Racjonalno Bogaw teologii procesu.Przyczynek do relacji nauka-wiaramgr Jakub DziadkowiecKatolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa IITowarzystwo Metafizyczne im. A.N. Whiteheadae-mail: jdziadkowiec@kul.lublin.plwww.kul.pl/dziadkowiec

Krakw, 11 grudnia 2010

Plan wystpieniaWprowadzenieTrzy typy racjonalnoci Boga:2.1.redniowieczna,2.2.nowoytna,2.3.procesualna.Panenteizm i atrybuty Boga:3.1.wszechmoc,3.2.wszechwiedza,3.3.doskonao i (nie)zmienno.Relacja nauka-wiara4.1.nowa teologia procesu,4.2. Tajemnica.Wnioski

2 x mottoNon in dialectica complacuit Deo salvum facere populum suum.John Henry Newman An Essay in Aid of a Grammar of Assent [1870]

What we need is to make a renewed attempt to worship the objective God, not our forefathers doctrines about him.Charles Hartshorne The Divine Relativity [1948, 148]

WprowadzenieM. Heller [2008, 181]:Bg myli racjonalnie, struktura wiata jest urzeczywistnieniem stwrczego zamysu Boga, zamys ten jest wic w swej istocie gboko racjonalny.Podstawowa przesanka:Zagadnienie racjonalnoci Boga wymaga wyjanienia zagadnienia boskiego dziaania w wiecie.

Osobowy Jahwe i grecki filozofA.N. Whitehead [1988, 21]:Musi si ono [przekonanie o racjonalnoci wiata J.D.] wiza z naciskiem, jaki redniowiecze kado na racjonalno Boga, ktrego wyobraano sobie jako istot o osobowej mocy Jahwe i o racjonalnoci greckiego filozofa. Kady szczeg znajduje si pod kontrol i jest elementem porzdku: badania nad przyrod musz prowadzi do podtrzymania wiary w racjonalno.

Gwna tezaredniowieczne (klasyczne) wyobraenie o racjonalnoci BogaRozwj filozofii i nauk przyrodniczych od renesansu po czasy dzisiejszeSpr midzy nauk a wiar (religi)Jak mona dzisiaj rozumie racjonalno Boga?Gwna teza wystpienia jest nastpujca:Teologia procesu, poprzez dookrelenie sposobu dziaania Boga w wiecie oraz Jego atrybutw, wprowadza procesualny typ racjonalnoci Boga, ktry stwarza moliwo peniejszego ujcia relacji midzy nauk a wiar.

Schemat argumentacjiTeologia procesuProcesualna racjonalno BogaAtrybuty BogaRelacja nauka-wiaraPanenteizm

Trzy typy racjonalnoci Boga2.1. Racjonalno redniowieczna:inteligibilno wiata ufundowana w racjonalnym Bogu,racja uniesprzeczniajca fenomeny,absolutna wszechmoc, stworzenie z nicoci,scholastyka racjonalna orgia redniowiecza,egzystencjalna zaleno stworzenia od Stwrcy.2.2. Racjonalno nowoytna:rozwj i wpyw nauk szczegowych na teologi,zewntrzna racja uniesprzeczniajca staje si niepotrzebna,pytanie o podstaw racjonalnoci jest nienaukowe,deizm i ateizm,samowystarczalny wiat,teologia apofatyczna.

2.3.Racjonalno procesualnaSprzeciw wobec:marginalizacji znaczenia Boga w naturalnej historii Wszechwiata (racjonalno nowoytna),absolutnej zalenoci przygodnego wiata od Boga (racjonalno redniowieczna).Wsp-uczestniczenie Boga w procesie kreacji,Bg jako poeta wiata, z czu cierpliwoci prowadzcy go przez swoj wizj prawdy, pikna i dobra [P&R 346],Wabienie i perswazja zamiast koniecznych dekretw,Zasada Konkretyzacji i ostateczne ograniczenie zamiast Pierwszego Poruszyciela,Bg to podstawa racjonalnoci wiata nadaje wiatu wasne wzorce i proponuje wizj caoci.

Bg: tyran matematyk poeta?Tabela 1: Trzy typy racjonalnoci Boga

Typ racjonalnoci redniowieczna nowoytna procesualna Bg wszechmocny tyran beznamitny matematyk czuy poeta wiata wiat nietrway, zaleny i stworzony samo-wystarczalny potrzebny i kreatywny Prawa przyrody przygodne prawidowoci wieczne i konieczne przygodne i ewolucyjne Nauka poznawanie zamysu Boga poznawania wiata poznawanie wiata i Boga

