PSYCHOANALIZA I KULTURA. RICOEUROWSKIE...

HYBRIS nr 33 (2016)

ISSN: 1689-4286

MARTA WĘGRZYN

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

PSYCHOANALIZA I KULTURA.

RICOEUROWSKIE ODCZYTANIE FREUDA

Wstęp

Temat „psychoanalizy i kultury” należy do jednej z trzech

głównych osi tematycznych, które Paul Ricoeur porusza w swoich

esejach o Sigmundzie Freudzie1. Autor Eseju o Freudzie podejmuje

intelektualne wyzwanie, jakim jest wyczerpująca interpretacja pism

Freuda2. W miarę swoich możliwości stara się przełożyć język

psychoanalizy na język filozofii. Ma równocześnie świadomość, że

psychoanaliza stanowi głębokie wyzwanie dla kogoś, kto wcześniej

1 Eseje Ricoeura poświęcone są trzem głównym osiom tematycznym: psychoanaliza i

prawda, psychoanaliza i kultura oraz psychoanaliza i narracja. 2 Od czasu pojawienia się psychoanalizy mamy do czynienia z licznymi jej

odczytaniami. Do najważniejszych należy odczytanie psychoanalizy Freuda w duchu

filozofii nauki, wpisujące psychoanalizę w obręb nauk o przyrodzie. Mamy również

zwolenników humanistycznej reinterpretacji myśli nauczyciela z Wiednia

przeprowadzonej głównie przez przedstawicieli hermeneutyki. Ricoeur pisze: „Ale

Freud jest kimś więcej niż lekarzem, to prawdziwy egzegeta współczesnej kultury”

[Ricoeur, 1985, 136]. Dwojakie odczytanie intencji Freuda wynika być może z faktu, że

psychoanalityczna teoria i praktyka od początku wywołała niepewność co do swojego

metodologicznego usytuowania. W swoim osobistym wyznaniu Freud pisze: „zawsze

odczuwałem to jako wielką niesprawiedliwość, że ludzie nie chcieli traktować

psychoanalizy podobnie jak innych nauk przyrodniczych” [Freud, 1991, 68]. Podczas

gdy we Wstępie do psychoanalizy wyraża myśl bliską myśleniu hermeneutycznemu:

„Cóż to znaczy sens? Otóż chodzi o to, że skutek przejęzyczenia ma chyba prawo do

tego, by go uważać za pełnowartościowy akt psychiczny, który również dąży do swego

własnego celu i winien być traktowany jako przejaw o pewnej treści i znaczeniu”

[Freud, 1984, 68].

Marta Węgrzyn Psychoanaliza i kultura. Ricoeurowskie odczytanie Freuda

[70]

zajmował się fenomenologią, filozofią egzystencjalną czy naukami o

języku3. Ricoeur wyznacza sobie pewien kontekst myślenia, w obrębie

którego się porusza. Proponuje on podjąć badania nad psychoanalizą w

nawiązaniu do tradycji hermeneutycznej4, a ściślej rzecz ujmując do

hermeneutycznej koncepcji sensu5. Ricoeur w ramach wypracowanej

przez siebie hermeneutyki podejmuje motywy zawarte w pismach

Freuda6. W Eseju o Freudzie pisze:

(…) nie tylko „pismo” poddaje się interpretacji, ale cały zbiór znaków,

które można uznać za tekst możliwy do odszyfrowania, a zatem równie

dobrze marzenie senne czy symptom neurotyczny, jak i rytuał, mit,

dzieło sztuki, wierzenia [Ricoeur ,2008, 34].

Freudowska interpretacja i analiza dzieł sztuki, zjawisk psychicznych i

kulturowych sprawia, że Ricoeur uznaje psychoanalizę za

3 Ricoeur pisze: „For someone trained in phenomenology, existential philosophy,

linguistic or semiological methods, and the revival of Hegel studies, the encounter

with psychoanalysis constitutes a considerable shock, for this discipline affects and

questions anew not simple some particular theme within philosophical reflection but

the philosophical project as a whole (...)” [Ricoeur, 1974, 99]. 4 Ricoeur polemizuje i nawiązuje do tradycji hermeneutyki zapoczątkowanej przez

Schleiermachera a kontynuowanej przez Diltheya, następnie Heideggera i Gadamera.

Francuski filozof przedstawia nam roboczą definicję hermeneutyki, pisząc:

„hermeneutyka jest to teoria operacji rozumienia w ich odniesieniu do interpretacji

tekstu” [Ricoeur, 1989, 191]. Z kolei w innym eseju definiuje cele interpretacyjne:

„Sens tekstu nie kryje się za tekstem, lecz stoi przed nim. Sens nie jest czymś ukrytym,

lecz czymś odsłoniętym. Przedmiotem rozumienia jest nie sytuacja, w jaki tekst

powstał, lecz jego odniesienie do świata możliwego, dzięki nieostensywnej referencji

tekstu. Rozumienie nie dotyczy autora i jego sytuacji. Jest ono nakierowane na obraz

świata odsłonięty przez referencję tekstu. Rozumieć tekst to podążać za jego ruchem

od sensu do referencji: od tego, co zostało powiedziane, do tego o czym się mówi.

Pośrednicząca rola jaką w tym procesie odgrywa analiza strukturalna polega zarazem

na usprawiedliwieniu obiektywnego i skorygowaniu subiektywnego nastawienia

wobec tekstu” [Ricoeur, 1989, 178–179]. 5 Ricoeur pisze o hermeneutyce jako „skupieniu sensu” czy też „ponownym zebraniu

sensu”. W języku francuskim stosuje pojęcie récollection du sens. 6 Rozwijana przez Freuda hermeneutyka jest według Ricoeura inna niż ta, którą on

stosował w Symbolice zła. Za sprawą lektury Freuda Ricoeur dokonał zmiany w swojej

dotychczasowej koncepcji hermeneutyki.


[71]

hermeneutykę7. W swoich tekstach troszczy się o „połączenie wymiaru

nieświadomości, i ogólnie psychoanalitycznego punku widzenia, ze

sposobem myślenia ukształtowanym przez tradycję francuskiej filozofii

refleksyjnej” [Ricoeur, 2005, 8].

