U N I W E R S Y T E T

J A G I E L L O S K I

ROZPRAWY HABILITACYJNE NR 211

WIESAW GODZIC

FILM I PSYCHOANALIZA: PROBLEM WIDZA

NAKADEM UNIWERSYTETU

JAGIELLOSKIEGO

REDAKTOR TOMU

Marian Tatara

RECENZENCI Grzegorz Gazda Zofia Rosiska

Nr og. 1619

ISBN 83-233-0448-3 I S S N 0239-782X

Wykonano z gotowych dostarczonych oryginaw w Drukarni Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, ul. Czapskich 4 Wydanie I. Nakad 400 + 16 egz. Akr. wyd. 10,25 Zam. 46/91 Akr. druk. 11 8/16 Oddano do produkcji w grudniu 1990 r.

Produkcje ukoczono w marcu 1991 r.

S p i s A. P o d m i o t B. Odbir - o d b i o r c a C. Forma Rozdzia II: WIDZA A. F i l m y " f r e u d o w s k i e "

t r e c i S 12 .13 18

R o z d z i a I: PSYCHOANALIZA W BADANIACH HUMANISTYCZNYCH

KINO WOBEC PROBLEMATYKI PSYCHOANALITYCZNEJ I 23 24 31

B. Z a g a d n i e n i e i d e n t y f i k a c j i i snu

C. Widz - z j a w i s k o d w u z n a c z n e i n i e r o z p o z n a n e 41 R o z d z i a I I I : GWNE POJCIA PSYCHOANALITYCZNEGO MODELU WI DZA FILMOWEGO 49 A. Widz n i c y 58 B. W i d z - w - l u s t r z e : C . Widz p o d a j c y : E. Podmiot s y s z c y F. K o b i e t a - widz R o z d z i a IV: WIDZ-W-TEKSCIE I POZA NIM A. P o d a n i e w t e k c i e 1. 2. 3. Edyp - d e t e k t y w w Ameryce Bohaterka socrealizmu w poszukiwaniu tosamoci 122 wamp i p o r n o g r a 128 134 135 140 145 ....147 151 154 165 177 181 iluzja identyfikacji seksuainej . K o b i e t a "wystawiona na s p r z e d a " : fia B. Podanie t e k s t u 1. " P r a c a f i l m u " i " p r a c a s n u " 2 . Edyp - d e t e k t y w - w - t e k c i e R o z d z i a V: WIDZ-W-WIECIE MUSICALU - PRBA SCALENIA A. System widza wewntrznego i B. I l u z j a " t a c z o n y c h snw" C. I l u z j a w i a t a przedstawionego R o z d z i a VI: Bibliografia Fi1mografi a Summary identyfikacja i ciao voyeryzm/ekshibicjonizm, fetyszyzm 67 ..78 86 92 98 113 114 114

D. P o z y c j a w t e k c i e i a k t y w n o - s y s t e m s u t u r e

WKAD PSYCHOANALIZY DO TEORII WIDZA FILMOWEGO 161

R O Z D Z I A

1

PSYCHOANALIZA W BADANIACH HUMANISTYCZNYCH

N i n i e j s z a p r a c a s t a w i a s o b i e z a c e l z b a d a n i e moliwoci u p r a w i a n i a r e f l e k s j i na l i z y Freudowskiej i Lacanowskiej.

Nie ma p r z e s a d y w s t w i e r d z e n i u amerykaskiego t e o r e t y k a k i na. nie Charlesa Altmana,1 k t r y postawi w postrzeganiu w dwch problemw f i l m u mylenie jej nad Dotychczasowe teorii tez o zasadniczej wskutek filmem ekranu ekspansji zmia si Dla funk psycho

analizy. bowiem

wyczerpywao filmowego.

modelach

metaforach

przedstawicieli jcym s i na

formalistycznych Dlatego

najistotniejsz

c j p e n i a rama e k r a n u : niej

granice nadaj Rudolf

k s z t a t y pojawia Arnheim d o s t r z e g a , widoczne by w

obrazom.

e motorem r o z w o j u f i l m u j a k o s z t u k i ekranowym i Dla na rzeczywistym oraz akcie rejestrowania "tego, przedstawicieli oknem, z wiat:

s r n i c e midzy obrazem aparatury ekran

uomnoci

c o przed obiektywem". teorii oknem ludzkie w widok byo zadowala odwieczne i

realistycznych

ktrego filmowe

p r a g n i e n i e z a t r z y m a n i a upywu c z a s u i ycia. Samo medium n i e z a f a s z o w a n y sposb prawdziwy potok tw: b i a y ekran,

mumifikuje minione p r z e ukazywao ycia. Psychoanalitycz wiata nie jest Stosunki wice

indyferentne

na r e f l e k s j a proponuje z a s a d n i c z zmian i j u oknem a n i ny: ram - s t a j e s i

przesunicie akcen

n a k t r y r z u t o w a n e s smugi zwierciadem.

kino z rzeczywistoci i

ze sztuk spychane s na d a l s z e p l a staje si zagadnie widza do kina. problematyki Dwik skada si w na

jedynym aspektem wartym z a s t a n o w i e n i a Altman dostrzega,

n i e s t o s u n k u k i n a do widza i cji dotyczy take kwestii dotychczasowej, dwik czwart metafor upodmiotowiony i

i radykalno psychoanalitycznej koncep dwiku - zapoznanej refleksji. obrazem rwnorzdny z odbity,

obrazocentrycznej

- m i t o l o g i c z n e g o Echa.

Zamiarem przyczynami cji jak ze w i sob

pracy

jest

dokonanie

krytycznej

refleksji

nad

niezwykego powodzenia p s y c h o a n a l i t y c z n y c h koncep przedyskutowanie zarwno i c h o s i g n i , jakie niesie jednak przed jest jak i niniejsze nie prbuje

filmoznawstwie, ta metoda.

n i e b e z p i e c z e s t w naduy i n t e r p r e t a c y j n y c h , Opracowanie ujcia Jednym monografii caociowego o filmie. zwizkw f i l m u i z

stworzy stawi mylenia polskim skie nie -

psychoanalizy ani takiej jak decyzji

problematyki powodw

psychoanalitycznego

a k t u a l n y s t a n wiedzy na t e n t e m a t zarwno w wiatowym, filmoznawstwie. najliczniejsze jak i Nie ukazao s i postawione na majce n a c e l u g l o b a l n o c e n t e g o k i e r u n k u : znajduj s i , antologii s i wydaje, opracowa

dotd opracowanie badania ameryka poziomie -

najwyszym si w

na e t a p i e poprzedzajcym tworze (wyraajcym publikowaniu

syntetycznych tekstw).

Stan bada n i e stanowi nia obszaru penetracji. wiek

jednak podstawowej oprcz,

przyczyny zawe rzecz bez jasna, po jakiejkol

Waniejsz -

ruszania si po niezmiernie wzgldzie. inteligencji ktre szk i jest

rozlegym obszarze

mapy u p r z e d n i o o p r a c o w a n e j

- j e s t s y t u a c j a r o d z i m a w tym e r e f l e k s j a psychoanality z wielkimi si trudnociami, z i rozmaitych wyszydzana katolikw Rzetelne i j e s t wy

Paradoks p o l e g a n a tym, toruje od sobie drog

c z n a w P o l s c e - wzbudzajca s p o r e z a i n t e r e s o w a n i e wrd modej pochodz od przeciwnikw, atakowana wywodzcych przez

naukowych i na og

wiatopogldowych.

Psychoanaliza, marksistw i pytko.

odsdzana

czci,

rozumiana

powierzchownie rzeczy.

oryginalne opracowanie na ten temat Zofii jtkiem potwierdzajcym s t a n By moe z tego powodu ekspansywny kierunek nastu l a t chodzi brak lizy. Wyjciem w s e n s i e m e t o d o l o g i c z n y m z raczej krytyczna analiza, anieli wrogo, jedynie a o psychoanaliza

Rosiskiej2 filmu -

najbardziej

filmoznawstwa wiatowego o s t a t n i c h k i l k u istnieje. P r z y czym n i e lecz raczej o skrywan ilo publikacji,

- w Polsce praktycznie nie niewielk maskujcy czsto

zainteresowania, t a k e brak

nieumiejtnie

sprzyjajcej

a t m o s f e r y wok tej sytuacji

psychoana staje si

formuowanie

arbitralnych

7ocen i podsumowa c z y t e t w o r z e n i a "mapy" w s y t u a c j i , najprostszych "drg". gdy n i e ma wyznaczonych nawet nego sympati"; Sympatia nych, raczej Tak przy lejny ten kierunek przedza Moim z a m i e r z e n i e m kademu b a d a c z o w i . e

j e s t u t r z y m a n i e wobec omawianych z a g a d n i e " d y s t a n s u z a b a r w i o d y s t a n s u - bo tak wynika nie przystoi z natomiast tylko mojego p r z e k o n a n i a ,

o b i e c u j e wiele fascynujcych przygd i n t e l e k t u a l i k r y t y k "nowego" winno p o zjawiska przeprowadzone ni zaciemniajcego spra i wyjanienie

a l e rwnie z paradygmatu, przedstawienie z pozycji

yczliwego badacza,

w l e k t o r a - o p o n e n t a . wiec pierwszym etapem p r a c y b d z i e r e f l e k s j a nad m i e j s badaniach humanistycznych, na specyfik fi1moznawczej Etap ko i myli do szczeglny nacisk kwestia z zwizku kad cem p s y c h o a n a l i z y w e w s p c z e s n y c h czym to postawy metodologicznej filmowej nienia. kw, czne cznej

w kontakcie z psychoanaliz. filmu do utworu lat ekranowego poowy

psychoanaliz w sposb

siedemdziesitych,

czasu podjcia jakie

wiadomy i oraz

zorganizowany tego zagad czynniki na decydoway o

S t a w i a n e bd p y t a n i a : typy zalenoci sztuk

j a k i e byo podoe tych zwiz jakie podatn psychoanality psychoanality poowy l a t sie Jacquesa

uznaniu filmu za spojrzenie?

najbardziej

Kolejna k w e s t i a ogniskowa teorii demdziesitych: Lacana j e s t

s i bdzie

wok

f i l m u C h r i s t i a n a Metza z d r u g i e j dokonana p r z e z e a d a p t a c j a

koncepcji

fundamentem p s y c h o a n a l i t y c z n e g o m y l e n i a o f i l m i e . prba stworzenia psychoanali S t a w i a n e bd p y t a n i a o t o , tym zakresie w widza filmowego kolejne

