzy twierdzą, że szkoła rzeczywiście nie zawsze

wywiązuje się ze swoich funkcji, niemniej ich uwagi można potraktować także jako próbę ucieczki

przed zmierzeniem się z faktem, że oferta domów kultury jest często mało interesująca dla

mieszkańców, a system informacji kulturalnej zwyczajnie za słaby.



21

Oczywiście od czasu do czasu zdarzają się wydarzenia, dodatkowo dofinansowywane, które mogą

okazać się dla mieszkańców atrakcyjniejsze. Autorzy raportu „Animacja/Edukacja…”, którzy

analizowali wnioski na konkurs „Edukacja kulturalna”, zwracają jednak uwagę, że najczęściej

proponowane działania mają charakter jednorazowy i akcyjny z jednej strony oraz rywalizacyjny

i promocyjny z drugiej. W specjalnej ofercie przeważają warsztaty, festiwale, konkursy, olimpiady,

happeningi, flash-moby, a w małym zakresie pojawiają się tam działania animacyjne, systematyczne,

„zakorzenione w lokalnej społeczności i mające na celu uaktywnienie drzemiącego w niej

potencjału”. System grantowy, którego celem ma być często pobudzenie lokalnej aktywności może

więc paradoksalnie wspierać działania widzialne i spektakularne, ale ostatecznie przynoszące tylko

chwilowy efekt i nie budujące kapitału społecznego (Krajewski, Schmidt 2013: 33).

Grupą szczególnie ważną dla domów kultury powinni być mieszkańcy zaangażowani w działalności

społeczną oraz artystyczną i często zrzeszeni w organizacjach pozarządowych. Nowiński pisze, że

instytucje kultury współpracują z wieloma organizacjami pozarządowymi, udostępniają im własne

pomieszczenia i urządzenia (2011:131). Podobnie w raporcie „Zoom…” czytamy, że 8 z 13 badanych

przez nich domów kultury było „fizycznie siedzibą i „platformą” skupiającą różne lokalne grupy

nieformalne i organizacje pozarządowe”. Autorzy badań podkreślają jednak, że ta forma współpracy

nie jest wystarczająco wykorzystywana, np. zdarza się, że odmawia się wsparcia lokalnym twórcom

bądź udostępnienia miejsca na lokalne inicjatywy. „Odmawianie inicjatywom społecznym miejsca w

domu kultury często wynika z biurokratycznego myślenia władz tej instytucji. Niedostateczny bywa

przy tym poziom zaufania, a i niekiedy – poczucie istnienia konkurencji między instytucją a na

przykład niezależnymi grupami artystów” („Zoom…”: 7). Można przypuszczać, że dodatkowy lęk wśród

pracowników domów kultury może budzić popularna od kilku lat idea zastępowania tradycyjnych

instytucji kultury NGO-sami albo oddawania tych pierwszych w zarządzanie organizacjom

pozarządowym (np. Kino Echo prowadzone przez Stowarzyszenie Jarocin XXI; dyskusja nad

funkcjonowaniem poznańskiej galerii Arsenał). Nie znaczy to jednak, iż pracownicy domów kultury

nie dostrzegają możliwości, jakie wiążą się z pojawieniem się organizacji pozarządowych. Zakładają

oni przykładowo NGO, aby pozyskiwać fundusze tam, gdzie aplikacje jednostek samorządowych są

wykluczone.

Jeśli chodzi o współpracę z innymi instytucjami lokalnym z raportu „Zoom…” dowiadujemy się,

że domy kultury uznają budowanie lokalnych sojuszy za konieczne. Różne są jednak sposoby

pozyskiwania sojuszników: „Można by je uporządkować od strategii opierających się na prywatnych



22

kontaktach do strategii publicznych. Pierwsze podejście oznacza między innymi, że osobiste

znajomości dyrektorów domów kultury są podstawą instytucjonalnej sieci kontaktów tych placówek.

Druga strategia (reprezentowana przez jeden dom kultury) była efektem diagnozy lokalnych potrzeb

i problemów, a następnie – refleksji, w jaki sposób można by połączyć lokalne siły społeczne dla

realizacji celów” („Zoom...”: 9). Autorzy raportu zwracają uwagę, że pomiędzy instytucjami kultury

występuje często podział kompetencji, co przejawia się strachem przed wchodzeniem w

dziedziny zarezerwowane dla innych, albo przerzucaniem się odpowiedzialnością („Zoom…”).

Takie działania wpływają zaś bardzo negatywnie na diagnozowanie i rozwój kapitału społecznego. W

podsumowaniu twórcy badania piszą: „Badania ukazały bardzo duży potencjał sprawczy domów

kultury pod względem budowania kapitału społecznego i animowania społeczności lokalnej. Patrząc

jednak na zbadane domy kultury widać często brak chęci, odwagi, czasem wiedzy potrzebnych do

systemowego działania w tym celu. Poza kilkoma przypadkami, domy kultury ogólnie rzecz biorąc

lekceważą swój potencjał narzędzi i nie wykorzystują możliwości budowania lokalnego kapitału

społecznego i animowania społeczności lokalnej” (ibidem: 14).



23

4. Metodologia badań

4.1. Cel badania i obszary badawcze

Głównym celem przeprowadzonego badania ewaluacyjnego było określenie poziomu realizacji

założeń programów „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” (2012) oraz”Dom Kultury+ Inicjatywy

Lokalne” (2013). Zgodnie z wytycznymi Narodowego Centrum Kultury za podstawowe obszary

badawcze, które wpisują się w cel główny uznano:

4.2. Kryteria ewaluacyjne

Zgodnie z oczekiwaniami NCK ustalono także, że w trakcie realizacji badania Wykonawca będzie

się odwoływał do następujących kryteriów ewaluacyjnych:

Realizację celów szczegółowych Programu Dom Kultury + Inicjatywy Lokalne (2013)

Korzyści społeczne Programu Dom Kultury + Inicjatywy Lokalne (2013)

Realizację celów szczegółowych Programu Dom Kultury +. Edukacja Artystyczna (2012)

Korzyści społeczne Programu Dom Kultury +. Edukacja Artystyczna (2012)

Rekomendowane zmiany dotyczące Programu Dom Kultury+

Opinie o II i III edycji Programu Dom Kultury+

Trwałość rezultatów II i III edycji Programu Dom Kultury+

Rezultaty II i III edycji Programu Dom Kultury+

Poziom realizacji celów II i III edycji Programu Dom Kultury+



24

4.3. Pytania badawcze

Biorąc pod uwagę kryteria ewaluacyjne, doprecyzowano i uszczegółowiono główne obszary

badawcze. Ostatecznie ustalono następujący katalog pytań badawczych:

1) Jaki był poziom realizacji celów ogólnych II i III edycji ewaluowanego Programu?

2) Jakie czynniki wpłynęły na stopień osiągnięcia zakładanych celów ewaluowanego

Programu?

3) Czy i jakie problemy pojawiły się przy realizacji zakładanych celów?

4) Jakie były rezultaty realizacji II i III edycji ewaluowanego Programu (szeroki zakres

rezultatów zarówno społeczne, jak i materialne; zarówno twarde, jak i miękkie; zarówno

łatwo policzalne jak i niepoliczalne)?

Adekwatność

wielkości przekazanych środków do charakteru zrealizowanych działań.

Użyteczność

otrzymanego przez beneficjentów wsparcia z punktu widzenia lokalnych potrzeb.

Trwałość

partnerstw zawiązywanych przez domy kultury.

Komplementarność

działań realizowanych w latach 2012 – 2013 w ramach Programu Dom Kultury+: Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna (2012) oraz Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne 2013.

Skuteczność

realizacji celów określonych w regulaminach II i III edycji Programu Dom Kultury+: Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna (2012) oraz Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne 2013.



25

5) Czy Program przyczynił się do zmiany postaw lub sposobu myślenia osób pracujących w

domach kultury i/lub współpracujących z nimi. Jeśli tak, to w jaki sposób?

6) Czy były, a jeśli tak, to jakie, rezultaty ewaluowanego Programu, nieprzewidziane w jego

założeniach?

7) Jaka jest trwałość rezultatów ewaluowanego Programu? Jakie czynniki wpływają na

trwałość rezultatów?

8) Czy po zakończeniu danej edycji Programu kontynuowana była współpraca domu kultury

ze szkołą / autorami inicjatyw lokalnych. Jeśli tak, to w jakiej formie odbywa się ta

współpraca?

9) Jakie motywacje kierowały beneficjentami w momencie składania wniosku do Programu?

10) Jak dom kultury ocenia edycję Programu, w której brał udział? Czy beneficjenci chcieliby

ponownie wziąć udział w Programie?

11) Jak beneficjent ocenia współpracę z NCK?

12) Jak szkoła/autor inicjatyw ocenia edycję Programu, w której brał(a) udział?

13) Jak działania zrealizowane w ramach ewaluowanego Programu oceniają uczestnicy

realizowanych działań (uczniowie, mieszkańcy)?

14) Czy Program uważany jest za potrzebny, użyteczny oraz adekwatny do potrzeb

społeczności lokalnej?

15) Jakie zmiany należy wprowadzić do funkcjonowania Programu Dom Kultury+ w oparciu o

wnioski z ewaluacji II i III jego edycji?

16) Jakie były korzyści społeczne z realizacji Programu Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna?

17) W jaki sposób nawiązywane były pierwsze kontakty między późniejszymi partnerami

(ośrodkami kultury i szkołami)?

18) Jak układała się wzajemna współpraca pomiędzy ośrodkami kultury a szkołami? Jak

oceniana jest jej jakość oraz jakie były jej formy?

19) Czy obserwowana jest zmiana relacji między partnerami po zrealizowaniu wspólnego

projektu?

20) Jaki był poziom realizacji celów szczegółowych Programu Dom Kultury+. Edukacja

Artystyczna? Cele szczegółowe obejmowały: a) podniesienie kompetencji artystycznych

dzieci i młodzieży; b) budowanie partnerstwa poprzez inicjowanie współpracy domów,

ośrodków i centrów kultury ze szkołami; c) wzmacnianie wspólnot lokalnych poprzez

upowszechnienie dobrych praktyk z zakresu edukacji artystycznej i wsparcie wymiany usług



26

lokalnych; d) wspieranie innowacyjności w zakresie edukacji artystycznej; e) zwiększenie

wykorzystania zasobów lokalnych instytucji publicznych; f) zainicjowanie współpracy domów

kultury ze szkołami w celu kontynuowania rozpoczętego procesu edukacyjnego w przyszłości.

21) Jakie były korzyści społeczne z realizacji Programu Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne?

22) Czy zostały zidentyfikowane grupy i osoby, które stały się autorami inicjatyw, a wcześniej

były nieobecne w działaniach domu kultury? Jeśli tak, czy nastąpiło ich trwałe włączenie

do grupy partnerów domu kultury?

23) Czy zostały zidentyfikowane grupy i osoby, które wzięły udział w zaproponowanych

inicjatywach w charakterze publiczności, a wcześniej nie były odbiorcami działań domu

kultury? Jeśli tak, czy nastąpiło ich trwałe włączenie do grupy odbiorców?

24) Jak układała się wzajemna współpraca pomiędzy ośrodkami kultury a autorami inicjatyw?

Jak oceniana jest jej jakość oraz jakie były jej formy?

25) Jak układała się współpraca z animatorem?

26) Jak oceniana jest rola animatora w realizacji założeń Programu? Czy taka forma wsparcia

beneficjentów w realizacji Programu jest uważana za pożądaną i adekwatną do ich

potrzeb?

4.4. Proces badawczy

Dbając o łączenie danych zastanych z tymi wytwarzanymi na potrzeby badania oraz danych

jakościowych oraz ilościowych, zaproponowane badanie ewaluacyjne miało charakter wieloetapowy.

Dzięki takiej konstrukcji badań możliwe było pogłębianie i weryfikowanie wniosków wyciąganych w

poszczególnych fazach badania.

Uzgodniona z Zamawiającym metodologia badań zakładała, że badanie rozpocznie się analizą

danych zastanych: (1) desk research dotyczącym innych badań poruszających tematykę uczestnictwa

w kulturze oraz (2) analizą wniosków o dofinansowanie i sprawozdań końcowych podmiotów, które je

otrzymały. Uzyskana na tym etapie wiedza była wykorzystana w kolejnej fazie badania, zakładającej

skorzystanie z metod i technik badań ilościowych (ankiety internetowe CAWI przeprowadzone z

domami kultury, uczniami i mieszkańcami będącymi odbiorcami działań oraz wywiady telefoniczne

CATI z nauczycielami i dyrektorami pełniącymi rolę koordynatorów w projektach dotyczących DK+ EA)



27

oraz jakościowych (wywiady IDI i TDI z przedstawicielami ośrodków kultury, z nauczycielami oraz FGI

i IDI z mieszkańcami i uczniami).

Zastosowany schemat postępowania badawczego pozwalał na:

Triangulację metod badawczych – zastosowano różne metody badawcze celem dogłębnego

poznania i zrozumienia badanych zjawisk,

Triangulacja źródeł danych – analizie poddano zarówno dane zastane, jak też dane wywołane

(tj. uzyskane w trakcie badania);

Triangulacja perspektyw badawczych – badanie przeprowadzone zostanie przez członków

większego zespołu badawczego, dzięki czemu uzyskany obraz przedmiotu badania będzie

pełniejszy, bardziej wiarygodny i obiektywny.

Zaproponowany schemat badawczy wpisywał się zatem w definicję triangulacji zaproponowaną

przez Normana K. Denzina [2010], zakładającą: wykorzystanie rożnych podejść, na różnych etapach

procesu zbierania informacji – rożne źródła danych, rożni badacze, teorie, rożne metody.

Szczegółowy opis zastosowanych metod i technik badawczych zawarty został w raporcie

metodologicznym. Przypomnijmy jednak, że w procesie badawczym wykorzystano następujące

metody i techniki:

a) Analiza danych zastanych (desk research). Analizie takiej poddano zarówno dokumenty

programowe (regulaminy programów „DK+ EA” oraz „DK+IL”), jak i raporty z badań o

podobnej tematyce. Ze względu na brak dostępu do ankiet przeprowadzonych przez domy

kultury bezpośrednio po realizacji projektu – ostatecznie nie zostały one wzięte pod uwagę.

b) Ilościowa i jakościowa analiza wniosków o dofinansowanie i sprawozdań beneficjentów

programów „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna (2012)” oraz „Dom Kultury+ Inicjatywy

Lokalne (2013)”. Analizie poddano wszystkie wnioski, dla których podpisano umowy o

dofinansowanie. Oznacza to, że w przypadku programu DK+ EA wzięto pod uwagę wnioski 34

domów kultury, a w przypadku DK+ IL - 50 ośrodków kultury zakwalifikowanych do programu.

c) Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) oraz telefoniczne wywiady pogłębione (TDI).

Techniki te wykorzystano po to, by uzyskać pogłębione informacje od następujących grup

respondentów:



28

Dyrektorów/pracowników odpowiedzialnych za koordynację projektu z ośrodków

kultury, które były beneficjentami programu DK+ EA - łącznie przeprowadzono 6

IDI/TDI (w tym 2 wywiady w ramach studium przypadku);

Dyrektorów/pracowników odpowiedzialnych za koordynację projektu z ośrodków

kultury, które były beneficjentami programu DK+ IL - łącznie przeprowadzono 6

IDI/TDI (w tym 2 wywiady w ramach studium przypadku);

Dyrektorów szkół/nauczycieli odpowiedzialnych za koordynację projektu z placówek

szkolnych będących partnerami ośrodków kultury w ramach programu DK+ EA – łącznie

przeprowadzono 10 TDI (w tym 3 TDI w ramach studium przypadku);

Animatorów, którzy współpracowali z domami kultury, które realizowały projekty w

ramach DK+ IL – łącznie przeprowadzono 4 TDI (w tym 2 wywiady w ramach studium

przypadku. Ze względu na zróżnicowane opinie dotyczące roli animatora pojawiające

się w ankietach i wywiadach z ośrodkami kultury, liczbę wywiadów zwiększono w

stosunku do tej zakładanej w „Raporcie metodologicznym”);

d) Zogniskowane wywiady grupowe (FGI). Przeprowadzono z mieszkańcami i autorami

pomysłów na działania realizowane w ramach DK+ IL oraz uczniami biorącymi udział w

zajęciach organizowanych w ramach DK+ EA. Łącznie przeprowadzono 4 FGI – po jednym w

każdej z miejscowości wybranych do przeprowadzenia studium przypadku.

e) Ankiety internetowe (CAWI). Ankiety internetowe skierowano zarówno do ośrodków kultury,

które były organizatorami wydarzeń i zajęć realizowanych w ramach DK+ EA i DK+ IL, jak i do

bezpośrednich odbiorców ich działań (uczniów, mieszkańców).

f) Standaryzowane wywiady telefoniczne (CATI). Tę technikę zastosowano w przypadku

badań ilościowych z dyrektorami szkół/nauczycielami w placówkach szkolnych, które

współpracowały z ośrodkami kultury w ramach DK+ EA.

4.5. Dobór respondentów do badań i przebieg realizacji badań

O ile w przypadku danych zastanych analizie poddano wszystkie dostępne i interesujące z punktu

widzenia niniejszych badań materiały, o tyle sposób doboru jednostek danych wywołanych

(przeprowadzonych badań jakościowych i ilościowych) zasługuje na szerszy opis.



29

4.5.1 Dobór ośrodków kultury do IDI/TDI i przebieg realizacji badania

Dobór ośrodków kultury do badań jakościowych miał charakter celowy. Po to jednak, by

prowadzone wywiady IDI i TDI umożliwiły dotarcie do możliwie najszerszego spektrum opinii o

badanych programach, starano się uwzględnić ich różnorodność. Przegląd dostępnych badań

dotyczących ośrodków kultury oraz przeprowadzona analiza wniosków o dofinansowanie pokazały, że

czynnikami o kluczowym znaczeniu dla postrzegania i realizowania projektów w ramach DK+ EA i DK+

IL mogą być:

wielkość miejscowości, w której znajduje się dany ośrodek kultury,

zróżnicowanie regionalne (ośrodki z różnych województw);

wielkość samego ośrodka kultury (zatrudnienie kilku lub kilkudziesięciu osób) i jego typ

(tradycyjne domy kultury, jak i wyspecjalizowane instytucje kulturalne);

w przypadku DK+ EA – tematyka projektów – uwzględniająca wyłącznie tradycyjne artystyczne

środki wyrazu lub również te związane z nowymi mediami (dane uzyskane podczas analizy

wniosków);

w przypadku DK+ IL – większy lub nieco mniejszy nacisk kładziony na partycypacyjność

prowadzonych działań oraz włączanie w działanie ośrodka kultury różnorodnych grup, również

tych do tej pory nieobecnych (dane uzyskane podczas analizy wniosków);

Wywiady realizowano w sierpniu i na początku września. Ośrodki kultury zazwyczaj chętnie

zgadzały się na udział w rozmowie. Pewną trudność stanowiło jedynie znalezienie dogodnego terminu

na rozmowę - dla większości badanych instytucji kultury lato to czas wytężonej pracy (imprezy

plenerowe, festiwale itd.) lub/i okres urlopowy. Te problemy nieco przedłużyły pierwotnie planowany

harmonogram badania, jednak nie wpłynęło to negatywnie na realizację projektu badawczego.

4.5.2 Dobór jednostek do studium przypadku i przebieg realizacji badania

Podobne kryteria jak w przypadku wywiadów pogłębionych wzięto pod uwagę wybierając ośrodki

kultury, w których przeprowadzono studia przypadku. Również w tym przypadku zastosowano dobór

celowy. Dodatkowo uwzględniano tutaj również dane uzyskane z badań ilościowych (w przypadku DK+

EA – wzięto pod uwagę wyniki CATI z nauczycielami; w przypadku DK+ IL – wstępne wyniki ankiet

internetowych CAWI z mieszkańcami) oraz możliwość uwzględnienia w studium przypadku podejścia



30

netnograficznego. Istotny był też fakt czy dany ośrodek kultury uczestniczył w I edycji Programu „Dom

kultury+” czy nie. Po konsultacjach z Zamawiającym studium przypadku dotyczące przebiegu

realizacji i rezultatów programu DK+ EA ostatecznie przeprowadzono w Przemyślu i Krotoszynie, a

spośród ośrodków, które otrzymały dofinansowanie w ramach DK+ IL wybrano Sępólno Krajeńskie i

Ełk.

W każdej z wymienionych miejscowości oprócz wywiadu z dyrektorem/pracownikiem ośrodka

odpowiedzialnym za projekt przeprowadzono również zogniskowany wywiad grupowy z odbiorcami

ich działań, a w przypadku ośrodków uczestniczących w DK+ IL – również z animatorem. We wszystkich

przypadkach domy kultury z wymienionych miast aktywnie pomagały w dotarciu do uczestników

zajęć/inicjatyw i organizacji zogniskowanego wywiadu grupowego. Bez pomocy i zaangażowania

wyżej wymienionych ośrodków, przeprowadzenie FGI z mieszkańcami nie byłoby możliwe.

Badania fokusowe przeprowadzono we wszystkich czterech wskazanych wyżej miejscowościach w

sierpniu i we wrześniu. Starano się, by grupy uczestniczące w FGI były homogeniczne, dlatego w

przypadku uczniów biorących udział w projektach realizowanych w ramach DK+ EA zapraszano tylko

gimnazjalistów i licealistów. Wywiad grupowy prowadzony z młodszymi dziećmi musiałby mieć inny

przebieg, w dodatku wymagałby pozyskania specjalnych zgód od rodziców. W zogniskowanych

wywiadach grupowych w Przemyślu uczestniczyło ostatecznie 7 osób, w Krotoszynie - 5 osób. Nieco

więcej problemów pojawiło się w trakcie realizacji badań fokusowych z mieszkańcami – autorami i

odbiorcami Inicjatyw Lokalnych. Ze względu na różnorodność grup realizujących inicjatywy, również

osoby uczestniczące w spotkaniu mocno różniły się między sobą (znaleźli się wśród nich zarówno

rodzice małych dzieci, jak i seniorzy, artyści-amatorzy czy hip-hopowcy). Specyfika docierania do

respondentów z pomocą ośrodka kultury spowodowała, że w tej części badań brali udział przede

wszystkim autorzy lub osoby pomagające w organizacji konkretnych inicjatyw. W badaniu grupowym

w Ełku uczestniczyło aż 10 osób, z kolei w Sępólnie Krajeńskim – z przyczyn losowych na spotkanie

dotarła tylko trójka respondentów. Z tego powodu zdecydowano się – za zgodą Zamawiającego –

wzbogacić materiał badawczy o wywiady telefoniczne (TDI) z dwoma autorkami inicjatyw z tego

miasta.

W przypadku wywiadów telefonicznych (TDI) z animatorami, opinie wyrażane przez domy kultury

podczas wywiadów i w ankiecie internetowej okazały się na tyle sprzeczne, że zdecydowano się w

nieco większym stopniu niż planowano w „Raporcie metodologicznym” uwzględnić ich perspektywę.



31

W tym celu dodatkowo przeprowadzono dwa wywiady z animatorami z listy udostępnionej przez

Zamawiającego.

4.5.3 Dobór ośrodków kultury do badań ilościowych CAWI

Podczas ilościowego etapu badań prowadzonych z ośrodkami kultury został zastosowany dobór

pełny. Oznacza to, że link z ankietą internetową dotyczącą DK+ EA został rozesłany do wszystkich 34

ośrodków kultury, które brały udział w tym programie, a z ankietą internetową uwzględniającą

specyfikę DK+ IL - do wszystkich 50 instytucji, które otrzymały dofinansowanie w tym konkursie.

Adresy emailowe i numery telefonów kontaktowych do beneficjentów programu zostały przekazane

przez Zamawiającego. Ze względu na okres wakacyjno – urlopowy, ale dla wielu ośrodków również

wzmożoną pracę związaną z organizacją imprez plenerowych, domy kultury miały możliwość

odpowiedzenia na ankietę internetową aż przez 2,5 miesiąca (od początku lipca do połowy września).

W tym okresie sześciokrotnie (mailowo i telefonicznie), w dwutygodniowych odstępach,

kontaktowano się z ośrodkami kultury uczestniczącymi w omawianych programach. Długi okres

dostępności ankiety oraz spore zaangażowanie większości instytucji realizujących projekty

spowodowały, że osiągnięto bardzo wysoką stopę zwrotów. W przypadku podmiotów realizujących

projekty w ramach programu DK+ EA ankietę wypełniło 31 na 34 ośrodki kultury (bardzo wysoki

response rate - 91,17%), natomiast w odniesieniu do DK+ IL było to 41 na 50 instytucji kultury (82%

wszystkich beneficjentów), co oznacza, że uzyskane wyniki możemy traktować jako reprezentatywne

dla badanych populacji. Kontakty z domami kultury pokazały, że najczęstszą przyczyną

niewypełnienia ankiet były sytuacje losowe (np. dyrektor/instruktor odpowiedzialny za projekt w

2012 [DK+ EA] lub 2013 [DK+ IL] obecnie przebywał na urlopie zdrowotnym/macierzyńskim, nie

pracował już w ośrodku, ośrodek był obecnie remontowany itp.).

4.5.4 Dobór Partnerów beneficjentów DK+ EA do badań ilościowych

W przypadku badań CATI prowadzonych z dyrektorami lub nauczycielami-koordynatorami

programu DK+ EA w 2012 roku podjęto próbę kontaktu z każdą ze 140 szkół, które znajdowały się na

liście partnerów przekazanej przez Zamawiającego. Mimo początkowych trudności (problemy z

przypomnieniem sobie szczegółów projektu realizowanego dwa lata temu czy termin realizacji

badania, który przypadł na okres tuż przed zakończeniem roku szkolnego i początek wakacji),



32

nauczyciele i dyrektorzy dość chętnie zgadzali się na udział w badaniu CATI - ta faza badań została

zakończona w lipcu. Zgodnie z założeniami opisanymi w „Raporcie metodologicznym”, w badaniu

wzięło udział N=104 dyrektorów szkół lub nauczycieli-koordynatorów w projektach realizowanych

we współpracy z ośrodkiem kultury. Oznacza to, że wyniki badania można uznać za reprezentatywne,

a maksymalny błąd wynosi niespełna 5%.

4.5.5 Dobór Partnerów beneficjentów DK+ EA do badań jakościowych

Zgodnie z propozycją zawartą w „Raporcie metodologicznym”, przeprowadzono 10 telefonicznych

wywiadów pogłębionych z dyrektorami/nauczycielami ze szkół będących Partnerami ośrodków kultury

przy realizacji projektów w ramach DK+ EA. Umawiając się na wywiady kierowano się następującymi

względami:

po to, by poszerzyć spektrum możliwych opinii o programie, dążono by w wywiadach

pogłębionych wzięły udział przede wszystkim osoby reprezentujące placówki szkolne, które z

różnych przyczyn (m.in. niedogodny dla nich termin realizacji) nie wzięły wówczas udziału w

badaniu ilościowym CATI.

starano się także dążyć do tego, by spojrzeć na już posiadane dane z innej perspektywy – w

wielu przypadkach proszono zatem o rozmowę nauczycieli ze szkół, z tych miejscowości, w

których przeprowadzano case study.

wstępna analiza danych pokazała, że nieco inne opinie i trudności mogą pojawiać się w

zależności od poziomu czy typu kształcenia. Zadbano zatem o to, by w badaniu pojawili się

przedstawiciele zarówno szkół podstawowych, szkół średnich (ogólnokształcących i

technicznych), jak i szkół integracyjnych.

4.5.6 Dobór odbiorców działań projektowych do badań ilościowych CAWI: mieszkańcy biorący udział w DK+ IL

Ze względu na brak operatu – listy uczestników, którzy uczestniczyli w działaniach i wydarzeniach

organizowanych w 50 miejscowościach w ramach DK+ IL – niemożliwe było bezpośrednie dotarcie do

ich mieszkańców z ankietą internetową. W tej sytuacji zwrócono się do domów kultury biorących

udział w programie, by na głównej stronie swojego ośrodka (ewentualnie na jego profilu na

Facebooku) zamieścili link odsyłający do stosownej ankiety. Proszono również o to, by rozesłać ten



33

link na adresy internetowe osób, które brały udział w organizowanych inicjatywach. Zastosowanie

takiego sposobu dotarcia do respondentów nie pozwala oczywiście na uznanie wyników ankiety

internetowej za reprezentatywne. Duże zaangażowanie domów kultury i długi czas dostępności

ankiety w Internecie (podobnie jak w przypadku ankiet dla ośrodków kultury, można je było wypełniać

przez 2,5 miesiąca, domom kultury, z których nie uzyskano potwierdzenia aż sześciokrotnie

przypominano o umieszczeniu ankiety na stronie) sprawiają, że wyniki te wydają się jednak warte

wzięcia pod uwagę. Respondenci, którzy wzięli odpowiedzieli na pytania ankiety wypowiadali się na

temat inicjatyw z 33 ośrodków kultury (a więc 66% wszystkich instytucji kultury, które brały udział w

programie). Niebezpośredni sposób dotarcia do respondentów (kliknięcie w link na stronie domu

kultury) i specyfika przeprowadzenia ankiet internetowych, gdzie badani mogą w dowolnym

momencie łatwo z niej zrezygnować spowodowały, że z 212 osób, które rozpoczęły ankietę,

stosunkowo kompletne były odpowiedzi udzielone przez 114 osób (tylko ankiety tych osób poddano

analizie statystycznej). Spośród pozostałych 98 osób: 50 z nich nie wypełniało dalej ankiety, gdyż nie

uczestniczyło w żadnym wydarzeniu DK+ IL), kolejne 28 – co prawda uczestniczyło, ale już ich nie

pamiętało, a odpowiedzi kolejnych 20 były na tyle niekompletne (liczne braki danych), że

zdecydowano się nie brać ich pod uwagę.

4.5.7 Dobór odbiorców działań projektowych do badań ilościowych CAWI: uczniowie biorący udział w DK+ EA

Zdecydowanie najtrudniejsze okazało się dotarcie do uczniów, którzy w 2012 roku uczestniczyli

w zajęciach organizowanych przez szkoły i ośrodki kultury w ramach programu DK+ EA. Podobnie jak

w przypadku DK+ IL zespół badawczy nie posiadał, niestety, listy mailowej uczestników projektu,

dlatego w tym przypadku również próbowano dotrzeć do respondentów w sposób niebezpośredni,

korzystając z pomocy szkół. Wszystkie placówki edukacyjne, które znajdowały się w bazie

przekazanej przez Zamawiającego proszono o umieszczenie linku do ankiety na stronie szkoły lub na

jej profilu na Facebooku. Napotkano tu jednak szereg trudności. Po pierwsze, tak długi odstęp

pomiędzy zakończeniem realizacji projektów a badaniem ewaluacyjnym (2 lata) spowodował, że

wielu uczniów – uczestników działań w 2012 roku - już opuściło mury placówek edukacyjnych

(zwłaszcza uczniowie 3-letnich gimnazjów czy liceów ogólnokształcących, ale też starsi uczniowie ze

szkół podstawowych). Z kolei w odniesieniu do młodszych dzieci nauczyciele tłumaczyli, że projekt

był realizowany na tyle dawno, że maluchom będzie go sobie trudno przypomnieć. Po drugie, szkoły



34

generalnie nie były tak silnie zaangażowane w projekt jak domy kultury, dlatego tylko nieliczne z nich

zgodziły się podjąć dodatkowy wysiłek i próbować dotrzeć do absolwentów. Po trzecie, ze względu

na okres wakacyjny, wysyłkę ankiet skierowanych do uczniów można było rozpocząć dopiero we

wrześniu. Choć ankieta internetowa była dostępna przez 4 tygodnie (co zwykle okazuje się

wystarczające) i podjęto szereg różnych sposobów przypomnienia o niej szkołom (dwukrotny kontakt

mailowy, dwukrotny – telefoniczny, a także jednokrotny – za pośrednictwem faksu, proszono także

niektórych przedstawicieli ośrodków kultury, z którymi rozmawiano, by przypomnieli o ankiecie

szkołom), response rate należy uznać za niski. Spośród 140 szkół, które brały udział w projektach,

kompletnych odpowiedzi na pytania z ankiety udzieliły dzieci i młodzież uczęszczający wówczas do

19 szkół (13,57% szkół z bazy).

Na etapie realizacji przygotowano dwie wersje ankiety: (1) dla młodszych dzieci ze szkół

podstawowych i gimnazjów oraz (2) dla młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych. Choć w obydwu

poruszane były te same zagadnienia, ankieta dla młodszych uczniów była napisana prostszym językiem

oraz zawierała elementy graficzne (np. suwak z emotikonką). Na ankietę odpowiedziało 140 uczniów:

82 z grupy młodszej i 58 z grupy starszej. Spośród tych 140 osób aż 25 nie brało jednak udziału w

projekcie, dlatego zakończyło ankietę już na pierwszym pytaniu filtrującym (przypomnijmy, że

proszono szkoły o umieszczenie linku do ankiety na swojej stronie, część uczniów mogła więc

rozpocząć ankietę z ciekawości). Kolejne 17 osób nie pamiętało czy brało udział w projektach

interesujących z punktu widzenia niniejszej ewaluacji. Wobec niewielkiej zwrotności ankiet

zdecydowano się scalić obydwie bazy – w dalszych analizach wyniki ankiet dla młodszych i starszych

uczniów będą prezentowane wspólnie, stosując etykiety pytań z ankiet dla starszych dzieci.

Ostatecznie zatem obliczenia statystyczne przeprowadzono dla 98 osób, z czego 69 to uczniowie,

którzy wypełnili ankietę dla młodszych dzieci, a 29 – dla starszej młodzieży. Ze względu na

niewielkie zainteresowanie ankietą, pod uwagę wzięto wszystkie ważne rekordy – nawet te

posiadające wiele braków danych, gdy respondenci opuszczali niektóre pytania. To dlatego w

niektórych przypadkach ogół respondentów (N) jest niższy od 98. Choć przedstawione wyniki badań

nie są reprezentatywne dla populacji uczniów biorących udział w projektach DK+ EA w 2012 roku,

perspektywa młodzieży wydawała się na tyle ważna, że zdecydowano się uwzględnić je w niniejszym

raporcie. Należy jednak zachować sporą ostrożność interpretując dane dotyczące tej grupy

odbiorców.



35

5. Analiza materiału z badań dotyczących Programu „Dom Kultury+. Edukacja

Artystyczna”

Dążąc do udzielenia wyczerpujących odpowiedzi na postawione pytania badawcze, kluczem do

analizy będą konkretne zagadnienia. Omawiając je wykorzystywane będą wyniki uzyskane w

poszczególnych fazach badania. Zestawiane ze sobą zostaną także różne perspektywy (Beneficjentów,

Partnerów i uczestników Programu), a wyniki ilościowe - z wnioskami płynącymi z realizacji badań

jakościowych. Takie podejście umożliwia pełniejsze zrozumienie omawianych kwestii oraz wskazanie

najbardziej optymalnych rekomendacji.

5.1. Ośrodki kultury biorące udział w Programie DK+ EA – ich specyfika i motywacje do wzięcia udziału w Programie

Ogłoszony 1.08.2012 roku konkurs DK+ EA cieszył się dużym zainteresowaniem wśród ośrodków

kultury. Aż 274 instytucje kultury zdecydowały się wziąć w nim udział – dofinansowanie otrzymało

ostatecznie 34 z nich (po odrzuceniu 19 wniosków ze względów formalnych, ustalono stosunkowo

wysoki próg punktów uzyskanych po ocenie merytorycznej – który wynosił 70 punków). Oznacza to,

że o jedno miejsce w programie rywalizowało ze sobą aż 8 ośrodków kultury. Warto podkreślić, że

wśród Beneficjentów Programu znalazły się 4 ośrodki kultury (w Chojnowie, Krotoszynie, Sławnie i w

Kamieniu Pomorskim), które zakwalifikowały się też do finansowania w I edycji Programu „Dom

Kultury+” w 2010-2011 roku.

Badania ilościowe [CAWI DK+ EA] pokazały, że wśród Beneficjentów Programu znalazły się

zarówno małe (zatrudniające do 10 pracowników), średnie, jak i duże ośrodki kultury (w których

pracuje ponad 30 osób). Interesujące dane przynosi też rozkład ośrodków kultury, które otrzymały

dofinansowanie w ramach DK+ EA ze względu na liczbę mieszkańców na obszarze ich funkcjonowania.

Wśród Beneficjentów omawianego Programu największą grupę stanowiły ośrodki kultury z małych

miasteczek i gmin liczących od 10 do 20 tysięcy osób (36%). Warto podkreślić, że do Programu

zakwalifikowało się także wiele domów kultury z najmniejszych miejscowości (do 6 tysięcy

mieszkańców – 20%).



36

Wykres 1. Struktura zatrudnienia i dane dotyczące wśród Beneficjentów Programu DK+ EA [CAWI DK+ EA, N=31].

Badania jakościowe prowadzone wśród Beneficjentów Programu pokazały, że znajdują się wśród

nich przede wszystkim tradycyjne ośrodki kultury, które kierują swoją ofertę do wszystkich grup

społecznych. Z drugiej strony, zdarzało się, że dofinansowanie dostały też instytucje kultury, które

są wyraźnie sprofilowane na edukację artystyczną, na dzieci i młodzież. Wśród Beneficjentów

pojawiły się również takie ośrodki, które na co dzień zajmują się przede wszystkim organizacją imprez

masowych dla osób dorosłych, a prowadzenie zajęć warsztatowych stanowi jedynie margines ich

działalności. Zróżnicowanie wielkości i profilów działalności ośrodków kultury pokazuje5, że

udział w Programie pełni nieco inną rolę dla ośrodków kultury, w zależności od ich

dotychczasowego sposobu działania (wzmacnia skierowany do dzieci i młodzieży warsztatowy tryb

działania lub dopiero przeciera szlaki w tym zakresie). Warto wziąć tę kwestię pod uwagę i – jeśli

zostanie to uznane za koniczne - wyraźniej doprecyzować ją w regulaminie konkursu.

Przeprowadzone wywiady pogłębione z przedstawicielami ośrodków kultury ujawniły, że

Beneficjenci DK+ EA są zazwyczaj aktywni w poszukiwaniu różnych zewnętrznych źródeł finansowania

swoich działań. O środki aplikują nie tylko do Narodowego Centrum Kultury, ale często również do

5 Na fakt coraz większego zróżnicowania ośrodków kultury zwracają także uwagę autorzy raportu „Sceny kulturowe a polityki kultury w Małopolsce” (2010:37).

22%

23%

19%

23%

13%

Ilu pracowników zatrudnia Państwa ośrodek kultury?

od 1 do 10

od 11 do 14

od 15 do 29

powyżej 30

brakodpowiedzi

20%

36%16%

12%

16%

Ile osób zamieszkuje na obszarze funkcjonowania Państwa ośrodka

kultury?

do 6 tys.

od 10 tys. do 20tys.od 22 tys. do 100tys.powyżej 100 tys.

brak odpowiedzi



37

urzędów marszałkowskich, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a czasem korzysta się z

grantów unijnych. W wielu większych domach kultury są nawet wyznaczone osoby, które zajmują się

wyłącznie wyszukiwaniem i pisaniem wniosków w różnych konkursach o dofinansowanie.

Beneficjentami Programu stała się zatem grupa ośrodków kultury, która już przyswoiła sobie

pewne „projektowe” reguły funkcjonowania (w mniejszym lub większym stopniu), akceptując

zasadę, że na środki na określone działania nie można bezczynnie czekać, ale trzeba o nie aktywnie

zabiegać. Beneficjenci DK+ EA stanowią zatem grono ośrodków kultury, którym obca jest opisywana

przez Nowińskiego (2010: 109) postawa braku zaradności w pozyskiwaniu dodatkowych i

alternatywnych źródeł funduszy.

Ankieta internetowa przeprowadzona z ośrodkami kultury uczestniczącymi w programie DK+ EA

pokazała, że z Programem wiązano duże nadzieje na przyszłość. Dla zdecydowanej większości

głównym celem było dotarcie dzięki projektowi do osób młodych i przyciągnięcie ich do oferty

swojej instytucji (taką odpowiedź wybrało aż 77,4% respondentów). Drugim, nieco tylko rzadziej

wymienianym motywem do wzięcia udziału w Programie była chęć uzyskania dodatkowego

dofinansowania dla prowadzonych działań (67,7%) (m.in. na projekty, które cieszyły się w przeszłości

dużym powodzeniem u odbiorców). Wynik ten potwierdza opisany powyżej wniosek o aktywności tej

grupy ośrodków kultury w poszukiwaniu dodatkowych źródeł finansowania. Wreszcie na trzecim

miejscu wymieniano pozyskanie szkół do dalszej współpracy (61,3%). Odpowiedź ta świadczy o tym,

iż ośrodki kultury dobrze przyswoiły sobie cel Programu (por. rozdział 2) i miały spore oczekiwania

względem trwałości partnerstw zawiązywanych ze szkołami.

Wykres 2. Motywy przystąpienia do Programu DK+ EA [CAWI DK+ EA, N=31].

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0%

INNE (PODKREŚLANIE EDUKACJI KULTURALNEJ DZIECI I MŁODZIEŻY)

POTRZEBY ZGŁASZANE WCZEŚNIEJ PRZEZ SZKOŁY

CHĘĆ ZMIANY FORMUŁY FUNKCJONOWANIA NASZEJ INSTYTUCJI

POPRAWA WIZERUNKU NASZEJ INSTYTUCJI WŚRÓD MŁODZIEŻY

ZWIĘKSZENIE LICZBY OSÓB MŁODYCH KORZYSTAJĄCYCH Z OFERTY DK

MOŻLIWOŚĆ UZYSKANIA DODATKOWEGO FINANSOWANIA

POZYSKANIE SZKÓŁ DO DALSZEJ WSPÓŁPRACY

16,1%19,4%

41,9%38,7%

77,4%67,7%

61,3%

Co było główną przyczyną realizacji projektu w ramach Programu

Dom Kultury +. Edukacja Artystyczna?



38

Z kolei w przeprowadzonych wywiadach pogłębionych respondenci podkreślali, że podobała im się

zwłaszcza idea większego otwarcia się ich placówki na otoczenie społeczne i ciekawa formuła

partnerstwa przy realizacji projektu. Podkreślano także, że Program NCK jako jeden z niewielu, dawał

możliwość prowadzenia edukacji artystycznej, a nie tylko realizowania dużych, jednorazowych

wydarzeń, takich jak konkursy czy przeglądy. Według respondentów tego rodzaju projekty często

dofinansowane są z urzędów marszałkowskich, analiza literatury (por. Krajewski, Schmidt 2013)

pokazała natomiast, że taki charakter mają również często projekty realizowane w ramach

programów MKiDN.

My postanowiliśmy spróbować, bo nas zainteresowała ta formuła i to, co tutaj w regulaminie określono jako „tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi kapitału społecznego”, czyli też przeniesienie akcentu na takie rzeczywiste partnerstwo z ludźmi, którzy w mniejszych większych miejscowościach realizują ciekawe rzeczy, a być może nie mają możliwości lub środków, żeby je z większym rozmachem robić. [IDI EA-2] Głównie takie projekty dotyczą realizacji jakiś konkursów, przeglądów skierowanych do dzieci i młodzieży. (…) No ten projekt w Narodowym Centrum Kultury to był w zasadzie jedyny taki, który, który był tutaj jako takie zajęcia, warsztaty dla dzieci. [IDI EA-5]

Program DK+ EA postrzegany był zatem jako przeciwwaga do okazjonalnych wydarzeń o

znaczeniu w dużej mierze promocyjnym (np. wojewódzkie czy ogólnopolskie konkursy, przeglądy).

Wypowiedzi wielu dyrektorów i instruktorów podkreślały ważność „pracy u podstaw” - długofalowych

programów edukacji artystycznej, które nie są co prawda tak spektakularne jak jednorazowe duże

imprezy, ale mają doniosłe znaczenie dla jednostek, do których są skierowane.

Ja zawsze zresztą, to jest moje myślenie, że nie są, naprawdę nie są najważniejsze trendy, imprezy, wszystkie tam te masowe, nie masowe itd., bo to robią wszyscy. Ważniejsza jest edukacja, po to, żeby w jakiś sposób rozwijać kompetencje uczniów. [IDI EA-4] Ze szkołami współpracowałam jakiś czas, widzę tę potrzebę, że ośrodek kultury powinien wyjść poza mury, nawet jeśli jest to tak duża instytucja jak nasza. [IDI EA-6]

5.2. Pomysły na warsztaty – tematyka i innowacyjność projektów

Zgodnie z regulaminem Programu DK+ EA, organizowane w ramach projektu zajęcia powinny

wpisywać się lub rozszerzać przedmioty artystyczne realizowane w szkole oraz uwzględniać lokalną

specyfikę. Analiza wniosków pokazuje, że Beneficjenci bardzo poważnie potraktowali zwłaszcza ten

ostatni wymóg: wszystkie zakwalifikowane do finansowania wnioski uwzględniały znaczenie



39

kontekstu lokalnego. Wytyczną tę rozumiano jednak rozmaicie: zarówno jako uwzględnienie

elementów folkloru danej okolicy czy zapoznanie się z lokalnymi artystami i ich twórczością bądź

postaciami historycznymi związanymi z daną miejscowością, ale także jako skupienie się na

najbliższej przestrzeni.

Analizując najczęściej wskazywane we wnioskach o dofinansowanie typy zajęć zauważyć można

wyraźną przewagę warsztatów plastycznych (organizowało je 27 Beneficjentów, co stanowi niemal

80% ośrodków kultury), muzycznych i teatralnych (obecne w 16 wnioskach, co stanowi 47%). Znacznie

rzadziej natomiast organizowano zajęcia związane z nowymi mediami – warsztaty fotograficzne czy

filmowe pojawiły się w propozycjach działań po 8 Beneficjentów (24%), a zajęcia multimedialne – w

zaledwie 3 wnioskach (9%). Na tak dużą przewaga tradycyjnych dziedzin sztuki składa się wiele

czynników. Z jednej strony, istotna była zapewne chęć dostosowania zajęć do podstawy programowej

przedmiotów artystycznych. Z drugiej, wywiady z przedstawicielami ośrodków kultury pokazały, że

spore znaczenie miały również braki na poziomie infrastrukturalnym (brak odpowiedniego, ale

niestety kosztownego oprogramowania, sprzętu itp.). Po trzecie wreszcie, nie można wykluczyć, iż

zadziałała tutaj pewnego rodzaju „reguła dostępności” – jak pokazały badania przytoczone w

rozdziale 3, zajęcia z plastyki, muzyki czy teatru są prowadzone w zdecydowanej większości ośrodków

kultury, ich instruktorów można było zatem zaangażować do projektu. Takie rozłożenie akcentów

pomiędzy tradycyjnymi a nowymi formami wyrazu artystycznego miało jednak pewne konsekwencje,

o czym będzie mowa w dalszej części raportu.

Wykres 3. Typy zajęć deklarowane przez Beneficjentów DK+ EA we wnioskach o dofinansowanie (N=34). Odpowiedzi nie sumują się do 100%, ponieważ DK mogły organizować więcej niż jeden typ zajęć.

0% 20% 40% 60% 80%

INNE TECHNICZNE

INNE (NP. AUTOPREZENTACJA, MODA)

MUZYCZNE

TANECZNE

PLASTYCZNE

RZEŹBIARSKO-CERAMICZNE

RĘKODZIEŁO LUDOWE (HAFT, TKACTWO ITP.)

TEATRALNE

LITERACKIE

FILMOWE

FOTOGRAFICZNE

MULTIMEDIALNE

26%6%

47%32%

79%29%

15%47%

15%24%24%

9%

Typy zajęć deklarowane we wnioskach o dofinansowanie



40

Przeprowadzona analiza ilościowa wniosków o dofinansowanie ujawniła również, że oprócz zajęć

warsztatowych w projekcie często sięgano nie tylko po wykłady (wskazywane w 22 wnioskach), ale

organizowano również różnego rodzaju wyjazdy (do teatru, muzeum itp. – 20 wniosków), spotkania z

artystami, ciekawymi ludźmi (19 wniosków). Znacznie rzadziej wybierano formę turniejów i

konkursów (3 wnioski).

Co ważne, sami przedstawiciele domów kultury zapytani podczas ankiety internetowej czy

realizowany projekt uznają za nowatorski/innowacyjny – w przeważającej większości wybrali

odpowiedź pozytywną („zdecydowanie tak” zaznaczyło 12 ośrodków, a „tak” – kolejne 13, co stanowi

razem 80,6% respondentów)6. Wśród różnorodnych odpowiedzi dotyczących tego, dlaczego projekt

uznawano za innowacyjny, najczęściej powtarzały się uzasadnienia, które można zakwalifikować do

następujących kategorii:

wprowadzenie nowych metod i technik wyrazu artystycznego (16 wskazań)

zaangażowanie profesjonalistów, artystów jako instruktorów (8 wskazań)

współpraca ze szkołami i innymi podmiotami (6 wskazań)

nawiązywanie do tradycji lokalnych (6 wskazań)7 [źródło: CAWI DK+ EA].

Jakościowa analiza wniosków o dofinansowanie i pytań otwartych z ankiety pozwala (przynajmniej

do pewnego stopnia) rozwikłać pozorną sprzeczność między postrzeganiem zajęć z plastyki, muzyki i

teatru jako nowatorskich. Po pierwsze, do tych szerszych kategorii zaszeregowano nie tylko

tradycyjne zajęcia z rysowania czy grania na instrumencie, ale także techniki takie jak malowanie na

szkle, na koszulkach, decoupage, granie na ludowych instrumentach itp. Po drugie, powyższe

odpowiedzi pokazują również, że „nową jakość” w stosunku do nauczania przedmiotów artystycznych

(także tych tradycyjnych) wnosi przede wszystkim bezpośredni kontakt z artystą, ekspertem z danej

dziedziny. Po trzecie wreszcie, jako innowacyjne postrzegano same metody pracy z dziećmi w

wybranych dziedzinach (w pytaniu otwartym ankiety CAWI pojawiały się m.in. następujące

6 Podobnego zdania byli też przedstawiciele szkół. W badaniach CATI aż ponad 90% nauczycieli przyznawała, że realizowany projekt był innowacyjny (61,5% wybrało odpowiedź „zdecydowanie tak”, a kolejne 30,8% - „raczej tak). 7 Opisane uzasadnienia nie sumują się do N=31 (a więc wszystkich Beneficjentów biorących udział w ankiecie), ponieważ pytanie miało charakter otwarty i respondenci odwoływali się zazwyczaj do wielu czynników. Pojawił się także szereg uzasadnień, który odwoływał się do innych argumentów, były one wymieniane jedynie przez kilka ośrodków kultury (m.in. podkreślające zaangażowanie młodzieży w proces decydowania o projekcie – 3 wskazania, zastosowanie nowych technologii – 3, możliwość zaangażowania dużej liczby dzieci – 2, integracja osób z różnych środowisk – 2).



41

odpowiedzi: „Wcześniej młodzież nie pracowała metodą etiudy terenowej”, „Połączenie spotkań z

zawodowymi artystami, możliwości obejrzenia sztuk teatralnych w zawodowych teatrach z

samodzielną pracą w grupach tematycznych nad jednym wspólnym projektem to na naszym terenie

pomysł innowacyjny”).

Rozmowy z instruktorami i dyrektorami ośrodków kultury odpowiedzialnych za przygotowanie

zgłoszenia do DK+ EA pogłębiły wnioski dotyczące motywacji co do wyboru takiej, a nie innej tematyki

i formuły projektu. W wywiadach osoby te mocno podkreślały innowacyjność organizacyjną

projektu. Wielu praktykom kultury szczególnie podobała się możliwość prowadzenia warsztatów z

dziećmi przez profesjonalnych twórców. Nierzadko to właśnie pomysły i możliwości zaproszenia

konkretnych artystów (uwarunkowane formalnymi i nieformalnymi relacjami z lokalnymi twórcami)

wpływały na ostateczny kształt projektu.

Jakby X był tym zwolennikiem, a jednocześnie dającym gwarancję, że dobierze współpracowników z teatru według swojej najbliższej wiedzy, kto faktycznie z nich by się ewentualnie nadawał do tak daleko posuniętego kompromisu, żeby taki wielki artysta poszedł pracować z dziećmi ze wsi, nie? [IDI EA-1]

Inni myśleli o projekcie w sposób bardziej strategiczny, starając się go wkomponować w bardziej

długofalową wizję rozwoju ośrodka kultury. W takim przypadku projekt miał często pełnić rolę

promocyjną, rozbudzania zainteresowania wokół określonej tematyki wśród dzieci i młodzieży, co

ostatecznie miało się przełożyć na wzrost zainteresowania określonym typem warsztatów w domu

kultury (co współgra z opisywaną powyżej motywacją do udziału w Programie).

Biorąc pod uwagę, że przez… wcześniej przez jakiś tam okres czasu nie było u nas żadnych kółek teatralnych, bo po prostu odszedł instruktor, też jakoś nikt nie był zainteresowany tutaj pracą na takim stanowisku. Później Pan po prostu został zatrudniony, który prowadzi kółka teatralne. My chcieliśmy też, żeby on po prostu jakoś się rozkręcił i tą młodzież w jakiś sposób po prostu do siebie zachęcił. [IDI EA-5]

Zdarzało się również, że ośrodki kultury wychodziły z pewnym pomysłem, ale modyfikowały go

nieco w toku uzgodnień ze szkołą, w zależności od preferencji nauczycieli czy istniejących tam

artystycznych kół zainteresowań.

Dajmy na to, że myśmy wymyślili sobie na przykład warsztat plastyczny taki i taki plus wycieczka pod to w takie i takie miejsce. A Ci Państwo [nauczyciele] nam po prostu powiedzieli, że na przykład wyjeżdżają tam często, bo szkoły maja tam wycieczki klasowe połączone z warsztatami jakimiś. Czy można by to było na przykład zmienić na wyjazd do X, połączony na przykład z warsztatami pisania ikon, że tego nigdy nie było, tam nigdy nie jeżdżą, że bardzo ciekawy warsztat plastyczny. Osoby,



42

które się tym zajmują no strasznie się cenią, więc też to ich… sami nie potrafią tego zrobić nie są w stanie. (…) więc też kilka rzeczy po prostu wzięliśmy tak jak gdyby od nich, wyszliśmy im naprzeciw i stwierdziliśmy, że, że po prostu finansowo będziemy w stanie udźwignąć ten temat, znamy instruktorów, którzy się tym zajmują i po prostu jesteśmy w stanie im to przygotować. I dużo właśnie mieliśmy takich warsztatów, gdzie raczej to wyszło od… no na zasadzie burzy mózgów dom kultury plus nauczyciele.[IDI EA - 5]

W badaniach jakościowych zarówno nauczyciele, jak i ośrodki kultury przyznawali, że znacznie

częściej przygotowanie programu wyglądało w ten sposób, że to ośrodek kultury był autorem pomysłu

i brał na siebie w całości ciężar przygotowań (często łącznie z zapewnieniem dojazdów, posiłków

itp.), a przedstawiciele szkoły akceptowali po prostu tę propozycję.

(…) został przedstawiony taki cykl składający się z tych pięciu modułów i ja też o tym poinformowałam uczniów także jakby to było odgórnie ustalone, nie mieliśmy wpływu na to. [IDI N - 7]

Warto jednak podkreślić, że ten brak wpływania przez pedagogów na kształt programu nie

wynikał zazwyczaj z braku takiej możliwości (w badaniu CATI tylko jeden z nauczycieli wyraził taką

opinię), tylko z przekonania, że oferta jest na tyle interesująca, że niepotrzebne jest angażowanie

się w jej zmianę.

Jednak myśmy byli zaproszeni i myśmy tak, powiem szczerze, nie mieli ze strony naszej wkładu w organizację, myśmy byli uczestnikami. (…) Myśmy uważali, że tak to ma wyglądać, więc nawet, powiem szczerze, ja byłam z koleżanką jeszcze jako nauczyciele i myśmy nawet nie wpadły na pomysł, że możemy coś zmienić, bo myśmy były tylko uczestnikami. Podobało się wszystko, powiem tak: podobało się wszystko, więc być może nawet nie zastanawiałyśmy się głębiej, że może inaczej, prawda? [IDI N-8]

Często dyrektorzy szkół i nauczyciele swój brak ingerowania w tematykę projektu uzasadniali

także zaufaniem do instruktorów z domu kultury i ich wiedzy na temat projektów z zakresu edukacji

artystycznej.

Stwierdziłam, że [projekt] jest dosyć interesujący. Ale myślę, że ci autorzy projektu robili też jakieś rozeznania, chociażby rozmawiając z tą młodzieżą, z którą mieli kontakt [na zajęciach w DK]. [IDI N-9] Bo jeżeli ta pani mówi, że coś jest fajne, to ja wiem, że ich do kupy weźmie. To znaczy, że będzie do końca dobrze wykonane i tak dalej [śmiech]. [IDI N-3]

Próbując określić skalę zjawiska uzgadniania kształtu zajęć lub wyłącznie przystawania na

propozycję ze strony ośrodka kultury – warto sięgnąć po wyniki badań CATI. Pokazują one, że tylko



43

jedna czwarta badanych pedagogów wskazywała na siebie jako na autora lub współautora pomysłu na

działania realizowane w ich szkole.

Wykres 4. Autorstwo pomysłu na projekt realizowany w szkole w ramach DK+ EA. [CATI, N=104]

Co dość zaskakujące i zastanawiające, stosunkowo rzadko już na poziomie pomysłu na wniosek

grantowy myślano o jakiejś konkretnej grupie młodzieży czy starano się dostosować tematykę

projektu do potrzeb i zainteresowań uczniów-uczestników. W dużej mierze spowodowane to było

tym, że w sierpniu, gdy przygotowywano projekt, dzieci przebywały na wakacjach. Niektóre domy

kultury próbowały jednak znaleźć wyjście z tej sytuacji myśląc o potrzebach konkretnej młodzieży.

Jeszcze inne starały się tak zarysować projekt, by po rozpoczęciu działań mógł on być zmodyfikowany

tak mocno, by dostosować go do oczekiwań uczniów (np. interdyscyplinarny projekt „LOGOSgrafia”,

zakładający, że uczniowie sami wybiorą słowa-klucze, wokół których zorganizowana będzie ich

praca).

I to gimnazjum włączyliśmy do projektu świadomie i to była ostatnia szkoła, bowiem ta szkoła ma opinię takiej placówki gromadzącej „spady” z całego miasta (…) włączyliśmy je celowo właśnie chcąc stworzyć tej młodzieży szansę uczestnictwa w czymś, co może zmieni ich samoocenę, dowartościuje, zachęci też do podejmowania jakiejś aktywności kulturalnej. [IDI EA-2]

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

70,0%

OŚRODEK KULTURY

DYREKCJA, NAUCZYCIELE

INSTYTUCJA ZEWNĘTRZNA

UCZNIOWIE INNA OSOBA TRUDNO POWIEDZIEĆ,

NIE PAMIĘTAM

66,3%

24,0%

2,9% 1,9% 1,9% 2,9%

Kto był autorem pomysłu na projekt realizowany w szkole?



44

5.3. Relacje szkoła – ośrodek kultury –zawiązywanie partnerstw

5.3.1. Wcześniejsze doświadczenia we współpracy szkół i ośrodków kultury

Elementem o niezwykle istotnym znaczeniu dla sukcesu całego projektu było zawarcie partnerstw

pomiędzy ośrodkami kultury a szkołami. Wyniki ankiety internetowej [CAWI DK+EA] pokazują, że na

obszarze działania ośrodków kultury działa średnio 10,2 szkół, choć jedna trzecia domów kultury

wskazywała, że w ich okolicy jest mniej niż 5 placówek edukacyjnych. Dane te świadczą o tym, że

niektórym ośrodkom kultury zapewne nieco trudniej niż innym było zawrzeć partnerstwa z

maksymalną liczbą (5) przewidzianych Partnerów.

Choć aż 20 Beneficjentów biorących udział w ankiecie CAWI (co stanowi 65% respondentów)

deklarowało, iż przed realizacją DK+ EA zdarzyło im się uczestniczyć w projektach zakładających

współpracę ze szkołami, tak ścisłe partnerstwo było jednak dla większości nowością. Doświadczenia

przy wspólnej realizacji konkretnych wcześniejszych projektów deklarowało bowiem już tylko 5

ankietowanych ośrodków kultury. Pozostałe instytucje kultury opisywały współpracę, która miała

często doraźny, czasem nieformalny charakter i obejmowała następujące działania:

wspólne organizowanie lekcji i zajęć artystycznych dla dzieci;

wspólna organizacja konkursów, przeglądów, wystaw dla uczniów, ale też imprez

miejskich, imprez charytatywnych;

wymiana infrastrukturalna (pożyczanie sobie sprzętu, korzystanie z sal itp.).

Co ciekawe, nauczyciele zapytani w badaniach CATI o wcześniejszą współpracę z ośrodkami

kultury, częściej niż one odpowiadali twierdząco (95% badanych nauczycieli wybrało odpowiedź

„tak”). Warto jednak podkreślić, że przedstawiciele szkół współpracę rozumieli znacznie szerzej,

zaliczając do niej również np. wyjścia z uczniami na wydarzenia organizowane w domu kultury

(wspominało o tym 15,4% pedagogów).



45

Wykres 5. Porównanie odpowiedzi przedstawicieli ośrodków kultury [CAWI DK+ EA] i szkół [CATI] dotyczące współpracy przed projektem w 2012 roku.

Pogłębione wywiady telefoniczne z nauczycielami pokazały, że dotychczasową współpracę z

ośrodkami kultury oceniali oni zazwyczaj dobrze. Co ciekawe, spore znaczenie miała tu odległość

pomiędzy siedzibą ośrodka kultury i szkoły. Często gdy dom kultury był znacznie oddalony od szkoły

współpraca ta była jedynie okazjonalna8. Z kolei lepsze współdziałanie (co obejmowało np.

pożyczanie sobie nagłośnienia, udostępnianie sal, ale też traktowanie zajęć pozalekcyjnych w ośrodku

jako uzupełnienie oferty szkoły itp.) często wynikało z bliskości przestrzennej położenia obydwu

instytucji.

[brak wielu artystycznych zajęć pozalekcyjnych w szkole] Ale dużo naszej młodzieży korzysta – z racji tego, że to Centrum Kultury jest, że tak powiem, tylko przez ulicę – z zajęć oferowanych przez Gminne Centrum Kultury. Tak, że też tutaj bardzo właśnie współpracujemy z Gminnym Centrum Kultury. I niejednokrotnie, czy nawet jak akademie są, to oprawę muzyczną daje nam Gminne Centrum Kultury. Tak, że wspólnie ta praca nam się dobrze układa. [IDI N-3]

8W badaniu CATI dwie szkoły tłumaczyły brak współpracy z domem kultury właśnie odwołując się do tego, iż jest on położony daleko od ich placówki.

65%

35%

Wcześniejsza współpraca ośrodka kultury ze szkołami [CAWI DK+ EA]

Tak

Nie

95%

5%

Wcześniejsza współpraca szkoły z ośrodkiem kultury [CATI]

Tak

Nie



46

5.3.2. Sposób doboru szkół do projektu

Ośrodki kultury - dopytane o sposób wyboru szkół do projektu – odwoływały się do różnych

kryteriów. Dla niektórych najważniejsze było uwzględnienie określonego lub wszystkich poziomów

kształcenia (w tym np. upowszechnianie sztuki w szkołach technicznych). Inni zwracali szczególną

uwagę na uwzględnienie w projekcie szkół wiejskich i dzieci, którym trudniej (m.in. z powodu

dojazdów) uczestniczyć w zajęciach w domu kultury.

No żeby ten przekrój młodzieży był różny i trochę ten przekrój wiekowy. Głównie te szkoły techniczne, bo się mówi, że oni to „śrubkowkręty”, że oni to w głowie mają tylko jedno, sztuka może niekoniecznie, a wiemy, że bardzo zdolne dzieci chodzą do tych szkół. I to był dla mnie taki bodziec do sprawdzenia (…) [IDI EA-6]

Co charakterystyczne, w niektórych przypadkach początkowy pomysł projektu modyfikowano w

zależności od oczekiwań poszczególnych szkół, w innych natomiast – to szkoły dobierano pod kątem

zamierzonego projektu i wszystkim Partnerom proponowano ten sam program. Analiza wniosków o

dofinansowanie pokazuje, że dokładnie połowa Beneficjentów (17 ośrodków kultury)

zindywidualizowała programy dla poszczególnych szkół, druga połowa realizowała tylko jedną wersję

zajęć.

Początkowo myślałam o szkołach podstawowych, ale w momencie, kiedy już zebrałam grupę artystów, z którymi tutaj chciałam współpracować stwierdziłam, że ich propozycja jest jednak taka, która lepiej wyczerpie ich propozycję… współpraca ze szkołami ponadgimnazjalnymi, czyli starszą już młodzieżą. [IDI EA-3]

Kierując swoją ofertę do szkół niektóre ośrodki kultury powoływały się na dotychczasową dobrą

współpracę. Inne preferowały relacje formalne (ogłoszenie o możliwości współpracy na forum gminy

czy miasta), a jeszcze inne – kierowały się nieformalnymi informacjami o określonych szkołach i

pracujących tam pedagogach (wybór tych placówek, w których uczą nauczyciele-pasjonaci,

zainteresowani przedmiotami artystycznymi, którzy sprawdziliby się w roli szkolnych koordynatorów).

Niemniej, jak pokazują wyniki badania CATI z nauczycielami, w ponad 90% sytuacji to dyrektorzy

lub pracownicy ośrodka kultury wychodzili z taką inicjatywą. Tylko w 3 przypadkach (3%), to

dyrektor szkoły lub nauczyciel zwrócili się do instytucji kultury po to, by zawrzeć partnerstwo na

potrzeby Programu DK+ EA.



47

Co istotne, podczas realizowanego w 2012 roku projektu nie zaobserwowano raczej większych

problemów z zachęcaniem szkół do udziału w projekcie. Zdaniem dyrektorów i instruktorów z

placówek kulturalnych, do pewnego stopnia zadziałała tu rywalizacja między szkołami (ważne, by

instytucja mogła się „pochwalić” udziałem w takim projekcie, wyróżnić na tle innych placówek,

pokazać w dobrym świetle szkołę przed władzami samorządowymi itp.). Choć o tego rodzaju

motywacji nauczyciele nie mówili często wprost, można ją było jednak zauważyć w przypadku wielu

wywiadów z dyrektorami szkół.

Dlatego mnie zainteresował ten projekt, ponieważ w szkole realizujemy około 10 projektów unijnych i wszystkie one dotyczą tej działalności matematyczno-przyrodniczej. (…) Mnie zainteresował ten projekt bardzo, ponieważ to była działalność artystyczna – a w tym zakresie tych projektów nie ma za dużo.(…) A te inne szkoły to nam zawsze zazdroszczą, że my mamy tyle możliwości, bo oni tyle nie mają. [IDI N-4] Każdy projekt natychmiast wprowadzimy do realizacji. To wzbogaca ofertę szkoły, to w środowisku lokalnym tutaj do promocji szkoły nam naprawdę nam bardzo, bardzo dużo dobrych rzeczy robi. [IDI N-2] No szkoła gdzieś tam była, pokazała się w środowisku lokalnym, bo to też było tutaj na terenie naszego miasta, także też było, że nasi uczniowie biorą w tym udział. [IDI N-10]

Deklarując w badaniu ilościowym przyczyny, dla których ich szkoła zgodziła się wziąć udział w

projekcie, nauczyciele niemal jednogłośnie wskazywali na to, że wydał się on interesujący (99%).

Choć czynniki takie jak „wpisywanie się w zalecenia MEN” (60,6%), uczestniczenie w projekcie innych

szkół z okolicy (58,7%) czy oczekiwania rodziców (43,3%) – były wskazywane nieco rzadziej, to jednak

wskazują one na rodzaj pewnego rodzaju presji, motywującej niejako „z zewnątrz” szkoły do udziału

w projekcie. Na szczególną uwagę zasługuje także kwestia uzyskania od instytucji kultury wsparcia w

zakresie edukacji artystycznej (90,4% wskazań) oraz dobre relacje między pracownikami obydwu

instytucji i wcześniejsza współpraca (odpowiednio 85,6% i 84,6%). Jak pokazały badania jakościowe –

zwłaszcza te dwa ostatnie czynniki ułatwiały znacznie proces pozyskiwania partnerów do projektu.



48

Wykres 6. Przyczyny podjęcia przez szkołę współpracy z ośrodkiem kultury w ramach projektu DK+ EA [CATI, N=104]. Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź.

