Psychopatologia dzieci i młodzieży z zespołem Downa

Psychopathology in children and adolescents with Down’s syndrome

Magdalena Szymańska, Tomasz Wolańczyk

Klinika Psychiatrii Wieku Rozwojowego AM w Warszawie Kierownik: prof. dr med. Tomasz Wolańczyk

W pracy omówiono problem psychopatologii dzieci i młodzieży z zespołem Downa na podstawie danych z kilkunastu badań na ten temat. Analiza wskazuje na występowanie większej częstości zaburzeń psychicznych w grupie dzieci z ze-społem Downa w porównaniu z dziećmi zdrowymi i mniejszą częstością tych zaburzeń niż u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Problemy zdrowia psychicznego są różne w zależności od wieku badanych. U dzieci z zespołem Downa dominują zachowania niszczycielskie i opozycyjne, a u młodzieży najczęściej obserwuje się zaburzenia nastroju i zabu-rzenia lękowe.

Słowa kluczowe: zespół Downa, niepełnosprawność intelektualna, psychologia dziecka, psychologia młodzieży

This paper describes psychopathology in children and adolescents with Down’s syndrome based on data from several studies concerning this topic.This analysis shows higher rates of disorders in children with Down’s syndrome compared with normally developing ones and lower rates of mental health problems in relation to children with intellectual disability caused by a different etiology. Psychological problems differ depending on the age of subjects. Dominant problems in children with Down’s syndrome are disruptive disorders, whereas adolescents suffer from mood disorders and anxiety disorders.

Key words: Down syndrome, mental retardation, psychopathology, child psychology, adolescent psychologyPediatr Pol 2007; 82 (10): 810–815© 2007 by Polskie Towarzystwo Pediatryczne

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów

P R A C A P O G L Ą D O W A

810

Problem zaburzeń zdrowotnych u dzieci z zespołem Downa (ZD) jest szeroko omawiany w piśmiennictwie [1–3]. Wydaje się również, że wiedza na temat współ-występowania z tym zespołem genetycznym chorób somatycznych jest wśród pediatrów coraz bardziej powszechna. Wobec jednak częstego występowania zaburzeń somatycznych w ZD, kwestia zdrowia psy-chicznego tych osób nierzadko odsuwana jest na drugi plan. Tymczasem średnia zapadalność na różnego ro-dzaju zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania jest wśród dzieci z ZD wyższa niż w populacji ogól-nej [4, 5]. O ile pedagogika wciąż wypracowuje nowe sposoby stymulacji rozwoju osób niepełnosprawnych intelektualnie, o tyle polska psychologia kliniczna i psychiatria wydają się pozostawiać problematykę upośledzenia umysłowego na marginesie swoich zain-teresowań. W praktyce psycholodzy w odniesieniu do osób z ZD często ograniczają się do określenia ilorazu inteligencji i poziomu umiejętności szkolnych. Zda-rza się, że etykieta niepełnosprawności intelektualnej i diagnoza ZD przesłaniają problemy natury emocjo-nalnej i behawioralnej. Trzeba pamiętać, że w pokony-waniu tych trudności osoby z ZD powinny mieć taką samą możliwość dostępu do profesjonalnej pomocy psychologicznej jak osoby intelektualnie sprawne. Takie stanowisko wynika między innymi z Deklara-

cji Praw Osób Upośledzonych Umysłowo uchwalonej przez ONZ 1971 r. i ratyfikowanej przez 239 krajów świata, w tym przez Polskę, w październiku 1995 r. [6]. Zrozumienie mechanizmów funkcjonowania osób niepełnosprawnych intelektualnie i dostosowanie do ich potrzeb i możliwości oddziaływania psychoeduka-cyjnego, a także interwencji psychoterapeutycznych, stanowi coraz bardziej naglącą potrzebę. Systemowe rozwiązania powinny być oparte na rzetelnej wiedzy potwierdzonej badaniami empirycznymi.