Centraln cz pracy stanowi t y c z n e g o modelu widza filmowego. jaki oraz sposb dotychczas jakie zmiany przynosi w

pojmowano p r o b l e m a t y k Przedstawi i

psychoanalityczna mowa b d z i e o jego ce o jego kon midzy roz za(jakie

r e f l e k s j a nad podmiotem. o widzu nicym, pozycji

poddam d y s k u s j i

e l e m e n t y s k a d a j c e s i n a model chach ( t a k i c h jak voyeryzm, w t e k c i e filmowym, stwarza sekwencje oraz

"filmowego ego":

widzu podlegajcym i d e n t y f i k a c j i , ekshibicjonizm, o widzu u c i e l e n i o n y m

fetyszyzm),

posiadanie ciaa, (w jaki sposb

warstwy g r a n i c z n e j teoria utwr?).

w i t r s e m i z w w n t r z e m ?) , kobiecie-widzu

o p o d m i o c i e wyznaczanym p r z e z dwik feministyczna Po t e j czci,

s z e r z a dotychczasowe s p o j r z e n i e na

8 sadniczo teoretycznej, nastpi prba empirii: przedstawi wi

przykady analiz, Rozwinicie przekonania, cznego wymiarze, i

rozpatrujcych tez jest

s z c z e g o w e c e c h y modelu powinno widza nie w

dza w w i e t l e p s y c h o a n a l i z y . powyszych zasadnicz przynie odzyskanie do tej uzasadnienie jego penym wartoci podejcia pory psychoanality podejmowanych

w filmoznawstwie odsonicie

jakoci

oraz poczenie dotychczasowych spojrze czstkowych w g l o b a l n perspektyw. ci Wywd p o n i s z y p r a g n i e d o w i e p o n a d t o w a r t o psychoanalizy filmowej: d z i k i , wypracowanym metodologicznej

p r z e z n i metodom f i l m o z n a w s t w o m a n i e p o w t a r z a l n s z a n s b y c i a swoist ko " s i napdow" rozwoju bada humanistycznych. ja jako nie i spoeczestwa, Przychodzi myl Freuda e wreszcie t o nawet i atwo j e s t k r y t y k o w a p s y c h o a n a l i z z a r w n o j a k o n a u k , diagnoz osobnika teorii fundament r a d y k a l n e j kiedy zbyt atwo. kultury.

Filozof powie,

funkcjonujca "w s p o s b rekonstruu dedukcji z

wedle paradygmatu f i l o z o f i i dowolny p r z e n o s i nych i jc oraz

- a n i e modelu nauki

s c h e m a t y j e d n o s t k o w y c h mechanizmw o b r o n podstawie nieprawomocnej ktry, do

k o m p e n s a c y j n y c h na z a c h o w a n i a z b i o r o w e , indywidualnej do h i s t o r i i " wyjaniajcy, nadaje si

d z i e j e k u l t u r y na

psychologii kie

"tworzy schemat historiozofie,

podobnie jak

wszel-

uniwersalnego

zastosowa-

nia3. Metodolog zauway, fikujcej Antropolog przesanek sici i ci w r e l i g i i , e freudyzm - majcy a m b i c j e metody u n i - nie dostrzega istoty re ligijno na podstawie jakich wro generalizujcej kultury ze zakada si

t e g o co a r t y s t y c z n e w s z t u c e i naukowe w n a u c e . zdziwieniem spyta jako czowieka4. oczywisto przyrodzon

g o c z o w i e k a wobec rozkadaj akcenty. nikiem w s k a l i stych dzia i

Zarwno k a t o l i c y ,

jak i mark inaczej

krytykuj Freuda,

chocia z rn z a c i e k o c i i skoro na przeomie l a t

P s y c h o a n a l i z a m u s i a a by gronym p r z e c i w czterdzie prowa j jako do i francuska globaln prasa Ameryki za komunistyczna atakowaa oraz jej

spoecznej, i

pidziesitych

bezkompromisow

krytyk:

skadnik ideologicznej pracujcych", indywidualnych idealizm.

infiltracji a

" o p i u m d l a mas klasowych irracjonalizm

sprzyjajce kompleksw,

spychaniu take

konfliktw

Autor tami: cja -

polskiego

"Wstpu

do

antypsychoanalizy"

referujc

k o l e j n e koncepcje myli bezsensowne, by wreszcie

Freuda o p a t r u j e je niezmiennie e t y k i e moe i s t n i e o d m i e n n a i n t e r p r e t a oglny wniosek, i "koncepcja polskiej Freuda w Pogld t e n p r z e j a inny autor nazwisko Alberta w

faszywe,

sformuowa

Freuda j e s t o d p o c z t k u d o koca b d n a " 5 . wiao wielu piszcych w rnych okresach: ksiki uznajc umieci wprawdzie Jak dotd obydwu dziwi, z w tytule za e pracy nobilitujcym N i e moe w i c trzydziestych podstaw", ssiedztwie czoowych

Einsteina, nauce"6.

jednakowo ju w

"oszustw jest wiele

psychoanaliza oceniana w latach katolickiej a "pozbawiona opisywanych

wietle

religii istnieje"7.

"niezgodna

rzeczywistoci",

zjawisk po p r o s t u "nie jako

Czarny obraz d o p e n i a d r u z oceniajca psychoanaliz rezonans s p o

gocca o p i n i a wspczesnego f i l o z o f a , "intelektualn tandet, eczny" oraz przyczyn destrukcji go 8 .

wywoujc s z e r o k i

obecnego s y s t e m u wychowacze-

I s t n i e j z a s a d n i c z o t r z y d r o g i , d z i k i ktrym wyraane s n a s t a w i e n i a odmienne, bdce prb obrony. Pierwsz stanowi r o z p r a w y b a d a c z y s k u p i o n y c h p r z e w a n i e wok T o w a r z y s t w P s y choanalitycznych, podejmujcych problemy p s y c h o a n a l i z y jako teorii naukowej lub metodologicznego s t a t u s u psychoanalizy (por. s e r i "Psychiatry and the Humanities"). I c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n j e s t g b o k i e p r z e k o n a n i e c o d o s u s z n o c i metod p s y c h o a n a l i z y o r a z i c h naukowego c h a r a k t e r u , w y k l u c z a j c e d y s k u s j z tezami krytykw: wyglda t a k , j a k gdyby p r z e c i w n i c y nie i s t n i e l i , a i c h p o t e n c j a l n e argumenty byy pozbawione i s t o t n o c i . I n n i prbuj polemizowa - na p r z y k a d F r e d e r i c k (rews, amerykaski autor rozprawy o Nathanielu Hawthornie z 1966 r o k u 9 . (rews p r z e d s t a w i a p r z e g l d n a j c z c i e j s p o t y k a n y c h u p r z e d z e wobec p s y c h o a n a l i z y : r o z w a n i e j e d y s k u t u j e i w y j a nia punkty sporne (ten sposb prezentacji na gruncie filmoznawczym p r z e d s t a w i a k s i k a Normana H u s s a z 1 9 8 6 r o k u ) . Trzeci sposb dyskusji w moim przekonaniu najbardziej s k u t e c z n y - p o l e g a n a o f e n s y w n e j o b r o n i e m e t o d y . Zarwno Z o f i a Rosiska w "Psychoanalitycznym myleniu o sztuce". J a k i E l i , z a b e t h W r i g h t w "Psychoanalytic Criticismi Theory in Practice"

i

10 nie zajmuj si roztrzsaniem argumentw strony przeciwnej. koncentruje

Jakkolwiek pokazuj - k a d a z a u t o r e k w innym z a k r e s i e - p r o b lemy s p o r n e i ograniczenia, to i c h gwny wysiek s i na prezentacji n jest lizy wia ci mocy w y j a n i a j c e j widzenia, podejcia bliska nic, w pod psychoanalizy. badaniach wzgldem humanistycznych metodologicznym im mona w

Podzielam t e n punkt psychoanalitycznego jego Jeli wszystko na

bowiem c e c h c h a r a k t e r y s t y c z

paradoksalno albo

eklektyzmowi. zasady naley

oponenci

d a j p r z y j c i a wobec p s y c h o a n a wwczas replikowa uyteczno, ni globalnie rzecz biorc s t a praktyczno Zwyci zjawisk jest przeciwko homogenicznojakoci.10 grup pierwsz takie

duchu p l u r a l i z m u m e t o d o l o g i c z n e g o : szal komunikacyjn zastosowania, jzyka, tych, w moim stwo jest

niepoprawn odkrywczo dyskursu, opowiadaj si za

elegancji ktrzy

poprawnej

przekonaniu

nieuniknione

podejcie -

bowiem p o t r z e b n e d z i s i e j s z e j Pojcie treci paradoksalnoci mnie - t a k s y t u a c j , okrelonej metodologiczn

humanistyce. metodologicznej badacz okrela jednak e tego wedug jej pomimo b r a k u a k c e p t a c j i dostrzec dowiadcza

w ktrej

d y s c y p l i n y zmuszony j e s t Wydaje si,

uyteczno.

wielu zagorzaych przeciwnikw psychoanalizy.11 Pogldy z b l i o n e do tak formuowano Wodzimierza wielokrotnie Szewczuka, w wanie rozumianej dyskusji Freuda nad jest koncepcji paradoksalnoci Dla psychoanaliz. wypowied jego

autora

antypsychoanalizy, nestora zawarta we w s t pogldy s czo ju i

s i l n y m argumentem n a n i e k o r z y polskiej humanistyki, martwe". wieka dzisiaj Freuda,

Bogdana S u c h o d o l s k i e g o , "wszystkie (Freuda

p i e do pism twrcy p s y c h o a n a l i z y :

Jednak c a e z d a n i e Suchodolskiego brzmi: koncepcji i cywilizacji pytanie: trzeba by przyp. WG) postawi klasyczne

"Gdyby w s t o s u n k u d o t e g o z a k r e s u c o j e s t ywe i odpowiedzie

co j e s t martwe niemal ale lektura

w filozofii tych tekstw do rangi W

paradoksalnie,

w s z y s t k i e j e g o pogldy s martwe, j e s t ywa i i n s p i r u j c a . 1 2 T 1928 metodologiczn roku wedug paradoksalno, dostrzegali

podniesion ju pierwsi

wskazwki scjentyzmu

metodologicznej wczesnych lat:

krytycy.