W świetle tych ostatnich wniosków nie dziwi zatem, że ośrodki kultury, które miały już pewne

doświadczenia w pracy ze szkołami decydowały się na zaproszenie do projektu przede wszystkim tych,

które już znały. Badanie CAWI pokazało, że tylko 2 z 20 domów kultury, które już wcześniej

współdziałały ze szkołami wybrało do projektu zupełnie nowe placówki edukacyjne. Zdecydowana

większość wybierała te szkoły, które już znała (wyłącznie takie szkoły wybrało 11 instytucji kultury,

a kolejne 7 – zarówno te już znane, jak i nowe)9. Dane te pokazują, że projekt DK+ EA od samego

początku miał potencjał bardziej wzmacniający dotychczasowe partnerstwa ze szkołami niż je

kreujący.

Brak większych problemów z przekonaniem szkół do udziału w projekcie oraz punktacja

premiującą nawiązanie partnerstw z jak największą liczbą szkół (choć maksymalnie można było

zaprosić do uczestnictwa 5 instytucji edukacyjnych) spowodowała, że średnio każdy z Beneficjentów

9Obliczenia statystyczne pokazały, że mające pewne doświadczenie we współpracy ze szkołami domy kultury

średnio sięgali po 2-3 (średnia – 2,8) takie już znane sobie szkoły.

0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0%

WCZEŚNIEJSZA WSPÓŁPRACA SZKOŁY Z OK

DOBRE RELACJE MIĘDZY PRACOWNIKAMI SZKOŁY I OK

INTERESUJĄCY PROJEKT

UTRUDNIONY DOSTĘP DZIECI ZE SZKOŁY DO KULTURY

MOŻLIWOŚC UZYSKANIA WSPARCIA W EDUKACJI ARTYSTYCZNEJ

ZAINTERESOWANIE UCZNIÓW

INNE SZKOŁY TEŻ UCZESTNICZYŁY

OCZEKIWANIA NP. ZE STRONY RODZICÓW

PROJEKT WPISYWAŁ SIĘ W ZALECENIA MEN ITP

PROFIL ARTYSTYCZNY KLASY, SZKOŁY

POSZERZENIE OFERTY ARTYSTYCZNEJ SZKOŁY

PROGRAM NASTAWIONY NA LOKALNOŚĆ - POZNANIE HISTORII …

UWZGLĘDNIANIE W PROGRAMIE DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH …

PROMOCJA SZKOŁY

84,6%

85,6%

99,0%

51,0%

90,4%

83,7%

58,7%

43,3%

60,6%

1,9%

6,7%

1,9%

2,9%

1,0%

Przyczyny podjęcia współpracy z ośrodkiem kultury



49

współpracował z 4,11 placówkami szkolnymi. Analiza wniosków pokazuje, że wśród 140 szkół, które

wzięły udział w programie zdecydowaną większość stanowiły szkoły podstawowe i gimnazja.

Zajęcia znacznie rzadziej adresowano do uczniów szkół ponadgimnazjalnych – liceów i techników (ok.

27 ze 140 szkół). Tak duża przewaga szkół niższego szczebla może z jednej strony wynikać z faktu, iż

– zwłaszcza w mniejszych gminach – są one bardziej licznie obecne w okolicy domów kultury. Z drugiej

strony jednak taka dysproporcja może wynikać z faktu, iż – jak zauważyła jedna z nauczycielek – praca

z młodszymi dziećmi bywa łatwiejsza, gdyż łatwiej do nich dotrzeć czy je zainteresować.

W gimnazjum jest bardzo małe zainteresowanie, podstawówki tak, w gimnazjum bardzo trudne, więc powiem tak, że nie wiem, co mogłoby ich aż tak bardzo zainteresować, żeby oni chcieli wziąć udział. Bo tam, to – powiem tak brzydko – trzeba ich było ciągnąć, niemalże ciągnąć na siłę, żeby oni chcieli zrobić poza tym, co muszą, czyli uczyć się, tak? (…) Do podstawówki [projekt trafiał] rewelacyjnie, powiem szczerze.[IDI N -8]

Co ważne, badania ilościowe pokazały, że w projekcie wzięły udział zarówno małe szkoły (do

których uczęszcza mniej niż 100 uczniów), jak i ogromne placówki (kształcące nawet po 1000 dzieci).

Wykres 7. Wielkość szkół biorących udział w Programie DK+ EA [CATI, N=104].

17%

31%28%

24%

Ilu uczniów uczęszcza do Państwa szkoły?

Do 100

Od 101 do 300

Od 301 do 500

500+



50

5.3.3. Szkoła a ośrodek kultury – konkurenci czy sojusznicy?

Z wywiadów przeprowadzonych z domami kultury, jak i nauczycielami, można wnioskować, że

współpraca w trakcie projektu przybierała zazwyczaj jedną z poniższych trzech form:

a) „aktywny partner” – nauczyciel-koordynator projektu ze strony szkoły aktywnie uczestniczył w

wyborze tematyki projektu i w zajęciach, biorąc na siebie także część pracy merytorycznej.

Swoje działania konsultował jednak z artystami i instruktorami zapewnionymi przez ośrodek

kultury. Wydaje się, że tego typu postawę przyjęło stosunkowo niewielu pedagogów – jak

zauważa jedna z przedstawicielek domów kultury – była ona zapewne łatwiejsza w młodszych

klasach, gdy prowadzone zajęcia nie miały specjalistycznego charakteru. Warto podkreślić, że

taki model współpracy miał największy wpływ na rozwój kompetencji nauczania przedmiotów

artystycznych wśród nauczycieli.

Podstawówka: weszliśmy, coś tam razem zrobiliśmy, instruktorzy zobaczyli, co tam można zrobić w tej szkole, i z nauczycielkami, i z dziećmi, i później te nauczycielki przejęły pałeczkę, one tam były najważniejsze. Potem znowu pojawił się instruktor, zobaczył, jak to wygląda, znowu coś tam… (…) Bardziej się tak czuły na siłach. To nie wykraczało poza [ich wiedzę i umiejętności]. A ocena instruktora, reżysera była im potrzebna jako takie lustro, weryfikacja, czy to idzie w dobrą stronę. [IDI EA-6]

b) „cerber dyscypliny”/ „łącznik”– wydaje się, że to najczęstsza rola jaką przyjmowali

nauczyciele. Ich zadaniem był nadzór pedagogiczny nad uczestnikami projektu: zazwyczaj więc

pomagali oni w zorganizowaniu sali i sprzętu w szkole, pomagali w dotarciu i wyborze uczniów

posiadających artystyczne zainteresowania, motywowali ich do regularnego przychodzenia, sami

jeździli i uczestniczyli z dziećmi w zajęciach. Co ważne, w wielu szkołach nauczyciel pełnił tego

typu obowiązki społecznie, nie dostając za to żadnego wynagrodzenia i poświęcając swój

prywatny czas po lekcjach. Choć zdecydowana większość nauczycieli-koordynatorów nie

narzekała na takie rozwiązanie, to jednak w badaniu CATI pojawiły się pojedyncze głosy

sprzeciwu. W innych szkołach z kolei założono, że za dodatkowe obowiązki i godziny pozalekcyjne

pedagodzy powinni otrzymywać zapłatę – jak zauważył jeden z pracowników ośrodka (por.

rozdział 5.8) ten model doskonale się sprawdził i pozwolił na sprofesjonalizowanie obszaru

współpracy między szkołą a ośrodkiem kultury. Nauczyciele poczuli się docenieni, potraktowani

rzeczywiście jak partnerzy, w rezultacie ich zaangażowanie wzrosło. Rozwiązanie to warto wziąć



51

pod uwagę przy planowaniu kolejnych projektów zakładających współpracę domów kultury ze

szkołą.

Oni byli cerberami…. cerberami dyscypliny, żeby wszyscy przychodzili na czas, żeby to.… Bez dyscypliny w teatrze to nie ma szans. Pani wie – to nie ma szans żeby cokolwiek zrobić. A po drugie, oni dawali nam bezpieczeństwo, że sala będzie otwarta na czas, że będzie odpowiedni sprzęt jaki będzie nam potrzebny, no. [IDI EA-1] To była moja działalność społeczna. (…) Może powinnam zająć się domem, ale potrafię jakoś tak to zorganizować, że ja to lubię no, po prostu. Ja to lubię, co tu ukrywać. Lubię, jak dzieciaki mają buźki uśmiechnięte, jak działają, jak są chętne do pracy, jak mogę coś zrobić, co nie obciąża ich rodzin finansowo. [IDI N-8]

c) „niewidzialna szkoła” - zdarzały się także szkoły, których rola w projekcie była bardzo

ograniczona. Sprowadzała się ona wówczas do udzielenia pozwolenia, by – na początku -

przedstawiciele ośrodka kultury weszli do szkoły i zachęcili uczniów do udziału w projekcie, a na

końcu – władze szkoły uczestniczyły w gali podsumowującej. Choć doświadczenie pokazało, że

zwykle tak niewielki zakres podzielanych obowiązków nie odbijał się negatywnie na

realizowanym projekcie, to jednak warto zauważyć, że trudno w takich przypadkach mówić o

realnym partnerstwie czy zacieśnianiu relacji między instytucjami.

(…) pamiętam, że ja tak umożliwiłam im wejście w czasie lekcji, przedstawienie założeń tego projektu, też informacje o organizacji i mieli się już zgłaszać osoby, które chcą wziąć udział, miały się zgłaszać już do domu kultury.[IDI N-9]

Zgromadzone dane świadczą o tym, że w znakomitej większości przypadków współpraca szkoły

i ośrodka kultury po zawiązaniu partnerstwa przebiegała bez większych trudności. Zarówno

szkoły, jak i ośrodki kultury zazwyczaj były zadowolone ze współpracy. Nieco wyższe oceny

przyznawali jednak nauczyciele (średnia 4,87 punktów na skali 5-stopniowej w badaniu CATI) niż domy

kultury (średnia 4,39 w badaniu CAWI).



52

Wykres 8. Ocena współpracy szkoły i ośrodka kultury w opinii szkół (po lewej badanie CATI, N=104) i ośrodków kultury (po prawej badanie CAWI DK+ EA, N=28).

Szkołom bardzo podobała się zazwyczaj nie tylko tematyka projektu czy możliwość spotkania się

z artystami i profesjonalistami z danej dziedziny sztuki, ale również fakt, iż ciężar przygotowań

(zaproszenie ekspertów, organizacja dojazdów, posiłków, zapewnienie materiałów itp.) brał na siebie

ośrodek kultury. Doceniano również to, że udział w zajęciach i wyjazdach był bezpłatny dla dzieci.

Podano nam plan cały zajęć i co to będzie – wszystko to nam naświetlono, jak to będzie wyglądać. Myśmy doskonale wiedzieli jak to całe będzie rozplanowane i jak to ma wyglądać. [IDI N-1] (…) skorzystać z tego dobrodziejstwa, bo przecież bezpłatny był ten program. [IDI N-8]

4%

13%

83%

Ocena współpracy z ośrodkiem kultury podczas realizacji DK+ EA

(2012)

Zdecydowanie negatywnie

Raczej negatywnie

Mam mieszane uczucia

Raczej pozytywnie

Zdecydowanie pozytywnie

11%

39%50%

Ocena współpracy ze szkołą przy realizacji projektu DK+ EA (2012)

Bardzo źle Źle Średnio

Dobrze Bardzo dobrze



53

W badaniu CATI nauczyciele zostali poproszeni o ocenę projektu jako całości, a następnie jego

poszczególnych elementów - na skali 5-stopniowej. Okazało się, że zarówno generalna ocena projektu

(średnia 4,83, tylko 1 nauczyciel miał negatywne wrażenia, a 2 kolejnych – mieszane odczucia), jak i

opinie na temat poszczególnych jego elementów były bardzo pozytywne. Szczególnie wysoko

oceniono zwłaszcza atmosferę w trakcie zajęć (średnia 5,0), dostosowanie zajęć do wieku

uczestników (4,96) i wybór dzieł/miejsc (np. konkretnych spektakli teatralnych, wystaw, muzeów,

koncertów itd. – 4,92).

Wykres 9. Ocena poszczególnych elementów zajęć przez nauczycieli, którzy razem z uczniami w nich uczestniczyli [CATI, N=85].

Na tak pozytywne wrażenia dotyczące projektu wpływ miał zapewne również fakt, iż 93,3%

nauczycieli biorących udział w badaniu CATI nie dostrzegło żadnych trudności związanych z jego

realizacją. Podobne zdanie wyrażali pedagodzy biorący udział w części jakościowej badania –

deklarowali oni zadowolenie, że projekt był zwykle tak dobrze zaplanowany i przebiegał tak gładko,

iż nie wymagał interwencji.

No nie było tego, że jak czasami jest coś takiego, że jak jest coś organizowane, ktoś się weźmie za organizację i jeżeli jest to szczególnie dłuższy czas, bo jak jednorazowo to nie ma problemu, to czasami się tam zdarza, że przesunięcia, coś tam nie do końca. Natomiast tu, tak jak było na początku

4,50 4,60 4,70 4,80 4,90 5,00

PROWADZĄCY ZAJĘCIA, TWÓRCY, ARTYŚCI

ATRAKCYJNOŚĆ FORMY ZAJĘĆ

DOPASOWANIE TEMATYKI DO ZAINTERESOWAŃ UCZNIÓW

DOSTOSOWANIE ZAJĘĆ DO WIEKU UCZESTNIKÓW

JAKOŚĆ I ILOŚĆ MATERIAŁÓW

MIEJSCE WYDARZENIA

PRZEDSTAWIANE DZIEŁO

ORGANIZACJA DOJAZDU

ATMOSFERA W TRAKCIE ZAJĘĆ

4,86

4,88

4,78

4,96

4,71

4,85

4,92

4,81

5,00

Ocena poszczególnych elementów zajęć przez nauczycieli



54

ustalone, tak jak gdyby leciało. Dlatego ja też nie miałam powodów się angażować, bo się nic nie działo, w sensie, złego. [IDI N-3]

Nieliczne (7) zaobserwowane przez nauczycieli problemy dotyczyły m.in. zbyt małego

zaangażowania ze strony ośrodka, nierozwiązania kwestii logistycznych (brak dojazdu),

dotrzymywania terminów, braku uwzględniania propozycji pedagogów, początkowej niechęci

gimnazjalistów do udziału w zajęciach czy wreszcie trudności z dostosowaniem harmonogramu

projektu do rytmu pracy szkoły. Ten ostatni wątek szerzej rozwinięto w trakcie wywiadów. Badania

jakościowe pokazały, że dość często punktem spornym pomiędzy szkołą a domem kultury były rozterki

dotyczące pory przeprowadzania warsztatów i wyjazdów – w trakcie lub po lekcjach. Niektóre

szkoły definitywnie odmawiały zwalniania uczniów z lekcji podczas zajęć. Można odnieść

wrażenie, że postępowały tak przede wszystkim szkoły ponadgimnazjalne (tłumacząc się

koniecznością zrealizowania podstawy programowej i właściwego przygotowania uczniów do matury)

oraz te silniej zorientowane na dobre wyniki edukacyjne uzyskiwane przez uczniów szkoły podczas

egzaminów. Niektórzy podkreślali, że nie wszyscy rodzice godzili się, by dzieci opuszczały

obowiązkowe zajęcia szkolne. Podobną tendencję zauważyła jedna z przedstawicielek domu kultury.

My zresztą nie zwalniamy, chyba że jakieś szczególne tam okoliczności są, ale to nie w czasie lekcji. [IDI N-9] Wie pani co, młodzież sama deklarowała chęć brania udziału, natomiast w czasie lekcji byłoby trudno, ponieważ młodzież była z różnych klas i zakłócanie procesu dydaktycznego tutaj raczej nie wchodziło w grę. Tym bardziej że większość tych uczniów, która brała udział, była też z klas maturalnych. I też osoby zainteresowane kierunkami artystycznymi jako studiami, no i dlatego zdecydowaliśmy się na te popołudniowe zajęcia w piątki. [IDI N-2] Raczej po lekcjach. (…) może być trochę podczas lekcji, jeśli to się łączy z tym, co robimy, czyli z programem nauczania. Liczymy te godziny, żeby nam nie umykało. [IDI N-4] … jest przecież w systemie edukacji taki zapis, żeby ta współpraca z instytucjami była. Tylko że to jest dla nauczycieli też kłopotliwe. A z jakich względów? Że trzeba wyjść. I właśnie, szkoły nie bardzo chcą wychodzić na zewnątrz podczas lekcji. To się bierze stąd, że w szkołach średnich, zapewne na wskutek interwencji rodziców, że za dużo się lekcji opuszcza, że egzamin niezdany, maturalny albo zawodowy, bo dzieci chodziło do teatru. Że rodzice sobie tego nie życzą. Albo że gimnazjalny źle dziecku poszedł, bo był dużo wyjść, pani wychodziła, nie chciało jej się lekcji prowadzić. Ile chodzą to chodzą… Wyjście to jest cała procedura. Zgoda od rodziców. I też jest… jeśli naukowe to jest jeszcze na to przyzwolenie. Ale zaburza to tok lekcji. Bo wychodzi się na coś, ale przepada no powiedzmy, geografia, chemia, która jest raz w tygodniu. I oni się muszą, nauczyciele potem tłumaczyć, czemu podstawa programowa nie jest zrealizowana.[IDI EA-6]



55

Inne placówki edukacyjne – były bardziej tolerancyjne: zgadzały się one by część (np. wybrane

wyjazdy) lub nawet całość warsztatów odbywały się przed południem, tym samym przyznając

projektowi status czegoś niecodziennego, co umożliwia zdobycie doświadczeń i kompetencji

odmiennych od tych nabywanych w toku codziennej nauki w szkole. Do innych szkół z kolei bardziej

przemawiał argument realizowania zajęć podczas przedmiotów, w których podstawy programowe się

one wpisywały lub pomysł zwalniania z lekcji nie całych klas, ale poszczególnych uczniów z różnych

roczników.

Warto poświęcić, tak. Bo zawsze tam można zadać dziecku, jak nawet lekcja przepadnie, to nawet doczytać czy coś. I zawsze, jak ono tylko chce, to się nauczy. Jednak rok szkolny jest długi i wiadomo. A czasami nauczyciele tak mówią, że jak jedna lekcja przepadnie, to przesadzają: „Boże!” Świat się nie zawali, a ono się więcej nauczy jak przebywa w grupie i czegoś innego się nauczy. Bo wiemy, że musimy te dzieci przystosowywać - no do życia, prawda? [IDI N-3] Na pewno nie było takich informacji, że nie powinno tak być w tych godzinach, ze strony rodziców pretensji czy czegoś takiego. To nie, nie, nie. To nie było tak. A plus: no to, że dziecko skorzystało w fajnym zajęciu, dzieciaki były naprawdę bardzo zadowolone, podekscytowane, że były w takim miejscu, że byli fachowcy i to było coś innego, to było coś niecodziennego, bo na co dzień w szkole tego nie mamy. [IDI N - 8] (…) bo to po prostu jest tak jakby… no zarywanie, że tak powiem pozostałych lekcji więc raczej to się odbywało po lekcjach. Chociaż niektóre zajęcia - na przykład plastyczne, czy wyjścia do teatru - w godzinach rannych, jeżeli takie zajęcia były to czasem pokrywały się po prostu, na przykład wyjście do teatru pokrywało się z godzinami języka polskiego, więc było… poniekąd jakby w programie, więc to było w porządku. [IDI EA - 5]

Rozważając plusy i minusy poszczególnych rozwiązań wskazywano, że choć wadą organizowania

zajęć w trakcie lekcji jest opuszczanie innych przedmiotów, to również planowanie ich na godziny

popołudniowe lub weekendy miało szereg negatywnych konsekwencji. Oznaczało ono bowiem: 1)

problemy z dojazdami uczniów do domów (w wielu gminach autobus dostosowany był do godzin

lekcyjnych), 2) kolidowanie zajęć projektowych z tymi indywidualnymi lub prywatnymi

rozrywkami/treningami/korepetycjami uczniów (na co niektórzy rodzice nie wyrażali zgody), 3)

zmęczenie dzieci i młodzieży po całym dniu/tygodniu nauki (bardzo widoczne zwłaszcza w przypadku

realizowania zajęć w piątek po południu lub w sobotę rano).

(…) bo też nie każdy rodzic po prostu wyraził zgodę na uczestnictwo w takich zajęciach, gdyż te zajęcia nie odbywały się w ramach godzin lekcyjnych, tylko one były po lekcjach, dodatkowo i jednak no nie każdy rodzic chciał, żeby dziecko gdzieś jechało, też prawda mają swoje jakieś tam po ustalane różne nauki języków i tak dalej, i tak dalej, jakieś zobowiązania na co dzień, więc na pewno nie brało w tym udział 100% dzieci z danej klasy. [IDI EA - 5]



56

To było zmęczenie, nie może jakieś ten, tylko zmęczenie. Gdzieś tam się pojawiały takie komunikaty, że no już padają, bo mają po prostu dosyć, ale generalnie … To, że były one [warsztaty] przygotowane w sposób ciekawy przekonało ich, że oni jednak chcieli iść i brali w tym czynny udział. [IDI N-10]

Ośrodki kultury, mimo generalnie pozytywnej oceny współpracy ze szkołami – miały nieco więcej

zastrzeżeń (widać to wyraźnie porównując odsetek ocen bardzo dobrych wśród nauczycieli i wśród

Beneficjentów - na wykresie nr 8). Warto wskazać tu na trzy sfery, w których różnice - czy nawet

konflikty interesów - pomiędzy ośrodkami kultury a szkołami zarysowywały się najwyraźniej.

Po pierwsze, mimo iż praktycy kultury mają świadomość konieczności współpracy ze szkołami –

czasem raziła ich bierność szkół w tym zakresie, oczekiwanie na „gotowy produkt”10 przygotowany

przez ośrodki kultury.

Z tego, co wiem, a pracuję w kulturze od 30 lat, mówi się o nawiązaniu współpracy między kulturą a oświatą. I tak naprawdę na deklaracjach się kończy. I albo tak jak my realizujemy program edukacji nie patrząc na podpisy ministrów albo nic się nie robi. (…) W tym momencie korzyść dla szkoły nie ulega dyskusji. Dzięki takiemu spotkaniu mają zajęcia dzieci i młodzież jak i też nauczyciel wzbogaca warsztat. [IDI EA-2] (…) bywały takie elementy takiej bierności trochę, poddania się. Fajnie byłoby, mogłoby troszkę więcej być zaangażowania. Ale to, tak jak mówię, pierwsze doświadczenie, na koniec wszyscy mówili, że chcą więcej. Myślę, że przy następnych już by było... [IDI EA-3] Placówki były bardzo roszczeniowe i każda z nich widziała jedynie korzyść dla siebie samej. [CAWI DK+ EA] Zbyt małe zaangażowanie nauczycieli. [CAWI DK+ EA]

O tym, że stosunkowo niewielu pedagogów w dzisiejszych czasach znajduje czas i siłę, by wyjść

z inicjatywą z pomysłami, które pozwolą im pociągnąć za sobą młodzież – mówili samokrytycznie

także niektórzy nauczyciele.

Brak pomysłów, jakoś tak pędzący świat do przodu, człowiek zabiegany, bo praca, bo rodzina może i tak brak czasu może na pomysły. Może nie sama ta kreatywność człowieka, tylko brak czasu? Ja powiem tak: czasem słyszymy przecież, że koleżanki, no one mają swoje życie prywatne i to stawiają na pierwszym miejscu jednak mimo wszystko. A jak się ma małe dzieci, to może jest brak czasu, tak? Na to, żeby może troszeczkę coś więcej. To tak jest, no takie są realia, rzeczywistość, wydaje mi się. [IDI N-8]

10 Takiego sformułowania użył jeden z przedstawicieli domów kultury, mówiąc: (…) a one oczekują w większości

gotowego produktu. [IDI EA]



57

O tym, że ich szkoła na pewno samodzielnie nie zrealizowałaby podobnego projektu mówili

niemal wszyscy nauczyciele, którzy brali udział w badaniach jakościowych. Tłumaczono to przede

wszystkim brakiem odpowiednich środków finansowych oraz brakiem czasu na ich pozyskanie. Warto

jednak podkreślić, iż wynika to poniekąd z niskiego zainteresowania szkół edukacją artystyczną – w

przypadku innego rodzaju projektów (np. dotyczących nauk ścisłych itd.) często wkładają one w ich

pozyskiwanie więcej wysiłku. Większej aktywności szkół w tym zakresie przeszkadza również

niewielkie zaangażowanie nauczycieli przedmiotów artystycznych. Są oni zwykle zatrudnieni tylko na

kilka godzin, a do tego angażowani do przygotowań oprawy wszelkich szkolnych wydarzeń.

Ale również ci nauczyciele, którzy te zajęcia prowadzą też nie mają czasu na przygotowanie tych wszystkich dokumentów, projektów, bo wychowawczy czas zajęć pozalekcyjnych pochłania im już dość dużo… wolą to poświęcić bezpośrednio dla dzieci… I wtedy brakuje im czasu na przygotowanie ich własnych dokumentów do projektów. [IDI N-6] U nas jest właściwie jeden nauczyciel, tam kilku tylko dorabia, to też nie jest w stanie… (…) To wszelkiego rodzaju konkursy plastyczne – to wszystko spływa na niego, prawda? A już żeby w jakieś tam projekty wchodzić, to już na pewno nie ma czasu. Bo i dekoracja szkoły, i wszystko! [IDI N-3] Wie pani co, szkoły podejmują, niektóre szkoły podejmują działania, ale z innego obszaru – programy Leonardo, Commenius, projekty, z których oni są potem dumni, robią to według szablonu, to nie jest kłopotliwe… tak jak z nami (śmiech). I ładnie na tym wychodzą. [IDI EA - 6]

Po drugie, przedstawiciele ośrodków kultury podczas wywiadów czasem niezbyt pozytywnie

wypowiadali się o kreatywności nauczycieli. Mimo podkreślania, że cały czas można w szkołach

znaleźć prawdziwych entuzjastów i społeczników, pojawiały się także opinie bardzo krytyczne dla

pedagogów.

Zamknięte środowisko, pełne pretensji, pełne wrażenia, że oni są coś wyżej niż cała reszta świata… nie przepadam za nimi. I nie lubię z nimi współpracować. A jak przychodzi do tej współpracy, to kto to inicjuje wtedy? No przecież nie szkoły!!! (..) średnia, nie wiem, jakby policzyć IQ albo kreatywność przeciętnego dyrektora szkoły w Polsce, i to w takiej Polsce powiatowej, to to jest przecież tragedia. To jest w ogóle bez kija nie przystępuj. Gada chłop do obrazu, obraz ni razu. [IDI EA]

Tak mocno negatywnie zarysowany obraz jest zapewne skrajny i przesadzony, jednak kryje się w

nim cząstka prawdy. Choć poniższy wniosek jest jedynie hipotezą i wymagałby przeprowadzenia

dokładniejszych badań, wydaje się, że wiele domów kultury – Beneficjentów DK+ EA – jest znacznie

bardziej otwarta na otoczenie, elastyczna czy kreatywna w znajdowaniu sposobów na realizację

swoich zamierzeń niż ich projektowi partnerzy. Wiele szkół wydaje się tymczasem zamkniętych w



58

„żelaznej klatce” z jednej strony (często biurokratycznego) rozliczania się z realizacji założeń

programowych, a z drugiej – pewnego rodzaju konserwatyzmu, zakorzenienia w pewnej niezmiennej

od lat tradycji edukowania młodych. Ciekawy przykład tego rodzaju zderzenia „mentalności”

instytucji kultury z instytucją edukacyjną opisywała jedna z przedstawicielek Beneficjentów DK+ EA.

W opisywanych przez nią wydarzeniach uwidoczniły się różnice dotyczące postrzegania roli gali

finałowej i tego czy ma ona być bardziej tradycyjną „akademią ku czci” czy też wyrazem twórczości

artystycznej młodzieży, nawet jeżeli chce ona zamanifestować w pewien sposób swój bunt.

Szczególnie gorąca dyskusja dotyczyła granic wolności artystycznej młodych.

No właśnie, oni mają prawo się buntować, a my nauczyciele czy instruktorzy mamy czuwać nad tym, ja myślę, że dobrze, że wiemy, co oni myślą, bo w ten sposób możemy z nimi rozmawiać i dochodzić do jakichś wniosków. Coś poprawiać, przynajmniej ja mam takie założenie. Jak każemy im siedzieć cicho to nigdy nie będziemy wiedzieć, co oni myślą. (…) Po to te środki są żeby ich używać, to jest takie medium, które jest zwierciadłem rzeczywistości, no nie da się tego ukryć, my też nie możemy jak pracownicy edukacji zrobić no takiej akademii ku czci… A tego się trochę oczekiwało, że to będzie taka gala jak na zakończenie roku? Tak, tak, no powiem szczerze, że ja też zostałam posądzona, że chcę zrobić rewolucję w oświacie i inne grubsze rzeczy, ale tego już nie będę mówić. [IDI EA]

Co ważne, niektóre szkoły dostrzegały, że ich perspektywa znacznie różni się od tej

prezentowanej przez instruktorów i animatorów kultury, ale tę odmienność traktowały jako wartość.

Wie pani… na pewno byśmy mieli problem ze znalezieniem ludzi o innym spojrzeniu na problem, dlatego, że nauczyciel, mimo że się stara prowadzać coś nowego, to czasem ma ograniczone możliwości, a czasem nie widzi nowego spojrzenia. (…) ich [domów kultury] sposób patrzenia, ich sposób realizowania jest inny. Ten projekt realizowany w szkole dobrze by wypadł, ale nie miałby odbicia emocjonalnego. [IDI N-6]

Trzecim polem potencjalnych konfliktów pomiędzy ośrodkami kultury a szkołami jest zauważalna

w ostatnich latach rywalizacja o granty i projekty. W opinii jednej z koordynatorek programu ze

strony instytucji kultury, dziś, a więc 2 lata po realizacji programu DK+EA, pozyskanie szkół do

współpracy mogłoby nie być już tak proste, z powodu natłoku innych projektów edukacyjnych –

zwłaszcza unijnych.

Powiem tak… wtedy było nam łatwiej, bo jeszcze szkoły nie realizowały tak wielu projektów. Teraz otwarto szkołom dużo ścieżek umożliwiających pozyskanie środków. Z tego względu wiele szkół i to nie tylko w miastach, realizuje swoje projekty samodzielnie. Częściowo siłami swoich nauczycieli, a czasem z zaproszonymi gośćmi, zależy od charakteru… [IDI EA-2]

Z kolei inny przedstawiciel domu kultury wspominał, że spotkał się nawet z sytuacją, gdy

nauczyciel wręcz zniechęcał uczniów do udziału w warsztatach organizowanych w domu kultury,



59

tłumacząc, że takie same są organizowane przez szkołę w ramach zajęć pozalekcyjnych. Choć

przykład ten jest z pewnością skrajny i raczej odosobniony, warto zwrócić uwagę, iż tego rodzaju

sytuacje mogą pojawiać się częściej w przyszłości w związku z coraz większą liczbą projektów

unijnych wspierających wyrównanie szans edukacyjnych i rozwój uczniów uzdolnionych. Czarny

scenariusz zakładałby zatem, że nauczyciele – wynagradzani z projektów unijnych – będą rywalizować

z ośrodkami kultury o dodatkowe zajęcia z utalentowanymi artystycznie dziećmi. Warto może zatem,

podobnie jak uczyniła to dyrektorka jednej z badanych szkół, wyraźnie zdefiniować różnice pomiędzy

charakterem zajęć pozalekcyjnych w szkole a warsztatami w domu kultury.

Tutaj to biorą sobie nauczyciele, wybierają dzieci, które wykazują jakieś tam zainteresowania i zdolności, i chcą przede wszystkim, bo wiadomo, że musi dziecko chcieć. I wtedy z nimi pracują. Natomiast tutaj do Gminnego Centrum Kultury, no to myślę, że bardziej decydują rodzice, jeżeli chodzi o te młodsze dzieci, prawda? (…),Jak starsza młodzież, to pewnie już sami decydują. [IDI N- 3]

5.4. Uczniowie a partycypacja w projekcie

Skupienie się na współpracy szkół i ośrodków kultury spowodowało, że – paradoksalnie – można

odnieść wrażenie, że z pola widzenia zniknęli nieco sami uczniowie i ich potrzeby. Również sama

konstrukcja Programu (w przeciwieństwie do DK+ IL) nie wymagała od ośrodków kultury diagnozy

społeczności uczniowskich, a krótki czas na przygotowanie wniosku nie ułatwiał przeprowadzenia

gruntownych badań. Kilka ośrodków kultury, które przyznawały, iż nie brały pod uwagę opinii

uczniów, tłumaczyło to m.in. następująco:

Nie oczekiwano tego w projekcie, a czas na napisanie wniosku był zbyt krótki, by móc przeprowadzić badania w szkole. [CAWI DK+ EA] Profil projektu nie zakładał konsultowania programu, charakteru zajęć z uczniami. [CAWI DK+ EA] Zajęcia dostosowaliśmy do naszych możliwości i instruktorów OK. [CAWI DK+ EA]

W ankiecie CAWI jednak prawie trzy czwarte (74,2%) Beneficjentów deklarowało, że zasięgało

opinii uczniów w kwestii wyboru typów działań. W nieco mniejszym zakresie (65%) konsultacje te

zauważyli nauczyciele ze szkół, będących partnerami w projekcie, a wśród dzieci i młodzieży odsetek



60

ten był jeszcze niższy (57%)11. Wśród najczęściej wymienianych przez ośrodki kultury form

pozyskiwania opinii uczestników wymieniano ankiety (69,5%), rozmowy z dziećmi (60,9%) i

pozyskiwanie informacji od pracowników szkół (17,4%). Warto jednak podkreślić, iż w bardzo wielu

przypadkach opinie te zbierano od uczestników już w trakcie lub dopiero po realizacji

zamierzonych działań – ankiety, na które tak licznie powoływały się domy kultury, w znakomitej

większości to ankiety ewaluacyjne.

Wykres 10. Sposoby pozyskiwania opinii uczniów przez ośrodki kultury [CAWI DK+ EA].

Również rozmowy z uczniami często nie przekładały się na ostateczny kształt projektu. Jak

pokazały niektóre wywiady, zdarzało się, że proponowane przez młodzież warsztaty (np.

fotograficzne czy multimedialne) okazywały się z różnych względów (głównie braku sprzętu,

ograniczeń organizacyjnych itp.) nie do zrealizowania. W tej sytuacji ośrodek kultury proponował inną

tematykę zajęć. Mimo wszystko - zgodnie z relacjami przedstawicieli instytucji kultury i nauczycieli

– ostatecznie młodzież w przytłaczającej większości bardzo pozytywnie odbierała warsztaty i często

dopytywała się o ich kontynuację w przyszłości. Należy jednak zaznaczyć, że w wielu projektach choć

częściowo starano się zrekompensować uczniom brak wpływu na całokształt działań, umożliwiając im

współdecydowanie o poszczególnych elementach warsztatów, ich tematyce czy formule (np. wyborze

tematu etiudy teatralnej itp.).

11Podkreślmy jednak jeszcze raz, że ze względu na niewielką liczebność próby uczniów – wyniki te należy traktować z dużą ostrożnością.

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0%

ROZMOWY Z DZIEĆMI, WYWIADY

ANKIETY (GŁ. EWALUACYJNE)

ANALIZA PRAC DZIECI

OPINIE UZYSKIWANE OD RODZICÓW

ŚLEDZENIE OPINII NA PORTALACH INTERNETOWYCH -…

OBSERWACJA ZACHOWAŃ UCZNIÓW

ROZMOWY Z PRACOWNIKAMI SZKÓŁ O POTRZEBACH DZIECI

60,9%

69,5%

8,7%

4,3%

13,0%

8,7%

17,4%

Sposoby pozyskiwania opinii uczniów



61

Te takie, te takie, które nie zostały zrealizowane to, to głównie wydaję mi się, że wychodziły od uczniów no, bo teraz jednak wszystko co multimedialne to jest na topie. No raczej nie od Pań, bo Panie no nie bardzo w tych tematach, chociaż no też widziałam miały chęć no i, i też chciałby zrobić no jednak warunki są takie, a nie inne i nie dało się tego przeprowadzić. Natomiast te pozostałe zajęcia, które, które odbywały się no to wychodziły od głównie od nauczycieli, ale też uczniowie, no później jak pytaliśmy się ich na zajęciach, czy chcieli takie warsztaty, czy im się podoba, no to mówili, że tak. [IDI EA - 5]

Badania CATI pokazały, że nauczyciele mieli wrażenie, że ich ocena projektu jest niezwykle

zbieżna z obserwowanymi przez nich reakcjami uczniów (średnia dotycząca opinii nauczycieli o tym

jak projekt odebrali uczniowie wynosiła 4,87, podczas gdy oni sami oceniali go na 4,83 na 5-stopniowej

skali). Pedagodzy zapytani jakie poszczególne elementy ich zdaniem najbardziej podobały się

dzieciom i młodzieży zdecydowanie najczęściej wymieniali formę zajęć (zwłaszcza zajęcia praktyczne

i wykorzystywanie ciekawych materiałów) – 60,6%. Jedna czwarta wskazywała, że niezwykle

atrakcyjne dla dzieci były również wycieczki i wyjazdy.

Wykres 11. Elementy projektu szczególnie atrakcyjne dla dzieci w opinii nauczycieli [CATI, N=104].

O tym jednak, że taka zapośredniczona przez nauczycieli ocena reakcji uczniów nie zawsze

okazuje się w 100% trafna, świadczą wnioski płynące zarówno z fokusów przeprowadzonych z

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0%

ZAANGAŻOWANIE DZIECI PRZY CAŁOŚCI PROJEKTU

WYKORZYSTYWANIE I ROZWIJANIE ZAINTERESOWAŃ

WYCIECZKI, WYJAZDY

NAGRODY

PRACA POD OKIEM PROFESJONALISTÓW

INTEGRACJA

WYSTĘP, WYSTAWA, POKAZANIE SIĘ PRZED PUBLICZNOŚCIĄ

SPOSÓB PROWADZENIA ZAJĘĆ - MIŁA ATMOSFERA ITP.

FORMA ZAJĘĆ (ZAJĘCIA PRAKTYCZNE)

POZNANIE NOWYCH TECHNIK ARTYSTYCZNYCH

ROZWÓJ KOMPETENCJI MIĘKKICH U UCZNIÓW

NIE WIEM, NIE PAMIĘTAM

PROJEKT JAKO CAŁOŚĆ

6,7%

3,8%

25,0%

1,0%

16,3%

6,7%

16,3%

3,8%

60,6%

5,8%

1,9%

1,9%

6,7%

Elementy projektu szczególnie doceniane przez dzieci - w opinii nauczycieli



62

młodzieżą, jak i wyniki adresowanej do nich ankiety internetowej. Co charakterystyczne, dokonana

przez młodzież ocena poszczególnych elementów projektu - choć generalnie wysoka - była zawsze

nieco niższa od tej, którą przyznawali nauczyciele12.

Wykres 12. Średnia ocen poszczególnych elementów projektu przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych [CAWI uczniowie, N=14-18].

Co więcej, mimo deklaracji nauczycieli o zadowoleniu uczniów z zajęć i prezentowanych powyżej

stosunkowo wysokich ocen poszczególnych elementów projektu, wielu młodych respondentów

przyznawało, że chętniej uczestniczyłoby w innym rodzaju zajęć (odpowiedziało tak aż 41% badanych

w ankiecie CAWI).

12 Należy jednak pamiętać, że ze względu na małą liczebność osób odpowiadających na poniższe pytania wyniki uczniów nie są reprezentatywne.

0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50 5,00

RELACJE Z INNYMI UCZESTNIKAMI WYDARZEŃ

MOŻLIWOŚĆ SAMODZIELNEGO TWORZENIA

OSOBY PROWADZĄCE

DOSTOSOWANIE ZAJĘĆ/WYDARZENIA DO WIEKU UCZESTNIKÓW

JAKOŚĆ I ILOŚĆ MATERIAŁÓW WYKORZYSTYWANYCH NA ZAJĘCIACH

ATMOSFERA W TRAKCIE ZAJĘĆ/SPOTKAŃ

ATRAKCYJNOŚĆ FORMY ZAJĘĆ

ORGANIZACJA SPOSOBU DOTARCIA NA MIEJSCE

MIEJSCE, W KTÓRYM ZORGANIZOWANO WYDARZENIE

DOPASOWANIE TEMATYKI ZAJĘĆ DO ZAINTERESOWAŃ

PRZEDSTAWIANE DZIEŁO

4,71

4,56

4,50

4,40

4,38

4,28

4,12

4,06

4,00

4,00

3,79

Ocena poszczególnych elementów projektu przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych



63

Wykres 13. Chęć uczestniczenia w innych zajęciach [CAWI uczniowie, N=81].

Po to, by lepiej zrozumieć kontekst opisywanych wyników, warto podkreślić, że wśród

respondentów, znalazły się osoby, które w ramach DK+EA uczestniczyły w niemal wszystkich

wyróżnionych na poziomie analizy wniosków typach zajęć. Najwięcej spośród badanych brało jednak

udział w: zajęciach plastycznych (35 osób), tanecznych (33 osoby), muzycznych (28 osób) i

teatralnych/lalkarskich (28 osób13), co odpowiada mniej więcej najpopularniejszym typom zajęć w

projektach (por. dane z wykresu nr 3). Respondenci wskazywali także na zróżnicowaną formułę zajęć,

w których uczestniczyli, w tym: wyjazdy i wycieczki (46 osób), spotkania z ciekawymi osobami (37

osób), turnieje/konkursy (9 osób) i wykłady (3 osoby). Choć poniższe wyniki należy interpretować

bardzo ostrożnie ze względu na niewielkie liczebności uczniów, którzy oceniali poszczególne typy

zajęć, sygnalizują one, że warsztaty związane ze stosunkowo nowymi formami sztuki (fotografia,

graffiti, multimedia) oraz zajęcia techniczne (np. tworzenie scenografii, instalacji świetlnych,

garncarstwo itp.) są oceniane szczególnie wysoko.

13Zgodnie z programem projektów, jeden uczeń zazwyczaj uczestniczył w różnych typach aktywności, podane liczby nie sumują się zatem do liczby wszystkich uczestników

11%

18%

30%

22%

19%

Czy wolał(a)byś uczestniczyć w innych zajęciach?

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak



64

Tabela 1. Ocena poszczególnych zajęć, w których uczestniczyli uczniowie [CAWI uczniowie, N=80].

Typ zajęć N średnia

Zajęcia fotograficzne 8 4,75

Zajęcia ceramiczne/garncarskie 14 4,64

Zajęcia techniczne 12 4,42

Warsztaty graffiti 5 4,20

Warsztaty multimedialne 5 4,20

Zajęcia plastyczne 34 4,03

Wykłady 2 4,00

Warsztaty autoprezentacji 2 4,00

Warsztaty kaletnicze 3 4,00

Wycieczka 42 4,00

Spotkania z ciekawymi osobami 34 3,94

Organizowanie konkursów/turniejów 9 3,78

Warsztaty filmowe 7 3,71

Warsztaty teatralne/lalkarskie 27 3,63

Zajęcia taneczne 30 3,60

Warsztaty literackie 19 3,58

Zajęcia tkackie i hafciarskie 7 3,43

Zajęcia muzyczne 24 3,42

Dopytani o to w jakich zajęciach woleliby brać udział zamiast tych, których byli uczestnikami,

młodzi wymieniali zarówno warsztaty plastyczne czy techniczno-ceramiczne, jak i takie związane z

nowymi mediami (fotografia, grafika komputerowa, kręcenie filmów) czy tańcem lub sportem. Wyniki

te dobrze współgrają z wnioskami płynącymi z odpowiedzi uzyskanych na pytanie o zainteresowania

uczniów realizowane przez nich w czasie wolnym. Na pierwszym miejscu znalazł się wówczas sport

(46,3%). Nieco tylko mniejsza grupa uczniów jako swoje hobby wskazywała bardziej artystyczne pola,



65

takie jak: muzyka (41,8%), plastyka (40,3%), film/kino (37,3%), książki i fotografia (po 32,8%) oraz

taniec (31,3%).

Wykres 14. Zainteresowania uczniów – uczestników projektu DK+ EA [CAWI uczniowie, N=67]

Starając się podsumować prezentowane powyżej czasem pozornie sprzeczne czy paradoksalne

wyniki badań dotyczące młodych uczestników zajęć realizowanych w ramach Programu DK+ EA warto

podkreślić trzy wnioski:

(1) Po pierwsze, zarówno badania jakościowe (fokusy z dziećmi i młodzieżą), jak i

ilościowe wydają się sugerować, że wśród uczestników Programu znaleźli się z jednej strony

uczniowie bardzo zainteresowani sztuką (stąd np. wysoki odsetek młodych deklarujących

zainteresowanie plastyką) czy nawet czasem wiążących z nią swoje dalsze życie (uczniowie, którzy

wybierali się do liceum plastycznego, na ASP, do szkoły aktorskiej itd.). Z drugiej jednak, spore

grono stanowiły dzieci i młodzież, które oczekiwały bardziej popkulturowych wersji zajęć,

zwłaszcza z dziedzin popularnych obecnie w młodym pokoleniu czy medialnie nośnych - np. fotografii

(o popularności fotografii jako „zajawki” młodych można przeczytać m.in. w raporcie „Młodzi i

media”), tańca współczesnego czy rękodzieła (np. decoupage, tworzenie biżuterii itd.).

46,3%41,8% 40,3%

37,3%32,8% 32,8% 31,3%

25,4% 25,4%

17,9% 17,9%

11,9%1,5%

Zainteresowania uczniów



66

[o zajęciach, w których chętnie by uczestniczyli] To wybraliśmy takie warsztaty z uczestnikiem na przykład z „You Can Dance” czy z jakiegoś innego tam takiego programu, żeby po prostu był ktoś, kto potrafi tańczyć i pokazać, jak to się robi. No i to było poznanie różnych typów tańców nowoczesnego, kroków i takich skróconych historii. Na sam koniec tych warsztatów pomyślelibyśmy o zaprezentowaniu tego, co się nauczyliśmy dla takiego ogółu na przykład na rynku czy na Placu Zamkowym. [FGI z młodzieżą] No wybrałam związane właśnie z teatrem, ponieważ grałam w kółku teatralnym. Tym się interesuję i właśnie chciałabym poznać wielu artystów. [FGI z młodzieżą] No jeżeli chodzi o warsztaty fotograficzne to u nas w mieście jest naprawdę dużo amatorów fotografii, którzy naprawdę super sobie z tym radzą. Niestety, nie mają takiej podstawy do tego, tak? Tutaj te warsztaty jakoś mogłyby im otworzyć tą drogę, mogliby się jakoś podszkolić ewentualnie, że ktoś by im mógł jakoś pokazać. (…) A na końcu właśnie jest ten wernisaż prac. Ktoś by ich docenił, zobaczył. To też jest jakaś taka przepustka do dalszej drogi. [FGI z młodzieżą]

Takie zróżnicowanie młodych odbiorców wynika poniekąd z odmiennych strategii przyjętych

przez domy kultury i szkoły, a dotyczących sposobu wyboru uczniów do uczestniczenia w programie.

W niektórych przypadku były to całe klasy (takie rozwiązanie było często bardziej wygodne w sensie

organizacyjnym, stosowano je zwłaszcza w odniesieniu do najmłodszych dzieci), w innych – do udziału

zachęcano dzieci szczególnie uzdolnione w danym kierunku (np. członków kółka teatralnego – na

zajęcia z aktorami itd.). W jeszcze innych placówkach edukacyjnych ważnym kryterium było

wyrównanie szans edukacyjnych i zapraszanie w pierwszej kolejności tych dzieci, którym na co dzień

trudno uczestniczyć w zajęciach artystycznych (np. z powodu dojazdów, kosztów itd.). Ostatecznie,

wyniki ankiety CAWI pokazały, że wśród młodych uczestników niemal jedna czwarta (24,7%) już przed

projektem uczęszczała na warsztaty lub brała udział w wydarzeniach organizowanych przez ośrodek

kultury.

(…) w tym projekcie nie uczestniczyły te dzieci, które do Domu Kultury należą na co dzień, tylko w związku z tym, że dotyczył on szkół i współpracy to po prostu nauczyciele wybierali głównie dzieciaki, które po prostu nigdzie nie, że tak powiem, nie uczęszczają. Nie uczęszczały do tej pory, bo na przykład, no mają ciężki dojazd, żeby do nas po prostu… wrócić do domu, nie ma ich kto później odwieźć jeszcze na jakieś zajęcia popołudniowe (…). [IDI EA - 5] Tym bardziej że większość tych uczniów, która brała udział, była też z klas maturalnych. I też osoby zainteresowane kierunkami artystycznymi jako studiami (…). [IDI N - 2]

(2) Po drugie, zestawienie prezentowanych powyżej danych pokazuje, że nie tylko ogólne

dziedziny sztuki, ale przede wszystkim – konkretny temat i charyzmatyczni prowadzący odgrywają

kluczową rolę, w zachęceniu dzieci (a w szczególności młodzieży) do danego pola twórczości. Wydaje

się, że to dlatego mimo iż muzyka jest jednym z głównych hobby uczniów (deklarowało tak 41,8%



67

respondentów) nie przełożyło się to na wysokie oceny tego typu zajęć (średnia to zaledwie 3,42).

Podobnie można tłumaczyć paradoks sporego zainteresowania tańcem przy jednoczesnych nie

najwyższych ocenach tego typu warsztatów – komentarze uczniów w przypadku ankiet internetowych

pokazywały, że niektórzy uczniowie rozczarowani byli wyborem konkretnego stylu np. wyłącznie

poloneza czy tańców ludowych. Zarówno młodzież, jak i przedstawiciele szkół czy domów kultury

zwracali uwagę jak kluczowa jest rola instruktora. Dobry prowadzący potrafił przekonać uczniów do

zajęć, które początkowo nie wzbudziły ich entuzjazmu czy skłonić do zaangażowania, nawet gdy nie

mieli oni już oni sił na pracę twórczą.

(…) czasami jak ja prowadzę zajęcia i każę coś zrobić, narysować to mówią: „nie potrafię rysować”, albo: „łe proszę Pani gdzie w tym wieku rysować i coś tam”. A tam nie było czegoś takiego. (…) bo właśnie prowadzący jak prowadził to, po kolei dawał zadania i wskazówki np. spróbuj tak albo tak (…) i to też było ważne, że cały czas była jakby taka, jakby z jednej strony kontrola tego, żeby im tam podpowiedzieć, ale również takie wsparcie. [IDI N-10]

Jak jednak zauważali przedstawiciele domów kultury – nie każdy specjalista, nawet jeśli jest

ekspertem w swojej dziedzinie, jest na tyle charyzmatyczny, by przyciągnąć do siebie młodzież.

Mamy takiego artystę, oni byli nim zafascynowani! Może nie rap, a postać instruktora. … (…) bo powiedzmy sobie prawdę, w instytucji kultury nawet takiej jak nasza, nie ma aż tylu wybitnych osób, za którymi młodzież pójdzie… bo oni sobie coś tam mogą dłubać w tych swoich pracowniach czy klubach, na świetlicach, natomiast niekoniecznie pójdą do szkół i zarażą młodzież swoim entuzjazmem. Tutaj był nasz taki słaby punkt, że gdybyśmy mieli więcej takich gwiazd, to by było można lepiej pociągnąć. [IDI EA-6]

Zarówno wypowiedzi młodych, wyniki przeprowadzonej wśród nich ankiety, jak i opinie

animatorów kultury pokazują zatem, że mimo różnorodnych cenionych przez uczniów możliwości

rozwijania własnych zainteresowań (w tym np. samouczki, internetowe filmy instruktażowe itd.),

kontakt z prowadzącym posiadającym odpowiednią wiedzę i potrafiący ją z pasją przekazać – jest

nadal dość istotny. Młodzi respondenci zapytani w ankiecie internetowej w jaki sposób realizują swoje

hobby najczęściej odpowiadali, że robią to samodzielnie (64,8%) lub ze znajomymi (35,2%).

Podkreślano jednak również te możliwości, które wiązały się z kontaktem z wykwalifikowanymi

instruktorami: na trzecim miejscu wymieniano uczęszczanie na zajęcia pozaszkolne (33%), na piątym-

na warsztaty w domu kultury (12,7%), a w dalszej kolejności: do prywatnej instytucji (11,3%) czy do

innej publicznej instytucji (np. popołudniowej szkoły muzycznej itp. 4,2%). Dopytani o miejsca, w

których warsztaty miałyby się odbywać, zdecydowana większość wybierała odpowiedź „zarówno w

szkole, jak i poza nią” (61%).



68

Wykres 15. Preferowane miejsca warsztatów [CAWI uczniowie, N=70].

(3) Po trzecie, ważność przeprowadzenia diagnozy preferencji i zainteresowań

artystycznych uczniów podkreślają doświadczenia tych instytucji kultury, które zdecydowanie

mocniej podkreślały rolę uczniów w projekcie. Bardzo sobie one chwaliły możliwość bliższej analizy

perspektywy młodzieży.

Projekt (…) dotyczył partycypacji, współdecydowania, dawania głosu tzw. trudnej młodzieży. [CAWI DK+ EA] Na bazie ich doświadczenia, które mieli już ze sztuką, na bazie ich wiedzy… bo te pierwsze spotkania takie trochę były, to był taki rekonesans, co wiedzą, co rozumieją, żeby można było coś zbudować, to trzeba ich było najpierw poznać. [IDI EA-6]

Kończąc analizę problemu niewystarczającego – jak się wydaje – wzięcia pod uwagę opinii dzieci

i młodzieży w Programie DK+EA – warto zaznaczyć, iż miał on w wielu przypadkach kilka przyczyn,

sięgających głębiej niż brak czasu przewidzianego na to zadanie w projekcie. Z jednej strony wynikał

on zapewne z traktowania najmłodszych jako osób, które raczej mają być obiektem działań

edukacyjno-wychowawczych niż współdecydować o tym procesie. Po drugie, przedstawiciele

ośrodków kultury i szkół mieli często (chyba nie do końca słuszne) przeświadczenie, że ankiety

prowadzone wśród uczniów niewiele by dały – ze względu na konformizm wśród małych dzieci, a brak

19%

61%

11%

9%

Preferowane miejsce warsztatów

Tylko w szkole

Zarówno w szkole jak i pozanią

Tylko poza szkołą

Trudno powiedzieć



69

obycia – wśród starszych. Po trzecie wreszcie, uwzględnienie i pogodzenie preferencji uczniów,

nauczycieli i własnych pomysłów i zasobów ośrodka kultury – może stać się często zadaniem

niesłychanie karkołomnym. Wiele ośrodków zdecydowało się zatem zaufać całkowicie opiniom

nauczycieli – jako (rzekomych) najlepszych wyrazicieli potrzeb uczniów. Przedstawione w tej części

raportu zestawienie danych dotyczących opinii nauczycieli o tym jak uczniowie odbierali określone

elementy projektu z danymi pochodzącymi od nich samych – pokazują jednak, że założenie to nie

zawsze musi okazać się prawdziwe.

Młodzież obecnie sama nie potrafi tak otwarcie przyjść i powiedzieć nauczycielowi, że „my chcemy to a to”. Raczej nie. Raczej im trzeba wychodzić naprzeciw.(…) Oni, no mimo wszystko troszeczkę nie są aż tak obyci, jak ci z większych miast, tak. [IDI N-1]

5.5. Korzyści płynące z realizacji Programu DK+ EA

Zarówno ośrodki kultury, nauczyciele, jak i sami uczniowie wskazywali na szereg korzyści,

wynikających z udziału w realizowanym projekcie. Tylko 10% młodych osób zaznaczyło w ankiecie

internetowej, że nie odniosło żadnych korzyści. Pozostali doceniali przede wszystkim bezpośredni

wymiar warsztatów, a zwłaszcza: możliwość poznania nowych, ciekawych osób (39,1%), darmowy

dostęp do wydarzeń kulturalnych (35,9%) czy nabycie nowych umiejętności artystycznych (35,9%).

Sporo nastolatków za korzyść uznawało też lokalny wymiar projektów (większa chęć poznawania

kultury i historii swojego otoczenia – 25%, pozyskanie wiedzy o historii swojej miejscowości – 23%).

Na dalszych miejscach wymieniano natomiast uzyskane kompetencje społeczne czy interpersonalne.



70

Wykres 16. Korzyści płynące dzięki uczestniczeniu w projekcie – perspektywa uczniów [CAWI uczniowie, N= 64].

Nauczyciele również doceniali rozwój kompetencji artystycznych młodych osób, podkreślając

zwłaszcza, że dzięki udziałowi w projekcie uczniowie mogli rozwijać swoje zainteresowania i

poszerzać horyzonty (zwłaszcza dzieci z mniejszych i biedniejszych miejscowości), co wyrównuje

szanse dostępu do kultury.

(…) wprowadzenie nowych elementów, które by dzieciom poszerzyły horyzont tych oczekiwań czy może własnych możliwości realizacji czy zainteresowań czy uzdolnień (…). [IDI N-6] Ale to dzieci też muszą się zapoznawać z kulturą bycia w teatrze (…). One muszą wiedzieć, jak się tam zachować. Więc jeśli one pójdą na te przedstawienia, które się odbywają w domu kultury, to one nabywają takich dodatkowych umiejętności, czyli jest to inna forma niż sami dla siebie to robią. Mieszkamy dość daleko, czyli jeśli chcemy cokolwiek zrobić, gdzieś pojechać to niestety kosztuje. Ileś tam pieniędzy, a nie należymy do gmin bogatych i też od dzieci byśmy nie chcieli brać i często

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0%

POZNAŁEM/AM OSOBY, Z KTÓRYMI TERAZ WSPÓŁDZIAŁAM

DOWIEDZIAŁEM/AM SIĘ O INNYCH DZIAŁANIACH DK

ZYSKAŁEM/AM PEWNOŚĆ SIEBIE

NAUCZYŁEM/AM SIĘ, JAK WSPÓŁDZIAŁAĆ Z INNYMI

NIE UZYSKAŁEM/AM ŻADNYCH KORZYŚCI

UZYSKANIE DODATKOWEJ WIEDZY W ZAKRESIE KULTURY

MOŻLIWOŚĆ KONTYNUACJI ROZPOCZĘTYCH ZAJĘĆ

LEPIEJ ROZUMIEM SWOJE KOLEŻANKI I KOLEGÓW

POSZERZENIE WIEDZY O HISTORII SWOJEJ MIEJSCOWOŚCI

WIĘKSZĄ CHĘĆ POZNAWANIA KULTURY SWOJEGO OTOCZENIA

ZROZUMIAŁEM/AM, JAKIE MAM TALENTY I UZDOLNIENIA

DARMOWY DOSTĘP DO WARSZTATÓW/WYDARZEŃ KULTURALNYCH

NABYCIE NOWYCH UMIEJĘTNOŚCI ARTYSTYCZNYCH

MOŻLIWOŚĆ POZNANIA NOWYCH CIEKAWYCH OSÓB

4,7%

6,3%

9,4%

9,4%

10,9%

14,1%

17,2%

18,8%

23,4%

25,0%

29,7%

35,9%

35,9%

39,1%

Korzyści odniesione w wyniku udziału w projekcie



71

się tak zdarza, że przyjdzie jeden aktor i myśli, że zrobi za pięć ról i jest OK. Więc to jest inna forma i dzieci inaczej na to patrzą. [IDI N-4]

Za niezwykle cenny uznawano także kontakt dzieci z profesjonalistami, prawdziwymi artystami.

Przyznawano nawet, że w projektach i zajęciach organizowanych samodzielnie przez szkołę czy przy

współpracy z innymi partnerami (np. prywatnymi teatrami, podmiotami komercyjnymi organizującymi

zajęcia plastyczno-techniczne itd.) rzadko udaje się zapewnić aż tak wysoki poziom merytoryczny

zajęć.

(…) że jest młodzież chętna, która na co dzień nie ma kontaktu może z profesjonalnymi osobami, materiałami, ale ma talent, ma predyspozycje i może je jakoś ukierunkować. [IDI N-7] One były atrakcyjne: i jedne, i drugie, i trzecie, i czwarte, ale te w ośrodku [kultury] były bardziej profesjonalne. Jednak osoby prowadzące to byli profesjonaliści, więc wydaje mi się, że tak oceniam bardzo wysoko dlatego te zajęcia. Te [inne, to] raczej taka zabawa, zabawa zorganizowana w innym miejscu, ale taką zabawę my jako nauczyciele moglibyśmy zorganizować, no bo mamy takie wykształcenie. Natomiast tak profesjonalnie my, przynajmniej w klasach 1-3, mówię ze swojego punktu widzenia, ja bym nie przeprowadziła. Bo to wybiegało poza program przynajmniej klas 1-3. [IDI N-6]

Również przedstawiciele ośrodków kultury chętnie kładli nacisk na wysoki poziom zajęć,

osiągnięty dzięki zaproszeniu uznanych twórców. Zauważano, że czasem dość nieoczekiwanym

rezultatem tego było zderzenie młodzieży z osobowościami artystów, co choć nie zawsze przebiegało

bez trudności, w efekcie okazywało się inspirujące.

W trakcie wywiadów nauczyciele najsilniej podkreślali jednak rolę projektu dla rozwoju

umiejętności interpersonalnych i społecznych swoich uczniów, w szczególności takich jak

zwiększenie poczucia własnej wartości i wiary w siebie, umiejętności pracy w grupie czy

występowania publicznego, ale też wzmocnienie relacji społecznych dzieci – poznanie kolegów o

podobnych zainteresowaniach z innych szkół czy integracja z uczniami z innych klas danej szkoły.

Wiele tych „miękkich” kompetencji dzieci zdobywały dzięki temu, że w większości projektów

przewidziana była gala czy wystawa finałowa, a więc uroczysta prezentacja umiejętności zdobytych

w trakcie zajęć projektowych przed rodzicami czy kolegami ze szkoły.

No też sama prezentacja ich prac na wystawie to jest sukces, zauważenie w środowisku, w rodzinie. Takie bardziej wartości dodatnie związane z podniesieniem wartości własnej. [IDI N-5] Były dzieci, które najpierw przychodziły się przyglądać, jak to robią inni i wymagały takiego trochę pchnięcia, a później stwierdzały, że one faktycznie lubią to, że to jest fajne, że tego nie należy się bać. Czyli takie przełamania emocjonalne… i to było również w pracach plastycznych, że to nie trzeba



72

się urodzić super genialnym, żeby stworzyć coś ładnego. Dzieci na przykład bardzo przeżywały, kiedy ktoś przychodził, nie wiedząc czyje są prace, i chwalił akurat ich czy zwracał uwagę czy czemuś się przyglądał, nawet na jakiś detal czy element, który dostrzegał, że to jest coś ciekawego, wyjątkowego. [IDI N-6]

Aspekt otwierania się na innych, akceptacji siebie, przełamywania bariery wstydu i skrępowania

przed pojawieniem się na scenie, pozbywania się kompleksów, którymi obarczonych jest wielu

współczesnych nastolatków – podkreślali też przedstawiciele domów kultury. Warto zwrócić uwagę,

że zdobywaniu tego rodzaju kompetencji sprzyjała większa otwartość na partycypację uczniów w

projekcie i przyznanie im możliwości współdecydowania o kształcie zajęć.

[o warsztatach z ruchu scenicznego] Oni, wielu ludzi miało opory z pokazaniem własnej, własnej cielesności na scenie. A oni siebie zobaczyli [na nakręconym filmie] „A nie, to oni nas traktują bardzo serio. Jacy jesteśmy śliczni!” Prawda? [IDI EA -1] (…) myślę, że poza tymi efektami artystycznymi ważne było też dowartościowanie się tych młodych ludzi, nauka współdziałania w grupie, podejmowanie wspólnych decyzji i branie odpowiedzialności za nie, bo to oni decydowali, co chcą pokazać. [IDI EA -2]

Co interesujące, większość pedagogów, z którymi prowadzono wywiady, podkreślała także

wymiar materialny projektu. Niezwykle istotne było to, że zorganizowane na taką skalę zajęcia były

bezpłatne dla dzieci. Bardzo pozytywnie oceniano także wręczanie dzieciom nagród czy

przekazywanie materiałów do zajęć (np. dobrej jakości kredek, farb itp.). Podkreślano przy tym, że

takie działania może mieć niezwykle pozytywne skutki, motywując dzieci (zwłaszcza z uboższych czy

nieco zaniedbanych rodzin) do dalszego rozwoju swoich zainteresowań.

Jedną osobę sama zaprosiłam ze względu na to, że dziewczynka była utalentowana, ale z bardzo, bardzo ubogiej rodziny. I to, że ona dostała te materiały to ją bardzo motywowało i potem ona kolejne prace, już niezwiązane z tym projektem, ale związane po prostu tematami lekcyjnymi wykonywała, no znacznie więcej była zaangażowana bardziej i na końcu roku dostała ocenę bardzo dobrą. A to była taka… No wiedziałam, że talent ma, ale tam czegoś jej brakuje. A brakowało temu dziecku po prostu środków na wykonywanie prac często. Niestety w środowiskach takich małych miasteczek, no w każdym środowisku znajdują się dzieci z rodzin takich zaniedbanych i gdzie mogłyby się pokazać dużo lepiej, gdyby miały narzędzia, materiały. [IDI N-5]

Dobrym podsumowaniem rezultatów i korzyści z realizowanego projektu dostrzeganych przez

grono pedagogiczne są wyniki badań ilościowych CATI wśród nauczycieli. Pokazują one jak różnorodne

rezultaty i korzyści (materialne i niematerialne) udało się osiągnąć dzięki uczestniczeniu w projekcie

DK+ EA.



73

Wykres 17. Rezultaty projektu dostrzegane przez nauczycieli [CATI, N=104].

Co bardzo charakterystyczne, nauczyciele nie wspominają niemal o korzyściach, które dzięki

udziałowi w projekcie uzyskali oni sami. Bardzo rzadko wskazywali też na korzyści osiągnęła

instytucja, w której pracują (4,8% wskazało na wymiar materialny). Dopytani w trakcie wywiadów

pogłębionych dyrektorzy i pedagodzy przyznawali jednak, że nauczyciele, którzy aktywnie

uczestniczyli w prowadzonych zajęciach sporo mogli z nich wynieść, przede wszystkim dzięki

kontaktom z profesjonalistami – zwłaszcza pod kątem nowatorskich technik pracy z uczniem,

nawiązania kontaktów z artystami. Co ciekawe, jeden z przedstawicieli ośrodków kultury opowiadał,

że taka konfrontacja profesjonalnych artystów z nauczycielami wywołała nawet pewien lęk przed

tym, że młodzież, która doświadczyła pracy z ekspertami, nie będzie już chętna do tradycyjnego,

bardziej szkolnego działania na artystycznych zajęciach pozalekcyjnych.

Nasz nauczyciel plastyki współpracuje z innymi pracownikami domu kultury, sam również poszukuje, ale rzeczywiście zauważyć można to, że z dziećmi można realizować nawet te trudniejsze rzeczy, których się obawiał. Kolejna zaleta. I też te dzieci, które przeszły nasze zajęcia aktorskie to też nie było bez tego odzewu, bo nasi nauczyciele prowadzący mogli zobaczyć te przygotowania, bo jakąś tam swoją wiedze mieli, ale zobaczyć też tej pracy przygotowawczej, jak ćwiczyć tą grę aktorską. [IDI N-6]

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%

ROZSZERZENIE PROGRAMU EDUKACJI ARTYSTYCZNEJ W SZKOLE

KORZYŚCI MATERIALNE DLA SZKOŁY

INTEGRACJA - UCZNIÓW, RODZIN, POKOLEŃ

UDZIAŁ SZKOLNYCH MEDIÓW

KONTYNUACJA I PODEJMOWANIE NOWYCH DZIAŁAŃ NP. NOWE KOŁA

NAGRODY DLA UCZNIÓW

NABYWANIE KOMPETENCJI MIĘKKICH

POZYTYWNE EMOCJE

UDZIAŁ LOKALNYCH MEDIÓW

OBCOWANIE UCZNIÓW ZE SZTUKĄ

WYSTAWY PRAC UCZNIÓW

MATERIAŁY I DZIAŁANIA PODSUMOWUJĄCE PROJEKT

ROZWIJANIE TALENTÓW UCZNIÓW, NABYWANIE NOWYCH …

2,9%

4,8%

4,8%

6,7%

7,7%

7,7%

20,2%

21,2%

22,1%

26,0%

27,9%

47,1%

51,9%

Rezultaty projektu dostrzegane przez nauczycieli



74

My poznaliśmy prowadzących, jako nauczyciele mogliśmy nawiązać też kontakt i np. ja nawet zabrałam sobie namiar do tej pani, ponieważ no jak będę miała czas kiedyś coś zrobić może, coś - tutaj moi uczniowie mają fajne pomysły… [IDI N-10] To polegało na tym, że ona jakby była wystraszona. Wystraszyła się, że jej oferta teraz, zabawy w teatr może zdecydowanie przegrać z tą, z tą ofertą, którą zaproponował [artysta]. (…) ona zauważyła, że mogą być zupełnie inne metody kreowania świata przez teatr. A nie takiego dosłownego, prostego - stąd dotąd, teatr XIX wieczny. (…) Ale ja ją rozumiem, że ona się pewnie bała, że jakby Ci młodzi ludzie przeżyli dużo ciekawszą przygodę niż z nią, nie? Bo, o to tu chodziło. [IDI EA - 1]

Z kolei wśród dodatkowych korzyści dostrzeganych przez ośrodki kultury, często wymieniano

wzrost liczby dzieci na zajęciach i warsztatach organizowanych w ośrodku kultury. Zwiększone

zainteresowanie swoją ofertą wśród młodzieży zaobserwowało aż 80,6% wszystkich ankietowanych

instytucji kultury. Z kolei w wywiadach instruktorzy przyznawali, że udało im się wyłowić i namówić

do uczestnictwa w zajęciach w ośrodku kultury zwłaszcza wyjątkowo uzdolnione dzieci.