Problem diagnozy i terapii psychopatologii u osób niepełnosprawnych intelektualnie nie jest zagadnie-niem łatwym. Świadczyć o tym może fakt, że spe-cjaliści nie zawsze radzą sobie z nim również w tych krajach, gdzie opieka nad niepełnosprawnymi stoi na wysokim poziomie. Wyniki badań przeprowadzonych przez J. Mason [7] w Wielkiej Brytanii na dużej próbie 223 klinicystów (zarówno psychologów, jak i psychia-trów pracujących w służbach związanych z pomocą niepełnosprawnym intelektualnie), ujawniły trudno-ści, które miały osoby zajmujące się profesjonalną po-mocą psychologiczną, w ustaleniu rozpoznania cho-roby psychicznej, wobec już istniejącego rozpoznania niepełnosprawności intelektualnej. W istotnej liczbie przypadków osoby badane diagnozowały schizofrenię bez wystarczających przesłanek. Mimo ustalenia ta-

kiego rozpoznania, znacząca część klinicystów nie wi-działa jednak potrzeby przyjęcia pacjenta z niepełno-sprawnością intelektualną na oddział psychiatryczny, ani nie zakwalifikowała go do leczenia. Przytoczone badania ilustrują pilną potrzebę dogłębnej analizy za-burzeń psychicznych u chorych z niepełnosprawno-ścią intelektualną, w tym psychopatologii w ZD.

ZD jest najczęstszą izolowaną, a więc mającą jed-norodne podłoże etiologiczne, przyczyną niepełno-sprawności intelektualnej [8]. Bezpośrednią przyczy-ną jest aberracja chromosomowa w 95% przypadków polegająca na obecności dodatkowego chromosomu 21 [8]. Nadmierna ilość materiału genetycznego w komórkach powoduje występowanie charakterystycz-nych dla tego zespołu cech fizycznych, a także predys-ponuje do wielu wad rozwojowych i schorzeń – m.in. serca, układu pokarmowego, schorzeń układu krwio-twórczego, nadczynności tarczycy [9]. Podobnie jak w przypadku chorób somatycznych, także psychopa-tologia tego zespołu wydaje się mieć swoją charakte-rystykę, chociaż jej obraz nie zawsze w sposób spójny przedstawiany jest w piśmiennictwie.

Najbardziej ogólny wniosek, który wypływa z badań nad psychopatologią ZD jest taki, że różnego rodzaju zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowa-nia, występują w tym zespole rzadziej niż u innych dzieci z porównywalną niepełnosprawnością intelek-tualną [10, 11]. Częstość zaburzeń psychicznych u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną spowodo-waną inną przyczyną niż ZD, szacuje się na 30–40% [12, 13]. U dzieci z ZD wartość ta wynosi 18–23% [14, 4]. Przedstawiony stan rzeczy można tłumaczyć właściwościami temperamentalnymi, czyli obecnymi od wczesnego dzieciństwa, odziedziczonymi cechami osobowości [15]. Część badań nad temperamentem dzieci z ZD [16, 17] ujawnia, ważną w kontekście rozwoju zaburzeń zdrowia psychicznego, obniżoną emocjonalność (czyli obniżoną skłonność do reago-wania silnym negatywnym pobudzeniem, takim jak niezadowolenie, strach i złość). Przypuszczalnie niska emocjonalność chroni dzieci z ZD przed wystąpie-niem różnorodnych zachowań problemowych, wobec stwierdzonego współwystępowania wysokiej emo-cjonalności z wysoką liczbą zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania [17, 18]. Należy jednak przy-puszczać, że obiegowe poglądy przypisujące określo-ne, głównie pozytywne cechy, dzieciom z ZD (uspo-łecznienie, skłonność do błazenady, uczuciowość) są następstwem oceny ich zachowań na podstawie wy-tworzonego stereotypu osoby z ZD, a nie obserwacji zachowania konkretnego dziecka [19].