Bronisawa

Malinowskiego,

przedstawiciela

11

"( . . . ) r a d y k a l n a s p r z e c z n o m i d z y t e o r i p s y c h o a n a l i t y c z n a empiryczn a n t r o p o l o g i i s o c j o l o g i je. e m p i r y c z n y c h nauk o k u l t u r z e a n i Gustaw Bychowski, ad teorii stej "Szereg ekspansywnoci czysto przedstawiajc tej nowej (...) nie i s t n i e antropologii Nie chciabym zobaczy o d d z i e l e n i a s i psychoanalizy od t e opisowej

z d e g r a d o w a n e j d o r o l i pomocnika t e o r i i p s y c h o a n a l i t y c z n e j " 1 3 w 1 9 2 8 r o k u r z e t e l n y wyk formuuje opini o swoi faktw z cile kt nau Freuda na polskim gruncie, empirycznie

tendencji: stwierdzonych s t a j e s i punktem w y j nowej

okrelonej i ograniczonej dziedziny, c i a dla coraz to g b i e j ra s z y b k o prowadzi ki. (wyjwszy nauki

i szerzej sigajcej teorii, poza s w j

do s t w o r z e n i a nowej metody i

Nauka t a o d r a z u wychodzi cise),

teren pierwotny i Taka e k s p a n s j a

p o c z y n a obejmowa w s z y s t k i e n i e m a l (...)

d z i e d z i n y wiedzy c z y s t e j i stosowanej. zastosowa, niewtpliwie kami. cji pewien charakter

taka s z e r o k o horyzontw nadaje p s y c h o a n a l i z i e filozoficzny".14 jej kryty punkt akcepta na obron psychoanalizy przed

Nie m i e j s c e t u t a j

Zaniechanie obrony n i e wiadczy jednak o penej rozprawy stanowi

goszonych przez psychoanaliz tez. sformuowany w 1966 roku:

Pole graniczne i

w y j c i a d l a mojej loga,

bardzo ostrony sd psycho

"Nie u l e g a w t p l i w o c i , starczaj,

e nagromadzone dane e m p i r y c z n e wy w a r t o c i o w y c h poznaw

b y uzna e w t w i e r d z e n i a c h p s y c h o a n a l i t y k w z a

wiera s i w i e l e trafnych obserwacji i c z o spostrzee" 1 5 .

W tym m i e j s c u t r z e b a t a k e z w r c i uwag n a k o n i e c z n o d o konania Freuda, rozrnienia midzy aspektem metodologicznym myli a konkretn t r e c i jego tez i' hipotez. ktr cechuje Dostrzec n a l e a nie sposb

y prekursorstwo metodologiczne Freuda, wypowiedzi-maski, Tak lizy, wic ich proste nastpstwo. przyjmujc ostatni wok z

szczeglnie w odkryciu

wspistnienie znacze, podanych wyej owej -

rozwizywania kontrowersji obrony. Mam na m y l i

statusu i

wartoci

psychoana ofensywnej

p r z y j d z i e nam t e r a z s f o r m u o w a h o r y z o n t

k o n i e c z n o wydobycia z z e s p o u dyrektyw, k t r y j e s t bd n a j y w i e j roz-

przypisanych postpowaniu psychoanalitycznemu w badaniach hu manistycznych, takiego korpusu,

12

wijany dzieje

wfilmoznawstwie, poznawcze.

bd

wie

si z

nim n a j w i k s z e n a

A. P o d m i o t Niewtpliwie zasadniczy dla naszego postpowania, caej jej w, sji. rych wspczesnej i podkrelanie a nawet Za taki istota humanistyki, mechanizmw powszechnej nieco wulgarnej recepcji take dla W j e s t problem podmiotowoci. refleksj

psychoanalizy zarzucano podmioto

oddalajcych

sprzyjajcych radykalnemu odpodmiotowieniu r e f l e k czynnik uznano i n s t y n k t y , ludzka si, zblia stajc jego si si bardziej w wyniku d z i a a n i a k t do kuky we wadaniu bardziej teorii Znacznie

niewiadomych elegancki, go, bdcy kultury:

przedmiotem.

cho rwnie stanowczy j e s t konkluzj krytyki

sad Leszka Koakowskie

psychoanalitycznej

"Sdz jednakowo, postaw czowieka, i ku postaw jednej te s istotnie z

e wiemy, przez mog raczej

n a czym p o l e g a r n i c a m i d z y wol by ku bycia drugiej podmiotem; jest postawy z

k t r y sam s i e b i e t r a k t u j e j a k o p r z e d m i o t i wartociowane; wychowanie zwizane jest ktra z tego taka

zdominowan rne nich lub

przewiadczeniem natury quasiteoretycznej. uczy, i e n i e moemy b y p o d m i o t a m i traktowa jako

Doktryna,

prawdziwie, wanie.

punktu widzenia z n i e c h c a j c a - uczy zgody na t o , drugich przedmioty j e s t zgod n a u p i e n i e c y w i l i z a c j i " . 1 6 Esej nymi , Koakowskiego n i e wcza w obrb r e f l e k s j i , koncepcji w podmiotu Lacana, wietle nie wwczas da si ktrej utrzyma

by s i e b i e Zgoda

midzy i n sdu, i

j e s z c z e n i e upowsze prawdziwie". wspczes op nega

chnionej ,

"psychoanaliza uczy,

e n i e moemy b y p o d m i o t a m i

P r z y czym p u n k t n i e z g o d y p o l e g a n a n i e p o r o z u m i e n i u : miotu k a r t e z j a s k i e g o , tujc cji za dynamiczn i tak jak zmienn czyni w

n a p s y c h o a n a l i z a r a d y k a l n i e o d r z u c a i l u z j samowiadomego p o d to w i s t o c i e Freud, koncepcj odlege od prostej Twierdzi, czasie podmiotu. e pod

Proponuje natomiast inne rozwizanie, podmiotowej p o t e n c j i jednostki

ludzkiej.

miot j e s t dynamiczn gr skomplikowanych n a p i ba n a j b l i s z e prawdy o j e g o n a t u r z e .

- co j e s t chy pod-

T a k e p r z e d Lacanem d o s t r z e g a n o g b o k o h u m a n i s t y c z n y ,

13 m i o t o w y s e n s odkryci z psychologi psychoanalizy. w Na p r z y k a d t a k i : centrum zrywajc psy

kontemplacyjn,

zainteresowania

choanaliza stawia czowieka praktyczne. ni, "(...)

w wiecie

w w i e c i e spoecznym i

jego prby przystosowania s i do w i a t a jako problemy w peni Bruno B e t t e l h e i m , piszc o znaczeniach wiata ba co ma uczyni y twrcy. mg ycia, Celem zyska nie by formuuje nastpujcy sd: p s y c h o a n a l i z a j e s t uwaana z a c o , jest pomaganie przez ni czowiekowi, ani przed ni c i e lekkim - a l e nie t a k i e byy i n t e n c j e j e j psychoanalizy mono dajc mie si zaakceptowania pokona problematycznej

natury nie

uciekajc. nie

Recepta Freuda brzmi, odwanie walk, dajcej sens . adnych

e t y l k o wwczas, ktra sprawia on moe wymc

gdy czowiek p o d e j wraenie na swym istnieniu w swe

przemone

szans,

P s y c h o a n a l i z t r z e b a w i c w i d z i e j a k o f o r m a c j umysow, wietle ktrej ograniczenia i newtonowski i kartezjaski ukaza porzdek ukaza jednostronno, s i j a k o model

narzucony moliwo Me przeomu, inten jako

wiatu przez czowieka. tafora, goszca, e cjom trafnie

Freud n a t o m i a s t zaproponowa dokonanie poznawczemu. byoby freudowskiego Jednake tej

powrotu czowieka do j e g o wasnej r z e c z y w i s t o c i oddajca

duchowej.

e " c z o w i e k n i e j e s t j u panem w e w a s n y m domu" mo pesymizmowi blisze sytuacji psychoanalizy widzenie

sprzyja twrcy

o b n a e n i a prawdy i

p o k a z a n i e drg zmiany niepodanego s t a n u .

B. zy,

Odbir - o d b i o r c a obrony p s y c h o a n a l i stanowi i psychoanali Trzeba terabezrad odbiorc. wyoon w y e j ,

Drug s k a d o w owego h o r y z o n t u a k t y w n e j wica s i c i l e z t y c z n a r e f l e k s j a nad odbiorem d z i e a s z t u k i jasno powiedzie, peutyk wiek nie czu n o wobec s z t u k i jej problemy. lizy i warto sztuki e Zygmunt F r e u d , si i estetykiem, n i e uwaa-, wyraajc

lekarz klinicysta i czstokro

e mgby r o z w i z a j a k i e k o l zwizkw p s y c h o a n a co to jest sztuki, a e "psychoanaliza nie j e s t w co to jest sztuka, na temat dzie

Autorka pracy na temat pytanie: Freuda

stwierdza dobitnie,

s t a n i e odpowiedzie na estetyczna".18

uwagi

s z c z e g l n i e o b s z e r n e s t u d i u m o L e o n a r d o d a Vincim z 1 9 1 0 r o k u .

14 o twrczoci ni pisarskiej z 1908 r o k u , "Gradiva" ujmujc tezy. o p r o z i e Dostojewski ego z J a n s e n a z 1907 roku s p e cel daj heurystyczny one take i eg jako Nie

1927 roku o r a z o p o w i e c i miay - g l o b a l n i e rzecz sformuowane zemplifikujcy szczegowych Freud by materiau jej dla

c a o - impulsu do i c h p o g b i a n i a i rozwizaniach opracowania

kontynuowania,

chocia w myli. jako

przynosz

interesujce oraz

wiadom r n i c y w dwojakim t r a k t o w a n i u s z t u k i : biografii twrcy

traktowania

jako przedmiotu estetycznego. odbiorc),

Rozpatrujc aktywno Freuda e najwicej miejs

n a tym p o l u w w i e t l e k l a s y c z n e g o t r j k t a e s t e t y c z n e g o ( a r t y sta - dzieo ca powica t r z e b a zauway, artycie, mniej d z i e u pojmowanemu a u t o n o m i c z n i e , u t a l e n t o w a n y m zdrowym n e r w i c o w pragnienia, saw i chciaby ale zdobywa brak mu si,

najmniej odbiorcy.19 Artysta by, cem,20

wedug n i e g o , przez silne

ktry popychany wadz, bogactwo, mio;

"jest

zaszczyty, rodkw,

by osign

te zaspokojenia.