Chociaż nie chcę tutaj mówić za kolegę, ale wiem, że on sobie przyuważył jakieś osoby, które z nim tam próbowały i ćwiczyły (…). Znalazł sobie takie perełki. Też tam wyłowił. [IDI DK-6]

Również nauczyciele zapytani o to w badaniu CATI w przeważającej większości dostrzegali wzrost

zainteresowania ofertą domu kultury wśród swoich uczniów (44% odpowiedzi „zdecydowanie tak”, a

kolejne 37,5% - „raczej tak”). Z kolei w ankiecie internetowej dla uczniów udział w zajęciach

organizowanych przez ośrodek kultury już po realizacji projektu deklarowała około jedna piąta

młodych respondentów. Wydaje się zatem, że jeden z ważniejszych celów, które ośrodki kultury

motywował do ubiegania się o dofinansowanie w ramach DK+ EA, został osiągnięty.

Na pewno zmienił to, że jest większe zainteresowanie po prostu tymi zajęciami, tutaj nawet teatrem. Po prostu jest bardzo duże zainteresowanie, więc i my jako dom kultury ściągamy więcej do siebie spektakli teatralnych. Tak samo dzieci bardzo dużo występują, wyszliśmy do miejscowości, wyszliśmy do innych szkół, bo takie zapotrzebowanie było, bardzo dużo jest chętnych i na plastyczne zajęcia i też pani plastyk wyjeżdża w teren, bo dawniej miała tylko zajęcia u nas tutaj w domu kultury, więc też wyjeżdża do innych miejscowości. Cały czas są zapytania o nowe grupy, o coraz mniejsze dzieci, czy można zapisywać, czy też seniorzy mogą się zapisywać, więc myślę, że ten projekt pokazał no, że warto uczestniczyć w takich pozalekcyjnych [zajęciach]. [IDI EA-5]

Co ciekawe, przedstawiciel cytowanego powyżej ośrodka kultury wspominał nawet, że oprócz

uaktywnienia sieci wiejskich świetlic – dość nieoczekiwanie - występ finałowy dzieci zainspirował

także ich rodziców i dziadków do tego, by zapisać się na zajęcia w ośrodku kultury. Inny pracownik

instytucji kultury opisywał, że zainteresowanie galą podsumowującą projekt było tak duże, że sala



75

ledwo pomieściła publiczność. Zgromadzeni rodzice byli tak zachwyceni i wzruszeni tym, co działo się

na scenie, że później w różny sposób starali się okazać wdzięczność i wsparcie dla ośrodka kultury.

Ja, jak widziałem na tym evencie – rodziców – na tym evencie zakończeniowym w kinie, no to wszyscy łezki i po prostu: „jakie mamy śliczne dzieci!” (…) Bo to było piękne, jaki był fajny odbiór rodziców, że potem u mnie, na moim prywatnym profilu Facebookowym pojawiło się mnóstwo zaproszeń do była kumplem od ludzi mi nieznanych, a to się potem okazywali rodzice, nie? [IDI EA-1]

Nie bez znaczenia był także obserwowany w bardzo wielu przypadkach wzrost zaangażowania

pracowników domu kultury. Aż 25,8% ankietowanych ośrodków kultury było o tym definitywnie

przekonanych (odpowiedź „zdecydowanie tak”), a kolejne 48,4% raczej dostrzegało taki związek.

Wśród najczęściej wymienianych przejawów większego angażowania się wymieniano zwłaszcza:

większą pilność i pasję w wykonywaniu swoich obowiązków (78% domów kultury spośród tych, które

dostrzegły zmiany), większą aktywność w docieraniu do potencjalnych odbiorców, stosowanie nowych

technik pracy i nowych zajęć do oferty ośrodka (po 65%).

Wykres 18. Przejawy wzrostu zaangażowania pracowników domów kultury w wyniku realizacji Programu DK+ EA [CAWI, N=23].

Spośród wymienionych powyżej zmian, w dłuższej perspektywie szczególnie istotne wydaje się

skłonienie ośrodków kultury do urefleksyjnienia ich roli w społeczności lokalnej, zachęcenia do

większej otwartości czy do podejmowania kolejnych (nawet jeśli niekoniecznie skutecznych) prób

zawiązywania partnerstw ze szkołami i innymi instytucjami. Należy mieć jednak świadomość, że nie

wszędzie wśród Beneficjentów Programu zaobserwowano tego rodzaju przemyślenia. Co więcej,

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0%

PROWADZĄ DODATKOWE ZAJĘCIA W SZKOŁACH

UŻYWAJĄ NOWYCH FORM I ŚRODKÓW PRZEKAZU

WPROWADZILI DO OFERTY NOWE ZAJĘCIA

STOSUJĄ NOWE TECHNIKI WARSZTATOWE DO PRACY Z MŁODZIEŻĄ

PODEJMUJĄ WIĘCEJ PRÓB DOTARCIA DO POTENCJALNYCH …

WIĘKSZA PILNOŚĆ I PASJA W WYKONYWANIU OBOWIĄZKÓW

26,1%

60,9%

65,2%

65,2%

65,2%

78,3%

Przejawy wzrostu zaangażowania wśród pracowników



76

nawet jeśli powyższa zmiana w myśleniu zaszła, stanowi to dopiero pierwszy krok, który bez

kompleksowych szkoleń czy kolejnych projektów utrzymanych w podobnym duchu może okazać się

nietrwały.

Wpłynęło dlatego, że przy okazji kolejnych imprez, tak jak mówię, czy jednodniowych, czy np. niedługo po warsztatach też współpracowaliśmy z jednym z liceów, tzn. oni się do nas zwrócili o pomoc i współpracę w zorganizowaniu konkursu, potem wystawy i spotkania i po prostu dyrekcja naszej firmy zauważyła, że to jest taka, no, fajna forma dotarcia do społeczeństwa. I właśnie duży nacisk przy okazji kolejnych imprez kładziemy na organizację warsztatów – wcześniej tak nie było, odnośnie warsztatów plastycznych. [IDI EA-3] [Pracownicy DK] Oni sobie dobrze poradzili, sama się zdziwiłam, że się tak zorganizowali. (…) oni się angażowali, więc widziałam, że widzieli sens. To też nasz ośrodek trochę ożywiło. Wychodziliśmy trochę. [IDI EA-6]

5.6. Rezultaty – osiągnięcie celów Programu DK+ EA

Prezentowane powyżej wyniki badania ewaluacyjnego pozwalają na zarysowanie i lepsze

zrozumienie szerokiego kontekstu funkcjonowania Programu. Kluczowa wydaje się jednak odpowiedź

na ile dzięki Programowi udało się zrealizować stawiane przed nim cele. Warto zatem choć zwięźle

podsumować dotychczasowe rozważania i po kolei rozpatrzyć w jakim stopniu osiągnięto poszczególne

cele szczegółowe Programu (por. rozdział 2).

5.6.1. Podnoszenie kompetencji artystycznych dzieci i młodzieży

Zebrane dane pozwalają stwierdzić, że zarówno w opinii ośrodków kultury, jak i nauczycieli

kompetencje artystyczne uczniów, którzy brali udział w zajęciach i wyjazdach organizowanych w

ramach DK+ EA wzrosły. Ten rezultat najczęściej spontanicznie wymieniały domy kultury, zapytane w

ankiecie internetowej o korzyści odniesione w wyniku realizacji projektu (odpowiedziało tak 60%

ośrodków). Również nauczyciele oceniając umiejętności artystyczne uczniów po realizacji projektu

ocenili, że nastąpił ich wzrost (68% - wybrało odpowiedź „zdecydowanie tak”, 24% - „raczej tak”).



77

Wykres 19. Postrzeganie kompetencji artystycznych uczestników DK+ EA - perspektywa nauczycieli [CATI, N=104].

Analiza wniosków umożliwiła dokładniejsze przyjrzenie się jakie konkretnie typy umiejętności

starano się przekazać uczniom. Na uwagę zasługuje fakt, iż w proponowanych projektach ośrodki

kultury kładły duży nacisk przede wszystkim na ekspresję przez sztukę (aż 94,1% ośrodków kultury

deklarowało zrealizowanie tego rezultatu) oraz samodzielne podejmowanie praktyk artystycznych

(85%). Z kolei tylko połowa instytucji kultury dążyła do tego, by poszerzyć umiejętności interpretacji

sztuki wśród dzieci i młodzieży.

Tabela 2. Wykaz rezultatów deklarowanych we wnioskach o dofinansowanie przez Beneficjentów.

Rezultaty szczegółowe

Liczba ośrodków kultury, która zadeklarowała osiągnięci tego rezultatu

Procent ośrodków kultury, który zadeklarował osiągnięcie tego rezultatu

Rozszerzenie kompetencji z zakresu ekspresji przez sztukę 32 94,1%

Rozszerzenie kompetencji z zakresu recepcji sztuki 27 79,4%

Rozszerzenie kompetencji z zakresu interpretacji tekstów kultury 17 50,0%

Rozszerzenie kompetencji z zakresu analizy praktyk i wytworów kultury 20 58,8%

Nabycie umiejętności podejmowania samodzielnych praktyk artystycznych, uwzględniających różne środki artystycznego wyrazu 29 85,3%

Nabycie umiejętności świadomego odbierania różnych form artystycznych oraz celów społecznych 25 73,5%

2%

6%

24%

68%

Czy w wyniku realizacji projektu wzrosły kompetencje artystyczne uczniów?

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak



78

Raporty końcowe nie dają jednak precyzyjnej odpowiedzi na pytanie o stopień w jakim udało się

osiągnąć wymienione wyżej rezultaty. Wynika to z jednej strony z bardzo ogólnej struktury tych

sprawozdań, pozostawiającej dużą dowolność Beneficjentom co do sposobu ich wypełniania (np.

pytanie o osiągnięcie zakładanych rezultatów miało formę opisową). Z drugiej natomiast, warto

zwrócić uwagę na ogólną trudność w definiowaniu kompetencji artystycznych i stworzenie formalnych

wskaźników umożliwiających określenie stopnia, w jakim udało się zrealizować rezultaty dotyczące

zamierzonych szczegółowych ich aspektów. W tej sytuacji najlepszym źródłem danych pozostają

przeprowadzone badania. Ankiety internetowe pokazały, że wszystkie (100%, N=27) ośrodki kultury,

które odpowiedziały na to pytanie deklarowały zrealizowanie całości planowanych zamierzeń. Biorąc

pod uwagę także wcześniej przytaczane wyniki, można uznać, że cel, jakim było podniesienie

kompetencji artystycznych młodzieży, został osiągnięty.

5.6.2. Inicjowanie trwałej współpracy między instytucjami kultury a szkołami

Dzięki swojej konstrukcji (konieczność zawiązania partnerstw ze szkołami, premiowanie

zaproszenia do współpracy możliwie największej ich liczby), Program zainicjował bliższą współpracę

ośrodków kultury z instytucjami edukacyjnymi. Od Programu oczekiwano również, że uruchomi

procesy, w wyniku których zawiązane na potrzeby projektu partnerstwa przestaną być jednorazowe i

doraźne, a zamienią się w długofalową współpracę. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują, że w

zdecydowanej większości miejscowości projekt spowodował poprawę atmosfery pomiędzy

ośrodkami kultury a szkołami. Dane pochodzące z badań ilościowych pokazują, że 24 ośrodki kultury

(77,4% respondentów ankiety) potwierdzają, że projekt pomógł im w nawiązaniu stałej współpracy ze

szkołami. Zgodnie z deklaracjami domów kultury, które zauważyły pozytywny wpływ projektu w tym

wymiarze, średnio udało się im nawiązać stałą współpracę z 3,8 szkołami (przypomnijmy, że średnia

liczba szkół, z którymi współpracowano, wynosiła 4,11). Z kolei prawie 80% nauczycieli przyznawało,

że po zakończeniu projektu w 2012 roku ich instytucja realizowała jakieś działania z domem kultury.

Dopytani o zakres tego współdziałania – przedstawiciele instytucji kulturalnych wymieniali przede

wszystkim uczestniczenie dzieci w organizowanych przez nich zajęciach czy konkursach (13

respondentów), wspólną realizację projektu (7 osób), spotkania z dyrekcją szkoły dotyczące potrzeb

kulturalnych uczniów (6 respondentów). Z kolei pedagodzy podkreślali przede wszystkim wspólną

organizację różnego rodzaju imprez (38,8%), uczestniczenie dzieci w zajęciach ośrodka kultury (21%),



79

współorganizowanie konkursów i przeglądów dla uczniów (19,4%), czy wręcz stałą współpracę na wielu

polach (16,5%).

Dane te należy jednak skonfrontować z analizą o charakterze bardziej jakościowym. Pokazała

ona, że dalszemu wzmocnieniu uległy raczej te istniejące przed projektem i już i tak dość silne

więzi pomiędzy ośrodkami kultury a szkołami (por. też rozdział 5.3.2 dotyczący analizy tego z kim

przede wszystkim zawiązywano partnerstwa).

My i tak bardzo dobrze współpracujemy, więc nie powiem tu, że się polepszyła, bo ta nasza współpraca jest naprawdę dobra, także zacieśniło się tylko jeszcze no. Na tej zasadzie. (…) my tam chodzimy na wystawy jak oni organizują, czy fotograficzne, czy plastyczne, także w ten sposób no edukujemy naszych uczniów (…) [IDI N-9] Nie możemy ściśle określić z iloma po zakończeniu projektu nawiązaliśmy stałą współpracę, ponieważ nadal z naszych propozycji i ofert korzystają wszystkie szkoły z powiatu. [CAWI DK+ EA]

Tymczasem w przypadku nowych partnerstw – rezultatem projektu jest raczej swoista

„zakumulowana energia” – gotowość do dalszego uczestnictwa w podobnych projektach, gdyby

ośrodek kultury wyszedł z podobną inicjatywą i – niestety - brak współdziałania, gdy takiego projektu

brak (a wobec braku kolejnej edycji Programu DK+ EA, w wielu miejscowościach takiej bliskiej

współpracy już nie kontynuowano).

Ciągle słyszę od instruktorów, czy jeszcze będziemy robić, kiedy się za to jeszcze wezmę, kiedy. Szkoły też pytają. To jest też taka mobilizacja, że jak coś dobrze poszło, żeby wrócić. [IDI EA-6] Jeżeli zajęcia miałyby być kontynuowane, trzeba by sobie odpowiedzieć na to, kto to będzie kontynuował. Jeśli w budżecie takich środków nie ma, no to… [IDI EA - 2] To znaczy szkoły bardzo chciały, my mówiliśmy, że jeżeli będziemy mieli środki, to coś takiego zorganizujemy, jak najbardziej. Po prostu zapowiadało się, że są chętne na przyszłość, żebyśmy o nich pamiętali koniecznie. Bardzo entuzjastyczne podejście było, bardzo. Niestety, środków nie mieliśmy, więc czegoś takiego nie kontynuowaliśmy, jedynie takie jednodniowe warsztaty przez ten czas odbywały się. [IDI EA - 3]

Można zatem odnieść wrażenie, że Program DK+ EA pomógł wykonać pierwszy krok, jednak

tylko w nielicznych przypadkach zadziałał niczym domino – uruchamiając mechanizmy

ożywiające współpracę ze szkołami na różnorakich polach. Takim interesującym przypadkiem był

jeden z domów kultury, któremu dzięki udziałowi w projekcie udało się kontynuować współpracę nie

tylko ze szkołami, z którymi nawiązano kontakt w 2012 roku, ale także z wieloma pozostałymi

placówkami edukacyjnymi w gminie. Dobre relacje ze szkołami i wielu uczniów chętnych do udziału



80

w zajęciach spowodowało, że rozwinięto – do tamtej pory słabo wykorzystywaną – sieć świetlic

wiejskich (zajęcia dla młodzieży), a dla młodszych dzieci ośrodek kultury zorganizował zajęcia

pozalekcyjne w szkole (dyrektorzy zgodzili się nieodpłatnie udostępnić sale, po to, by dzieci nie

musiały same opuszczać terenu szkoły). Wydaje się, że o sukcesie tego przedsięwzięcia zadecydowała

z jednej strony aktywna postawa ośrodka kultury (otwartego na to, by wysyłać instruktorów do

wiejskich szkół w terenie), ale też zainteresowanie szkół, które w tego rodzaju współpracy zauważyły

wiele korzyści dla siebie (wymiar promocyjny) i ich pewnego rodzaju rywalizacja z innymi placówkami

edukacyjnymi w gminie.

[inne szkoły] pozazdrościły i też w tych szkołach na pewno dwóch, które nie brały udziału w projekcie zawiązały się kółka teatralne i tam nasz instruktor jeździ na zajęcia (…) (…) ale także współpracują ze szkołami na takiej zasadzie, że coś wychodzi od szkoły prawda, że szkoła chce zrobić jakąś imprezę, coś by chciała pokazać zaprezentować i we współpracy z danym instruktorem i bazując na tej grupie dzieciaków, którą ten instruktor z Domu Kultury tam u nich w szkole prowadzi wspólnie coś robią i prezentują i, że tak powiem no wtedy laury zbiera ich szkoła i Dom Kultury, bo jest jakby dwóch instruktorów i wspólne dzieci… po prostu na sobie, że tak powiem opieramy się, bazujemy, współpracujemy w ten sposób, nawet do tego stopnia, niektóre zespoły mają, że na przykład instruktorem danej grupy jest pracownik Domu Kultury, zaś jakby takim kierownikiem jest na przykład nauczyciel danej szkoły, żeby było łatwiej po prostu ogarnąć te dzieci, pozbierać, zrobić nabory, żeby była łatwiejsza ta komunikacja, w ten sposób. [IDI EA-5]

Interesujące wydaje się również przytoczenie tych – stosunkowo nielicznych – uzasadnień,

tłumaczących dlaczego ścisła współpraca nie jest kontynuowana. Odwoływano się tutaj wówczas z

jednej strony do biernej postawy szkół (por. też 5.3.3), a z drugiej podkreślano inny profil działalności

swojego ośrodka kultury (co wydaje się dość kuriozalne, w kontekście udziału w Programie takim jak

DK+ EA). Wydaje się, że to ostatnie nastawienie może być przejawem nadmiernego nacisku

kładzionego na doraźne pozyskiwanie dodatkowych środków bez równoczesnego głębokiego osadzenia

tychże projektów w całościowej strategii instytucji (co kolokwialnie bywa nazywane „grantozą”).

Wyniki sondażu przeprowadzonego wśród nauczycieli potwierdzają, niestety, natomiast pierwszą z

wymienionych tu przyczyn – o przerzuceniu przez pedagogów ciężaru edukacji artystycznej na ośrodki

kultury. Spośród 20% szkół, które deklarowały brak dalszej współpracy – połowa tłumaczyła to brakiem

otrzymania oferty ze strony ośrodka (10 respondentów). Wśród rzadziej wymienianych przyczyn

wspominano też o remoncie ośrodka (4 respondentów) czy zbyt dalekiej odległości od domu kultury

(2 respondentów), a 5 osób nie umiało wskazać przyczyn zakończenia współpracy. Kolejna przyczyna

braku dalszej współpracy szkół i ośrodków kultury wydaje się leżeć także w sygnalizowanym już



81

wcześniej nadmiarze projektów edukacyjnych, w których uczestniczą szkoły i przywiązywaniu przez

nie większej uwagi do przedmiotów nieartystycznych.

Nauczyciele ze szkół mają dość roszczeniowy stosunek. Najlepiej jeśli mamy dla nich jakąś darmową ofertę. Nam z kolei nie pozwalają na to fundusze. [CAWI DK+ EA] Wynika to ze specyfiki pracy szkół, naszej ograniczonej oferty edukacyjnej- ślemy ją do szkół tylko w postaci mailingu. Być może pomógłby kontakt bezpośredni po projekcie, ale nie ma sensu go nawiązywać, gdy nie mamy dalszych ofert, a sami jako pracownicy jesteśmy zajęci realizacją innych projektów. Praca ze szkołami nie jest też podstawą naszej działalności. Nie narzekamy na brak odbiorców naszych programów, które są międzypokoleniowe i bezpłatne. [CAWI DK+ EA] Ze względu na ich udział szkół w wielu innych projektach oraz ograniczenia czasowe dzieci. [CAWI DK+ EA]

5.6.3. Wzmacnianie wspólnot lokalnych przez upowszechnianie dobrych praktyk z zakresu edukacji artystycznej

Przeprowadzone badania pokazały, że można wyróżnić trzy płaszczyzny oddziaływanie projektu

realizowanego w ramach DK+ EA na społeczność lokalną:

(1) Upowszechnianie nowych form edukacji artystycznej wśród nauczycieli – co ze względu

na ograniczony udział wielu pedagogów w zajęciach nie przyniosło aż tak widocznych

skutków, jak wskazywałby na to potencjał tego rodzaju zetknięcia tego środowiska z

profesjonalnymi artystami (szerzej zagadnienie to omówiono w punkcie 5.4). Warto zwrócić

uwagę także na fakt, iż upowszechnianiu dobrych praktyk z zakresu edukacji artystycznej

z pewnością nie ułatwiało także to, że wśród wyznaczonych przez dyrektorów

koordynatorów programów ze szkół wielu prowadzi na co dzień zupełnie inne przedmioty

(wśród naszych respondentów w badaniu CATI znaleźli się np. nauczyciele historii,

materiałoznawstwa czy elektrotechniki). Jak tłumaczyła jedna z dyrektorek – sytuacja ta

wynikała z jednej strony z braku dostępności wielu nauczycieli przedmiotów artystycznych

(zatrudnieni jedynie na kilka godzin) oraz przyjęcia założenia, że ważniejsze jest to, by

nauczyciel-koordynator miał dobry kontakt z dziećmi.

Nie, akurat nie artystycznych – pani od geografii i przyrody. Ale która, to też braliśmy, żeby to był wychowawca którejś z klas, żeby po prostu te dzieci dobrze znała. Bo artystyczne przedmioty, to fajnie wszystko jest, ale jest to mało godzin, nie? [IDI N-3]



82

(2) W wielu miejscowościach projekt oddziaływał na społeczność lokalną – przede wszystkim

gromadząc rodziców, dziadków czy kolegów dzieci podczas gali finałowej. Jak pokazują

wyniki badań CATI z nauczycielami, uczestniczenie w uroczystym finale projektu

deklarowało 89,4% szkół. Tego typu podsumowania - choć często dość kosztowne – były

jednak wysoko oceniane przez pedagogów (średnia 4,7314) i wydają się bardzo potrzebne,

ponieważ przynoszą szereg pozytywnych skutków. Po pierwsze, stanowią swoistą nagrodę

dla uczestników projektu i pomagają w rozwijaniu wielu umiejętności interpersonalnych

(por. 5.4). Po drugie, są oczekiwane przez szkoły, gdyż pozwalają im pokazać się z dobrej

strony przed rodzicami uczniów, a często także przed władzami lokalnymi. Po trzecie

wreszcie, czasem zdarzało się nawet, że dzięki udziałowi w finałowej gali udawało się

dotrzeć z ofertą ośrodka kultury do rodziców i dziadków małych uczestników (por.

przykłady opisywane w paragrafie 5.4).

Nagrodą było właśnie to, że miały te materiały i była wystawa. [IDI N-5]

(3) Wreszcie trzecią płaszczyzną, dzięki której ośrodki kultury rozwinęły i wzmocniły relacje w

społeczności lokalnej – było nawiązanie i utrzymanie stałej współpracy z innymi

podmiotami działającymi w sferze kultury, co zadeklarowało we wniosku (przed

przystąpieniem do projektu) 12 ośrodków kultury, a w badaniu CAWI – 14 ankietowanych

ośrodków kultury (45,2%). Co ciekawe, wśród wymienianych partnerów wskazywano bardzo

różnorodne jednostki: zarówno lokalne organizacje pozarządowe (3 respondentów),

instytucje kultury (teatr – 3, muzeum – 3), indywidualnych artystów (2) i pracownie

artystyczne (1), ale też Centrum Kultury (2), Urząd Gminy (1), bibliotekę (1), uniwersytecki

wydział sztuki (1) czy nawet kościół (1). Dane te pokazują, że projekt miał więziotwórczy

charakter i zachęcił sporą część ośrodków kultury do zawiązania nowych partnerstw. Ich

efektem jest najczęściej wspólne organizowanie kolejnych wydarzeń kulturalnych i

współpraca przy projektach (w tym wzajemne zapraszanie się do składanych grantów).

Zapytani w ankiecie internetowej o to czy w realizowany projekt udało się zaangażować

społeczność lokalną – połowa Beneficjentów (17 ośrodków) odpowiedziała twierdząco. Wśród

najczęściej wymienianych form takiego zaangażowania wskazywano: udział mieszkańców w

14 Wśród nielicznych negatywnych opinii nauczyciele wskazywali przede wszystkim na małe rozpropagowanie uroczystości wśród rodziców czy trudności związane z połączeniem występów wielu szkół podczas jednej gali.



83

charakterze publiczności (9 ośrodków) i pomoc w organizacji projektu (ze strony rodziców, aktywistów

lokalnych – 6 ośrodków). Sporadycznie mówiono m.in. o udziale rodziców w warsztatach czy

pojawieniu się na nich lokalnych mediów oraz współpracy z lokalnymi artystami.

Powyższe dane pokazują, że choć nie osiągnięto w pełni celu, jakim było promowanie dobrych

praktyk edukacji artystycznej w szkołach, to w wielu miejscach projekt spełnił swoją rolę stwarzania

warunków do budowania kapitału społecznego i zachęcania do budowania lokalnych partnerstw nie

tylko ze szkołami.

5.6.4. Wsparcie wymiany usług lokalnych

Opisane powyżej wnioski pokazują, że analizowany Program częściowo spełnił swoją rolę,

wspierając wymianę usług lokalnych. Choć niestety nie udało się to wszędzie (zebrane dane pozwalają

oszacować, iż wspomniany wniosek dotyczy około połowy Beneficjentów), to jak pokazano wyżej –

Program DK+ EA przyczynił się do zawiązania nowych partnerstw i współpracy ze zróżnicowanymi

podmiotami działającymi w sferze kultury. Co istotne, wzmocnił on także już istniejącą współpracę

między instytucjami kultury a szkołami (np. pożyczanie sprzętu nagłaśniającego czy oświetleniowego

na wydarzenia organizowane przez szkołę). Ważny wydaje się również stawiany we wniosku wymóg,

by określić zasoby infrastrukturalne partnerów. Skłoniło to Beneficjentów do swoistego „remanentu”

i zdobycia wiedzy o sprzęcie czy oprogramowaniu jakim dysponują instytucje edukacyjne, a które

mogą być wykorzystane do zajęć artystycznych.

Ja się wcześniej dopytywałam, co która szkoła posiada, w jaki obszar działań może wejść. I wiedziałam, że w zespole szkół technicznych są te pracownie bardziej „wypasione”, że komputery są mocniejsze, że jest Corel, Photoshop i jest na czym pracować, natomiast w drugim technikum wiedziałam, że nie ma aż takiego sprzętu (…). [IDI EA-6]

5.6.5. Wsparcie innowacyjności w zakresie edukacji artystycznej

Przeważająca większość (80,6%) ankietowanych ośrodków kultury uznawała prowadzony projekt

za nowatorski (por. 5.2). Tego samego zdania byli przedstawiciele szkół – średnio oceniali oni

innowacyjność prowadzonych działań na poziomie 4,5 (na 5-stopniowej skali). Warto podkreślić, że

aż 92,3% nauczycieli wybrało odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak”, a zaledwie 3 raczej tak

nie uważały. Pedagodzy za nowatorskie uznawali przede wszystkim: pokazanie dzieciom nowych

technik artystycznych (opowiadała o tym ponad połowa wszystkich ankietowanych nauczycieli – 52%).



84

W dalszej kolejności wymieniano natomiast m.in. oryginalność zajęć w stosunku do tych

prowadzonych na co dzień w szkole (15,4%), profesjonalną organizację projektu (12,5%), formę zajęć

zachęcającą dzieci do uczestnictwa (11,5%) i uczenie się przez zabawę, brak ocen (10,6%). W podobny

sposób szkoły wypowiadały się o innowacyjności projektu w opiniach zamieszczanych w raportach

końcowych z realizacji projektu.

Dla wielu uczniów praca z takim tworzywem miała charakter działań pionierskich [opinia szkoły z raportu końcowego – analiza wniosków] Projekt promował nowoczesną edukację dzieci poprzez innowacyjne zajęcia, które w nowatorski sposób i atrakcyjny sposób zachęcały do zdobywania wiedzy oraz uczestnictwa w kulturze” [opinia szkoły z raportu końcowego – analiza wniosków]

Zgodność opinii ośrodków kultury, jak i pedagogów co do innowacyjności w zakresie prowadzenia

edukacji artystycznej pokazuje, że cel ten został osiągnięty.

5.6.6. Zwiększenie wykorzystania zasobów lokalnych instytucji publicznych

Podobnie jak w przypadku wymiany usług lokalnych, cenne wydaje się skłonienie ośrodków kultury

do bliższego przyjrzenia się zasobom lokalowym szkół, co wymagane było we wstępnym wniosku. W

21 spośród 34 projektów deklarowano wykorzystanie infrastruktury szkoły - w tym przede wszystkim

przestrzeni klas, sal gimnastycznych, rzadziej – sal multimedialnych. W 4 przypadkach planowano

także skorzystanie z infrastruktury innych podmiotów – np. z ciemni fotograficznych,

specjalistycznych pracowni konserwatorskich itp.

Wiele zebranych danych wskazuje na to, że odpowiedź na pytanie dotyczące osiągnięcia tego celu

zależy od tego czy udało się nawiązać stałą wielopłaszczyznową współpracę ze szkołami. Jak już

jednak wspominano w wielu fragmentach niniejszego raportu, uchwycenie bezpośredniego wpływu

Programu DK+ EA jest utrudnione ze względu na stosunkowo ścisłą współpracę niektórych szkół i

ośrodków kultury już przed nim.

[o dotychczasowej współpracy z DK] To tę debatę organizowaliśmy właśnie w gminnym centrum kultury, bo tam są lepsze warunki, że tak powiem, do przeprowadzenia, także lokalowo. No i całą oprawę - też korzystamy wtedy z pracowników Gminnego Centrum Kultury. (…) Tak że, jeżeli nawet coś tam potrzeba, to telefonicznie, to my dzwonimy, czy nawet pani kierownik; jak organizuje jakieś turnieje, też sportowe, czy gminne, to ustalamy wtedy my, bo mamy salę gimnastyczną. [IDI N-3]



85

Zarówno niektóre przykłady z badań jakościowych (przytaczana już wcześniej sytuacja, gdy w

wyniku udziału w projekcie dyrektorzy szkół zgodzili się bezpłatnie udostępniać sale szkolne na

zajęcia artystyczne prowadzone przez instruktora z domu kultury dla młodszych dzieci), jak i

ilościowych (2 ośrodki spontanicznie wskazujące na korzystanie z zasobów infrastrukturalnych

instytucji w ramach współpracy ze szkołami) pokazują, że cel, jakim było zwiększenie wykorzystania

zasobów lokalowych instytucji publicznych – choć częściowo został osiągnięty.

Dobrym podsumowaniem, pokazującym, które rezultaty Programu DK+ EA udało się osiągnąć w

największy stopniu, są wyniki jednego z otwartych pytań ankiety internetowej przeprowadzonej

wśród Beneficjentów. Po zakodowaniu ich odpowiedzi okazało się, że największy odsetek ośrodków

kultury podkreśla poprawę kompetencji artystycznych u dzieci (60,7%). Nieco mniej niż połowa

akcentuje natomiast lepszą współpracę ze szkołami (42,9%) i zmianę wizerunku domu kultury w

oczach młodzieży oraz zainteresowanie ich swoją ofertą (39,3%). Z drugiej strony, rezultaty takie jak

aktywizacja społeczności lokalnej czy wzbogacenie doświadczenia nauczycieli i instruktorów w

zakresie pracy artystycznej z dziećmi były co prawda wymieniane, ale znacznie rzadziej (przez 10,7%

respondentów).

Wykres 20. Korzyści płynące z realizacji projektu – perspektywa ośrodków kultury [CAWI, N=28]

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0%

AKTYWIZACJA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ

WIĘKSZE DOŚWIADCZENIE NAUCZYCIELI/ INSTRUKTORÓW W …

POZYSKANIE ŚRODKÓW FINANSOWYCH

KONTAKT Z PROFESJONALISTAMI

ROZBUDZENIE KREATYWNOŚCI U DZIECI

POSZERZENIE I UATRAKCYJNIENIE OFERTY DK

ROZWINIĘCIE KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH DZIECI

ZMIANA WIZERUNKU PLACÓWKI W OCZACH MŁODZIEŻY, WIĘKSZE …

LEPSZA WSPÓŁPRACA ZE SZKOŁAMI

PODNIESIENIE KOMPETENCJI ARTYSTYCZNYCH DZIECI

10,7%

10,7%

14,3%

14,3%

17,9%

21,4%

28,6%

39,3%

42,9%

60,7%

Jakie główne korzyści osiągnęli Państwo dzięki realizacji projektu Dom Kultury +. Edukacja Artystyczna?



86

5.7. Opinie o programie i rekomendacje

Zgromadzone w toku badań ewaluacyjnych dane pokazują, że Program został odebrany

pozytywnie przez różne środowiska. Zarówno nauczyciele, jak i ośrodki kultury często odwoływały się

do wypowiedzi niektórych uczniów czy rodziców, którzy do dziś dopytują czy Program będzie

kontynuowany. Podobnie optymistycznie o ewentualnym przyszłym udziale wypowiedzieli się

przedstawiciele szkół: tylko 1 nauczyciel zdecydowanie nie chciałby już uczestniczyć w Programie, 4

– miało mieszane odczucia, natomiast pozostali z chęcią przystąpiliby do niego po raz kolejny (z czego

81,7% zdecydowanie). Co więcej, wszystkie ośrodki kultury zapytane czy chciałyby ponownie wziąć

udział w projekcie – odpowiedziały twierdząco (22 z nich – „zdecydowanie tak”, a kolejne 6 – „raczej

tak”).

(…) uczniowie byli bardzo zadowoleni z zajęć, pytali o jakąś kontynuację, dalszy przebieg, znaleźli techniki plastyczne, które im odpowiadały i na pewno jeśli chodzi o rejestrację pasji, zainteresowań plastycznych, talentów, to tak. [IDI N-7] Powiem szczerze, że chcielibyśmy zrealizować jeszcze w przyszłości taki projekt, bo no dużo wniósł bardzo pozytywnych rzeczy, wszystkim się bardzo podobał. No mogliśmy zrealizować takie rzeczy, których nie zrealizowalibyśmy bez wsparcia Narodowego Centrum Kultury, głównie ze względów finansowych. Szkoły też bardzo skorzystały, bardzo byli zadowoleni i no też nie byliby w stanie ze swoich budżetów nawet połowy tego zrealizować, co zrealizowali w tym projekcie. [IDI EA-5]

Powyższe wyniki nie oznaczają oczywiście, że domy kultury nie dostrzegały trudności, które

pojawiały się w toku realizacji projektu. Problemy te wynikały zwłaszcza z krótkich terminów

przewidzianych w projekcie na poszczególne działania, kłopotliwych działań logistyczno-

organizacyjnych (koordynowania dojazdów, harmonogramu profesjonalistów i szkół itp.) czy

czasochłonnej biurokracji (np. konieczność pozyskiwania zgód od rodziców na udział w zajęciach, z

czego wielu instruktorów przedtem nie zdawało sobie sprawy). Przedstawiciele ośrodków kultury

podkreślali jednak, że zdobyte doświadczenie pozwoliłoby im w przyszłości przeprowadzić podobny

projekt już mniejszym nakładem sił.

To było pod względem organizacyjnym, logistycznym to było szaleństwo. (…) Oni [artyści] dojazdy 100 km, między spektaklami, między wyjazdami zagranicznymi… Po prostu tragedia! To było… ale szło, szło to do przodu, nie? [IDI EA-1]



87

5.7.1. Adekwatność środków finansowych

Co ważne, żaden z ośrodków kultury, z którymi przeprowadzono wywiady, ani żaden z nauczycieli,

wśród trudności związanych z Programem nie wymienił zbyt niskich środków finansowych

przeznaczonych na jego realizację. Niektórzy przyznawali co prawda, że gdyby pieniędzy było więcej

mogliby poszerzyć zakres zajęć (np. zorganizować dalsze wyjazdy, zaangażować bardziej znanych

artystów itd.) lub po prostu zwiększyć liczbę dzieci, objętych projektem.

Akurat dla nas okazały się optymalne, uwzględniając nasz wkład własny. Ten projekt miał budżet (…) zł i w tej kwocie udało nam się zrealizować wszystkie nasze zamysły, w tym stopniu, że my, autorzy, realizatorzy, jak również i odbiorcy później osoby zaproszone na imprezy podsumowujące widzieli, że to było z dużym rozmachem, sensownie zrobione. Nie brakowało środków. [IDI EA-2] Ja swój program dostosowałam po prostu do środków i jak najbardziej. Dla mnie tak. Może jedynie na jakieś większe wydawnictwo, na to nie wystarczyło. (…) wiadomo, gdyby były większe, można by wtedy zaangażować zewnętrznych artystów, bo i o tym pomyślałam, bo to byli miejscowi, ale na najwyższym poziomie. [IDI EA-3] Nadmiaru nie było. One wystarczały. To, co zostało zrobione, nie było problemu, że czegoś brakuje. Nie było przesytu, że ktoś musi coś na siłę wydać, bo dostał i musi. [IDI N-6] Ja uważam, że niczego nie brakowało, że było wszystkiego w sam raz, dokładnie tyle, ile potrzeba było. [IDI N-8]

O adekwatności limitów środków finansowych przeznaczonych na realizację projektów z

konkretną ilością szkół-partnerów świadczy także porównanie, którego dokonała jedna z

respondentek, przytaczając przykład skromnych dofinansowań proponowanych przez urzędy

marszałkowskie.

(…) niektóre projekty mają… dysponują takimi środkami, że na przykład dają na realizację projektu no nawet mieliśmy ostatnio takie w maju, kolega dostał 500 złotych na zrealizowanie projektu, ja dostałam 1 000 złotych i w tym projekcie brało udział 1500 dzieci, więc to są nieadekwatne środki do tego. Natomiast Narodowe Centrum Kultury jak najbardziej. Po prostu kwoty były takie, że można było przy dużej ilości dzieci wszystko im zabezpieczyć. Po prostu, żeby każdy stawił się ze swoim plecaczkiem i miał wszystko zapewnione. [IDI EA-5]

O tym, że wyznaczone limity finansowe wydają się optymalne świadczy też analiza wniosków i

wielość zaproponowanych warsztatów zarówno pod względem tematyki, jak i różnorodności formuły

(warsztaty, wykłady, wyjazdy, konkursy itd. – por. 5.2).



88

Z kolei o tym, że przekazane środki były niezbędne do realizacji tego typu działań świadczy

fakt, iż prawie połowa ośrodków kultury deklarowała, że bez dofinansowania uzyskanego od NCK w

ogóle nie podjęłaby się realizacji tego rodzaju projektu. Pozostali przyznawali, że próbowaliby

zrealizować tego typu projekt w ograniczonym stopniu – starając się znaleźć oszczędności przede

wszystkim w oprawie wydarzeń (29%), zakupionych materiałach (25%) czy zmniejszając liczbę

uczestników (19%) lub powierzając prowadzenie zajęć osobom mniej doświadczonym (13%)15. Żaden

ośrodek kultury nie zaznaczył jednak, że zrealizowałby pełen zakres projektu bez dofinansowania w

ramach programu DK+ EA. Brak środków finansowych na realizacje podobnych projektów podnosili

bardzo często również nauczyciele. Narzekali oni przede wszystkim na brak materiałów do zajęć

artystycznych i problemy ze sfinansowaniem dalszych wyjazdów (np. do teatru w Warszawie czy

Krakowie).

W tej chwili placówki szkolne, dyrektorzy nie mają wolnych środków, które by mogli przeznaczyć na materiały plastyczne. I to jest problem, bo część klasy przyjdzie przygotowana, a zawsze znajdzie się parę osób, które albo zapomną albo najzwyczajniej w świecie jest to dla nich problem finansowy, dla ich rodzin, żeby im zakupić. I te techniki szkolne prowadzone też są w związku z tym mocno ograniczone, bo ja nie mogę zaproponować dla całej klasy jakichś zajęć warsztatowych, co bym wymyśliła, że malujemy na jedwabiu, tak? No bo skąd? Kto mi to kupi? [IDI N-5]

5.7.2. Współpraca z Narodowym Centrum Kultury

Bardzo mocną stroną projektu była współpraca z Narodowym Centrum Kultury. Niemal wszyscy

ankietowani dyrektorzy i instruktorzy domów kultury oceniali je na najwyższą ocenę (średnia 4,92 na

skali 5-stopniowej). Także wszyscy przedstawiciele ośrodków kultury, z którymi przeprowadzano

wywiady chwalili osoby obsługujące Program ze strony NCK. Szczególnie doceniano wsparcie

udzielane przez pracowników NCK na etapie przygotowywania wniosku (łatwy kontakt telefoniczny,

rzeczowe, zrozumiałe wyjaśnienia). Choć dla niektórych regulamin wydawał się jasny i czytelny, inni

mieli trochę wątpliwości, które jednak rozwiewali pracownicy NCK.

Tu muszę przyznać, że bardzo dobrze nam się współpracowało. Mieliśmy kolegę, który bardzo regularnie dzwonił i kontaktował się z paniami, bo mieliśmy trochę wątpliwości na etapie przygotowywania wniosku, bo odnieśliśmy wrażenie, że formularz był pisany przez kogoś posługującego się nazewnictwem niekoniecznie obecnym w kulturze, bardziej w oświacie. I dlatego dość często dzwoniliśmy, ale też dlatego łatwiej nam było to napisać. [IDI EA-2]

15 Odsetki te nie sumują się, ponieważ ośrodki kultury mogły wskazać kilka odpowiedzi.



89

Tam ktoś bardzo mądrze wymyślił ten regulamin, że on jakby nie pozostawiał wyboru, po prostu ma być według tych kryteriów zrobione i koniec. Tak że nie pamiętam. Żadnych problemów nie było. [IDI EA-1]

5.7.3. Użyteczność i komplementarność Programu DK+ EA

Zgromadzone dane jasno pokazują, że Program DK+ EA wpisuje się w potrzeby sygnalizowane

przez szkoły czy uczniów. Opinie szkół pokazują jasno, że bez wsparcia ze strony domów kultury

tylko nieliczne szkoły i nauczyciele-pasjonaci podejmują podobne wysiłki. Ogromną barierą jest

tu przede wszystkim brak środków finansowych. Uzyskiwaniu ich w obrębie szkoły nie sprzyja też

zazwyczaj niższa ranga przypisywana przedmiotom artystycznym.

O potrzebie większego nacisku, który powinien być kładziony na organizowanie zajęć i wydarzeń

kulturalnych skierowanych do dzieci i młodzieży w badanych miejscowościach świadczą też wyniki

ankiety internetowej przeprowadzonej wśród uczniów. Młodzież najczęściej wybierała odpowiedź, że

w ich miejscowości rzadko organizowane są wydarzenia kierowane właśnie do nich. Tymczasem ponad

połowa (52%) młodych respondentów przyznawała, że chciałaby częściej uczestniczyć w wydarzeniach

kulturalnych (20% - nie miała takiego zamiaru). Warsztaty i wyjazdy – jak te organizowane w ramach

Programu DK+ EA – wydają się zatem dobrze zapełniać tę lukę.

Natomiast oceniając komplementarność projektu DK+ EA w działaniach podejmowanych przez

ośrodki kultury, należy zauważyć, że tylko 4 Beneficjentów deklarowało, iż w pewien sposób uzupełnia

on inne realizowane projekty (np. stanowi ich kontynuację czy można wskazać tu pewne powiązanie

pod kątem tematyki lub odbiorców). Stopień komplementarności projektu DK+ EA należy zatem uznać

za niski.

5.7.4. Rekomendacje

Mimo pozytywnych opinii o Programie DK+ EA i wielu respondentów, którzy podkreślali, że żadne

zmiany nie są konieczne (twierdziło tak 26% badanych nauczycieli, z kolei aż 60% ankietowanych

ośrodków kultury nie wskazało żadnych propozycji ulepszeń), analiza zebranego materiału sugeruje,

że pewne modyfikacje umożliwiłyby skuteczniejszą realizację celów Programu.



90

W edycji Programu DK+ EA z 2012 roku problemem był przede wszystkim termin i krótki czas

przeznaczony na realizację projektu. Na trudność tę powszechnie zwracano uwagę zarówno w

badaniach ilościowych, jak i jakościowych. Podkreślano, że w przypadku realizowania projektów we

współpracy ze szkołami – ogromnym utrudnieniem jest przygotowywanie wniosku w czasie wakacji.

Oceniano również, że dwa miesiące na realizację projektów to okres zbyt intensywny – zwłaszcza dla

młodzieży, która uczestniczyła w zajęciach organizowanych po lekcjach, w weekendy. Sugerowano,

że lepiej byłoby wydłużyć okres realizacji co najmniej o miesiąc lub nawet do jednego semestru

(razem z wprowadzeniem cykliczności był to najczęstszy postulat wymieniany przez badanych

nauczycieli - 23%). Narzekano również (zwłaszcza małe ośrodki, zatrudniające księgową jedynie na

niepełny etat) na zbyt krótki czas na rozliczenie projektu. Pożądane byłoby zatem, by ewentualna

kolejna edycja Programu została ogłoszona w II kwartale roku – tak, by etap przygotowania

wniosków można zakończyć w czerwcu. Umożliwi to z jednej strony lepsze dostosowanie

proponowanych zajęć do wymagań szkoły i zdiagnozowanie potrzeb uczniów, z drugiej zaś – da czas

nauczycielom na lepsze zaplanowanie prowadzonych przez nich działań dydaktycznych, dostosowanie

ich do planu dydaktycznego na określony rok szkolny.

Chciałabym, żeby takich projektów było przynajmniej jeden w roku szkolnym dodatkowo, które można by było sobie zaplanować wcześniej, wiedzieć o tym na początku wakacji, ująć to w program swojej pracy dodatkowej. [IDI N-5] Wydaje mi się, że fajnie byłoby ogłosić taki konkurs na przykład, no dajmy na to w maju, jeszcze przed końcem roku szkolnego, gdzie można wtedy, przez ten… no dajmy na to przełom maja-czerwca z tymi szkołami rozmawiać, a realizację projektu zacząć od września, tak jak dzieci idą do szkoły. Bo wtedy można sobie po prostu to wszystko przez ten czerwiec ustalić podogrywać z nauczycielami i tak na spokojnie od września wchodzić, to byłoby fajne. [IDI EA-5] Zaangażowanie szkół na etapie przygotowania planu działania instytucji na kolejny rok pozwoliłoby lepiej dostosować ofertę do potrzeb młodzieży. [CAWI DK+ EA]

Przytoczone wyniki badań sugerują, że kolejnym elementem, który wymagałby zmiany, to kwestia

położenia mocniejszego akcentu na wzięcie pod uwagę opinii uczniów i lepsze dostosowanie

projektów do ich potrzeb i zainteresowań. Jednym z założeń Programu Dom Kultury Plus było

wspieranie otwartości instytucji kulturalnych na otoczenie społeczne i jego potrzeby, wsłuchiwanie

się w głos odbiorców i wspieranie oddolnych inicjatyw. Wydaje się, że w omawianej edycji DK+ EA

zabrakło elementu diagnozy lub (m.in. ze względu na niewystarczającą ilość czasu czy dość

hierarchiczną strukturę szkoły) została ona potraktowana jedynie wyrywkowo. Warto także, by

ośrodki kultury na poziomie diagnozy doprecyzowały grono potencjalnych młodych odbiorców:



91

czy celem ma być praca z uczniami uzdolnionymi i już zainteresowanymi daną tematyką czy też

ważniejsze jest dotarcie do dzieci, które do tej pory nie miały ochoty czy możliwości rozwijania

swoich uzdolnień artystycznych. Wydaje się, że w kwestii doboru uczniów z młodszych klas dużą

pomocą może być nauczyciel. Z kolei w odniesieniu do starszych dzieci i młodzieży – warto dać im

szansę na podjęcie samodzielnej decyzji. Kierując Program do określonych odbiorców, warto byłoby

także – być może już na poziomie założeń i regulaminu – dookreślić jaka część środków przeznaczona

będzie na zajęcia z młodszymi dziećmi (szkoła podstawowa), a jaka z gimnazjalistami i starszymi

uczniami. Przeprowadzone badania pokazują, że nieco trudniej jest przekonać do udziału w projekcie

młodzież ze szkół ponadgimnazjalnych, również z tych o profilu technicznym (m.in. większy

krytycyzm nastolatków niż małych dzieci, silniejszy nacisk nauczycieli i rodziców na naukę i

przygotowania do matury/egzaminu zawodowego itp.). Co więcej, często także zajęcia artystyczne

są na tym poziomie kształcenia realizowane w wymiarze absolutnego minimum programowego. Innym

sposobem może być premiowanie dodatkowymi punktami tych ośrodków, które deklarują nawiązanie

partnerstw ze szkołami gimnazjalnymi i średnimi.

Większość respondentów zgadzała się co do tego, że dobra edukacja artystyczna wymaga

współpracy ośrodków kultury (wnoszących inny sposób myślenia, nowatorskie spojrzenie na formy

pracy z uczniami, kontakty z artystami i instruktorami, czas i kompetencje niezbędne do tego, by

napisać wniosek projektowy o dofinansowanie) ze szkołami (formalnie odpowiedzialnymi za realizację

programu z zajęć takich jak muzyka, plastyka, WOK itd.). Niestety, w wielu przypadkach można

odnieść wrażenie swoistej „przepychanki” między instytucjami o to, kto powinien być inicjatorem

wspólnych działań z dziedziny edukacji artystycznej. Problemem, który udało się zdiagnozować dzięki

przeprowadzonym badaniom, jest niewystarczająco aktywna - zdaniem wielu przedstawicieli

ośrodków kultury – postawa nauczycieli (jakkolwiek ta uwaga może okazać się bardzo krzywdząca

wobec grupy pasjonatów, którzy bardzo angażują się w wymyślanie i przygotowywanie dodatkowych

zajęć). Biorąc pod uwagę stosunkowo niewielkie formalne możliwości wpływania przez instytucje

kultury na środowisko pedagogiczne, wydaje się, że dobrym sposobem może być zaproponowany

przez jednego z przedstawicieli ośrodków kultury model sprofesjonalizowania współpracy z

nauczycielami poprzez umieszczenie w budżecie wynagrodzeń dla pedagogów-koordynatorów.

Zdaniem respondenta, tego rodzaju działanie sprawia, że koordynatorzy czują się docenieni za swój

dodatkowy wysiłek i pracę, którą wykonują po lekcjach, co z kolei wpływa bardzo pozytywnie na

dalszą współpracę z ośrodkiem kultury. Powyższe rozwiązanie, choć kosztowne i mające swoje



92

negatywne konsekwencje (wprowadzenie rozliczeń finansowych między instytucjami zamiast

stosunków wymiany w obrębie społeczności lokalnej) wydaje się jednak skutecznym narzędziem

pobudzania aktywności nauczycieli. Wydaje się ono warte rozważenia zwłaszcza w sytuacji wielu

konkurencyjnych szkolnych projektów unijnych, które przewidują wynagrodzenia dla nauczycieli.

Próbując ożywić współpracę pomiędzy szkołami i nauczycielami w ramach projektu – można też

zastosować rozwiązanie, które wprowadził jeden z Beneficjentów z 2012 roku. Założono wówczas, że

nauczyciele nie tylko będą uczestniczyć wspólnie z wybranymi dziećmi w zajęciach, ale następnie

poprowadzą w swojej szkole warsztaty w sposób podobny do tego prowadzonego przez artystów

(pedagodzy otrzymywali też w tym celu niezbędne materiały – choć w skromnej ilości). Wydaje się,

że takie rozwiązanie ma szereg korzyści: po pierwsze, zachęca i przyczynia się do upowszechnienia

dobrych praktyk edukacji artystycznej. Po drugie zaś, umożliwia dotarcie do szerszego grona młodych

odbiorców.

Nauczyciele badani techniką CATI postulowali także pewne zmiany odnośnie tematyki, formy i

organizacji zajęć, sugerując ich większą różnorodność w ramach projektu (19%), więcej wycieczek i

warsztatów w plenerze (13%) oraz lepszą organizację grup dzieci (12%). Te ostatnie problemy – zbyt

duża liczba dzieci na zajęciach, brak możliwości podzielenia dzieci z jednej szkoły na grupy wiekowe,

niemożność objęcia zajęciami wszystkich chętnych dzieci itp. – zgłaszały także ośrodki kultury.

Kolejne rekomendacje dotyczą mniej fundamentalnych dla Programu DK+EA kwestii. Wydaje

się jednak, że warto je uwzględnić po to, by w efekcie osiągnąć jeszcze lepsze rezultaty.

Warto zachęcać ośrodki kultury tworzące projekty adresowane do młodzieży, by – zwłaszcza w

sytuacji braku możliwości przeprowadzenia diagnozy - starały się łączyć tradycyjne dziedziny sztuki,

folklor czy przekazywanie lokalnej tradycji z zajęciami, które są uznawane przez młodzież za

modne, atrakcyjne – w szczególności takimi wykorzystującymi multimedia czy dającymi możliwość

wykonywania prac techniczno-manualnych. Przedstawiciele domów kultury, jak i sama młodzież

często wspominała o tym, że współcześni młodzi zazwyczaj pozytywnie reagują na proponowane im

warsztaty fotograficzne, tworzenia filmów/teledysków/animacji poklatkowych czy zajęcia z grafiki

komputerowej. Niestety, problemem w wielu przypadkach może być brak odpowiedniego sprzętu czy

oprogramowania w ośrodku kultury czy szkole. Jak pokazuje jednak przykład niektórych

Beneficjentów Programu z 2012 roku – warto wówczas nawiązać partnerstwa ze specjalistycznymi

placówkami i instytucjami działającymi w regionie.



93

Innym rodzajem uwzględnienia multimediów w trakcie realizowania projektów skierowanych

do młodzieży – jest prowadzenie specjalnego profilu na Facebooku dotyczącego prowadzonych

działań i umożliwienie uczestnikom dzielenia się komentarzami, filmami i zdjęciami. Daje to

możliwość budowania zaangażowania odbiorców i podtrzymywania ich zainteresowania, zwłaszcza w

okresach pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami czy warsztatami. W realizowanej w 2012 roku

edycji kilka domów kultury prowadziło tego rodzaju profile i deklarowało, że znakomicie się to

sprawdza. Skuteczność wynika bowiem z faktu, iż taki rodzaj informowania o projekcie znakomicie

wpisuje się w nawyki korzystania z mediów i przyzwyczajenia związane ze sposobem podtrzymywania

relacji przez młodych odbiorców (por. raport „Młodzi i media” 2010). Tego rodzaju promowanie

projektu ma także znakomite skutki promocyjne – jeśli profil „żyje”, jest aktualizowany i

komentowany – dociera nie tylko do uczestników, ale także ich rówieśników i dalszych znajomych.

(…) trzeba to potem zamieniać w jakieś multimedialne prezentacje. To to wtedy przyciągnie dzieciaki. Jeżeli te gadżety są na tyle powszechne, że muszą potem wejść na Facebooka i się pochwalić tymi filmikami, proszę bardzo. Natomiast kwestia jest taka, że podstawową funkcją jaką mają tego typu zajęcia to jest to, żeby ich po prostu pobudzić do jakiegokolwiek działania, którym będzie budował tam jakąś metaforę. Nieważne czy to będzie kurs tańca, rysunku, bardziej trudniejszych technik, ale, ale żeby po prostu musimy docenić, że to, co robią, to jest jakaś kreacja i to coś znaczy. [IDI EA-4]

Wśród rzadziej wymienianych postulatów, które pojawiały się w rozmowach i ankietach

poszczególnych ośrodków kultury wymieniano także m.in. organizowanie mniejszych programów

dotacyjnych (granty o wysokości 20 tysięcy), które są łatwiejsze do przeprowadzenia przez niewielkie

domy kultury, doprecyzowanie zasad współpracy ze szkołami, większe zaangażowanie społeczności

lokalnej czy zwiększenie puli środków na dofinansowania.

(…) żeby uwzględnić projekty mniejsze. Żeby instytucje mniejsze, liczące mniej pracowników, mogły wziąć udział. Ustawić niżej tę granicę o ubiegania się o dotację. Małe projekty. Typu tam dwadzieścia tysięcy. Projekt na 50 tysięcy nie jest łatwo napisać instytucji, która ma dwóch pracowników merytorycznych. [IDI EA-2]



94

5.8. Studium przypadku: Krotoszyn – „Dla sztuki duś Enter!”

5.8.1. Miejscowość

Projekt „Dla sztuki duś enter” powstał w Krotoszyńskim Ośrodku Kultury w ramach programu „Dom

Kultury+. Edukacja Artystyczna”. Sama miejscowość nie do końca pasowała do założeń programu

„Dom Kultury+”. Jeden z pracowników tak tłumaczył ten problem: „Krotoszyn jest miasteczkiem 30-

tysięcznym, które nie załapuje się na projekty dla małych miasteczek, do 20 tys., a na wiejskie to

zapomnij. A z kolei jest za małe, żeby włazić w duże projekty, adresowane z kolei do aglomeracji”

[IDI KOK]. Krotoszyn jest więc miastem ani dużym, ani małym, trzydziestotysięcznym położonym w

województwie wielkopolskim. Założony sześć wieków temu posiada kilka zabytków (ratusz, kilka

kościołów XVIII-wiecznych, zespół pałacowy z XIX wieku), ale nie wyróżnia się na tle polskich miast

niczym specjalnym. W kontekście omawianego projektu warto dodać, że funkcjonują w nim szkoły

wszystkich szczebli edukacji oraz trzy instytucje kultury: wspomniany Krotoszyński Ośrodek Kultury,

Krotoszyńska Biblioteka Publiczna im. Arkadego Fidlera i Muzeum Regionalne im. Hieronima

Ławniczaka.

5.8.2. Krotoszyński Ośrodek Kultury

Krotoszyński Ośrodek Kultury można określić jako aktywną instytucję kultury, co częściowo

wydaje się wiązać z charyzmą jej wieloletniego dyrektora. W ramach tej instytucji działa Kino

„Przedwiośnie” oraz znajdująca się w muzeum regionalnym „Galeria Reflektarz”. Połowę działalności

ośrodka kultury stanowią zajęcia stałe. KOK organizuje warsztaty taneczne (taniec towarzyski,

ludowy, latynoamerykański), fotograficzne, a nawet chemiczne (sic!). Ponadto instytucja

współorganizuje różnego rodzaju imprezy, np. Dni Krotoszyna.

(…) jakby dwa rodzaje impresariatu prowadzimy. Impresariat, czyli imprezy zewnętrzne, ale te na których nam bardzo zależy ze względów niesienia tej wysokiej jakości. I impresariat czysto komercyjny, który jest związany z tym, że za wszelką cenę nie dokładamy do tego grosza. Z zasady. Czyli jak jest komercja to jest prawdziwa komercja. (…)… jakieś kabareciki, jakieś tam teatry, typu pseudo-teatry, typu „Klimakteria” i inne… [IDI KOK]

Najbardziej znaną inicjatywą tej placówki był przez lata międzynarodowy festiwal folkowy

„FolkFest” organizowany od 1993 roku, który, między innymi z powodu finansowych, nie odbywa się

już od kilku lat. Aktualnie ośrodek kultury uczestniczy w takich prestiżowych projektach jak Teatr



95

Polska czy Wratislavia Cantans, a w związku z rewitalizacją popruskiego rynku w Krotoszynie i

zbliżającą się rocznicą 600-lecia miasta planuje stworzenie - na wzór jarocińskiego projektu Wielki

Teatr w Małym Mieście - Krotoszyńskiego Festiwalu Sztuki. Ta ostatnia inicjatywa polegałaby

organizowaniu co dwa tygodnie od maja, czerwca do połowy września koncertów, spektakli czy innego

rodzaju wydarzeń. Pracownik KOK-u w ten sposób tłumaczy potrzebę stworzenia nowego festiwalu:

„(…) żeby ten Krotoszyn, dzięki pięknemu Rynkowi nabrał też marki miasta, w którym się dzieje coś

wysokiego…” [IDI KOK]. Instytucja w ramach obchodów rocznicowych przygotowuje również projekt

„Łowcy pamięci” polegający na zbieraniu przez uczniów relacji najstarszych mieszkańców Krotoszyna

dotyczących najbardziej radosnego i najbardziej traumatycznego dnia, jaki przeżyli w swoim

rodzinnym mieście.

Pracownicy KOK-u od początku powstania programu „Dom Kultury+” byli zainteresowani udziałem

w tym przedsięwzięciu. Jeden z nich zwraca uwagę, że dzięki programowi instytucja zaczęła się

bardzo zmieniać.

Dom Kultury+ - trafiliśmy na świetnych trenerów!… spowodował, że zaczęła się zmiana, nie? Że zrobiliśmy przyzwoicie, tak jak trzeba diagnozę społeczną, popatrzyliśmy na to faktycznie z dystansem. [IDI KOK]

Zmiany w KOK-u związane były i są nadal z 1) pojawieniem się nowego sposobu funkcjonowania

ośrodka kultury i z 2) jego infrastrukturalną modernizacją. Jeśli chodzi o działalność instytucji

aktualnie priorytetem dla pracowników stały się dwie rzeczy. Po pierwsze, uczynić dom kultury

miejscem otwartym dla wszystkich mieszańców, dla trzeciego sektora itd.

(…) my, jako ośrodek kultury mamy być, predestynować do – i to w naszej strategii jest – do uzyskania statusu w lokalnej społeczności instytucji zaufania publicznego. Że to jest jakby nasz cel. Żeby nawet jeśli mało pomożemy, ale jeśli każdy, który do nas przyjdzie spotka się z tym momentem, że my siadamy przy stole i rozmawiamy i wspomagamy, to potem wokół tej instytucji tworzy się cała grupa ludzi wdzięcznych za dużo, za mało, za mniej, ale przecież to pączkuje, nie? [IDI KOK] No ktokolwiek do nas przyjdzie to-to dostaje pomoc. Jakiś Sclerosis multiplex, jakieś… Koło Gospodyń Wiejskich, a jak nie to klub motorowy. A jak nie klub motorowy to… Jakby ciężko… To jest działanie „akcja – reakcja”. Przychodzą, proszą o pomoc i albo uzyskują pomoc, bo możemy im pomóc albo – nawet często dofinansowujemy pewne rzeczy, wchodzimy w partnerstwa, w takie szybciutkie, jednorazowe, albo przynajmniej merytorycznie im pomagamy. [IDI KOK]

Po drugie, poznać gusta mieszkańców.

(…) to jest przyklejone do większości ludzi pracujących w domach kultury w Polsce – że robią imprezę, są przekonani, bo mają do tego prawo, że to jest najwyższy poziom formalny, artystyczny, wszelkie, wszelkie rzeczy… Po czym ludzie nie przychodzą na tą imprezę i wtedy ci animatorzy kultury,



96

oczywiście w cudzysłowiu, bo to nie jest animacja, ci którzy produkują kolejne eventy mówią, że to społeczeństwo jest do dupy, nie? Po prostu rzucamy perły przed wieprze, tak? [IDI KOK]

Druga istotna zmiana w KOK-u związana jest z modernizacją infrastrukturalną ośrodka kultury.

Instytucja znajdująca się w jednym z budynków dużego kompleksu stanowiącego wcześniej jednostkę

wojskową i przypomina niestety szare, odrapane i nieciekawe estetycznie domy kultury opisywane w

badaniach Burszty (Nowiński 2011). W 2014 za sprawą pieniędzy uzyskanych z kilku źródeł może ona

podjąć aż kilka potrzebnych remontów.

O! Ten rok, to w ogóle szaleństwo.. to jest takie infrastrukturalne… Właśnie w tym roku infrastrukturalnie przede wszystkim, bo jedne pieniądze w tym roku wydajemy z Narodowego Centrum Kultury na tę salę kameralną. Milion złotych wydajemy z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska na termomodernizację tego obiektu, bardzo głęboką. Już pod projekt następnie sali widowiskowej. Z PISF-u dostaliśmy pieniądze na system biletowy internetowy, który w tej chwili rusza. [IDI KOK]

Sieć informacji o ofercie KOK jest tworzona w sposób standardowy. Oprócz tradycyjnych form

typu plakaty, ulotki, pracownicy zamieszczają informacje o organizowanych przez ośrodek

wydarzeniach na stronie internetowej i na Facebooku. Jeśli jakieś inicjatywy wyróżniają się

szczególnie można o nich przeczytać także na stronach internetowych związanych z miastem:

krotoszyn.pl, krotoszyn.naszemiasto.pl. Z przeprowadzonego fokusa z uczniami liceum i gimnazjum

wynika, że jedni z nich lepiej znają tę instytucję kultury i jej ofertę, np. dostają ulotki, a inni gorzej.

KOK utrzymuje się z pieniędzy samorządowych, ale oprócz przyznawanej dotacji wynoszącej ok.

1,4 mln zł, jego pracownicy starają się samodzielnie pozyskiwać fundusze (ok. 35% całego budżetu).

Wśród dodatkowych źródeł finansowania znajdują takie działania jak: sprzedaż imprez, wynajem sal,

współprodukcja komercyjnych inicjatyw, realizacja grantów.

5.8.3. Projekt „Dla Sztuki Duś ENTER”

W ramach udział KOK-u w programie „Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna” zrealizowano projekt

„Dla sztuki duś enter”. Projekt w nazwie odwoływał się do słowa „enter”, które jego twórcy za

Wikipedią tłumaczyli w następujący sposób: „Enter (ang. wejdź), klawisz akceptacji - przycisk na

klawiaturze, w większości programów służący do wyboru domyślnej dla danego okna lub innej

wybranej przez użytkownika akcji bądź zakończenia akapitu w edytorach tekstu”. Wciśnięcie

przycisku enter dla sztuki miało być więc próbą otwarcia się na działania artystyczne.



97

Projekt opierał się przede wszystkim na organizacji przez Poznański Teatr Tańca warsztatów

taneczno-teatralnych, plastycznych i filmowych, w których brali udział uczniowie szkół

podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Partnerami przedsięwzięcia były 3 szkoły z

Krotoszyna i 2 z okolicznych wsi (Szkoła Podstawowa nr 4 w Krotoszynie, Zespół Szkół w Orpiszewie,

Gimnazjum nr 4 w Krotoszynie, Szkoła Podstawowa w Roszkach i I Liceum Ogólnokształcące w

Krotoszynie). W ramach warsztatów filmowych w każdej szkole powstał film nakręcony przez Daniela

Stryjeckiego oparty na spontanicznych kreacjach uczestników wydarzeń. Dodatkowymi elementami

projektu były akcje parateatralne/ performatywne w szkołach i tworzenie w nich instalacji

plastycznych oraz happening uliczny w centrum miasta (flash mob). Zakończeniem projektu była

prezentacja minispektakli uczestników projektu w krotoszyńskim kinie, której towarzyszyła

prezentacja filmów i reportaży z projektu, przeglądanie profilu Facebooka oraz dwa spektakle

Poznańskiego Teatru Tańca (Balladyna i DSM—IV 301.81).

Ponieważ KOK od początku brał udział w kolejnych edycjach programu „Dom Kultury+”

uczestnictwo w „Edukacji Artystycznej” wydawało się czymś oczywistym. Pomysł na konkretny

projekt pojawił się podczas rozmowy z Pawłem Gogołkiem związanym z Poznańskim Teatrem Tańca.

Od początku myślano o połączeniu dwóch światów: artystów i dzieci, których dostęp do sztuki był

wcześniej utrudniony i sporadyczny. „(…) z tego wyniknął genialny efekt połączenia dwóch światów,

które generalnie mi się pierwotnie wydawały zupełnie nieprzystawalne” [IDI KOK]. Założono, że „teatr

jako dziedzina sztuki jest syntezą sztuki” (sam tytuł projektu wskazuje na sztukę, a nie na teatr) i

dlatego przy wyborze osób z PTT starano się uwzględnić ich predyspozycje i dodatkowe umiejętności

artystyczne.