„Czytanie” Freuda

Spotkanie z dziełami Freuda8 owocuje wyróżnieniem przez

Ricoeura dwóch wymiarów dyskursu psychoanalitycznego, mówiąc

ściślej dwóch porządków, wedle których należy czytać dzieła Freuda.

Pierwszy z nich został nazwany „energetyką”, drugi zaś

„hermeneutyką”. W pierwszym systemie dominuje mowa siły i energii,

w drugim z kolei mowa sensu. Energetyka odnosi się do naukowych i

pozytywistycznych skłonności Freuda. Skłonności te sprawiły, że Freud

próbował przedstawić życie psychiczne jako to, co całkowicie zależne

od działań mózgu. Energetyka opiera się na ekonomicznej9 interpretacji

życia psychicznego zapoczątkowanej w Enwurf einer Psychologie

(1895). Ricoeur uważa, że ów tekst reprezentuje to, co można nazwać

„nie-hermeneutycznym stanem systemu”. Wiąże się to z pojęciem

„aparatu psychicznego”, które jest rozumiane machanicystycznie

7 Ricoeur wnioskuje, iż „psychoanaliza jest hermeneutyką: nie przez przypadek, lecz

na mocy przeznaczenia psychoanaliza dąży do całościowej interpretacji kultury (…)”

[Ricoeur, 2008, 69]. 8 Ricoeurowskie podejście do dzieł Freuda jest dwojakie. Francuskie filozof w swojej

autobiografii zaznacza, że rozpoznanie ważności psychoanalizy i uchwycenie

filozoficznej zawartości Freudowskiego myślenia prowadzi go do podziału swojego

dzieła „na «ogólną lekturę Freuda» i «pewną interpretację filozoficzną Freuda»”:

[Ricoeur 2005, 23]. Pierwsza propozycja ma na uwadze dyskurs, w którym przeplata

się język siły i język sensu, druga z kolei to zestawienie myślenia psychoanalitycznego

z myśleniem fenomenologicznym. Ricoeur pisze: „(…) zdecydowałem się nie

powoływać na żadnego z odnowicieli psychoanalizy (…). Postanowiłem również

potraktować dzieło Freuda według tych samych reguł, co autorów filozoficznych (…)”

[tamże]. 9 Interpretacja ekonomiczna związana jest z wpisaniem psychoanalizy w ramy nauk

przyrodniczych. Chodzi tutaj o ilościowe ujęcie procesów psychicznych, to znaczy o

przedstawienie procesów psychicznych „jako ilościowo zdeterminowane stany

możliwych do odróżnienia cząstek materialnych (…)” [Ricoeur 2008, 73]. Wyjaśnienie

ekonomiczne ma na celu uchwycenie źródła pragnienia/życzenia(fr. désir).


[72]

i wydaje się, że nie ma związku z pracą interpretacji. Autor Eseju o

Freudzie zauważa:

(…) to odwołanie się do zasady stałości i do hipotezy ilościowej

reprezentuje ten aspekt freudyzmu, który najsilniej opiera się

proponowanemu przeze mnie odczytaniu, zasadza się on bowiem na

korelacji między energetyką a hermeneutyką, między stosunkami sił i

stosunkami sensów [Ricoeur, 2008, 72].

Twórca psychoanalizy już w swojej pracy z 1895 roku zauważa,

że istnieje potrzeba interpretacji „aparatu psychicznego”. Nawet gdy

Freud był pod głębokim wpływem ilościowych nauk przyrodniczych, a

swój czas i nadzieję poświęcał psychologii ograniczonej do zasad

fizycznych, to w Enwurf – jak podkreśla Ricoeur – można wykryć

hermeneutyczne napięcie, które staje się początkiem freudowskiego

przeczucia o konieczności interpretacji znaczenia (meaning) [por.

Bernstein, 2013, 132]. Ricoeur widzi rozwój teorii Freuda w

kategoriach sukcesywnej redukcji pojęcia „aparatu psychicznego”.

Objawiać się to będzie w przejściu od przestrzeni rozumianej jako

miejsce konkretne, a zatem miejsce wydarzeń i działań, do przestrzeni,

która będzie „miejscem szyfrowania i deszyfracji”10. Problem

rozszyfrowania i interpretacji nabiera większego znaczenia, gdy Freud

rozwija „dyskurs mieszany” (mised discourse) hermeneutyki i

energetyki11. Oba wymiary są niezbędne do psychoanalitycznego

dyskursu i tym samym nie mogą stać w opozycji do siebie. Energetyka

implikuje hermeneutykę i hermeneutyka ujawnia energetykę12. Ricoeur

10 Por.: „[…] sądzę jednak, że rozwój freudyzmu można rozpatrywać jako stopniowe

ograniczanie pojęcia «aparatu psychicznego» – w rozumieniu «maszyny, która

mogłaby funkcjonować sama z siebie» – do topiki, w której przestrzeń nie jest już

miejscem konkretnym, światowym, ale sceną, na której ścierają się ze sobą role i

maski; przestrzeń ta stanie się miejscem szyfrowania i deszyfracji” [Ricoeur, 2008,

72]. 11 Ricoeur, analizując strukturę dyskursu psychoanalitycznego, zauważa, że pisma

Freuda ukazują się jako dyskurs mieszany, w którym można wyróżnić dwa wymiary:

energetykę i hermeneutykę. 12 „Jednocześnie narzuca się pewna interpretacja: lektura doprowadza nas do

pewnego punktu krytycznego, «w którym zaczynamy rozumieć, że energetyka

przechodzi przez hermeneutykę, oraz że hermeneutyka odkrywa energetykę. W tym


[73]

zaznacza, iż główny problem freudowskiej teorii poznania skupia się na

korelacji między sensem a popędem, a zatem na próbie ujęcia struktury

sensu zjawisk psychicznych i społeczno-kulturowych. To, co osobliwe w

Ricoeurowskim czytaniu Freuda, to znalezienie punktu zespalającego

hermeneutykę z energetyką. Autor Eseju o Freudzie jest zdania, że

freudowska teoria poznania koncentruje się wokół pytania: jak

energetyka przechodzi w hermeneutykę, a ściślej, jak zaangażować

ekonomię wyjaśnienia w interpretację znaczeń i odwrotnie, jak

interpretacja może stać się aspektem ekonomicznej interpretacji13? Jest

to pytanie, na które Ricoeur stara się odpowiedzieć w trakcie czytania

dzieła Freuda. Lektura Freuda odkrywa rzeczywistość, którą francuski

filozof nazywa „semantyką pragnienia”14.