Pomimo mniejszej częstości zaburzeń psychicz-nych i zaburzeń zachowania u dzieci z ZD, w porów-

naniu z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie z innych przyczyn, należy pamiętać, że w porównaniu z dziećmi w normie intelektualnej, wykazują one więk-szą skłonność do występowania zaburzeń psychicz-nych [5, 11]. A zatem, jakie zaburzenia składają się na ogólny obraz psychopatologii w ZD?

Do najczęściej występujących problemów psy-chicznych u dzieci z ZD należą zaburzenia z katego-rii niszczycielskich i opozycyjnych. MYERS i PUESCHEL (opierając się na kryteriach DSM-III-R) [14] w prze-prowadzonym na dużej próbie badaniu, stwierdzają zachowania agresywne u 6,5% badanych osób z ZD poniżej 20 roku życia. W podobnej liczbie przypad-ków zdiagnozowano zespół nadpobudliwości psycho-ruchowej z deficytami uwagi (ADHD) – 6,1%. Rozpo-znanie ADHD u dziecka z ZD wymaga wcześniejsze-go wykluczenia problemów medycznych, które mogą negatywnie wpływać na sferę aktywności i koncen-tracji uwagi dziecka. Podobny obraz wywołują wady słuchu i wzroku, które aż w 60% dotykają te dzieci [1]. Wydaje się jasne, że warunkiem koniecznym, by dziecko było w stanie skupić się na lekcji, jest moż-liwość widzenia i słyszenia nauczyciela. Rozważając rozpoznanie ADHD u dziecka z ZD, należy także wy-kluczyć inne, właściwe temu zespołowi zaburzenia, które mogą mieć obraz kliniczny zbliżony do ADHD. Należą do nich: niedoczynność tarczycy – obserwo-wana u 15% osób z ZD i zaburzenia snu prowadzące do senności w ciągu dnia, w tym głównie zespół bez-dechu sennego dotykający aż 70% osób z tym zespo-łem [1, 20]. Trzeba przy tym pamiętać, że rozpoznanie ADHD jest możliwe tylko u dzieci z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej.

Trzecią, co do częstości występowania, dysfunkcją stwierdzoną przez MYERS i PUESCHEL, były zaburzenia zachowania, łącznie z zachowaniami opozycyjno-bun-towniczymi. Zdiagnozowano je u 5,4% chorych. Po-równywalne, choć w wielu kategoriach wyższe wyniki, otrzymali GATH i GUMLEY [21] ustalając rozpoznania według klasyfikacji ICD-9. Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji stwierdziły one u 10,8% badanych. Hiperkinetyczne zaburzenie zachowania – u 7,2% dzieci. Ponadto obserwowa-ły mieszane zaburzenie zachowania i emocji u 4,7% dzieci. Zastanawiający może być fakt zdiagnozowa-nia psychozy wczesnodziecięcej aż u 8,8 % badanych dzieci. Można przypuszczać, że badaczki zaliczyły do zachowań psychotycznych często stwierdzane u dzie-ci i dorosłych z ZD mówienie do siebie lub rozmowy z wyimaginowanym przyjacielem. Z diagnozą choroby psychicznej, opartej na głośnym mówieniu do siebie obserwowanym u osób z ZD, zdecydowanie nie zga-dzają się inni autorzy. MCGUIRE, CHICOINE i GREENBAUM

811

P R A C A P O G L Ą D O W AMagdalena Szymańska, Tomasz Wolańczyk Psychopatologia u dzieci i młodzieży z zespołem Downa