D l a t e g o odwraca

podobnie jak inny czowiek n i e zaspokojony, ci i przenosi na twory c a e swe z a i n t e r e s o w a n i e , swojej fantazji, yczeniowe od

od rzeczywisto ktrych mogaby

take ca libido,

prowadzi droga do nerwicy".21 Dzieo sztuki muje iach; odbir zbytnio jest i porwnywane d o m a r z e n i a s e n n e g o , analityka najoglniej jest na swych treci na udziaem si manifestacj bdcych pojawienie opracowanie22

nie zatrzy jakozespou czym zezwala odczu, dziki Natomiast przy

uwagi jedynie

autonomicznych ukrytych. artysty, odtworzeniu ktra

polegaby,

mwic, iluzja

mechanizmw "odbiorcy na oraz czy ich

napi, niezbdna

estetyczna, pewnego ego

umoliwia ponowne z

rodzaju odbiorcy,

przez

identyfikacji nie Ernsta in

artyst". e i na to wikszo w badaczy podziela przekona jego Jeli ksice jest w "Psychoanalytic gruncie rze zawarte zjawisko tworzenie. jawie,

Zdaje s i ponadto, Krisa Art" Explorations czy mniej

odbioru

gbokim ni nicego na

a r t y s t - p i s a r z a mona metafory? Freud n i e sugestie zdaj si

p o r w n a do da

a j e g o d z i e a do snw na Jawie istniejce

- czym b y b y p r o c e s o d b i o r u w w i e t l e t e j odpowiedzi pytanie:

15 p o t w i e r d z a j e g o b r a k z d e c y d o w a n i a w tym w z g l d z i e . R o z w i j a j c t m e t a f o r powiemy, e o d b i o r c a t o k t o b l i s k i nicemu arty cie (wszak s t a r a s i o d t w o r z y t e n p r o c e s ) b d k t o , k t o s t a r a s i e l i m i n o w a n i e w i a d o m o w a c i w snom i z b l i y s i d o p o z y c j i p s y c h o a n a l i t y k a o p r a c o w u j c e g o m a t e r i a senny. Taka d w u z n a c z n o wobec s t a t u s u o d b i o r c y j a k o p o d m i o t u n i e w i a d o m e go l u b wiadomego d a j e s i zauway zarwno w t e k s t a c h F r e u d a , jak i jego kontynuatorw. W s t u d i u m "Pisarz a fantazjowanie", pochodzcym z 1908 r o ku, przedstawiajc oniryczn koncepcj d z i e a l i t e r a c k i e g o , Freud rozwin powysz m e t a f o r , dostrzegajc jednoczenie r d a t e j a k t y w n o c i w d z i e c i c y m w i e c i e f a n t a z j i . Owo z a k o r z e n i e n i e na o b s z a r z e g r y i zabawy - o d g r a n i c z o n y m w y r a n i e od wiata rzeczywistoci - stymuluje odbir: "Z rzeczywistoci powane s k u t k i poetyckiego w i a t a wynikaj jednak bardzo twrczej, gdy n i e j e d n o z t e g o , moe go do da nam z a d o w o l e n i a , dla techniki

c o j a k o r e a l n e n i e moe starczy w grze fantazji, czy podniet cza czy moe s t a 23

a wiele przykrych w gruncie r z e rdem przyjemnoci dla sucha

si

widza"

A o t o j e s z c z e j e d e n f r a g m e n t z r o z p r a w y "Pisarz a fantazjo wanie" , k t r y d o s t a r c z d a l s z y c h a r g u m e n t w d l a t e z y o o n i r y cznym c h a r a k t e r z e p e r c e p c j i s z t u k i : " P a m i t a j p a s t w o - mwilimy o tym - e n i c y na j a w i e s t a r a n n i e u k r y w a s w o j e f a n t a z j e p r z e d i n n y m i , p o n i e w a wy czuwa powody, b y s i i c h w s t y d z i . Dodam j e s z c z e , e g d y b y n a w e t p o d z i e l i s i z nami t y m i t w o r a m i f a n t a z j i , n i e m g b y nam t y m u j a w n i e n i e m s p r a w i a d n e j p r z y j e m n o c i . F a n t a z j e t a k i e , gdybymy j e p o z n a l i , b d w z b u d z i y b y w n a s o d r a z , b d - c o n a j w y e j p o z o s t a w a l i b y m y wobec n i c h o b o j t n i . J e e l i j e d n a k p i s a r z p r z e d s t a w i a nam swe u t w o r y l u b o p o w i a d a nam o c z y m , c o s k o n n i j e s t e m y u z n a z a j e g o ma r z e n i a n a j a w i e , wwczas d o z n a j e m y p r z y j e m n o c i w y s o k i e g o gatunku wypywajcej prawdopodobnie z wielu rnych 24 rde". J a k o w i d z o w i e odczuwamy p r z y j e m n o ( w a c i w i e : " p r z e d s m a k . p r z y j e m n o c i " ) i r o d z a j r o z k o s z y wypywajcy z wyzwolenia n a p i n a s z e j p s y c h i k i . Proces t e n n i e j e s t w p e n i wiadomy, bowiem w s p o r e j c z c i z a n u r z o n y j e s t w s t r u k t u r z e s e n n e j .

16Odmienna psychopatyczne jaki si bawy, wiedzy: "wie d o b r z e , e j e g o czynny u d z i a w b o h a t e r s t w i e n i e byby cierpienia i wie t a k e , w jednej z c i k i c h obaw, walk ktre prawie i nie pokonany e ma t y l k o jedno y c i e , takich zostaby moliwy bez b l u , niwecz rozkosz; wykluczone, zji, e, pi, to j e s t e presji koncepcja na scenie" z odbioru 1906 przez zawarta roku. jest w eseju "Postacie w Freud stawia pytanie,

sposb rozumienie w sytuacji chce bliskiej

widownie m a t e r i a u poddanego r e Widz t e a t r a l n y , "w wietle znajdujcy za dziecka pragncego gry i

oddziaywuje na j e j posi wiat,

reakcje. stan

sytuacji

reflektorw",

p r a g n i e by b o h a t e r e m .

J e s t j e d n a k o b a r c z o n y du p o r c j samo

przez przeciwnoci. po pierwsze, a po drugie,

S t d j e g o r o z k o s z m a swe r d o w i l u cier

w z a g o d z e n i u c i e r p i e n i a pyncym z pewnoci, t o k t o i n n y tam n a s c e n i e d z i a a i j e s t to jednak t y l k o gra, z k t r e j n i e mo

e wynikn adna s z k o d a d l a o s o b i s t e g o b e z p i e c z e s t w a w i dza". 2 5 Tak wic, na p r z y k a d , nie mog to tematem dramatu powinny by poprzez by n i e dramat jednak cierpienia wiadomy wszel kiego rodzaju cierpienia: przyjemno rym skonni o b i e c u j e widzowi fizyczne, z kt ulec musi

wszak c z o w i e k c h o r y c i e l e n i e n i e moe b y b o h a t e r e m , bylibymy si utosami. Widz

przemianie w o b l i c z u dramatu wspczesnego o c h a r a k t e r z e psyc h o p a t o l o g i cznym: "(...) czerpa si w kiedy konflikt, mamy w ktrym u c z e s t n i c z y m y i przestaje by z ktrego przyjemno, midzy k o n f l i k t e m midzy i przeksztaca jednym cierpienia:

dwoma w rwnym s t o p n i u wiadomymi i m p u l s a m i konflikt dwoma e rdami wiadomym,kiem ".

a drugim - wypartym.

Tu t a k e r o z k o s z j e s t mo

l i w a - a l e pod warunkiem, O ile w eseju "Pisarz a

widz rwnie b d z i e n e u r o t y Freud wyznaczy czy

fantazjowanie" sugeruje,

telnikowi

r o l s u e b n wobec wytworw a r t y s t y , a nie autora. bohaterem,

t o w tym d r u

gim p r z e s u w a p u n k t c i k o c i : by p r a g n i e n i a o d b i o r c y , roytnego (widz chce by

e r e a l i z o w a n e powinny S t r a t e g i a dramatu s t a si jednak

nie zgadzajc

17 na r e a l n e / s c e n i c z n e c i e r p i e n i a ) przechodzi w s t r a t e g i e widzaneurotyka, o d n a j d u j c e g o w p s y c h o p a t y c z n y c h p o s t a c i a c h swe wasne problemy. Nie chodzi jednak o p r e z e n t a c j "cudzej i g o t o w e j n e r w i c y " , wwczas p o t r z e b n y j e s t j e d y n i e l e k a r z , a w i d z odrzuca u t o s a m i e n i e z t a k p o s t a c i . Freud prowadzi w s t r o n neurozy ograniczonej, neurozy n i e p e n e j , jaka jest - w rnym z a k r e s i e - u d z i a e m k a d e g o z n a s . Wzorem t a k i e g o t y p u d r a m a t u staje si "Hamlet": jego bohater nie j e s t psychopatyczny, lecz s t a j e s i nim w t r a k c i e r o z w o j u , a p o n a d t o " w y p a r t y i m p u l s n a l e y d o impulsw, k t r y c h wyparcie j e s t n i e z b d n e d l a naszego o s o b i s t e g orozwoju".27 Twrca, dbajcy o k o n t a k t z o d b i o r c , powinien wyranie d o strzega granice zastosowania postaci neurotycznych na scenie - n a l e y wwczas, wedle sdu F r e u d a , d o s t o s o w a s i d o n e u r o t y c z n e j c h w i e j n o c i p u b l i c z n o c i , c z y l i prbowa ukaza n e u r o tyka, ktrego kady odnajduje w sobie. F r e u d wymaga j e d n a k , a b y d o b r z e s k o n s t r u o w a n a p o s t a n e u r o t y c z n a b y a w y p o s a o n a w t r z e c i c e c h , k t r mona b y o k r e li jako odwrcenie uwagi: "(...) ci e t a forma s z t u k i zosta si i uwagi wymaga, j a k s i wydaje, aby prcy do wyranym, si bez przez wiadomoci impuls, rozpoznania, proces jego dokonujcy choby atwy do n i e budzcego wtpliwo n a z w a n y mianem t a k w odbiorcy moe odbiorca dramacie dla w zostanie (co znaczy: mao speni

zwracania uczucia, W (byoby

porwany w

n i e zdajc s o b i e sprawy,

co s i stao".28 dramacie wobec p o s t a c i pracy neurotykw "Poza zasada,

psychopatologicznym tutaj otwarte

w s p c z e s n y n y m ) w i d z odczuwa w i c o p r pole satysfakcji, przyjemnoci"). staci ktry na scenie pod strategi sformuowanej

problematyki

masochistycznej

pniejszej

W z w i z k u z tym i s t n i e j e p o t r z e b a z a s t o s o w a n i a by stworzy widza, sposb jest wymykajcy drug zadowolenie iluzja, k t r y p r a g n i e by p o si wiadomoci, z tego niewiadomoci. uwagi" wyj z wyrao istnieniu przez Punkt o w