Ricoeur podejmuje refleksję nad wartością naukową różnych

stylów interpretacji i przygotowuje tym samym warsztat pod czytanie

tekstów Freuda. Wbrew panującym poglądom, że Freud rozpoczął

psychoanalityczne badania, koncentrując się wyłącznie na analitycznej

sytuacji leczenia poszczególnych pacjentów i odniósł się do problemów

kultury w swoich późniejszych pismach, Ricoeur twierdzi, że

interpretacja kultury zawsze była widoczna w jego pismach. Odtąd

psychoanaliza jako interpretacja kultury staje się nieodłącznym

aspektem całej kultury [Bernstein, 2013, 133].

Psychoanaliza i kultura

Na wstępie rozważań o psychoanalizie i kulturze Ricoeur

podejmuje problem egzegezy. Zwraca uwagę na możliwość przejścia od

interpretacji psychoanalitycznych do interpretacji np. socjologicznych.

Zauważa, że wśród mnogości istniejących interpretacji wymownym

problemem staje się zachodząca między nimi relacja. W eseju Konflikt

właśnie punkcie pragnienie daje o sobie znać w ramach i za pomocą procesu

symbolizacji»” [Ricoeur, 1985, 235]. 13 Według Ricoeura epistemologiczny problem freudyzmu skupia się wokół pytania:

„jak jest możliwe, aby wyjaśnienie ekonomiczne przechodziło przez interpretację,

odnoszącą się do znaczeń, i – w kierunku przeciwnym – aby interpretacja stanowiła

moment wyjaśnienia ekonomicznego?” [Ricoeur, 2008, 70]. 14 W oryginale użyte zostało słowo désir, które tłumaczone jest jako pragnienie,

życzenie bądź pożądanie.


[74]

hermeneutyk: epistemologia interpretacji Ricoeur zaznacza, że istnieje

potrzeba wyboru takiej metody, która w jak najlepszy sposób podejmie

próbę odkrycia znaczenia ludzkiego bytu w kulturze.

Autor podaje przykład konfliktu interpretacji15 i zaznacza, iż sam

oscyluje między rozbieżnymi stylami interpretacyjnymi. W związku z

tym zadaje pytanie: „(…) czy istnieje jakaś ortodoksyjna interpretacja

(…)?”. I w dalszej części stwierdza: „Muszę interpretować, ale przecież

w mojej sytuacji człowieka żyjącego w kulturze XX wieku nie ma jednej

jedynej interpretacji” [Ricoeur, 1985, 132].

Spośród mnogości stylów interpretacyjnych styl podejrzeń (styl

demistyfikacji)16 staje się Ricoeurowi bliski. W należącej do tego stylu

psychoanalizie dostrzega on rodzaj interpretacji i zaznacza, że

15 Do pojęcia „konflikt interpretacji” prowadzi Ricoeura jego teoria symbolu. Symbol

ze swoją semantyczną podwójnością domaga się interpretacji. Mnogość istniejących

interpretacji stawia przed nami pytanie: która z interpretacji jest prawdziwa? Według

Ricoeura jesteśmy podzieleni przez dwa style interpretacji, które nieustannie nam

towarzyszą: styl demistyfikacji (hermeneutyka destrukcyjna) i hermeneutyka, która

jest rodzajem rekolekcji (hermeneutyka rekonstrukcji) [por. Ricoeur, 1985, 133–134].

Podczas gdy pierwszą z nich napędza pragnienie demistyfikacji, redukcji złudzeń,

druga ma za zadanie powtórną mityzację naszej myśli, ponowne odnowienie sensu

[por. Ricoeur, 2008, 18]. Ricoeur jest zdania, że „trzeba nie tylko dopuścić do głosu te

dwa style hermeneutyczne, ale przestać oscylować między nimi i pojąć, że w pewien

sposób oba mówią to samo, że obie hermeneutyki mówią o tym samym” [Ricoeur,

1985, 140]. 16 Termin „hermeneutyka podejrzeń” utworzył Ricoeur, „aby scharakteryzować

strategię interpretacji, która odnosi się z nieufnością do bezpośredniego sensu oraz

sprowadza go do nieświadomej woli mocy. Obok Nietzschego Ricoeur wymienia jako

przedstawicieli hermeneutyki podejrzeń także Freuda, który sens redukuje do

nieświadomych popędów, oraz Marksa, który z kolei sprowadza go do

skonfliktowanych interesów klasowych. Przeciwstawia im «hermeneutykę zaufania»,

która to, co istnieje sensownie, traktuje fenomenologicznie, aby wykorzystać

wszystkie tego wymiary” [Grondin, 2007, 26–27]. W Eseju o Freudzie Ricoeur

zaznacza, że szkołą podejrzeń rządzi trzech mistrzów: Marks, Nietzsche i Freud.

„Istotne jest to, że wszyscy trzej, radząc sobie w miarę możliwości – to znaczy, mając

przeciwko sobie przesądy epoki – tworzą pośrednią naukę o sensie, nieredukowalną

do bezpośredniej świadomości sensu. Wszyscy trzej próbowali, innymi drogami,

uzgodnić swoje «świadome» metody deszyfracji z «nieświadomą» pracą szyfrowania,

którą przypisywali woli mocy, bytowi społecznemu, nieświadomej psychice. (…) Tym

więc, co wyróżnia Marksa, Freuda i Nietzschego, jest ogólna hipoteza, dotycząca

zarówno procesu «fałszywej» świadomości, jak i metody deszyfracji” [Ricoeur, 2008,

40–41].


