Racjonalność i wybór społeczny

Na podstawie tekstu A.Sen’a

Problem podejmowania decyzji

Czyje pragnienia, cele należy brać pod uwagę? – „twierdzenie o niemożliwości” (Kenneth Arrow – 1951),

Przypisywanie grupie społecznej „racjonalności lub nieracjonalności zakłada, że stanowi ona organiczną całość, odrębną od sumy składających się na nią jednostek” (James Buchanan – 1954),

Sceptyczne podejście do koncepcji „społecznych preferencji” – ostrożność w nakładaniu warunku zgodności preferencji i koncentracja na podejściu proceduralnym, czyli poszukiwanie „właściwych” instytucji, nie zaś „dobrych rezultatów”,

Sposób interpretowania problemu racjonalności społecznych jest uwarunkowany przez charakterystykę racjonalności jednostki.

Ocena dobrobytu społecznego

„Nowa ekonomia dobrobytu” – ocena społecznego dobrobytu tylko w ujęciu kryterium Pareto:– niewrażliwość na dystrybucję użyteczności oraz pominięcie

czegokolwiek innego od użyteczności Problem określenia funkcji rzeczywistej „społecznego

dobrobytu” – Abram Bergson (1938, 1966) i Paul Samuelson (1947):– pojawienie się potrzeby określenia funkcji rzeczywistej

„społecznego dobrobytu” W, zdefiniowanej na wszystkich alternatywnych stanach rzeczy R, opisującego tzw. „społeczną preferencję”

Twierdzenie o niemożliwości Arrowa

„Funkcja dobrobytu społecznego” – funkcja określająca uporządkowanie R wszystkich stanów rzeczy dla każdego zbioru preferencji indywidualnych przy założeniu:– nieograniczona dziedzina – co najmniej 3 odmienne stany rzeczy

oraz 2 osoby (ale nie nieskończoność),

– warunek niezależności od alternatyw niezwiązanych – sposób, w jaki społeczeństwo porządkuje parę alternatywnych stanów rzeczy x i y, powinien zależeć od indywidualnych preferencji dotyczących tylko tej pary stanów rzeczy, nie zaś od tego jak uporządkowane zostały inne alternatywy.

Krytyka Buchanana

Rozumienie „społecznych preferencji”:– „preferencje podstawowe” lub „ujawnione” – preferencje ukryte za

wyborami faktycznie dokonywanymi w ramach dominujących mechanizmów decyzyjnych dla społeczeństwa,

– w świetle ocen społecznego dobrobytu – rozumienie terminu „społecznych preferencji” jako poglądu na dobro społeczne, pewnego uporządkowania stanów rzeczy, które będą lepsze lub gorsze dla społeczeństwa,

Krytyka Buchanana w odniesieniu do pierwszej interpretacji – należy zrezygnować nie tylko z warunku przechodniości społecznych preferencji, lecz także z samej koncepcji społecznych preferencji – nacisk na ogólną funkcję wyboru.

Wnioski

„Niemożliwość” określona przez Arrowa może zostać rozszerzona i ujawnia się wówczas wtedy, gdy całkowicie zrezygnujemy z koncepcji „społecznych preferencji”, a nawet wtedy gdy nie nakłada się żadnych warunków na „wewnętrzną zgodność” społecznego wyboru;

Nie podważa to krytyki Buchanana dotyczącej społecznych preferencji – krytyka ważna niezależnie od tej interpretacji;

Oznacza to, że nie można uniknąć problemu „niemożliwości” wskazanego przez Arrowa.

Ocena społecznego dobrobytu

Czy można uniknąć „niemożliwości”? Dokonywanie ocen społecznego dobrobytu bez odwoływania

się do porównań indywidualnych użyteczności i bez posługiwania się informacjami poza użytecznościami nie jest dobre;

Mamy do czynienia z różnorodnością sposobów dokonywania ocen społecznego dobrobytu;

Wybór mechanizmów podejmowania decyzji społecznych

Kłopot – sformułowanie ocen dobrobytu społecznego w ramach uzgodnionego mechanizmu podejmowania decyzji społecznych nie jest łatwe – bo mechanizm taki musi odwoływać się do jakiegoś standardowego sposobu wyrażania indywidualnych preferencji – tymczasem sposoby te nie nadają się do wykorzystania międzyosobowych porównań;

Czyli powraca problem „niemożliwości”; Wiarygodność rozmaitych profili indywidualnych preferencji

zależy od natury problemu i od charakterystyki indywidualnych motywacji.

Przykład

Troje lub więcej ludzi (zał. homo economicus) uczestniczy w podziale tortu – każdy woli taki podział, który da mu najwięcej,

Każdy podział prowadzi do naruszenia warunku rozbieżności ocen i wszystkich warunków z nim związanych,

Zasada większości będzie prowadzić do nieprzechodniości, Jeśli każdy kieruje koncentruje się na swoim koszyku dóbr to

warunki Arrowa nie są spełnione przez żaden mechanizm podejmowania decyzji.