[22, 23] podkreślają, że mówienie do siebie jest uni-wersalnym mechanizmem rozwojowym, pełniącym ważną rolę w koordynacji czynności z myśleniem. W przypadku zdrowych dzieci, mówienie do siebie sta-nowi istotne wsparcie uczenia się nowych umiejętno-ści, a po osiągnięciu przez dziecko wyższego poziomu myślenia, przestaje być użyteczne i wygasa. Ponie-waż osoby z ZD osiągają niższy poziom poznawczy (większość ma lekki lub umiarkowany poziom niepeł-nosprawności intelektualnej [24]), dlatego mówienie do siebie utrzymuje się u nich również w dalszych etapach życia. Zdaniem tych autorów, self-talk jest również formę bezpiecznej rozrywki, a także radzenia sobie z sytuacją osamotnienia, która wobec wysokich potrzeb społecznych osób z ZD [25] może być odczu-wana w sposób szczególnie przykry. Również według GLENN i CUNNINGHAMA [22] mówienie do siebie obser-wowane u osób z ZD, ma znaczenie adaptacyjne i nie koreluje z zaburzeniami behawioralnymi, ani nie jest przyczyną społecznej izolacji.

Inne zaburzenia funkcjonowania psychicznego wymieniane przez MYERS i PUESCHEL to stereotypie ruchowe zdiagnozowane u 2,7% pacjentów, mocze-nie mimowolne i zanieczyszczanie się kałem – 1,5%, oraz fobie występujące w 1,5% przypadków. Autyzm stwierdzony został u 1,1% badanych [14]. Na temat częstości występowania autyzmu u dzieci z ZD nie ma w jednolitych poglądów. Podobnie jak MYERS i PU-ESCHEL, również COLLACOTT i wsp. [26] w badaniach u 371 chorych doszukują się cech autyzmu u 2% bada-nych dorosłych z ZD. Tymczasem KENT, EVANS, PAUL i SHARP [27] szacują, że co najmniej 7% dzieci z ZD przejawia problemy z autystycznego spektrum zabu-rzeń. GATH i GUMLEY [20] diagnozują „psychozę lub autyzm” u 10% dzieci z ZD. LUND [28] obserwuje au-tyzm wczesnodziecięcy aż u 11,3% uczestniczących w badaniu dorosłych osób z ZD.

Należy pamiętać, że ustalenie rozpoznania auty-zmu jest szczególnie istotne dla dalszego postępowa-nia terapeutycznego. Pewną wskazówką dla diagnosty mogą być dane o współwystępowaniu autyzmu z nie-pełnosprawnością intelektualną. Według WING [29] w populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną liczba osób autystycznych rośnie wraz z głębokością upośledzenia. U dzieci z lekkim stopniem niepełno-sprawności intelektualnej odsetek ten stanowi jedynie 2%. U dzieci upośledzonych umiarkowanie i znacznie wzrasta do 42%, a wśród niepełnosprawnych intelek-tualnie w stopniu głębokim aż 86% dzieci przejawia cechy zachowań autystycznych. W ZD stopień niepeł-nosprawności intelektualnej mieści się w zakresie od lekkiego (IQ: 50–70) do umiarkowanego (IQ: 35–50). Może to potwierdzać słuszność oszacowań, co naj-

mniej kilkuprocentowej częstości ZD współwystępu-jącego z autyzmem. Warto również zwrócić uwagę, że występowanie deficytów zdolności komunikowania się (wymieniane jako jeden z trzech kryteriów dia-gnostycznych zaburzenia autystycznego) może w ZD wynikać z przyczyn czysto anatomicznych. U dzieci z tym zespołem stwierdza się bowiem wiele wad i ano-malii w budowie narządu mowy, które zaburzają pro-cesy komunikacji słownej [30].

MYERS i PUESCHEL u dzieci z ZD, najrzadziej ob-serwowały samouszkodzenia – u 0,8% dzieci. W po-równaniu z dziećmi, których niepełnosprawność in-telektualna związana jest z inną przyczyna niż ZD, odsetek ten jest znacznie niższy. GILLBERG i wsp. [31] samouszkodzenia obserwowali u 14% dzieci upośle-dzonych w stopniu lekkim oraz aż u 44% upośledzo-nych w stopniu znacznym.