[75]

psychoanaliza ma na celu odczytanie znajdujących się w kulturze oznak

ludzkiego działania. Psychoanaliza podejmuje fenomen kultury. Jest ona

nie tylko terapeutyczna – oczywiście nie rezygnuje ona ze swojego

posłannictwa leczenia – ale od początku chciała być czymś więcej,

mianowicie interpretacją rzeczywistości ludzkiej (une interprétation de

la réalité humaine dans son ensemble) [por. Ricoeur, 2008].

Poświadczenie takiego stwierdzenia można znaleźć – wedle Ricoeura –

w listach Freuda do Fliessa17. Ricoeur postanowił prześledzić zawarte w

listach analizy i zauważył, że już we wczesnych badaniach Freud podjął

temat interpretacji kultury. Interpretacja kultury jest w mniemaniu

Ricoeura czymś więcej niż tylko ubocznym efektem psychoanalizy.

Doskonałym przykładem okazuje się interpretacja tragedii greckiej18,

która w swej warstwie podstawowej skupiała się na odsłonięciu sensu

czynności omyłkowych, marzeń sennych i ich symptomów. Pośrednio

interpretacja ta miała na celu wyjaśnienie ludzkiej kultury i zachowań

człowieka. Ricoeur zwraca uwagę na to, że Freud inspirował się

tragedią grecką, zanim rozwinął swoją teorię superego [por. Ricoeur,

1985, 141]. Freud zauważył, iż dramat przeżywany przez odbiorców

Króla Edypa jest dramatem kulturowym, dramatem uniwersalnym.

Ricoeur ujmuje to w następujący sposób:

Jedno uderza każdego czytelnika pierwszych pism Freuda; chodzi o

gwałtowny charakter odkrycia kompleksu Edypa, uzyskanego w

jednym ruchu i w całości, jako dramat indywidualny oraz jako

zbiorowy los ludzkości, jako fakt psychologiczny oraz jako źródło

moralności, jako źródło nerwicy oraz jako źródło kultury [Ricoeur,

2008, 178].

17 W 1887 roku rozpoczęła się korespondencja między Freudem a Fliessem [Freud,

Fliess , 2009]. Obaj uczeni dzielili się swoimi spostrzeżeniami, odkryciami i

hipotezami. Listy te są dla badaczy psychoanalizy ważnym dokumentem. Widać w

nich bowiem kolejne etapy rozwoju myśli Freuda. 18 W kręgu zainteresowań Ricoeura znajduje się tragedia grecka i tragedia

elżbietańska. Tragedie te są dla niego istotne ponieważ ukazują możliwość

posługiwania się kilkoma hermeneutykami równocześnie. W tragedii greckiej dwie

hermeneutyki: podejrzeń i zaufania zbliżają się do siebie i łączą. Ricoeur zauważa, że

łączy je dramat prawdy: „Sądzę, że właśnie w tym miejscu można pojąć głęboką

zbieżność pomiędzy hermeneutyką wywodzącą się z psychoanalizy i hermeneutyki,

która szanuje sens i stara się go wzbogacić, rozszerzyć (…)” [Ricoeur, 1985, 143].


[76]

Autor Eseju o Freudzie zauważa, że przedmiotem psychoanalizy

nie jest wyłącznie sam popęd. Przedmiotem psychoanalizy jest związek

(relation) pragnienia (désir) i kultury [por. Ricoeur, 2008]. Dla Freuda

popęd nie jest tylko siłą o podstawie biologicznej. Znajduje się on w

opozycji do kultury. Czynnik kulturowy działa jak hamulec w stosunku

do pragnień (désir). Nadrzędnym celem podmiotu jest

urzeczywistnienie pragnienia. Dokonuje się ono poprzez działanie.

Psychoanaliza podąża zatem w kierunku podmiotu twórczego. Traktuje

ona twórczość jako uzewnętrznienie ludzkich pragnień. Człowiek w

koncepcji Freuda jest rozdarty przez sprzeczności, rozdzielony między

sferą popędów a sferą kontrolowanych zachowań. Freud wyznacza trzy

miejsca: nieświadomość (inconscient), podświadomość (préconscient) i

świadomość (conscient), które przedstawiają dialektyczną relację, gdzie

dzika, barbarzyńska nieświadomość jest ciągle porównywana z

podświadomością jako miejscem języka i ze świadomością jako

dojściem do świata zewnętrznego [por. tamże]. Spór między naszymi

egoistycznymi pragnieniami a normami społecznymi prowadzi do

ujawnienia się ludzkich pragnień w formie pośredniej, która wymaga

interpretacji.

Ta sytuacja sprawia, że interpretacja snów i symptomów jest

interpretacją w silnym tego słowa znaczeniu. Chodzi w niej o

odszyfrowanie całości znaków, które przedstawiają się początkowo

jako absurdalny tekst, który musi być zastąpiony tekstem bardziej

zrozumiałym. Psychoanaliza staje się egzegezą tekstu (une exégèse du

texte), techniką odszyfrowania (une technique de déchiffrage) czy w

terminie ogólnym semantyką pragnienia (une sémantique du désir) [por.

tamże].

Freudowska psychoanaliza proponuje dwa typy interpretacji.

Pierwszy z nich można scharakteryzować za pomocą związku znaczenia

i siły. Drugi z kolei – dostrzeżony przez Ricoeura w III rozdziale Science

des rêves – za pomocą przedstawienia. Przebrane pragnienie prowadzi

nas w labirynt sensu, który my nazywamy dziełami sztuki, legendami,

folklorem czy mitem [por. tamże].

Zdaniem Ricoeura jedyną możliwą do przyjęcia interpretacją

psychoanalityczną jest podejście do snów i marzeń sennych jak do

dzieła sztuki. Dostarczony analitykowi materiał jest nieprzejrzysty,

dostarczone mu treści są zakamuflowane. Rolą analityka jest

interpretacja owego materiału [por. tamże]. Ricoeur zauważa, że w


[77]

tekstach Freuda na temat dzieła sztuki zarysowuje się koncepcja

psychoanalizy kultury. Freud nie rezygnuje w swoich rozważaniach z

psychografii popędowej artysty, co więcej, chce zdemaskować popędy,

które sprawiają, że artysta dokonuje aktu twórczego. Dzieło sztuki

będące rezultatem aktu twórczego jest równocześnie symptomem i

terapią19.