Procedury i ich konsekwencje

Czy można trafnie oceniać procedury nie biorąc pod uwagę przynoszonych przez nie rezultatów?– „podstawową rolą rządu jest nie tyle maksymalizacja społecznego

dobra, ile raczej wspieranie układu reguł, w ramach których jednostki mają swobodę dążenia do swoich własnych celów” (Sudgen 1993);

– nie można pominąć analizy konsekwencji jakie dany układ reguł przynosi, ale zastanowić się jaka jest jego efektywność w dawaniu jednostkom swobody dążenia do swoich własnych celów,

– w przeciwnym razie stosowanie takich systemów reguł może doprowadzić do niepożądanych konsekwencji („katastrofy moralne” – Nozick).

Procedury i ich konsekwencje c.d.

Czy można uzyskać rozsądne oceny dotyczące rezultatów niezależnie od tego, jaka procedura do nich doprowadziła?– tak, jednak nie można nie brać pod uwagę tego, jaki proces

wygenerował strukturę tych użyteczności (na przykład pomijając to, że redystrybucja jest konsekwencją funkcjonowania organizacji charytatywnych, a nie wysokiego opodatkowania);

– opisy procedur można analizować jako części kolejnych stanów rzeczy, generowanych przez te procedury;

Procedury czy rezultaty?– oba podejścia dają się w znacznym stopniu łączyć – podział tych

podejść jest kwestią określonego rozłożenia akcentów.

Wolności, prawa i preferencje

Włączenie zagadnienia praw i własności do ocen rozmaitych stanów rzeczy pozwala na ocenę rozwiązań gospodarczych, politycznych i socjalnych;

„przywiązanie jakiejś osoby do swojej opinii i uczucie innej, którą wyznawanie tej opinii uraża (...), nie dadzą się połączyć znakiem równości” (John Stuart Mill);

Decydując o tym, jakie prawa należy chronić i jak najskuteczniej osiągnąć cel, któremu ta ochrona ma służyć – trzeba brać pod uwagę konsekwencje rezultatów, do jakich prowadzą różne reguły gry oraz wiązać je z tym, co ludzie rzeczywiście cenią i czego pragną.

Przykład

Przyzwolenie na palenie papierosów podczas pewnych zebrań spowoduje, że niewinne ofiary będą musiały wdychać dym;

To stanowi argument mówiący o takiej zmianie reguł gry, która pozwoli wprowadzić zakaz palenia;

To czy należy podjąć taką decyzję zależy od analizy wielu konsekwencji:– celem jest zapobieżenie sytuacji obciążenia niepalących

konsekwencjami nałogu innych – niepalący mają prawo jej unikać;

– stąd następuje cofnięcie do sytuacji, które poprzedziły powyższe skutki i na tym etapie można ustalić nowe reguły gry, które nie przynoszą rezultatów niemożliwych do przyjęcia.

Wartości i wybory indywidualne

Ludzie nie zawsze zachowują się stosownie do swoich wąsko rozumianych interesów:– odejście od założenia homo economicus – nie zawsze

postępowanie ludzi można zrozumieć w oparciu o tę koncepcję;

– założenie o bezkompromisowym postępowaniu skupiającym się na własnych korzyściach jest błędne;

Dwie skrajności:– Należy unikać założenia, że wszyscy ludzie nieustannie

i bezinteresownie zabiegają o „dobro społeczne” jak i założenia, że wszyscy są motywowani wyłącznie przez dążenie do osobistych korzyści.

Podsumowanie

Twierdzenie Arrowa o niemożliwości wskazuje na zasadnicze trudności, jakie sprawiają próby połączenia indywidualnych preferencji w jednej ocenie społecznego dobrobytu;

Zakwestionowanie przez Buchanana koncepcji społecznych preferencji jest właściwe w wypadku mechanizmów podejmowania społecznych decyzji, ale w mniejszym stopniu uzasadnione w odniesieniu do ocen społecznego dobrobytu;

Twierdzenie Arrowa nie ma zastosowania wówczas, gdy proces społecznego podejmowania decyzji jest analizowany w kategoriach funkcji wyboru bez narzuconych z góry warunków wewnętrznej zgodności;

Podsumowanie c.d.

W przypadku mechanizmów społecznego podejmowania decyzji rozwiązanie problemu niemożliwości zależy w dużej mierze od wyboru rozmaitych zasad;

Podejście proceduralne oraz podejście skoncentrowane na konsekwencjach można ze sobą pogodzić, jeśli tylko odpowiednio zmodyfikuje się charakterystykę analizowanych stanów rzeczy;

To ma szczególne znaczenie przy włączaniu praw i wolności do warunków nakładanych na społeczne oceny i na mechanizmy społecznego podejmowania decyzji;

Łącząc teorię wyboru społecznego z teorią wyboru publicznego można osiągnąć o wiele więcej.

Dziękuję za uwagę