Na zagadnienie psychopatologii w ZD spojrzeć można nie tylko z punktu widzenia specyfiki zabu-rzeń. Zagadnienie to zyskuje nowy wymiar w świetle badań longituidalnych oraz prac, w których wzięto pod uwagę grupy wiekowe badanych i częstość róż-nych zaburzeń. Podstawowy wniosek, nasuwający się po analizie piśmiennictwa na ten temat, to zmieniają-cy się obraz zaburzeń w różnych grupach wiekowych badanych populacji. Duży wgląd w tę tematykę daje praca DYKENS i wsp. [32] na temat dezadaptacyjnych zaburzeń u dzieci i młodzieży z ZD.

Autorzy do pomiaru zachowań dezadaptacyj-nych użyli kwestionariusza Child Behavior Checklist (CBCL), który grupuje zachowania w 8 kategorii ob-jawów: wycofanie, skargi somatyczne, lęk i depresja, problemy społeczne, zaburzenia myślenia, zaburze-nia uwagi, zachowania niedostosowane, zachowania agresywne. Ponieważ skale: lęk i depresja, wycofanie, skargi somatyczne wykazują wysoką wzajemną kore-lację, dla sumy wyników uzyskanych na tych wymia-rach utworzono oddzielną kategorię – skalę zaburzeń internalizacyjnych. Analogiczne zależności stwierdzo-no pomiędzy zespołami objawów zachowań agresyw-nych i zachowań niedostosowanych. Dodane do siebie tworzą one grupę zaburzeń eksternalizacyjnych [33]. DYKENS i wsp. [32] zaobserwowali, że u adolescentów spadkowi nasilenia objawów eksternalizacyjnych to-warzyszył jednoczesny wzrost symptomów internali-zacyjnych. Najwyższy poziom zachowań agresywnych i niedostosowanych odnotowano u 10–13-latków. Należy odnotować, że nie były to zachowania ekstre-malnie agresywne – tylko 6% badanych angażowało się w bójki, a 12% używało przemocy fizycznej. Naj-istotniejszym wynikiem tej pracy jest zaobserwowanie spadku zachowań eksternalizacyjnych u młodzieży w wieku 14–19 lat przy jednoczesnym wzroście zacho-

P E D I AT R I A P O L S K Atom 82, nr 10, październik 2007

812

813

P R A C A P O G L Ą D O W AMagdalena Szymańska, Tomasz Wolańczyk Psychopatologia u dzieci i młodzieży z zespołem Downa

wań internalizacyjnych, ze szczególnie silnie wyrażo-nym wycofaniem.

Podobne, chociaż dalej idące wnioski wysnuć można z opracowania MCCARTHY i BOYDA [34], którzy badali grupę młodych dorosłych z ZD, którzy w dzie-ciństwie poddani zostali postępowaniu diagnostycz-nemu na użytek badań GATH i GUMLEY [20]. Z prze-prowadzonej analizy wynika, że osoby w dzieciństwie dotknięte zaburzeniami zachowania, zaburzeniami hiperkinetycznymi, a także część osób z mieszanymi zaburzeniami zachowania i emocji, w życiu dorosłym nie ujawniły cech żadnych zaburzeń psychicznych. Niestety, w grupie osób, które w dzieciństwie w więk-szości nie przejawiały niepokojących zachowań, poja-wiły się zaburzenia nastroju (13 osób) i fobie u 10%. Dodatkowe 10% dorosłych z ZD przejawiało inne problemy, takie jak zaburzenia adaptacyjne, zaburze-nia obsesyjno-kompulsyjne, zespół Tourette’a i zespół lęku uogólnionego.

Generalnie można wnioskować, że obecne w dzie-ciństwie zachowania typu eksternalizacyjnego i hiper-kinetycznego dobrze rokują, mając w życiu dorosłym tendencję do wygasania. Mimo to, liczba osób wyka-zujących zaburzenia zdrowia psychicznego zwiększa się wraz z wiekiem, ze względu na dołączające się zaburzenia nastroju i zaburzenia lękowe. Wydaje się, że głównych przyczyn wzrostu zaburzeń internaliza-cyjnych w wieku dorosłym, jak i opisywanych w tym zespole zmian otępiennych (głównie choroby Alzhe-imera) [35, 36], upatrywać należy w przyczynach or-ganicznych, ze szczególnym uwzględnieniem degene-racji w obrębie płatów czołowych [37].