Ricoeur podaje trzy przykłady, które stopniowo rozjaśnią nam

ten sposób interpretacji. Zauważa, że w dziele Dowcip i jego stosunek do

nieświadomości dla Freuda nie jest ważna natura uwalniania popędów,

lecz mechanizm, poprzez który treści nieświadome przenoszone są w

inną formę wyrazu. Brak bezpośredniego dostępu do obrazowej formy

marzenia sennego sprawia, że musimy bazować na narracji marzenia

sennego, a zatem na jego formie językowej. Freud zauważa jednak, że

opowieść tworzona przez pacjenta jest zawsze zależna od jego pamięci.

Badanie wykazuje, że nie wszystkie obrazy marzenia sennego znajdują

się w pamięci opowiadającego. W Dowcip i jego stosunek do

nieświadomości twórca psychoanalizy wskazuje na inny sposób

interpretacji. Dokonuje on przejścia od interpretacji obrazowej

warstwy marzeń sennych do interpretacji narracji marzeń sennych, a

zatem do interpretacji ich formy językowej.

Drugim przykładem jest freudowska analiza i reinterpretacja

zagadkowej rzeźby Michała Anioła. Mojżesz jest dziełem, o którym – jak

zauważa Freud – wygłoszono wiele sprzecznych opinii i dokonano

wielu paradoksalnych interpretacji. Austriacki myśliciel postanowił w

19 Ricoeur zaznacza: „Dzieło sztuki jest niezwykłą formą tego, co sam Freud nazywał

«psychicznymi zstępami» przedstawień popędowych; mówiąc ściśle, są to pochodne

stworzone; chcemy przez to powiedzieć, iż fantazja, która była tylko pewnym signifié,

danym jako utracone (analiza wspomnienia z dzieciństwa wskazuje właśnie na tę

nieobecność), ogłoszona została dziełem istniejącym w skarbnicy kultury (…)”. I dalej:

„Wspólna granica psychoanalizy i filozofii twórczości otwiera się w innym punkcie:

dzieło sztuki ma nie tylko wartość społeczną, ale – jak pozwoliły to zauważyć

przykłady Mojżesza Michała Anioła i Leonarda, jak w wyrazisty sposób pokaże to

omówienie Sofoklesowego Króla Edypa – jeśli dzieła te są twórczością, to w takiej

mierze, w jakiej nie są prostymi projekcjami konfliktów artysty, lecz próbą ich

rozwiązania; marzenie senne spogląda wstecz, w stronę dzieciństwa, w przeszłość;

dzieło sztuki idzie dalej nawet niż sam artysta: jest to raczej prospektywny symbol

osobistej syntezy i przyszłości człowieka, a nie regresywny symptom nierozwiązanych

konfliktów” [Ricoeur, 2008, 166–167].


[78]

swoim eseju ukazać nam nieco odmienny od poprzednich model

interpretacji20. Freud nie koncentruje się tylko na warstwie

symbolicznej dzieła, ale stara się odczytać dzieło poprzez

psychoanalityczną interpretację biografii twórcy. Ricoeur zauważa, że

Freud w eseju Mojżesz Michała Anioła daje nam do zrozumienia, że

prawdziwa interpretacja analityczna (interprétation analytique) nie jest

odmienna od psychografii lub krytyki biograficznej [tamże]. W

pierwszej kolejności Freud poddaje analizie dynamikę całej rzeźby

Mojżesza. Analizuje postawę bohatera, układ rąk, ciała, tablic z

przykazaniami, by w następnej kolejności skupić się na twórcy dzieła,

co więcej, by obrać punkt widzenia artysty. Twórca psychoanalizy

twierdzi, że za pomocą dzieła artysta dzieli się częścią siebie z innymi

ludźmi. W dziele sztuki uzewnętrznia działające w sobie popędy,

skrywa swoje procesy afektywne i kognitywne. Freud, kontemplując

rzeźbę, nie przybiera pozycji stojącego na zewnątrz obserwatora, ale

przyjmuje punkt widzenia posągu, wchodzi na chwilę do wnętrza

rzeźby [por. Dilts, 1995, 101]. Według Ricoeura w eseju Mojżesz

Michała Anioła Freud nie skupia się na tytułowym Mojżeszu jako na

bohaterze historycznym ,ale ukazuje, że dzieło to stało się przedmiotem

kultury, stało się częścią historii kultury. Freud ukazuje, że sztuka jest

czymś więcej niż tylko prostym obrazowaniem [por. Ricoeur, 2008].

„Dla Freuda Mojżesz Michała Anioła nie był po prostu tradycyjnym

przedstawieniem «wycinka czasu» z jakiegoś zakurzonego wydarzenia

historycznego czy estetycznie zadowalającym «studium emocji i

charakteru». On widział w nim głęboką i uniwersalną opowieść o

gatunku ludzkim – o «zwalczaniu» i przekierowywaniu lub

«sublimowaniu» «własnej namiętności» dla wyższego «przeznaczenia»

lub «misji». Według Freuda Michał Anioł «miał zamiar przedstawić

burzę gwałtownych uczuć, które podług wszelkich oznak pozostają w

spokoju»” [Dilts, 1995, 112].

Trzeci przykład, który rozjaśnia sposób freudowskiej

interpretacji został zawarty w eseju Leonarda da Vinci wspomnienia z

dzieciństwa. Freud sporządził projekt psychobiograficzny artysty. Był

20 Freud jest przeciwny interpretacji Mojżesza w kontekście opisu biblijnego, dlatego

postanawia ukazać swojemu czytelnikowi nową perspektywę, z jakiej można

analizować rzeźbę.


[79]

zdania, że proponowana przez niego metoda nie polega tylko na

badaniu ludzkich ułomności, patologii ludzkiego umysłu czy

nieświadomych konfliktów wewnętrznych, ale może posłużyć jako

metoda mająca na celu zbadanie i obserwację nieprzeciętych ludzkich

właściwości.