Daniel Stryjecki jest jednym z wybitnych tancerzy Teatru, ale jest jednocześnie niesamowitym wizualizatorem multimedialnym przedstawień. I ma obcykaną tą rzecz do bólu. I wtedy postanowiliśmy, że on sam nie będzie u nas tańczył, tylko będzie robił filmy. (…) Potem była jeszcze też tancerka, której pasją jest scenografia. To ona zajmowała się właśnie tą plastyką. [IDI KOK]

Wybór szkół do projektu był związany z dwoma kwestiami: różnorodnością uczestników i

predyspozycjami nauczycieli. Po pierwsze, wybrano wszystkie trzy typy szkół, aby zapewnić jak

największe zróżnicowanie wiekowe wśród uczniów uczestniczących w warsztatach. Po drugie,

wybrano zarówno szkoły miejskie, jak i wiejskie. Po trzecie wreszcie, wybrano te, w których udało

się znaleźć oddanych projektowi nauczycieli. Dobre funkcjonowanie projektu miało być bowiem

zapewnione nie tylko przez koordynatorów głównych (dyrektor KOK-u; Paweł Gogołek z PTT), ale



98

także przez koordynatorów z poszczególnych szkół z jednej strony i ze strony domu kultury z drugiej.

Zadaniem koordynatorów było dbanie o dyscyplinę i frekwencję na zajęciach. Jeden z pracowników

KOK-u tak opisuje niektórych nauczycieli wybranych do projektu:

Gwarantem tam fajnego wejścia w środowisko była dyrektorka, która jest otwarta na projekty artystyczne. [IDI KOK] (…) a poza tym tam jest świetna wicedyrektorka, a co najważniejsze genialna nauczycielka języka polskiego (…) i dzięki niej tylu ludzi z Krotoszyna poszło w zawody artystyczne, mimo, że ona przez cały czas uczyła w szkole podstawowej, że ona jest po prostu genialna! [IDI KOK] (..) natchniona dyrektorka, która uwielbia dzieciaki inspirować sztuką. Ona tam robiła Festiwale Grechuty nawet tam u siebie na wsi cuda nie widy. [IDI KOK]

Po czwarte, wydaje się, że istotna w wyborze szkół była wcześniejsza współpraca i wspólne

projekty z nauczycielami-koordynatorami i szkołami, w których pracowali.

(…) współpracujemy z ośrodkiem kultury dość często, dlatego że dyrektorem ośrodka kultury jest nasz absolwent również. (…) my mamy taki festyn szkolny Hugonaria dla młodzieży na końcu roku. (…) Wykorzystujemy robiąc coś takiego, że oni robią zajęcia w tym dniu z młodzieżą, spotykają się, przedstawiają swoje propozycje kulturalne, mamy występy naszej młodzieży. [IDI KOK]

Jeden z pracowników KOK-u podkreśla, że warunkiem dobrej współpracy była zapłata za pracę.

Zaznacza on, że szczególnie współpraca ze szkołami jest dużo lepsza, jeśli nauczyciele są opłacani za

wykonywane dodatkowo zadania:

(…) sprofesjonalizować obszar współpracy. Nie, dobrą wolną piekło jest wybrukowane. Po prostu to musi być sprofesjonalizowany obszar styku, a nie jakieś: „wy się zrozumcie, zróbta”. [IDI KOK] (…) konkretne pieniądze zarobili koordynatorzy z danych szkół, czyli ci nauczyciele. Jak przeważnie są traktowani, że „ty możesz to zrobić bo pracujesz w tej szkole. Zapierdzielaj za friko.”, tak wtedy oni dostali zdaje się za organizację tego projektu paru miesięcy chyba po dwa tysiączki. Czyli to była taka gratyfikacja, ale też oni się wtedy… im się chciało robić, bo wiedzą, że to jest profesjonalny projekt. [IDI KOK]

Oczywiście projekt nie odbyłyby się bez udziału uczestników, czyli uczniów. Dużo osób

uczestniczących w projekcie były to osoby wcześniej aktywne, które spotkały się już z teatrem, np.

same uczestniczyły w przygotowywaniu przedstawień. Chociaż na warsztatach pojawiały się także

osoby wcześniej niezainteresowane sztuką.

Myślę, że byliśmy taką grupą, która, że tak powiem, już trochę występowaliśmy na scenie, w różnego rodzaju przedstawieniach braliśmy udział. (…) styczność już była wcześniej [FGI].



99

[Osoby, które wcześniej nie uczestniczyły w takich przedsięwzięciach radziły sobie] dobrze, bo inni też im pomagali. Jak ktoś na przykład, nie wiem, nie umiał tańczyć, to każdy mu pomagał. Prowadząca też była otwarta na to, nie było: „zejdź, bo ty nie umiesz”, tylko wszyscy razem robili to, prowadziła to. [FGI]

Zarówno pracownicy KOK-u, jak i uczestnicy projektu zauważają, że początki były bardzo trudne.

Uczniowie zwracają uwagę także na fakt, że wiele osób było zaskoczonych tym, że większy nacisk

został położony na pracę z ciałem, taniec, a nie na klasycznie rozumiany teatr.

„Boże…” – w każdej szkole było to opór materii – „Boże, ja z siebie głupka nie zrobię. W ogóle o czym to jest? Co ja robię?” Nie? Dotknęli po raz pierwszy…[IDI KOK] Bo najpierw było tak, że miał być projekt teatralny i więcej osób, że tak powiem, było chętnych. Potem jak się wydało, że trzeba tańczyć bardziej, to się zmienił skład. [FGI]

Najważniejszym elementem projektu były warsztaty, które odbywały się głównie w piątki

popołudniu, w soboty i niedziele. Nauczycielka z LO w Krotoszynie zwraca uwagę, ze bardzo istotne

było to, aby nie kolidowały one z zajęciami szkolnym (IDI LO1). Najważniejsze w projekcie były

warsztaty teatralno-taneczne, które można nazwać warsztatami głównymi (odbywały się najczęściej,

stanowiły istotę przedsięwzięcia). Warsztaty zostały ocenione przez uczestników bardzo pozytywnie,

zapewne także dlatego, że ich intensywność pozwalała na większe zaangażowanie i zdobycie większej

wiedzy niż w przypadku pozostałych elementów projektu.

To było najciekawsze w sumie, najwięcej się działo. I to było regularnie, a jak skończyliśmy na przykład film, to już więcej nie było. Z plastyki też tak… A tu było cały czas. [FGI] (…) całe te zajęcia oceniamy na piątkę. Dlatego że, jeśli idzie o mnie przynajmniej, to te właśnie zajęcia teatralne najbardziej mi się podobały. [FGI]

W przypadku uczniów z liceum i gimnazjum biorących udział w projekcie osoby prowadzące

warsztaty teatralno-taneczne zostały ocenione pozytywnie jako osoby sympatyczne, otwarte itd.

Właśnie otwarta na nasze problemy, nie narzucała czegoś konkretnie, tylko też właśnie była otwarta na nasze pomysły. [FGI] (…) też mi się wydaje, że była duża swoboda mimo wszystko. Znaczy, była choreografia, ale oprócz tego jakby też to, że mamy biegać czy jakby wypełniać przestrzeń – to wszystko było jakby tak niewyreżyserowane do końca, tylko trochę inicjatywy w tej choreografii też było. [FGI] (…) od nas ta choreografia zależała. Jak przyszła pani nasza, to tak nie miała jakoś tam, można powiedzieć, w głowie już pomyślanego tego układu. Aczkolwiek zaproponowała nam coś i czekała na naszą opinię – to też było na takiej zasadzie. I też stworzyliśmy coś naszego i takiego bardziej profesjonalnego z jej strony. [FGI]



100

Warsztaty plastyczne i filmowe odbyły się po dwa razy w każdej ze szkół. Pierwsze z nich polegały

na przygotowywaniu bądź przerabianiu przedmiotów służących zmianie przestrzeni szkoły,

upiększeniu jej.

Pamiętam, że jakieś figury robiliśmy, że w rożnych miejscach jakieś łabędzie były czy coś Ustawialiśmy w różnych miejscach w szkole. Albo plakaty wieszaliśmy też. Albo mieliśmy jakieś materiały i musieliśmy w jakiś sposób krzesło owinąć. [FGI] Wisiało na przykład krzesło przy suficie jedno. [FGI]

Wytworzone na zajęciach dekoracje wykorzystywano również do zaskakiwania innych, wyrywania

ich ze schematów codziennego myślenia.

(…) my w sobotę przychodziliśmy i robiliśmy. I w poniedziałki – no, uczniowie się dziwili, a nauczyciele się chyba domyślili, chyba raczej byli poinformowani. [FGI] (…) W mojej klasie akurat to krzesło było i wychowawca przychodzi: „a co to tu robi?” [śmiech]” [FGI]

Uczestnicy projektu wspominają, że chociaż artystka miała swoje idee i pomysły, np. owijanie

przedmiotów wełną, to pozwalała im także na własną inicjatywę.

Bo to jak udekorujemy, to wszystko zależało od nas. Tylko mieliśmy powiedziane, żeby coś z tym zrobić i mieliśmy dostarczone materiały, a reszta była w naszych rękach. [FGI]

Same warsztaty uczestnicy ocenili jako ciekawe, chociaż pojawiały się głosy, że zajęcia dla

niektórych z nich były zbyt monotonne.

Było bardzo ciekawe, takie nowatorskie, pierwszy raz w ogóle miałem do czynienia z takim czymś, z takimi materiałami. [FGI]

Największym mankamentem zajęć według uczestników okazała się artystka prowadząca

warsztaty, którą opisali oni jako osobę mało kontaktową.

Po prostu ta pani była taka oschła i taka zimna, tak mało uśmiechnięta. [FGI] (…) ona się znała na tym i była bardzo kompetentna, ale nie była kontaktowa właśnie. [FGI]

Koncepcja warsztatów filmowych została w trakcie trwania projektu zmieniona. Początkowo

planowano stworzenie filmów w technice lip dub’u, jednak jak czytamy w sprawozdaniu: „(…) ta

technika nie była możliwa do skutecznego zastosowania z uwagi na ograniczony czas warsztatów i

wielkość przedsięwzięcia. Powstały filmy z wykorzystaniem efektów warsztatów tanecznych,

teatralnych, kostiumologicznych, filmowych (w każdej ze szkół). Oparte były przede wszystkim na

spontanicznych kreacjach uczestników warsztatów, jak i wyjątkowych technikach filmowych



101

zastosowanych przez Daniela Stryjeckiego” [Raport końcowy: 2]. W liceum film nakręcono w pokoju

nauczycielskim. Jak potwierdzają wypowiedzi uczestników fokusa i wywiad z pracownikiem domu

kultury wybór takiego miejsca miał być sposobem na jego odczarowanie (przestrzeń związana z

hierarchią szkolną, z władzą, miejsce niedostępnego dla uczniów, w którym przebywanie podlega

bardzo ścisłym regułom). Pokazani w filmie uczniowie wykonują „szalony” taniec, drą papier i

rozrzucają go po pomieszczeniu (przede wszystkim po nauczycielskim stole), stają na stole itp. Z

wszystkich filmików powstałych w projekcie ten cieszył się największym zainteresowanie w

Internecie. Był on wyświetlony na portalu youtube.com 2253 razy, został 16 razy polubiony, otrzymał

też 2 głosy negatywne oraz kilka komentarzy (dostęp: 3 października 2014). Jedna z nauczycielek w

krotoszyńskim liceum wspomina, że film budził duże zainteresowanie wśród młodzieży:

(…) później to było udostępniane, mnóstwo zdjęć mają z tego. To było udostępniane na Facebooku, na różnych portalach internetowych, w szkole była taka ekspozycja. I to naprawdę odbiło się szerokim echem wśród młodszych kolegów, którzy do dzisiaj się pytają, czy na przykład szkoła nie zmieni wyglądu, tak jak wtedy wyglądała, prawda? [IDI LO]

Filmy nakręcone w innych szkołach także polegały na pokazaniu śmiejących się, biegających,

skaczących czy drących papier uczniów. Jeden z naszych respondentów twierdzi, że autor filmów

chciał poprzez taką ich aranżację ukazać bijące od dzieci piękno i radość.

(…) jak ja patrzę na dzieciaki z tych Roszek, z tej małej wioseczki, jakie one tam są zaangażowane w tym filmie, jakie one są ładne, nie? Jakie… jak się pięknie Daniel pochylił nad no ślicznością tych młodych ludzi, nie? Obojętnie czy gruby, czy chudy, ale po prostu to z nich bije taki pozytyw. No i ja się wzruszam do tej pory. [IDI KOK]

Filmy powstałe w projekcie są często wspominane przez uczestników projektu, nauczycieli i

pracowników KOK-u. Chociaż warsztaty teatralno-taneczne trwały dłużej to właśnie filmy pozwalają

osobom zaangażowanym w przedsięwzięcie przypomnieć sobie o nim. Nie bez znaczenia jest zapewne

zabawowy charakter filmów, które miały funkcjonować w projekcie jako sposób na rozluźnienie

uczestników, na otwarcie ich na własną cielesności, na taniec i teatr.

Im się wszystko podobało! [śmiech]. Z tego co wiem, to trudno było… Oni w ogóle byli zachwyceni, oni tam chcieli natychmiast, zaraz następne. No mówię, przeniosło się na to, że kręcą mi na okrągło filmy, wie Pani. [IDI LO] Mnie chyba najbardziej utkwiły te zajęcia z filmu. Jak się nagrywaliśmy. One były jakieś takie… [FGI]

Prowadzący warsztaty filmowe został bardzo wysoko oceniony przez uczestników fokusa jako

osoba kontaktowa, otwarta, twórcza.



102

On się śmiał z nami i uczestniczył też. [FGI] Nie było odczucia tego dystansu. [FGI] I taki bardziej miał kontakt z nami, tak z młodzieżą. Wiedział o co chodzi w ogóle. [FGI] Był też otwarty na nas. Myślę, że choć podyktował „zróbcie to i to”, to pokazał nam na przykład, że coś jest fajne, czy chcielibyśmy coś takiego zrobić. Albo właśnie w tym, jak byliśmy w pokoju nauczycielskim, to też mieliśmy całkowitą dowolność. [FGI]

Oprócz warsztatów w projekcie odbywały się także happeningi, chociaż uczestnicy stosunkowo

słabo je pamiętają i niewiele o nich mówią.

Jeśli chodzi na przykład o ten na korytarzu, no to wybiegliśmy na przerwę i tam tańczyliśmy; coś takiego na przykład. [FGI] My na przykład na długiej przerwie puściliśmy muzykę, trochę jej słychać nie było, trochę tak, i rzucaliśmy samolociki, nie? I nawet niektórzy nauczyciele nie wiedzieli o co chodzi. [FGI] I taki teatr też mieliśmy, ale to już w środku – na tych schodach tak się budziliśmy tak jakby. [FGI]

Ostatnim działaniem podjętym w ramach projektu były występy uczniów wszystkich szkół w

krotoszyńskim Kinie Przedwiośnie, które odbyły się 9 grudnia 2012 roku i zostały poprzedzone tego

samego dnia happeningiem na krotoszyńskim rynku. Podczas tego wydarzenie prezentowano kolejne

etapy projektu z facebookowej strony „Dla sztuki duś enter” oraz wyświetlano prezentacje medialną

pokazującą instalacje w poszczególnych szkołach. Uczniowie i pracownik KOK-u podkreślają, że było

to dla nich istotne wydarzenie, bo podczas niego ich bliscy mogli zobaczyć efekty projektu:

Przygotowaliśmy efekt końcowy i ludzie spoza mogli przyjść i zobaczyć. [FGI] Moi [rodzice] byli. Byli zaskoczeni, ale jak najbardziej pozytywnie zareagowali. [FGI] (…) Było tylu uczestników tego projektu, że jeśli każdy, tam mieliśmy problem właśnie, żeby zmieścić, bo każdy chciał przyprowadzić jeszcze ciocię, babcię… a tu 350 miejsc na sali. Także był niezły dramat. [IDI KOK]

Zakończeniu projektu towarzyszyły także wystąpienia aktorów Teatru Tańca z Poznania

(przedstawienie Daniel Stryjeckiego, „Balladyna” Karina Adamczak-Kasprzak, Paulina Wycichowska).

Z tego wydarzenia powstał film autorstwa Daniela Stryjeckiego.



103

Dodatkowym bonusem dla uczniów uczestniczących w projekcie był darmowy wstęp na 5

przedstawień teatralnych, które odbyły się w Krotoszynie (projekt Teatr Polska). Dla większości z nich

był to zapewne pierwszy kontakt z profesjonalnym teatrem.

(…) oni wchodzili często na bardzo dorosłe spektakle, z golizną, ze wszystkim. Ale se myślę, potem ja już mam często takie problemy, że zacząłem tłumaczyć dyrektorkom szkół czy co poniektórym rodzicom, że jeśli oni uważają, że ktoś z gimnazjum, z pierwszej klasy pójdzie na spektakl z gołym ciałem, że to będzie jakieś demoralizujące i to jest znowu piękna robota, nie? Ta animacyjna i to tłumaczenie sztuki, że to jeśli zdemoralizuję to tego, który chce się zdemoralizować albo tego, który ma już fioła na tym punkcie, że myśli, że to go zdemoralizuje, bo jest wrażliwy na punkcie, że dla niego cielesność to jest tylko i wyłącznie seksizm. I ci dorośli też zaczęli się uczyć tego – Jezus Maria – nie? [IDI KOK]

Wśród uczestników projekt funkcjonował w czasie jego trwania i trochę później także dzięki

profilowi facebookowemu „Dla sztuki duś enter”. Pracownicy KOK-u od początku zakładali, że to

narzędzie stanie się ważnym elementem projektu: „Z fejsem… przede wszystkim Facebook. To jest

w tej chwili, żeby z młodymi, to tylko bombardować ich Facebookiem” (IDI KOK). Profil służył jako

przestrzeń promocyjna (dla ludzi z zewnątrz), informacyjna i komunikacyjna (dla uczestników

projektu). Pozwalał na nieustanne bycie w projekcie, na uczestnictwo w nim pomiędzy warsztatami

czy happeningami.

(…) jednym z tych bardzo ważnych elementów , które nie możemy zapomnieć, to jeszcze wykorzystanie tego profilu, Facebooka i w ogóle, tego medium jaką jest sieć, nie? Dlatego Dla Sztuki Duś Enter się nazywało, że właśnie Daniel Stryjecki jest taki cwaniak, że on dał radę z Chin wysłać na Fejsa (…) z Chin wysłać dwa zdjątka na fejsa Dla Sztuki – my jesteśmy w Chinach. Co potem znikło, proszę zwrócić uwagę, bo tego to się nie odnajdzie. Te służby chińskie, no… uniemożliwiły nam kontakt. [IDI KOK] … Konkluzja jest taka, że, że to co tutaj powiedzieliśmy, że rozprzestrzenianie się projektu, było świetne przez to, że myśmy nadali w ogóle znak graficzny ten Enter komputerowy i że „Dla Sztuki Duś Enter”, czyli klawisz akceptacji, bo równolegle z tym powstawał ten profil …powstał profil społecznościowy, Facebookowy. [IDI KOK] I jednym z dodatkowych jeszcze zadań jakie mieliśmy wtedy to było to, żeby na bieżąco odbyły się zajęcia i tego samego dnia z zajęć, z warsztatów są już fotki, że to żyło! I to zaczęło już faktycznie wśród tych młodych… no wszyscy siedzą na tych fejsach do bólu, zaczęło strasznie funkcjonować, nie tylko wśród samych uczestników, ale po prostu wśród tych, którzy po prostu są rówieśnikami ich, nie? Czyli środowiskowo, to internetowo to strasznie szło do przodu w czasie trwania… trwania projektu. I to jest konkluzja. [IDI KOK] Wszyscy mieliśmy dostęp do tego. Że na przykład jak ktoś chciał, to …, jak ja robiłam jakieś zdjęcia, to mogłam w każdej chwili wrzucać, podpytywać i w ogóle zapraszać ludzi, coś tam ogłaszać. To też było tak, że nie była jedna osoba odpowiedzialna, tylko wszyscy budowali tę stronę. To też było w sumie fajne. [FGI]



104

W trakcie trwania tego projektu – owszem. Nawet bardzo. Znajomi też widzieli, jak oznaczeni byli na zdjęciu, to też pytali o co chodzi właściwie. A teraz już jest cisza na tej stronie. [FGI]

Chociaż projekt miał charakter trochę wsobny, to jednak odbił się echem na lokalnych portalach

i w lokalnej prasie. Wspominano nie tylko o warsztatach i występach w kinie, ale także o tym, że

projekt znalazł się na liście 34 (z 274) finansowanych przez NCK przedsięwzięć i że znajdował się na

niej na drugim miejscu pod względem wielkości dofinansowania (44 tysiące).

Efekty projektu „Dla sztuki duś enter” można podzielić na trzy grupy. W pierwszej znajdują się

te związane z korzyściami płynącymi z przedsięwzięcia dla jego uczestników. Po pierwsze, dzięki

warsztatom mieli oni możliwość spotkać się z artystami i od nich uczyć warsztatu.

(…) mnóstwo tych dzieciaków, mimo że któreś będzie sprzedawcą, drugi będzie naprawiał pralki automatyczne, a trzeci nie wiem co, a czwarty będzie jakimś ohydnym urzędnikiem to tak czy inaczej, do końca życia zostanie im w głowie to, że oni … że był jakiś czas, że dotykali czegoś zupełnie innego, że uczestniczyli w czymś czego by nigdy nie dotknęli, gdyby nie to, że ten projekt tu się odbywał. I to na tym to chyba polega, nie? Że jak będą przechodzili koło teatru to będą wiedzieć, że aha! Teatr to jest to, to, to, nie? To jest na tej zasadzie. [IDI KOK] Bo przede wszystkim po raz pierwszy, że tak powiem, mieli kontakt właśnie z fachowcami z dużego świata, z teatru z Poznania. I zupełnie nowe metody – oni na przykład ruch opanowywali, z tego co wiem, to ekspresję ruchową pokazywali. Oni mówili, że nigdy sobie nie zdawali sprawy, na przykład jak można sfotografować kogoś w ruchu, czy sfilmować, czy coś takiego, czy z różnych miejsc. Czy jak radzić sobie z emocjami, bodajże też tam mieli taki temat „ekspresja ruchem”. [FGI LO]

Po drugie, niektórzy uczniowie i nauczyciele wspominają, że dzięki projektowi bardziej

zainteresowali się sztuką, szczególnie teatrem.

Tak, bardziej mi się właśnie spodobało to, takie właśnie chodzenie do teatru. Teraz na przykład wolę iść do teatru niż do kina, nie ukrywając [FGI]

Na pewno zdobyli większą wiedzę o samym teatrze, prawda? Bo przemycano różne elementy też na tych zajęciach. Więc na pewno też wzbudziło to w niektórych zainteresowanie, że na własną rękę poszukiwali pewnych wiadomości, bo pytali tutaj państwa, którzy tutaj prowadzili; „a z jakiego państwo są teatru?’, „a jak państwo pracują?” [IDI LO]

Po trzecie, uczestnicy zwracają uwagę, że podczas projektu mieli szansę zrobić coś ważnego,

przez co zostali dostrzeżeni przez innych.

(…) zawsze pozostaje w podświadomości, że coś się robiło przed większą grupą ludzi. [FGI]

Jak o tym myślę, jak mówię o tym, to czuję dumę. [FGI]



105

Po czwarte, zdaniem jednej z nauczycielek, uczniowie biorący udział w projekcie stali się

bardziej pewni siebie.

Po prostu oni byli niepewni siebie, a tutaj widzieli, że coś mogą stworzyć, że nikt im nie mówił, że są źli, że to się nie nadaje. [IDI LO]

W drugiej grupie korzyści płynących z przedsięwzięcia znajdują się te związane z ośrodkiem

kultury. W tym przypadku oprócz oczywistych gratyfikacji finansowych i poczucia, że zostało się

wybranym z pośród dużej grupy innych uczestników konkursu, ważne było, o czym wspomina

pracownik KOK-u, samo robienie z jednej strony czegoś fajnego, z drugiej czegoś bardzo trudnego do

zrealizowania.

Czyli jakby takie poczucie sprawstwa, podbudowania że tak powiem świadomości, że jesteśmy w stanie zrealizować bardzo wypasiony, trudny realizacyjne, logistycznie projekt i że dajemy radę. [IDI KOK]

Po drugie, istotny dla pracowników ośrodka kultury, podobnie jak dla uczniów, był kontakt ze

znanymi i wybitnymi artystami.

(…) bardzo fajny kontakty powstały między poszczególnymi artystami a (…) [pracującymi w KOK-u] ludźmi. Przecież (…) dotknęli prawdziwego artysty, nie? Tak na co dzień, to też jest fajne przecież” [IDI KOK]

W trzeciej grupie efektów znajdują te związane z korzyściami, jakie projekt przyniósł szkołom,

które w nim uczestniczyły, jako instytucjom. Po pierwsze, uczynił szkoły dzięki realizowanym tam

filmom, happeningom i dekoracjom miejscami bardziej przyjaznymi dla uczniów. Efekt ten miał

jednak charakter raczej krótkotrwały, chociaż zdarza się do dzisiaj, że szkoły nadal używają

wytworzonych w projekcie dekoracji.

MODERATOR: A macie wrażenie, że Wasze szkoły się jakoś zmieniły dzięki temu, że uczestniczyły w tym projekcie? (…)

Chciałam właśnie powiedzieć, że w czasie trwania tego projektu – tak. Aczkolwiek potem już to zanikło.(…)

Tylko jak uczestniczyliśmy w projekcie. [FGI]

Ale częściowo też wykorzystujemy właśnie na te festyny, co Pani mówiłam o tych Hugonariach, że jest taki festyn szkolny raz w roku, no to wtedy pozwalamy, że tak powiem, skorzystać z tego i część wykorzystujemy. No ja na przykład do dzisiaj mam u siebie w gabinecie baletnicę, zrobioną z papieru przez uczennicę na tych zajęciach. [IDI LO]

Po drugie, za sprawą projektu zacieśniła się współpracę pomiędzy uczniami i nauczycielami

pracującymi w tym przedsięwzięciu, która utrzymywała się po jego zakończeniu, pomagając np.

nauczycielom w prowadzeniu zajęć szkolnych.



106

Otworzyli się troszeczkę też na nas, na nauczycieli. Ponieważ ci nauczyciele, którzy byli obecni na tych zajęciach, mówili, że zupełnie inny kontakt nawiązali; to znaczy bardziej byli szczerzy w tych swoich wypowiedziach. To również przenosiło się później na kontakty w szkole również, na normalnych zajęciach dydaktycznych. [IDI LO]

Na koniec warto wspomnieć o słabych stronach projektu. Ze względu na bardzo dobry odbiór tego

przedsięwzięcia najważniejszą jego wadą wydaje się być brak kontynuacji i to zarówno tej rozumianej

jako dalsze kształcenie tych, którzy brali udział w warsztatach w 2012 roku, jak i tej rozumianej jako

stworzenie nowej grupy uczestników. Za główną przyczynę takiego stanu rzeczy pracownik KOK-u

podaje trudności w koordynacji przedsięwzięcia wynikające z ilości obowiązków zawodowych

artystów. Z rozmowy z nim wynika jednak, że zastanawia się nad kolejną edycją, tym bardziej, że

sytuacja finansowa ośrodka wydaje się pozwalać na jej zorganizowanie nawet bez wsparcia innej

instytucji.

Słabym motywem tego projektu, najsłabszą słabą stroną jest brak jego kontynuacji. To jest największe… największy powód do kompleksów, smutku (…). [IDI KOK]

No właśnie marzyłoby się, żeby po prostu te grupy ludzkie, które uczestniczyły w tych projektach zostały tymi grupami i dalej pracowały z tymi ludźmi, nie, którzy się z nimi przez te trzy i pół miesiąca fajnie poznali, nie? Ale dalej bym nie udźwignął, po prostu bym zwariował, dźwigać tą logistykę. Tego ustawicznego przesuwania terminów, bo im wypadła próba, bo jadą do Chin, bo to. Po prostu tragedia to… Te trzy i pół miesiąca to po prostu… (…) Wszyscy byli zmęczeni (…). [IDI KOK]

Uczestnicy projektu podczas fokusa zwrócili uwagę na inne słabe strony przedsięwzięcia, czyli 1)

czas prowadzania zajęć (weekendy, wcześnie rano), 2) zbyt małą ilość zajęć z plastyki oraz filmu i 3)

nie zawsze dostrzegalne połączenie pomiędzy różnymi warsztatami.

[Wadą była] wczesna pora w sobotę, na przykład. [FGI]

Może by połączyć tę plastykę z tym teatrem – jakieś stroje przygotować, czy coś takiego na przykład. Czy jakąś scenografię, czy coś takiego. Też można by to wykorzystać. [FGI]

Znaczy film o tyle, że na końcu pokazaliśmy ten filmik… A takiego połączenia typowego, wydaje mi się, że nie było. Żadnego połączenia nie było. [FGI]

No ogólnie – sztuka, wszystko związane ze sztuką i takim otworzeniem siebie, ale jedno z drugim nie ten… [FGI]



107

5.9. Przemyśl – „Na styku technik, na styku kultur”16

5.9.1. Miejscowość

Przemyskie Centrum Kultury i Nauki ZAMEK działa od 1 stycznia 2005 roku i jest najmłodszą

instytucją kulturalną w Przemyślu. Zajmuje się przede wszystkim organizacją szeregu imprez

cyklicznych, koncertów (jazzowych i muzyki poważnej) wystaw oraz współpracą z Teatrem

„Fredreum”. Oferta instytucji jest skierowana przede wszystkim do osób dorosłych, w średnim wieku,

dobrze wykształconych. Z działań dedykowanych do młodszej grupy odbiorców wymienione zostały:

działalność grupy teatralnej oraz działalność zespołu pieśni i tańca. Ośrodek realizuje również we

współpracy ze szkołami konkursy plastyczne.

Realizowany projekt „Na styku technik-na styku kultur” był zupełnie nowym typem działania,

nierealizowanym do tej pory w tym ośrodku kultury. Tym samym projekt stanowił wyzwanie dla

pracowników ośrodka (również ze względu na krótki termin przewidziany na jego realizację).Ofertę

kulturalną skierowaną wyłącznie dla dzieci i młodzieży posiada funkcjonujący w Przemyślu

Młodzieżowy Dom Kultury, który w trybie ciągłym organizuje różne warsztaty dedykowane do tej grupy

docelowej (w tym m.in. warsztaty fotograficzno-dziennikarskie, muzyczne, taneczne.17

Zgodnie z założeniami projektu Przemyśl, jako miasto leżące na styku wielu kultur, jest miejscem

wielu inspiracji twórczych i artystycznych, z których czerpią miejscowi artyści. To właśnie oni

prowadzili warsztaty w ramach projektu. Młodzież w trakcie prowadzonych zajęć miała możliwość

poznania ich twórczości, mocno osadzonej w dziedzictwie i kulturze miasta. Każdy

z wykładów/warsztatów zawierał elementy związane z dziedzictwem artystycznym Podkarpacia.18

16 Opis studium przypadku został opracowany na podstawie takich materiałów jak: Raport końcowy z wykonania zadania, wyniki analizy FGI wśród uczestników projektu oraz wywiadów pogłębionych (TDI) prowadzonych z przedstawicielami szkół oraz koordynatorem projektu. 17 http://www.mdkprzemysl.pl 18 Informacje zawarte w sprawozdaniu i wniosku o dofinansowanie



108

5.9.2. Przemyskie Centrum Kultury i Nauki ZAMEK

Klub „Niedźwiadek” w którym odbyły się zajęcia wchodzi w skład Przemyskiego Centrum Kultury

i Nauki ZAMEK. Prowadzi działalność mającą na celu kształtowanie i zaspokajanie potrzeb środowiska

miejskiego w dziedzinie kultury (organizacja i współorganizacja imprez artystycznych i rozrywkowych)

poprzez współpracę ze społecznym ruchem kulturalnym w celu popularyzowania jego dorobku

artystycznego. Kontynuowane jest również wszystko to, co od lat tworzy charakter „Niedźwiadka”,

jednak wiodącym nurtem działalności Klubu jest jazz w różnych odmianach i kompilacjach. Klub

„Niedźwiadek” mieści się w kamienicy przy przemyskim rynku (w samym centrum miasta).

Wybór miejsca został bardzo dobrze oceniony przez przedstawiciela ośrodka kultury

odpowiedzialnego za realizację projektu i przedstawicieli placówki szkolnej, natomiast uczniowie

biorący udział w badaniach, mieli odmienne zdanie na ten temat – zadeklarowali, ze woleliby

uczestniczyć raczej w zajęciach odbywających się w bardziej przestrzennym miejscu lub w plenerze.

Miejsce przeznaczone na zajęcia w ich opinii sprawdziło się bardzo dobrze jeśli chodzi o końcowe

wystawy i prezentacje prac. Młodzież weryfikowała je również przez pryzmat potrzeby większej

ekspresji i ruchu na „świeżym” powietrzu.

5.9.3. Projekt „Na styku technik, na styku kultur”

Omawiając szczegóły dotyczące projektu warto wspomnieć, że oferta zajęć została opracowana

samodzielnie przez ośrodek kultury i przedstawiona do akceptacji partnerom projektu (dyrektorom

szkół). W proces decyzyjny nie zostali włączeni uczniowie, co mogło wpłynąć na niską ocenę

dostosowania zajęć do ich zainteresowań i pasji (wyniki prowadzonych badań).



109

W projekcie uczestniczyły cztery szkoły ponadgimnazjalne: I Liceum Ogólnokształcące im.

Juliusza Słowackiego w Przemyślu, II Liceum Ogólnokształcące im. prof. K. Morawskiego w Przemyślu,

Zespół Szkół Ekonomicznych im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Przemyślu, Zespół Szkół Usługowo

– Hotelarskich i Gastronomicznych w Przemyślu. W opinii przedstawiciela ośrodka kultury

odpowiedzialnego za projekt wybór szkół był podyktowany przede wszystkich charakterem oferty

zajęciowej. Partnerzy projektu odpowiedzialni byli za dobór młodzieży i jej selekcję pod kątem

zainteresowań i predyspozycji artystycznych, zapewnienie opiekuna projektu reprezentującego

partnera-szkołę, który był w stałym kontakcie z wnioskodawcą i był odpowiedzialny za komunikację

pomiędzy partnerami oraz dokumentację ze strony szkoły.

Szkoły, które brały udział w projekcie posiadają również własną ofertę artystyczną dla młodzieży

jeśli chodzi o zajęcia pozalekcyjne (chóry, zajęcia teatralne, projektowanie). Wśród uczestników

zajęć znalazła się młodzież zainteresowana podejmowaniem dalszej edukacji na kierunkach

artystycznych.

Projekt polegał na realizacji cyklu warsztatów plastycznych (5-dniowym), rozszerzających wiedzę

i umiejętności zdobyte przez młodzież zainteresowaną przedmiotem w ramach szkolnych zajęć

plastyki, a mających na celu prezentację poszczególnych dziedzin i technik sztuki, osadzonych w

kontekście kulturowym Przemyśla i Podkarpacia, jako miejsc, gdzie stykają się kultury polska,

ukraińska, żydowska, oraz dawnej Galicji. Warsztaty były skierowane do uczniów szkół

ponadgimnazjalnych z Przemyśla, wykazujących talenty plastyczne i zainteresowanych sztuką.

Podczas warsztatów zaprezentowano sposoby obrazowania w sztuce dawnej i współczesnej.

Uczniowie podczas pięciodniowego cyklu zajęć mieli możliwość zrealizowania własnego „dzieła”.

Każdy moduł warsztatu prowadzony był przez artystę plastyka związanego z regionem, będącego

specjalistą w danej dziedzinie sztuki. Młodzież miała możliwość sprawdzenia swoich umiejętności i

poznania takich technik i form plastycznych jak ilustracja książkowa (akwarela, gwasz, techniki

komputerowe), wycinanka, batik, monotypia, kolaż, malarstwo, rysunek, malarskie impasto,

biżuteria artystyczna (filcowa), rzeźba (płaskorzeźba, medal, drobne formy rzeźbiarskie).

W każdej szkole został zrealizowany taki sam zestaw warsztatów trwających przez 5 dni. Praca w

ramach każdego z modułów prowadzona była w ramach grup 10 – 15 osobowych, tak by każdy z

uczestników miał możliwość pracy indywidualnej. Przyjęte do realizacji zadanie w swoim założeniu

miało przyczynić się do rozwoju kompetencji artystycznych uczestniczącej w warsztatach młodzieży.



110

Dzięki zajęciom uczestnicy mogli nabyć umiejętności interpretacyjne (prezentacja dzieł przez ich

twórców), poznać środki artystycznego wyrazu (zapoznać się i spróbować różnych technik

plastycznych), osadzić daną technikę i dzieła w horyzoncie czasowym i kontekście kulturowym (na

podstawie odbytych wykładów), zdobyć praktyczne umiejętności w ramach każdej z technik

(wykorzystać różne środki artystycznej ekspresji i wyrazu). Uczestnikami zajęć miały być osoby, który

posiadają pewne kompetencje artystyczne, jednak z opinii uczniów wynika, że na zajęcia trafiły

również osoby nieposiadające takich kompetencji, pozostające w kręgu innych zainteresowań (sport,

gotowanie). Ważnym elementem projektu (bardzo dobrze ocenianym przez biorących w nim udział

uczestników) była wspólna organizacja i praca uczestników nad aranżacją wystawy. Z całości

realizacji projektu sporządzony został również film DVD obrazujący realizowane wydarzenie.

Poniżej przedstawiamy opis i ocenę poszczególnych zajęć w jakich wzięli udział uczniowie:

„Ilustracja książkowa – akwarela, gwasz, techniki komputerowe”

Zajęcia zostały poprowadzone przez grafika – ilustratora, animatora, który współpracował z

wieloma wydawnictwami dla dzieci i młodzieży, zajmował się ilustracją w technice ekoliny i

komputerowej, projektował okładki, a także opracowywał graficzne książki i atlasy dla dzieci.

Podczas zajęć uczniowie zapoznali się z pojęciem ilustracja, charakterystyką ilustracji i metodami

pracy ilustratora, a także twórczością artysty i publikacjami innych artystów. Uczniowie malowali

również za pomocą farb wodnych typu gwasz i tempera swoją propozycję ilustracji do książki

„Opowieści z Narni”. Podczas zajęć istniała również możliwość zadawania pytań artyście.

Najwyżej ocenione zostały przez uczestników biorących udział w badaniach takie elementy jak:

tematyka zajęć i osoba prowadząca (ocena 5 na skali od 1 do 6, gdzie 6 to ocena najwyższa), natomiast

nieco niżej przydatność, wykorzystywane materiały, zdobyta wiedza i umiejętności. Zajęcia zdobyły

ogólnie ocenę pozytywną.

Uczniowie wskazywali na to, że jeśli chodzi o prowadzone warsztaty za mało było elementów

praktycznego zastosowania zdobytej wiedzy teoretycznej, dominowała formuła wykładowa. Żaden z

uczniów biorących udział w badaniu po odbyciu zajęć nie zainteresował się tematem.



111

„Techniki mieszane – wycinanka, batik, monotypia, kolaż”

Zajęcia poprowadzone zostały przez Absolwentkę Akademii Sztuk Pięknych we Lwowie, Wydziału

Ceramiki Artystycznej (1988-1995) oraz Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Osoba ta zrealizowała

20 wystaw indywidualnych, była również uczestniczką plenerów malarskich i warsztatów. Posiadała

doświadczenie w prowadzeniu warsztatów plastycznych dla młodzieży.

Podczas zajęć uczniowie mieli możliwość zapoznania się z historią technik mieszanych ich

możliwościami ekspresji, a także pracy indywidualnej i w grupach.

W przypadku omawianych zajęć najwyżej ocenione zostały: wykorzystywane materiały (ocena 5,

na skali od 1 do 6, gdzie 6 ocena najwyższa), następnie tematyka zajęć, atrakcyjność, zdobyte

umiejętności (ocena 4,5), natomiast najniżej przydatność zajęć (ocena 3).

Zajęcia w opinii uczniów były dostosowane do umiejętności wszystkich uczestników. Wystąpiły

tutaj elementy pracy zespołowej (co stanowiło element wyróżniający).

„Malarstwo, rysunek, obiekt, performance – prezentacje najnowszych form wypowiedzi

plastycznej”

Zajęcia prowadził absolwent Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytutu

Wychowania Artystycznego. Uzyskał dyplom z malarstwa (1981-1986). Artysta zrealizował kilkanaście

wystaw indywidualnych, brał udział w kilkudziesięciu wystawach międzynarodowych oraz w plenerach

i sympozjach artystycznych. Był również kuratorem wystaw w Galerii Sztuki Współczesnej w

Przemyślu. Prowadził warsztaty dla dzieci i młodzieży „Sztuka w Galerii” dot. sztuki najnowszej.

Pierwsza część zajęć miała charakter wykładu wspartego prezentacją multimedialną (reprodukcja

prac i dokumentacja wydarzeń artystycznych), jego celem było pokazanie ewolucji postrzegania i

rozumienia w sztukach plastycznych na przestrzeni XX w. Na zakończenie zajęć uczniowie mieli

możliwość stworzenia obiektu artystycznego z gotowych przedmiotów, następnie odbyli krótką wizytę

w Galerii Sztuki Współczesnej.

Najwyżej ocenione zostały przez uczestników zajęć biorących udział w badaniach: tematyka zajęć

i wykorzystywane materiały, na nieco niższym poziomie (średnia 4,5) wszystkie pozostałe elementy

takie jak: przydatność, zdobyta wiedza, atrakcyjność, prowadzący, zdobyte umiejętności.



112

Zajęcia zdobyły ogólnie ocenę pozytywną, ale uczniowie nie zwrócili uwagi na żadne elementy

wyróżniające, ani inspirację do dalszych poszukiwań twórczych. Pozytywnym aspektem była według

nich możliwość wyjścia do galerii (poza budynek w którym odbywały się zajęcia).

„Malarskie impasto i biżuteria filcowa”

Warsztaty prowadziła absolwentka Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytutu

Wychowania Artystycznego - dyplom z malarstwa (1986-1991), a także podyplomowych studiów z

zakresu pedagogiki leczniczej w Rzeszowie (2008).Zrealizowała ona kilkanaście wystaw

indywidualnych, od wielu lat zajmuje się pracą pedagogiczną, ucząc w II Liceum Ogólnokształcącym

w Przemyślu oraz w studium reklamy dla osób niepełnosprawnych w Przemyślu.

Zajęcia zostały podzielone na dwie części: w pierwszej uczniowie mieli możliwość zapoznania się

z stosowaniem techniki impasto w malarstwie oraz wiedzy z zakresu mieszania farb w celu uzyskania

szukanych kolorów. W drugiej części spotkania uczestnicy mieli możliwość zapoznania się ze

sposobami własnoręcznego wykonywania upominków i prezentów z wełny czesankowej (biżuteria

filcowa).

Bardzo wysoko została oceniona przez uczniów atrakcyjność tych zajęć (średnia 5,5, na skali 6

stopniowej), wysoko ocenione zostały również przydatność i wykorzystywane materiały

(średnia ocena 5), najniżej została oceniona pozyskana wiedza (średnia 4).

Uczennice biorące udział w badaniu deklarowały, że po zakończonych zajęciach same próbowały

wykonywać biżuterię z różnych materiałów. Warsztaty zainspirowały je do podejmowania tego typu

działań (nie realizowały ich wcześniej).

„Płaskorzeźba, medal i inne formy rzeźbiarskie”

Zajęcia poprowadził absolwent Akademii Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, studia uzupełniające

magisterskie na kierunku Edukacja Artystyczna w Zakresie Sztuk Plastycznych, pracownia

specjalizacyjna: rzeźba (2005-2007) oraz Akademii Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, studia

licencjackie na kierunku Edukacja Artystyczna w Zakresie Sztuk Plastycznych, pracownia

specjalizacyjna: rzeźba (2002-2005). Wykładowca w Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej w

Przemyślu na kierunku Architektura Wnętrz. Artysta realizował szereg wystaw i pokazów w kraju i za

granicą.



113

Podczas zajęć uczniowie mieli możliwość wykonania własnej płaskorzeźby i pracy z

wykorzystaniem takich materiałów jak: glina, podkładki, noże do modelowania, blok rysunkowy.

Uczestnicy zapoznali się również z pracami artysty. Zajęcia były w opinii uczniów w największym

stopniu zindywidualizowane, artysta wspierał każdego z uczestników. Nie każdy czuł się dobrze w

omawianej technice („nie każdy miał do tego talent”), ale postawa artysty spowodowała, że zajęcia

zostały bardzo dobrze ocenione.

Najwyżej został oceniony artysta prowadzący zajęcia (ocena 5,5 na skali 1-6), wysoko zostały

ocenione również atrakcyjność (średnia 5) i tematyka zajęć (średnia 5). Najniżej zostały ocenione

wykorzystywane materiały (średnia 3,5).

Z opinii koordynatora projektu wynika, że zajęcia te cieszyły się największa popularnością wśród

uczniów. Wskazuje to na duże znaczenie jakie ma osoba prowadząca zajęcia, jej zaangażowanie i

umiejętność wsparcia uczestników w procesie tworzenia dzieła.

Ogólnie uczniowie ocenili warsztaty na wysokim poziomie. Zadeklarowali, że chętnie wzięliby

udział w podobnym wydarzeniu w przyszłości. Zajęcia stanowiły nową propozycję w stosunku do oferty

placówek szkolnych.

Należy jednak podkreślić, że proponowana oferta zajęciowa mogłaby według uczniów w większym

stopniu wpisywać się w ich pasje i zainteresowania. Propozycje uczniów w tym kierunku to taniec,

muzyka, fotografia, zięcia kulinarne, sportowe. Zajęcia powinny odbywać się również w plenerze,

mieć charakter wyjazdowy.

Warto wspomnieć, że oferta Młodzieżowego Domu Kultury w Przemyślu częściowo odpowiada na

potrzeby młodzieży jednak prowadzone tam zajęcia są małym stopniu rozpropagowane w tej grupie

docelowej. W opinii młodzieży biorącej udział w badaniu wydobyłoby uruchomić takie źródła

komunikacji jak portale społecznościowe (Facebook).

Potwierdzają to również wyniki badania CAWI gdzie uczniowie biorący udział w warsztatach

zadeklarowali potrzebę wprowadzenia nowych technik artystycznych, wyjścia na zewnątrz, pokazania

architektury („nie tylko zajęcia odbywające się wewnątrz budynku”). Uczniowie wspominali również

o potrzebie kontynuacji zajęć w przyszłości. W opinii uczestników zajęcia stanowiły większą atrakcję



114

dla uczniów zainteresowanych sztukami plastycznymi i chcących rozwijać się w tym kierunku. Tacy

uczniowie również wzięli udział w zajęciach.

Nauczyciele i dyrektorzy szkół również bardzo pozytywnie ocenili zorganizowane zajęcia.

Placówki szkolne wyrażały chęć kontynuacji tego typu warsztatów dla młodzieży w przyszłości.

Z opinii koordynatora wynika, że placówki szkolne niechętnie podeszły jedynie do organizacji

warsztatów w trakcie zajęć lekcyjnych. Ośrodek kultury nie miał z kolei możliwości organizacji zajęć

w innych terminach.

Po realizowanych działaniach pozostał również ślad w Internecie. Pod hasłem nazwy projektu

pojawiają się przede wszystkim artykuły zmieszczone w gazetach m.in. gazecie przemyskiej

(http://www.gazetaprzemyska.pl/artykul-na_styku_technik_–_na_styku_kultur-162), na Facebook-u

na koncie Przemyskie.info (https://pl-pl.facebook.com/Przemyskie.info/posts/317306031717894).

Pojawiające się informacje dotyczyły przede wszystkim szczegółów organizacyjnych projektu, w tym

organizowanej wystawy (http://icity.pl/wystawa-na-styku-technik-na-styku-kultur-w31965). Treści

nie były komentowane. Informacja o projekcie znalazła się również na stronie ww I LO i cieszyła się

znaczącym zainteresowaniem uczniów (http://slowak.edu.pl/news/„na-styku-technik-na-styku-

kultur”, liczba odsłon 418).

Warto wspomnieć na zakończenie o tym, że wszyscy uczestnicy wydarzenia mówili o potrzebie

kontynuowania tego typu działań. Pozostaje kwestia źródeł finansowania podobnych inicjatyw w

przyszłości. Ośrodek kultury jest otwarty na podejmowanie tego typu inicjatyw pod warunkiem

zewnętrznego ich finansowania. Można zatem powiedzieć, że jeden z głównych celów projektu jakim

było osiągnięcie trwałości w kierunku podejmowania współpracy między ośrodkiem kultury i

placówkami szkolnymi nie został osiągnięty, pozostała jednak dobra atmosfera, która może sprzyjać

podejmowaniu podobnych działań w przyszłości.

http://www.gazetaprzemyska.pl/artykul-na_styku_technik_–_na_styku_kultur-162

https://pl-pl.facebook.com/Przemyskie.info/posts/317306031717894

http://icity.pl/wystawa-na-styku-technik-na-styku-kultur-w31965

http://slowak.edu.pl/news/

http://slowak.edu.pl/news/



115

5.10 Doniosłość niepowodzenia. Komentarz profesora Marka Krajewskiego do raportu

Trudno zaprzeczyć, iż Dom Kultury+, to jeden z najbardziej potrzebnych i najlepiej

pomyślanych programów dotacyjnych realizowanych w Polsce. I to nie tylko dlatego, że zmiany

systemowe w ostatnich dwu dekadach doprowadziły do likwidacji ponad 1/3 domów kultury w naszym

kraju, a te, które pozostały potrzebują wsparcia, bo często cierpią z powodu braków

infrastrukturalnych, finansowych i kompetencyjnych. Przede wszystkim dlatego, że instytucje tego

rodzaju w wielu, zwłaszcza mniejszych, miejscowościach są jedynymi miejscami, w których kultura

może być tworzona, upowszechniana i popularyzowana. Co więcej, domy kultury, to też miejsce, w

którym urealnia się lokalna wspólnota, gdzie materializują się więzi spajające zbiorowości, gdzie w

końcu można rozwijać pasje i talenty, odkrywać siebie. To ogromnie ważne funkcje, a więc tym

bardziej warto walczyć o to, by domy kultury rzeczywiście były domami, a nie martwymi instytucjami,

służącymi raczej ich pracownikom, niż komukolwiek innemu; o to, by poza rytualnymi działaniami

zaskakiwały innowacyjnymi pomysłami i pobudzały do działania; o to, by były miejscami spotkania, a

nie wyłącznie sztampowej edukacji, z wyraźnie zaznaczoną hierarchią oddzielającą mistrza i uczniów.

Dom kultury+ jako projekt trafia w sedno problemów, jakie mamy dziś z kulturą. Jej najważniejszymi

ogniwami są bowiem mało widoczne instytucje, wykonujące jednak organiczną pracę, od której

efektów zależy to jak jesteśmy w kulturze, jej miejsce w hierarchiach ważności, nasza zdolność do

korzystania z niej inaczej, niż tylko czerpiąc satysfakcje estetyczne. Instytucje zaniedbane i

zapomniane, pogrążone często w letargu lub w przekonaniu, iż tak, jak jest, jest dobrze, bo tak było

zawsze.

Analizowana w raporcie przygotowanym przez firmę Public Profits, druga odsłona projektu,

zatytułowana Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna, nie mogła się jednak zakończyć pełnym sukcesem,

ale to właśnie to (częściowe) niepowodzenie, można uznać za największą zdobycz tej edycji programu

Narodowego Centrum Kultury. Jej celem było doprowadzenie do zawiązywania ściślejszej współpracy

pomiędzy domami kultury i szkołami, ale jak pokazują wyniki badań ewaluacyjnych tego rodzaju efekt

pojawił się przede wszystkim tam, gdzie tego rodzaju współdziałanie już istniało. Inicjująca rola

programu dotacyjnego nie do końca się wypełniła, ale czy mogło być inaczej? Raczej nie, skoro, jak

pokazuje raport, współdziałanie tego rodzaju utrudniają bariery, które trudno wyeliminować przez

jednorazowy projekt, a jedyne, co można zrobić, to pokazać, iż one istnieją, zwrócić na nie uwagę.



116

Jak trafnie zauważają autorzy opracowania- bariery te leżą raczej po stronie szkoły, niż domów

kultury, zaś najważniejszymi spośród nich są:

● definiowanie domu kultury jak impresaria, który coś szkole proponuje, nie zaś jako jej

potencjalnego partnera;

● bierna postawa nauczycieli oczekujących na ofertę ze strony instytucji kultury;

● zamkniętość środowiska edukacyjnego oraz traktowanie szkoły jak twierdzy, w której monopolizuje

się prawo do edukowania;

● obawy nauczycieli, że okażą się mniej kompetentni od animatorów i artystów;

● zgeneralizowana niechęć uczniów wobec szkoły, objawiająca się w dystansie wobec wszystkiego,

co ona im proponuje - również tego, co odbiega od sztampy i rutyny;

● liczne problemy o charakterze technicznym (takie, jak trudność z rozliczaniem godzin

przeznaczanych na zajęcia dodatkowe i pozalekcyjne; opory dyrekcji przed zezwalaniem na zajęcia

poza szkołą w godzinach trwania lekcji; trudność z organizacją transportu uczniów do instytucji

kultury itd.);

● scholastyczny model edukacji, w którym nie ma miejsca na pytanie uczniów o ich potrzeby i

zainteresowania i wiele innych.

Tego rodzaju problemy, na jakie natrafił projekt usiłujący powiązać ze sobą dom kultury i

szkołę, są (jak pokazuje raport Public Profits) jeszcze liczniejsze, ważniejsze jest jednak, by

dostrzec, iż nie da się ich rozwiązać poprzez jednorazowe działanie, nawet jeśli trwa ono rok. Dom

kultury+ pokazuje jednak, iż ich rozwiązywanie jest konieczne, o ile chcemy, by edukacja kulturalna

i artystyczna mogły się rozwijać. Dlatego też traktuję omawiany tu program jako efektywne medium

wydobywania tego rodzaju dysfunkcji na zewnątrz, urefleksyjniania ich i zdawania sobie sprawy z ich

istnienia. Głęboko wierzę w to, że jest to pierwszy (i niezbędny), krok do zmniejszania ich siły,

paraliżującej wszelkie inicjatywy w lokalnym polu kultury.

Warto zauważyć, iż raport przygotowany przez Public Profits, pokazuje też wiele dysfunkcji obecnych

w domach kultury. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim:



117

● niezwykle wąsko rozumianą edukację artystyczną, w której innowacja i eksperyment odnoszą się

raczej do technik, narzędzi, a nie do społecznej roli, jaką ten rodzaj edukacji może odgrywać;

● skłonność do traktowania nauczycieli raczej jak pośredników i organizatorów, a nie partnerów;

● zamykanie się na młodzież tylko dlatego, że z dziećmi łatwiej się pracuje i są łatwiej organizowalne

jako uczestnicy warsztatów;

● niedocenianie integrującej społeczność rolę działań edukacyjnych;

● niezdolność do kontynuowania rozpoczętych przedsięwzięć, gdy ustaje ich zewnętrzne finasowanie;

● niechęć lub nieumiejętność diagnozowania potrzeb uczestników zajęć itd.

Warto przy tym zauważyć, iż Domy kultury+ ujawniały też coś innego - niezwykle cenny potencjał

tkwiący w instytucjach objętych jego zasięgiem. Potencjał, na który składają się między innymi:

● ogromna wola działania pracowników domów kultury i ich wysoka aktywność w poszukiwaniu

środków na realizację zamierzeń i pomysłów;

● potrzeba robienia czegoś istotnego, czegoś, co nie jest tylko promocyjnym eventem, bądź

dorocznym festynem;

● wysokie umiejętności organizacyjne i zdolność do wypełniania ważnej roli kulturowego pośrednika

stwarzającego okazję do tego, by uczestniczyć w kulturze i ją współtworzyć.

Projekt pokazał też (o czym świadczą pozytywne oceny dzieci i młodzieży biorących udział w

przedsięwzięciach zrealizowanych w jego ramach) rzecz zaskakującą. Pomimo tego, iż żyjemy w

kulturze otwartego dostępu i samouczenia za pośrednictwem sieciowych narzędzi, w której każdy

może tworzyć i upowszechniać swoje działa, potrzebny jest nadal ktoś, kogo można nazwać ruterem.

Ktoś, kto pobudzi do działania, wskaże jego kierunek, stworzy nowe powiązania, zainspiruje. W

przedsięwzięciach Dom Kultury+. Edukacja Artystyczna ruterami okazywali się artyści, zaś

bezpośredni kontakt z nimi traktowany był jako jedna z najważniejszych zalet warsztatów, wykładów

i spotkań. W moim przekonaniu jest to szczególnie ważne, bo podkreśla, iż dom kultury, to przede

wszystkim dom żywego spotkania ludzi, którzy różniąc się pomiędzy sobą (wiekiem, społecznym



118

statusem, wiedzą i światopoglądem) mogą lepiej zrozumieć kim są, co potrafią, jakimi talentami

dysponują.

Ponieważ jestem gorącym zwolennikiem programu Dom Kultury+, przekonanym przez kolejne

edycje o tym, że jest on bardzo pożyteczny, nie mogę nie zwrócić uwagi na to, co uważam za warte

poprawienia w tym programie.

Jeżeli inicjatorom tego przedsięwzięcia zależy na tym, by było ono czymś więcej, niż tylko

papierkiem lakmusowym ujawniającym kwestie warte poprawy i lontem odpalającym zmianę

funkcjonowania domów kultury, konieczne wydaje mi się przemyślenie czy kolejne edycje nie

powinny trwać nieco dłużej, niż rok czy dwa, jak miało to miejsce do tej pory. Uważam, iż kilkuletnie

programy, choć mniej dynamiczne i spektakularne, przyniosłyby jeszcze więcej korzyści - zwłaszcza

tych związanych z trwałymi zmianami sposobów funkcjonowania tego typu instytucji. Co więcej,

wydłużenie trwania kolejnych edycji programu dotacyjnego dałoby większą szansę na pogłębioną

ewaluację, na uczenie się na własnych błędach i na możliwość ich poprawiania, gruntowałoby nawyki

innowacyjnego działania i czyniło je rdzeniem logiki funkcjonowania domów kultur. W obecnej postaci

Dom Kultury+, inicjuje (czemu trudno zaprzeczyć) zmianę, ale już nie zapewnia materialnych,

organizacyjnych i finansowych podstaw jej trwania w czasie. Pokazuje więc lepszy świat, buduje jego

fundamenty, ale nie bardzo już wspiera konstruowanie tego, co ma na nich zostać osadzone. Cieszy

oczywiście to, że program ten jest kontynuowany i skoncentrowany na jednym typie podmiotów, które

rzeczywiście potrzebują wsparcia. Bardziej dyskusyjne jest jednak to czy potrzebne są nieustanne

fluktuacje jego priorytetów.

Po drugie, warto zastanowić się też na tym, jak program jest ewaluowany. Przygotowany

przez Public Profits raport wydatnie pokazuje, jak ogromnych problemów nastręcza mierzenie

miękkich efektów projektów (np. zmian kompetencji dzieci i młodzieży czy wzmocnienia współpracy

pomiędzy instytucjami kultury i szkołami). Potrzebne wydają się być takie strategie ewaluacji, które

zdolne są do uchwycenia stanu przed rozpoczęciem działań w ramach programu i po ich zakończeniu,

a także takie, które monitorują ich przedbieg w trakcie ich trwania. Nie chodzi przy tym o mnożenie

sprawozdawczości, ale raczej o upowszechnianie zwyczaju ewaluacji jako automonitorowania

projektu przez samą instytucję. Jego brak pociąga za sobą ryzyko popełniania wciąż tych samych

błędów i niedoceniania roli sukcesu jako środka rozpoznawania potencjałów instytucji.



119

Nie mniej istotne jest dla mnie pomyślenie w przyszłości o podobnym programie skierowanym do

nauczycieli oraz szkół i nakierowanym na wzmacnianie obecności edukacji kulturalnej w tego typu

placówkach. Wydaje się on tam jeszcze bardziej potrzebny, niż w domach kultury. I to nie tylko

dlatego, że status zajęć artystycznych w polskich szkołach jest niski, zaś nauczający ich cierpią z

powodu całego szeregu problemów (brak pracowni, narzędzi i materiałów, nadmiar obowiązków,

konieczność łączenia zajęć artystycznych z innymi przedmiotami, by wypracować pensum, niechęć

dyrekcji szkół wobec zajęć artystycznych i traktowanie ich jako zasadniczo zbędnych przez uczniów i

rodziców itd19.). Przede wszystkim dlatego, że to szkoła inicjuje do kontaktu z kulturą, wychowuje

przyszłych jej uczestników, uczy (albo powinna) tego, że kultura, to nie tylko piękne rzeczy, ale

raczej układ nerwowy społeczeństwa, coś, co sprawia, iż jesteśmy razem stanowiąc coś więcej, niż

tylko zbiorowość w sensie statystycznym.

19 O tych i wielu innych problemach, związanych z nauczeniem plastyk i muzyki w polskich szkołach, piszemy w opracowaniu Raport końcowy z badań nad procesem wprowadzania nowej Podstawy Programowej w zakresie plastyki i muzyki (Krajewski M., Schmidt F., Warszawa, 2014, badania zrealizowane na zlecenie MKiDN, tekst niepublikowany).



120

6. Analiza materiału z badań dotyczących Programu „Dom Kultury+ Inicjatywy

Lokalne”

Realizowany w 2013 roku Program „Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne” wywołał spore

zainteresowanie. Na konkurs o dofinansowanie złożono 167 wniosków, ostatecznie dofinansowanie

otrzymało 50 ośrodków kultury. Warto podkreślić, że aż 10 z nich to takie, które uczestniczyły w I

edycji Programu „Dom Kultury+” w 2010-2011 roku (należały do nich domy kultury z: Oleśnicy, Wlenia,

Sępólna Krajeńskiego, Podkowy Leśnej, Kalisza Pomorskiego, Złocieńca, Mykanowa, Poddębic,

Dywitów i Kamienia Pomorskiego).

6.1. Beneficjenci Programu DK+ IL – ich profil i motywacje

Dane pochodzące z badań ilościowych [CAWI DK+ IL] oraz analizy wniosków pokazują, że wśród

Beneficjentów Programu „Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne” znalazły się zarówno małe, średnie, jak

i duże domy kultury, usytuowane w miejscowościach o różnej wielkości, z 13 województw. Bliższe

przyjrzenie się wynikom ankiety internetowej pokazuje jednak, że szczególnie liczne było grono

niedużych ośrodków kultury (zatrudniających nie więcej niż 10 pracowników) z małych miast (nie

większych niż 50 tysięcy mieszkańców). Zestawienie tych dwóch zmiennych pokazuje, że

zdecydowana większość niewielkich ośrodków zlokalizowana jest w niedużych miejscowościach, co

wydaje się dość oczywiste. Warto jednak podkreślić, że niektóre domy kultury z małych miasteczek,

stanowiły tutaj wyjątek. Dzięki podejmowaniu starań o pełniejsze wykorzystywanie świetlic wiejskich

również poprzez sprawowanie opieki nad nimi przez osoby powiązane z ośrodkiem kultury (np. w

ramach umów-zleceń), ostateczna liczba pracowników była tu stosunkowo duża20.

Na uwagę zasługuje fakt, że w Programie stosunkowo słabo reprezentowane były domy kultury z

dużych ośrodków. Co więcej, w kilku przypadkach w wielkich aglomeracjach Beneficjentami Programu

zostały nie tradycyjne domy kultury, ale instytucje kulturalne – takie jak Biuro Festiwalowe IMPART

2016 we Wrocławiu, Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku czy Biblioteka Polskiej Piosenki z Krakowa.

20 Jeden z respondentów sytuację taką nazwał także dążeniem do „sieciowania” ośrodka kultury na poziomie

najbardziej lokalnym (obok poziomu wojewódzkiego/krajowego czy nawet międzynarodowego, czyli tworzenia

sieci relacji pomiędzy ośrodkami z różnych części województwa, Polski czy Europy).



121

Reakcje niektórych ośrodków kultury i animatorów wskazywały, że decyzja o dopuszczeniu tego

rodzaju podmiotów do konkursu DK+ IL początkowo budziła pewien sprzeciw. Wspominano też, że

niespisane ostatecznie w regulaminie kryteria dostępu do udziału w Programie, takie jak np. wielkość

miejscowości, wywoływały emocje wśród potencjalnych Beneficjentów.

Jeżeli z kolei przechodzi Biuro Festiwalowe Impart, to ja z kolei zadam pytanie czy to jest Dom Kultury+ i czy w ogóle to jest dom kultury i czy nie mamy pewnego przekłamania, że ktoś taki może w tym wziąć udział. Były dyskusje, ja pamiętam, czy wyróżniać czy nie wyróżniać, czy dać limit mieszkańców czy nie. [IDI IL-1] (…) i w ogóle wszyscy jakby mieli, bo też rozmawialiśmy między sobą o tych instytucjach, to, no to ja słyszałem wiele takich uwag, że w zasadzie skąd ten Impart się tu wziął w tym programie i w ogóle po co? Natomiast to było takie pierwsze wrażenie tylko (…). [IDI A-4]

Wykres 21. Struktura zatrudnienia i dane dotyczące wśród Beneficjentów Programu DK+ IL [CAWI DK+ IL, N=41].

Choć - jak pokazała analiza wniosków – wszystkie instytucje kultury, które otrzymały

dofinansowanie w ramach Programu DK+ IL (2013) miały doświadczenie w realizowaniu projektów

wspólnie z mieszkańcami (było to jedno z punktowanych kryteriów), warto odnotować znaczące

różnice pomiędzy poszczególnymi Beneficjentami w tym zakresie. O ile niektóre ośrodki chwaliły się

36%

26%

15%

23%

Liczba pracowników domu kultury

do 10 pracowników 11-20 pracowników

21-30 pracowników powyżej 30 pracowników

29%

54%

2%15%

Beneficjenci DK+ IL - według wielkości miejscowości

Miasto do 10 tys. mieszkańców

Miasto powyżej 10 tys. do 50 tys. mieszkańców

Miasto powyżej 50 tys. do 100 tys. mieszkańców

Miasto powyżej 100 tys. mieszkańców



122

dorobkiem ponad 40 projektów o charakterze partycypacyjnym, o tyle inne deklarowały ich zaledwie

kilka, szeroko rozumiejąc to określenie. Różnice te bardzo widoczne były także na poziomie opisu

wymienionych projektów i języka, jakim sformułowane są poszczególne wnioski. Podczas gdy niektóre

ośrodki do wymaganych przez Program działań zaliczały m.in. konkursy dla mieszkańców czy przegląd

kolęd, inne wymieniały szereg projektów i zorganizowanych debat, swoją rolę postrzegając ze

swoistego metapoziomu (np. pisząc o ośrodku, że „przyjmuje na siebie rolę katalizatora pomysłów

oraz edukatora, wspierającego i dającego narzędzia i przestrzeń do budowy projektów w oparciu o

dobre praktyki” [cytat z wniosku]). Różnice w ilości opisywanych projektów pokazują, że

Beneficjentami zostały zarówno instytucje, które mają ogromne doświadczenie w pozyskiwaniu i

realizowaniu grantów na działania oddolne, jak i takie, które stawiały dopiero pierwsze kroki w tym

zakresie. We wnioskach tych pierwszych, zazwyczaj sprawniej posługiwano się pojęciami oddającymi

ducha regulaminu DK+ IL, a zarazem aktualnymi w toczącej się obecnie debacie poświęconej kulturze

(tj. m.in. partycypacja, sieciowość, zawiązywanie partnerstw itp.). Jak zauważył jednak jeden z

animatorów, taka profesjonalizacja i łatwość w zdobywaniu kolejnych projektów nie zawsze musi

przekładać się na osiągnięcie lepszych efektów końcowych.

(…) miałem takie wrażenie przez chwilę, że tych projektów było więcej niż tych bezpośrednich beneficjentów. [IDI A-3]

Posiadane doświadczenia i swoistą „dojrzałość instytucjonalną” (jak ujął to jeden z animatorów)

warto podsumować dzieląc Beneficjantów DK+ IL na trzy grupy ośrodków. Wydaje się, że typologia

ta jest o tyle istotna, że w zasadniczy sposób wpływała na postrzeganie roli Programu i oczekiwania

kierowane wobec animatora.