Panenteizm i atrybuty BogaPanenteizm [Hartshorne 1948, 89]: Panenteizm jest waciwym terminem dla stanowiska, wedug ktrego bstwo jest w pewnym realnym aspekcie odrnialne i niezalene od kadej spord rzeczy wzgldnych, lecz jednak, rozumiane jako aktualna cao, zawiera wszystkie rzeczy wzgldne.Dwie natury Boga: pierwotna [primordial] i wtrna [consequent]Dwubiegunowa racjonalno Boga:Stwrca jako niezmienna podstawa racjonalnoci wiata Bg na pocztkuBg, ktry poda za kreatywnym postpem wiata i nie traci niczego, co moe zosta zbawione [P&R 346] Bg na kocu

3.1.WszechmocJ. Cobb [2008, 68]:Bg nie kontroluje tego, co si dzieje. Istnieje wiele przyczyn tego, co si dzieje w kadym zdarzeniu, z ktrych Bg jest zawsze tylko jedn; to znaczy, Bg nigdy nie determinuje jednostronnie tego, co si dzieje. Wci jednak Bg jest jedn z przyczyn, t, ktra wzywa do realizacji optymalnej wartoci i stwarza t realizacj moliw. istniej inne moce ni boska [Hartshorne 1997] stworzeni wsp-twrcy [created co-creators] [Hefner 1993, 27]czciowe samo-przyczynowanie [causa sui]

3.2.WszechwiedzaProblem zudnej wolnoci (wyboru) [Hartshorne 1984, 3]:Nasze jutrzejsze uczynki, o ktrych jeszcze nie zdecydowalimy, s zawsze lub odwiecznie obecne dla Boga, dla ktrego nie istnieje otwarta przyszo.B. Epperly [2006a, 4]:Doskonaa wiedza pociga za sob nieustann transformacj bardziej ni statyczn kompletno.

Ujcia i zdarzenia przyszeTeoria uj [prehensions]:wiedzie znaczy ujmowa,ujmowanie jest relacj wewntrzn,boska wiedza wydarze aktualnych konstytuuje Boga w Jego wtrnej naturze,wszechwiedza oznacza zdolno do ujmowania wszystkich bytw, ich znajomo jako minionych.To, co przysze jest nieznane, poniewa nie jest jeszcze zaktualizowane,Bg posiada znajomo wszystkiego, co moe by znane: moliwoci jako moliwe aktualnoci jako aktualne. [Epperly 2006b, 8]

3.3.Doskonao i (nie)zmiennoDoskonao zdolno do ujmowania wszystkiego, co si wydarza w wiecie:Dostarczanie wiatu wzorcw (czu konceptualnych) zgodnie z aktualn potrzeb pierwotna natura,Reagowanie na zaistnia nowo, odpowied na dziaania bytw doczesnych wtrna natura.B. Epperly [2006b, 9]:Teologia procesu twierdzi, e zmieniajcy si Bg, ktry okazjonalnie jest zaskakiwany przez wiat, jest prawdziwie yjcym Bogiem, ktry inicjuje nowe moliwoci ksztatowania zmieniajcego si wiata. Bg dowiadcza zarwno blu, jak i radoci wszechwiata. Nasz bl naprawd ma znaczenie dla Boga, nasze modlitwy ksztatuj boskie dowiadczenie. Jak twierdzi Whitehead, Bg jest wsp-odczuwajcym towarzyszem, ktry rozumie.

Relacja nauka-wiaraM. Heller / O. Pedersen [2009, 68] Kopoty teologii katolickiej z naukami wynikaj std, e teologia ta zbyt mocno zwizaa si z filozoficzn tradycj, nawizujc do Arystotelesa, podczas gdy nauki wywodz si z obcej arystotelizmowi tradycji archimedejskiej. Odmienne od arystotelesowsko-tomistycznego zaangaowanie filozoficzneM. Heller [2009, 76]:Od czasw kardynaa Newmana wiadomo, e nawet dogmaty wiary, w swojej warstwie interpretacyjnej, podlegaj ewolucji.

4.1.Nowa teologia procesunowa teologia - taki styl uprawiania teologii, w ktrym pozostaje ona w sprzeniu z naukami przyrodniczymi, z now fizyk.Teza: filozofia i teologia procesu stanowi konceptualne zaplecze dla tego programuPodstawowe zaoenia nowej teologii:Matematyczno wiata podstawowe struktury s matematyczne,Pole racjonalnoci przyroda jest matematyczna, gdy podstawowym poziomem w jej ontycznej strukturze jest poziom pola racjonalnoci [yciski 1987, 176].

Byty wieczne i potencjalnociyciski [1987, 182-183]:Tumaczc fakt matematycznoci przyrody Whitehead nie uywa wprawdzie wyraenia pole racjonalnoci, niemniej zasadnicze tezy jego interpretacji pozostaj rwnowane treciowo z proponowan przeze mnie hipotez pola. (...)Whitehead rozwija wasn teori idei odwoujc si do pojcia potencjalnoci i obiektw ponadczasowych (eternal objects). (...) Uniwersum tych obiektw o wzajemnie okrelonych relacjach midzy sob stanowi odpowiednik pola racjonalnoci.