Oprócz przyczyn wyłącznie wewnętrznych do czynników wpływających na częstsze występowanie psychopatologii u dzieci i młodzieży niepełnospraw-nej intelektualnie trzeba także zaliczyć obiektywnie trudną sytuację społeczną młodych osób niepełno-sprawnych intelektualnie, będących członkami na-szego społeczeństwa. Za ten stan rzeczy odpowiadać mogą niedostatki integracyjnego kształcenia dzieci, które zamiast włączać niepełnosprawnych do grup ró-wieśniczych przyczyniają się do spadku samooceny u dzieci upośledzonych, a także narażają je na doznanie odrzucenia bądź obojętności ze strony dzieci pełno-sprawnych [38]. Drugi aspekt stanowi brak realnych szans na podjęcie pracy. Po przebyciu długiego proce-su rehabilitacji i kształcenia młodzież ta staje przed barierami rynku pracy, które uniemożliwiają zatrud-nienie nawet w wyuczonym zawodzie. Statystyki do-tyczące bezrobocia pokazują, że poziom zatrudnienia i aktywności ekonomicznej jest wśród niepełnospraw-nych intelektualnie znacznie niższy, niż w innych grupach niepełnosprawnych. Mimo to, w Polsce bra-

kuje systemowych rozwiązań w zakresie zatrudnienia wspomaganego [39]. Także, jeśli chodzi o sferę życia osobistego młodzi upośledzeni umysłowo wydają się być pozostawieni bez perspektyw na możliwie jak naj-większą samodzielność. Najczęściej odmawia się im prawa do pozostawania w związku z ukochaną osobą – w polskim ustawodawstwie nie istnieje instytucja małżeństwa wspomaganego [40]. Dodatkowo sytuację psychologiczną młodych osób z niepełnosprawnością intelektualną, w tym osób z ZD, komplikuje kwestia braku zrozumienia i niejednokrotnie całkowity spo-łeczny zakaz realizacji potrzeb seksualnych. Przejmu-jąco problem ten omawia M. Kościelska w książce pt.: „Niechciana seksualność. O ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie” [41].

Podsumowując, zachowania wskazujące na psy-chopatologię występują w ZD rzadziej niż w u innych dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, ale też czę-ściej niż u dzieci zdrowych. Obraz zachowań proble-mowych u dzieci z tą aberracją chromosomową cha-rakteryzuje brak stałości w czasie – dominują u nich zaburzenia o charakterze eksternalizacyjnym oraz za-burzenia uwagi, natomiast u młodzieży obserwuje się gwałtowny wzrost zachowań internalizacyjnych, któ-re mogą zwiastować późniejszy zespół depresyjny lub otępienny. Jeśli chodzi o metody zapobiegania, a także interwencji wobec występujących zaburzeń zdrowia psychicznego, to u wszystkich dzieci z niepełnospraw-nością intelektualną wydają się one niewystarczające. Doskonalenie technik diagnostycznych oraz metod terapeutycznych skierowanych na tę grupę osób jawi się jako nagląca potrzeba. Opieką i wsparciem psycho-logicznym powinna być objęta cała rodzina, w której jest dziecko niepełnosprawne.

P I Ś M I E N N I C T W O

1. American Academy of Pediatrics Committee on Genetics. He-

alth guidelines for children with Down syndrome. Pediatr Elec-

tron Pages 2001; 107: 442–449.

2. Pueschel SM, Anneren G, Durlach R, Flores J, Sustrova M,

Verma IC. Guidelines for optimal medical care of persons with

Down syndrome. International League of Societies for Persons

with Mental Handicap (ILSMH). Acta Paediatr 1995; 84: 823-

–827.