(1) Domy kultury+, które uczestniczyły w I i II edycji Programu „Dom Kultury+” i przeszły

przez cykl szkoleń dotyczących nowoczesnego zarządzania ośrodkami kultury. Po pierwsze,

miały one już spore doświadczenie w przeprowadzaniu diagnozy społecznej oraz wypracowaną

strategię funkcjonowania. Udział w Programie DK+ IL nie stanowił dla nich gruntownej zmiany,

lecz raczej umożliwiał kontynuowanie przyjętej w 2010/2011 roku ścieżki działania. Po

drugie, skuteczność i trwałość szkoleń prowadzonych podczas I edycji Programu DK+

potwierdza stopień przyswojenia pewnych zasad-fundamentów funkcjonowania domów

kultury. O tym jak głęboko dyrektorzy tych placówek je zinternalizowali świadczy fakt, że

często spontanicznie wspominali oni o tych samych kwestiach, używając przy tym podobnych

fraz czy metafor. W niemal identyczny sposób mówili także o swojej wizji ośrodka kultury



123

animatorzy – specjaliści i trenerzy, którzy wspierali domy kultury w realizacji DK+ IL.

Podkreślano zatem, że ośrodek kultury musi być otwarty na potrzeby mieszkańców i zapraszać

wszystkich do współpracy (również grupy wykluczone, czy te pozornie mało związane z

tradycyjnym rozumieniem kultury – np. wędkarzy czy miłośników gołębi). Co więcej,

kładziono nacisk na szeroko rozumianą „kulturotwórczość”, a nie „zdarzenia artystyczne”,

krytykowano dysproporcję pomiędzy „pracą u podstaw” a „festiwalizacją” czy „festynizacją”

w wydatkach na kulturę. Zwracano również uwagę, że edukacja kulturalna dotyczy wszystkich

- a nie tylko dzieci i młodzieży. Podkreślano przy tym, że pracownicy instytucji kultury muszą

reagować z pokorą wobec wyborów publiczności, którą stopniowo trzeba sobie

„wychowywać”, a nie oczekiwać od niej zainteresowania sztuką wysoką i zniechęcać się, gdy

go brak. Takie nastawienie na długofalowy proces, powodowało także to, że doceniano rolę

strategii i kreślenia przez ośrodki kultury wizji własnego rozwoju w przyszłości. Wreszcie

dostrzegano również potrzebę wymieniania doświadczeń i budowania sieci relacji z

instytucjami o podobnym profilu oraz nawiązywania partnerstw zarówno w społeczności

lokalnej, jak i poza nią.

Trzeba po prostu mieć tu w tej pracy wiele pokory i nie obrażać się na mieszkańców, bo znam też takie miejscowości, gdzie ludzie nie przyjdą, ale generalnie nie przychodzą na coś, co rzeczywiście jest słabe i kiepsko przygotowane, a dyrekcje wtedy się obrażają na ludzi – już dobrze, w takim razie to już nic nie robimy, nie przyszli to już nic nie będzie przez następne kilka miesięcy czy przez następne pół roku. A nie tędy droga. Bez pokory nie zbuduje się niczego, tak myślę. Więc trzeba słuchać. Po prostu być wszędzie, spotykać się z różnymi grupami21. [IDI IL-6] Dla nas najważniejsze to działać z ludźmi, a nie dla ludzi. DK+ był dla nas fajnym projektem, dzięki któremu mogliśmy realizować i wzmocnić tę strategię. [IDI IL-1]

Warto podkreślić, że taki sposób myślenia doskonale współgrał z celami Programu DK+ IL. W

tym przypadku zatem rola udziału w Programie ograniczała się raczej do dostarczenia środków

21 W bardzo podobny sposób wypowiadał się jeden z animatorów: Wolę kulturotwórczość od zdarzeń

artystycznych. Często właśnie domy kultury kojarzone są z wydarzeniami artystycznymi, albo imprezami. Są jakieś warsztaty, ale to zawsze instruktor coś wymyśli, prawda, a często zdziwiony: a czemu my na to nie przyszliśmy, nie. On taką genialną sztukę wymyślił, prawda, ale co z tego jak oni na to nie przyszli, nie? [IDI A-2]. Co ciekawe, podobnych argumentów używał także przedstawiciel ośrodka, który brał udział w I i II edycji DK+ oraz DK+. EA: I było nawet takie ćwiczenie, to właśnie nasza trenerka cudna powiedziała (…) to jest przyklejone do większości ludzi pracujących w domach kultury w Polsce – że robią imprezę, są przekonani, bo mają do tego prawo, że to jest najwyższy poziom formalny, artystyczny, wszelkie, wszelkie rzeczy… Po czym ludzie nie przychodzą na tę imprezę i wtedy ci animatorzy kultury, oczywiście w cudzysłowie, bo to nie jest animacja, ci którzy produkują kolejne eventy mówią, że to społeczeństwo jest do dupy, nie? Po prostu rzucamy perły przed wieprze, tak? [IDI EA-1].



124

finansowych, a w niewielkim tylko stopniu do zapewniania wsparcia merytorycznego w

realizacji już wcześniej przyjętych strategii większego otwarcia się domu kultury na

mieszkańców i wcielania w życie oddolnych inicjatyw kulturotwórczych. Jak ujął to jeden z

animatorów, pracujący z takim ośrodkiem: Oni już byli na to przygotowani jak gdyby, a więc

nie można o tym mówić, że to właśnie wniosło coś innowacyjnego. Bo oni już… oni już czuli

to, nie? [IDI A-2]. Niniejsze słowa stanowią znakomity dowód trwałości skutków I edycji

Programu Dom Kultury+.

(2) Drugą grupę stanowią ośrodki kultury, które ze względu na doświadczenie zawodowe

swoich dyrektorów/koordynatorów weszły już na podobną drogę rozwoju co ośrodki

biorące udział w I edycji Programu „Dom Kultury+”. Co charakterystyczne, wywiady z

takimi pracownikami (np. pracującymi wcześniej w III sektorze, obracającymi się w kręgach

akademickich czy animatorów kultury) były bardzo zbliżone do tych z przedstawicielami

wyróżnionej powyżej grupy ośrodków22. W tym przypadku w podobny sposób jak Beneficjenci

I edycji DK+ myślano o roli domów kultury w lokalnej społeczności. Zarówno jedni, jak i drudzy

zazwyczaj z ogromną pasją i zapałem opowiadali o stawianych sobie zadaniach. Istotna

różnica dotyczyła jednak braku pewnych korzyści, które pierwszej grupie dał udział w I edycji

DK+ w postaci np. wypracowanej długofalowej strategii działania. Warto także zauważyć, że

w takich przypadkach nawet jeśli dla kierownika czy koordynatora podejście promowane w

ramach DK+ IL nie stanowiło nowości, to wielu innych pracowników takiego ośrodka po raz

pierwszy stykało się w praktyce z taką perspektywą.

(…) znam taką sytuację, że dyrektorka była bardzo dobrze nastawiona, bo ona dopiero co wyszła ze środowiska animatorów - tam była dyrektorką, nawet niecały rok (…) no i ona tutaj bardzo musiała się zmagać z tą... z tym pod tytułem, ci instruktorzy. No i oni się na mnie patrzyli jak na tego, że tak powiem, który im zburzył cały ich spokojny żywot. „No facet bym Cię normalnie zabił. Tak było przyjemnie”. Robili tu te swoje sekcje, robili tu te swoje warsztaty, jakieś tam prowadzili imprezy, dzień tego, dzień tego, dzień miasta i tak dalej, i tak dalej. A tu nagle myślimy: kurka wodna, no kto to widział żeby takie rzeczy, nie? Więc tutaj był ten opór samych instruktorów, nie? To oni tak patrzyli czasami na mnie krzywo. [IDI A-2]

22 Warto porównać np. cytowaną wyżej wypowiedź [IDI IL-1] z następującymi słowami [IDI Il-3]: i też taka postawa

właśnie jak wielu wydaje mi się środki instytucji kultury, że dyrektor tam że swoimi pracownikami wymyśla jakiś projekt. Późnej nikt na to nie przychodzi i dyrektor mówi: „No durni ludzie!”, właśnie. Czy tam nie potrafią docenić, czy tam „no takie mamy społeczeństwo". To jest całkowicie chybione, dlatego że to jakby nie jest wina społeczeństwa tylko to jest właśnie wina jego, że może ten projekt był genialny, ale po prostu nieadekwatny do potrzeb.



125

My myśleliśmy o tej partycypacji jakby inaczej, czyli właśnie w taki sposób, żeby w pewnym sensie, tu można wejść w teorie kultury i tak dalej.(…) W tej terminologii można powiedzieć, że myśleliśmy o partycypacji 3.0, czyli takiej partycypacji, w której nie ma ani takich, którzy mówią do społeczeństwa i tych którzy są odbiorcami tego, nie ma biernych widzów, którzy przychodzą na koncert i oglądają, i w ten sposób partycypują w kulturze, tylko wszyscy są współtwórcami. To jest tak jakby wielki, wielki proces. [IDI IL-3] To było tak banalnie bardzo, bo w ogóle znaleźliśmy to na stronie internetowej i stwierdziliśmy, że fajnie byłoby powspółpracować jeszcze mocniej z ludźmi z zewnątrz, bo my tak naprawdę od dawna jesteśmy otwarci na współpracę, u nas ten dom kultury nigdy nie był takim domem kultury zamkniętym, że tylko my proponujemy, wy bierzecie i nic z tego nie wynika. U nas mnóstwo ludzi przychodzi i ma swoje pomysły, chce je realizować, a my im pomagamy. Tak, że nie było tak, że to był projekt, który nas pobudził do takiego działania, żeby tych ludzi tam potrząsnąć nimi i powiedzieć, słuchajcie, to jest wasz dom kultury, róbcie tutaj. [IDI IL-4]

(3) Wreszcie trzecią grupę Beneficjentów stanowiły ośrodki kultury, które choć miały

pozytywne nastawienie wobec otwarcia się na mieszkańców i na ich inicjatywy – nie

stosowały przedtem podejścia partycypacyjnego na tak szeroką skalę. Udział w Programie

DK+ IL stanowił dla nich zmianę jakościową, pokazywał pewien niestosowany dotąd przez nich

sposób działania, a wręcz po raz pierwszy uświadamiał im kwestie, o których przedstawiciele

pierwszej i drugiej grupy szeroko opowiadali. W przypadku tych domów kultury wsparcie

merytoryczne pełniło znacznie większą rolę. Animatorzy wówczas często pracowali nad tym,

by „odblokowywać” pracowników, uwolnić ich potencjał, wyrwać z pewnej rutyny

funkcjonowania, który ośrodek wypracował przez lata (jedna z animatorek określiła nawet,

iż zatrudnionych w ośrodku, w którym pracowała, do tej pory ta biurokracja trochę zżerała

[IDI A-1]).

Bo wszystkie instytucje kiedyś kultury… w przeszłości za tak zwanej komuny to było tak, że wszystkie instytucje funkcjonowały jak zbiurokratyzowane. Takie Panie, które siedziały od 8 do 16. Punkt 16 i wszyscy wychodzili z pracy. To myślenie jest raczej bardziej pokutujące z poprzedniej epoki niż to, że jak się ma pieniądze to się właśnie tak robi. (…). Granty, które się zdobywa to one wymagają takiej społecznej działalności. A taką działalność trudno jest prowadzić od 8 do 16 jak wszyscy są w pracy. [IDI A-1]

Nie tylko wśród instytucji kultury – Beneficjentów Programu – można wyróżnić pewne typy.

Wśród pracowników – dyrektorów i koordynatorów DK+ IL oraz wspierających ich animatorów – z

którymi prowadzono wywiady, można było wyodrębnić z kolei grono „profesjonalistów”

(specjalistów, rzetelnie wykonujących swoje obowiązki) i „pasjonatów” (ludzi z ogromnym zapałem

opowiadających o swojej pracy, głęboko przekonanych o jej sensie i doniosłości, do tego stopnia, że



126

gotowi byli dla niej do sporych poświęceń). Wydaje się zatem, że Program DK+ IL trafił do ośrodków,

w których pracownicy byli na tyle zaangażowani, że starali się zrobić jak najlepszy użytek z

uzyskanego dofinansowania.

Można wycisnąć za małe pieniądze max, można. Tylko do tego musi być parę warunków. Trzeba dobrać sobie zespół pasjonatów. Trzeba to dobierać z głową. (…) Trzeba zawsze dobierać ludzi na zasadzie pasji, a nie na zasadzie znajomości, bo jest moją koleżanką czy kuzynką. Jeżeli ktoś tak dobiera zespół, to nigdy dobrze nie dobierze. Chyba, że koleżanka i kuzynka jest świetnym specjalistą, to tak. Jeżeli dobrze dobierzemy zespół, to wszyscy pracują na maksa, jarają się tą pracą. Bo praca w centrum jest bardzo fajną, kreatywną pracą. Jeżeli ludzie lubią to robić, to można … To jest ciężka praca i może być wykonywane dobrze, jeżeli ktoś to będzie kochał. [IDI A-1]

Zapytani w ankiecie internetowej o motywację do złożenia wniosku o dofinansowanie w

Programie DK+ IL, instytucje kultury najczęściej wskazywały chęć zwiększenia aktywności kulturalnej

mieszkańców (aż 90,2%). Nieco tylko rzadziej wspominano o dążeniu do zbudowania sieci relacji

między mieszkańcami (70,7%) i włączenia do współpracy grup do tej pory nieobecnych (68,3%).

Wykres 22. Przyczyny realizacji projektu DK+ IL deklarowane przez Beneficjentów [CAWI DK+ IL, N=41].

Motywacje zadeklarowane w badaniach ilościowych dobrze współgrają z celami stawianymi przed

Programem DK+ IL. Jeszcze wyraźniej pokazują to wypowiedzi respondentów z badań jakościowych.

Podkreślano wówczas chęć jeszcze mocniejszego otwarcia ośrodka kultury na otoczenie i chwalono

profil Programu DK+ IL, wyraźnie wyróżniający się na tle innych konkursów o dofinansowanie właśnie

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

INICJATYWY KONKRETNYCH GRUP SPOŁECZNYCH

IDEA PROJEKU - FORMA, MOŻLIWOŚĆ KONTYNUACJI DZIAŁAŃ

POZYSKANIE WOLONTARIUSZY DO DALSZEJ WSPÓŁPRACY

FINANSOWANIE ZEWNĘTRZNE

POTRZEBY ZGŁASZANE WCZEŚNIEJ PRZEZ MIESZKAŃCÓW

CHĘĆ ZMIANY FORMUŁY FUNKCJONOWANIA OŚRODKA

ZWIĘKSZENIE LICZBY OSÓB KORZYSTAJĄCYCH Z DK

POZYSKANIE INNYCH NIŻ DOTYCHCZAS GRUP MIESZKAŃCÓW

ZBUDOWANIE SIECI RELACJI POMIĘDZY MIESZKAŃCAMI

ZWIĘKSZENIE AKTYWNOŚCI KULTURALNEJ MIESZKAŃCÓW

4,9%

7,3%

14,6%

46,3%

51,2%

56,1%

58,5%

68,3%

70,7%

90,2%

Przyczyny realizacji projektu DK+ IL



127

promowaniem oddolnych, partycypacyjnych inicjatyw oraz przedefiniowaniem roli domu kultury,

który ma raczej wspomagać mieszkańców niż proponować im własne pomysły. Co bardzo

charakterystyczne, jedna z osób, z którą przeprowadzano wywiad, mówiła o udziale w konkursie

wręcz jako dążeniu do „spełnienia marzeń” mieszkańców. Dla niektórych ważna była też możliwość

przeprowadzenia diagnozy społecznej, na którą wcześniej brakowało środków i czasu.

Pierwsza myśl była taka, że trzeba. Po pierwsze trzeba postarać się to zrobić świetnie, żeby pokazać, żeby dodatkowo uargumentować, że tego typu inicjatywy mają sens. Żeby przekonać na przykład Narodowe Centrum Kultury, czy nawet Ministerstwo całe Kultury i Dziedzictwa Narodowego, że warto w ten nurt inwestować i finanse, i uwagę swoją. [IDI IL-3] No i wtedy dowiedziałam się o Domu Kultury Plus (…) chcę mieć kontakt z nowymi mieszkańcami, jakby to jest moim kolejnym krokiem rozwoju tej instytucji. No i [znajomy] dał mi znać i mówię, kurczę, no to piszemy, tym bardziej, że pomyślałam, że diagnoza by się tutaj bardzo przydała, tym bardziej, że też interesuję się badaniami jakościowymi. [IDI IL-5] My z racji tego, że mamy też swoje programy, nie mogliśmy tych marzeń spełniać, bo to były czasami ich naprawdę marzenia, które gdzieś głęboko w nich tkwiły. Nie mogliśmy ich spełniać z racji wiadomej, prozaicznej, oczywistej – z racji finansowej. [IDI IL-6]

6.2. Etap diagnozy

Wielu pracowników domów kultury twierdziło podczas wywiadów indywidualnych, że zna swoich

odbiorców i wie, jakie mają oni potrzeby oraz tworzy ofertę kulturalną uwzględniającą ich

zróżnicowane preferencje. Przedstawiciele ośrodków kultury zwracali uwagę, że instytucje w których

pracują są miejscami otwartymi dla mieszkańców, że pracuje się w nich nie tylko „dla ludzi”, ale

także „z ludźmi”, dlatego ci ostatni chętnie korzystają ze stałych zajęć tam organizowanych oraz

przychodzą z własnymi pomysłami na realizację działań społecznych i artystycznych. Jednak nawet

przedstawiciele takich bliskich mieszkańcom instytucji kultury przyznawali, że diagnoza

dostarczyła im nowych informacji o potrzebach lokalnej społeczności.

Na ten moment jest naprawdę dobrze (…). Tak jak powiem, są wspaniali ludzie. Oni z nami współpracują i to jest najważniejsze, że oni tutaj przychodzą, przychodzą ze swoimi pomysłami, przychodzą ze swoimi prośbami, życzeniami. My oczywiście w miarę naszych możliwości staramy się je spełniać. No i pracujemy dla nich. To jest najważniejsze – pracujemy z nimi i pracujemy dla nich też. O to w tym wszystkim chodzi, żeby było to partnerstwo, żeby nie robić tego… Nie sugerować się tym, co my lubimy, bo jeżeli zamkniemy się tylko na nasze odczucia i nasze gusta to pewnie dalej by



128

było pusto. Idziemy w kierunku odbiorców i to różnych odbiorców, różnych grup wiekowych, o różnych zamiłowaniach, różnych gustach. [IDI IL-6] Cała ta diagnoza została cała sensownie i fajnie zrobiona i po tym jak już skończyłyśmy robić tą diagnozę, no to ona z wielkim takim zaskoczeniem powiedziała, że bardzo wiele rzeczy nowych w ogóle odkryła, że nie była świadoma i tak dalej. I ogólnie my się śmiałyśmy, bo przypomniałyśmy sobie co ona mówiła wcześniej, tak że tutaj raczej wszystko wie, że nic ją nie zaskoczy. [IDI A-3]

Pozytywny obraz domu kultury otwartego dla członków lokalnej społeczności i zasłuchanego w

potrzeby mieszkańców często znajdował potwierdzenie w wywiadach z animatorami przydzielonymi

do poszczególnych ośrodków. Pojawiły się jednak także odmienne opinie. Zwrócono uwagę na dwa

równie niebezpieczne, choć przeciwstawne, sposoby zarządzania domami kultury prowadzące do

ich zamykania się na potrzeby mieszkańców: (1) nadmierne zbiurokratyzowanie i (2) zbyt duże

nastawienie na pozyskiwanie kolejnych projektów (tzw. grantoza). Pierwsza z wymienionych

sytuacji jest często tłumaczona pewnego rodzaju spadkiem po okresie PRL i przyzwyczajeniem do

wypracowanego wówczas sposobu pracy. Zagrożeniem są w tym przypadku problemy dotyczące

zatrudniania zbyt dużej liczby stałych, często administracyjnych, a nie merytorycznych pracowników,

tworzenia mało atrakcyjnej oferty, braku otwartości i skłonności instytucji do zmiany oraz braku

znajomości oczekiwań mieszkańców, co nie sprzyja pracy animacyjnej. Przeciwieństwem tego rodzaju

zarządzania jest przesadne nastawienie na „projektowe” funkcjonowanie ośrodków kultury. W tym

przypadku mamy do czynienia z procesem, który w efekcie może prowadzić do: profesjonalizacji

języka wniosków, ale też akcyjności, pracy tylko nad określonymi tematami (na które można dostać

dofinansowanie), a w ostateczności i w skrajnych sytuacjach nawet do rezygnacji z długotrwałej pracy

animacyjnej i wykluczania osób niemieszczących się w ramach projektów grantowych (jako twórcy i

odbiorcy).

To było bardziej sformalizowana instytucja (…) to taka duża instytucja, za mało było warsztatów itp. Coś powinno się tam dziać. Tam jest taka martwota, takie miałam wrażenie. [IDI A-1]

(…) to był dom kultury, który potraktował to trochę jako jeszcze jeden projekt, nie? [IDI A-4]

Diagnoza

Pierwsza część programu DK+IL polegała na przeprowadzeniu przez domy kultury diagnozy

zasobów społeczności lokalnej i podejmowanych w jej ramach samodzielnych inicjatyw mieszkańców.

Instytucje kultury ze względu na podejście do tego etapu programu oraz jego realizację można

podzielić na dwa typy. Z wywiadów z pracownikami domów kultury i animatorami wynika, że duże



129

znaczenie miał fakt czy dany ośrodek uczestniczył w I edycji Programu DK+: posiadał wówczas pewną

strategię rozwoju, przeprowadzał diagnozę społeczną i analizował swoją ofertę pod względem

potrzeb mieszkańców. Tymczasem pozostałe ośrodki kultury, choć nierzadko deklarowały

przeprowadzenie badań w przeszłości czy przygotowanie strategii rozwoju – w przeciwieństwie do

Beneficjentów I edycji DK+ - sporadycznie tylko posiadały obydwa te elementy. Dokładniejsza analiza

wniosków o dofinansowanie pokazała też, że wśród 50 Beneficjentów programu w 2013 roku – 11

ośrodków kultury nie miało żadnego doświadczenia w prowadzeniu badań, a wielu wykorzystywało do

tej pory w tym celu tylko ankiety czy dane zastane. Z drugiej strony, domy kultury biorące udział w

programie DK+ w 2010-11 roku, które można by nazwać zmodernizowanymi, potrzebowały raczej

szczegółowej diagnozy przeprowadzonej pod kątem programu DK+IL, a nie szerokich działań w celu

rozpoznania potrzeb całej społeczności lokalnej i tworzących ją grup, które podjęto już wcześniej

przygotowując strategię.

(…) wszystkie postulaty na pewno posłużą do aktualizacji strategii rozwoju. Przy tych spotkaniach mieliśmy szansę na spotkanie się z dużą grupą, nawet tych takich mało aktywnych. To, co usłyszeliśmy, jest dla nas drogowskazem na przyszłość, bo celem nie jest wspieranie tych, którzy radzą sobie świetnie, ale ruszenie tych, którzy póki co jeszcze nie połknęli tego bakcyla. [IDI IL-1] (…) bo jak się coś zrobi, „bo trzeba”, to tego się nie zrobi dobrze. To musi wynikać z pewnej filozofii działania instytucji czy z pewnego planu też strategicznego działań instytucji. [IDI IL -3]

Z wywiadów indywidualnych z przedstawicielami domów kultury i animatorami wynika, że

diagnoza była traktowana przez te instytucje w dwojaki sposób (poszczególne ośrodki mogły łączyć

obydwa podejścia). Po pierwsze, miała być sposobem na zdobycie informacji o lokalnym kapitale

kulturowym, o istnieniu lokalnych liderów, o zainteresowaniach i potrzebach różnych grup

społecznych. Była więc postrzegana jako źródło wiedzy i sposób na podniesienie samoświadomości

pracowników domów kultury.

(…) no ja myślę, że bardzo ważny i nie do przecenienia moment takiego uzyskiwania samoświadomości. To znaczy, jest tak że po prostu często robimy pewne rzeczy. Pewne rzeczy mechanicznie. Po prostu coś tam działa. Są. Kręci się. I czasami warto jest na chwilę odejść i spojrzeć, przyjrzeć się co ta instytucja robili, co sam dom kultury robi. Chwila refleksji nad tym. Też chwila refleksji nad tym co się dzieje w otoczeniu. [IDI IL-3]

Po drugie, diagnoza stała się fazą wstępną następnego etapu projektu, czyli organizacji konkursu. Ten

sposób postrzegania diagnozy wynikał poniekąd ze zbyt małej ilości czasu przeznaczonej na to

działanie i konieczności szybkiego rozpoczęcia konkursu. W rezultacie skutkował nakładaniem się na



130

siebie dwóch składowych pierwszej części programu. Działania podejmowane w ramach diagnozy

służyły w tym przypadku: odkryciu lokalnych talentów, zachęceniu do udziału w konkursie,

konceptualizacji pomysłów i nauce tworzenia projektu. Takie potraktowanie konkursu samo w sobie

nie jest niczym złym, jednakże może mieć niebezpieczny efekt. Brak czasu na wykorzystanie danych

z diagnozy powodowało, że badani stanowili następnie większość uczestników konkursu. Ewentualnie,

dodatkowo zgłaszali się ci, którzy już wcześniej uczestniczyli w działaniach domu kultury. Sama

diagnoza miała więc w takim przypadku bardzo duży potencjał animacyjny i społeczny (m.in. łączenie

środowisk zainteresowanych podobnymi projektami), ale ograniczony badawczy. Tymczasem osoby,

które zostały określone jako nieobecne na etapie diagnozy ostatecznie nie brały udziału w konkursie

ze względu na brak czasu na zaplanowanie sposobów i narzędzi umożliwiających ich włączenie.

Wydaje się, że w ten sposób tłumaczyć można rysujący się na poziomie jakościowej analizy wniosków

stosunkowo częsty brak przełożenia wyników diagnozy na realizowane ostatecznie inicjatywy.

Sam proces diagnozy… chodziło nam o to, żeby wyłuskać strumień świadomości, czyli wszystkie możliwe pomysły, tworzyliśmy fiszki projektowe, podzieliliśmy je na pięć kategorii, dorośli, niewidoczni w kulturze, młodzież, integracja, międzypokoleniowe działania, itd. W każdym razie potem jak je odczytywaliśmy, łączyliśmy w mniejsze grupki osoby pojedyncze, które miały zbliżone pomysły i zachęcaliśmy do stworzenia jednej wiodącej inicjatywy z czterech czy pięciu projektów. To się też udało i te inicjatywy potem były kompleksowe, zawierały trzy-pięć pomysłów w jednym. Ta praca została też oceniona dobrze przez samych beneficjentów. [IDI IL-1] (…) bo ta diagnoza się tak trochę płynnie łączy z naborem i wyborem inicjatyw, prawda? I ja uważam ze idealnie byłoby zrobić trójetapowy program, czyli diagnoza jako pierwszy integralny etap, i dopiero potem nabór inicjatyw do konsultacji społecznej, i ich wybór. To byłoby idealne, bo trochę się ten etap diagnozy zlewa, przynajmniej no patrząc tak przez... z perspektywy tych 2 lat, trochę się on zlewał właśnie z naborem i z wyborem, albo tak, że prawie, no, natychmiast jeden po drugim następował. [IDI A-4] (…) główną trudnością był brak czasu. Na organizację diagnozy i dotarcie do beneficjentów w harmonogramie programu narzuconym przez NCK przewidziano za mało czasu. [CAWI DK+ IL]

Podczas diagnozy w instytucjach kultury wykorzystywano najróżniejsze narzędzia badawcze.

Można je podzielić na dwa typy: socjologiczno-statystyczne oraz animacyjno-partycypacyjne.

Pierwsze z nich należą do tradycyjnego zestawu narzędzi badawczych używanych przez socjologów i

czasami to właśnie ich zatrudniano do badania preferencji i zasobów społeczności lokalnej. W tej

grupie najczęściej pojawiały się ankiety, sięgano także do tradycyjnie rozumianych indywidualnych

wywiadów jakościowych i fokusów.

Najważniejsze były wywiady wśród trzech podstawowych ludzi: Komendanta OSP, Szefowej Koła



131

Gospodyń Wiejskich i [niewyraźne nagranie]. (…) bo oni byli miejscowi, z tej wioski. No i oni mieli najlepsze informacje, co tu by zrobić. [IDI A-2] Była ankieta na stronie naszej [X], którą każdy tak naprawdę mógł wypełnić.(…) To on dla nas robił tę ankietę, tę diagnozę przede wszystkim, bo on się specjalizuje w takim badaniu, on jest socjologiem. [IDI IL-2] Drugi rodzaj, czyli narzędzia animacyjno-partycypacyjne, służyły nie tylko diagnozowaniu, ale także

włączaniu poszczególnych grup i jednostek lokalnej społeczności w działania kulturalne, artystyczne

itd. oraz ich dowartościowaniu. Należały do nich różnego rodzaju spotkania, spacery połączone z

działaniami artystycznymi (np. fotograficznymi), rekreacyjnymi, „burze mózgów”, happeningi i

wydarzenia (pikniki, festyny) połączone z możliwością wyrażania własnej opinii itd. Często zdarzało

się także, że klasyczne metody jakościowe (np. zogniskowane wywiady grupowe) po pewnych

modyfikacjach stawały się narzędziami animacyjno-partycypacyjnymi.

Robiliśmy spotkania różnych środowisk, na których sobie rozmawialiśmy. To oni robili różne warsztaty i akcje. Robili imprezę na plaży i tam robili wyprzedaż garażową. Tam na sznurkach były zawieszone spinacze z pytaniem. Wymyślali cuda nie widy, żeby ludzi zaciekawić. [IDI A-1]

W przypadku wyboru narzędzi do diagnozy warto zwrócić uwagę na kilka kwestii. Po pierwsze, wydaje

się, że ankiety najczęściej wybierały domy kultury, które miały mniejsze doświadczenie w

prowadzeniu tego typu diagnoz i myślały o swojej roli w sposób bardziej tradycyjny. Użyteczność tego

narzędzia w kontekście badania zasobów lokalnej społeczności było zresztą wprost krytykowane przez

kilku doświadczonych animatorów i pracowników ośrodków kultury. Niektórzy animatorzy wspominali

wręcz, że musieli odwieść od zastosowania wyłącznie ankiet ośrodki kultury, które wspierali.

(…) ankiety mają to do siebie, że one są anonimowe, a ludzie anonimowo często piszą głupoty, powiem Panu szczerze. A no bo nikt nie wie kto to Panu napisze. Pomyśli- a daj mi Pan święty spokój- i napisze „nie wiem o co chodzi”. Albo żeby byle szybciej skończyć to co im tam pod rękę wpadnie to zakreśli to, czy podkreśli coś. Widziałem jak takie ankiety były wypełniane i Boże, co ja z tych ankiet będę widział, no nic. [IDI A-2] Nie wystarczy napisać na stronie internetowej co byście chcieli, żeby było. Bo odpiszą, że np. ja bym chciała, żeby wystąpił „Pink Floyd”. [IDI A-1] To też wynika jakby z mojej wiedzy. Nie da się badać ankietami pół powiatu po prostu, bo tam takie pomysły były, ale tak bardzo realnie, skupiłam się na jakiś konkretnych tutaj, znam tych ludzi troszeczkę, ale chciałam, miałam taką ambicję, żeby grupy fokusowe, tak to nazwałam, taka była idea, natomiast się później one zmieniły w rozmowę. [IDI IL-5]



132

To ma być żywa diagnoza. Musimy pytać ludzi, to ma być diagnoza społeczna. (…) [Przedtem] Wyobrażali sobie, że wezmą podręczniki statystyczne, wypiszę statystyki, zobaczą ile jest organizacji pozarządowych i generalnie na tym będą bazować. [IDI A-1]

Badaniom sondażowym przeciwstawiano tu bezpośredni kontakt z odbiorcami (możliwy przede

wszystkim za pomocą badań jakościowych i animacyjnych) – zarówno animatorzy, jak i

przedstawiciele ośrodków kultury przytaczali przykłady interesujących informacji, które udało im się

zdobyć właśnie dzięki zastosowaniu takich metod.

Przede wszystkim to, że np. wyszło z tego, że w X są mieszkańcy, którzy mają wiele pomysłów na inicjatywę, chcą coś zrobić, ale pomysły szybko gasną. Jest taka sytuacja, że mają nagle pomysł, a później nie mają jak, przyczyn wygasania jest kilka, że się jakby demotywują do działania, to, że inni podcinają im skrzydła, to, że jak oni chcą coś zrobić, przyjdą do ośrodka kultury to już ludzie, znajomi, młodzież mówią, co będziesz robić i tak stąd wyjedziesz, nie warto się angażować, bo nie ma pracy, nie wiem, takie powody do demotywowania. [IDI IL-5] W momencie jak się ich odpowiednio podpuściło to często wychodziły podskórne rzeczy typu na przykład: dlaczego ktoś nie chodzi do tej świetlicy. To się okazuje, że świetlicową w danej miejscowości jest córka jakiegoś tam człowieka, który z dziada pradziada jest z jakieś rodziny, a oczywiście wokół tej rodziny jest jakaś inna ekipa ludzi, prawda, i pół wioski nie chodzi do tej świetlicy, tylko dlatego, że się boją (…) [IDI A-2]

Po drugie, często w diagnozie łączono dwa typy narzędzi – badania ilościowe traktowano wówczas

jako dostarczające interesujących dodatkowych, a nie jedynych informacji.

Diagnozę mieliśmy taką dosyć szczegółowo zrobioną, bo mieliśmy i wywiady środowiskowe, i mieliśmy przeprowadzaną ankietę, i rozmawialiśmy z ludźmi, którzy przychodzą do nas na zajęcia i były też przeprowadzone takie 2 spotkania specjalnie dla mieszkańców gdzie była taka burza mózgów przeprowadzona z socjologiem, który był specjalnie do tego celu zatrudniony i naprawdę tak na

wielu, wielu płaszczyznach została ta diagnoza przeprowadzona (…). [IDI IL-4]

Po trzecie, domy kultury, które chciały wyłonić uczestników konkursu w czasie diagnozy stosowały

metody animacyjno-partycypacyjne, bo to właśnie one pozwalają na takie działania.

(…) powstał pomysł tych spacerów (…), później folder. I od razu wiedziałam, że Ci ludzie, którzy

przeszli tą diagnozę, żeby zostali, żeby mieli swoje kolejne inicjatywy. [IDI IL-5]

Z ankiet ewaluacyjnych [CAWI DK+ IL] przeprowadzonych wśród domów kultury wynika, że były

one w większości zadowolone z wykorzystywanych przez siebie metod diagnozy, o czym świadczy fakt,

że 80% z nich byłaby gotowa zastosować je w przyszłości. Te, które nie zdecydowałyby się na

wykorzystanie użytych wówczas metod powtórnie (7,5%), zwróciły uwagę na dwie kwestie: po



133

pierwsze, na potrzebę położenia większego nacisku na badania jakościowe, po drugie, na powiązanie

diagnozy z tworzeniem szerszej strategii rozwoju.

Wykres 23. Gotowość do zastosowania tych samych metod diagnozy potrzeb mieszkańców w przyszłości [CAWI DK+IL].

Dane te współgrają z informacjami uzyskanymi z wywiadów. Także w tym przypadku badania

ilościowe były uważane za mniej pomocne czy – w przypadku uzyskania zbyt małej liczby ankiet –

nawet niewiarygodne. Ukazana natomiast potrzeba posiadania strategii rozwoju wynikała przede

wszystkim z dobrych doświadczeń w tym zakresie Beneficjentów I edycji DK+. Jak wskazywali

animatorzy i przedstawiciele ośrodków kultury, najważniejsze bowiem jest to, by diagnoza została w

przyszłości wykorzystana do lepszego dostosowania się do potrzeb mieszkańców.

Myślę, że przy kolejnych badaniach bardziej skupilibyśmy się na wywiadach i rozmowach. Odeszlibyśmy od anonimowych ankiet. Poza tym, większy nacisk postawilibyśmy na kontakt z poszczególnymi sołectwami, by lepiej poznać potrzeby mieszkańców ze względu na miejscowość i wiedzieć jakie działania organizować w konkretnych rejonach naszej gminy. [CAWI DK+IL] Przeprowadzone badania opierały się w dużej mierze na danych ilościowych, a nie jakościowych (niestety). Na naszym terenie zdecydowanie najlepiej sprawdzają się bezpośrednio pozyskiwane informacje od różnorodnych grup społecznych, co oznacza, że wymagałoby to dużej liczby osób zaangażowanych i dłuższego czasu (jeśli mielibyśmy to robić w ramach swojego funkcjonowania). [CAWI DK+IL] Diagnoza taka powinna zostać przeprowadzona w sposób znacznie lepiej przygotowany, zaplanowany, szerszy i głębszy zarazem. Jednocześnie powinna przebiegać w odniesieniu do zakładanego modelu

7,5%12,5%

60%

20%

Gotowość do zastosowania tych samych metod diagnozy potrzeb mieszkańców w przyszłości

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak



134

rozwiązań. Ogólnie, diagnoza taka powinna być elementem/etapem szerszego działania. [CAWI DK+IL] (…) ok dobra zrobiliśmy to, bo program tego od nas tego oczekiwał, ale tam naprawdę to ja dalej wiem swoje i no to wszystko to się działo nie wiem przypadkiem i trzeba to schować do szafy i robić swoje dalej (…). ona tutaj z tego wyciągnęła wnioski, to na pewno duży, duży mocny punkt ta osoba (…) są tacy dyrektorzy którzy mówią: ja to wszystko wiem i nawet jeśli co innego im mówi diagnoza to oni się po prostu z nią nie zgadzają i robią swoje. [IDI A-3]

Wykres 24. Trudności napotkane na etapie diagnozy przez ośrodki kultury [CAWI DK+ IL, N=41].

Z ankiet przeprowadzonych wśród ośrodków kultury wynika, że 37% z nich nie napotkała na

żadne problemy w czasie diagnozy. Za najczęstszy problem uznano w ankietach niską frekwencję

oraz brak zainteresowania i zaangażowania mieszkańców (25,7%). Z jednej strony, to rozczarowanie

postawą odbiorców wydaje się zrozumiałe, biorąc pod uwagę brak znajomości specyfiki realizacji

terenowej badań (np. towarzyszących wielu projektom badawczym problemów związanych z

rekrutacją mieszkańców, niepojawiania się respondentów na umówionych spotkaniach itd.). Z drugiej

strony natomiast, sytuacja ta przypomina nieco opisywane wcześniej badania, w których pracownicy

instytucji kultury narzekali, że odbiorcy nie chcą korzystać z ich oferty („Raport o stanie i

zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce” 2009: 47; Nowiński 2011: 132-133). Być może również w

tym przypadku jest to częściowo próba ucieczki przed zmierzeniem się z faktem, że sposób

prowadzenia diagnozy czy oferta ośrodka, są mało interesujące dla mieszkańców.

Negatywne nastawienie mieszkańców do dość długiej ankiety. [CAWI DK+IL]

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40%

TERMIN REALIZACJI (WAKACJE)

BRAK WSPARCIA ZE STRONY ANIMATORA

ZBYT DUŻO ZADAŃ PO STRONIE OŚRODKA KULTURY

DOTARCIE DO NIEKTÓRYCH GRUP

MAŁA ILOŚĆ CZASU NA REALIZACJĘ

BRAK DOŚWIADCZENIA W REALIZACJI BADAŃ

BRAK ZAANGAŻOWANIA MIESZKAŃCÓW

NIE BYŁO PROBLEMÓW/NIE DOTYCZY

5,7%

5,7%

5,7%

5,7%

14,3%

17,1%

25,7%

37,1%

Trudności, jakie napotkały ośrodki kultury na etapie diagnozy



135

(…) niechęć mieszkańców do udzielania odpowiedzi; trudności w zebraniu lokalnych liderów ze

względu na nasilenie prac polowych. [CAWI DK+IL]

Wydawało się, że jak będą do rozdania pieniądze to będzie wielu chętnych jednak okazało się, że nie

wszyscy mieszkańcy są zainteresowani współpracą. [CAWI DK+IL]

Brak zainteresowania udziałem w spotkaniach o charakterze konsultacji społecznych. [CAWI DK+IL]

Inne kłopoty na początku to słaba zwrotność ankiet (trzeba by zaangażować wielu ankieterów) oraz dość roszczeniowe nastawienie mieszkańców - my chcemy pieniądze, bo się nam należą... [CAWI DK+IL]

Ośrodki kultury skarżyły się również na trudności wynikające z braku doświadczenia w prowadzeniu

diagnozy (17,1%), co powodowało problemy dotyczące m.in. doboru właściwych metod i technik czy

stworzenia odpowiednich narzędzi. W ankietach wspominano także, że bardzo trudno było dotrzeć do

niektórych grup społecznych (5,7%).

Zbyt małe doświadczenie prowadzących w połączeniu ze zbyt krótkim czasem na diagnozę dało nam

większa ilość danych ilościowych niż jakościowych. [CAWI DK+IL]

Nie potrafiliśmy dobrać narzędzi do przeprowadzenia diagnozy. [CAWI DK+IL]

Na etapie diagnozy największą przeszkodą okazało się do dotarcie do grup najbardziej wycofanych z

życia kulturalnego. [CAWI DK+IL]

Kłopoty w opinii niektórych domów kultury stwarzały również same założenia projektu DK+IL.

Zwracano uwagę na zbyt dużą ilość zadań do wykonania przez domy kultury (5,7%), zbyt krótki czas

przeznaczony na realizację (14,3%) oraz niedogodny jej termin (okres letni, czas prac polowych)

(5,7%). Zbyt krótki czas na wykonanie dogłębnej diagnozy wymieniali także animatorzy. Podkreślali

oni, że ośrodki kultury często stawały przed dylematem – czy wykonać szersze badania, z

zastosowaniem bardziej zaawansowanych metod czy też poprzestać na pewnym minimum.

Przede wszystkim pomysły na tę diagnozę społeczną w X. To było działanie niesamowite. Zrobią warsztaty i przy okazji warsztatów przeprowadzą taką diagnozę. (…) Oni tyle rzeczy powymyślali, że później nie mieli czasu tego dokończyć. Spisywanie tego to była masakra. Zbyt wiele wzięli sobie na głowę. [IDI A-1]

Podkreślano także problemy wynikające z niedostatecznego wsparcia otrzymanego od animatora z

ramienia NCK (5,7%). Choć opinię taką wyraziło zaledwie kilkoro respondentów, warto o nich

wspomnieć, gdyż to właśnie pomoc na tym etapie była jednym z ważniejszych zadań animatora.



136

Głównym problem był przymus współpracy z narzuconym animatorem lokalnym, który w naszym przypadku, nie posiadał wymaganej wiedzy w zakresie tego projektu. Dodatkowo jego rola nie została określona dobrze ani przez NCK, ani przez CAL, realizujący ścieżkę animatorów dla NCK. W efekcie animator odbył bardziej szkolenie dla samego siebie, za które otrzymał jeszcze wynagrodzenie.

[CAWI DK+IL]

(…) brak profesjonalnego wsparcia ze strony opiekuna projektu z ramienia NCK w doborze metod

diagnozy, formułowaniu pytań i opracowaniu zebranych informacji. [CAWI DK+IL]

6.3. Etap konkursu

Druga część pierwszego etapu programu polegała na przygotowaniu przez ośrodek kultury

konkursu na inicjatywy lokalne. Według regulaminu informacja o konkursie miała zostać przekazana

do wiadomości publicznej „zgodnie z zasadą przejrzystości i równego traktowania podmiotów

zgłaszających projekty” („Regulamin Programu Domy Kultury+ Inicjatywy Lokalne”: 4). Z

przeprowadzonych wywiadów wynika, że w celu ogłoszenia konkurs korzystano z mediów tradycyjnych

(np. wywiadów w lokalnej telewizji lub radiu, ogłoszeń i artykułów w prasie). Posługiwano się również

nowymi mediami, w tym przede wszystkim własną – już istniejącą bądź powstałą na potrzeby projektu

- stroną internetową (w tym newsletterem bądź blogiem danej instytucji) oraz profilem na portalu

społecznościowym, np. na Facebooku.

[pracownica domu kultury] starała się tam nagłaśniać wszystkie informacje, na bieżąco przekazywała na stronie internetowej, nawet dwa razy była w Radiu (…) gazeta lokalna o tym pisała także dużo,

dużo też było takich działań promocyjnych. [IDI A-3]

(…) nasz ten dział komunikacji, promocji (…) informował o tym poprzez nasze własne środki – tam Facebooku, strona internetowa, ale też w prasie pojawiły się artykuły na te temat. W lokalnej prasie, w lokalnych mediach. Byłem też w radio takim lokalnym, opowiadałem na tym na antenie...[IDI IL-3]

W kampanii informacyjnej dotyczącej konkursu wykorzystano także sieć znajomości posiadaną przez

instytucję bądź jej poszczególnych pracowników. Po pierwsze, zastosowano tradycyjne metody

promocji takie, jak plakaty i ulotki, które można wywiesić czy zostawić w zaprzyjaźnionych

instytucjach. Po drugie, posłużono się osobistymi i towarzyskimi kanałami komunikacji (tzw. poczta

pantoflowa, marketing szeptany).

Znaczy, na pewno zaczęło się od informacji tutaj w naszej lokalnej prasie, która jest nam bardzo przychylna: od rozdania dużej ilości plakatów, ulotek i poinformowaniu o tym, że jest szansa, tak? Że każdy ma szansę. Bez względu na wiek, na wykształcenie, na to, co robi, czym się zajmuje i czy miał kiedykolwiek kontakt w jakimś takim projekcie ma szansę spełniać swoje marzenia. Myśmy mieli



137

naprawdę taki myślę, że jeden z fajniejszych, które udało nam się zrobić plakatów, na których narysowane były wszelkie grupy społeczne (…). [IDI IL-6] Wydaje mi się, że bardzo dużą rolę odegrały kontakty po prostu prywatne takie, że my informowaliśmy o tym osobiście, że ja albo koledzy ode mnie z biura, czy koleżanki informowaliśmy ludzi, których znamy (…) i to po prostu pocztą pantoflową tak zwaną czy marketing szeptany. W ten sposób to się rozchodziło ... [IDI IL-3]

Jednym z zadań ośrodków kultury było stworzenie - przy wsparciu animatora - regulaminu

konkursu, który pozwoli na wybór projektów, które otrzymają dofinansowanie. Co wydaje się warte

podkreślenia, kilka ośrodków wypracowało zasady wyboru inicjatyw wspólnie z mieszkańcami. Dane

zebrane zarówno podczas analizy wniosków, jak i z rozmów z respondentami pokazały, że wśród

wymienianych kryteriów znajdowały się m.in.: poziom merytoryczny, oryginalność/innowacyjność,

atrakcyjność i potencjalna trwałość projektu (kontynuowanie go w przyszłości) oraz możliwości jego

komunikowania. Ważne były także aspekty praktycznej realizacji: adekwatność budżetu, możliwości

przeprowadzenia zamierzonych działań w założonym czasie, liczba osób i stopień ich zaangażowania

w działania. Czasem premiowano te wnioski, które posiadały potencjał partycypacyjny, zakładały

współpracę z innymi podmiotami czy te, które realizowały postulaty wynikające z przeprowadzonej

diagnozy, gwarantowały dotarcie do grup wcześniej niezaangażowanych w działania domu kultury i

wysoką użyteczność społeczną. W niektórych ośrodkach szczególną uwagę zwracano również na

rozmaitość tematyczną i różnorodność uczestników projektów. Mimo tak różnorodnych pomysłów

dotyczących kryteriów wyboru inicjatyw, które zostaną zrealizowane - można odnieść wrażenie, że

nie do końca zostały rozwiązane dwie kwestie: (1) problem braku umiejętności pisania wniosków

projektowych przez osoby niedoświadczone jeszcze w tej dziedzinie oraz (2) zagadnienie udziału

organizacji pozarządowych w konkursie na równi ze zwykłymi mieszkańcami. Pierwszą trudność

starano się rozwiązać dążąc do uproszczenia języka (znakomitym przykładem wydaje się polecana

przez jednego z animatorów propozycja zachęcania odbiorców do zgłoszenia „pomysłu”, a nie

„projektu”) oraz organizując konsultacje dla osób zainteresowanych. Podczas tego rodzaju spotkań

udzielano cennych porad i wskazówek zwłaszcza dotyczących praktycznych aspektów realizacji

planowanej inicjatywy. Ze względu na dość napięte terminy i zaangażowanie w prowadzenie diagnozy

(jak wspomniano wyżej fazy te zlewały się często ze sobą) przedstawiciele ośrodków kultury

przyznawano jednak, że często brakowało czasu na udzielanie tego rodzaju (szerszych) konsultacji

mieszkańcom i wspólną pracę nad wnioskami. W rezultacie interesujące często pomysły nie były na

tyle dobrze opisane, by ostatecznie wygrać w konkursie. Warto jednak podkreślić, iż problem ten

pojawił się raczej w miejscowościach, gdzie liczba wniosków znacznie przekraczała (wynosiła nawet



138

15 czy 30) pulę, która mogła otrzymać dofinansowanie (maksimum 7). Zwłaszcza w większych

miastach ujawniła się w tej sytuacji dysproporcja między organizacjami pozarządowymi – często

doświadczonymi i znakomicie posługującymi się językiem wniosków, umiejętnie wykorzystującymi

wymieniane jako kryteria słowa-klucze (tj. partycypacja czy tworzenie partnerstw itd.) – a

mieszkańcami, którzy często stawiali w tej dziedzinie dopiero pierwsze kroki lub tymi, którzy

zniechęcili się wymaganiami biurokratycznymi. Nierówności te czasem próbowano jednak

wyrównywać stosując nieformalne kryteria i nieco wyżej stawiając poprzeczkę NGO-som. O ile

zainteresowanie i udział w konkursie przez przedstawicieli fundacji i stowarzyszeń jest niewątpliwie

pozytywnym zjawiskiem, o tyle ich dopuszczenie na równych zasadach z niedoświadczonymi,

zwykłymi mieszkańcami może budzić podobne dylematy i dyskusje, jakie wzbudza w przypadku

budżetu obywatelskiego (por. Drozdowski, Frąckowiak 2013 i ich rozważania na temat różnic we

„wnioskowej ogładzie”).

(…) w co drugim sołectwie ja słyszałem, że ludzie się boją właśnie formalności, boją się wniosków aplikacyjnych i boją się zaangażowania czasowego. Bo oni realizowali jakiś mocno angażujący projekt i byli tym zmęczeni zwyczajnie i teraz właśnie my się skupiliśmy na tym żeby pokazywać, że tutaj nie ma żadnych wymogów, nie będzie żadnych wniosków, tylko będzie jedna kartka na której trzeba będzie opisać swój pomysł, fiszka taka projektowa, bardzo, bardzo uproszczona i że całą tą robotę taką właśnie formalną papierkową będzie realizował dom kultury. I to uważam ze w tym programie to jest bardzo, bardzo ważne, bo żeby właśnie te bariery po pierwsze ograniczać, po prostu żeby od razu szedł taki komunikat, że nie trzeba się znać na projektach. [IDI A-4] (…) ale jakby to ustaliliśmy też w gronie tych ekspertów, że zgodzimy się na to i akceptujemy to, i będziemy właśnie w sposób taki życzliwy próbowali zinterpretować to. I mieliśmy właśnie takie nastawienie, żeby - jakby to powiedzieć -przychodzi mi teraz taka biblijna metafora z tym wdowim groszem. Że jakby nie liczy się ilość tych partnerów, tylko liczy się relatywna, względna ilość tych partnerów. To znaczy jeżeli to jest mały NGO-s, to oczekujemy, że będzie on miał sporo tych partnerów, załóżmy fajnych (…) i mimo wszystko dostanie wcale nie więcej punktów niż własnej pan tam Zdzisiu, który zaangażował panią Krysię, załóżmy. [IDI IL-3]

Analiza wniosków i zebrane dane jakościowe pokazują również, że domy kultury biorące udział

w programie wykorzystywały dwa sposoby wyboru projektów: partycypacyjne (tu wśród kryteriów

pojawiało się także poparcie mieszkańców) i przedstawicielskie. Pierwszy typ polegał przede

wszystkim na stworzeniu komisji, w której skład wchodzić miały osoby posiadające specjalistyczne

kompetencje w realizacji grantów, przedsięwzięć społecznych bądź artystyczny (np. członkowie

organizacji pozarządowych, artyści, dziennikarze), reprezentujące lokalne instytucje (np. szkołę,

media), w tym nierzadko sam dom kultury (np. dyrektor domu kultury, koordynator projektu) oraz

lokalną władzę (np. radni, przedstawiciele Urzędu Miasta). Czasami mogły być to także osoby z



139

określonych kategorii społecznych ważnych dla ośrodka kultury, np. seniorzy, młodzi. Zdarzało się

również, że w takiej komisji uczestniczył animator, choć nie było to regułą. Jego zadaniem było, jak

zwraca uwagę jedna z rozmówczyń, dbanie o transparentność wyboru (co zostało zapisane w

regulaminie programu DK+ IL). Wydaje się zresztą, że zagrożenie „kolesiostwa” zostało trafnie

zidentyfikowane – w wielu wypowiedziach czy wnioskach słychać było obawę o to, by członkowie jury

nie zostali o to posądzeni, stąd starano się dobrać osoby cieszące się w danym środowisku dużym

zaufaniem. Według wniosków o dofinansowanie, zdecydowana większość ośrodków kultury (37 z 50

Beneficjentów) zastosowało przedstawicielską metodę wyboru inicjatyw (2 domy kultury nie

sprecyzowały sposobu wyboru pomysłów).

(…) zaproponowałam żeby to też były osoby, które na pewno nie będą składały tych wniosków, ale żeby to były takie osoby szanowane i tam była dyrektorka szkoły, tam była radna jedna, która też była dyrektorką szkoły, była Pani z Urzędu Miasta, która była od promocji miasta i był jeden chłopak, bo ja mówiłam też żeby, że fajnie by było jakby w komisji oceniającej były osoby w różnym wieku, więc też był chłopak, który miał chyba 18 lat, trochę był taki wystraszony, że pierwszy raz coś takiego w życiu robił i miał takie poczucie, że to takie strasznie ważne i taki był przejęty. [IDI A-3] Zresztą nawet bym nie chciała być w komisji, która rozstrzygała te inicjatywy, bo wiadomą sprawą jest to, że im ludzie bardziej obcy tym pewnie lepiej, bardziej obiektywnie patrzą na to wszystko. A tak to zawsze gdzieś w podświadomości może byłyby tam jakieś przemyślenia. Zupełnie niepotrzebnie mogłyby mieć wpływ na realizację i w ogóle na przebieg tego wszystkiego. Więc ktoś z zewnątrz był na pewno bardzo trafiony i bardzo potrzebny. [IDI IL-6]

Drugi sposób wyboru można nazwać partycypacyjnym, ponieważ jego celem było włącznie do

głosowania jak największej liczby osób bądź przynajmniej tych bezpośrednio zainteresowanych

przedsięwzięciem. Najczęściej mieszkańców starano się włączyć w proces dokonywania wyboru,

organizując plebiscyt na Facebooku, co pozwalało poprzez tzw. laikowanie głosować dużej liczbie

odbiorców. W wywiadach zwracano jednak uwagę, że ten typ wyboru inicjatyw premiuje, po

pierwsze, tych, którzy posiadają więcej „internetowych znajomych” gotowych na nich głosować oraz,

po drugie, tych, którzy mają odpowiednie kompetencje technologiczne. Stąd też samo lajkowanie

było raczej łączone z innymi metodami. Dwukrotnie w wywiadach została natomiast wspomniana inna

metoda, a mianowicie głosowanie samych uczestników-liderów zgłoszonych inicjatyw (z

wykluczeniem możliwości wskazania na samego siebie), co doświadczeni animatorzy uznawali za

sprawdzony i sprawiedliwy, a przy tym partycypacyjny sposób wyboru przynajmniej jednej z kilku

inicjatyw. Według wniosków Beneficjentów tylko 3 z 50 ośrodków kultury zastosowały wyłącznie

partycypacyjną metodę wyboru inicjatyw. Częściej (u 8 z 50 Beneficjentów DK+ IL) zdarzało się



140

natomiast, że oba sposoby wyboru projektów były łączone ze sobą – komisja przyznawała punkty, a

głosowanie na Facebooku było jednym z kryteriów.

(…) młodsi, bardziej tam rozpoznawani, niektórzy mieli dużo znajomych, poprosili wszystkich znajomych, żeby zagłosowali. Były gigantyczne dysproporcje, które wydaje mi się nie odzwierciedlały stanu faktycznego (…) ludzie mieli poczucie, że mieli jakiś tam wpływ na decyzje i że się zaangażowali i że był wzrost zainteresowania. I w tym sensie się sprawdziło. Natomiast nie sprawdziło się jako... Nie sprawdziło się merytorycznie w tym sensie, że nie było wiarygodnym kryterium oceny. Tak bym powiedział. Nie była to wiarygodna składowa oceny. [IDI IL-3] (…) było dwadzieścia zgłoszonych inicjatyw, dwudziestu kilku ludzi, którzy brali udział w głosowaniu, ale ustaliliśmy że nie głosujemy na wybraną jedną inicjatywę, tylko bierzemy pulę tam dwudziestu głosów i dzielimy ją na minimum trzy inicjatywy, bo musieliśmy wybrać minimum trzy, bo takie jest założenie programu, ze wybieramy od 3 do 7. [IDI A-4]

Co ciekawe, jeden z animatorów opisywał także bardziej zaawansowany sposób głosowania, który

jego zdaniem sprawdzał się najlepiej i został przez niego przetestowany również w edycji DK+ IL z

2014 roku. Mechanizm ten wykorzystywał zarówno głosowanie na Facebooku, wybór dokonywany

przez jury oraz przez autorów innych inicjatyw.

To były takie trzy metody, które ja osobiście najbardziej stosowałem. I często te metody były wybierane wszystkie naraz, wie Pan. Jeden na przykład można było wybrać na Facebooku, prawda, każdy głosował na jeden i ten przechodził. (…) Ja to też proponowałem tak, że wszyscy autorzy przychodzą w jedno miejsce do świetlicy, a następnie przez trzy minuty przedstawiają swój projekt, tak. Następnie głosują, ale nie głosują na siebie. Czyli sami autorzy wybierają spośród zgłoszonych jeden swój projekt, ale nie mogą na siebie. Czyli to, że sami wybierali. I to było niesamowicie fajne, no bo nie można głosować na siebie, a potem dochodzimy do dogrywek i tak dalej, i tak dalej. No i później była też trzecia, czyli komisja powołana przez dyrektora: przedstawiciel społeczności lokalnej, przedstawiciel Urzędu Miasta, przedstawiciel organizacji pozarządowych i tak dalej, i tak dalej. [IDI A-2]

Badania ankietowe prowadzone wśród przedstawicieli domów kultury pokazały, że większość z

nich była zadowolona z zastosowanych przez siebie metod wyboru - 77,5% z nich wykazywała gotowość

powtórnego ich wykorzystania. Ci, którzy nie chcieli w przyszłości zastosować wykorzystywanych już

metod zwracali uwagę przede wszystkim na to, że zastosowali przedstawicielskie kryteria wyboru, a

w przyszłości chcieliby wykorzystać metody partycypacyjne i mocniej włączyć do głosowania samych

mieszkańców.

Wyboru inicjatyw w naszym ośrodku dokonała komisja złożona z ekspertów spoza ośrodka, a w większości nawet spoza środowiska lokalnego. Obrady miały charakter zamknięty. W przyszłości zdecydowalibyśmy się na bardziej „obywatelski” i demokratyczny wybór, poddając inicjatywy do głosowania przez mieszkańców miasta. [CAWI DK+IL]



141

Zrezygnowalibyśmy z oceny jury na rzecz wyboru inicjatyw przez mieszkańców osiedla. [CAWI DK+IL]

W tym miejscu warto również zwrócić uwagę, że badania ankietowe przeprowadzone wśród

mieszkańców pokazały, że 67% z nich podkreślało, że brało udział (poprzez uczestnictwo w spotkaniu,

wypełnienie ankiety czy głosowanie) w podejmowaniu decyzji, jakie działania/inicjatywy zostaną

zorganizowane w ich miejscowości. Wśród tych, którzy posiadali takie przekonanie 84% miało

poczucie, że ich głos został wzięty pod uwagę. Natomiast w ankiecie przeprowadzonej w domach

kultury aż 30 z 41 z nich stwierdziło, że mieszkańcy brali czynny udział w wyborze projektów. Warto

jednak podkreślić, że tak wysoki wynik to skutek bardzo szerokiego rozumienia, które przyjmowali

Beneficjenci DK+ IL, ujmujący nie tylko czynny udział przy wyborze inicjatyw (55,2%) czy członkostwo

w jury (34,5%), ale też realizację inicjatyw (34,5%), konsultacje dotyczące projektów z mieszkańcami,

liderami (24,1%), osobiste zgłaszanie inicjatyw, pomysłów (17,2%), branie udziału w diagnozie potrzeb

lokalnej społeczności (13,8%), współtworzenie regulaminu wyboru inicjatyw (13,8%). Chociaż wyniki

ankiety z mieszkańcami nie są reprezentatywne, analizując je w połączeniu z ankietami

prowadzonymi w ośrodkach kultury, można stwierdzić, że pewne grupy mieszkańców brały udział w

przedsięwzięciu na różnych jego etapach. Trzeba jednak pamiętać, że zgłaszana przez niektóre domy

kultury potrzeba zastosowania bardziej partycypacyjnych metod wyboru inicjatyw wskazują, że w

wielu przypadkach udział ten miał charakter ograniczony.

7,5%

15%

60%

17,5%

Gotowość do zastosowania tych samych kryteriów (sposobów) wyboru inicjatyw w przyszłości

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 25. Gotowość do zastosowania identycznych kryteriów wyboru inicjatyw w przyszłości [CAWI DK+ IL]



142

Wywiady indywidualne z pracownikami i animatorami oraz wnioski Beneficjentów DK+IL

pokazują, że najczęściej do konkursu zgłaszano do 10 projektów i bardzo często większość z nich

była realizowana. Zazwyczaj odrzucano te inicjatywy, które nie spełniały wymogów formalnych, np.

projekty sportowe, autorstwa osób z innych miejscowości itp. W tych miejscach, gdzie projektów było

więcej (najczęściej do 20), co zwykle miało miejsce w dużych miastach, niestety także więcej z nich

zostało odrzuconych, co jeden z rozmówców opisuje jako „zarządzanie rozczarowaniem”. W związku

z tym zjawiskiem zwracano w wywiadach uwagę na potrzebę dokładnego omówienia z autorem i

wytłumaczenia mu dlaczego jego inicjatywa nie została zaakceptowana (co w niektórych

miejscowościach realizowano) oraz stworzenia „banku pomysłów”, w którym zbierano by

niezrealizowane projekty. Co optymistyczne, w kilku wywiadach badani wspominali, iż w ciągu ponad

roku od zakończenia programu DK+IL doprowadzili do realizacji niektórych – odrzuconych w konkursie

w 2013 roku - inicjatyw.

(…) Okazało się, że nie mogą być to imprezy w ogóle sportowe, że to jest tylko kulturalna inicjatywa. (…) A przecież kultura jest niesamowitym przepływem między różnymi, nie wiem jakby tutaj sportem, turystyką. I nagle okazało się, że była grupa (…) bardzo aktywni w kulturze w ogóle i oni też złożyli projekt, jakby wszystko, zachęcaliśmy ich do tego, a później z powodów formalnych oni odpadli w konkursie. [IDI IL-5] Była pani, która napisała taki wniosek (…), on był po prostu źle sformułowany ten wniosek zupełnie, nie miał rąk i nóg mimo tego, że pani była u nas na konsultacjach i jakoś tak nie złapała kontekstu, nie wiem, być może nie potrafi pisać. No czasami tak też się zdarza, że ludzie nie potrafią napisać tego co myślą. (…) Tutaj się okazało, że było kilka osób, które nie miało czasu, żeby przyjść na konsultację do nas. Napisały te wnioski, złożyły, a jakby przyszły na konsultacje to te wnioski byłyby równie dobre jak te które zostały przyjęte. (…) Teraz jak tak patrzę z perspektywy to wydaję się, że najpierw ci ludzie powinni złożyć te wnioski, a dopiero później powinny być konsultacje, żeby z nimi jeszcze przedyskutować wszystko, żeby jeszcze wszystko poprawić. [IDI IL-4] No i ten projekt nie został wybrany. No i one, niektórym osobom było też żal, na przykład, bo przenosiły to na płaszczyznę personalną, że to ja jakby zawiniłem, że ich projekt został. No niestety, z tym zawsze trzeba się liczyć. To jest taki inny obszar jakby w sferze zarządzania kulturą, który można nazwać zarządzanie rozczarowaniem. (…) Ale tak jak ja bym to widział, to ja bym powiedział, że projekty, które są odrzucane nie powinny być po prostu odrzucane, tylko po pierwszy osoby, które zostały odrzucone pewny być doinformowane dlaczego ich projekty zostały odrzucone. Po drugie, powinno się im powiedzieć jak je ulepszyć. I po trzecie, powinno się spróbować poszukać źródeł finansowania dla tych osób, które zdecydowałyby się ulepszyć swoje projekty zgodnie ze wskazówkami. [IDI IL-3]



143

W ankiecie przeprowadzonej z domami kultury 16 z nich stwierdziło, że nie natknęło się na żadne

trudności podczas organizacji konkursu (50%)23. Pozostałe ośrodki, podobnie jak w przypadku

diagnozy, zwracały uwagę na termin realizacji projektu (wakacje) i na zbyt krótki czas na jego

przeprowadzenie (po 4 wskazania). Ponadto poruszały takie kwestie jak: małe zainteresowanie

konkursem, brak zrozumienia warunków konkursu (sprzeciw autorów projektów wobec werdyktu),

problem z realizacją projektów przez pomysłodawców (po 3 wskazania), problem z selekcją i

ocenianiem projektów (2 wskazania). Co charakterystyczne, lecz zgodne z mechanizmami

psychologicznymi, domy kultury w większości dostrzegają problemy i trudności po stronie NCK

(założenia programu) i w podejściu mieszkańców do programu, a nie we własnych działaniach.

6.4. Realizacja inicjatyw

Analiza sprawozdań przedstawionych przez Beneficjentów Programu pokazuje, że wśród inicjatyw

wybranych do realizacji pojawiły się bardzo różne propozycje – zarówno o charakterze

ogólnokulturalnym (szczególnie popularne były różnego rodzaju warsztaty kulinarne, które często

łączono z lokalnymi tradycjami np. wypieku chleba) i integracyjnym (wiele projektów starało się

łączyć pokolenia, podejmowano także wspólne działania w przestrzeni publicznej – budowano altany,

ławki, zagospodarowywano podwórka), jak i tych bardziej artystycznych (np. warsztaty teatralne czy

plastyczne). Analizując realizowane w ramach DK+ IL inicjatywy zewnętrzny obserwator czy ekspert

mógłby zapewne czasem wyrazić wątpliwości odnośnie poziomu merytorycznego niektórych

projektów. Warto jednak podkreślić, że priorytetem programu było otwarcie się na potrzeby

mieszkańców i realizowanie zaproponowanych przez nich pomysłów oraz podkreślenie

kulturotwórczego charakteru prowadzonych działań, a niekoniecznie trzymanie się wąskiego i

tradycyjnie rozumianego kryterium artystycznego. W tej sytuacji nie dziwi obecność takich – bardzo

atrakcyjnych dla niektórych odbiorców - inicjatyw jak np. turniej gry w Playstation, warsztaty z

klockami Lego, aerobik, spotkanie opłatkowe, wspólne gotowanie, nauka chodzenia na szczudłach czy

wirtualne zwiedzanie muzeów świata. Przedstawiciele ośrodków kultury akcentowali, że dzięki

stopniowej edukacji kulturalnej (także osób dorosłych) – projekty zgłaszane przez mieszkańców w

23 Kolejnych 9 respondentów nie odpowiedziało na to pytanie, co w tym przypadku wynika najprawdopodobniej

z braku dostrzeganych problemów. Łącznie zatem aż 61% respondentów nie napotkało trudności na tym etapie.



144

przyszłości mogą mieć coraz bardziej wysublimowany charakter, gdyż biorąc udział w kolejnych

inicjatywach odbiorcy będą mogli w sobie odkrywać coraz to inne potrzeby kulturalne.