W myśli Freuda działalność zarówno artystyczna, jak i naukowa

Leonarda były wynikiem sublimacji. Uważał on, że „twórczość

artystyczna daje upust także jego pragnieniom seksualnym” [Freud,

2005, 283], że impulsy seksualne są siłą, która sprawia, że człowiek

podejmuje działanie naukowe, społeczne czy też artystyczne. W swoich

analizach skupiał się na wzmiankach dotyczących życia Leonarda, jego

reputacji i sławy, a także na nikłych informacjach dotyczących

dzieciństwa i życia rodzinnego. Freudowskie badania nad życiem

Leonarda idą krok dalej. Badacz wnioskuje, że wydarzenia zapamiętane

przez Leonarda z czasów dzieciństwa nie są faktycznymi wydarzeniami,

a tylko wytworami jego wyobraźni. Fantazja jest tutaj – według

Ricoeura – odtwarzana w przedmiocie kultury. Przedmiotem

interpretacji pozostaje uśmiech Mony Lisy, który Freud uznaje za

odtworzenie relacji z matką21. Obraz ten jest przywołaniem pamięci o

prawdziwej matce, która porzuciła Leonarda jako dziecko. Pamięć o

matce została utracona i stało się to emocjonalną porażką Leonarda.

Pamięć o matce jest utracona dla Leonarda i jest stracona dla historyka.

Nie ma istnienia innego niż dzieło sztuki [Ricoeur, 2008]. Dzieło sztuki

staje się przedmiotem w świecie kultury i podlega naszej percepcji i

interpretacji. Dlatego też Freud w swoich analizach kieruje się w stronę

schematów kulturowych i wydarzeń historycznych, jakie miały miejsce

w czasie powstawania konkretnego dzieła.

Freud nie bez przyczyny ukierunkowuje swoją analizę na dzieła

sztuki. W swojej autobiografii pisze:

Ale dzieła sztuki robią na mnie wielkie wrażenie (…). Mam taką naturę,

że gdy nadarzy się okazja, spędzam na kontemplowaniu ich wiele czasu i

że chciałbym je na swój sposób ująć, czyli wytłumaczyć sobie, jak to się

21 W swojej książce Freud pisze: „(…) uśmiech Giocondy wzbudził w nim wspomnienie

o matce (…). Leonardowi udało się w uśmiechu Mony Lisy ukazać jego podwójny sens

– zarówno obietnicę bezgranicznej czułości, jak i złowieszczą groźbę” [Freud, 2005,

268–271].


[80]

dzieje, że one na mnie oddziaływają. (…) Racjonalistyczna, być może

analityczna dyspozycja wzdraga się we mnie przed sytuacją, w której to

ja mam być owładnięty przez dzieło sztuki, nie widząc jednak, dlaczego

tak się dzieje i co właściwie mną owładnęło [cyt. za: Dilts, 1995, 90].

Słowa Freuda wskazują na chęć odnalezienia przez niego nieznanych

motywów ludzkich działań, chęć wykrycia tego, co niejawne w dziele

sztuki. Freudowska psychoanaliza kultury zakłada, że kultura jest

rezultatem ludzkiej aktywności, a wytwory kultury stają się częścią

ludzkiego rozumienia świata. Stąd też psychoanaliza kultury ma na celu

interpretację nadwyżki znaczenia, która pojawia się w dziele sztuki. Co

więcej Ricoeur zauważa, że Freud nie interesuje się tylko samym

pragnieniem (fr. désir, niem. Wunsch), ale połączeniem, stosunkiem

pragnienia i kultury. W dziełach kultury, które wywołują w nas pewne

uczucia, estetyczne wrażenia, zawiera się również informacja o samym

artyście, o tym, co pociągnęło go do twórczości22.

Zakończenie

Gdy spojrzymy na położenie psychoanalizy we współczesnej

refleksji filozoficznej, nie sposób nie dostrzec jej oddziaływania na

nauki o człowieku i kulturze. Wpływowe nurty rozważań nad kulturą23

korzystają z bogactwa myśli psychoanalitycznej i częstokroć posługują

się formami psychoanalitycznego myślenia.

Ricoeur w swojej refleksji pochyla się nad dziejowością

człowieka, jego interpretacją świata i kultury. Zarysowana przez niego

filozofia hermeneutyczna traktuje interpretację jako formę relacji ze

światem i jest hermeneutyką o wymiarze egzystencjalnym. Jej

zainteresowania zmierzają w kierunku człowieka i tworzonej przez

niego kultury. Ricoeurowski namysł nad człowiekiem i formami jego

ekspresji łączy się z psychoanalizą. Autor Eseju o Freudzie postanowił

poddać interpretacji teksty Freuda, twierdząc, że psychoanaliza może

22 „Freud był przekonany, że misja artysty polega na tym, aby «udało się również nas

wprawić w dyspozycję afektową, stworzyć w nas ową konstelację psychiczną, która

dała artyście siłę napędową do twórczości». W takim wymiarze rzeźba – poza

opowiadaniem historii o Mojżeszu – mów też wiele o samym artyście” [Dilts, 1995,

112]. 23 Do wpływowych nurtów rozważań nad kulturą należą m.in. hermeneutyka, post-

strukturalizm czy dekonstrukcja.


[81]

być uznana za filozofię kultury. Według Ricoeura pisma Freuda należy

czytać tak jak dzieła innych filozofów. Myśliciel podejmuje zatem próbę

interpretacji i zestawienia swoich wniosków z teoretycznymi

ustaleniami psychoanalizy. Jego lektura jest charakterystycznym

wyjaśnieniem freudyzmu.

Ricoeur, pisząc dzieło o Freudzie, dzieli je na trzy części:

„Problematyka”, „Analityka” i „Dialektyka”. Umieszcza psychoanalizę w

filozoficznych debatach na temat języka, a w szczególności na temat

języka symbolicznego. Ponadto umiejscawia Freuda wśród mistrzów

podejrzeń takich jak Marks czy Nietzsche24, podkreślając, że wszyscy

trzej zakwestionowali naiwną wiarę w to, że świadomość jest

przeźroczysta. Innymi słowy, ci mistrzowie podejrzeń ukazali, że

świadomość bynajmniej nie jest taka, „jaką jawi się sobie samej”

[Ricoeur, 2008, 40], ale jest zawsze świadomością zapośredniczoną.