rozmaitych s t r a t e g i i , bierze

uwag

pynce

Pierwsz

"odwrcenie

obydwie s t o s u j s i razem d o w s z y s t k i c h dramatw. nym u w rozprawie wiadomej "Pisarz woli a fantazjowanie" pogldem iluzji

ciowy e s e j u o p o s t a c i a c h psychopatycznych wspbrzmi widza zamieszkania

stworzonej

13 pisarza, dramaturga i aktora. Jednak w zakoczeniu uwag na te mat postaci psychopatycznych dowiadujemy si, e umiejtno jednak o ile w dramaturga polega na budowaniu surogatu stanu neurozy. W obyd wu sytuacjach istnieje zadowolenie estetyczne: pierwszym przypadku (Postaci ... ") sztuka bierze udzia w ro-

dzaju zmowy pomidzy twrc a odbiorc o wymiarze publicznym,29 to w drugim ta zmowa jest natury jednostkowej i ma charakter prywatny. Najistotniejszy dla naszych rozwaa jest sam fakt otwarto ci sdw na i temat odbiorcy: rozlegoci w odbiorze, zakresu czynnikw i wiadomych niewiadomych publicznego

prywatnego charakteru zwizkw midzy twrc a odbiorc oraz szeroko dyskutowanego przez psychoanalitykw problemu - szcze glnie w pracach Ernsta Krisa - przejcia od przeycia pasyw noci do dowiadczenia aktywnoci. Z ca wnioski. pewnoci z prawdziwe tych jest stwierdzenie, pogbione i wprawdzie jednej e teoria filmu wyprowadzia filmu stoi przypisanie pod sugestii oryginalne jest

Nie ma przesady w okreleniu, znakiem podmiotu: o filmie refleksji

e wspczesna teoria niemoliwe koncepcji podmiotu,

istnieje jednak pewien rys wsplny. nie o samowiadomoci, spjnoci i

Jest to bowiem twr antykoherencji. Jednoczenie

kartezjaski, u podstaw ktrego nie ley ju duej przekona paradygmat ten dopuszcza refleksj o widzu w kategoriach po nadjednostkowych i strukturalnych - a wic pozwala traktowa go jako publiczno bez utraty specyficznej autonomicznoci. Wyodrbnilimy dwa wskazania dla refleksji nad naszym tema tem. Pierwszym jest zagadnienie podmiotowoci, zjawisk zwizanych z psychoanalitycznym drugim cao rozumieniem ksztat

odbioru dziea sztuki. Nasza droga bdzie poda od wsko ro zumianych zagadnie podmiotowoci do wielowymiarowej koncepcji widza zanurzonego w rozlegym obszarze zjawisk psychicznych i nie zaniedbujcego jednoczenie fizycznych aspektw naszego bycia w wiecie. C. Forma I s t n i e j e ponadto t r z e c i a psychoanalitycznego mylenia wskazwka, bdca o formie. W pracy konsekwencj "Pisarz a f a n -

19tazjowanie" noci Freud uznaje, e forma dostarcza widzowi przyjem estetycznej, takiej mianowicie, ktra powoduje

"wyonienie si dziki niej jeszcze wikszej przyjemnoci po chodzcej z gbszych pokadw psychicznych".30 Forma zapewnia wprawdzie rodzaj "przedsmaku przyjemnoci", nie oznacza to jednak, i Freud jest zwolennikiem takiej koncepcji przeycia estetycznego, ktra czerpie wartoci z przeycia formy. Raczej przeciwnie: uznawano, e wiele susznoci zawiera krytyka tej czci psychoanalitycznej koncepcji sztuki, dokonana przez Lwa Wygotskiego w Jego "Psychologii sztuki", ostatecznie ukszta towanej w poowie lat dwudziestych. dzc, e jej twrcy: "form interpretuj jako fasad, za ktr ukrywa si praw dziwa rozkosz, dziaanie za tej rozkoszy w rachunku osta tecznym zasadza si raczej na treci ni na jego formie".31 Nie jest jednak susznie popada w skrajno i uznawa, e Freud deprecjonowa form (nazywajc j konsekwentnie opakowanierrO. Zgodzi si trzeba z ostronym sdem Zofii Rosiskiej, ktra poddaa szczegowej analizie t kwesti: "Mwic, e tre nie moe si objawia bez opakowania, bez formy, mwimy tym samym, e forma zawsze niesie w sobie ja kie znaczenie, liwy do sie jaki sens. Formalizm upatrujcy w formie nie do utrzymania jest treci. Forma i tre warto autonomiczn jest na gruncie psychoanalizy niemo utrzymania, podobnie jak nie gosi estetyki przekonanie o estetycznej wartoci samej treci. W tym sen psychoanaliza s tak bardzo ze sob zronite, e mimo i sam Freud uywa ich jako kategorii opisujcych dzieo sztuki, staj si ma o przydatne do zrozumienia psychoanalitycznej koncepcji dziea sztuki".32 Jakkolwiek prawd j e s t , i psychoanaliza nie dostarczajc narzdzi do precyzyjnego rozdzielenia formy i treci uniewa nia w duym stopniu donioso tych formu, to daje si zauwa y obecnie zainteresowanie form lub zwizanymi tradycyjnie z ni jakociami. Rol formy w psychoanalizie potwierdzi Ernst Gombrich w artykule "Psychoanalysis and the History of Art" z 1958 roku. Take Simon Lesser uwaa, e istotna funkcja formy Ot rosyjski badacz uwa

a koncepcj formy za najsabszy punkt psychoanalizy, twier

20

w dziele

spenia

si

moe

w

zagodzeniu

uczucia

niepokoju:

zdarza s i ponadto, e sprawia przyjemno.33 S to kwestie i s t o t n e dla naszego tematu, wania n a z a g a d n i e n i u t r e c i niekiedy kiego, filmoznawcw ukadw s t r u k t u r a l n y c h i n i a widza, anieli co na formie. interesuje gatunku) bowiem p s y c h o a n a paradoksem, i l i t y c z n a t e o r i a f i l m u z rwn moc o g n i s k u j e s w o j e z a i n t e r e s o Jest bardziej zagadnienie, funkcji

motyww f o r m a l n y c h C o r a z t e g o w s z y s t w wypenianiu poda Mona p o k u s i si semantyczna.

co skada s i na pojcie ich warto

o twierdzenie, nastawieniu wym., twrcy. miejsca Ta

i t o s z c z e g l n e z a i n t e r e s o w n i e form w f i l m o z analitycznym, czytelnika/odbiorcy poszukujcym w bdzie gatunku trzeci spod widza-w-tekcie Lub utworze element znaku filmo danego naszej i i si

n a w s t w i e spod znaku p s y c h o a n a l i z y ma swj wyraz w s p e c y f i c z n y m

perspektywa

stanowi i

aplikacji Lacana obecna

psychoanalizy do filmoznawstwa. analityka filmu Freuda skrupulatnie wypenia postulaty Normana j ktrej do wspczes sytuacji

Wydaje s i bowiem, najbardziej trzecia

nych badaczy humanistw. faza "hermeneutyki "nie tylko, nawstwo j e s t ta, ku, majcej e to wanie

Myl o s d z i e przy pomocy

Hollanda, tumaczy

psychoanalizy

zblia

hermeneutyki", ja to

co powiedziaem,

l e c z rwnie jak

do tego doszo,

powiedziaem".34 przed

Psychoanalityczne filmozkierunku. Francuski samo

posuszne take p r z e s t r o d z e J e a n - P i e r r e " a Vernauchroni uniwersalizmem i n i e powinno s i " z a k a d a o d samego p o c z t Podany s t a n p o l e g a n a tym, warunek z r o z u m i e n i a caociowego e ujawnia wymg n a rozszyfro jego drama

badacz powiada,

e freudowska h i p o t e z a d a j e i n t e r p r e t a c j oczywist i

przez s i zrozumia".

s i o n a " j a k o wynik d r o b i a z g o w e j p r a c y a n a l i t y c z n e j , r z u c o n y p r z e z samo d z i e o , tycznego porzdku,35

jako

instrument

wania t e k s t u " .

P r z y p i s y 1 . Ch. Altman [ 1 9 7 7 : 2 6 0 - 2 6 1 ] ( C y f r y w n a w i a s a c h k w a d r a t o wych o d n o s z d o o d p o w i e d n i e j p o z y c j i w b i b l i o g r a f i i z a m i e s z czonej na kocu p r a c y : p i e r w s z a z l i c z b wskazuje na d a t p u b l i k a c j i , k o l e j n e p o dwukropku o z n a c z a j s t r o n y ) .

21

2. Z. 3. L. 5. 6. 8. w

Rosiska [1985]. K o a k o w s k i [ 1 9 8 4 : 47]. s.66.

4 . Tame,

W. Szewczuk [ 1 9 7 3 : 7 ] . Por. Z. Daszewski [ 1 9 5 5 ] . J. Lubieski [1934]. Por. tomie g o s Bogusawa Wolniewicza w d y s k u s j i z a m i e s z c z o n e j "Psychoanaliza, psychologia analityczna..." [1985]. [1980]. Danek [1978] na t e n temat.

7. Por.

9 . F . Crews [ 1 9 8 1 ] . 10. Por. J. S a w i s k i

1 1 . Por. t a k e rozwaania D. 1 S . W. Szewczuk [ 1 9 6 7 : 1 3 ] . 13. B. Malinowski 1 4 . G. Bychowski 15. J. 16. Reykowski

[1987:114-115]. [1928:177-178]. [1966:199-200]. [1984:67]. [1985:46].

L. Koakowski

17. B. B e t t e l h e i m 18. Z.

Rosiska [1985:20].

1 9 . S p o r d r o z p r o s z o n y c h uwag F r e u d a n a t e m a t o d b i o r c y w a r t o z w r c i uwag n a k o n c e p c j " t r z e c i e j o s o b y " w s y t u a c j i komunikowania a r t u : jedna osoba, przekazujc drugiej t r e , bdc przedmiotem a r t u , ma n i e u s t a n n i e na w z g l d z i e - w o p i n i i Freuda - i s t n i e n i e h i p o t e t y c z n e j " t r z e c i e j osoby" (w i s t o c i e f i g u r y "zewntrznego o d b i o r c y " ) , por. Z. Freud [1979e]. 20 21 22 23 24 25 26 27 Okrelenie Zofii Z. Z. Z. Rosiskiej [1985:104].

Freud [1984:369]. Rosiska [1985:145]. Freud [1974: 510]. s.516-517. [1988:123]. s.124. s.125.