(…) tutaj odpowiedzią jest po prostu edukacja, nie? Czyli, no wiadomo, że jeżeli ktoś, kogoś nie rozwijamy w sensie jako społeczeństwo, jakby ktoś nie jest, nie rozwija się, to tego oczekiwania czy potrzeby są takie bardzo proste. I to dobrze, że je ma i to dobrze, że je realizuje. Natomiast sam nawet nie wie, że mógłby nawet doświadczać czegoś jeszcze lepszego (…). [IDI IL-3]

Co warte podkreślenia, inicjatywy przybierały w różną formę – zarówno warsztatów, wydarzeń

kulturalnych (tj. koncert czy festyn), wykładów/spotkań, nieco rzadziej natomiast wycieczek,

wspólnych wyjść do instytucji kultury czy innych form (np. konkursów, turniejów itp.). Ankieta

internetowa przeprowadzona wśród uczestników inicjatyw pokazała, że ze szczególnie pozytywnym

odbiorem spotykała się (podobnie jak w przypadku DK+ EA) warsztatowa forma prowadzonych zajęć,

która ceniona była nieco wyżej (średnia ocena 4,62 na 5-punktowej skali) niż uczestniczenie w

wydarzeniach (średnia 4,3124). Choć ze względu na brak reprezentatywności ankiety nie jest to różnica

istotna statystycznie, wydaje się, że wniosek ten stoi w opozycji wobec często przyjmowanego za

pewnik twierdzenia o tym, że mieszkańcy wolą jedno duże wydarzenie (np. festyn, koncert) niż

dostosowane do ich potrzeb zajęcia. Wynik ten potwierdziła szczegółowa analiza tych elementów

inicjatyw, które najlepiej oceniali odbiorcy. W tym przypadku najbardziej doceniano możliwość

samodzielnego tworzenia (4,68), dostosowanie tematyki zajęć do własnych potrzeb i

zainteresowań najbliższych (np. dzieci - 4,64) czy nawiązanie i podtrzymanie kontaktów z innymi

(4,62) [por. wykres 26]. Wnioski te potwierdzają tę perspektywę, która zachęca do patrzenia na

zjawiska kulturowe w sposób bardziej relacyjny i przekroczenia tradycyjnego podziału na nadawców

i odbiorców. Powyższe wyniki ujawniają rolę potrzeby ekspresji twórczej, samodzielnych działań w

wybranych, uznanych za szczególnie interesujące dziedzinach oraz więziotwórczy charakter tego

rodzaju inicjatyw.

24 Wysoko oceniano również inne formy działań (średnia 4,67), nieco niżej – wyjazdy (4,2), ale ze względu na niewielką liczbę respondentów (poniżej 10), którzy mieli możliwość brać udział i ocenić tego rodzaju formy prowadzenia inicjatyw trudno uznać te wyniki za miarodajne.



145

Wykres 26. Ocena poszczególnych elementów inicjatyw przez ich odbiorców [CAWI mieszkańcy].

Badania pokazały, że tuż po wyborze inicjatyw pod okiem pracowników ośrodka dopracowywano

jeszcze szczegóły organizacyjne i w wielu przypadkach dokonywano ostatecznej korekty budżetów.

Co ciekawe, często okazywało się, że dzięki oszczędzeniu środków w innych działaniach – uda się

zrealizować jeszcze jedną inicjatywę, która znajdowała się na liście rezerwowej.

(…) taka faza - pewnie też pani o tym słyszała - że te wybrane inicjatywy trzeba jeszcze opracować pod takim względem organizacyjnym, pod względem zgodności z celami pod względem kwalifikowalności wniosków, często tak jest, i też najczęściej wtedy następuje jakaś korekta budżetów. Czasem się okazuje ze np. po weryfikacji tych budżetów można zrobić… no bo ludzie nie maja obowiązku wiedzieć jakie są tam koszty, nie wiem, wynajęcia sceny czy czegoś takiego, że po takiej korekcie budżetu okazuje się że np. można 7 inicjatywę zrealizować, a wydawało się, że pieniędzy wystarczy tylko na 6, nie? [IDI A-4] Wybraliśmy 7 inicjatyw, czyli maksymalną liczbę, jaką tam pozwolił program wybrać. Tam jedną chyba (…) zmniejszyliśmy im dofinansowanie. Powiedzieliśmy, że mogą zrealizować projekt, ale tam właśnie zaraz, czy my im o połowę…? Chyba o połowę im obcięliśmy. Oni powiedzieli, że oni za połowę też zrobią i zrealizowali to za połowę, tę inicjatywę. [IDI IL-2]

3,90 4,00 4,10 4,20 4,30 4,40 4,50 4,60 4,70

ORGANIZACJA SPOSOBU DOTARCIA NA MIEJSCE ZAJĘĆ

JAKOŚĆ I ILOŚĆ MATERIAŁÓW DLA UCZESTNIKÓW

KWESTIE ORGANIZACYJNE

PRZEDSTAWIONE DZIEŁO (NP. SPEKTAKL, KONCERT)

RÓŻNORODNOŚĆ PROPOZYCJI

FORMUŁA WYDARZENIA

PROGRAM ZAJĘĆ

MIEJSCE, W KTÓRYM ZORGANIZOWANO WYDARZENIE

WYKONAWCY/ TWÓRCY

ATMOSFERA NA ZAJĘCIACH/ WYDARZENIACH

KOMPETENCJE OSÓB PROWADZĄCYCH ZAJĘCIA/ WYDARZENIA

RELACJE Z INNYMI UCZESTNIKAMI

STOPIEŃ DOPASOWANIA TEMATYKI ZAJĘĆ DO WŁASNYCH POTRZEB

MOŻLIWOŚĆ SAMODZIELNEGO TWORZENIA

4,19

4,30

4,39

4,39

4,43

4,48

4,48

4,50

4,55

4,57

4,61

4,62

4,64

4,68

Jak ocenia Pan(i) poszczególne elementy inicjatyw, w których brał(a) Pan(i) udział?



146

Sytuacje te pokazują z jednej strony, że autorzy inicjatyw/mieszkańcy niekoniecznie muszą dobrze

orientować się w praktycznych szczegółach dotyczących organizacji projektu kulturalnego, stąd

pomoc doświadczonych pracowników kultury jest im bardzo potrzebna. Po drugie jednak, zarówno

wielość formuł inicjatyw, różnorodność tematyki, jak i przytoczone wyżej sytuacje pokazują, że

założone w regulaminie DK+ IL środki przeznaczone na realizację inicjatyw były adekwatne w

stosunku do potrzeb. Co znaczące, niektórzy przedstawiciele ośrodków i animatorzy sami

przyznawali, że kwoty jakie poznaczono w programie na realizację oddolnych projektów były

wystarczające, a ich podniesienie dla pojedynczego Beneficjenta nie przyczyniłoby się do poprawy

skuteczności w realizacji wyznaczonych Programowi celów. Opowiadano wręcz, że w wielu

przypadkach mieszkańcy byli tak zaangażowani i przekonani do swoich pomysłów, że dzięki ich

zapałowi i pomocy wolontariuszy projekt udawało się zrealizować za symboliczne kwoty potrzebne

np. jedynie na zakup materiałów. Niektórzy animatorzy i przedstawiciele ośrodków kultury

przyznawali, że tego rodzaju działanie (nastawienie na realizowanie oddolnych pomysłów i

warsztatów) to znakomity sposób na realizację misji domu kultury w sytuacji małego budżetu

instytucji, swoista taktyka radzenia sobie w ramach „gospodarki niedoboru”.

Tak, jakby te same pieniądze ułatwiłyby organizację, natomiast one nie przyczyniłyby się jakby do efektu końcowego. To zależy od ludzi, tylko i wyłącznie. [IDI IL-5] Ja bym powiedział nawet, że można zmniejszyć budżety… Bo wiele tych projektów, które przyszły to po prostu ludzie na siłę cos tam wpychali, no trzeba było, były takie duże. Zwykły „zielony” mieszkaniec nie ma takiego apetytu jak dyrektorzy instytucji, że trzeba mieć 5 000 000 na projekt… czasami w ogóle do nas (…) przychodzą ludzie, którzy potrzebują 300 złotych. [IDI IL-3] To jest fantastyczne i jedyne rozwiązanie, które może w przyszłości mieć bardzo pozytywne efekty. Dzięki temu, że P. dyrektor w X jest taką osobą otwartą, to oni na tym bazują. Mają mały budżet, a za te pieniądze robią bardzo, bardzo dużo rzeczy dla mieszkańców. Dzięki temu, ze robią to w sposób warsztatowy i angażują mieszkańców. [IDI A-1]

O tym, że te stosunkowo niewielkie kwoty przeznaczone na realizację poszczególnych inicjatyw,

a otrzymywane w ramach DK+ IL uznawane są jednak za niezbędne, świadczy fakt, że ponad połowa

ankietowanych ośrodków kultury przyznawała, że bez dofinansowania z NCK nie zrealizowałaby

inicjatyw mieszkańców. Inni respondenci odpowiadali, że spełniliby oczekiwania mieszkańców,

starając się jednak oszczędzać na materiałach, oprawie i kierując ofertę do mniejszej liczby

odbiorców. Co znaczące, żaden Beneficjent nie zaznaczył, że byłby zdolny w całości zrealizować

inicjatywy mieszkańców bez wsparcia finansowego z Programu DK+ IL.



147

Wykres 27. Gotowość do zrealizowania inicjatyw mieszkańców bez dofinansowania ze strony NCK [CAWI DK+ IL]. Odpowiedzi nie sumują się do 100%, gdyż w przypadku odpowiedzi „Tak, ale..” respondenci mogli wskazać kilka ograniczeń.

Wyniki te pokazują, iż mimo że wspomniane kwoty przeznaczone na realizację drugiej części

zadania (maksimum 22 000 zł) są stosunkowo niskie, to jednak dla wielu ośrodków - na tyle ważne,

że bez nich nie podjęto by się realizacji działań oddolnych. To dlatego z żalem zauważano, że

całościowy budżet Programu mógłby być większy, tak, by DK+ IL mógł objąć większą liczbę

Beneficjentów. Podkreślano też, że dofinansowanie projektów niosło ze sobą ważny efekt edukacji

obywatelskiej, było dla mieszkańców nauką odpowiedzialności za projekt.

Bez wsparcia zewnętrznego? Może niektóre tak. Nie do końca… Bo tutaj no jednak potrzebne są te materiały. Wiadoma sprawa, że odbyła się wielka wystawa, no to coś trzeba na nią zrobić. Żeby odbył się koncert… Da się pewnie, ja też jestem tego zdania, że wiele rzeczy da się zrobić bez pieniędzy przy dobrej woli, ale czasami ta dobra wola to jeszcze za mało. Więc jakieś tam nakłady finansowe… A poza tym, jak ludzie mają coś w ręku i czują się za to odpowiedzialni, i oni poruszają się nie tylko w granicach jakiejś tam fikcji, czy dobrej woli, ale też materialnie na czymś, no to to czegoś uczy, tak? I to pewnie głównie o to chodziło twórcom, o to żeby nauczyli się dysponować takimi środkami, jakie mają i zadbać o to, żeby tam każda złotówka czy każdy grosz był sensownie wydany, zgodnie z projektem. [IDI IL-6] A ten projekt pokazał dokładnie to, że jeżeli są pieniądze to ludzie chcą po prostu to robić. [IDI IL-4]

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0%

TAK, ALE W OGRANICZONYM ZAKRESIE JEŚLI CHODZI O LICZBĘ UCZESTNIKÓW

TAK, ALE PROWADZĄCYMI BYŁYBY OSOBY Z MNIEJSZYM DOŚWIADCZENIEM

TAK, ALE W OGRANICZONYM ZAKRESIE JEŚLI CHODZI O ZAKUPIONE MATERIAŁY

TAK, ALE W OGRANICZONYM ZAKRESIE JEŚLI CHODZI O OPRAWĘ WYDARZEŃ

NIE

TRUDNO POWIEDZIEĆ

22,5%

15,0%

25,0%

22,5%

55,0%

10,0%

Czy podejmowane w ramach Programu inicjatywy zostałyby zrealizowane bez dofinansowania ze strony NCK?



148

Kolejną istotną kwestią, o której warto wspomnieć analizując przebieg realizacji inicjatyw – jest

ocena współpracy pomiędzy mieszkańcami/ autorami pomysłów i przedstawicielami ośrodka

kultury. Pracownicy domów kultury oceniali jej przebieg jako dobry (średnia – 4,23 na 5-punktowej

skali), choć duża liczba wskazań oceniająca wzajemne relacje jako „dobre” (61%), a nie „bardzo

dobre” (31%) wydaje się tu znacząca. Z kolei mieszkańcy – oprócz pewnych wyjątków - zazwyczaj

nieco wyżej oceniali wspólną realizację inicjatyw z ośrodkiem kultury (średnia – 4,61).

Wykres 28. Ocena współpracy z ośrodkiem kultury/ z mieszkańcami przy realizacji inicjatyw [CAWI mieszkańcy oraz CAWI DK+ IL].

Ta wysoka, choć nie najwyższa ocena wystawiona przez ośrodki kultury mieszkańcom wynikała w

dużej mierze z trudności i pracochłonności (zwłaszcza na poziomie wymagań formalnych i

biurokracji) realizowania inicjatyw. Koordynatorzy z ramienia domów kultury musieli bowiem w

dyskretny, ale i skuteczny sposób udzielać wskazówek autorom inicjatyw, czuwać nad procesem

rozliczeń formalnych (faktury, umowy), nierzadko wspierać mieszkańców w procesie uzyskiwania

pozwoleń od różnego rodzaju urzędów (dotyczyło to zwłaszcza działań w przestrzeni publicznej) i

wreszcie motywować, gdy zapał inicjatorów stygł w obliczu przeciwieństw losu. Jak zauważali

pracownicy instytucji kultury – sytuacje te oznaczały przejęcie na siebie wielu nowych zadań, które

wykonywano równolegle do codziennych obowiązków, co bywało szczególnie kłopotliwe zwłaszcza dla

ośrodków zatrudniających niewielką liczbę pracowników.

3%

6%

17%

74%

Jak ocenia Pan(i) współpracę z ośrodkiem kultury?

Raczej źle Średnio

Raczej dobrze Bardzo dobrze

8%

61%

31%

Jak oceniają P. współpracę z mieszkańcami?

Średnio Dobrze Bardzo dobrze



149

U nas na przykład się okazało, że ze studentami się bardzo ciężko pracuje, bo są nieodpowiedzialni, bo nie wiedzą, bo trzeba ich cały czas za rękę prowadzić, no bo to taka grupa wiekowa. Ale jak ktoś jest koordynatorem to się czegoś podejmuje, a się okazuje że niekoniecznie, że trzeba jednak za tą rękę wziąć i zaprowadzić i żeby to wszystko, że tak powiem zostało zrealizowane jak należy to trzeba bardzo mocno popychać. [IDI IL-4] Chociaż nie ukrywam, że były też głosy instytucji, że nagle nam potrzebne teraz jest jeszcze rozliczanie i fakturowanie czyichś tam pomysłów. Ale jeżeli ktoś tak myśli to chyba nie powinien być w kulturze - ja z kolei tak myślę. Ja uważam, że powinny być, jak najbardziej tak. [IDI IL-6] Był jeden wielki niesmak z tym związany. Z tym całym… z tym projektem. Mianowicie taki, że jedna z osób nie dostała wynagrodzenia. (…) ten facet, który (śmiech) był koordynatorem tego projektu, ten senior naobiecywał (śmiech) innemu człowiekowi, że to wszystko załatwimy, że wszystko będzie, że to pieniądze przyjdą i tak dalej, i tak dalej. No i potem się okazało, że to nie jest tak, że jak ten facet wykona pracę to dostanie pieniądze za trzy dni. (…) i tamten facet jakoś tam się obraził bardzo i w końcu jakby stanęło na tym, że on tej umowy w ogóle nie podpisał. [IDI IL-3] Mieszkańcy, nieprzyzwyczajeni do samodzielnych działań, mieli trudność we współpracy z instytucją oraz skomplikowaną rzeczywistością biurokratyczną. [CAWI DK+ IL] Mieszkańcy deklarujący chęć współpracy często pozostają na poziomie właśnie deklaratywnym, wykonanie zaś pozostawiając w gestii GOK. W wypadku braku wykonania zgłaszają wyrazy niezadowolenia. [CAWI DK+ IL] Dużo nowych zadań dla ośrodka kultury przy tej samej liczbie pracowników. [CAWI DK+ IL]

Wykres 29. Trudności napotkane na etapie realizacji inicjatyw [CAWI DK+ IL].

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0%

INNE

KONIECZNOŚĆ WPROWADZANIA ZMIAN W BUDŻECIE

BRAK DOŚWIADCZENIA AUTORÓW POMYSŁÓW

DUŻO NOWYCH ZADAŃ DLA OŚRODKA

KRÓTKI TERMIN REALIZACJI

BRAK PROBLEMÓW

NISKA FREKWENCJA, REZYGNACJE, SŁABA MOTYWACJA

TRUDNOŚCI MIESZKAŃCÓW ZE ZROZUMIENIEM PROCEDUR …

PROBLEMY TECHNICZNE, ORGANIZACYJNE - KONFLIKTY

5,9%

8,8%

8,8%

14,7%

14,7%

17,6%

17,6%

23,5%

26,5%

Trudności napotkane na etapie realizacji inicjatyw



150

Zapytani o trudności, które pojawiły się na etapie realizacji inicjatyw, przedstawiciele ośrodków

kultury wskazywali najczęściej na problemy natury technicznej, organizacyjnej, w tym pojawiające

się nieporozumienia – kwalifikowano tu wszelkie sytuacje związane z niedotrzymywaniem

wyznaczonych w harmonogramie terminów, problemy z przepływem informacji między inicjatorem a

ośrodkiem kultury czy konflikty między liderem projektu a innymi osobami. Nieco tylko rzadziej

narzekano na problemy związane z wymogami biurokratycznymi (np. konieczność gromadzenia i

opisywania faktur, uzyskiwania pozwoleń), których zrozumienie sprawiało trudność mieszkańcom.

Pewnym utrudnieniem były także sytuacje, gdy z powodów losowych i motywacyjnych z projektu

wycofywali się ich liderzy lub gdy frekwencja na warsztatach i wydarzeniach nie była tak wysoka, jak

zakładano. Mimo pewnych trudności, wynikających w dużej mierze z faktu, że okres realizacji

inicjatyw był krótki, a ich autorzy nie posiadali doświadczenia praktycznego związanego z realizacją

projektów – 17,6% respondentów twierdziło, że na tym etapie nie napotkało żadnych trudności.

6.5. Korzyści płynące z realizacji DK+ IL

Z opinii wyrażonych zarówno przez mieszkańców, jak i animatorów oraz przedstawicieli ośrodków

kultury można wnioskować, że realizacja Programu przyniosła obydwu stronom wielorakie korzyści.

6.5.1 Korzyści dla mieszkańców płynące z realizacji DK+ IL

W ankiecie wypełnianej przez odbiorców inicjatyw realizowanych w ramach DK+ IL tylko 5

respondentów (4,5%) przyznało, że udział w nich nie przyniósł im żadnych korzyści. Pozostali

najczęściej podkreślali fakt, że oferowane im zajęcia/wydarzenia kulturalne były bezpłatne

(71,2%). Niemal równie ważna była możliwość podtrzymania już istniejących więzi z innymi

mieszkańcami (69,4%) oraz bliższe poznanie nowych osób (68,5%). Takie wyniki po raz kolejny

podkreślają jak silnie splecione są ze sobą więziotwórcze/społeczne i artystyczne właściwości

wydarzeń kulturalnych. Nieco tylko mniej wskazań uzyskały odpowiedzi podkreślające m.in.

zwiększenie zainteresowania ośrodkiem kultury, wspólnym działaniem czy korzyści interpersonalne

(np. poprawę postrzegania własnej wartości).



151

Wykres 30. Korzyści z uczestniczenia w inicjatywach lokalnych wskazywane przez mieszkańców [CAWI mieszkańcy]. Respondenci mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź.

Z kolei animatorzy i przedstawiciele ośrodków kultury wskazywali przede wszystkim na wymiar

edukacji kulturalnej dzieci i dorosłych. Szczególnie podkreślano fakt, że często w ramach inicjatyw

lokalnych wychodzono z budynku instytucji kulturalnej i docierano do różnych typów odbiorców –

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0%

NIE UZYSKAŁEM/AM ŻADNYCH KORZYŚCI

INNE

POSZERZENIE ZAKRESU WIEDZY NA TEMAT HISTORII SWOJEJ MIEJSCOWOŚCI

NABYCIE UMIEJĘTNOŚCI PRZYDATNYCH W CODZIENNYM ŻYCIU

UZYSKANIE NOWYCH KOMPETENCJI, UMIEJĘTNOŚCI W ZAKRESIE KULTURY LUB POGŁĘBIENIE JUŻ POSIADANYCH UMIEJĘTNOŚCI

NAWIĄZANIE TRWAŁYCH WIĘZI Z OŚRODKIEM KULTURY (UCZESTNICZĘ W INNYCH SPOTKANIACH/WYDARZENIACH)

POZYSKANIE WIĘKSZEJ PEWNOŚCI SIEBIE, PRZEKONANIA O SWOJEJ WARTOŚCI

WSPÓLNE DZIAŁANIA Z OSOBAMI POZNANYMI PODCZAS WYDARZENIA KULTURALNEGO

POZYSKANIE NOWYCH KONTAKTÓW, DZIĘKI KTÓRYM MOGŁE(A)M UCZESTNICZYĆ W INNYCH SPOTKANIACH/WYDARZENIACH

MOŻLIWOŚĆ POZNANIA NOWYCH CIEKAWY OSÓB (ARTYSTÓW, TWÓRCÓW, ANIMATORÓW)

UZYSKANIE INFORMACJI O INNYCH WYDARZENIACH KULTURALNYCH ORGANIZOWANYCH PRZEZ OŚRODEK KULTURY

BLIŻSZE POZNANIE INNYCH MIESZKAŃCÓW Z MOJEJ MIEJSCOWOŚCI I OKOLIC

WZMOCNIENIE JUŻ ISTNIEJĄCYCH RELACJI Z INNYMI UCZESTNIKAMI INICJATYW

DARMOWY DOSTĘP DO WARSZTATÓW/WYDARZEŃ KULTURALNYCH

4,5%

5,4%

30,6%

50,5%

56,8%

57,7%

58,6%

66,7%

66,7%

66,7%

67,6%

68,5%

69,4%

71,2%

Korzyści z udziału w inicjatywach odniesione przez mieszkańców



152

działania prowadzono bowiem w również w takich dzielnicach i przestrzeniach, których mieszkańcy

do tej pory nie byli zainteresowani ofertą kulturalną ośrodka.

(…) tym razem wyszliśmy właśnie w miasto, tak, na te osiedla takie graniczne osiedla, że wyjechaliśmy na koniec X, jednego i drugiego. Gdzieś tutaj w takich osiedlach też sobie chcieliśmy tak jakby obudzić te osiedla, które takie są uśpione. [IDI IL-2] (…) to było naprawdę fajnie zrobione i te dzieciaki rzeczywiście z tego miały duży, duża korzyść. O tak bym powiedział. I to właśnie taką w dobrym tego słowa znaczeniu. W tym sensie, że jakąś trwałą. To znaczy, że został zbudowany jakiś kapitalik społeczny. (…) dzieci nabyły autentycznych kompetencji, bo miały szereg warsztatów, bo to właśnie nie był projekt taki spektakularny, czyli że jest jakiś tam spektakl dla kogoś, tylko to był spektakl przygotowany z ludźmi [IDI IL-3]

Dość mocno podkreślano również obywatelsko-emancypacyjny wątek związany z

uczestniczeniem w projekcie. Wskazywano, że wciągnięcie mieszkańców do realizowania inicjatyw,

uczynienie ich nie tylko pomysłodawcami, ale również osobami odpowiedzialnymi za terminową i

zgodną z budżetem realizację – miało niezwykle pozytywne skutki. Nie tylko przekonano odbiorców,

że warto aktywnie starać się o realizację swoich marzeń, ale również ugruntowano ich poczucie

wpływu na otaczającą rzeczywistość. Kilkukrotnie zwracano uwagę, że Program DK+ IL uczył

mieszkańców umiejętności niezbędnych do zgłaszania i realizacji projektów związanych z budżetem

obywatelskim.

Uczymy mieszkańców obywatelskości, szanowania pieniędzy, ale też wspieramy ich kreatywność. Bardzo często spotykałem się z takim ślepym zaułkiem w myśleniu mieszkańców – mówili „zrobimy to”, „zrobimy to”, a ja pytałem „a jakie są koszty?”… mówili „to ktoś mi pożyczy, to mogę zrobić sam”… czyli okazywało się, że te pieniądze, o których mówiliście, nie są barierą… i powstawało takie lekkie zawstydzenie, ono mówi, że wciąż szukamy jakichś przeszkód w działaniu, a mamy wszystko, co jest potrzebne. [IDI IL-1]

Przedstawiciele ośrodków kultury i animatorzy zauważali również korzyści społeczne (walor

integracyjny) i interpersonalne (samorealizacja) płynące z realizacji inicjatyw.

No i później rzeczywiście te spotkanie końcowe, integracyjne, które było wokół tej altany, mieliśmy spotkanie, ognisko itd., bardzo dużo ludzi przyszło. [IDI IL-5] (…) integrację wokół danych miejscowości (…). Też to, że poprzez udany projekt, ludzie nabrali pewności i odwagi w projektach. [IDI IL-1] One bardzo fajnie to, to, bo pamiętam jak ta Pani na takie podsumowanko powiedziała, że ona po tym, po tych, że tak powiem warsztatach to ona poczuła się wreszcie dowartościowana. Poczuła się stuprocentową kobietą. I to było dla mnie, no takie duże zaskoczenie, powiem szczerze, że potrafiła się tak otworzyć, nie? [IDI A-2]



153

6.5.2 Korzyści płynące z realizacji DK+ IL dla ośrodków kultury

Udział w programie DK+ IL przyniósł też znaczące efekty i wpłynął na funkcjonowanie ośrodków

kultury – Beneficjentów.

Po pierwsze, tak jak opisywano już wcześniej, dużą wartością – zwłaszcza dla instytucji kultury,

które do tej pory nie przeprowadziły szerzej zakrojonych badań swojego otoczenia – było wymagane

przez regulamin Programu przeprowadzenie diagnozy. Mimo pojawiających się trudności,

spowodowanych brakiem doświadczenia, krótkim terminem przeznaczonym na realizację czy

problemów z dotarciem do grup odbiorców, którzy nie korzystają z oferty ośrodka, badania

prowokowały pracowników domów kultury do większego otwarcia się na otoczenie społeczne. Co

więcej, można mieć uzasadnioną nadzieję, że wiele instytucji po wyniki badania będzie sięgać także

w przyszłości.

Po drugie, wielkim sukcesem Programu było skuteczniejsze zainteresowanie działaniami ośrodka

mieszkańców. Opinie wyrażane przez przedstawicieli ośrodków kultury i animatorów podczas części

jakościowej pokrywały się tutaj z danymi ilościowymi. Ponad połowa (52,5%) Beneficjentów

deklarowała, że zauważyła zwiększone zainteresowanie swoimi działaniami wśród mieszkańców, a

kolejne 37,5% - raczej je dostrzegała. Ankietowani dopytani o przejawy tego zwiększonego

zainteresowania wymieniali przede wszystkim: więcej osób przychodzących na zajęcia (22

wskazania), spontaniczne zgłaszanie swoich pomysłów i wyrażanie chęci pomocy przy działaniach

ośrodka (po 17 wskazań).

Kwestią wartą rozważenia jest to na ile udało się przyciągnąć nowych odbiorców, a na ile zacieśnić

więzi z tymi, którzy już wcześniej byli zainteresowani ofertą domu kultury – przede wszystkim dzięki

„podzieleniu się” władzą, oddaniu im inicjatywy, spełnieniu ich pomysłów. Deklaracje ośrodków

pokazują, że tylko 3 ankietowanym Beneficjentom zupełnie nie udało się dotrzeć do grup do tej pory

nieobecnych. Pozostali przyznawali, że dzięki Programowi DK+ IL udało im się zachęcić do współpracy

przede wszystkim młodzież (aż 18 ośrodkom), pasjonatów określonej dziedziny (15 ośrodków), a nieco

rzadziej – do tej pory nieobecną grupę seniorów (9 wskazań). Nieco słabiej oceniano nawiązywanie

współpracy z lokalnymi twórcami i liderami opinii – w tym przypadku 11 ankietowanym instytucjom

kultury się to nie udało. Z kolei 10 spośród badanych ośrodków kultury wspominało, że w ramach

realizacji programu DK+ IL nie nawiązano stałej współpracy z podmiotami działającymi w sferze



154

kultury. Ci natomiast, którzy takie relacje zadeklarowali, wskazywali przede wszystkim na

organizacje pozarządowe (stowarzyszenia/ organizacje/fundacje/kluby - 18 respondentów) oraz – co

ciekawe w kontekście analiz programu DK+ EA – szkoły i uczelnie wyższe (8 respondentów). Wreszcie

realizacja programu przynosiła również pozytywne skutki pod względem zachęcenia wolontariuszy do

współpracy – aż 19 ośrodków kultury przyznawało, że liczba wolontariuszy zwiększyła się dzięki

realizacji inicjatyw, kolejne 17 nie zanotowało jednak większych różnic w tym zakresie.

Dane deklarowane przez instytucje kultury warto skonfrontować z deklaracjami respondentów z

ankiety wypełnianej przez mieszkańców. Szczególnie ciekawe wnioski przynosi próba odpowiedzenia

na pytanie na ile ośrodkom kultury udało się przyciągnąć do swojej oferty nowe osoby, a na ile po

prostu zacieśnić więzi ze swoimi stałymi bywalcami. Przypomnijmy jednak, że ze względu na brak

reprezentatywności przedstawione poniżej dane należy interpretować bardzo ostrożnie. Tabele

krzyżowe dotyczące porównania dawnych i aktualnych odbiorców działań ośrodka kultury pokazały,

że aż 42% wszystkich respondentów stanowili ci, którzy od dawna uczestniczą w jego działaniach.

Co ciekawe, choć instytucjom kultury udało się dzięki inicjatywom lokalnym przyciągnąć na stałe

nowe osoby (grupa ta stanowiła 21,4% respondentów ankiety), to równolegle niemal tyle samo osób z

różnych powodów przestało systematycznie korzystać z oferty ośrodka. Nieco inaczej sytuacja

wyglądała w przypadku osób zaangażowanych w organizację różnego typu wydarzeń. Choć ponownie

największe grono stanowiły osoby, które i w przeszłości, i obecnie angażowały się we współpracę

(wzmocnienie już istniejących więzi), to jednak lojalność była w tym przypadku bardziej zauważalna.

Ci, którzy uczestniczyli w pracach ośrodka kultury przed realizacją DK+ IL zazwyczaj nadal brali w

nich udział (zrezygnowało tylko 8,7% respondentów), za to aż 28,3% - to nowe osoby, które udało się

na stałe zachęcić do wspólnej aktywności.

Tabela 3. Uczestnictwo w działaniach DK przed i po realizacji DK+ IL [CAWI mieszkańcy].

% Ogółem Czy obecnie jest P. stałym

bywalcem DK? Ogółem

Tak Nie

Czy przed rokiem 2013 brała P. udział w działaniach/ wydarzeniach organizowanych przez DK?

Tak 42% 21,4% 63,4%

Nie 21,4% 15,2% 36,6%

Ogółem 63,4% 36,6% 100%



155

Tabela 4. Udział w organizowaniu działań/wydarzeń we współpracy z DK przed i po realizacji DK+ IL [CAWI mieszkańcy].

% Ogółem Czy obecnie angażuje się P. czynnie w organizację inicjatyw

we współpracy z DK?

Ogółem

Tak Nie

Czy przed rokiem 2013 organizował(a) P. działania/ wydarzenia organizowane przez

DK?

Tak 45,7% 8,7% 54,3%

Nie 28,3% 17,4% 45,7%

Ogółem 73,9% 26,1% 100%

Kolejną ważną zmianą, którą przyniosła realizacji DK+ IL – były zmiany funkcjonowania ośrodka

kultury, związane m.in. z przemianą sposobu myślenia jego pracowników o swojej roli, większym

otwarciem się na otaczającą społeczność i wprowadzenia korekt do oferty zajęć. Podkreślić jednak

należy, że o ile w przypadku tych ośrodków kultury, które nie brały udziału w pierwszej edycji DK+

zmiany te były bardziej znaczące, o tyle dla tych, którzy pamiętali szkolenia z 2010 i 2011 roku –

realizacja DK+ IL pełniła raczej rolę programu ugruntowującego ten sposób działania.

To jest dobry program. Zmienia trochę świadomość. (…) W praktyce to zastosowali. Oczywiście nie można się spodziewać natychmiastowej zmiany, ale dało już to pierwszy smak tej nowej jakości. [IDI A-1]

Zarówno animatorzy, jak i przedstawiciele domów kultury wyrażali jednak wątpliwości czy

jednorazowy udział w Programie jest w stanie skutecznie i trwale zmienić sposób myślenia i

funkcjonowania tych ośrodków-Beneficjentów, które z takim oddolnym modelem realizacji

projektów spotykały się na większą skalę po raz pierwszy. Choć niektórzy byli przekonani o braku

skuteczności tego rozwiązania, większość wyrażała umiarkowany optymizm. Zaobserwowane

przykłady pokazują jednak, że po to, by podtrzymać osiągnięty efekt warto zastosować dodatkowe

działania – choć respondenci wspominali przede wszystkim o ponownym udziale w Programie, być

może warte rozważenia byłoby także zorganizowanie szkoleń dotyczących nowoczesnych

sposobów zarządzania ośrodkami kultury, na wzór tych, które prowadzono w I edycji DK+.



156

A znowu słabe strony. Ja uważam, że właśnie słabą stroną jest ten akcjonizm taki, że fajnie pomagamy wam teraz. Ja wiem, że może nie powinnam tego mówić, ale myślę że warto o tym powiedzieć, bo ja wiem że założeniem tych projektów jest to, żeby pomóc na początek i żeby to się później toczyło. Ale to tak nie da się. Bo w dużych ośrodkach da się gdzieś tam wygenerować jakieś środki. Ale myślę, że warto by było też, żeby pojawiały się takie projekty gdzie można by było nawet może nie kontynuować, ale żeby ludzie, którzy są zaangażowani z tych społeczności lokalnych, żeby oni mieli środki na to, żeby mogli kontynuować swoją pracę. Żeby mogli się spotykać, żeby mogli coś robić dla innych, bo tutaj to się zamykamy w tym, że robimy ten projekt i my akurat udźwignęliśmy to i nam się udało, żeby ci ludzie nadal chcieli przychodzić. Ale jakby były większe środki, na pewno by było jeszcze więcej ludzi i więcej zaangażowania. [IDI IL-4] Natomiast zgodzę się, żeby wspierać te DK, które nie mają takiej dużej szansy, a które aspirują do czegoś. Bo chyba większym problemem, błędem jest takie wpompowywanie pieniędzy w takie białe plamy kulturalne, bo to nie jest żadne rozwiązanie. Tam muszą się pojawić ludzie, którzy będą to w stanie pociągnąć animacyjnie, organizacyjnie i tak dalej. [IDI IL-1] Próbując odpowiedzieć na pytanie o trwałość zaobserwowanych przemian, warto przyjrzeć się

odpowiedziom udzielonym przez respondentów w trakcie badań jakościowych. Okazało się, że spora

część projektów doczekała się swojej kontynuacji już po zakończeniu DK+ IL. Szczególnie skuteczne

okazały się w tym zakresie małe grupy zajęciowe – które bardzo często dalej spotykają się na terenie

instytucji kultury. Bardzo ważne jest to, iż pracownicy ośrodka zauważyli, że można zapewnić im

dalsze funkcjonowanie znajdując na ten cel stosunkowo niewielkie środki (np. zapewnienie miejsca

spotkań i funduszy potrzebnych na zakup materiałów).

I przyszło 14 osób na te warsztaty, były prowadzone bodajże miesiąc, nawet półtora miesiąca i jest to naprawdę świetna inicjatywa, myślałam, że to będzie jakby za mało na ten kontakt społeczny, ale okazało się odwrotnie, (…). I to jest kontynuowane, oni sami zamawiają sobie już rzeczy, szukamy szkła. Byłam ostatnio w Warszawie to też trochę im tego szkła kupiliśmy, bo szukają sobie na własną rękę materiałów, czegoś. Kupuję tutaj w MOK-u im i jakby jest 7 osób, które przychodzą i pracują. [IDI IL-5]

W niektórych domach kultury udało się nawet znaleźć niezbędne pieniądze i wrócić do

pomysłów, które nie zostały objęte dofinansowaniem w ramach DK+ IL. Niestety, ze względu na

problemy finansowe czy brak czasu pracowników – nie wszędzie monitorowano jak potoczyły się losy

tych projektów, które odpadły. Warto jednak uwrażliwiać Beneficjentów, by wracali do pomysłów

zgłoszonych w trakcie DK+ IL przez mieszkańców25.

Była pani, która napisała do projektu takie spotkania ze scrapbookingu. Odrzuciliśmy je no bo po prostu one były za mało angażujące tą społeczność lokalną, tak. Ale się okazało, że pani zrobiła to w

25 Warto zwrócić uwagę, że podobny apel wysuwany jest w toczącej się dyskusji dotyczącej budżetów obywatelskich.



157

ramach kolejnego jakiegoś projektu, takiego małego z nami i poprowadziła świetnie te zajęcia (…). Była pani, która napisała też taki projekt z grami miejskimi i będziemy ten projekt realizować, już jesteśmy umówieni na wiosnę następnego roku. Także wyłapaliśmy te osoby dzięki tym wnioskom, które zostały do nas złożone, wyłapaliśmy te osoby, które chcą coś robić, które gdzieś tam się angażują albo by się chciały zaangażować, albo właśnie siedzą w domu i zobaczyły, że są takie wnioski, że można je napisać i że można coś zrobić dla innych. [IDI IL-4]

Jednak nie wszędzie trwałość efektów była tak spektakularna jak w przykładzie opisywanym

przez jednego z animatorów, gdy dyrektor ośrodka zachwycony sukcesem DK+ IL postanowił, że odtąd

spora część budżetu jego ośrodka będzie rozdysponowywana w ten sposób. Prawie zawsze

kontynuacja dotyczyła tylko kilku projektów, spośród 5-7 realizowanych inicjatyw. Szukając przyczyn

braku kontynuacji, warto wskazać na omawiane wcześniej: (1) braku odpowiednich funduszy, (2)

braku monitorowania tego, co dzieje się z odrzuconymi pomysłami, ale także (3) zmiany sytuacji

życiowej autorów pomysłów, (4) braku silnego zaangażowania wystarczająco szerokiego grona

osób. Wydaje się, że nieprzypadkowo w różnych miejscowościach nie kontynuowano przede

wszystkim projektów osób młodych (głównie studentów, młodych absolwentów) – których sytuacja

życiowa zmieniała się stosunkowo najszybciej (np. przenosili się do innego miasta, emigrowali – na

inną uczelnię czy poszukując pracy). Na ważną prawidłowość zwrócił też uwagę jeden z respondentów

– podkreślając, że zasadnicze znaczenie ma wyrobienie poczucia identyfikacji z danym działaniem u

szerszego grona osób, tak by nie było ono jedynie dążeniem osamotnionego lidera i jego pomocników.

Zdaniem tego badanego ciągłość większych projektów zapewnia także obudowanie ich innymi,

mniejszymi projektami.

Myślę, że kluczowy, kluczowe jest właśnie to, żeby to były rzeczy, które są robione z ludźmi, a nie dla ludzi. To jest takie podstawowe rozróżnienie. Jeżeli więcej osób czuje się autorami, realizatorami, właścicielami w pewnym sensie mówiąc (…) to wtedy oni wezmą odpowiedzialność na siebie. Jeżeli jest jeden bardzo charyzmatyczny lider na przykład albo jedna instytucja, albo dwóch nawet liderów (…) no to jak te osoby znikną, to te osoby też pójdą do domu po prostu, bo to już jest koniec. [IDI IL-3]

6.6. Opinie o współpracy z animatorem

Regulamin programu DK+IL (por. rozdz. 2) przewidywał, że ważną rolę będzie odgrywał animator

z ramienia NCK, którego zadaniem będzie wspieranie ośrodka kultury w realizacji projektu. Oceniając

to rozwiązanie można zauważyć, że pomoc animatora jest zabiegiem zarówno ciekawym, jak i

ryzykownym. Z jednej strony bowiem NCK zapewnia tak potrzebne wielu ośrodkom kultury wsparcie



158

merytoryczne i organizacyjne, a współpraca z animatorem ma charakter wręcz indywidualnego

szkolenia (coachingu). Z drugiej, rozwiązanie to stwarza niebezpieczeństwo wysłania do instytucji

sygnału, iż nad projektem będzie cały czas czuwał „wielki brat” z ramienia NCK, a jej często

długoletni pracownicy mogliby mieć problemy z samodzielnym wykonaniem powierzonego im zadania

(np. dokonania odpowiedniego wyboru inicjatyw ważnych dla wspólnoty, w której żyją). Już na

poziomie teoretycznych rozważań widać więc, że skuteczność tego rozwiązania wymaga sporego taktu

i kompetencji interpersonalnych animatorów, ale także otwartej i pozytywnej postawy

przedstawicieli ośrodków kultury.

Wykres 31. Ocena współpracy z animatorem na I i II etapie projektu [CAWI DK+ IL, N=40].

Ankiety internetowe przeprowadzone wśród Beneficjentów programu pokazują, że generalnie

współpracę z animatorem uznawano za dobrą – choć nieco wyższe oceny przyznawano im za pomoc w

realizacji pierwszej części zadania (przeprowadzenie diagnozy – średnio oceniano na poziomie 4,27)

niż drugiej (czuwanie nad realizacją inicjatyw – 4,15). Zarówno jednak uwagi zawarte w pytaniach

otwartych ankiety, jak i informacje pozyskane w trakcie wywiadów z animatorami, jak i

przedstawicielami ośrodków kultury pokazują, że sytuacja ta jest znacznie bardziej skomplikowana.

2% 5%

7%

33%53%

Ocena współpracy z animatorem w I etapie projektu



2% 3%

15%

30%

50%

Ocena współpracy z animatorem w II etapie projektu





159

Po pierwsze, reprezentanci domów kultury często wspominali, że pozytywnie odebrali zarówno

osobę animatora/ki, jak i jej/jego wiedzę merytoryczną. Trudno jednak w ich wypowiedziach

dopatrzyć się entuzjazmu czy dostrzegania jakiejś wartości dodanej do prowadzonych działań, którą

zapewnił animator. Wydaje się, że przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka. Ważną rolę wydaje

się odgrywać w tym względzie typologia Beneficjentów (por. rozdział 6.1), wyróżniająca trzy ich

grupy. Przedstawiciele tych ośrodków kultury, którzy uczestniczyli w szkoleniach organizowanych w

ramach pierwszej edycji DK+ oraz ci, którzy z racji swoich wcześniejszych doświadczeń zawodowych

(praca w III sektorze, na uczelni itp.) mieli już sporą wiedzę i umiejętności – przyznawali, że mimo

sympatycznego kontaktu z animatorem, nie określiliby tego rozwiązania jako znaczącego wsparcia dla

swoich działań.

Ja do końca nie wiem jakie było jego zadanie, tak powiem. Wszystkie kontakty, które ze sobą mieliśmy uważam za pozytywne albo jakoś pomocne, ale było ich mało po prostu. (…) Te spotkania były dobre i też tylko wymieniliśmy trochę maili, czasem zadzwoniliśmy do siebie. O, jakoś tak. (…) Jeżeli to jest osoba, która nie ma jakiegoś doświadczenia to wtedy skorzysta na takich konsultacjach bardziej może niż ja. To znaczy nie chcę jakby wyjść na zarozumiałego (śmiech), ale … ja już wcześniej po prostu robiłem podobne rzeczy… [IDI IL-3]

Co zrozumiałe, odmienną perspektywę prezentowali animatorzy. Eksponowali oni przede

wszystkim fakt, jak ważną rolę pełnili dla tych ośrodków kultury, które stawiały dopiero pierwsze

kroki w realizowaniu projektów partycypacyjnych, zakładających aż taki stopień otwarcia na

otoczenie społeczne (a więc domów kultury opisanych jako typ trzeci w rozdziale 6.1). Opisywano

wówczas przypadki, gdy to właśnie dzięki ich interwencji projekt pozostawał zgodny z „duchem”

regulaminu DK+ IL (np. pozostawał odpowiednio otwarty na otoczenie, zapewniał partycypacyjność,

diagnoza była użyteczna itp.). Z kolei, swoją nieco „niewidoczną” rolę odgrywaną w kontaktach z

doświadczonymi w projektach partycypacyjnych ośrodkami kultury tłumaczono m.in. specyfiką pracy

animatora, który ma wspierać i podtrzymywać, a nie narzucać swoją wizję.

Ten animator- on tylko wie jak to, że tak powiem zanimować ludzi. To trzeba tak zrobić, żeby ten, który jest animowany prawda, jak ja odejdę z tego środowiska, myślał, że to sam wymyślił. A tylko animator wie, że to on wymyślił. [IDI A-2] Natomiast ja odkryłem jedną rzecz, że cały ten wniosek i, a przede wszystkim nabór i wybór w ogóle jakby nie ma charakteru partycypacyjnego. I tam doszło do sporego kryzysu, ja im przewróciłem ten projekt. I tak naprawdę zrealizowaliśmy może nie diagnozę, ale nabór i wybór inicjatyw w sposób zupełnie inny niż był we wniosku. Tylko dalej idący w kierunku właśnie włączania i w kierunku partycypacji. Bo tam to było oparte o jakieś lokalne autorytety dziedziny kultury, a nie było otwarte dla właśnie przeciętnego człowieka, który mógł ze swego podwórka iść i zgłosić inicjatywę. [IDI A-4]



160

Co charakterystyczne, nawet animatorzy podkreślali jednak, że – ze względu na profil

Beneficjentów (brak doświadczonych ośrodków kultury w tej edycji) ich rola była znacznie większa w

przypadku DK+ IL w 2014 roku, niż w 2013 roku. Przyznawali także, że często rozplanowanie diagnozy

przez domy kultury w 2013 roku było na tyle trafne i szczegółowe już na poziomie wniosku, że ich

rola w tym zakresie była bardzo niewielka. Podkreślali oni jednak wówczas, że w takich przypadkach

ich wsparcie odbiegało od zakresu obowiązków określonego w regulaminie programu.

Wiadomo, że tam w praktyce należało dokonać korekt i ja tam swoje 3 grosze wtrącałem, ale uważam, że no teraz, w tej edycji jest jakby... ja mam większe pole do popisu zdecydowanie (…). [IDI A-4] (…) X doskonale wiedziała co ona robi, doskonale wiedziała jak to zrobić, natomiast ja miałam takie poczucie, że jej potrzeba jest takiego wsparcia związanego z pewnością siebie (…) właśnie nie miałam takiego - jak się okazało - nie miałam takiego pola do popisu jako właśnie, jako animatorka. Tak nie do końca, bo po prostu tutaj było wszystko akurat w tym zakresie wszystko było super ułożone (…). [IDI A-3]

Oprócz umiarkowanie pozytywnych głosów ze strony ośrodków kultury pojawiło się jednak

całkiem sporo opinii dotyczących mniej lub bardziej negatywnych ocen współpracy z animatorem

podczas realizacji pierwszego etapu projektu. Trzy przyczyny wskazywano wówczas najczęściej: (1)

brak odpowiednich kompetencji animatora (zwłaszcza socjologicznych, w zakresie diagnozy), (2) brak

czasu i zainteresowania ze strony animatora, wynikający częściowo z niewystarczająco mocnego

określenia jego obowiązków oraz (3) złe relacje interpersonalne, które wytworzyły się pomiędzy

animatorem a pracownikiem ośrodka kultury. W przypadku drugiego etapu podkreślano z kolei, że

obecność animatora nie była tu potrzebna26.

Animator nie miał dla nas odpowiednio dużo czasu, nie przyjeżdżał na spotkania, nie wykazywał chęci pomocy. [CAWI DK+ IL] Nie była to osoba kompetentna w zakresie diagnozy społecznej. Miała doświadczenie w realizacji projektu Dom Kultury +, ale nie była specjalistą w dziedzinie badań społecznych. A takiego wsparcia potrzebowaliśmy najbardziej. [CAWI DK+ IL] Ponieważ praktycznie w niczym nam nie pomógł, a jego uwagi merytoryczne polegały np. na powiedzeniu "zróbcie to tak, jak czujecie, a potem najwyżej będziemy poprawiać". [CAWI DK+ IL]

26 Animator… to chyba tak naprawdę X najwięcej działała i pomagała nam przy tej pierwszej części, bo przy

realizacji samych już inicjatyw to my ją zapraszaliśmy, mogła sobie uczestniczyć, ale to już my z autorami, bo to na tym polega. Animator przy tej pierwszej części pomaga, jest bardzo pomocny. [IDI IL-2]



161

(…) nie potrzebowaliśmy i nie potrzebujemy "statysty", który przyjechałby "oglądać" inicjatywy, otrzymując za to wynagrodzenie. [CAWI DK+ IL] Nie odczuwaliśmy zbyt dużego wsparcia animatora na tym etapie, ale też wydaje nam się, że nie było ono niezbędne, gdyż mamy doświadczonych animatorów, pracowników, którzy radzili sobie z realizacją projektu. [CAWI DK+ IL] Na tym etapie kontakt był rzadki. Biorąc pod uwagę intensywność działań pierwszego etapu projektu, drugi nie wymagał wsparcia ze strony animatora. [CAWI DK+ IL] Słabe zainteresowanie animatora działaniami realizowanymi w ramach projektu. [CAWI DK+ IL]

Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, warto jeszcze raz podkreślić jak ważne są kompetencje

interpersonalne animatora i zbudowanie pozytywnej relacji z ośrodkiem kultury. Niektóre

przykłady pokazały, że gdy tego elementu zabrakło, wzajemne kontakty pomiędzy stronami nie

przynosiły pożądanych efektów lub w skrajnym przypadku nawet przeradzały się w ambicjonalną

rywalizację o to kto ma większą wiedzę, doświadczenie czy lepsze kontakty w NCK. Niestety, nie

pomagało w tej sytuacji niedookreślenie dokładnej roli, jaką powinien pełnić animator i oparcie jego

pozycji na „miękkim wpływie” (wsparcie, a nie narzucanie własnej wizji to jeden z elementów, które

podkreślano na wstępnym szkoleniu dla animatorów DK+ IL realizowanym przez CAL). Również sami

animatorzy opowiadali, jak ważne jest posiadanie w ich zawodzie cech takich jak komunikatywność,

łatwość nawiązywania kontaktów czy elastyczność – czynniki, które chyba nie zawsze były przez CAL

brane pod uwagę podczas rekrutacji do tej roli w programie DK+ IL.

Osoba ta nie miała wyraźnego zakresu obowiązków, była pasywna. Nie została też określona rola tej osoby w projekcie (słabość regulaminu NCK i Obywateli Kultury, jak również CAL, który zatrudnił animatorów, bez weryfikacji ich doświadczeń, głównie na podstawie posiadanych dokumentów/dyplomów). [CAWI DK+ IL] (…) relacja wyglądała tak, że po prostu on wiedział lepiej ode mnie co oni maja zrobić, miał na to pomysł i w ten sposób jakoś tam tą moją role ograniczał (…) mówię to ironicznie, ale to tak jak mówiłem tu też było tak, że oni mieli gotowy scenariusz rozpisany w szczegółach i się sztywno trzymali wniosku, nie? Bo mając doświadczenie projektowe po prostu wiedzieli, że no trzeba to tak realizować to co jest we wniosku, no. I tutaj no, ta relacja była słaba. (…) [omawia współpracę z innym domem kultury] tu była bardzo taka właśnie bliska współpraca, no i też pozytywna relacja, chociaż tam też tam były momenty że… no pokazała, że ona ma lepsze kontakty z Narodowym Centrum Kultury niż ja, nie? [IDI A-2] (…) ludzie są rożni, mówię też o animatorach. Bo ja, no nie wiem tam, znam jedną dziewczynę, która właśnie w tym roku była ze mną w grupie i powiem szczerze, że ja uważam też, że animator musi mieć takie zdolności interpersonalne, gdzie szybko nawiązuje kontakt z drugim człowiekiem. Nie może być taką osobą cichą, wycofaną. W sensie powinien kiedy oczywiście ma się wycofać i zamilknąć,



162

ale no musi być taki uczestniczący i aktywny. A też miałam odczucie takie, że… no nie wiem, no właśnie ta osoba nie jest taką, bo znam ją osobiście i aż byłam w szoku, że ona jest jakby w tym projekcie. [IDI A-3]

Zdając sobie sprawę z tego, że od odpowiedniego dopasowania animatora i oraz dyrektora

placówki kulturalnej/koordynatora może zależeć sukces przedsięwzięcia, należy podczas rekrutacji

animatorów poświęcić znacznie więcej uwagi nie tylko ich formalnym, ale i interpersonalnym

kwalifikacjom i umiejętnościom.

6.6.1 Role pełnione przez animatorów

Biorąc pod uwagę pewną niedookreśloną przez regulamin pozycję animatora i fakt, że nawet

sami zainteresowani mieli w tej kwestii pewne wątpliwości (np. dotyczące tego jak mocno może on

ingerować w diagnozę i projekty czy narzucać własną wizję), warto zestawić ze sobą role, które

rzeczywiście pełnili animatorzy biorący udział w DK+ IL w 2013 roku z oczekiwaniami ośrodków kultury

w tym zakresie.

(…) ja pamiętam jak przyjechaliśmy już po realizacjach wszystkiego, że ludzie mieli właśnie takie wnioski, że ostatecznie nikt nie zrozumiał roli jaką odgrywa, jaką ma, jaką może odgrywać animator. Że właśnie, że ta rola tak nie do końca była zrozumiana zarówno od strony domu kultury, jak i od strony samego animatora. [IDI A-3]

(1) „KONSULTANT”, „MERYTORYCZNE WSPARCIE” – tak jak zaznaczono wcześniej, rolę tę

animatorzy pełnili przede wszystkim dla ośrodków kultury, które nie miały jeszcze dużego

doświadczenia w realizacji projektów we współpracy z mieszkańcami. Do przykładów takiego

merytorycznego wsparcia zaliczano np. pomoc w wyborze metod i technik badawczych,

przygotowanie ankiety, moderowanie spotkań/fokusów czy opracowanie regulaminu wyboru

inicjatyw. Co ważne, w dłuższej perspektywie ta konkretna pomoc i zaangażowanie

przyczyniało się do zdobycia większego zaufania i motywowania do dalszej pracy także na

ogólniejszym poziomie. Wiele ośrodków kultury doceniało taką pomoc i chwaliło ten rodzaj

otrzymywanego wymiernego wsparcia. Można jednak odnieść wrażenie, że wbrew

oczekiwaniom - w edycji DK+ IL w 2013 roku nie była to rola, która byłaby pełniona

najczęściej.

Wie pani co, w X [edycja DK+ IL (2014)] to powiedział o mnie dyrektor, że byłem aniołem dla nich takim. Mi się to trochę skojarzyło z aniołem stróżem, a trochę z aniołem biznesu, nie? Ja myślę, że



163

to jest coś właśnie takiego, że trochę się jest aniołem stróżem, a trochę aniołem biznesu, na pewno ta rola, ona jest płynna i ona przede wszystkim zależy od takiej dojrzałości organizacyjnej i projektowej konkretnej instytucji. Trochę zależy od jej wielkości, trochę zależy od jej specyfiki (…). [IDI A-4] Tak, X nasz, to był animator z NCK-u. X uczestniczyła we wszystkich tu spotkaniach i ona zawsze u nas tutaj była. (…) Była zawsze i też była takim inicjatorem trochę czasami, że może jeszcze i tak nas trochę „chodźcie jeszcze to zrobimy” i tak nas zachęcała, że tak powiem. [IDI IL-1]

(2) „STRAŻNIK IDEI PROGRAMU” – osoba czuwająca nad zachowaniem głównych celów programu.

Dbała więc ona przede wszystkim o to, by projekty były realizowane w zgodzie nie tylko ze

szczegółowymi zapisami we wniosku i kryteriami poprawności metodologicznej czy

organizacyjnej, ale także, by były wystarczająco partycypacyjne, otwarte na społeczność

lokalną (por. np. wcześniejszy cytat IDI A-4).

(3) „OSTATNI SPRAWIEDLIWY” – w niektórych miejscowościach animator traktowany był jako

osoba „z zewnątrz”, spoza układów, która tym samym gwarantuje transparentność i brak

kumoterstwa, zwłaszcza przy podejmowaniu decyzji o wyborze konkretnych inicjatyw do

realizacji (por. np. wcześniejszy cytat IDI A-3).

Taka osoba z zewnątrz, która będzie miała innego typu spojrzenie. Zawsze takie świeże spojrzenie z zewnątrz, która nie jest uwikłana w układy. Takiej osobie jest łatwiej zauważyć pewne rzeczy, powiedzieć pewne rzeczy. Bo ma w nosie czy kogoś urazi czy też nie. [IDI A-1]

(4) „COACH”. Jedna z animatorek, która brała udział w wywiadach podkreślała, że w niektórych

przypadkach znacznie ważniejsze niż wskazówki merytoryczne było dostarczanie wsparcia

psychicznego – zarówno przedstawicielom ośrodka kultury, jak i mieszkańcom – autorom

inicjatyw. Chwalenie, dodawanie pewności siebie, motywowanie, zachęcanie do delegowanie

obowiązków wydaje się szczególnie ważne dla pracowników mniejszych ośrodków kultury, w

których nie ma wielu pracowników merytorycznych. Na co dzień nie mają oni bowiem

podobnego wsparcia.

(…) takie miałam poczucie, że ona tak nie do końca wierzy, że to się uda, że robi to dobrze i tutaj w ogóle byłam dużo było mojego wsparcia. No i też wiele rzeczy ona robi sama, natomiast ja cały czas ją namawiałam żeby oddawała odpowiedzialność, oddawała zadania innym ludziom i tutaj też była moja rola (...) [IDI A-3]

(5) „PODRĘCZNE NCK” – w taki sposób animatorów traktowało wiele domów kultury, zwracając

się do nich z prośbą o wyjaśnianie problemów formalnych – m.in. kwestii dotyczących regulaminu czy



164

kwalifikowania kosztów. Często tworzył się zatem dwustopniowy przepływ informacji, w którym

pomocy szukano najpierw u animatora, a dopiero w dalszej kolejności – u pracowników NCK.

(…) w tej drugiej części rola animatora była taka bardziej towarzysząca. Jeżeli był jakiś problem i nie było wiadomo jak to tam rozwiązać, czy tam nie wiem w jakichś takich czysto organizacyjnych czy formalnych kwestiach, no to tak jest, że nie wiem tam, dzwoni do mnie X i pytają jak mają zrobić to czy tamto, albo czy muszą to konsultować z Narodowym Centrum Kultury, bo coś tam się zmieniło. [IDI A-4] I on rzeczywiście też poświęcił wiele czasu, energii i siły na to, żeby tutaj z każdym na spokojnie porozmawiać, to wszystko było wyświetlane tutaj, pamiętam, na ekranie. Każdy punkt regulaminu opisany. Bo wiadomą było sprawą to, że niektórzy się zetknęli z tym… Chyba wszyscy właściwie zetknęli się po raz pierwszy, więc ja uważałam za stosowne, żeby naprawdę punkt po punkcie omówić i jeszcze uzyskać od nich informację zwrotną, jak oni to rozumieją i czy idą dobrym tropem. Żeby nie było tak, że wszyscy nagle się rozejdą do domów i nikt nie wie tak naprawdę o co chodzi. [IDI IL-6]

(6) „PARTNER DO ROZMOWY” – w takiej roli znajdował się często animator w kontaktach z

przedstawicielami ośrodków, o wysokich kwalifikacjach i bogatym doświadczeniu (por. np.

cytowaną wcześniej wypowiedź IDI IL-3). Choć rolę tę można uznać za pozytywną, to jednak

warto się zastanowić czy tańszym rozwiązaniem nie byłoby w tym przypadku, by

„doświadczone” domy kultury dobierać w pary, tak by zamiast z animatorem dzieliły się

swoimi problemami i propozycjami rozwiązań tych trudności z innymi „doświadczonymi”

instytucjami kultury. Wydaje się, że proponowane rozwiązanie mogłoby pełnić tę samą rolę,

a zaoszczędzone w ten sposób środki mogłyby zostać przekazane na powiększenie listy

Beneficjentów.

(7) „AUDYTOR Z WARSZAWY” – w wywiadach prowadzonych z ośrodkami kultury przyznawano,

że zwłaszcza w początkowych kontaktach z animatorem jest on traktowany jako pewnego

rodzaju kontroler, osoba, która z ramienia NCK śledzi i sprawdza przebieg projektu. Świadomi

tego wstępnego dystansu byli animatorzy, którzy opowiadali, że bardzo ważne jest szybkie

zbudowanie takiej relacji, w której traktowani byliby jako partnerzy czy mentorzy, a nie

nadzorcy.

Więc to było ważne, żeby w jakiś sposób się uwiarygadniać, że jestem kimś kto nie przyjechał nadzorować. Też dostałem taką informacje zwrotną, że np. nie wiem, że jak sobie siedziałem i notowałem, że to było źle odbierane, nie? Bo siedzi ktoś z notesem i sobie notuje i nie wiadomo co, i raportuje gdzieś tam do tej Warszawy, nie? [IDI A-4]



165

Bo tak: oni robili projekty za parę milionów, za paręset tysięcy. I tam nie było czegoś takiego jak człowiek, który przychodzi i patrzy mi na ręce (…). Oczywiście mi tego nie powiedzieli wprost, ale szło to wyczuć. [IDI A-2]

Podobne podejście mieli początkowo często autorzy inicjatyw.

(…) ja to mówię, trochę miałam taką rolę, oni mnie obdarzyli taka rolą, że ja to jestem, zwłaszcza na początku, że jestem taka pani z Warszawy, prawda? Więc to było dla mnie takie zabawne. No, ale bardzo szybko… tak ja przede wszystkim mówiłam, że ja jestem [z X z województwa Y], więc już tak trochę mieli inne podejście. [IDI A-3]

Co ciekawe, jeden z animatorów podawał przykłady sytuacji, gdy taką rolę można dobrze

wykorzystać, gdy trzeba zdobyć szacunek respondenta. Co jeszcze bardziej interesujące, taka rola

znakomicie sprawdza się także w kontaktach z miejscowymi władzami.

Gorzej jak się wychodzi z założenia, że przyjechał ktoś z Warszawy, nie? To wiadomo, że wtedy jest dystans i że nic nie zrobisz z tymi ludźmi. (…) Ale czasami trzeba się przedstawić jak ktoś z Warszawy. Bo jeżeli przyjechałem, żeby czegoś ich nauczyć, to znowu jak powiem, że przyjechałem z X- a tam, z X. A jak przyjechał z Warszawy-uuuuu! [IDI A-2] (…) jednym z elementów, które zawsze promuję, to jest promocja domu kultury. (..) Idę do dyrektora i mówię: Panie, masz Pan jeden z najlepszych domów kultury w Polsce! (…) i już widzę jak ten burmistrz, czy wójt rośnie, prawda. Jaki to on jest wspaniały. I wtedy ten, taki dyrektor ma przetarte szlaki, ma o wiele bardziej przetarte szlaki. I w następnym roku jak występuje o coś takiego, że w następnym roku chciałby coś takiego zrobić sam, to ma już o wiele łatwiej: możliwość dostania kasy- no bo ktoś z Warszawy powiedział, że ten dom kultury jest taki genialny. [IDI A-2]

Zapytane o to, w jakiej roli chciałyby, by występowali animatorzy, ośrodki kultury wskazały

trzy główne obszary:

(1) „DODATKOWE RĘCE DO PRACY” – taką rolę chętnie widzieliby zarówno przedstawiciele

dużej instytucji, realizującej równolegle wiele projektów, jak i ci pracujący w niewielkich

domach kultury, w których jest co najwyżej kilku instruktorów. Wspominano, że projekt jest

zwykle realizowany dodatkowo, oprócz ich codziennych zadań. Bardzo trudno jest więc im

czasem pogodzić te obowiązki, zwłaszcza podczas etapu realizacji inicjatyw, jeśli ich autorzy

nie mają dużego doświadczenia w realizacji projektów i potrzebują wsparcia.

(…) no jest potrzebna ale w innej roli... ja bym tak powiedział. To znaczy dla mnie dużą pomocą byłoby, gdyby taka osoba zajmowała się na przykład zaangażowaniem bardziej w pracę. To znaczy nie była tylko konsultantem, ale po prostu była też współwykonawcą, to wtedy byłaby też istotna pomoc. [IDI IL-3]



166

(2) „MEDIATOR”. Przedstawiciele Beneficjentów zauważali, że osoba z zewnątrz, nieuwikłana

w układy z lokalną władzą, a zarazem pozbawiona obaw o utratę pracy czy finansowania –

jest w stanie skuteczniej egzekwować pewne wymagania projektowe zarówno od włodarzy,

jak i – w niektórych przypadkach – w sytuacjach konfliktu z dyrektorem instytucji kulturalnej.

To bardziej chodzi o wsparcie, a bardziej chodzi o to, że ktoś z zewnątrz ma często inne spojrzenie i takie doradztwo w sensie innego spojrzenia (…). To co jest z takiego innego spojrzenia, to pokazanie władzy, że ten dom kultury jest bardzo potrzebny. Ktoś z ośrodka - dyrektor domu kultury, ale nie pamiętam w jakiej miejscowości, powiedział: „wiesz co, Ty załatwiłeś coś, czego ja nie mogłem przez 10 lat załatwić, a Ty to załatwiłeś w 5 minut”. [IDI A-2] Albo gdyby taka osoba w jeszcze innej roli wystąpiła na przykład w roli kogoś takiego, kto może porozmawiać z moim dyrektorem w imieniu Narodowego Centrum Kultury i na przykład zwrócić mu uwagę na pewne rzeczy. (…) dla mnie wtedy to by było pomocne, bo ja bym mu powiedział, że potrzebuję tego i tego, i ja bym wtedy miał inną pozycję do dyskusji z moim z dyrektorem niż ja jako pracownik. [IDI IL-3]

(3) „MISTRZ” – oczekiwanie, że animator wejdzie w taką rolę świadczy o otwartości wielu

ośrodków kultury na dalszą naukę i zdobywanie doświadczenia. Warunkiem jest jednak to,

by ów „mistrz” miał zdecydowanie wyższe kwalifikacje od przedstawicieli ośrodków (także

tych, którzy przeszli szkolenia w ramach I edycji DK+), tak, by Beneficjenci mieli poczucie,

że dowiadują się czegoś nowego, rozwijają się. Tymczasem wydaje się, że w przypadku

realizacji DK+ IL (2013) zbyt często kompetencje animatora i dyrektora/instruktora z domu

kultury były na podobnym poziomie, co budziło rozczarowanie i rozgoryczenie

Beneficjentów.

Uważam, że nieporozumieniem (…) jest to, że NCK wykształciło sobie specjalistów, którzy mieli realizować program DK+, ja jestem jednym z nich, po czym o tej grupie zapomniano i na nasze przypomnienia nikt nie reagował przez lata i nagle pojawia się program, w którym z łapanki brane są przypadkowe osoby, które pobierają za to honorarium.

Jeszcze inaczej opisywali rolę, którą powinni i chcieliby pełnić sami animatorzy. W ich

wypowiedziach praca ta przypomina przeprowadzanie superwizji, do której zobowiązani są np.

psychoterapeuci. Rolą dobrego animatora byłoby zatem skłonienie przedstawiciela domu kultury do

refleksji, zastanowienia, wyrwania z pewnych rutyn i nawyków w działaniu.

Tak, żeby ktoś spojrzał na to z boku. Taki superwizjer. (…) Takiego człowiek, który z boku powie: zobacz, a może byśmy tak zrobili, a zobacz to - w ten sposób. A gdyby to, co chcesz zrobić w ten sposób- zrobić to troszkę inaczej. No bo człowiek z zewnątrz powiedzmy, bo ci animatorzy to nie są ludzie przypadkowi, tylko wybrani spośród 300 zgłoszonych. [IDI A-2]



167

Zestawienie ról realnie pełnionych przez animatorów z zadaniami, których by od nich

oczekiwano, pokazuje że w przypadku ośrodków kultury posiadających wysoko wykwalifikowaną

kadrę, wprowadzenia osoby, która z ramienia NCK ma wspierać Beneficjentów, nie można uznać za

rozwiązanie w pełni skuteczne. Zamierzone efekty przynosi jednak zaproszenie do współpracy

animatora w przypadku ośrodków, w których obecnie dopiero dokonuje się zmiana.

6.6.2 Perspektywa animatorów

Podsumowując tę część rozważań, warto na koniec poruszyć kilka kwestii technicznych

dotyczących pracy animatorów. Po pierwsze, animatorzy postulowali, by przy dobieraniu dla nich

ośrodków kultury - podobnie jak to było w przypadku DK+ IL (2013) - brać pod uwagę ich miejsce

zamieszkania. Ważne jest to, by animator był jednocześnie osobą „z zewnątrz”, „spoza układów”,

ale zarazem by dobrze znał specyfikę i problemy regionu. Ważny jest również prozaiczny czynnik,

jakim są dojazdy – bliskość miejsca zamieszkania umożliwia bowiem pełniejsze zaangażowanie i

częstsze osobiste wizyty.