Oznacza to, że Freuda należy czytać jako demaskatora naszych złudzeń,

jako kogoś, kto daje nam zasady interpretacji nieświadomości.

Nieświadomość przejawia się w neurotycznych symptomach,

marzeniach i tworach kultury.

Ricoeur jest jednym z tych filozofów, którzy wyszli poza ramy

ujmowania psychoanalizy jako nauki empirycznej. Francuskiego

filozofa nie interesuje Freud jako terapeuta, ale przede wszystkim jako

autor, w którego pracach dostrzec można refleksję nad człowiekiem i

kulturą25. Za pośrednictwem kultury człowiek urzeczywistnia swoją

wizję świata, zaś za sprawą interpretacji dzieł kultury pragnie uczynić

swoje życie sensownym. Dlatego też Ricoeur prowadzi badania nad

psychoanalizą w odniesieniu do tradycji hermeneutycznej i pragnie

dokonać reinterpretacji tekstów Freuda26. Psychoanaliza jest wedle

Ricoeura hermeneutyką mającą za przedmiot „semantykę pragnienia”,

gdzie krzyżuje się pragnienie i mowa, struktury nieświadome i świat

kultury. Psychoanaliza jest hermeneutyką, w której „język pragnienia

24 Mistrzom podejrzeń towarzyszy wspólna koncepcja „fałszywej świadomości”.

Świadomość jest zapośredniczona przez walkę klas i stosunki produkcji – Marks,

przez libido – Freud, przez wolę mocy – Nietzsche. 25 „Ale Freud jest kimś więcej niż lekarzem, to prawdziwy egzegeta współczesnej

kultury” [Ricoeur, 1985, 136]. 26 Część krytyków Ricoeura zarzuca mu, że tworzy on z psychoanalizy jeszcze jedną

teorię interpretacji.


[82]

jest dyskursem łączącym sens i siłę”27. Sens jest tym, co dzieło,

marzenie senne czy przejęzyczenie posiada. Poprzez różne formy

ludzkiej ekspresji nieświadome nadaje sobie postać, którą należy

przetłumaczyć, rozszyfrować i dotrzeć do wielości przypisanych mu

znaczeń. Ricoeur wykazuje, że na terenie ekonomii pożądania

nadrzędnym zadaniem staje się „ja”. Przedstawia drogę, na której

dokonujemy przejścia od freudowskiej semantyki pragnienia do

rozwoju własnej świadomości. Ricoeur stwierdza również, że należy

wyjść poza lekturę tekstów Freuda. Rozważania Freuda stają się tylko

punktem wyjścia do naszej refleksji nad świadomością siebie. Freud „na

miejscu bytu świadomego (Bewusst-sein) umieszcza stawanie-się-

świadomym (Bewusst-werden). To, co było początkiem, staje się

zadaniem i celem” [Ricoeur ,1985, 250].

Interpretując Freuda, Ricoeur zauważa, że w pragnieniu zawiera

się pewien wymiar czasowości. W związku z tym pisze:

Otóż pozycję pragnienia cechuje pewna uprzedniość, zarazem

filogenetyczna, ontogenetyczna, historyczna i symboliczna. Pragnienie

pod wszelkimi względami jest czymś wcześniejszym, jest czymś

wyprzedzającym [tamże, 186].

Tak rozumiana pozycja pragnienia zostaje przez niego określona

mianem archeologii podmiotu28, w skład której wchodzi archeologia

popędu i narcyzmu, archeologia superego oraz archeologia walki Erosa i

Thanatosa. Archeologia ma swoje odniesienie w teleologii podmiotu,

bowiem pragnienie w swoich początkach i końcach łączy w sobie

archeologię z teleologią. Podmiot ma bowiem zarazem arché jak i télos,

który pozwala na realizację świadomości rozumianej jako zadanie.

27 Por: „language of desire is a discourse combining meaning and force” [Ricoeur,

1970, 424]. 28 Ricoeur pisze: „Pojęcie to nie jest pojęciem Freuda i w żadnym wypadku nie chcemy

narzucić go siłą odczytaniu Freuda ani podstępem odnaleźć go w jego dziele. Jest to

pojęcie, które ja formułuję, aby – czytając Freuda – zrozumieć mnie samego” [Ricoeur,

2008, 387]. W innym miejscu z kolei: „To właśnie nazywam archeologią, archeologią

popędu i narcyzmu, uogólnioną archeologią superego i idoli, hiperboliczną archeologią

wojny olbrzymów, Erosa i Thanatosa. Należy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że

pojęcie archeologii jest w swej istocie pojęciem refleksyjnym, archeologia jest

archeologią podmiotu” [Ricoeur, 1985, 242].


[83]

Dialektyka archeologii i teleologii jest według francuskiego filozofa

kluczem do filozoficznej interpretacji Freuda. Ricoeur nawiązuje do

Heglowskiej Fenomenologii ducha i uważa, że można dokonać przejścia

od archeologii do teleologii, bowiem zarówno archeologia, jak i

teleologia odnoszą się do tego samego podmiotu. Co więcej, Ricoeur

zauważa, że Hegel łączy teleologię umysłu (teleology of mind) z

archeologią życia i pragnienia (archaeology of life and desire). Freud

odnosi tematykę archeologii nieświadomości do tematyki celowości

procesu stawania się świadomym [por. Ricoeur, 1970, 461–462]. W

dalszych rozważaniach stwierdza:

[…] jest tu głęboka tożsamość dwóch hermeneutyk, regresywnej i

progresywnej29, mogą być przedstawione jasno i zdecydowanie. To tutaj

archeologia siebie i telos ludzkiej przygody będą zapowiedzią

niekończącej się egzegezy mitów i ukrytych tajemnic naszego

dzieciństwa i narodzin30.