Tame, Tego Tame, Tame,

22

2 8 . Tame,

s.125. [1985:35].

29. O k r e l e n i e E l i z a b e t h Wright 30. 2. 3 1 . L. 32. 2.33. S.

Freud [1974:517]. Wygotski [1980:133].

Rosiska [1985:153].Lesser [1981:331].

34. 35.

N.

Holland [1981:356]. Vernaut [1981:386].

J . - P.

R O Z D Z I A

2

KINO WOBEC PROBLEMATYKI PSYCHOANALITYCZNEJ I WIDZA W poowie l a t c z t e r d z i e s t y c h e l i t a r n e czasopismo amerykas kich psychiatrw "Hollywood Quarterly", opublikowao wany dwugos na temat filmu sytetu tyk, j ga Kalifornijskiego, autor ksiki i (podejmujc neurolog, n a swych a m a c h p r o b l e m a t y psychiatra of i psychoanali za Jego k o l e Franklin i po w

k filmow po r a z p i e r w s z y ) .

Lawrence Kubie - p r o f e s o r Uniwer Aspects "Hollywood byo Psychoanalysis" z filmem. "Quarterly",

"Practica1 redaktor redakcji

s i p r o b l e m a t y k zwizkw p s y c h i a t r i i uniwersytecki podj Zamierzeniem cakowicie, natomiast temat

Fearing, film. si

zatytuowany: zainicjowanie

psychologia dyskusji problemy Pomys

p r z e z p r z e d s t a w i e n i e p r z e c i w s t a w n y c h pogldw. bowiem obydwaj rozmwcy sposb zadziwiajco zgodny, obydwaj take

n i e uda tytuow

stawiali

porzucili

problematyk i psychoanalizy.

w istocie rozwijali tez, i

z a g a d n i e n i e zwizkw k i n a i si zja wic, dzie

Kubie p o s t a w i wiskami dzin

filmowcy c z s t o zajmowali i psychologii si i profesjonalici zaj motywami z

z pogranicza psychiatrii w ramach rewanu si nad

i zapyta tych

czy i s t n i e j p o w o d y , d l a ktrych mieliby i twierdzco nowi zastanawia

filmami.

Odpowiada sta tylko dosko naszymi samego i

przyszym kierun

kiem rozwoju.

Bowiem k i n o ,

wedug p r o f e s o r a p s y c h i a t r i i

szczeglny czynnik

emocjonalnego i

k u l t u r o w e g o wpywu n a w tak

ycie czowieka. naym s t o p n i u , oczami, to e

Najwaniejsz cech j e s t q u a s i - r e a l i z m :

k i n o p o s i a d a z d o l n o symulowania r z e c z y w i s t o c i "gdy j e s t e m y w czujemy kinie, cokolwiek byli zdarza

s i przed wiadkami

jakkolwiek

byoby to

wymylone i naocznymi przez

nieprawdopodobne,

jakbymy sia

ycia".1 Ta potna

- naduywana

aparat

propagandy

24przynoszca na og negatywne skutki dla dzieci - powoduje rodkiem osabienie czynnika wyobrani: nie. Nie powinno to jednak do filmw: w kinie, ktre jest

pseudorealistycznym ze swej istoty, nie ma miejsca na wyobra wyzwala zarzutu redukcjonizmu w filmowa jest w stanie stosunku bowiem technika

trafnie odmalowa neurotyczne stany czowieka i spowodowa od czucie tych stanw w psychice widza. Kino take przedstawia moe sny, przez co zblia si do psychoanalizy, stawiajcej za cel ich interpretacj. Jednak sny filmowe maj niewiele wspl nego ze snami realnymi: sny kinowe s " popryskane kolorami", pene dynamizmu i w wikszoci nieme - prawdziwe sny s chara kteryzowane przez cechy przeciwstawne. Najbardziej istotne wy daje si przekonanie psychiatrw. Kubiego i Fearinga, i, po pierwsze. powinien zosta utworzony zesp badawczy. ktry zajby si wpywami filmw (szczeglnie filmw psychiatrycz nych) na pacjentw cierpicych na choroby psychiczne. leaoby zezwalanie na utworw filmowych, psychiatrycznych.2 Projekt ten naley uzna za rodzaj chiatry i obrony wizerunku psy chorego psychicznie w wczesnym kinie amerykaskim udzia profesjonalistw w Po dru gie, powinna powsta rada psychiatrw, do uprawnie ktrej na realizacji a take zatwierdzanie scenariuszy filmw

(autorzy podaj konkretne przykady utworw sprzeniewierzaj cych si prawdzie naukowej). wiadczy on - poza ukierunkowa niem na cele dorane, zgoa publicystyczne - o znacznej roli spoecznej, jak przypisywano kinu, ale take o duej popular noci tematw psychiatrycznych. Nasza refleksja nad zwizkami kina i psychoanalizy do lat siedemdziesitych, czasu przeomu poststrukturalnego i psycho analitycznego, zwrcimy uwag przebiega na bdzie trzema drogami. Najpierw nastpnie problematyk utworu filmowego,

zajmiemy si udziaem psychoanalizy w myleniu o filmie. Trze cim momentem bdzie przedstawienie zarysu koncepcji widza fil mowego, powstaych przed okresem psychoanalitycznej rewolucji. A. Filmy "freudowskie" Wielu badaczy skonnych jest uwaa, e zwizki midzy ki-

25nem o r a z bardzo wsplnych pierwszej napisa "Marzenia czo winitego w s p c z e n i e pojmowan p s y c h i a t r i i Ostatnia i dekada XIX wieku narodzin publicznej "Projekt senne", systemu. kino, nawizania prezentacji W 1900 trwaej p s y c h o a n a l i z s bya okresem W 1895, ich roku Freud roz zazna cise.3

cznoci.

kinematografu, gdy Freud i

naukowej

psychologii", roku, utwory

prototyp pniej George'a Mlisa, wiadomo

opublikowa

poprzez

gwatownie

zdobywa

wasn

tosamo

c z e n i a uywanych rodkw wyrazowych. Mona p o s t a w i t e z o i s t n i e n i u dwch t y p w zwizkw m i d z y u t w o r e m filmowym a p s y c h o a n a l i z . nia tw, lekarz trist in postaci a take Irving the w jest psychiatrw postaci i wszelkich w Pierwszy dotyczy wystpowa oraz ich i pacjen innych Psychiae postaci filmo i Dr szalecw, wariatw psychoanalitykw dewiacjami. artykule Fifty First

owadnitych psychicznymi Schneider the Movies:

Badacz t e j p r o b l e m a t y k i , zatytuowanym Years" filmach na niego Dr ni Zy 'The postawi obraz tez,

wystpujcy psychiatry wej a maski, Dr

pierwszych ostatnich. Dr

prymitywnych Skadaj s i

charakterystyczny dla caej Szaleniec czy z nie jego moe (Dippy), pacjentami potocznej sama by

twrczoci (Evil)

do l a t

trzy postaci -

mianowicie

Wspaniay

(Wonderful). przedmiotem jego i osoba zwykle przez cho Jest j e s t 'wytworem chorymi pozbawiony wiadomoci, zdrowa. nie

Szaleca wicej si

specjalizacji: zajmujca pasje rzy, ci. Aczkolwiek dami niem, kowcen postaci i ekscentryczny,

zdrowego pacjenci

rozsdku, albo

opanowany s powanie

namitnoci;

a l b o pomimo t o p o s i a d a j w i c e j licznie Dr Zego. wystpujcy

od niego cech normalno nie

szarlatani-hipnotyzerzy

s w i s t o c i e psychiatrami, tylko po t o ,

t o wydaj s i w y r a z i s t y m i cieszy si jej na ludzkim i

przyka posiada i sy

P r a g n i e o n p o s i w a d z n a d umysami p r z e s t p c z y c h celw. Bywa t a k e n a u mzgu wskazaniami O

b y sprawowa k o n t r o l i

bd d l a r e a l i z a c j i

przeprowadzajcym eksperymenty

s t e m i e nerwowym, moralnymi. jego celem jest

n i e l i c z c s i z konsekwencjami zgbienie tajnikw duszy

Obleka s i n i e k i e d y w c i a o potwora,

j e d n a k gwnym

pacjenta-ofiary.

26ile Dr Szaleniec jest gupi i nadty, to Dr Zy jest bezlitos ny i majestatyczny, a wszelkie formy fizycznej interwencji na mzgu oraz narkotyki stanowi narzdzia jego oddziaywania. Pojawienie si Dr Wspaniaego zwizane byo z upowszechnie niem si wiedzy o faktycznych osigniciach psychoanalizy, co nastpio w latach czterdziestych. humanitarna, wspczujca i Posta ta jest niezmiernie efektywnie wsppracujca z pa

cjentami. Jego si jest wielka zdolno do koncentracji oraz byskotliwo w trakcie terapii, ktra zwykle polega na impro wizacji. Rzadko uywa hipnozy, co odrnia go od pozostaych kolegw - natomiast podobnie jak oni wydaje si spdza cae ycie w gabinecie na leczeniu pacjentw. Dr Szaleniec broni si szyderczym miechem, natomiast nie wiarygodny Dr Zy oraz nieprawdopodobnie dobry Dr Wspaniay s wyrazem charakterystycznego rozszczepienia na pierwiastki Dob ra i Za. Jeli zgodzi si z tezami Melanii Klein - wyraany mi w poowie lat pidziesitych - e rozszczepienie jest pod staw procesu obrony charakterystycznego dla wczesnego stadium rozwoju ego, to wystpowanie tego podziau na pocztku kina i przez cay czas jego rozwoju wiadczyoby o tendencji obrony postaci psychoanalitykw. Jeden z wariantw tendencji rozdwojenia stanowiy filmy, w ktrych widzowie nie byli pewni czy psychiatra jest wariatem, czy osob normaln. Caligari": jest Synny przykad pochodzi z "Gabinetu Dr to historia somnambulika, ktry popenia mor

derstwa pod wpywem szalonego psychiatry. Dr Caligariego. Jed nakowo w finale filmu okazuje si, e Caligari jest oglnie szanowanym dyrektorem szpitala, natomiast opowiadajcy histo ri Francis jest jego pacjentem. Siegfried Kracauer , gaziego do Hitlera", analizujc ten film w ksice "Od Calial, e reyser doda do scena wyraa

riusza Carla Meyera i Hansa Janowitza powysz ram narracyj n, ktra zmienia sens utworu.4 Tymczasem uzyskana dziki temu retoryczna figura odwrcenia staje si trafn metafor stosun kw wicych kino z psychoanaliz. nie w peni potrafi filmowy, to kino potrafi Nawet jeli psychoanaliza co dowiadcza widz zda spraw z tego,

znakomicie symulowa psychoanaliz.