3. Bosch JJ. Health maintenance throughout the life span for indi-

viduals with Down syndrome. J Am Acad Nurse Pract 2003; 15:

5–17.

4. Dykens EM, Kasari C. Maladaptive behavior in children with

Prader-Willi syndrome, Down syndrome, and non-specific men-

tal retardation. Am J Ment Retard 1997; 102: 228–237.

5. Coe DA, Matson JL, Russell DW, Slifer KJ, Capone GT, Baglio

Ch, i wsp. Behavior problems of children with Down syndrome

and life events. J Autism Dev Disord 1999; 29: 149–156.

6. Wyczesany J. Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane

zagadnienia. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”; 2002.

7. Mason J. The provision of psychological therapy to people with

intellectual disabilities: an investigation into some of the rele-

vant factors. J Intellect Disabil Res 2006, OnlineEarly Articles

doi:10.1111/j.1365-2788.2006.00867.x

8. Goodman R, Scott S. Psychiatria dzieci i młodzieży. Wrocław:

Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner; 2000. p. 200.

9. Cooley WC, Graham JM. Jr. Down syndrome: an update and

review for the primary pediatrician. Clin Pediatr (Phila) 1991;

30: 233–253.

10. Stores R, Stores G, Fellows B, Buckley S. Daytime behavior pro-

blems and maternal stress in children with Down’s syndrome,

their siblings, and non-intellectually disabled and other intellec-

tually disabled peers. J Intellect Disabil Res 1998; 42: 228–237.

11. Cunningham C. Dzieci z zespołem Downa. Poradnik dla rodzi-

ców. Warszawa: WSiP; 1992. p. 169.

12. Rutter M, Tizard J, Yule W, Graham P, Whitmore K. Research

report: isle of wight studies, 1964–1974. Psychol Med 1976; 6:

313–332.

13. Einfeld SL, Piccinin AM, Mackinnon A, Hofer SM, Taffe J, Gray

KM, i wsp. Psychopathology in young people with intellectual

disability. JAMA. 2006; 296: 1981–1989.

14. Myers BA, Pueschel SM. Psychiatric disorders in persons with

Down syndrome. J Nerv Ment Dis 1991; 179: 609–613.

15. Strelau J. Psychologia temperamentu. Warszawa: PWN; 2001. p.

120.

16. Gunn P, Berry P. The temperament of Down’s syndrome tod-

dlers and their siblings. J Child Psychol Psychiatry 1985; 26:

973–979.

17. Szymańska M, Marszał-Wiśniewska M, Wolańczyk T. Tempera-

ment and maladaptive behaviour: comparison between children

with and without Down’s syndrome and children with intellec-

tual disability of different aetiologies. (W druku.)

18. Goodyer IM, Ashby L, Altham PM, Vize C, Cooper PJ. Tempera-

ment and major depression in 11 to 16 year olds. J Child Psychol

Psychiatry 1993; 34: 1409–1423.

19. Gibbs MV, Thorpe JG. Personality stereotype of noninstitutio-

nalized Down syndrome children. Am J Ment Defic 1983; 87:

601–605.

20. Stores R. A preliminary study of sleep disorders and daytime

behaviour problems in children with Down’s syndrome. Downs

Syndr Res Pract 1993; 1: 29–33.

21. Gath A, Gumley D. Behavior problems in retarded children with

special reference to Down syndrome. Br J Psychiatry 1986; 149:

151–156.

22. McGuire D, Chicoine BA, Greenbaum E. „Self–Talk” in adults

with Down syndrome. Disability Solutions. 1997; 2.

23. Glenn SM, Cunningham CC. Reports of young people with

Down syndrome talking out loud to themselves. Ment Retard

2000; 38: 498–505.