(…) jest łatwiejsze dla takiego animatora, żeby miał stosunkowo blisko. Nie musi być z sąsiedniej gminy, ale żeby miał stosunkowo blisko. Jeżdżenie bardzo daleko jest uciążliwe. Potem kończy się tym, że mam daleko. Ważne jest to, żeby było to max 100 km, ale nie za blisko, żeby był poza układami. [IDI A-1]

Po drugie, bardzo ważne wydaje się spotkanie podsumowujące edycję danego programu.

Respondenci często powoływali się na wnioski płynące z tych dyskusji. Daje to animatorom poczucie

sensu wykonanej pracy i wpływu na udoskonalanie programu DK+ IL, a jednocześnie stanowi dla NCK

cenną, bo otrzymywaną zaraz po zakończeniu programu, informację zwrotną.

Po trzecie wreszcie, animatorzy zwrócili uwagę na pewne kwestie formalne. Nie wszyscy z nich

otrzymali propozycję pracy przy kolejnej edycji programu – co znaczące, wcale nie były to osoby, z

których Beneficjenci z 2013 roku byliby niezadowoleni. Ci natomiast, którzy zatrudnieni zostali

również w 2014 roku wspominali o niższym wynagrodzeniu i niewystarczających środkach

przewidzianych na dojazdy, które ich zdaniem nie wystarczały na mocniejsze zaangażowanie i częste

wizyty.



168

(…) muszę parę razy pojechać do każdych domów, z którymi współpracuję i jakby pieniądze, które dostałem na koszty dojazdów, wyczerpałem no dość szybko, bo akurat tym razem musiałem być obecny często, bardzo często w tych domach kultury, zwłaszcza w dwóch. Poprzednio może trochę mniej, ale uważam ze należałoby to wziąć mocno pod uwagę, bo, no bo to się odbywa w tym momencie kosztem mojego wynagrodzenia już za moją pracę, nie? [IDI A-4]

6.7. Opinie o programie

Program DK+ IL zebrał w znakomitej większości bardzo pozytywne opinie. Szczególnie ciepło – w

samych superlatywach - wypowiadali się o nim animatorzy. Podkreślano, że Program i promowanie

przez niego wśród domów kultury idei współpracy z mieszkańcami wyróżnia się na tle konkursów

sprofilowanych przede wszystkim na dofinansowywanie przede wszystkim wielkich imprez i festiwali.

Odmienną niż powszechna do tej pory logikę funkcjonowania ośrodków kultury jeden z animatorów

opisywał przywołując metaforę restauracyjną – zamiast wyboru z menu Program DK+ IL oferuje

możliwość samodzielnego skomponowania oczekiwanego dania.

(…) porównywalne z czymś takim jak przychodzisz do restauracji. Normalnie wyciągam kartę, prawda, i ta karta ma w sobie jakieś tam dane. Klopsiki, coś jeszcze tam, ja coś sobie wybieram, zamawiam i mi przynoszą. To samo jest w domach kultury jest dotychczas (w większości). Oni uważają, że wystawią, prawda, gdzie jest sekcja taka, sekcja taka, sekcja taka - proszę sobie wybrać i może Pan przychodzić. A przy inicjatywach lokalnych - hohoho, spokojnie. Ja przychodzę do tej restauracji, czyli domu kultury i to ja sobie sam szykuje danie, które chciałbym zjeść! Sam sobie szykuje imprezę, sam sobie wymyślam, sam ją realizuje w sensie takim, że jak ludzie na to przychodzą i to ja jestem człowiekiem, który to wymyślił, stworzył. I mam takie poczucie duchowego wzmocnienia siebie i przy okazji całego otoczenia, z którym pracowałem przy tym projekcie. [IDI A-2] Powinien być rozszerzany. Powinna być poszerzana ogólna pula środków. Powinien być większa dostępność do tego programu, bo jest fantastyczny. [IDI A-1] (…) ale dla mnie to jest w ogóle genialny program, to jest jedna z najlepszych rzeczy, jakie można było wymyślić dla domów kultury, naprawdę. [IDI A-4] Czy w Pana opinii należałoby realizować inne tego rodzaju projekty w kolejnych latach? Zdecydowanie, proszę Pana. ZDECYDOWANIE. Jeszcze raz. I cztery wykrzykniki. [IDI A-2]

Również ośrodki kultury bardzo pozytywnie wypowiadały się o udziale w Programie, choć może

nie aż tak entuzjastycznie jak animatorzy. O tym, jak powszechne było zadowolenie z udziału w DK+

IL świadczy fakt, że wszystkie ankietowane domy kultury zadeklarowały, że w przyszłości chciałyby

wziąć w nim udział po raz kolejny (82% było co do tego zdecydowanych, 18% - wybrało odpowiedź

„raczej tak”).



169

Wydaje mi się, to jest moja ocena sytuacji, że jest absolutna dominacja w naszym jakby takim świecie w Polsce, w tym światku kultury i finansowaniu kultury jest absolutna dominacja projektów takich festiwalowych, spektakularnych. Projekty, które są realizowane społecznie, takie bardziej ambitne i tak naprawdę wymagające właśnie więcej czasu, uwagi, poświęcenia, to one są całkowicie zmarginalizowane.(…) i w tym sensie ja uważam, że jak najwięcej środków powinno się przekazywać właśnie na te projekty takie społeczne. Nie twierdzę, że projekt Dom Kultury Plus to jest najlepszy możliwy sposób na projekty partycypacyjne i społeczne, ale jest jedną z nielicznych prób zrobienia tego i w tym sensie zasługuje na te środki. [IDI IL-3]

Z kolei o tym, że ten sposób realizacji działań kulturalnych został pozytywnie odebrany przez

mieszkańców świadczy fakt, iż 71% ankietowanych uczestników inicjatyw z 2013 roku deklarowała, że

w przyszłości chciałaby znów włączyć się w planowanie działań.

Podobnie jak w przypadku DK+ EA niewątpliwie mocną stroną Programu była współpraca z

osobami obsługującymi Program z ramienia NCK. Wszyscy ankietowani byli zadowoleni ze

współpracy (77% wybrała odpowiedź „zdecydowanie tak”, a 23% - „raczej tak”). Podkreślano

życzliwość, cierpliwość i komunikatywność tych pracowników, co pomogło im zwłaszcza podczas

bardzo uciążliwych dla nich rozliczeń księgowych projektów. Zwracano również uwagę na uzyskiwanie

konkretnych rzeczowych odpowiedzi. Jedynym zgrzytem były tu kontrowersje wokół spełniania

wymogów formalnych i możliwości dofinansowania inicjatyw kładących akcent na sport, turystykę czy

rekreację (niektórym odmówiono, inni realizowali wycieczki nordic-walking itp.).

Nie było nigdy takiej sytuacji, że dzwoniliśmy i byliśmy odsyłani od Annasza do Kajfasza i nikt nie wiedział o co chodzi i w finale nie było rozwiązania. [IDI IL-4] A druga sprawa też, że Centrum Kultury, no to świetna, absolutnie nie mam tutaj nic, przy rozliczeniach szczególnie, bo po prostu tyle ile ja to rozliczałam, zawsze tam brakowało jednego grosza, cztery osoby się już zajmowały tym projektem później. Już nawet pytałam, czy jesteśmy tacy ostatecznie beznadziejni, czy po prostu wszyscy tak mają, ale po prostu tyle było tych inicjatyw, było tyle tych faktur, że np. gdzieś tam jeszcze jakieś zera brakowały, jakiegoś grosika, jeszcze poprawianie, jeszcze wysyłanie, po prostu to była jakaś taka nieskończona sieć i to była duża cierpliwość w ogóle ze strony tych osób, taka duża pomoc, że jeszcze Pani tutaj grosika brakuje, tutaj jeszcze coś. [IDI IL-5]

Istotnym elementem we współpracy z NCK był też fakt, iż realizowanie projektu w ramach DK+

IL uważano powszechnie za pewnego rodzaju wyróżnienie, podkreślano prestiż takiej akcji. Jak ujął

to jeden z respondentów: Brand NCK też otwiera wyobraźnię [IDI IL-1]. Również animatorzy odnosili

się do Beneficjentów Programu jako do „awangardy” [IDI A-3] czy „najlepszych domów kultury w

Polsce” [IDI A-2].



170

6.8. Rekomendacje

Program „Dom kultury+ Inicjatywy Lokalne” (2013) spotkał się z niezwykle żywym i pozytywnym

odzewem – zarówno wśród ośrodków kultury, jak i animatorów. Pogłębiona analiza zebranego

materiału badawczego pokazała jednak, że możliwe byłoby wprowadzenie pewnych udoskonaleń,

które pozwoliłyby na lepsze dostosowanie regulaminu do aktualnych potrzeb ośrodków kultury, a być

może nawet – dzięki uzyskanym oszczędnościom – pozwoliły na objęcie Programem nieco większego

grona Beneficjentów, co postulowali animatorzy.

Typologia ośrodków kultury - zarysowana na początku niniejszej analizy (por. 6.1) – wydaje się

kluczowa dla rekomendowanych zmian. Co prawda zaproponowane niżej rozwiązanie wykracza już

poza cele obecnie stawiane przed DK+ IL, który ma inicjować zmiany, a nie stawać się typowym

programem dotacyjnym, warto jednak zastanowić się w szerszej perspektywie nad procesem

ugruntowywania owych przemian. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie poszczególnych domów kultury w

kwestii postrzegania przez nich swojej roli w społeczności lokalnej i sposobu działania wydaje się, że

można byłoby w przyszłych edycjach rozważyć podzielenie programu DK+ IL na dwie części, w

których pewna (mniejsza) pula pieniędzy byłaby przeznaczona na wersję programu „dla

zaawansowanych” (cel - ugruntowanie zmian), natomiast druga (większa) - „dla początkujących”

(cel - zainicjowanie zmian).

(1) „DK+ IL DLA ZAAWANSOWANYCH” – byłby dostępny dla tych ośrodków kultury, które brały

udział w I edycji Programu DK+, co oznacza że przeszły już szkolenia z nowoczesnego

zarządzania instytucją kultury, wykonały diagnozę i przygotowały strategię swojego rozwoju.

W ich przypadku udział w DK+ IL mógłby się ograniczać tylko do udziału w etapie dotyczącym

realizacji inicjatyw (brak fazy diagnozy). Zbędna wydaje się także w tym przypadku pomoc

animatora. Wydaje się, że przygotowanie takiej wersji Programu mogłoby przynieść szereg

pozytywnych skutków: oznaczałoby zachowanie pewnego rodzaju ciągłości Programu z 2010-

2011 roku (który mimo pierwotnych założeń ostatecznie nie został programem wieloletnim)

przy stosunkowo niewielkich nakładach finansowych. Co więcej, takie rozwiązanie dałoby

ówczesnym Beneficjentom impuls do dalszego rozwoju i poczucie, że ich dalsze losy są nadal

ważne dla NCK. Wreszcie tego rodzaju rozwiązanie dostarczyłoby niezbędnych środków

finansowych potrzebnych do tego, by zapisane wcześniej strategie i propozycje większego

wsłuchiwania się w głos mieszkańców przekuć na praktykę.



171

(…) ale z drugiej strony dla tych DK, które przeszły już przez kilka etapów, nie możemy o nich zapominać, tylko stworzyć inny program, jakiś „juniora” i „seniora”. Pomyślmy o innym wsparciu, żeby know-how tego domu kultury się nie marnowało. [IDI IL-1]

Warto także rozważyć, by do takiej ograniczonej wersji Programu dopuścić te ośrodki kultury,

które nie brały co prawda udziału w Programie w 2010 roku, ale uczestniczyły w DK+ IL w 2013

lub w 2014 roku. W tym przypadku najważniejszy byłby efekt utrwalenia tego sposobu

funkcjonowania – co jest szczególnie istotne w przypadku tych z nich, które nie wypracowały

długofalowej strategii, na co zwracali doświadczeni animatorzy i dyrektorzy.

(…) „Dom Kultury+” przeszedł ogromną metamorfozę od pierwszej edycji. W tym momencie jest to taka modyfikacja, która w moim mniemaniu jest dużym błędem – takim jednorazowym działaniem nie zmienimy ani myślenia mieszkańców, ani działania domów kultury (…). [IDI IL-1] (…) powiedzmy w takim układzie jak jest teraz też, ale żeby też można było kontynuować bez diagnozy na przykład. [IDI IL- 2]

Podczas wywiadów zwracano również uwagę na potrzebę wypracowania większej

komplementarności pomiędzy realizacją poszczególnych projektów i próbę budowania

ciągłości w ich realizacji - w tym również programu dotacji infrastrukturalnych realizowanych

przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Rekomendacja dotycząca utworzenia

pewnej puli miejsc dla „zaawansowanych” ośrodków kultury wpisuje się zatem w szerszy

postulat dbania o ciągłość ich rozwoju.

I to jest właśnie jeszcze jedna rzecz, słaba strona tego. Że musi być kontynuacja tego, i musi być kontakt oraz wsparcie Narodowego Centrum Kultury. W bardzo prosty sposób! Przykładowo jeżeli domy kultury startują w konkursie infrastrukturalnym np. na remont domu kultury itd., to te domy kultury, które działają metodą inicjatyw oddolnych czy działają w projekcie „Dom kultury+”, powinny mieć przykładowo- strzelam - 5-10 dodatkowych punktów na samym starcie więcej, niż te, które na przykład nie startują w tym. Bo wtedy one się czują wsparte nie tylko w tym, że kupę działają… Przykład [miejscowości X], na przykład. Fantastyczne działania, ale co z tego. Czy teraz [miejscowość Y], to samo. Bo to są biedne gminy, biedne miasteczka, nie ma pieniędzy na to, żeby same to pociągnęły. [IDI A-2] Ja uważam, że właśnie słabą stroną jest ten akcjonizm taki, że fajnie pomagamy wam teraz. Ja wiem, że może nie powinnam tego mówić, ale myślę że warto o tym powiedzieć, bo ja wiem że założeniem tych projektów jest to, żeby pomóc na początek i żeby to się później toczyło. Ale to tak nie da się. [IDI IL-4]

(2) „DK+ DLA POCZĄTKUJĄCYCH” – w tej wersji konkurs mógłby być dostępny tylko dla nowych

ośrodków kultury (podobnie jak to miało miejsce w edycji DK+ IL realizowanej w 2014 roku).



172

W tym przypadku zarys Programu mógłby być podobny do tego już obowiązującego, znacznie

większy nacisk powinien być jednak położony na merytoryczne wsparcie otrzymywane od

animatorów zwłaszcza na etapie diagnozy. Niezbędne byłoby w takim przypadku zwrócenie

większej uwagi na odpowiedni dobór animatora, uwzględniając dobre dopasowanie nie tylko

pod względem kompetencji, ale i na poziomie interpersonalnym. O ile w wersji programu „dla

zaawansowanych” celem byłoby podtrzymanie pewnych pozytywnych przemian, o tyle w

przypadku „początkujących” zamierzonym efektem jest czasem nawet gruntowna zmiana

funkcjonowania. Aby ją dodatkowo utrwalić, warto rozważyć także wprowadzenie choć

krótkiego elementu szkoleniowego z zakresu nowoczesnego zarządzania instytucją kultury.

Beneficjenci uzyskiwaliby w ten sposób pewien zasób wiedzy teoretycznej z zakresu

nowoczesnego zarządzania instytucją kultury, który następnie mogliby wykorzystać w

praktyce podczas przeprowadzania konkursu i realizacji inicjatywy. Szkolenie uświadomiłoby

im także zrozumieć wartość osadzenia swoich działań w dłuższej perspektywie czasowej.

I moim zdaniem to jest takie, już tak na marginesie, to to, takie w pierwszej edycji było pisanie tych strategii, to ja uważam ze to jest takie wykuwanie się strategii działania, ale w czynach, by poprzez czyny. Więc coś robimy i z tego nam się wykuwa sposób i strategia działania na przyszłość i uważam, że to jest o wiele bardziej efektywne, bo tu jest działanie od razu przez doświadczenie (…). [IDI A-4]

Co ważne, większość ośrodków kultury, która uczestniczyła w edycji DK+ IL w 2013 roku ze

zrozumieniem przyjmowała fakt, że nie mogła ubiegać się o dofinansowanie w 2014 roku.

(…) każdy powinien pewnie mieć szansę spróbowania. Dlatego ja z taką wielką pokorą zrozumiałam to, że my w drugiej edycji tych inicjatyw lokalnych nie możemy brać udziału, bo rzeczywiście powinni wszyscy spróbować. Te potencjały są i na pewno są w każdej miejscowości – i w stutysięcznym mieście, i w małej wsi, gdzie mieszka 50 osób, więc trzeba im wszystkim dać szansę. Myślę, że wtedy niekoniecznie to zaraz będą wielkie rzeczy jakieś szklane domy i pewnie nie możemy oczekiwać, że tutaj nagle na podstawie jakiejś inicjatywy lokalnej, a może tak będzie, zbuduje się coś wielkiego i sensownego. Ale małymi kroczkami myślę, że jeżeli byłoby tu utrzymane i żeby instytucje prawnie może też mogły robić coś takiego, że rozdysponowują te swoje środki, to pewnie byłoby fajnie. [IDI IL-6]

Gdyby jednak postanowiono, że ośrodki kultury, które otrzymały już wsparcie od NCK (w I, II czy

III edycji DK+) powinny się już usamodzielnić i umożliwić innym ośrodkom kultury korzystanie z

przygotowywanych programów, warto zamiast programu „dla zaawansowanych” pomyśleć o cyklu

szkoleń, które pomogłyby utrwalić efekty projektu.



173

Znaczy bardzo przydałyby się narzędzia, które by podtrzymywały tą zmianę, bo jest takie ryzyko, że w małych domach kultury nie będzie pieniędzy, a dyrektor się z tym nie przebije, no bo robiliśmy coś fajnego ale nie mamy pieniędzy, bo się program skończył. Więc takie ryzyko istnieje i narzędzie jakieś utrwalające tę zmianę by się przydały. [IDI A-4]

Choć 4 ankietowane ośrodki kultury deklarowały, że zmiany programu nie są konieczne, a

kolejnych 8 nie odpowiedziało na to pytanie (co może sugerować brak tego rodzaju uwag), głębsza

analiza wyników pokazała, że warto rozważyć sugestie zgłaszane przez resztę respondentów.

Wykres 32. Zmiany w programie zakładającym współpracę instytucji kultury z mieszkańcami postulowane przez Beneficjentów DK+ IL (2013). [CAWI DK+ IL, N=33].

Podobnie jak w przypadku Programu DK+ EA najwięcej zastrzeżeń zgłaszano wobec terminu

(okres letni) i zbyt krótkiego czasu realizacji. Co znamienne, jak odpowiedział jeden z respondentów:

Ja myślę, że bardziej zabrakło w tym projekcie więcej czasu niż pieniędzy [IDI IL-3]. Podkreślano, że

chcąc optymalnie wykorzystać dofinansowanie znacznie przedłużona (i w pewien sposób oddzielona

od kolejnych etapów) powinna zostać przede wszystkim faza diagnozy. Choć sam pomysł jej

przeprowadzenia uznawano za znakomity, nawet w przypadku niedoskonałego wykonania badań, to

3-miesięczny termin uznawano za zbyt krótki na realizację ambitnych zamierzeń. Świadczą o tym

także problemy ze zmieszczeniem się w harmonogramie, które miały ośrodki, które zaplanowały zbyt

wiele spotkań i zastosowanie różnorodnych technik.

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

SZERSZA KAMPANIA PROMOCYJNA

INNE

KONSULTACJE I SPOTKANIA Z MIESZKAŃCAMI

WIĘKSZE ZAANGAŻOWANIE POMYSŁODAWCÓW

UPROSZCZENIE FORMALNOŚCI

BRAK SUGESTII ZMIAN/NIE DOTYCZY

REGULARNOŚĆ I CIĄGŁOŚĆ TAKICH INICJATYW

ZMIANA TERMINU I CZASU NA REALIZACJĘ

6,1%

9,1%

9,1%

9,1%

12,1%

12,1%

15,2%

45,5%

Zmiany postulowane przez ośrodki kultury



174

No ale na to jest za mało czasu, nie? (…) No mi się, mi się wydaje, że pół roku to by była dobra rzecz. (…) do 30 lipca trzeba wszystko już zakończyć, nie? A od pierwszego maja się zaczyna, czyli: maj, czerwiec i lipiec - trzy miesiące. To co Pan zrobi w ciągu trzech miesięcy, nie? [IDI A-2] X się trochę wywróciło, bo oni wzięli tak ambitny plan, że się wywrócili na nim. Potem z cudownych planów, nie mieli czasu robić tej diagnozy, bo już nie mieli czasu. [IDI A-1] Wartą rozważenia sugestią jest stworzenie rekomendowanego przez NCK modelu przeprowadzenia

diagnozy – swoistego „przewodnika” z praktycznymi wskazówkami jakie są korzyści, a jakie wady

zastosowania konkretnych metod i technik czy nawet określonych narzędzi. Ten rekomendowany

model należałoby jednak traktować tylko jako pewną podpowiedź, która mogłaby być pomocna dla

mniej doświadczonych w prowadzeniu badań ośrodków kultury (przypomnijmy, że np. kilka ośrodków

kultury było zawiedzionych przydatnością tradycyjnych ankiet, z kolei inni źle oszacowali nakład pracy

potrzebny do przeprowadzenia gruntownych badań jakościowych), a nie jako narzucony, obowiązkowy

zestaw, który mógłby okazać się słabo dostosowany do lokalnej specyfiki. Wydaje się, że zaletą

takiego rozwiązania byłoby także podniesienie jakości diagnoz – obecnie czasem opartych jedynie na

badaniach ilościowych czy zastanych danych statystycznych.

(…) być może byłoby dobre, gdyby pojawiła się... pojawił się jakiś model rekomendowany model dotyczący realizacji diagnozy, bo ja, no będąc między innymi socjologiem, to miałem jednak jakiś, jakiś niedosyt jak patrzyłem jak te diagnozy powstają no bo powstawały w bardzo różny sposób, nie?(…) gdyby były jakieś rekomendowany model przeprowadzania tej diagnozy może nawet ustandaryzowany w przyszłości, to mogłoby ułatwić pracę w tym domu kultury. I chodzi o to żeby jakby ograniczyć ryzyko, że tę diagnozę jakiś zaprzyjaźniony socjolog pisze - jak to się mówi - na sztukę na podstawie kwitów, nie? No, ja nie twierdzę, że tak było, ale uważam, że takie ryzyko istnieje i po prostu to powoduje że jakość tych diagnoz jest różna. Być może warto by stworzyć jakieś rekomendacje i jakiś sposób diagnozy, taki który by angażował jednak tych ludzi którzy później realizują ten program. [IDI A-4]

Wśród innych wymienianych zmian podkreślano przede wszystkim ograniczenie

biurokratycznych formalności i ogromnej pracochłonności związanej z opisywaniem i

rozliczaniem faktur (nawet tych na niewielkie kwoty) ze wszystkich projektów. Mimo konkretnych

zapisów w Ustawie o rachunkowości i finansach publicznych, warto próbować znaleźć rozwiązanie,

które nieco ułatwiłoby księgowo-formalną obsługę projektu (być może rozwiązaniem mógłby tu być

re-granting).

Znaczy problem był taki, że było bardzo dużo umów i to. Aha i to no właśnie może rzeczywiście warto powiedzieć. To jest kolejny właśnie, kolejny jakby… kolejna manifestacja tego prze... przebiurokratyzowania projektu. W tym projekcie Dom Kultury Plus umowy były, czy umowy, czy w ogóle faktury to były kwoty na przykład faktura za 12 złotych, faktura na 17 złotych, umowa na 100



175

złotych, umowa na 150 złotych. Powiem tak, jeżeli wziąłbym pod uwagę naszych księgowych, księgowych z Narodowego Centrum Kultury, mój nakład… nakład pracy tych wszystkich podwykonawców jakby tych wszystkich umów, prawnika, który te umowy musiał przygotować, przewieźć i tak dalej. Jakby to wszystko naprawdę zsumować i te faktury, które ja później musiałem opisywać, bo to jakby ta… naprawdę to była gehenna. Naprawdę straszne rzeczy. To tego wszystkiego było tyle, co jak się organizuje jakiś większy koncert po prostu. [IDI IL-3]

Warto w regulaminie Programu wprowadzić również zapisy, które kładłyby większy nacisk na

procesy ewaluacji prowadzone bezpośrednio po zakończeniu projektu – np. przeprowadzenie

przez Beneficjenta ankiet ewaluacyjnych wśród odbiorców inicjatyw, organizacja spotkania

podsumowującego daną edycję Programu zarówno dla animatorów, jak i ośrodków kultury. Warto

pomyśleć także o położenie większego nacisku na promowanie zrealizowanych w ramach Programu

inicjatyw, zwłaszcza by pokazywać władzom samorządowym, iż nie tylko festiwale czy duże

wydarzenia kulturalne są warte dofinansowywania.

6.9 Studium przypadku – Ełk

6.9.1 Miejscowość

Mieszkańcy Ełku twierdzą, że ich miasto należy do miejsc wartościowych, mających niezwykłą

historię. Zaznaczają, że Ełk i okolice to „Zielone płuca Polski”. Pytani o konkretne atrakcje lub ważne

z punktu widzenia tożsamości miejsca wymieniają najczęściej jezioro i przylegającą do niego

promenadę oraz plażę miejską; podkreślają kontekst wyjątkowości miejsca ze względu na

ukształtowanie terenu, jego silny związek z naturą i walorami krajobrazowymi.

No przede wszystkim piękne jezioro; jeziora, okolice ładne, ładne widoki. No, bo nie oszukujmy się – jest na co popatrzeć!

Młodzi mieszkańcy, silnie związani z terenami blokowisk, bywają też nieco sarkastyczni i zwracają

uwagę na to, by w sposób rzetelny opisywać atrakcje miasta, bez „koloryzowania” i przesady.

To może cała promenada nasza, ta co jest nad jeziorem, ten chodnik? Jak idziemy to toniemy.

Miejsca ważne dla mieszkańców to: główna arteria miasta, czyli ul. Wojska Polskiego (w

przeszłości w niedalekim sąsiedztwie ulicy znajdował się rynek, wówczas był traktowany jako istotne

miejsce kulturalne, lecz w chwili obecnej inwestycje poczynione na głównej ulicy zmieniły jej

charakter), ul. Pułaskiego, ul. Nadjeziorna, ul. Zamkowa (nieoficjalne miejsce spotkań młodych ludzi



176

i reprezentacyjne miejsce miasta, gdzie organizowano: zlot motorowy, festiwal hip-hopowy, imprezy

miejskie, koncerty). Do równie istotnych przestrzeni, pod kątem kultury, respondenci zaliczali: Park

Solidarności, Park Setera (znajduje się w nim pomnik papieża, oraz odbywają się liczne imprezy

kulturalne), Muzeum Historyczne (organizuje się tam rozmaite wydarzenia, w tzw. pomieszczeniu z

zadaszeniem, a w przyszłości ma się tam odbyć Festiwal Kultury Alternatywnej w Ełku), Osiedle

Kochanowskiego, Baranki (mieści się tam centrum sportowe, odbywają się tam ważne uroczystości i

gale, działa rozpoznawalna w mieście sekcja MMA), skatepark obok kampingu, ul. Armii Krajowej

(biblioteka), os. Jana Kilińskiego (spotkania młodzieży słuchającej i tworzącej hip- hop). Wymieniając

interesujące punkty miasta ełczanie wskazują również na zabytki, które opowiadają o historii regionu.

Należą do nich kolej wąskotorowa, ul. Kolejowa i tzw. Wąski Tor.

Tutaj Kolejowa, ostatnimi czasy, nawet nie wiedziałam, że tam tyle się dzieje w tym miejscu. Tam teraz w ogóle jakieś pokazy są (...), wystawy.

Na terenie przy dworcu znajdują się również schrony, z których korzystano w czasie nalotów

podczas wojny, kompleks pokoszarowy, oraz dworzec PKP z zabytkową stacją, którą zwiedzają

zorganizowane wycieczki.

Rysunek 1. Mapa z zaznaczonymi interesującymi miejscami w Ełku (materiały z FGI).



177

Cenne z punktu widzenia architektury miasta są zdaniem mieszkańców również: wieża ciśnień (w

nim prywatne muzeum), Zamek Krzyżacki, Kamienica przy ul. Małeckich 3, Karczma „Stary Spichlerz,

Schrony z okresu II wojny światowej przy dworcu, kościoły (Ewangelicko-Metodystyczny,

Najświętszego Serca Pana Jezusa, Miłości Bożej). Oprócz oficjalnych zabytków i obiektów

turystycznych, w Ełku, działania kulturalne pojawiają się także w zdegradowanych częściach miasta.

Za stacją PKP znajduje się miejsce, które jest traktowane jako opuszczone i zdewastowane. Spotykają

się w nim młodzi ludzie, nagrywają rozmaite artystyczne krótkometrażowe filmy, wykorzystując

scenerię, malują. Miejsce to stanowi zarazem punkt na uboczu miasta, gdzie można się spotkać i

działać w sposób nieskrępowany przepisami.

Tam są kręcone klipy, czasami jakieś graffiti powstaje w środku. Więc jest to miejsce subkultury niejako.

Ełk postrzegany jest jako silne centrum kultury w regionie zarówno przez pracowników i

animatora, jak i przez mieszkańców. Ci ostatni podkreślają znaczenie istnienia Ełckiego Centrum

Kultury, choć pragnęliby miejsca w przestrzeni otwartej, które byłoby punktem spotkań mieszkańców.

Ełk to jest dom i miasto z kulturą. W Ełku kultura jest bardzo rozwinięta. Jest bardzo dużo zdolnych ludzi, którzy działają w różnych (…) Ełk kojarzy się z kulturą.

Oprócz centrum kultury, do instytucji kulturalnych zaliczono też szkołę muzyczną, czyli Zespół

Państwowych Szkół Muzycznych w Ełku, który ma długą tradycję, kształci muzycznie dzieci i młodzież,

ale również inicjuje wyjazdy do renomowanych obiektów muzycznych, dużych sal widowiskowych,

zachęcając do słuchania ambitnego repertuaru filharmoników czy zespołów operowych. Innym

ważnym miejscem jest biblioteka, chwalona za kontakt z mieszkańcami i za to, że dyrektorka

instytucji liczy się z ich potrzebami.

Biblioteka jest chyba instytucją najbardziej otwartą w Ełku na inicjatywy mieszkańców, takie kulturalne.

Dyrekcja i pracownicy biblioteki (Miejska Biblioteka Publiczna im. Zofii Nasierowskiej) angażują się w

rozwój kultury Ełku np. udostępniając mieszkańcom przestrzeń biblioteki do spotkań czy

przygotowując ciekawe oferty dla osób z różnych grup społecznych, z rozmaitymi zainteresowaniami

i w różnym wieku. Oprócz standardowych działań nowoczesnej biblioteki, na zainteresowanie

zasługuje fakt, że Miejska Biblioteka Publiczna organizuje także konkursy: dla dzieci (m.in. zabawy

edukacyjne, głośne czytanie, konkursy literackie i plastyczne), młodzieży i dorosłych, spotkania z



178

autorami i ilustratorami książek, lekcje biblioteczne, wystawy fotograficzne, wykłady oraz imprezy

cykliczne związane z rocznicą urodzin znanych pisarzy, spotkania Dyskusyjnego Klubu Książki,

koncerty. W bibliotece istnieje punkt książki mówionej dla osób niesłyszących i niedosłyszących, w

Czytelni Wirtualnej funkcjonuje miejsce do słuchania muzyki, użytkownikom biblioteki udostępnia się

nieodpłatnie Internet.

Poza instytucjami publicznymi, w Ełku działa wiele podmiotów zajmujących się kulturą w sposób

prywatny, oddolny, nieoficjalny. Należą do nich np. kafejki czy studia nagraniowe. Mocno zaznacza

się również działalność stowarzyszeń i fundacji27. Z uwagi na znaczny potencjał ludzki, kreatywność

i motywację działaczy społecznych, organizacje pozyskują środki na własne działania i projekty,

często wykonując prace w ramach wolontariatu.

Ełk jest miastem organizacji pozarządowych, bo tutaj naprawdę jest bardzo dużo ludzi, którzy nie są związani, że tak powiem, z urzędem, ale jest dużo stowarzyszeń i działaczy takich społecznych, którzy działają kulturalnie i też właśnie społecznie, na swoich podwórkach.

Jak zaznaczyli rozmówcy, przepływ informacji i impuls do organizacji wielu inicjatyw pochodzi

właśnie z tych organizacji. Jednym z takich istotnych punktów na mapie Ełku jest Stowarzyszenie

Inicjatywa Kulturalna „Niech Będzie”, która przyciąga ludzi z pasjami, chcących się zaangażować,

edukując jednocześnie kolejnych działaczy społecznych.

Oni cały czas działają i robią fajne rzeczy, fajne projekty. I w sumie prawie wszyscy w Ełku ich znają. Każdy o nich słyszał, co robią i to zauważają. (…) pozyskują też fajnych ludzi z okolic, fajnych artystów, animatorów kultury, o których na przykład nie wiedzieliśmy, a którzy są nie tylko z Ełku, ale też z okolic, z miasta i wsi okolicznych. I oni jakby też włączają się w te różne projekty.

Zwraca się też uwagę na Stowarzyszenie Kultury Alternatywnej „FALA”, które organizuje

koncerty, m.in. w karczmie za jeziorem czy na wyspie. Są również pomysłodawcami i organizatorami

Festiwalu Kultury Alternatywnej w Ełku, który jest dużą i ważną imprezą.

Ale to już będzie na taką większą skalę, będzie zespół Armia itd. Też są zauważalni.

27 Więcej, ale i w dużym skrócie, można przeczytać o ełckich organizacjach i stowarzyszeniach na kartach raportu, stanowiącego diagnozę kultury w mieście: A. Lewandowska, S. Marcinkiewicz, R. Oryszczyn, Diagnoza stanu kultury w Ełku, Ełk 2013 [dostępne w Internecie: http://uwm.edu.pl/socjologia/wp-content/uploads/2014/03/Diagnoza-stanu-kultury-w-E%C5%82ku.pdf].



179

Mieszkańcy są również dumni z młodzieży, z ich siły, pomysłowości, otwartości zaangażowania.

Młodzież i jej aktywność społeczna i kulturalna przyczynia się do konkretnych zmian. Grupa ta jawi

się jako zaangażowana w sprawy miasta, a jej atutem jest wiara w miasto i jego rozwój, pomimo

dużego bezrobocia wśród tej kategorii społecznej.

Coraz mniej jej jest, bo wszyscy za granicę wyjeżdżają. Ale też perspektywy są, można śmiało powiedzieć, że są. Przyszłość Ełku zależy – zdaniem respondentów - od osób z motywacją do pracy na rzecz społeczności

lokalnej, dzięki którym można będzie realizować ambitne projekty, szczególnie te wypływające

oddolnie. Przyczyniają się one bowiem do silniejszej integracji mieszkańców, lepszego zrozumienia

sąsiadów i większej życzliwości, pozwalając zarazem na pozyskiwanie środków niezbędnych do

realizacji pomysłów.

(Perspektywy) związane są prawdopodobnie z tymi środkami unijnymi, które nadal mamy. I myślę, że to dzięki młodym ludziom tu w Ełku możemy te środki pozyskiwać i wykorzystywać.

Mieszkańcy postrzegają miejsce, w którym żyją jako interesujące, ciekawe, gdzie dzieje się

relatywnie więcej imprez niż w miastach o podobnej wielkości i liczbie mieszkańców. Uważają też,

że widać zmiany w mieście, choć mogłyby one nabrać większego tempa. Respondenci martwią się

jednak, że potencjał ich miasta nie jest maksymalnie wykorzystywany. Ich zdaniem jest wiele miejsc,

które można by odnowić, czy przysposobić do działań, gdyż w Ełku znajduje się wiele ciekawych

przestrzeni, które wymagałyby po prostu remontu lub zmiany ich funkcji. W mieście można odnaleźć

wiele zaniedbanych kamienic, zdewastowanych ścian i odpychających podwórek. To jednak nie

stanowi przeszkody w twórczym wykorzystaniu tych budynków i przestrzeni do działań na rzecz

ludności lokalnej. Wydaje się, że mieszkańcy wyznają pogląd, że o miejscu nie decyduje jego fasada,

odnowiony lub wymagający renowacji wygląd, ale „energia”, którą wnoszą ludzie zintegrowani i

zmotywowani, aby przekuć przeszkody w siłę na rzecz mikrospołeczności i miasta. Miejsca spotkań

stają się czasem rozpoznawalne i znane, okazują się otwarte i zapraszające, ożywiane poprzez

działania animacyjne oraz artystyczne, np. bramy, podwórka i korytarze. Czasem jednak mieszkańcy

muszą w tym celu pokonać administracyjny opór instytucji, takich jak spółdzielnie czy urzędy, dzięki

świeżości swoich wizji, pomysłowości i determinacji. Co ważne, ich działania często kończą się

sukcesem, są doceniane przez grantodawców, miasto (urzędników, prezydenta) oraz innych

mieszkańców.



180

6.9.2 Diagnoza

Pomimo tego, że ECK od 2010 roku korzystało z narzędzi w postaci ankiet do diagnozy preferencji,

zadowolenia oraz poznania opinii Ełczan na temat działalności centrum kultury, były to

przedsięwzięcia na małą skalę. W ten sposób wytypowano np. wykonawcę koncertu, podczas gdy

potrzebne było bardziej kompleksowe podejście i diagnoza z prawdziwego zdarzenia, na co uwagę

zwracały zarówno animatorka, jak i koordynatorka projektu.

My czegoś takiego nie posiadaliśmy i chcieliśmy przede wszystkim zbadać tą kulturę od podszewki że tak powiem, czyli od tej społeczności lokalnej, co oni myślą, bo to też wyszło, co oni powiedzmy myślą o naszej działalności. Robiliśmy jakieś tam ankiety, bo próbowaliśmy badać na przykład jakie by chcieli koncerty, to wrzucaliśmy. […] Formuła programu, która wymaga przeprowadzenia diagnozy, potem konkursu P. ocenia pozytywnie? Bardzo pozytywnie. Takie dokumenty są ważne, potrzebne, o ile jest to prawdziwe. Zrobione na podstawie prawdziwych rozmów z ludźmi. Jak się zbierze dużo opinii, to na prawdę bardzo ciekawe rzeczy wychodzą. Ludzie są sami zaskoczeni.

ECK postanowiło zatrudnić osoby, które specjalizują się w przeprowadzaniu podobnych diagnoz,

w wyniku czego włączono w te działania dwójkę socjologów. Do pomocy mieli oni grupę wolontariuszy.

Ich zadanie miało polegać na zidentyfikowaniu zasobów Ełku i jego potencjału kulturotwórczego. Jak

zauważa animatorka, punkt wyjścia badaczy był jednak jej zdaniem niewłaściwy, chcieli oni bowiem

korzystać przy tworzeniu diagnozy wyłącznie z źródeł zastanych. Animatorce udało się jednak

przekonać ośrodek kultury i socjologów do tego, aby poszerzyć repertuar narzędzi, zwłaszcza o

metody jakościowe.

Moją największą rolą było to, że na samym początku bardzo szybko musiałam zareagować, żeby oni nie zrobili tego, co mieli zamiar zrobić. Oni wymyślili sobie, że zrobią tradycyjną diagnozę, czyli wezmą sobie ludzi, specjalistów i Ci panowie dostaną kasę. Tak sobie to wyobrażali. (…) Nie brali nawet pod uwagę współpracy z lokalną społecznością. Musiałam na samym początku im to wyperswadować. Wszystkim.

W rezultacie interwencji na samym początku diagnoza podążyła innymi torami. Poza badaniem

roczników i statystyk, stworzono ankietę internetową oraz zorganizowano spotkania z

przedstawicielami organizacji pozarządowych, lokalnymi działaczami i osobami zainteresowanymi

kulturą. W opinii zarówno koordynatorki projektu, jak i animatorki, efekt końcowy diagnozy okazał

się bardzo dobry.



181

Różne organizacje pozarządowe, lokalni liderzy. Okazało się, że bardzo fajni ludzie działają w tych organizacjach. Ta diagnoza wyszła bardzo fajnie i wizualnie bardzo fajnie wyszło. Ja polecam. Opinię tę potwierdza także przedstawicielka ośrodka kultury. Potwierdza ona z jednej strony

zaangażowanie animatorki, która była obecna na wszystkich spotkaniach, a z drugiej na jej pozytywną

energię, motywującą zespół do wykrzesania z siebie jeszcze więcej aktywności, a tym samym

wzbogacenia tego elementu projektu o lepszą jakość.

Tak że ona miała blisko i z X jakoś tak się dobierali. Była zawsze i też była takim inicjatorem trochę czasami, że może jeszcze i tak nas trochę „chodźcie jeszcze to zrobimy” i tak nas zachęcała, że tak powiem.

W rezultacie diagnoza została udostępniona na stronie ECK oraz fanpage’u na Facebooku.

Udostępniono ją jednak już po ogłoszeniu konkursu i jego zakończeniu, czyli 1 sierpnia 2013 roku.

6.9.3 Konkurs

W połowie czerwca ogłoszono na stronach internetowych (ECK, Facebook) konkurs na inicjatywy

lokalne, w ramach których było do wygrania 22 000 złotych. Załączono do niego regulamin konkursu

oraz formularze (choć te ostatnie pojawił się stronie trochę później, co spowodowało pewne

zamieszanie wśród osób chcących zgłosić inicjatywy). W międzyczasie zachęcano do uczestnictwa w

konkursie za pośrednictwem stron internetowych, prasy, radia oraz plakatów. Termin składania

wniosków upływał 18 lipca.

Dzisiaj ruszamy!!!

Jeżeli macie pomysł na zorganizowanie ciekawej akcji kulturalnej zapraszamy do udziału w

konkursie WYJDŹ Z KULTURĄ!

WYJDŹ Z KULTURĄ! skierowany jest do tych, którzy w jakikolwiek sposób chcą pobudzić

lokalne społeczeństwo do udziału w kulturze.

Wystarczy, że masz co najmniej 15 lat i chcesz zrobić coś interesującego. Opisz to i zgłoś do

konkursu.

Następnie przedstawiono dziewięć zgłoszonych inicjatyw na stronie i stworzono ankietę, w której

można było oddać głos na najbardziej interesujący projekt. Wyniki ankiety stanowiły ocenę cząstkową

przy wyborze zgłoszeń. Pozostałą część oceny projektów zasadzała się na dyskusjach w gronie jury.

Siedmioosobowa komisja składała się z dyrektor ECK, dwóch pracowników ECK, przedstawiciela

Urzędu Miasta oraz trójki przedstawicieli stowarzyszeń/społeczników. Czym kierowano się przy



182

wyborze projektów? Koordynatorka projektu podkreślała ze swojej strony aspekt finansowy i

logistyczny, z kolei animatorka kładła nacisk na stronę dotyczącą oryginalności i poziom merytoryczny

projektu. W trakcie wyboru inicjatyw dyskutowano i spierano się ze sobą, ale – jak podkreślali

członkowie komisji - były to konstruktywne spory.

Były, były takie małe kłótnie, bo tam w jury czasami miało inne, bo było na zasadzie, że każdy otrzymał kopie i kartę oceny i sobie w domu czytaliśmy. Później się tylko spotkaliśmy, no bo wiadomo, nie ma czasu tego czytać.

Ostatecznie do konkursu zgłoszono 10 inicjatyw (jedną odrzucono od razu z przyczyn formalnych).

Sama koordynatorka projektu była lekko rozczarowana niską – według niej - liczbą zgłoszeń. W jej

opinii mogło to jednak wynikać z „nowości” projektu i związanej z tym pewnej nieufności i

niezorientowania.

Trochę się rozczarowałam tą liczbą, że tylko tam te 10 wpłynęło, bo jakieś było tam zainteresowanie […] Myślałam, że będzie więcej, będzie więcej pomysłów, ale to chyba pierwszy raz coś takiego zrobiliśmy.

W rezultacie odrzucono tylko dwa projekty – Edukacja filmowa (zajęcia z historii kina dla różnych

grup wiekowych) oraz Zakręć talerzem (warsztaty kuglarsko-cyrkowe dla młodzieży). Z kolei dzięki

negocjacjom dotyczącym budżetu zdecydowano się wybrać siedem projektów, zamiast

wcześniejszego planu - sześciu projektów.

Tam jedną chyba, bo my tutaj właśnie ten hip-hop tam była jedna, zmniejszyliśmy im dofinansowanie. Powiedzieliśmy, że mogą zrealizować projekt, ale tam właśnie zaraz, czy my im o połowę, chyba o połowę im obcięliśmy. Oni powiedzieli, że oni za połowę też zrobią i zrealizowali to za połowę, tą inicjatywę. Tak że jeżeli nie zgodziliby się, to by było 6. Powiedzieliśmy, że taki jest warunek realizacji.

Na stronie internetowej konkurs zakończono oficjalnymi podziękowaniami, a z pomysłodawcami

skontaktowano się w celu ustalenia harmonogramu działań. Niestety, nie ma już dostępu do ankiety

internetowej i nie sposób określić zainteresowania konkursem. Strona projektu „Wyjdź z kulturą”

zgromadziła jednak ponad sto polubień (119), natomiast zgłaszane inicjatywy nigdy więcej niż

dziesięć. Dokumentacja i informacje na temat realizacji projektów gromadziły zazwyczaj po kilka

polubień, jeszcze rzadziej były komentowane i tylko kilkukrotnie udostępniane. Największe

zainteresowanie wzbudziły projekty zorientowane audiowizualnie, czyli w pierwszej kolejności

inicjatywa Hey you! What song are you listening to? oraz Hip-hop oczami wyobraźni.



183

Co ważne, wydaje się, że zrealizowany projekt przyniósł pozytywne skutki dla Ełku, stał się

impulsem, który pobudził mieszkańców i władze miasta do dalszego działania. Świadczy o tym przede

wszystkim fakt, że Urząd Miasta zdecydował się powtórzyć w tym roku pomysł i wydaje się, że odzew

mieszkańców był już większy. Co więcej, udało się także zachęcić do dalszej działalności społecznej

kilka osób, które w DK+ IL stawiały dopiero pierwsze kroki w tym zakresie.

Wpłynęło też od osób, którym tam na przykład X dzisiaj będzie, która chyba tak wcześniej, ja przynajmniej nie słyszałam, ona tak się może rozkręciła dzięki temu, ale to by trzeba było jej spytać, bo teraz też dużo realizuje tam własnych takich lokalnych inicjatyw. Od osób, które aż tak bardzo może nie są, może coś robią, ale na własnym podwórku, osiedlu i nie słychać o nich. […] Powiem szczerze, że miasto nasze podłapało pomysł NCK-u i to, co my zrobiliśmy zobaczyli, że jest jakieś tam, jest jakiś odzew i ogłosiło taki konkurs.

6.9.4 Inicjatywy

„Korytarz”

Projekt ten uznano za jeden z ciekawszych – przede wszystkim ze względu na pomysłowość i

innowacyjność działaczy. Dążyli oni do wyjścia ze sztuką do ludzi, którzy na co dzień nie mają z nią

do czynienia. Projekt zyskał wielką sympatię społeczności lokalnej i poparcie urzędników.

Autorzy inicjatywy chcieli zintegrować mieszkańców budynku przy ulicy Dąbrowskiego 10 w Ełku,

proponując im zajęcia plastyczne w szerokiej formule. Prowadzili oni warsztaty plastyczne,

krawieckie i ceramiczne przez dwa miesiące (od września do listopada). Każdy warsztat odbywał się

w cyklu 3 dwugodzinnych spotkań, w grupach 10-osobowych, w których ostatecznie znalazły się także

osoby spoza wyżej wymienionego bloku. Zajęcia prowadzone były przez specjalistów, artystów,

którym przyświecał cel zaciekawienia dzieci sztuką, by w przyszłości mogły skorzystać z bogatej ofert

proponowanej przez CK lub inne kółka zainteresowań. W trakcie trwania zajęć zorganizowano też

zajęcia dla młodszych dzieci. Było to „kino dla najmłodszych”, w którym były wyświetlane z

projektora bajki. Ważnym aspektem tej akcji była misyjność, by sensownie zagospodarować wolny

czas dzieci i by mogły one zyskać wartościowe doświadczenia w obrębie działań twórczych,

zorientować się jakie mają pasje, zainteresowania. Projekt miał również przyczynić się do integracji

społeczności lokalnej oraz do zachęcenia dzieci i ich rodziców do twórczych działań od zaraz.

Mieszkańcy osiedla spotykali się wspólnie na korytarzu bloku, który ozdobiony został pracami

plastycznymi uczestników warsztatów, w tzw. galerii prac zorganizowano poczęstunek. Dzieciom

towarzyszyli rodzice, asystowali im w artystycznych działaniach, pomagali, doradzali. Każdy młody



184

uczestnik warsztatów otrzymał dyplom. Z rozmów przeprowadzonych z nimi wynika, że byli bardzo

zaangażowani i dumni z umiejętności swych dzieci. Niektórzy w efekcie zapisali swoje dzieci na

regularne zajęcia, co z perspektywy pomysłodawców było wielkim sukcesem.

Więc wszyscy z radością jechali i biegli na te zajęcia. To moje, takie zadowolenie z tych wszystkich działań, które się działy w Korytarzu. Pierwsze były plastyczne, dzieciaki chodziły, zresztą widać, całe wymalowane; ręce, buzia, nogi, wszystko. Dzieciaki zadowolone z malowania. Z utęsknieniem czekają za rok na coś takiego podobnego. Syn lepił, to jest właśnie jego dzieło. Z ceramiki, no bo on się zajmował ceramiką – lepili jakieś tam garnki, potem wypalane były. [FGI rodzice dzieci uczestniczących w warsztatach] Zajęcia krawieckie mi się nie podobały. Ceramiczne bardziej tak mi się podobały. [FGI, dziecko, uczestnik warsztatów]

Reakcje na projekt były na tyle pozytywne, że inicjatorka tej akcji pracuje aktualnie nad

kolejnym pomysłem, który dotyczyć będzie podwórka, miejsca spotkań dzieci i mieszkańców kilku

kamienic.

„Mój sąsiad”

Projekt ten miał zachęcić ludzi do tego, by się poznali, zintegrowali, spojrzeli na siebie – wszystko

to pod pretekstem wspólnego pozowania do zdjęć. Celem działań było też przełamanie pewnych

barier, uprzedzeń sąsiadów względem siebie.

To był najważniejszy element tej integracji, gdzie sąsiad właśnie A z sąsiadem B stają do wspólnego zdjęcia. (…) czasami takie idiotyczne jakieś cięcia, bo mi sąsiadka notorycznie zalewa balkon, podlewa kwiatki i mi ta woda kap kap kap na mój balkonik piękny. (…) Ludzie mają do siebie coś tam, bo tutaj pies szczekał u Pani, a Pani ma kota, a tutaj jest zakaz gry w piłkę, a mój syn chce grać w piłkę - to było na zasadzie takiej żeby właśnie się poznać od takiej lepszej strony, coś wspólnie zjeść pośpiewać i zrobić sobie zdjęcia. (…) tak takie integracyjne, fajne bo sąsiad z bloku, który jest tam gdzieś obok, który nie jest nam np. mnie, bo ja się właśnie świeżo do nich sprowadziłam, tak mieliśmy taki taką szansę na to żeby się poznać i zacząć sobie mówić dzień dobry, uśmiechać się, nie bać się siebie, nie wstydzić, wiedzieć kto jest kim, fajne to było bardzo.

Profesjonalny fotograf z Krakowa wykonał początkowo portrety poszczególnych mieszkańców, a

finalnie - zdjęcia grupowe. Respondenci wspominali, że ludzie bardzo emocjonalnie reagowali na te



185

działania – byli poruszeni, że to właśnie oni będą fotografowani, a potem ich portrety znajdą się na

wystawie w bramie budynku, którą dosłownie „otapetowano” fotografiami (z powodu małych funduszy

organizatorzy akcji drukowali zdjęcia w formacie A3, sklejali i robili wielkoformatowe plakatowe

zdjęcie). Jedna z pomysłodawczyń podkreśla, że – co charakterystyczne - nie niszczono wywieszonych

zdjęć, mimo, że nie były one niczym zabezpieczane i znajdują się one w bramie do dziś, choć w

mocno już nadwątlonej formie.

(…) ludzie zatrzymywali się później z miasta i widzieli też przechodząc przez bramę, ja do dzisiaj się zatrzymuję, tam są już teraz strzępy, ponieważ tam fundusze nie pozwoliły na to żeby wydrukować je na plexie czy zabezpieczyć, więc one były w taki bardzo prosty sposób najtańszym kosztem i sumptem zrobione, ale wiszą co poniektóre do dzisiaj i naprawdę budziły zainteresowanie i ciekawość.

Powstało ok 400 zdjęć z całej akcji, choć nie wszystkie zostały wywołane. Mieszkańcy, którzy

chcieli utrwalić swoja podobiznę, mogli skorzystać z kostiumów, które zostały w tym celu zebrane.

Nie były one szczególnie wyszukane czy drogie, ale skompletowane przez organizatorki z własnych

szaf lub pożyczone od zaprzyjaźnionych osób. Największą popularnością cieszyły się finezyjne

nakrycia głowy, po które często sięgali fotografowani. Poza tym puszczano podkłady muzyczne, przy

których uczestnicy mogli śpiewać piosenki i bawić się.

Mieliśmy też kostiumy także przebieraliśmy się do tych zdjęć, to była w ogóle taka totalnie szalona, kto chciał śpiewał piosenki (…)chętnie pozowali, zakładali śmieszne okulary albo zakładali różne nakrycia głowy, fantazyjne i nie stanowiło to dla nich problemu żeby zapozować.

Zdaniem organizatorek ten projekt przyczynił się bardzo do ocieplenia stosunków między

sąsiadami, spowodował, że zaczęli być dla siebie milsi, czy czasem po prostu mniej agresywni.

Inicjatorzy działań planują powtórzyć ten projekt, ale z powodów finansowych, będą zmuszeni nieco

go przeformułować.

Ludzie się świetnie do tego włączyli, w ogóle no wszyscy się świetnie włączyli naprawdę i były eleganckie panie, była Y, która jest dyrektorem biblioteki i był pan żulik z bramy i sobie razem robili zdjęcie i nie było problemu żadnego.

„Teatr pod naszym oknem”

Ideą przewodnią tego projektu było wyjście z teatrem w przestrzeń miasta, blisko do ludzi - na

ich podwórka, pod ich okna. Przedstawienie teatralne można było zobaczyć z własnego pokoju, bez

ruszania się ze swojego bezpiecznego miejsca, ale oferowano również możliwość mocniejszego



186

zaangażowania się i dołączenia do grupy. Z tej drugiej opcji chętniej początkowo korzystały dzieci,

do których następnie dołączali dorośli. Najważniejszą kwestia było zaintrygowanie widza, by nie mógł

oderwać oczu, by chciał uczestniczyć w przedstawieniu, dał się „porwać”. Celem akcji było

zaciekawienie ludzi na co dzień nie interesujących się teatrem, jak i tych kochających ten rodzaj

sztuki, do uczestnictwa we wspólnym wydarzeniu, które nie odbyło się w żadnym zamkniętym

miejscu, ale w przestrzeni otwartej, na podwórku.

W projekcie wziął udział profesjonalny teatr, z doświadczeniem w przedstawieniach ulicznych i

pracy w plenerze. Teatr DELIKATES był na Facebooku reklamowany w następujący sposób.

Bywalcy podwórek, gapie z okien i balkonów, z myślą o Nich i dla Nich zawita teatr ze swym filozoficznym spektaklem o poszukiwaniu tajemnicy, którą diabeł przykrył ogonem. Spektakle odbędą się (…) w podwórku i (…) przy bajorku.

Kolejny spektakl „Pozor už nemôžem” traktował o tajemnicy św. Graala. Dyskusja dotyczyła legendy

i mitu.28

Teatr angażował i włączał mieszkańców w działania. Nawet niezadowolony sąsiad, który nie życzył

sobie pod swoim oknem hałasu, ostatecznie dołączył do przedstawienia. Spotykani później na ulicy

mieszkańcy wypatrywali z okien ruchu, ale i zapytywali z ciekawością, kiedy odbędą następne

przedstawienia.

Pojawiło się mnóstwo ludzi, oni się oswoili (…) po tej akcji „Moi sąsiedzi” wiedzieli, że znowu coś będzie. Byli tak nakręceni, że chcieli się do czegoś podłączyć i coś jeszcze zacząć robić ze sobą, dzieciaki w ogóle szalały. “Hey you! What song are you listening to?”

To przedsięwzięcie koncentrowało się na prostym pytaniu dotyczącym upodobań muzycznych

ełczan. Preferencje muzyczne, które zawsze budzą emocje, tym razem nie poddawane były ocenom,

gdyż celem pomysłodawców było ujawnienie złożoności zjawiska smaku muzycznego, zamiłowań czy

28 Więcej na: https://pl-pl.facebook.com/events/242349012581746/?ref=22 [dostęp 6.10.14].

https://pl-pl.facebook.com/events/242349012581746/?ref=22



187

zainteresowań mieszkańców miasta. Uczestniczka wspomnianej inicjatywy tak zapamiętała te

wydarzenia:

Naprawdę wszystko wyszło nawet lepiej niż planowałam. Bo mieliśmy 30 osób zapytać, a w ogóle było więcej, musieliśmy niektóre osoby odrzucić, bo po prostu filmik musiał być krótszy.(…) Bardzo fajne ujęcia miasta i ja jestem w ogóle zadowolona, bardzo fajna współpraca, fajni ludzie przy okazji projektu poznani. No i też mieliśmy założenie, jakby odbiór – zakładaliśmy, że na przykład do dwóch tysięcy mieszkańców, którzy to obejrzą, a okazało się, że tam jest 17 tysięcy wyświetleń, więc było więcej niż się spodziewaliśmy.

Zapoznanie się z gustami muzycznymi mieszkańców Ełku miało pośrednio również pomóc osobom

i instytucjom zaangażowanym w rozwój kultury, w organizację koncertów i innych wydarzeń

muzycznych w mieście. Animatorka wspomniała, że początkowo inicjatywę promowano w lokalnych

mediach; w prasie, radiu, telewizji, internecie. Potem zrobiono tabliczkę, koszulki, w których

uczestnicy projektu chodzili po mieście.

Ruszyliśmy z ekipą (…) Chodziliśmy po mieście i nagrywaliśmy ludzi – i tutaj ludzie ze słuchawkami; różni ludzie, którzy na przykład biegli, jechali rowerem, bardzo dużo ludzi spotykaliśmy, którzy się zatrzymywali.

Inicjatorka akcji wraz ze swoim zespołem przez kilka dni we wrześniu i w październiku zatrzymywała

w najczęściej odwiedzanych miejscach Ełku osoby, które miały na uszach słuchawki i pytała o to,

czego w danej chwili słuchają. Odpowiedzi przechodniów zarejestrowano i zmontowano, tworząc klip

- wypowiedzi przechodnia towarzyszy w tle muzyka, której w danej chwili słuchał. Osoby musiały

wyrazić pisemną zgodę na wykorzystanie ich wizerunku w kilkuminutowym wideo. Oprócz tego

nagrywano też krajobrazy, widoki miasta. Finalnie zaprezentowano film na Facebooku29.

Kilkuminutowy klip wideo został też umieszczony na stronie internetowej ECK oraz na portalu

YouTube, gdzie zyskał do tej pory ponad 17 000 wyświetleń. Wiele osób komentowało to wydarzenie,

odnosząc się do niego z dużą aprobatą i dozą życzliwości. Jedyna krytyka dotyczyła podobieństwa

pomysłu do klipu promującego Bydgoszcz, jednak sama autorka wcale nie kryła inspiracji i podkreśliła

nawet, że konsultowała się z autorem wersji z Bydgoszczy.

Świetna inicjatywa! Gratulacje dla pomysłodawczyni. Kilka lat temu wyjechałem z Ełku, bardzo dużo się pozmieniało, ale nigdy bym się o tym nie dowiedział, gdyby nie ten filmik.

29 Więcej na: http://m2.facebook.com/czegosluchajaelczanie .

http://m2.facebook.com/czegosluchajaelczanie



188

„Wymowna brama”

Istotą przedsięwzięcia było oparcie się na bogatej symbolice bramy. Wykorzystano fakt ciekawej

historii Ełku oraz wątków wielokulturowości tego miejsca. Celem inicjatywy było zobaczenie

zabytkowej bramy, będącej centralnym punktem, jako miejsca mieszania się różnych kulturowych

wątków, przeszłości z teraźniejszością. W tym celu wykorzystano graffiti oraz archaiczne języki,

słyszane w Ełku, a także włączono historyczne teksty z ełckich gazet. W ten sposób przy ulicy Armii

Krajowej 6 powstał mural przedstawiający akordeonistę i hasło wpisane po mazursku. Autorzy

projektu chcieli również podkreślić, że w miejscu styku wielu kultur można zaznaczyć swoją obecność

w twórczy sposób, spersonalizować je, a tym samym zmienić stosunek lokalnej społeczności do

zamieszkiwanego przez nich miejsca, m.in. młodzieży, która „niszczyła” to miejsce, a teraz pomagała

przy malowaniu.

Plastyczne działania w bramie przeprowadzono w październiku. Projekt graffiti powstał we

współpracy z artystą mieszkającym we Wrocławiu. Efekt pracy został zaprezentowany mieszkańcom,

w formie wystawy wychodzącej do ludzi.

Wydaje się, że tematyka projektu nieprzypadkowo pojawiła się w Ełku. W mieście zaznacza się

bowiem wyraźnie obecność grup grafficiarzy i twórców street art – ich działania są dostrzegane i

doceniane przez mieszkańców, szczególnie młodszego pokolenia. Mimo wszystko, w niektórych

miejscach i okolicznościach prace graffiti są łączone z aktami wandalizmu. Mieszkańcy Ełku,

szczególnie młodsi, życzyliby sobie, by dowartościować ten rodzaj sztuki i zaakceptować swoisty

sposób wyrazu młodych twórców. Twierdzili, że uliczni artyści często nie mają przeznaczonej na

street art przestrzeni do tworzenia, choć pustych ścian w mieście nie brakuje. Podkreślano więc, że

istnieje potrzeba, by władze miasta stworzyły warunki do świadomego tworzenia graffiti i murali.

Młodych mieszkańców Ełku irytowało również to, że nie można zabezpieczyć dzieł, które skazane są

na nietrwałość, choć posiadają istotne walory estetyczne. Oczekiwano także dowartościowania tej

nietradycyjnej dziedziny sztuki, podkreślając, że tego rodzaju twórcy mogliby przyczynić się do

stworzenia unikatowego obrazu miasta i pozostawić na często zdewastowanych ścianach artystyczny,

graficzny komentarz naszych czasów.

Jeżeli chodzi o graffiti, to fajnie by było, żeby było więcej ścian udostępnianych na graffiti. Mamy naprawdę bardzo dobrych graficiarzy, wręcz artystów. To już nie są nawet graficiarze, tylko bardziej street art, gdzie malują obrazy na ścianach. I jest bardzo mało tych miejsc udostępnianych na coś takiego.



189

Podobno w Ełku jest brak legalnych ścian do malowania, że nawet jeśli ktoś ma talent i chce coś zrobić, to musi to zrobić nielegalnie. I na przykład ostatnio był taki przypadek, że u nas w Ełku przy plaży miejskiej przy takich dużych schodach powstał street art, Bob Marley, jego wizerunek. I to oczywiście było nielegalnie, no bo nie ma na to oficjalnej zgody. A to była taka sztuka, że to zdobiło po prostu miasto. No zostało poniszczone, ponieważ nie było namalowane, tylko było namalowane na takich paskach i przyklejone do schodów.

Podobne głosy na ten temat pojawiły się w Internecie przy okazji konkursu na inicjatywy. W kilku

komentarzach można przeczytać o potrzebie czy istotności zwrócenia się ku tej formie ekspresji.

Sugeruje się także, że warto byłoby pomyśleć o upiększeniu nielubianego chyba amfiteatru właśnie

malunkami, najlepiej w barwach miasta.

„HIP-HOP oczami wyobraźni”

Projekt zakładał stworzenie narracji na temat miasta z perspektywy twórców hip-hopu. Takie

widzenie rzeczywistości miało być specyficzne, bowiem pomagało dotrzeć do miejsc, do których z

dużą pewnością nie dociera większość Ełczan. Celem było nagranie teledysku i jego prezentacja w

Internecie oraz rozpropagowanie tego nagrania w wielu miejscach na ścianach bloków i podwórek,

tak by dostępność do niego była stosunkowo łatwa. Narracja miała być opowieścią o rzeczywistości

reprezentanta młodszego pokolenia mieszkańców miasta i o problemach, z którymi musi się mierzyć.

Ważnym wątkiem było również samo miasto, z jego obrazami, blokowiskową architekturą, ulicami,

ale zarazem „twórczą energią”. Ełk miał być tłem, ale i głównym bohaterem teledysku, stworzonego

przez grupę młodych ludzi. Głównymi aktorami byli natomiast amatorzy rekrutujący się ze

społeczności lokalnej oraz muzycy. Twórcy teledysku kamerę pożyczyli od członka innego

stowarzyszenia, który zakupił ją z pieniędzy pochodzących z grantu na temat ludzi bezdomnych, o

których kręcił film.

Wykorzystywać ten sprzęt dalej, w jakichś innych działaniach. Stąd współpraca z nami (…) X prezentował swoje działania, filmy, dokumenty, które kręcił w więzieniu z kobietami, ale głównie chodziło o ten teledysk. Ale wiadomo, że teledysk trwa 3-4 minuty, a jak ludzie już przyszli, to trzeba coś im dłużej puścić. Było też Radio 5. Robili z tego wydarzenia reportaż. Fajnie. Doświadczenia nabieramy. Jeżeli chodzi o teledysk, to wiadomo, że my nie jesteśmy profesjonalistami. Mamy nadzieję, że każdy następny teledysk będzie coraz lepszy.

Film został wyświetlany na klatkach w blokach na ul. Orzeszkowej, Mickiewicza oraz Kilińskiego

w Ełku, gdzie spotyka się młodzież, będąca często postrzegana jako problematyczna. W ten sposób



190

młodzi ludzie związani z tymi miejscami oraz z tym gatunkiem muzyki została dowartościowana, a

osiedlowe grupy środowiska hip–hopowego zainspirowane do dalszego realizowania swoich twórczych

pomysłów.

Można by więcej takich projektów, więcej grantów. Bo to jest naprawdę fajna sprawa, że można coś zrobić, że ktoś pomoże, nie? Bo my nie mamy takiej możliwości, żeby nakręcić taki teledysk bez żadnego wsparcia finansowego.

Teledysk został pokazany także w Internecie, gdzie zyskał ponad trzy tysiące wyświetleń na

portalu YouTube. Mimo niezbyt wielu komentarzy, zwraca uwagę to, że były one wyłącznie

pozytywne. Na portalu tym umieszczono również film dotyczący tworzenia teledysku (tzw. „making

off”), który obejrzano prawie tysiąc razy, ale komentowano rzadko.

„Nie czekaj... rusz się!”

Ta inicjatywa polegała na podkreśleniu ważności sportu, kultury i rekreacji w życiu ełczan. Istotną

rolę odgrywało też propagowanie zdrowych nawyków i higieny życia oraz integracja mieszkańców.

Pomysłodawcy zorganizowali trasę spacerową, której punktami były przystanki jednej z linii autobusu

MZK Ełk. Uczestnicy mogli biegać lub spacerować, w zależności od możliwości fizycznych, kondycji i

stanu zdrowia. Na trasie znajdowali się wolontariusze, ubrani w koszulki z logo akcji, którzy

informowali przechodniów o celu inicjatywy. Dodatkowo w różnych miejscach (m.in. w autobusach i

w szkołach podstawowych) zawieszono plakaty z informacją o akcji. Inicjatywie towarzyszył konkurs

plastyczny pt. „Narysuj swój przystanek”. Idea była taka, by dzieci ze szkół podstawowych z Ełku, z

klas 4-6 narysowały „swój” konkretny przystanek autobusowy i krajobraz, w który jest wpisany.

Uczestnicy biegu/spaceru głosowali podczas akcji na najlepsza ich zdaniem pracę. Zwycięzcy zostali

wyłonieni na mecie i tam nagrodzeni w atmosferze zabawy piknikowej z muzyką i poczęstunkiem.