W taki sposób Ricoeur stara się wykazać, że w psychoanalizie środkiem

do pojęcia ludzkiej psychiki są zdarzenia, jakie miały miejsce w

dzieciństwie, natomiast sposobem do zinterpretowania kultury są

wydarzenia, które odbyły się u początków ludzkości. Archeologia

podmiotu musi zostać – wedle Ricoeura – wzbogacona o filozofię

refleksji, która uzupełnia archeologię teleologią. Arché jest początkiem,

glebą popędową, télos zaś projektem kulturowym [por. Ricoeur ,1985,

253].

29 Wspomniana przez Ricoeura hermeneutyka regresywna i hermeneutyka

progresywna odpowiada wprowadzonemu przez niego pojęciu archeologii i teleologii.

Ricoeur pisze: „(…) przedstawiłem opozycję między ruchem regresywnym,

skierowanym w stronę czegoś dziecięcego, archaicznego a ruchem progresywnym,

skierowanym w stronę telosu (celu), stanowiącego pełne znaczenia wypełnienie”

[Ricoeur, 2005, 23]. 30 „It is here that the prefound identity of the two hermeneutics, regressive and

progressive, may be show most clearly and forcefully. It is here that the archeology

itself, and the telos of the human adventure will be foreshadowed in the endless

exegesis of the myths and hidden secrets of our childhood and birth” [Ricoeur, 1970,

515].


[84]

BIBLIOGRAFIA

Bernstein, Richard J., 2013, Ricoeur’s Freud, “Études

Ricoeuriennes/Ricoeur Studies”, Vol 4, No 1, ss. 130–139.

Dilts, Robert B., 1995, Strategie geniuszy. Myśl jak Freud, da Vinci i Tesla,

przeł. M. Machnik, Gliwice: Helion.

Freud, Sigmund, 2005, Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa,

[w:] tenże, Poza zasadą przyjemności, przeł. Jerzy Prokopiuk,

Warszawa: PWN.

Freud, Sigmund, 1991, Moje życie i psychoanaliza, przeł. A. Kowalszyn,

B. Gawroński, Warszawa: Sfinks.

Freud, Sigmund, 1984, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa: PWN.

Freud, Sigmund, Fliess, Wilhelm, 2009, Korespondencja, przeł. R. Reszke,

Warszawa: Wydawnictwo KR.

Grondin, Jean, 2007, Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej, przeł.

L. Łysień, Kraków: WAM.

Ricoeur, Paul, 1970, Freud and Philosophy: An Essay on Interpretation,

Chicago: The University of Chicago Press.

Ricoeur, Paul, 1985, Konflikt hermeneutyk: epistemologia interpretacji,

przeł. J. Skoczylas, [w:] tenże, Egzystencja i hermeneutyka,

Warszawa: PAX, ss. 124–147.

Ricoeur, Paul, 2008, O interpretacji. Esej o Freudzie, przeł. M. Falski,

Warszawa: Wydawnictwo KR.

Ricoeur, Paul, 1985, O pewnej filozoficznej interpretacji Freuda, przeł. H.

Igalson, [w:] tenże, Egzystencja i hermeneutyka, Warszawa: PAX,

ss. 227–245.

Ricoeur, Paul, 2008, Psychanalyse et culture, [w:] tenże, Ecrits et

conférences I. Autour de la

psychanalyse,http://www.fondsricoeur.fr/uploads/medias/artic

les_pr/critique-sociologique.pdf, (dostęp z dnia 20.01.2014).

Ricoeur, Paul, 2005, Refleksja dokonana. Autobiografia intelektualna,

przeł. P. Bobrowska-Nastarzewska, Kęty: Antyk

Ricoeur, Paul, 1989, Teoria interpretacji: dyskurs i nadwyżka znaczenia,

przeł. K. Rosner, [w:] Język, tekst, interpretacja, Warszawa: PIW,

ss. 156–180.


[85]

Ricoeur, Paul, 1974, The Conflict of Interpretation, Essays in

Hermeneutics, Evanston: Northwestern University Press.

Ricoeur, Paul, 1985, Wyzwanie semiologiczne problem podmiotu, przeł.

E. Bieńkowska, [w:] tenże, Egzystencja i hermeneutyka,

Warszawa: PAX, ss. 245–276.

Ricoeur, Paul, 1989, Zadanie hermeneutyki, przeł. P. Graff, [w:] tenże,

Język, tekst, interpretacja, Warszawa: PIW, ss. 191–224.


[86]

ABSTRACT

PSYCHOANALYSIS AND CULTURE. RICOEUR’S READING OF FREUD

The subject of “Psychoanalysis and culture” is one of the three main

topic lines Ricoeur moves in his essays on Freud. Ricoeur takes the

intellectual challenge of comprehensive interpretation of the Freud’s

work and shows his subtle understanding of Freud’s philosophical

views. Ricouer tries his best to translate the language of psychoanalysis

into philosophy. At the same time he’s aware that psychoanalysis is a

profound challenge for someone who previously dealt with

phenomenology, existential philosophy and language sciences. Ricoeur

sets himself reflective context within his moves. He sets a basis on

Freudian interpretations and analysis of art, cultural and psychic

phenomena. Ricouer proposes to take research on psychoanalysis in

relation to the hermeneutic tradition, and more specifically, the

hermeneutic conception of meaning. However Freud in his work often

deals with the meaning of dreams, slips or neurotic symptoms. Such

understanding of psychoanalysis allows for a deeper interpretation of

human internal states, it also interprets the signs wielding a mental life.

So how does look and what is the project of hermeneutic interpretation

of psychoanalysis? What is the place of psychoanalysis in the culture

movement?

KEYWORDS: Freud, Ricoeur, psychoanalysis, culture, hermeneutics,

semantics of desire

SŁOWA KLUCZOWE: Freud, Ricoeur, psychoanaliza, kultura,

hermeneutyka, semantyka pragnienia

PSYCHOANALIZA I KULTURA. RICOEUROWSKIE...

Documents

Transcript of PSYCHOANALIZA I KULTURA. RICOEUROWSKIE...