24. Ramirez SZ, Morgan V. Down Syndrome. W: Phelps, LeAdelle,

red. Health-related disorders in children and adolescents: a gu-

idebook for understanding and educating. Washington: Ameri-

can Psychological Association; 1998. p. 254–265.

25. Guralnick MJ. Involvement with peers: comparisons between

young children with and without Down’s syndrome. J Intellect

Disabil Res 2002; 46: 379–393.

26. Collacott RA, Cooper SA, McGrother C. Differential rates of

psychiatric disorders in adults with Down’s syndrome compared

with other mentally handicapped adults. Br J Psychiatry 1992;

161: 671–674.

27. Kent L, Evans J, Paul M, Sharp M. Comorbidity of autistic

spectrum disorders in children with Down syndrome. Dev Med

Child Neurol 1999; 41: 153–158.

28. Lund J. Psychiatric aspects of Down’s syndrome. Acta Psychiatr

Scand 1985; 78: 369–374.

29. Pisula E. Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2000; 33–34.

30. Minczakiewicz EM. Jak pomóc w rozwoju dziecka z zespołem

Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców. Kraków: Wy-

dawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej; 2001. p. 75–83.

31. Gillberg C, Persson E, Grafman M, Themner U. Psychiatric di-

sorders in mildly and severely mentally retarded urban children

and adolescents: epidemiological aspects. Br J Psychiatry 1986;

149: 68–74.

32. Dykens EM, Shah B, Sagan J, Beck T, King BH. Maladaptive

behaviour in children and adolescents with Down’s syndrome. J

Intellect Disabil Res 2002; 46: 484–492.

33. Wolańczyk T. Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci

i młodzieży szkolnej w Polsce. Praca habilitacyjna. Warszawa:

Dział Wydawnictw Akademii Medycznej; p. 47–58.

34. McCarthy J, Boyd J. Psychopathology and young people with

Down’s syndrome: childhood predictors and adult outcome of

disorder. J Intellect Disabil Res 2001; 45: 99–105.

35. Menéndez M. Down syndrome, Alzheimer’s disease and seizu-

res. Brain Dev. 2005; 27: 246–252.

36. Holland AJ, Hon J, Huppert FA, Stevens F. Incidence and co-

urse of dementia in people with Down’s syndrome: findings

from a population-based study. J Intellect Disabil Res 2000; 44:

138–146.

37. Nelson L, Orme D, Osann K, Lott IT. Neurological changes and

emotional functioning in adults with Down syndrome. J Intel-

lect Disabil Res 2001; 45: 450–456.

38. Żmudzka M. Samoocena dzieci niepełnosprawnych intelektu-

alnie uczęszczających do klas integracyjnych. W: Janiszewska-

-Nieścioruk Z, red. Człowiek z niepełnosprawnościa intelektu-

alną. Wybrane problemy osobowości, rodzin i edukacji osób z

niepełnosprawnością intelektualną. Kraków: Oficyna Wydawni-

cza „Impuls”; 2003.

39. Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do

edukacji i zatrudnienia. Polska. Raport 2005. Open Society In-

stitute, Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem

Umysłowym. Warszawa; 2005.

P E D I AT R I A P O L S K Atom 82, nr 10, październik 2007

814

40. Fornalik I. Jak sobie radzić z seksualnością osób niepełnospraw-

nych intelektualnie. Materiały szkoleniowe Stowarzyszenia Ro-

dzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa Bardziej Kochani.

Warszawa; 2005.

41. Kościelska M. Niechciana seksualność. O ludzkich potrzebach

osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warszawa: Wydawnic-

two Jacek Santorski & Co; 2004.

Adres do korespondencji :

Magdalena Szymańskaul. Pereca 13/19 m. 60700-849 Warszawamakawka@o2.pl Tomasz Wolańczyktwolancz@amwaw.edu.plPracę nadesłano 6.04.2007 r.

815

P R A C A P O G L Ą D O W AMagdalena Szymańska, Tomasz Wolańczyk Psychopatologia u dzieci i młodzieży z zespołem Downa