Bg jako pole racjonalnociByty wieczne [eternal objects]:platoskie formy bd idee,pierwotna natura Boga,racjonalno wiata to racjonalno Boga.Potencjalno [potentials]:czysta utosamiana z bytami wiecznymi,realna uwarunkowana indeterminacja realnego wzrostu [P&R 22]; pole fizyczne Boga utworzone z uj bytw wiecznych,wtrna natura Boga.Pole racjonalnoci:byty wieczne + realna potencjalno=Bg w dwch naturach

4.2.TajemnicaTranscendentny aspekt Boga,Heller [2008, 238]:Pytanie o ostateczne wyjanienie wszechwiata uzyskao odpowied, ale kosztem zatopienia go w Nieskoczono Boga. I tak oto stanlimy wobec Tajemnicy, lub lepiej poniewa sami jestemy czstk wszechwiata dalimy si ogarn Tajemnicy.Badania przyrodnicze wskazuj miejsca, w ktrych przejawia si boa transcendencja,Bg jest nieywjanialn racj dla racjonalnoci wiata,Nie negacja, lecz uzupenienie klasycznej teologii,Teologia procesu wspiera tego rodzaju argumentacj: Bg jako ostateczne ograniczenie dla bytw aktualnych granica racjonalnoci.

Ostateczne ograniczenieWhitehead [1988, 187]:Bg jest ostatecznym ograniczeniem, a Jego istnienie to co ostatecznie irracjonalnego. Nie da si bowiem poda uzasadnienia ogranicze, ktre z natury swej jest On w stanie narzuci. Bg nie jest konkretny, ale jest podstaw konkretnej aktualnoci. Nie sposb poda racji natury Boga, poniewa natura ta jest podstaw racjonalnoci.Apofatyczny element teologii procesu, Dookrelenie immanentnego aspektu bytu boego, dajce fundamenty pod rzetelny dialog na linii nauka-wiara, nie odbywa si kosztem rezygnacji z aspektu transcendentnego,Tajemnica jako wynik docieka filozoficznych i przyrodniczych.

Wnioski [1-3]Procesualny typ racjonalnoci Boga podkrela immanentny aspekt Boga, ktry wsp-uczestniczy w powstawaniu bytw doczesnych, posiadajcych wasne zdolnoci auto-kreacji.Panenteizm teologii procesu zakada rozrnienie na pierwotn i wtrn natur Boga oraz stanowi przesank dla tezy o dwubiegunowej racjonalnoci Boga.Tradycyjnie przyjmowane atrybuty Boga wszechmoc, wszechwiedza, doskonao i niezmienno zostaj przedefiniowane i dookrelone w ujciu procesualnym.

Wnioski [4-5]Hellera program nowej teologii posiada konceptualne zaplecze w filozofii procesu, ktra proponuje odmienne zaangaowanie filozoficzne dla tradycyjnej problematyki teologicznej.Teologia procesu rzuca nowe wiato na relacj nauka-wiara, gdy wskazuje miejsca wsppracy naukowcw i teologw. Ujcie Boga jako ostatecznego ograniczenia podkrela transcendentny aspekt Jego racjonalnoci, ktra pozostaje Tajemnic.

Dzikuj za uwag!

BibliografiaCobb, John B. (2008), Whitehead Word Book. A Glossary with Alphabetical Index to Technical Terms in Process and Reality, Claremont, P&F Press.Epperly, Bruce G. (2006a), Process Theology and Lived Omnipresence: An Essay in Practical Theology, Encounter 68 (2), 19-31. (2006b), Process Theology. For Every Day People, internet: http://processandfaith.org/resources/curricula/Process%20Theology-Study%20Guide.pdf (6 XII 2010).Hartshorne, Charles (1948), The Divine Relativity: A Social Conception of God, New Heaven, Yale University Press. Hefner, Philip (1993), The Human Factor: Evolution, Culture and Religion, Minneapolis, Fortress Press.Heller, Micha (2008), Ostateczne wyjanienia Wszechwiata, Krakw, Universitas. (2009), Teologia i Wszechwiat, Tarnw, Biblos.Newman, John Henry (1887), An Essay in Aid of a Grammar of Assent, London, Longmans, Green, and Co.Whitehead, Alfred North (1978), Process and Reality. An Essay in Cosmology, New York, The Free Press. (1988), Nauka i wiat wspczesny, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax.yciski, Jzef (1987), Filozoficzne aspekty matematycznoci przyrody, w: M. Heller / A. Michalik / J. yciski (red.), Filozofowa w kontekcie nauki, Krakw, Polskie Towarzystwo Teologiczne, 170-185.