Inicjatywa zaskoczyła mieszkańców - zmęczeni użytkownicy komunikacji miejskiej reagowali

zazwyczaj uśmiechem na wolontariuszy. Była to akcja trochę prowokująca, która zachęcała do ruchu,

zmiany przyzwyczajeń i odkrycia innej perspektywy spojrzenia na miasto, docenienia jego walorów

krajobrazowych.

Ten projekt bardzo mi się podobał. Dlaczego? On łączył w sobie bardzo wiele elementów. Element rekreacji i wyciągnięcia ludzi z domu. Przebiegnięcia się po własnym mieście. Te zadania to był taki element integracyjny. Trzeba było mieć



191

wolontariuszy, żeby był na każdym przystanku. Element twórczości miał. (…) Wychodzimy poza jakiś schemat. [Animatorka]

6.9.5 Postrzegane przeszkody i trudności

Pomysłodawcy, szczególni ci, którzy proponowali projekt po raz pierwszy, opowiadali o szeregu

trudności, które piętrzyły się już po otrzymaniu grantu. Najczęściej dotyczyły one urzędników, którzy

stawiali opór w kwestiach zezwoleń. Przykładem może być projekt „Korytarz”, ponieważ przestrzeń,

w której miały się odbyć warsztaty należała do spółdzielni, która początkowo była bardzo niechętna

i źle usposobiona do wspomnianych działań.

Znaczy, ja mogę powiedzieć, że jak na przykład są proponowane dofinansowania do działań i projekt jest jakby przyjęty przez darczyńcę, że tak powiem. A schody zaczynają się właśnie przy zdobywaniu tych pozwoleń na przykład; jak te działania na tym „Korytarzu” w spółdzielni. To już napisałam w projekcie i miałam zgodę od urzędu, ale spółdzielnia na przykład robi schody, nie? Że tak tutaj dostajemy zgodę i pieniądze na to, a już jak zaczynamy robić to, to trzeba naprawdę tyle pism wymalować. Moje doświadczenia to jak na przykład miałam wywiesić prace, które były wymalowane przez dzieci na klatce – i z Urzędu Miasta zgodę miałam, bo od nich były te pieniądze. A już spółdzielnia – nie, że to zagraża czemuś tam.(…) Nie wiem, chodzić wszędzie i mówić, ale prezydent się na to zgodził, a wy tu robicie tak, że głupio aż. Chodzić i powoływać się na kogoś tam, kto podpisał dokumenty. Spółdzielnia mi robiła na przykład problemy z tym. Nie tylko akurat z tymi pracami, ale generalnie wkoło tego „Korytarza”, administracja miała zastrzeżenia. Niektóre problemy wynikały z niedoświadczenia grantobiorców, którzy nie dość dokładnie przewidzieli

wydatki na swe działania. Odnotowano również kłopoty natury organizacyjnej i „biurokratycznej”.

Nie podobało mi się później, że nie da się nieraz przewidzieć pewnych rzeczy. Że na przykład jest wypisany punkt, że wszystko musi być wyszczególnione, takie punkty, co chcemy kupić, a w trakcie się okazuje, że jednak coś trzeba. I tu już są schody, bo zostało mi na przykład z budżetu krawieckiego, a potrzebowałam na ceramiczne – już tutaj był problem, żeby to przenieść, taki techniczny. Ja nie miałam zupełnie doświadczenia. Jeżeli coś się organizuje, to przede wszystkim biurokracja jest chyba tą największą przeszkodą przy robieniu wszelkich działań społecznych Ja na przykład ostatnio robiłam taki projekt, że stanęły regały legalnej kultury. I też miałam zgodę Urzędu Miasta, aprobatę itd., a miałam oczywiście problemy z tym, żeby uzyskać zgodę od policji, od straży miejskiej, elektryka itd., po prostu taka biurokracja, trzeba było pisać tyle tych zgód.

Wspomniano też o kłopotach związanych z projektem hip-hopowym. Centrum Kultury nie

rozumiało specyfiki tego gatunku muzyki, odwoływało koncerty z powodów znalezienia u niektórych

uczestników marihuany. Rozmówcy krytykowali zachowawczość Centrum Kultury w tym względzie i



192

zwracali uwagę na niedostateczne dostosowanie działalności do potrzeb młodzieży (brak także np.

koncertów rockowych) lub wspieranie wyłącznie utalentowanych, „obiecujących” młodych ludzi.

Oni też fajnie działają, można ich pochwalić za wiele rzeczy, tylko po prostu w tej dziedzinie, w hip-hopie nie działają nic; mają coś przeciwko po prostu. Złe doświadczenia mieli. Sprzeciwiali się temu, że przeklinają, no to chyba jest normalne, że w hip-hopie się przeklina.

No ogólnie – większe otwarcie na młodzież. Bo tak jak mi się wydaje, te koncerty jakie są, to dla jakichś starych dziadków, za przeproszeniem. Albo poważna muzyka, albo jakieś nie wiadomo co. Ja nie mówię o hip-hopie, ale rocka też nie ma”, „Ale nie ma tak, żeby ta młodzież ciągnęła sama. Oni są zainteresowani taką idealną młodzieżą, grzecznymi dziećmi itd. A dla tych niegrzecznych nie ma nic! Młodzież się nudzi Utalentowaną są zainteresowani.

Liderzy inicjatyw często mieli poczucie niewystarczającego wsparcia dla oddolnych inicjatyw ze

strony samorządu, ale też instytucji pozarządowych (Oni niekiedy tracą łączność z potrzebami

zwykłych mieszkańców).

Prowadzący projekty wspominali, że zdarzały się również pewne niedopowiedzenia i trudności w

trakcie realizacji projektów. Podchodzili jednak do tego ze zrozumieniem, twierdząc, że nie ma

zespołów idealnych. Pewne napięcia tłumaczono tym, że praca bywała wyczerpująca, angażująca i

często trzeba było działać pod presją czasu. Podkreślano też, że „sukces”, który przeżywają po

zakończonej akcji rekompensuje wszelkie trudności i daje motywację i energię na kolejne zadania.

6.10 Studium przypadku – Sępólno Krajeńskie

6.10.1 Miejscowość

Sępólno Krajeńskie jest postrzegane przez osoby je zamieszkujące jako miejsce niezwykle

atrakcyjne, a większość z nich żyje i mieszka tu od urodzenia. Respondenci zgadzają się, że

ukształtowanie geograficzne terenu jest wyjątkowe i nadaje miejscowości walorów piękna i

znakomitą aurę. Twierdzą ponadto, że Sępólno przeżywa dobre chwile i rozwija się we właściwym

kierunku, bo jest „unowocześniane” i odmładzane za sprawą różnych inicjatyw, inwestowanych

środków i zaangażowania mieszkańców. Respondentki deklarują przynależność do tego miejsca i duże



193

przywiązanie oraz chęć pracy na rzecz społeczności lokalnej. Wystarczy przysłuchać się dyskusji nt.

Sępólna Krajeńskiego, aby otrzymać wizję „bajkowego miejsca”, w którym każdy czuje się dobrze.

Naprawdę fantastyczne miejsce do mieszkania, okolice są przepiękne. Znajomi, którzy przyjeżdżają na przykład z Kujaw – bardzo im się tutaj podoba. Obleciałam całą Europę, ale nigdzie nie chciałabym mieszkać, nigdzie indziej, tylko tu. Tym bardziej teraz, jak naprawdę dużo w Sępolnie się zrobiło. Mieszkamy właściwie w parku krajobrazowym. Wszystko się znajduje na terenie Krajobrazowego Krajeńskiego Parku.(…) Przepiękne Centrum Kultury, bo chyba rzadko się zdarza tak piękne, jak u nas. W ogóle teraz od jakiegoś czasu się obserwuje, że wszystko tak współgra ze sobą, to znaczy, że zmierzamy ku lepszemu. (…) Parę lat temu to było zupełnie inaczej, więc są środki unijne i to się zmienia, to widać.

Animator kultury CK szczególnie podkreśla walory kulturalne miejscowości, które są doskonale

wkomponowane w miasto, posiadające świetne zaplecze turystyczne i niecodzienny amfiteatr na

wodzie.

W opinii mieszkańców władze miasta bardzo się starają, a ich inicjatywy są trafione, potrzebne i

doceniane. Dowodem tego może być dobra wola egzemplifikowana przez czynny udział władz miasta

w jednej z inicjatyw – przestawieniu teatralnym.

Ważne punkty na mapie miejscowości to: biblioteka pedagogiczna, biblioteka publiczna, w której

organizuje się wiele imprez. Bardzo prężnie działa Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów. Równie

ważny jest też Uniwersytet Trzeciego Wieku. W tych miejscach emeryci i renciści biorą udział w

różnych zajęciach (dwa-trzy razy w tygodniu), w zależności od swoich zainteresowań i możliwości.

Zachęca się ich również to udziału w rozmaitych akcjach, które zdaniem mieszkanek „naprawdę

odmładzają”: organizują oni zawody sportowe, zabawy, wycieczki, spotykają się przy kawie, tańczą,

śpiewają.

Istnieje Centrum Aktywności Społecznej, gdzie można korzystać z sali konferencyjnej,

stowarzyszeniom udostępnia się miejsce do działalności (m.in. Stowarzyszenie Duże Różowe Słońce i

Stowarzyszenie Dorośli Dzieciom), a młodzieży - salę komputerową.



194

Rysunek 2 Mapa Sępólna Krajeńskiego z naniesionymi przez uczestników wywiadu ważnymi punktami miejscowości (materiały z FGI).

Kolejnym ważnym i jasnym punktem na mapie Sępólna Krajeńskiego są biblioteki. Biblioteka

Iwaszkiewicza na ul. Wojska Polskiego uzyskała liczne nagrody za działalność (m.in. dla młodzieży).

Realizowano również projekt „Śpiewająca biblioteka” i angażowano dzieci, które uczyły się śpiewać

do występów. Organizowano dla młodzieży naukę języka angielskiego i niemieckiego. Odbywają się

tu spotkania autorskie z twórcami – m.in. z pisarzami czy poetami, wspierają również akcję Cała

Polska czyta dzieciom. Incydentalnie organizują spotkania ludzi związanych z kulturą muzyczną,

podczas których prezentują instrumenty muzyczne, opowiadają o operze i demonstrują grę na

instrumentach.



195

Ważnymi miejscami na mapie miejscowości są przestrzenie, które mają zdolność koncentrowania

wielu osób. Przede wszystkim za takie należy uznać stadion i molo. Ten ostatni to ważny teren

rekreacyjny z linią brzegową i okolicą do spacerowania, który jest wizytówką miejscowości. Poza tym

Krajna, która robi wrażenie na turystach oraz amfiteatr na wodzie.

Do atrakcji miasta zaliczyć można całą ulicę Kościuszki z Placem Wolności, Centrum miasta - ulica

tętni życiem, a na jej przykładzie można zaobserwować zmiany, które towarzyszą temu miejscu

(m.in. rozwój przemysłowo-handlowy). Ważnym miejsce jest kościół i chór kościelny Cecylia

(proboszcz jest obecny na każdej ważniejszej uroczystości). Mieszkanki bardzo doceniają nowe place

zabaw dla dzieci, które są ważne dla młodych rodzin, również żłobek, choć podkreślają, że przydałoby

się więcej takich inicjatyw.

Centrum Kultury, zdaniem mieszkanek, zachęca, zaprasza, udziela wsparcia i promuje inicjatywy

lokalne. Ma w swojej strukturze dwa wiejskie ośrodki kultury, 18 świetlic wiejskich i 8 gminnych

pracowni edukacji kulturalnej na terenach wiejskich. Doświadczony animator kultury twierdzi

również, że struktura CK jest zaskakująco sprawna i przemyślana.

To działa na zasadzie takiej piramidy. Centralne, czyli Centrum Kultury, następnie są dwa- Wiejskie Domy Kultury, a wokół tych dwóch Wiejskich Domów Kultury krąży osiem satelit w postaci ośmiu świetlic. Pod jeden Wiejski Dom Kultury podlega osiem świetlic, pod drugi podlega osiem świetlic, Wiejski Dom Kultury i centrala. Po prostu od strony takiej infrastrukturalnej to ułożone jest solidnie.

Oferta CK związana jest z obszarem kultury rozumianą szeroko. Począwszy od dużych imprez

plenerowych poprzez różnego rodzaju sekcje, po edukację kulturalną. Jest skierowana dla wszystkich

począwszy od najmłodszych, włączając matki i wreszcie całe rodziny. Dyrektor CK opowiada

dokładnie, ile wysiłku włożono, aby edukacja kulturalna od początku powstania programu Centrum

Kultury była zróżnicowana i skierowana do wielu grup. Podkreśla też, że starano się zainteresować

udziałem w rozmaitych przedsięwzięciach dosłownie wszystkich mieszkańców, tworząc dla nich

szeroką ofertę kulturalną.

To jest właściwie nasza pasja, nasz taki konik i robimy wszystko, aby w obszarze tej edukacji kulturalnej się poruszać. Poruszamy się w niej zresztą od dobrych 5-6 lat, zaczynając od kobiet w ciąży i małych dzieci poprzez Akademię Malucha, w której są dzieci bardzo mało. Takie od 0 do 3 lat. Poprzez różnego rodzaju działania dla młodych mam, młodych tatusiów, babć, dziadków.



196

Dyrektor CK ma nadzieję poprzez edukację wychować przyszłych odbiorców, a nawet twórców

kultury. Jej aspiracją jest, aby każdy świadomie uczestniczył w kulturze. Zwraca uwagę na to, by

każdy od początku miał z kulturą kontakt i podkreśla wagę ciągłości kontaktu z działaniami CK.

Osoba, która z nami jest związana już od poczęcia, a więc w brzuchu mamy przechodzi jak gdyby wszystkie kolejne etapy tutaj w naszej instytucji. Na razie mamy taki ogląd na nasze dzieci, że tak powiem, mają 6 lat, więc mamy już porównanie i wiemy, jak oni w tym obszarze kultury działają, funkcjonują, co robimy dobrze, a co wymaga usprawnienia czy zmiany.

Dyrektor CK wskazuje również na zmiany, jakie dokonały się przez ostatnie lata i na podwyższenie

poziomu artystycznego wielu przedsięwzięć. Podkreśla, że poprawiono jakość ofert dla odbiorców, co

przełożyło się natychmiast na liczbę uczestników rozmaitych imprez:

Na wszystkie imprezy brakuje miejsc i jest zawsze pełna publiczność, pełna widownia. Na ten moment jest naprawdę dobrze i pewnie nie mogłoby być lepiej. Chociaż nie, no zawsze może być lepiej.

Animator kultury również chwali CK i wskazuje na dobrych gospodarzy, którzy pozyskiwali środki

unijne na rozwój kultury.

Mieszkańcy mieli dużo szczęścia przede wszystkim, jeśli chodzi o tak zwaną sferę materialną. Bo jeżeli chodzi o infrastrukturę tego domu kultury, przy tej wielkości miejscowości- to jest około tam 12- 14 tysięcy mieszkańców - jest to dom kultury pod względem infrastrukturalnym, którego by się nie powstydziły miasta nawet wielkości 50 do 100 tysięcy.(…) burmistrz, bardzo ładnie to zrobił, bo tam wykorzystał środki z tak zwanej rewitalizacji. To samo, jeśli chodzi o budżet, który jest naprawdę bardzo dobrym budżetem.

Działalność CK oceniana jest przez respondentów pozytywnie. Dyrektor CK przywołuje dane i

podsumowuje dużą liczbę imprez, zwracając uwagę na wysoki poziom przedsięwzięć. Co istotne,

pracownicy CK życzyliby sobie, aby ich pracę kojarzono z działaniami o charakterze kulturotwórczym

w szerokim tego słowa znaczeniu, a nie tylko z wydarzeniami artystycznymi.

W wypowiedziach mieszkanek - pomysłodawczyń poszczególnych projektów pobrzmiewa duża

skromność. Pracują one dla lokalnej społeczności, ale podkreślają, że wciąż się uczą, że chcą służyć

sąsiadom, polepszyć ich życie i dać większą szansę ich dzieciom. Chcą promować ich twórczość, nie

są nastawione na spektakularne sukcesy, ale zależy im na zadowoleniu mieszkańców, ich dobrostanie

na wielu poziomach. Zadawalają ich zazwyczaj małe sukcesy, praca w małych grupach, zżywanie się

ze sobą i budowanie więzi. Praca artystyczna ma w tym pomagać, poruszać mieszkańców, odrywać

ich od nudy i złych nawyków.



197

6.10.2 Diagnoza

Centrum Kultury i Sztuki w Sępólnie uczestniczyło wcześniej w I edycji Programu Dom Kultury+.

Na diagnozę złożyły się wówczas spotkania z przedstawicielami różnych grup społecznych oraz sondaż

diagnostyczny z wykorzystaniem techniki ankietowej oraz wywiadu. Wyniki zostały ujęte w Strategii

Rozwoju Domu Kultury, a sama praktyka diagnostyczna weszła do stałego repertuaru działań

poprzedzającego inicjowanie nowych projektów. Efektem tych działań było m.in. powołanie do życia

Sępoleńskiej Akademii Sukcesu czy Pogotowia Kulturalnego, którego działania chwaliły uczestniczki

zogniskowanego wywiadu grupowego, jako projektu, który dociera do małych świetlic wiejskich oraz

uczestników z utrudnionym dostępem do pewnych działań kulturalnych.

W wyniku pierwszej diagnozy rozpoznano nieobecność lub niewystarczającą reprezentatywność

dwóch kategorii społecznych – seniorów oraz osób społecznie wykluczonych ze względu na różnego

typu niepełnosprawności, głównie ruchowe. Za sprawą wcześniejszych działań, gdy CK przystąpiło do

projektu Dom Kultury+ Inicjatywy Lokalne - miało już to szczęście, że nie musiało przeprowadzać

diagnozy od początku, ale – jak wskazał animator - pogłębić ją w kierunku inicjatyw lokalnych. Warto

w tym punkcie nadmienić, że brak czasu na przeprowadzenie jej stanowi w opinii animatora projektu

bolączkę tego programu w ogóle, ponieważ prawidłowo przeprowadzona diagnoza jest warunkiem

koniecznym dla stworzenia odpowiedniej oferty kulturalnej. Animator w przestrzeni tych działań

widział również największą doniosłość swojej obecności, upatrywał w tym elemencie najbardziej

realnej pomocy ze swojej strony.

Trzeba zrobić dobrą diagnozę jak u lekarza. Jak lekarz zrobi dobrą diagnozę to już wie jak leczyć: jakie lekarstwo dawać, prawda, co teraz, jaką rehabilitację przeprowadzić, co trzeba odnowić, co trzeba wzmocnić, co trzeba trochę osłabić, jak to wszystko do tego podejść i tak dalej i tak dalej. W związku z tym dla mnie ten element jest bardzo ważny […].

Animator osobiście pomagał CK przy pierwszej diagnozie, a także był obecny przy innych

działaniach domu kultury, znakomicie orientował się zatem w sytuacji instytucji oraz miejscowości.

Poza spotkaniami ze znaczącymi osobami z Sępólna Krajeńskiego, zorganizowana ankietę i szereg

spotkań z przedstawicielami różnych grup. Dodatkowo, na własną rękę, animator przeprowadził mini-

diagnozę z pracownikami domu kultury, aby jeszcze lepiej zorientować się w sytuacji.



198

Pierwszym etapem do rozpoczęcia pracy nad inicjatywami lokalnymi było stworzenie plakatu,

który stanowił nie tylko reklamę projektu, ale odzwierciedlał również spektrum zainteresowań domu

kultury co do grup społecznych, które byłyby mile widziane.

[…] udało nam się zrobić plakatów, na które narysowane były wszelkie grupy społeczne od małego dziecka poprzez staruszkę chodzącą o lasce, do osób na wózkach i punków […].

Za sukces diagnozy i rozpisania konkursu należy uznać zgłoszenie się grupy seniorów, którzy

jeszcze bardziej zaangażowali się w działania domu kultury, a także zaproponowali działania o

charakterze międzypokoleniowym, gdzie młodzi i starsi tworzyli wspólnie historie na temat swojej

miejscowości. Za kolejny sukces należy uznać zgłoszenie się grupy osób dotkniętych chorobą

alkoholową, którzy poprzez projekt inicjatyw chcieli z niej wyciągnąć siebie i innych. Choć nie udało

im się ostatecznie zgłosić projektu, to doceniono sam fakt ich zainteresowania: zjawienia się w Domu

Kultury i próby pracy nad swoimi problemami. Za pewną porażkę należy uznać niezaangażowanie osób

z niepełnosprawnością ruchową. Z drugiej strony, udało się wyłonić grupę amazonek - jak się okazało

wcale niemałą i bardzo takiej inicjatywy potrzebującą. Powstanie tej grupy można uznać za częściowe

wypełnienie postulatu o niereprezentatywności drugiej ze zdiagnozowanych kategorii społecznych.

6.10.3 Konkurs

Podczas elementu diagnozy, czyli spotkań, zostały przedstawione ogólne zasady realizacji

projektów30. W następnej kolejności odbyły spotkania zespołu opracowującego zasady wyboru

inicjatyw. Po złożeniu dziewięciu projektów odbyło się posiedzenie jury, w składzie którego zasiadło

pięć osób, m.in. animator, przedstawiciel Urzędu Miasta, przedstawiciel młodzieży oraz seniorów.

Jury wybrało pięć projektów. Jeden odrzucono z przyczyn formalnych („Podarujmy Uśmiech Seniorom

na Jesień”), a z przyczyn merytorycznych nie zostały zakwalifikowane projekty „KGW Wałdowo –

gotujemy pysznie i zdrowo”, „Święto Wiśni” i „Nasz Mały Wielki Świat”. Projekt osób z chorobą

30 Konkurs na inicjatywę był promowany także dzięki artykułom na stronach internetowych, brakuje jednak pod

nimi komentarzy: http://e-krajna.pl/powiaty/kultura/sepolno-inicjatywy-lokalne-2013.html, http://www.e-krajna.pl/powiaty/kultura/sepolno-konkurs-inicjatywy-lokalne-rozstrzygniety.html http://www.pomorska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20130522/INNEMIASTA09/130529766 http://www.kanal10.pl/wiadomosci/sepolno-krajenskie/377-inicjatyw-lokalnych-c-d-foto



199

alkoholową nie został zgłoszony, a dotyczyć miał cyklu koncertów ze znanymi muzykami, którzy

przezwyciężyli problem alkoholowy.

(…) Artyści, którzy byli uzależnieni od alkoholu. I oni byli już po leczeniu, dalej są na scenie. I to były naprawdę takie koncerty, i takie nazwiska, ja tu nie chcę też w czasie nagrania mówić, ale naprawdę zespoły, z polskich rockowych zespołów bardzo znanych. I to mi się bardzo podobało. Bo one… Mi się też wydawało, że one jakoś widziały w tym szansę, nie wiem, może wyleczenia? Może się spotkania się z tymi ludźmi, jako żywego takiego świadectwa, że to się udaje i że warto. To też wiele emocji tu spowodowało i łez. No i potem ubolewam, że główny inicjator, no niestety też poszedł wtedy na leczenie, a skutki tego były tam… No źle się to skończyło, generalnie. Ale też mówię – kurczę no fajnie, nie? Bo to tak jakby to było jeszcze… Jakby ten projekt Inicjatywy Lokalne był jakąś tam, nie wiem, deską ratunku? Może ostatnią.

Rozstrzygnięcie konkursu miało uroczysty charakter i odbyło się reprezentacyjnym punkcie

miejscowości - w Amfiteatrze na molo. Złożono gratulacje autorom zwycięskich inicjatyw,

podziękowano wszystkim za udział w konkursie i zaproszono do dalszej współpracy. Gratulowano

zwycięzcom rozstrzygnięcia konkursu w podczas gali w Amfiteatrze na Molo.

Odbył się koncert oczekiwanej tu przez mieszkańców Pani Teresy Werner, bo śląskie przeboje tutaj są czasami bardzo oczekiwane, więc byli mieszkańcy z całego miasta, ponad tysiąc osób. My na scenę poprosiliśmy przedstawicieli tych inicjatyw lokalnych i w obecności właśnie eksperta, koordynatora powiedzieliśmy, że tu są w Sępólnie ludzie, którzy coś fajnego wymyślili i którzy otrzymali to wsparcie i którzy zrobią fajne rzeczy, więc czuli się na pewno dowartościowani, docenieni i myślę, że to było też ważne, że to nie umknęło gdzieś tam z boku, że to było w takim wielkim blasku fleszy, że tak powiem, tutaj powiedziane i rozstrzygnięte. I czuli się też ważni, i czują się pewnie do dzisiaj.

W opinii dyrektorki CK inicjatorzy projektów są na wagę złota i czują oni, że są przez

przedstawicieli CK doceniani. Ważne było to, że po konkursie nie zostawiono samym sobie ludzi z

inicjatyw, które nie zwyciężyły, ale spotkano się z nimi, aby wyjaśnić wyniki i doradzić, co można

poprawić w przyszłości przy składaniu podobnych projektów.

6.10.4 Inicjatywy

Inicjatywy w Internecie

Centrum Kultury i Sztuki w Sępólnie Krajeńskim posiada swoją stronę internetową, profil na

Facebooku oraz kanał na portalu Youtube, jednak nie wszystkie inicjatywy są równo udokumentowane

na poszczególnym środku komunikacji, a odzew ze strony społeczności internetowej – wbrew

przeprowadzonej diagnozie, która wykazała szczególne zaangażowanie w sieci osób z

niepełnosprawnością ruchową - jest praktycznie zerowy. Ludzie nie udostępniają i nie komentują



200

działań CKz w Sępólnie Krajeńskim za pośrednictwem Internetu, stąd trudno mówić w tym przypadku

o interakcjach społecznych w sieci.

Strona internetowa Centrum Kultury w Sępólnie, z podstroną o projekcie „Dom Kultury +

Inicjatywy Lokalne”31 przedstawia zdjęcia ilustrujące realizację każdej z inicjatyw, plakaty

promujące inicjatywy, także regulamin konkursu literackiego, który był elementem jednej z

inicjatyw32

Dodatkowo na Facebookowym profilu Centrum można natrafić na galerię dokumentującą

inicjatywy33, brak jednak na niej dyskusji, polubień czy udostępnień (1 polubienie, 1 udostępnienie),

a znaleźć na niej można tylko ogłoszenie konkursu na inicjatywę lokalną.

„Cecylka dzieciom” chóru „Cecylia”

Projekt zorganizowany przez Chór Cecylia działający przy parafii Świętego Bartłomieja Apostoła

w Sępólnie Krajeńskim „Cecylka Dzieciom” miał przyczynić się do rozpropagowania śpiewu wśród

dzieci i młodzieży. Zajęcia z wykwalifikowanymi chórmistrzami i dyrygentami, przy dobrze dobranym

repertuarze i aranżacjach miała zachęcić do zbiorowego śpiewu i uczestniczenia w próbach.

Podkreślano, że jest to muzyka ambitna, ale również piękna i wyrafinowana zarazem. Adepci śpiewali

wyszukany z punktu widzenia muzycznej harmonii repertuar, w ciekawych aranżacjach. Chóralne

utwory dla dzieci posiadały znane teksty (np. Brzechwa, Tuwim), co było dodatkowa zachętą do

opanowania pamięciowego utworów. Przygotowany program prezentowano na koncertach w centrum.

Były to pieśni religijne, pieśni ludowe, muzycznie opracowane wiersze polskich poetów. Wszystko w

formie śpiewanej i w formie dostępnej dla dzieci, z elementami zabawy. Członkowie chóru

występowali w strojach swoich galowych, dziewczęta w długich sukniach. Podczas kilku koncertów

Chóru miejsca dla publiczności zostały zajęte przez rodziny młodych artystów w różnym wieku. Można

powiedzieć, że była to impreza wielopokoleniowa.

31 http://www.CKsepolno.com.pl/Inicjatywylokalne2013 32http://www.CKsepolno.com.pl/UserFiles/Image/Inicjatywy_Lokalne_2013/Formularze/Regulamin_konkursu_literackiego.pdf 33https://www.facebook.com/media/set/?set=a.668313213189967.1073741882.171270419560918&type=1



201

„Sztuka bezdomna” nieformalnej grupy „Stażyści.pl”

Projekt zainicjowany został przez trzy mieszkanki Sępólna. Dwie z nich tworzyły własną sztukę,

natomiast ostatnia nie miała takich aspiracji, a jej głównym pragnieniem było stworzenie teatru w

swojej miejscowości. Inicjatorki tego pomysłu zdawały sobie sprawę, że mieszkańcy ich miejscowości

i okolic nie mają możliwości zaprezentowania swych prac, mimo że wiele znajomych im osób ma

własny dorobek artystyczny.

Brakowało mi też pokazania tego, co potrafią mieszkańcy Sępólna. Dużo jest atrakcji sprowadzanych z innych miast, aktorów … a brakowało mi pokazania tego, że mieszkańcy Sępólna też potrafią.

Ideą przewodnią miała więc być odsłona dzieł sztuki ludowych twórców (pomysłodawczynie za

takie się uważają i taki status przyznają również tworzącym sztukę mieszkańcom swej miejscowości).

Twórcami sztuki mogły być osoby w każdym wieku (dzieci, osoby aktywne zawodowo, gospodynie

domowe, emeryci) pod warunkiem, że są mieszkańcami Sępólna i okolic. Organizatorki nie stawiały

również żadnych ograniczeń co do materiału, z którego powstawały prace. Każdy wytwór artystyczny,

powstały z określonego materiału przedstawiał własną wartość. Pomysłodawczynie inicjatywy zadbały

również o to, by stworzyć warunki do zaprezentowania twórczości literackiej i filmowej. Mieszkańcy

mogli więc recytować swoją poezję oraz pokazywać krótkie autorskie formy filmowe podczas

koncertu, który towarzyszył przedsięwzięciu.

Organizatorki nie kryły zaskoczenia z powodu niezwykłej różnorodności prac, które napłynęły na

wystawę. Pojawiły się tam: prace malarskie, rzeźba w drewnie i glinie, płaskorzeźby, prace wykonane

z papieru, rysunki, szkice, prace wykonane techniką orgiami. Pojawił się nawet twórca wykonujący

instrumenty, który na wystawę zgłosił instrumenty metalowe. Inicjatywie towarzyszyło powstanie

profilu na Facebooku „Sztuka bezdomna”34. Tam też promowany był projekt, który zyskał pięć

udostępnień oraz tyle samo polubień, co nie stanowi wysokiej dostrzegalności inicjatywy, choć w na

tle innych projektów oraz widoczności CK zachodzi tutaj znacząca różnica na korzyść inicjatywy

Stażystów.pl.

Organizatorki zdecydowały, że same znajdą przestrzeń wystawienniczą i że nie będzie to galeria,

czy dom kultury, ale przestrzeń, która będzie autonomiczna w swym charakterze. W ten sposób

mieszkańcy zyskali swoją „własną artystyczna zonę”. Znalezienie odpowiedniej przestrzeni okazało

34 https://www.facebook.com/sztukabezdomnasepolno?ref=stream



202

się zadaniem niełatwym, ale w ostateczności wynajęto jedną z hal, którą później odnowiono i w

odpowiedni sposób zaaranżowano jako przestrzeń wystawienniczą. Organizatorki przywiązały dużą

wagę do miejsca, która miała służyć za galerię sztuki. Jeżdżąc po Sępólnie i okolicach informowały o

swoim przedsięwzięciu, rozpytywały mieszkańców, będąc jednocześnie wrażliwymi na ich głosy, tym

samym angażowały ich już na wstępnym poziomie w tę inicjatywę. Mieszkańcy, jak sugerują

organizatorki, zrozumieli że do zaprezentowania swych umiejętności nie potrzebują muzeów, czy

domów kultury, ale wystarczy przystosowana do tego celu hala, nieużywany magazyn i przede

wszystkim „artystyczny duch” ludowych twórców. Wystawa, na której znalazły się wytwory sztuki

trwała dwa dni. Poprzedził ją koncert, który miał skupić mieszkańców i zachęcić do uczestnictwa w

wystawie. Pewne trudności z realizacją projektu dotyczyły organizacji koncertu - z przyczyn

niezależnych od grupy Stażystki.pl zmianie musiał ulec zaproszony gość. Spotkało się to ze

zdecydowanym sprzeciwem NCK, jednak kłopot ten udało się rozwiązać za sprawą mediacji dyrektorki

CK. Koncert się odbył, ale przyjechał inny niż planowany z początku zespół.

Ciekawym pomysłem było oprowadzanie po wystawie. Informowano podczas zwiedzania o

technikach, których używał twórca, o samych dziełach i o artystach. Niejednokrotnie komentarze

wzbudzały zainteresowanie i zaskoczenie, że ich sąsiad tworzy sztukę. Przez cały czas trwania

ekspozycji osoby pilnujące eksponatów zmieniały się. Były to osoby, które zgłaszały się na ochotnika.

Twórcy byli też w określonym czasie dostępni dla zwiedzających. Opowiadali o tym, co spowodowało,

ze zaczęli tworzyć, jakie to uczucie być twórca ludowym, dlaczego jest to ważne i przede wszystkim

zachęcali do podjęcia własnych inicjatyw twórczych - przekonywali, że skoro oni mogli się przełamać

i tworzyć, a potem prezentować swoje dzieło, to każdy mieszkaniec może to zrobić. Podkreślali

również, że w ten sposób przyczyniają się do wzrostu popularności swojej miejscowości i stają się

dowodem, że mieszkają tu ludzie twórczy i kreatywni.

Zainteresowanie przedsięwzięciem przerosło wszelkie oczekiwania. Już pierwszego dnia wystawę

odwiedziło około 100 osób. Niektórzy odwiedzali ją częściej niż raz. Zapowiedziano również, że

wystawa będzie organizowana ponownie w następnym roku, zachęcając mieszkańców, by już dziś

zaczęli działalność artystyczną i by realizowali swoje wizje bez ograniczeń.

Pomysłodawczynie podkreślały, że inicjatywa dowartościowała lokalnych twórców, nadała ich

pracy szczególne znaczenie i przyczyniła się do budowania poczucia sprawczości i własnej wartości.

Organizatorki podkreślały też, że wystawa stworzyła okazję do otrzymania przez twórców informacji



203

zwrotnych, często komplementów, słów uznania ze strony społeczności, która zwiedzała galerię.

Sporą satysfakcję organizatorkom dała również możliwość zaprezentowania społeczności lokalnej ich

własnej twórczości.

Pomysłodawczynie podkreślały, że realizacja projektu była okupiona wielkim stresem - bardzo

obawiały się bowiem złego przyjęcia, szczególnie dlatego, że dotyczyło to społeczności, w której żyją

na co dzień. W wywiadzie jedna z pomysłodawczyń przyznawała: „Bałam się tego przedsięwzięcia.

Bałam się reakcji ludzi, ale szczęśliwie się udało”.

Niestety, w 2014 roku inicjatywa nie była kontynuowana (udało się jednak zorganizować akcję

„Kultura w szczerym polu” – o czym poniżej), jednakże jedna z twórczyń planuję reedycję akcji w

najbliższym roku, przy czym chciałaby, aby wydarzenie to trwało dłużej (około tygodnia), a także, by

zaprosić około dwudziestu wystawców (wcześniej było około 12). Pojawił się pomysł, aby najbliższa

edycja poświęcona było kolekcjonowaniu.

„Kultura w szczerym polu”, czyli kontynuacje działań twórczyń „Sztuki bezdomnej”

W ramach tej inicjatywy inicjatorka pomysłu, jedna z współtwórczyń grupy „Stażyści.pl”

postanowiła zaprosić teatr na wieś, ponieważ większość mieszkańców wsi nigdy nie uczestniczyła w

spektaklu teatralnym. Zrobiono scenę, ustawiono „siedziska” i teatr zagrał „w szczerym polu”, jak

relacjonowała pomysłodawczyni. Wcześniej zebrała opinie mieszkańców wsi, rozpytała się o ich

potrzeby, zrobiła wywiad wśród współmieszkańców i stwierdziła, że (w wiosce mieszka ok. 95 osób)

prawie nikt z nich nie był w swym życiu w teatrze. Postanowiła stworzyć taką możliwość i zamiast

jechać z nimi do miasta, do teatrów, przywieźć im teatr do wsi. Pieniądze na ten cel uzyskała metodą

zbiórki przez portal „Polak potrafi”. Na spektakl przybyło wiele osób ze wsi i spoza niej. Komentowano

to wydarzenie jeszcze długi czas po spektaklu. Wydarzenie to było według niej łatwiejsze do realizacji

dzięki wcześniejszemu doświadczeniu przy prowadzeniu inicjatywy „Sztuka bezdomna”.

Działania w świetlicy w Trzcianach

W Trzcianach przeprowadzono zajęcia, które według respondentki pracującej w świetlicy miały

innowacyjny charakter, a dotyczyły instrumentologii i gry na instrumentach, które młodzież miała

dotąd szansę zobaczyć tylko w telewizji czy w internecie. Zajęcia muzyczne prowadziła wokalistka z

opery, która nie tylko śpiewała, ale pokazywała dzieciom różne ćwiczenia wokalne i pracę z



204

instrumentem. Podkreślano, że zajęcia te są do dziś chętnie wspominane. Zauważano też potrzebę

dalszego poszerzenia oferty zajęć dla dzieci w świetlicy.

Dzieci mogły przez to poznać różne rodzaje instrumentów. A na wsi w zasadzie jest trudno. Bo co innego jak się ogląda w telewizji, czy słyszy się radiu, czy na przykład z odtwarzacza, a co innego dotknąć, użyć. Więc mieliśmy bardzo ciekawe zajęcia z instrumentologii. No całe mnóstwo, cały szereg różnych doznań na żywo.(…) Czyli można powiedzieć, że to co dzieje się tu, może dziać się i na wsi. „Pasja, tradycja i potrzeba wypieku wiejskiego chleba” grupy nieformalnej „Trzciańskie babki”

Pomysłodawczynią tej inicjatywy była instruktorka w świetlicy wiejskiej w Trzcianach, która

piastuje również urząd sołtyski wsi Trzciany i jest propagatorką dawnych obrzędów i zwyczajów. Idea

wypieku chleba zrodziła z powodu zachwytu nad kaflami pieca. Respondentka wspominała, że piękny

piec kaflowy miał zostać rozebrany - zrodził się wówczas pomysł stworzenia świetlicy tematycznej, w

której znalazłyby się stare sprzęty i piec do wypieku chleba. Uznano, że miejsce takie wpisywałoby

się w lokalną tradycję - ważnym wydarzeniem dla miejscowości były dożynki i imprezy, na których

wypiekany był chleb (np. święto św. Wawrzyńca, jarmark św. Mateusza, dożynki 14-go września). Za

tą inicjatywą przemawiały również inne powody - przede wszystkim potrzeba kultywowania tradycji,

upamiętnienia historii, która odchodzi w niepamięć, wraz z rozwojem techniki i zaakcentowanie

własnej lokalnej tożsamości. Miała to być również alternatywa, dla tych którzy spędzają czas w

domach, czyli przede wszystkim dla seniorów i dzieci. Ustalono, że ci pierwsi podzielą się swym

doświadczeniem, a dzieci będą się mogły od nich uczyć - w ten sposób łączono by pokolenia i tworzono

by „pomost dla na pozór odległych światów”. Starsi mieli szczegółowo opowiedzieć, jak kiedyś

odbywał się wypiek chleba, odwołując się przy tym do zmysłów - smaku czy zapachu tamtych

wypieków, co mogłoby mieć nawet znamiona legendy.

W trakcie trwania projektu zgromadzono wiele sprzętów, które przynieśli mieszkańcy, by

wyposażyć pracownię. Znalazły się tam narzędzia pomocne przy wypieku chleba, np. łopaty do chleba,

włóki, którymi kiedyś się uprawiało ziemię, dzież, którą używano przy konkretnych czynnościach.

Kolejną ważną częścią projektu było przybliżenie samego procesu wytwarzania chleba. Ponieważ był

on długotrwały i wieloetapowy, była to okazja by zatrzymać osoby, które brałyby w nim udział na

dłużej. Opisywano więc historię chleba i etapy jego tworzenia - opowieść zaczyna się od ziemi.

Zaczęło się od nasion chwastu, że kiedyś ciasto nie rosło, tylko się jakby mieliło na żarnach ziarna, zalewało wodą i się wypiekało takie placuszki. Pewnego razu, jakby niewolnica, zapomniała o tym,



205

że ma zarobione ciasto i ono zaczęło rosnąć, pracować. I ona bała się, że zostanie za to ukarana, że nie wykorzystała tego ciasta, bo to było kiedyś na wagę złota, właśnie pożywienie, chleb. Więc upiekła z tego czegoś chleb. I okazał się smaczniejszy, lepszy. I tak poznano zasady fermentacji, że ziarno namoczone właśnie fermentuje, zmiażdżone. Uruchomiają się pewne tam procesy.

Organizatorka rekonstruowała cały proces. Pokazywała jak młócono ziarna, mąkę orkiszową, białą,

mąkę z grubego przemiału i drobnego przemiału, różne rodzaje mąk i objaśniała dzieciom, na czym

polegały różnice w makach. Przy tej okazji prezentowała archaiczne narzędzia: cepy, kosy, sierpy,

pokazywała snopowiązałki. Organizowała w tym celu specjalna wystawę Historia ziarna, na której

znajdowały się obrazki; np. włóki i wiele innych już nieużywanych narzędzi, którymi kiedyś uprawiano

ziemię.

Projektem przede wszystkim zainteresowali się seniorzy, ale także matki z dziećmi. Z czasem

pojawiały się całe rodziny, bo spędzali podczas przygotowania i wypieku chleba wspólnie czas,

integrowali się ze starszymi mieszkańcami, bawili się. Całe rodziny mogły słuchać, wspólnie pracować,

przesiewać mąkę, wyrabiać ciasto, mogły wreszcie upiec swój własny chleb. Przy tej okazji

przygotowywano dla dzieci specjalne fartuszki, czepki kucharskie, pozwalano bawić się ziarnem,

mąką. Nie było żadnych ograniczeń, uczestnicy mogli w osobnych miskach wyrabiać ciasto, żeby

poznać jego fakturę i konsystencję. Nie przejmowano się tym, że dzieci mogłyby coś wysypać, bo

sytuacja miała mieć znamiona własnego eksperymentu przy asyście dorosłych. Uczestnicy warsztatów

zwykli mówić, że ten chleb robiony jest z życzliwością i miłością. Pod koniec wspólnie konsumowano

chleb. Był to ważny i symboliczny moment wspólnego spożywania posiłku.

Warsztaty chlebowe miały swój finał w działaniach artystycznych. Pomysłodawczyni wykorzystała

wiersz Bełzy „Abecadło o chlebie” i stworzyła przedstawienie wykorzystujące proces powstawania

chleba. Dzieci i młodzież uczestniczący w tej opowieści pokazywały w kolejnych odsłonach w jaki

sposób powstaje chleb. Aby zaangażować wszystkich uczestników, nie tylko aktorów, cała publiczność

powtarzała refren wiersza: „ABC chleba chcę”. I tak po kolejnych zwrotkach i obrazach, które były

ilustracją pojawiał się refren. Co ważne, piec chlebowy w Trzcianach cały czas funkcjonuje, a na

warsztaty zapisują się dzieci i młodzież ze szkół.

[…] ktoś mi powiedział, że dzieci nie wytrzymają tak długo, bo były chyba od dziesiątej do czternastej, że nie wytrzymają tak długo nie brojąc. Trzydzieścioro dzieci, one siedziały, bo ja na przykład opowiadałam historię, sama to też przeżyłam… Opowiadałam im historię o dziewczynce, bo to jest chleb w baśni, w legendzie, historii, o dziewczynce, która podeptała chleb, nie? Więc



206

opowiadałam im tam tak obrazowo, jak to wszystko się tam działo, to miały buzie otwarte i tak słuchały. Więc naprawdę one chcą takich rzeczy. Inicjatywa ta spotkała się z bardzo pozytywnym odbiorem - mieszkańcy do dziś pytają o to kiedy

będzie kolejna możliwość wypiekania chleba. Powstał nawet następny piec chlebowy. Pomysł wydał

się na tyle udany, że inni próbują i chcą go naśladować w swoich miejscowościach. Autorka inicjatywy

przekuła posiadany potencjał materialno-infrastrukturalny i społeczny w działania, które mobilizują i

łączą zarówno osoby młode, jak i starsze.

„Sępoleński trójkąt, czyli o sprytnym Chwostku” grupy nieformalnej BAKRO

Założycielką zespołu teatralnego jest emerytowana mieszkanka Sępólna. Głównymi aktorami są

emeryci. Przedstawienia pokazują mieszkańcom Sępólna, zapraszani są również przez Caritas, dom

starców, dom dziecka. Autorka przedsięwzięcia mówi:

Bawimy się, dajemy radość innym i czerpiemy radość również z tego, jak widzimy, jak ludzie się cieszą, śmieją, klaszczą i chociaż na parę chwil jakoś mają trochę lepsze życie. Zespół istniał już wcześniej, wystawiał m.in. legendy dotyczące powstania jeziora w Sępólnie i

przedstawienia cieszyły się dużym zainteresowaniem. Ta popularność zespołu przyczyniła się do

napisania nowego projektu dedykowanego teatrowi. Postanowiono kontynuować tematykę legend

związanych z miejscem, w którym żyje społeczność. Gdy Centrum Kultury ogłosiło Program Inicjatywy

Lokalne, poddano propozycję projektu teatralnego. Opracowano koncepcję przedstawienia, i w

ramach projektu ogłoszono konkurs na legendę lub baśń związaną z Sępólnem. Ufundowano nagrody

i zagwarantowano, wystawienie najlepszej pracy na scenie. Odzew był bardzo duży - na konkurs

wpłynęły dziesiątki prac, 25 najlepszych nagrodzono, a na podstawie jednej z nich napisano scenariusz

i wystawiono ją. Przedstawienie nagrano w formie DVD. Ponadto legendy i powieści o Sępólnie

nagrodzone przez jurorów zostały wydane w formie książkowej.

Przedstawienie miało specjalnie w tym celu przygotowana scenografię, kostiumy, muzykę.

Publicznością byli sami mieszkańcy miejscowości. Przedstawienie spotkało się z pozytywnym

przyjęciem. Komentowano, że było to wydarzenie o znaczeniu „symbolicznym” i „historycznym”, bo

dotyczyło Sępólna i okolicznych wsi. Wystawiano je również w Bydgoszczy, w ramach przeglądu

zespołów teatralnych dzieci w wieku szkolnym, pisała też o nim lokalna gazeta.



207

Organizatorka teatru powiedziała, że największym komplementem jaki usłyszała były słowa

jednej z mieszkanek, stałej bywalczyni ich imprez, która powiedziała „ty wiesz, że ja nie mam teraz

czasu nawet na depresję”.

„Amazonki w trzech odsłonach”, grupa nieformalna Amazonki

Stowarzyszenie „Amazonki” zostało powołane dla kobiet po chorobie nowotworowej. Panie

spotykają się cyklicznie, a ich działania mają charakter grup wsparcia dla osób znajdujących się w

kryzysie po przebytej chorobie i dla tych, które nie chcą się wycofywać z życia publicznego,

społecznego, chcą być aktywne. Dzięki zaangażowaniu i działalności kobiet zrzeszonych w

stowarzyszeniu, członkinie uczestniczyły w szeregu spotkań towarzyskich, w imprezach kulturalnych

i edukacyjnych, w prelekcjach dotyczących rehabilitacji i higieny życia po operacji.

Amazonki zorganizowały dla swoich członkiń po mastektomii zajęcia, opracowane w ramach

projektu o charakterze terapeutycznym. Były to warsztaty ze sztuki, tańca i aktywności fizycznej.

Jak podkreśla dyrektorka CK: „Wszystko to one robią, aby odzyskać radość, siłę życia i skierować myśli

na pozytywne tory, te jaśniejsze”. Relacje dyrektorki i animatora pokazywały, że zajęcia dla

amazonek okazały się szczególnie potrzebne i dzięki łączeniu działań artystycznych i terapeutycznych

– dały uczestniczkom wiele korzyści interpersonalnych.

6.10.5 Postrzegane przeszkody i trudności

Problemy sygnalizowane przez uczestników podczas wywiadów były bardzo różnej natury. Z uwagi

na objęcie działaniami kulturalnymi terenu Sępólna Krajeńskiego i okolic, jednym z pierwszych i

najbardziej prozaicznych zgłaszanych utrudnień okazało się przemieszczanie. Kłopoty z transportem

miały zarówno dzieci, młodzież, jak i emeryci, gdyż komunikacja PKS oceniana jest jako bardzo słaba.

To zdecydowanie uniemożliwiało im korzystanie z oferty kulturalnej. Wskazywano więc, że można by

przewozić busami osoby, które i tak muszą się przemieszczać.

Po drugie, kobiety inicjujące projekty dla społeczności lokalnej obawiały się „złej prasy”,

przykrych komentarzy mieszkańców. Bardzo zależało im na dobrej opinii sąsiadów, dlatego

potrzebowały poparcia akcji, które przeprowadzają ze strony różnych środowisk. Taką rolę pełni

Centrum Kultury, bo zdaniem mieszkanek zachęca, zaprasza, udziela wsparcia i promuje inicjatywy



208

lokalne. Działaczki podkreślały, że „sam pomysł to jest bardzo mało, ale jeżeli ktoś da pomocną rękę,

tutaj wskaże (…) przybliży pewne rzeczy, doda odwagi, oswoi temat”.

Po trzecie, trudnością, która pojawiła się w Sępólnie, ale też w wielu innych miejscowościach –

był brak świadomości rozmaitych formalnych wymagań. Uczestniczki przyznawały, że potrzebowały

informacji od osób, które mają doświadczenie w tych kwestiach, co pozwoliłoby im się ustrzec

problemów wspomnianej natury. Dyrektor ośrodka przyznawała, że odpowiednie wyważenie pomiędzy

pozostawieniem swobody autorom pomysłu, przy jednoczesnej kontroli i wsparciu projektu nie jest

łatwe.

Po czwarte weszcie, problemem są brakujące środki na działalność kulturotwórczą. Czasem

organizuje się składki, czasem po prostu pracuje woluntarystycznie lub wykłada własne fundusze.

W wypowiedziach respondentek pojawiały się także sugestie dotyczące możliwych zmian w

przyszłości.

Po pierwsze, dla mieszkanek bardzo ważną kwestią jest budowanie tożsamości miejsca. Chciałyby

zatem więcej miejsca i uwagi poświęcać osobom stąd, z tego miasta i okolic, a nie koncentrować się

na osobach i wytworach z zewnątrz. Niektóre z respondentek podkreślały, że ważne dla nich byłoby,

by wystrój CK, wziął pod uwagę lokalnych twórców (ich zdaniem chętnie podarowaliby oni swoje

dzieła CK).

Kolejnym pomysłem było lepsze wykorzystanie walorów krajobrazowych miejsca, szczególnie

jeziora. Oceniano, że w tej chwili nie ma infrastruktury zaspakajającej potrzeby turystów, brakuje

pól biwakowych, namiotowych. Wskazywano także na powierzchnie, takie jak hale, które stoją

zdewastowane i nikt nie ma pomysłu na ich wykorzystanie. Być może można by je zaadaptować na

bardziej neutralne niż CK miejsca na wydarzenia kulturalne.

Animator uznał przypadek CK za podręcznikowy, chwaląc nie tylko wspaniałą infrastrukturę, ale

także strukturę organizacyjną. Podkreślał także, że dom kultury ma silną pozycję w mieście, co

pozwala mu na mniejsze skrępowanie układami politycznymi. Wśród naszych rozmówców pojawił się

jednak i taki głos, który podkreślał potrzebę jeszcze lepszego wykorzystania potencjału CK i jeszcze

większego nacisku położonego na działania o charakterze animacyjnym i warsztatowym.



209

6.11 Unarzędziowianie. Komentarz prof. Marka Krajewskiego do raportu

Inicjatywy lokalne, a więc kolejna edycja programu Dom Kultury+, była o tyle niewygodna dla jego

beneficjentów, że weryfikowała ich społeczny status, precyzyjnie wskazując czym dla mieszkańców

są działające w ich otoczeniu instytucje kultury. Nie zakładam, iż inicjatorzy tego Programu założyli

taki właśnie jego cel, ale okazał się on niezwykle pożyteczny, bo pozwalał identyfikować liczne

rodzaje dysfunkcji obecne w domach kultury oraz rozpoczynał proces autorefleksji, samouczenia się

i unarzędziowiania tych instytucji.

Pierwszą z tych dysfunkcji, dosyć paradoksalną, ale też powszechną, wydaje się być to, iż miejsca

tego rodzaju, przez lata, wypracowały stan daleko posuniętej autopojetyczności. Objawia się on w

tym, że instytucje te doskonale funkcjonują, chociaż nie są nikomu potrzebne, choć niewiele osób

korzysta z ich oferty, zaś ich obecność w życiu mieszkańców jest okazjonalna i objawia się często

wyłącznie w organizowaniu dorocznych festynów, imprez tanecznych i karnawałowych. Drugą z tych

dysfunkcji jest niewątpliwie doprowadzenie do sytuacji, w której dom kultury funkcjonuje doskonale

jako struktura biurokratyczna i miejsce pracy, ale już nie jako podmiot, który służy lokalnej

zbiorowości. Trzecią z dysfunkcji, o której warto tu wspomnieć, jest odklejanie się domów kultury od

rzeczywistości, praktykowanie w ich obrębie tradycjonalnych sposobów myślenia o kulturze, wysoce

zrytualizowanych form działania oraz przekonania, iż sama nazwa instytucji- dom kultury- wystarcza,

by miejsce to traktowane było jako takie, w którym dzieją się rzeczy ważne, doniosłe i

uszlachetniające tych, którzy w nim bywają.

Inicjatywy lokalne, wymagające od 50 domów kultury, które wzięły udział w tym Programie

dokonania diagnozy potrzeb mieszkańców oraz zorganizowania dla nich konkursu (na przedsięwzięcia,

które najlepiej wypełniają ich potrzeby, zainteresowania, sposoby postrzegania rzeczywistości lub

takie, które po prostu wydają się najbardziej potrzebne w ich miejscowości), miały tę ważną

konsekwencję, że przypominały, iż instytucje kultury istnieją właśnie dla mieszkańców. Na tym

przypomnieniu się jednak nie skończyło, bo żeby zrealizować zadania, do których zobowiązywał domy

kultury grantodawca, instytucje te musiałby unarzędziowić się, a więc wejść w posiadanie tego

rodzaju środków, którymi dotąd rzadko, albo wcale się nie posługiwały. Co to były za narzędzia?

Po pierwsze te, pozwalające poznać domom kultury, kim są mieszkańcy lokalnych zbiorowości,

czego oczekują, z powodu jakich deficytów cierpią, co chcieliby zmienić w swoim najbliższym



210

otoczeniu. I chociaż posługiwanie się tymi narzędziami diagnostycznymi, jak pokazuje raport

przygotowany przez Public Profits, przysporzyło domom kultury, sporych problemów, to odkrywały

one jednocześnie, że środki tego rodzaju są niezbędne do tego, by instytucje te mogły stawać się

częścią lokalnych wspólnot, by właściwie planować działania, ale też po to, by odgrywać w obrębie

tych zbiorowości istotną rolę inicjująca, animacyjną czy interwencyjną. Doprowadzenie do tworzenia

lokalnych diagnoz było więc nie tylko ważnym działaniem o charakterze poznawczym, ale też

soczewką, dzięki której, czasami po raz pierwszy, dostrzeżono mieszkańców i ich potrzeby.

Po drugie, chodziło o takie narzędzia, które pozwalają animować zbiorowości i dostrzec w kulturze

coś więcej, niż tylko autoteliczną wartość, a mianowicie drzemiący w niej potencjał uspołeczniający,

jej zdolność do splatania ludzkich działań, budowania woli współpracy pomiędzy jednostkami. Dosyć

znaczące jest jednocześnie to, że znaczna część beneficjentów Inicjatyw lokalnych, nie do końca

rozpoznawała tego rodzaju możliwości tkwiące w kulturze, traktując program jako okazję przede

wszystkim do audience development, zwiększania frekwencji i do budowania takiej oferty zdarzeń

kulturalnych, które lepiej przystają do oczekiwań widowni. Nawet jeśli tak się stało, to tego rodzaju,

z pozoru instrumentalne, wykorzystywanie programu NCK niosło za sobą pożyteczne skutki. Przede

wszystkim te związane z, wspomnianym wyżej, dostrzeżeniem osób, którym powinien służyć dom

kultury, a którym zazwyczaj nie służy.

Po trzecie, chodziło też o wyposażanie w te narzędzia, które pozwalają zauważyć, iż dwa wskazane

wyżej rodzaje środków są pożyteczne i warto je stosować, również poza programem. Przyswojenie

tego rodzaju wiedzy, jak pokazuje raport, uruchamiało często inicjatywę domów kultury, by stosować

innowacyjne techniki diagnostyczne, konsultacji społecznych czy aktywizowania mieszkańców do

działania. Ta trzecia forma unarzędziowiania wydaje się szczególnie cenna, bo jej uruchomienie jest

jednoznaczne ze zinternalizowaniem potrzeby diagnozy i animacji lokalnych zbiorowości. Kiedy ten

proces zachodzi, obie te praktyki stają się naturalnym i oczywistym wstępem do jakiejkolwiek

aktywności domu kultury i można skoncentrować się już tylko na ich doskonaleniu.

Rolę opisywanego tu procesu, a więc unarzędziowiania, widać szczególnie mocno w przypadku

tych domów kultury, które wzięły również udział w poprzednich edycjach Programu. Tym, co uderza

w opisie podejmowanych przez nie działań jest wysoki poziom samoświadomości oraz oczywistość, z

jaką traktują one diagnozę potrzeb lokalnego środowiska i partycypacyjnych metod pracy. Co więcej,

wcześniejsze wyposażenie tych instytucji w cały szereg kompetencji związanych z umiejętnością



211

myślenia w kategoriach strategicznych, używania narzędzi diagnostycznych i ewaluacyjnych, sprawia,

iż instytucje tego rodzaju stają się innowacyjne, jeżeli chodzi o metody pracy z mieszkańcami, tworzą

własne, autorskie modele pracy z mieszkańcami, często zaskakujące pomysłowością i efektywne w

kreowaniu relacji i woli współdziałania w obrębie lokalnych wspólnot. To kolejny dowód nie tylko na

to, jak bardzo potrzebny jest program Domy kultury+, ale też i na to, że uczestnictwo w nim nie może

mieć jednorazowego charakteru, ale powinno być bardziej permanentne.

Warto też zwrócić uwagę na to, że Inicjatywy lokalne, unarzędziowiały nie tylko osoby zatrudnione

w domach kultury, ale również samych mieszkańców. Jest to o tyle istotne, że jak pokazują: liczne

trudności, na jakie natrafiono realizując konkurs; stosunkowo mało wyrafinowany charakter tego

rodzaju propozycji; stereotypowość rozumienia kultury, która pojawiała się we wnioskach składanych

przez mieszkańców- niezwykle ważnym aspektem rozwoju lokalnych instytucji kultury jest też

edukowanie jednostek, które są w stanie korzystać z tego rodzaju oferty. Jak pokazuje raport Public

Profits to się, przynajmniej po części, udało, zaś Program, jakby przy okazji, doskonalił też

kompetencje obywatelskie i społeczne mieszkańców.

Na zakończenie kilka uwag krytycznych dotyczących tej edycji projektu Dom Kultury +. Służą one

przede wszystkim wskazaniu, co należałoby zmienić w kolejnych edycjach tego niezwykle

pożytecznego przedsięwzięcia.

Po pierwsze, wrogiem organicznych działań mających na celu uwięziowienie lokalnych wspólnot,

jest czas. A dokładnie- tempo pracy wymuszane przez jednoroczne programy. Nie da się w ciągu kilku

miesięcy budować trwałych więzi, można, co najwyżej pokazać, że jest to możliwe i że ich istnienie

przynosi pozytywne rezultaty (na co zresztą wskazują wyniki ankiet ewaluacyjnych prowadzonych

wśród mieszkańców biorących udział w Programie). Ta inicjacyjna rola jest ważna, ale równie istotna

jest zdolność do podtrzymywania uruchomionych w ten sposób procesów. Jej brak może przynosić

same negatywne konsekwencje- zniechęcenie, rozczarowanie, poczucie, iż bycie z innymi i

współdziałanie z nimi, to rodzaj kolejnego eventu, nie zaś normy spajającej zbiorowości.

Po drugie, konieczne wydaje mi się też zachęcanie beneficjentów Programu do tego, aby nie

opierali swoich działań na już istniejących strukturach, ale starali się je poszerzać, stopniowo

zwiększając grono osób uczestniczących w działaniach domów kultury. Problem tego rodzaju

przedsięwzięć dotacyjnych, i nie chodzi tu tylko o Dom Kultury+, polega na tym, że raczej

wzmacniając one istniejące już kręgi współpracy, niż kreują zupełnie nowe. To z kolei może przynosić



212

paradoksalny skutek w postaci powiększania się dystansów pomiędzy różnymi kategoriami jednostek,

pogłębiać problem społecznej marginalizacji niektórych z nich.

Po trzecie, przemyślenia i korekt zdaje się wymagać obecność animatorów z ramienia NCK,

działających na rzecz lokalnych projektów realizowanych w obrębie Programu. Jak wynika z raportu,

nie zawsze ich praca była oceniana wysoko, nie zawsze też ich pomoc była potrzebna instytucji

kultury. Być może wynikało to z tego, że traktowano ich jako formę nadzoru ze strony grantodawcy,

ale jak się wydaje- dużo bardziej przekonujące zdaje się być takie wyjaśnienie tej krytycznej oceny

pracy animatorów, które wskazuje na ich zewnętrzny, wobec lokalnego kontekstu, status, silnie

komplikujący i tak już złożone relacje z mieszkańcami. Dlatego też, lepszym rozwiązaniem wydaje

się być fakultatywność tego rodzaju współpracy, realizowanie jej tylko na wyraźne zapotrzebowanie

płynące z domu kultury.

Po czwarte, zgadzam się z autorami raportu, iż warto przemyśleć formułę Programu w taki sposób,

aby opowiadała ona kompetencjom beneficjentów, a dokładnie temu czy już wcześniej brali oni udział

w tym przedsięwzięciu dotacyjnym czy też nie. Rozszczepiając Dom kultury+ na dwa osobne

priorytety, z których jeden jest przeznaczony dla jego weteranów, a drugi dla nowicjuszy, można nie

tylko uniknąć redundancji w uczeniu określonych kompetencji, ale też proponować coraz bardziej

złożone, wymagające dużej wiedzy i umiejętności zadania.



213

7. Bibliografia

Wykaz publikacji książkowych i raportów cytowanych w niniejszym opracowaniu:

Alexander B. K. (2009), Etnografia performatywna. Odgrywanie i pobudzanie kultury, [w:]

Metody badań jakościowych, t. 1, N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Warszawa: PWN.

Bukraba-Rylska I., Burszta W.J. (red.) (2011), Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast

w Polsce. Kanon i rozproszenie, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.

Burszta W., Duchowski M., Fatyga B., Nowiński J., Pęczak M., Sekuła E.A., Szlendak T., Hupa

A., Majewski P. (2009), Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce,

przygotowany na zlecenie MKiDN, Warszawa,

www.kongreskultury.pl/library/File/RaportKultMiej/kult.miej_raport(1).pdf [dostęp:

12.11.2014]

Danielewicz M., Filiciak M., Halawa M., Mazurek P., Nowotny A. (2010), Młodzi i media.

Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Warszawa: raport Centrum Badań nad Kulturą

Popularną SWPS, http://bi.gazeta.pl/im/9/7651/m7651709.pdf [dostęp: 12.11.2014]

Danielewicz M., Filiciak M., Tarkowski A. (2010), Uczestnictwo w kulturze: nowe zjawiska,

„przeterminowane” kategorie,

www.nck.pl/files/uczestnictwo_w_kulturze__nowe_zjawiska_przeterminowane_kategorie.

pdf [dostęp: 12.11.2014]

Florida R. (2010), Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.

Golka M. (2007), Socjologia kultury, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

GUS (2012), Kultura w 2012 roku,

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/KTS_kultura_w_2012.pdf [dostęp: 12.11.2014]

Kłoskowska A. (1981), Socjologia kultury, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kowalik W., Matlak M., Nowak A., Noworól K., Noworól Z. (2011), Kultura lokalnie. Między

uczestnictwem w kulturze a partycypacją w zarządzaniu, Kraków: Wydawnictwo MIK.

http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/files/Kultura-lokalnie.pdf [dostęp: 12.11.2014]

Kozinets R.V. (2012), Netnografia. Badania etnograficzne on-line, Warszawa: PWN.

Krajewski M. (2010), Uczestnictwo w kulturze jako forma uspołecznienia, nieopublikowany

tekst wystąpienia na XIV Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym w Krakowie,

www.academia.edu/2399126/W_kierunku_relacyjnej_koncepcji_uczestnictwa_w_kulturze

[dostęp: 12.11.2014]

Krajewski M. (2012), Od odbiorcy do uczestnika. Znikający widz i jego współcześni następcy.

[w:] Kędziora M., Nowak W., Ryczek J. (red.), Co z tym odbiorcą? Wokół zagadnienia odbioru

sztuki, Poznań.

http://bi.gazeta.pl/im/9/7651/m7651709.pdf

http://www.nck.pl/files/uczestnictwo_w_kulturze__nowe_zjawiska_przeterminowane_kategorie.pdf

http://www.nck.pl/files/uczestnictwo_w_kulturze__nowe_zjawiska_przeterminowane_kategorie.pdf

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/KTS_kultura_w_2012.pdf

http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/files/Kultura-lokalnie.pdf

http://www.academia.edu/2399126/W_kierunku_relacyjnej_koncepcji_uczestnictwa_w_kulturze



214

Krajewski M. (2013), W kierunku relacyjnej koncepcji uczestnictwa w kulturze, „Kultura i

Społeczeństwo”, nr 1.

Krajewski M., Schmidt F. (2013), Animacja/Edukacja. Możliwości i ograniczenia edukacji i

animacji kulturowej w Polsce, Kraków: Wydawnictwo MIK. http://badania-w-

kulturze.mik.krakow.pl/files/animacja_edukacja.pdf [dostęp: 12.11.2014]

Mateja-Jaworska B., Pańczak J. (2013), Nauczyciele i przedstawiciele instytucji kultury o

szansach i barierach w nawiązywaniu relacji między młodymi a teatrem,

http://www.regionalneobserwatoriumkultury.pl/tl_files/raporty%20polska/2014/Mlodzi%20i

%20teatr.%20Raport%20z%20projektu%20badawczego,%202014.pdf [dostęp: 12.11.14]

Nowiński J. (2010), Działalność i wizerunek instytucji kultury w miastach, w: Burszta W.J. i

inni (red.), Kultura miejska w Polsce z perspektywy interdyscyplinarnych badań

jakościowych, Warszawa: NCK.

Nowiński J. (2011), Instytucje kultury na wsi i w małych miastach, w: Bukraba-Rylska I.,

Burszta W.J. (red.) (2011), Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce. Kanon

i rozproszenie, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.

Rakowski T. (red.) (2013), Etnografia, animacja, sztuka. Nierozpoznane wymiary rozwoju

kulturalnego, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.

Szafraniec K. (autor), Boni M. (red.) (2011), „Młodzi 2011”, Kancelaria Prezesa Rady

Ministrów, http://www.obserwatoriumkultury.pl/files/study/raport_modzi_2011_copy2.pdf

[dostęp 12.11.2014]

Theiss M. (red.) (2009), Zoom na domy kultury. Diagnoza domów kultury w województwie

mazowieckim, Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”,

http://www.zoomnadomykultury.pl/data/files/zoom.pdf [dostęp: 12.11.2014]

Tyszka A. (1971), Uczestnictwo w kulturze, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

http://www.socjologia.amu.edu.pl/isoc/articles.php?article_id=3719

http://www.socjologia.amu.edu.pl/isoc/articles.php?article_id=3719

http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/files/animacja_edukacja.pdf

http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/files/animacja_edukacja.pdf

http://www.regionalneobserwatoriumkultury.pl/tl_files/raporty%20polska/2014/Mlodzi%20i%20teatr.%20Raport%20z%20projektu%20badawczego,%202014.pdf

http://www.regionalneobserwatoriumkultury.pl/tl_files/raporty%20polska/2014/Mlodzi%20i%20teatr.%20Raport%20z%20projektu%20badawczego,%202014.pdf

http://www.obserwatoriumkultury.pl/files/study/raport_modzi_2011_copy2.pdf

http://www.zoomnadomykultury.pl/data/files/zoom.pdf

RAPORT KOŃCOWY BADANIE EWALUACYJNE PN. … · Cel badania i obszary badawcze..... 23 4.2. Kryteria...

Documents

Transcript of RAPORT KOŃCOWY BADANIE EWALUACYJNE PN. … · Cel badania i obszary badawcze..... 23 4.2. Kryteria...