27Kino wpltuje si w psychoanalityczn gr pomidzy realnym a wyobraonym, pomidzy faktycznym a symulowanym w wyniku tego, e szalony doktor okazuje si wytworem chorej wyobrani Fran cisa, e postaci obnaaj swj fikcyjny status i uzyskujemy niespodziewany dystans poznawczy i emocjonalny w stosunku do przedstawianej historii. Pierwszy film, ktrego tematem bya psychoanaliza powsta w Niemczech w 1926 roku przy wsppracy uczniw Freuda, doktorw Karla Abrahama i Hansa Sachsa. Bohaterem "Tajemnic duszy" George'a Pabsta jest psychoanalityk i jego pacjent, lecz nie to wydaje si najistotniejsze. Utwr ten jest bowiem dojrzaym przykadem drugiego typu zwizkw, polegajcych na tym, i ki no stara si ilustrowa psychoanalityczn teori. Najatwiej mona byo osign ten cel posugujc si freu dowskim sownikiem symboli sennych, lecz twrcy nie poprzesta wali na tym. Spotyka si, rzecz jasna, ilustracje przypadkw chorb, opisywanych w biuletynach lekarskich. Zaryzykowa mo na stwierdzenie, i kino czerpao pen garci z wszelkiego

rodzajutemat: W

"Przegldw

Psychoanalitycznych"

-

a

wnioski,

jakie

stamtd wycigano nie byy odlege od wiedzy potocznej na ten nieco bulwersujcej, "Tajemnicach dxiszy" mody wypenionej naukowiec zarwno pragnieniem Martin Fellpoznania, jak i strachem przed poznaniem. chemik, man, przeywajcy rozterki duchowe (ktrych przyczyn nie zna m y ) , przebywa samotnie w barze i pije alkohol. Z ssiedniego stolika obserwuje go uwanie mczyzna o szczerej, wzbudzaj cej zaufanie powierzchownoci. Gdy przychodzi do zapaty, Fel lman wytrzsa zawarto kieszeni: znajduje pienidze, ale po zostawia na stoliku jeden przedmiot - klucze. W nastpnej sce nie widzimy bohatera nerwowo przeszukujcego kieszenie przed drzwiami swojego domu. Wwczas zblia si obserwator z baru i, trzymajc klucz w rku, pyta o powody, dla ktrych Fellman nie pragnie powrotu do domu. Mczyzna odpowiada zdumionemu boha terowi: "Wiem o tym, gdy jestem psychoanalitykiem". Nie trze ba dodawa, e Dr Orth Ca wic "prostolinijny", "suszny") zo staje lekarzem Fellmana i bohatera i jego ony. leczy skutecznie cierpienia duszy

28 Wysoka pozycja tego utworu w historii zwizkw filmu i psy choanalizy wynika, rzecz jasna, nie z naiwnej koncepcji posta ci dobrodusznego Dr Wspaniaego, lecz polega na prbie stwo rzenia filmowej ikonografii psychoanalizy. Nie do bowiem, e Abraham, Sachs i Pabst pokazuj klucze, parasole, pdzce po cigi wpadajce w tunele oraz wikszo symboli narzdw sek sualnych, to ponadto zdoali stworzy taki kontekst interpre tacyjny, w ktrym kady ksztat wyduony lub owalny wydaje si substytutem narzdw seksualnych. W tym miejscu naley zwrci uwag na zwizki pomidzy programem estetyki surrealistw i koncepcjami Freuda. Powszechnie sdzi si bowiem, e spora cz dokona surrealistw bya ilustracj tez freudowskich. Mona przytoczy szereg przyka

dw z dziedziny plastyki, wiadczcych o zapoyczeniu symboli fallicznych. W malarstwie Andr Bretona falliczne sa krawaty, u Salvadore'a Dali - nosy, u Yvesa Tanguy - koci ludzkie, a seksualne ptaki zapeniaj ptna Maxa Ernsta. Natomiast obra zy Paula Delvaux wyraaj obsesje piersi.5 Podobn zauwaa luzyjskim" si i w filmie surrealistycznym: i Luisa Bu .uela seksualny w nie fragmentw ubra, scenografii dziaa postaci tendencj charakter "Psie anda na za

"Zotym, wieku"

pozwala

stosowanie innego kontekstu interpretacyjnego (wczony w to jest ponadto kontekst masochizmu i fetyszyzmu.6 Trzeba jednak doda, e surrealici nie poprzestali na ilu stracji. Przyjli Freuda teori symboliki sennej (t teori w pierwszym rzdzie) gwnie ze wzgldw ideologicznych: pragn li tym skandalizujcym gestem rzuci wyzwanie drobnomieszczaskiemu wiatu starej Freuda, estetyki. Jednake startujc od odkry id w interpretacji dostarczonych przez niego faktw

znacznie dalej. Breton stwierdzi, i teza Freuda jest odwra calna; czyli e treci marzenia sennego mog mie wpyw na y cie realne czowieka i kierowa jego rzeczywistymi dziaaniami. 7

W latach trzydziestych nastpuje rozwj filmw z postaciami Szalecw - Zych - Wspaniaych lekarzy, przy czym przewaaj pierwsze dwa typy. Stao si tak wskutek rozwoju filmu czarne go, gangsterskiego i kryminalnego: Dr Mabuse bohater

29"Testamentu Dr Mabuse". najwybitniejszego filmu podejmujcego problemy zagroe, jakie niesie terapia psychiczna - jest sie dliskiem za i zaprzeczeniem humanizmu. Charakterystyczne w latach trzydziestych i na pocztku czterdziestych staje si rozszerzenie tematyki psychoanalitycznej na inne gatunki. Film "A wic, podrniku" jest melodramatem, w ktrym Betty Davis przy pomocy Dr Wspaniaego usiuje pozby si dominacji histe rycznej matki. Ten wartociowy film. ukazujcy w rzetelny spo sb postpowanie psychoterapeutyczne, jest ponadto przykadem udanego poczenia obydwu typw zwizkw, przekraczajcym etap banalnej ilustracji. Oto niemiaa moda kobieta w czasie r e j su statkiem "Voyager" zakochuje si w oficerze marynarki. M czyzna proponuje papierosa, zapala obydwa w swoich ustach i z umiechem podaje kobiecie. Po namitnym pocaunku, w nastpnej scenie, kobieta i mczyzna pal wsplnie jednego, dugiego papierosa. Posta psychoanalityka wystpowaa w popularnej nej re:) komedii" W '"Drapiene pani" malestwo") oraz wych. "Zakochanej taczcy psychoanalityk "zwariowa Astai w musicalach filmo (Fred

jest wcieleniem Szaleca i Wspaniaego w jednej osobie. Przeraony zmusza

Rozpoczynajc kuracj z zupenie zdrow Ginger Rogers, przeko nuje si. e kobieta jest w nim zakochana. j przy uyciu hipnozy do nienawici, by potem przez dugi wszak aden z

czas stara si odwrci ten stan. Z jednej strony Astaire jako psychoanalityk jest zjawiskiem zaskakujcym: aktorw hollywoodzkich zajmujcych tak wysok pozycj nie wy stpowa w takiej roli. Z drugiej strony posta filmowego psy choanalityka przybraa niektre cechy Astaire'a; chodzi o jego na zdolno drodze do do znoszenia z przeszkd celu. "Zakochana pani" szczeglnie wszelkich wanym Nikt bo Taczcy jest humorem

ogniwem w rozwoju motywu psychoanalityka na ekranie. woodu na temat psychoanalizy ni Rogers i Astaire.

wiem nie potrafi przedstawi bardziej wyrazicie sdu Holly aktorzy uwydatniaj doskona zgodno midzy przekazem wyra anym przez Ginger Rogers, i psychoanaliza jako metoda lecze nia jest cakowicie niepotrzebna (Rogers - pacjentka jest zu penie zdrowa), a przekazem Astaire'a, e terapia psychoanali-

30tyczna jest tak pena gracji i nie wymaga wysiku, swobodny i ywioowy taniec. Zainteresowanie postaci ekranowego psychoanalityka wzroso w latach II wojny wiatowej. Zwizane byo to zarwno z napy wem europejskich psychoanalitykw do USA, jak i upowszechnie niem si pod wpywem grozy wojennych wypadkw wiedzy o nowych rdach psychicznych urazw. Rezultatem tego bya fala psy "Urzeczona" Hit chologicznych filmw w latach czterdziestych. psychoanalitycznym. Reyser zgromadzi jak jego

chcocka miaa by w przekonaniu jego twrcy pierwszym filmem najlepszych artystw: Gregory Peck odgrywa rol pacjenta dotknitego amnezja i kom pleksem winy pchajcym go do samobjstwa, Ingrid Bergman jego lekark a Salvadore Dali zaprojektowa kluczow scen fantazji sennej. Take w tym przypadku film nie pozbywa si wszechwad nego stereotypu: figurami ojca lekarki, take psychiatrami, jest para przeciwstawnych postaci przypominajcych Dr Zego i Dr Wspaniaego. Psychiatra przy pracy wystpuje take w musi calu zn, "Lady in the Dark": jest czarujcym, przystojnym mczy podobnie jak jego kolega w brytyjskim filmie "Sidma zas

ona." - obraz terapii dokonywanej przez psychoanalityka przed stawiono jako peen wdziku i elegancji. Lata czterdzieste i pidziesite przynosz schyek postaci Dr Szaleca. Psychiatrzy w tym czasie s cudotwrcami, stano wicymi stop diabelskich i przestpczych charakterw. Przeciw ko takiemu wizerunkowi protestowa' cytowany Lawrence Kubie: takiego obrazu wymaga jednak czarny film amerykaski. Pod koniec lat czterdziestych model ten musia ulec zdecy dowanej przemianie wskutek zaistnienia nowych technik przekazu audiowizualnego oraz znacznego zapotrzebowania spoecznego na psychoanalityczny (w tym rozumieniu: agodny) model postpowa nia psychiatrycznego. Wydaje si jednak, e sia stereotypu jest niezmiernie sil na. Wystarczy poda przykady wybitnych filmw o tej tematyce z lat siedemdziesitych i osiemdziesitych Cna przykad: nad kukuczym gniazdem", "Strj mordercy" i "Zwykli "Lol Ludzie"),

by przekona si, e postaci Dr Szaleca, Dr Zego i Dr Wspa niaego nie znikaj atwo z ekranw.

31w ze szkic naleaoby dopeni amerykaskimi jest filmami nadal w biogra ywy. W ficznymi nurt o twrcy psychoanalizy. ikonografii Trzeba ponadto zwrci uwag, na p r z y "Tommym" a puzon Ame "w

psychoanalitycznej lat

przewrotne i zabawne pastisze takiej metody obfituj, kad, f i l m y K e n a Russella z siedemdziesitych: napotykamy rakiety i rykaski poszukiwaniu mise en scene, krytyk roboty o ksztatach fallicznych, Tyler opublikowa fotogenii",

w "Mahlerze" jest jednoczenie mskim i Parker freudowskiej

eskim organem.

w 1 9 4 7 roku esej

w ktrym dokonuje s z c z e filmw (zarwno

gowego opisu psychoanalitycznej

ikonografii

jak i wyobrani t w r c z e j ) .

B.

Zagadnienie identyfikacji i s n u

Natomiast refleksja nad psychoanaliz w pimiennictwie f i l mowym do lat zagadnie: siedemdziesitych obfituje w szereg czstkowych, inspirujcych uwag. Koncentrowaa s i ona wok dwch gwnych

snu i identyfikacji. wprawdzie bdc

Do lat czterdziestych p i s z c y o filmie dokonywali porwna ze snem, ny i najczciej czynili metaforyczny. wyjaniania Porwnania ignotum tego per

to jednak w sposb bardzo u p r o s z c z o typu, ignotum., niewie

klasycznym przykadem

l e wnosz d o tego zagadnienia. Hugo M u n s t e r b e r g a zaliczy mona do grona tych teoretykw, ktrzy giczne" z pierwsi zwracali uwag na podobiestwa snu i utworu

filmowego.

W

swojej

ksice

"Dramate

Minowy."dramat

Studium

psycholopo

1 9 1 6 roku wyrazi

opini,

kinowy jest

suszny r a c z e j deformowany, mzgu. Umys

p r a w o m u m y s u n i p r a w o m wiata zewntrznego". zewntrzny jest pojciowe i ksztatowany i wyobraeniowe, A w umyle czasu, pojcia oraz

Przedstawiony na ekranie wiat

w efekcie przystosowany do subiektywnych porusze wytwarza bowiem idee pamici) ekranow.

ktre zostaj obleczone w. rzeczywisto (wyobrani, tkwi w sposb

naturalny i w XX

organizacji rytmicznej oraz sceny retrospekcji i snu. W Europie w latach przeomu wieku XIX kw Sidmej kina Sztuki", ze snami. wydanym w Ricciotto Paryu w Canudo 1911 nastpnym "Manifecie e kino dziesicioleciu formuowane byy sdy na temat cisych z w i z synnym uwaa, roku,

32jest niezmiernie wan sztuk, pozwalajc ukazywa wiat wew ntrznych przey czowieka. Na przekr tendencji kinematogra fu do prezentowania faktw i winien snu". przetwarza rzeczy widz odkrywa w obrazach w obraz wasnego wewnirznego aby swe wasne, ludzkie wntrze. "Ekranista, stwierdza Canudo, po rzeczywisto "Powinien nawiza gr z zatrzymanymi promieniami, krytyk i

wyrazi stany duszy, a nie zjawiska zewntrzne" - takie credo formuuje woski Podobne nie sposb znale w jego tekcie mona w bardziej precyzyjnych wyjanie. jedno-, dwuzdaniowe napomknienia znale tekstach prawodawcw I francuskiej awangardy lat dwudziestych, Louisa Delluca i Germaine Dulac. Estetyk Henri Agel, omawiajc ten okres du teorii rve" w "Esthtique du cinma". obj nazw "Promotion wcale pokany zestaw nazwisk "Mystique du cinma" poczwszy od w "Une

Canuda, skoczywszy na Jeanie Cocteau. szuka si mona w melodie silencieuse" Rene

Takich fragmentw do Elie Faure'a. W pismach Jeana

Schwoba z 1929 roku. "Duchu kina")

Epsteina z lat trzydziestych i "inteligencji maszyny" i

czterdziestych (szczeglnie w kino rozporzdza obra ani

zami mentalnymi nie podlegymi ani zasadzie czliwoci,

opozycji, czy jakimkolwiek innym porzdkom logicznym. Istnieje bowiem cigo paralogiczna, tworzca wewntrzne prawdopodo biestwo filmu: dziaa, zasadnicza dychotomia, kreska uamkowa, oddzielajca zjawiska. Z jednej strony obraz oniryczny rozsze rza nieograniczenie i tajemniczo znaczenie przedmiotu, bdce go obrazem filmowym. 2 drugiej strony sen. (podobnie jak kino w swoim zakresie!) przenosi elementy zdecydowanie rnice si od codziennego ycia. Znaczny jest udzia polskiej myli na tym etapie budowania wczesnych, intuicyjnych sdw. Karol Irzykowski, krelc zasa dy swojej teorii w "Dziesitej muzie" z 1924 roku, dostrzeg natury. zasadniczy rozdwik pochodzcy z dychotomii zjawisk

Ot: "(...) wiatem do poowy tylko rzdzi zasada czynu, dru ga poowa stoi pod prawami zwierciada". Wynika z tego nast pujca konsekwencja: "Kino jest takim (jak opisywany przez Irzykowskiego obraz lokomotywy na ekranie - przyp. WG) filtrem rzeczywistoci. Zmienia wszystko na widma. Std niektrzy od-

33mawiaj mu nawet powagi, skazuj je na opowiadanie bani, uwa aj za rodzaj narkotykw (Kinorausch)".8 Zwrmy uwag, e za sygnalizowany tutaj mechanizm dziaania filtru jest w najogl niejszych zarysach podobny do tego. o ktrym pisa Freud, roz patrujc stosunek treci snw do rzeczywistoci. Osobna kwestia, interesujca dla naszego ujcia, dotyczy Sier stosunku niektrych twrcw filmowych do psychoanalizy.

giej Eisenstein i jego koledzy, pracujcy w latach trzydzie stych w Zwizku Radzieckim, nie mieli moliwoci prezentowa w tekstach pisanych i w swoich utworach sdw na temat psycho analitycznej koncepcji kultury. Natomiast badacze pimiennict wa twrcy "Pancernika Potiomkina" zwracaj uwag na istotno tej tradycji w jego przypadku.9 Twierdzi si nawet, e po in terpretacjach socjologicznych i strukturalistycznych nadszed czas na "trzeciego Eisensteina" - psychoanalitycznego. Eisenstein zetkn si z teori Freuda w modoci, intere sowaa go osobowo Wiedeczyka, w Berlinie w 1929 roku spot ka si z Hansem Sachsem, najwierniejszym uczniem Freuda. Tak e w programie nauczania teorii i praktyki reyserskiej autor stwa Eisensteina z 1936 roku nazwisko Freuda znajduje si w dziale "Teorii form ekspresji" obok Platona, Arystotelesa i Darwina. Biografia Eisensteina (konflikt z ojcem, rola matki, przeycia okruciestw wojny i rewolucji) doskonale nadaje si do psychoanalitycznej Freud napisa pienia poj grunt Chcia interpretacji, podobnej do tej, jak o Leonardo da Vincim. marksistowskiej podda Eisentein w polemice z spoecznych z na

Wilhelmem Reichem, usiujcym dokona mechanicznego przeszcze analizy zjawisk szereg wyzwolon tez freudyzmu, widzie rewizji freudowskich. "seksualno-

psychoanaliz

fetyszystycznego wiatopogldu", jak pisa w licie do Reicha. Pragn, aby wzbogacia si ona o analiz przyczyn obiektywnych, pochodzcych z konkretnego ukadu spoecznego.10 Analitycy filmowi podaj szereg przykadw, ktre interpretowane w Freuda znajduj pekluczu Jungowskiej hipotezy bd wizji

G e j s z e wyjanienie. Mona mie nadziej, e podobne dowiad czenia byy udziaem szeregu innych twrcw radzieckich.11 Problematyk snu podjli w latach czterdziestych i pi-

34dziesitych psychologowie zgrupowani wok orodka francuskiej filmologii. Trzeba na wstpie zauway, e - jak sugeruje ba dacz tego nurtu, Edward Lowry - filmologia francuska nie bya szczeglnie zainteresowana psychoanaliz.12 Nastawienie filmologw na badanie faktw empirycznych, dominujce w pierwszych numerach "Revue Internationale de Filmalogie" z lat 1047-48, pozostawiao psychoanalizie niewielkie pole do dziaania. Rw nie charakterystyczne dla wczesnego okresu rozwoju filmologii byo umieszczenie psychoanalizy w grupie studiw normatywnych, co oznaczao - w wczesnej praktyce - traktowanie filmu jedy nie jako narzdzia analitycznego. nieliczne uwag. W 1949 roku Serge Lebovici ogosi artyku cinma", w ktrym rozwija podwjn analogi. jest rodzajem snu a widz nicym. " P s y c h a n a l y s e et Wedle niej. film wizualstudia Niemniej jednak pniejsze, zasuguj na szczegln psychoanalityczne

W zakresie pierwszej pary

analogii autor dostrzega nastpujce miejsca wsplne: filmie obrazy nie s poczone przyczynowej W dza. zakresie (obrazy drugiej snw s ani trwaymi

no snu i filmu, podobn dowolno kompozycyjn (we nie i w czy logicznymi nastpuj bez zwizkami czasowymi, ani przestrzennymi), brak wicej zasady nieodwracalne: Lebovici przyczynowoci), uycie podobnej "gramatyki" i inne. analogii przypomina zwyczaj uywania filmu jako materiau przedstawiajcego fantazmaty wi Istniej ponadto szczeglne warunki projekcji filmowej, zbliajce si do warunkw stanu sennego (rozprenie psychi czne, izolacja, nierzeczywisto obrazw, ograniczenie ekra nem). mona W konkluzji stwierdza, e film jest rodkiem ekspresji onirycznemu, nicym. a widza porwnywa Leboviciego w wielu punktach ze Propozycja niezmiernie bliskim stanowi

zmierza w tym kierunku, i ta sama idea "myli onirycznej" mo e by dostrzeona na ekranie, ale istnieje take w umyle wi dza. W tym samym artykule autor stawia propozycj rozdzielenia sfery wpyww psychoanalizy w filmologii rzenie na film jako taki, jako wytwr na dwie i grupy. W pierwszej nacisk byby postawiony na psychoanalityczne spoj czowieka przedmiot

35studiw. W drugiej zainteresowanie przenosi si na w i d z a ; " "jego nastawienia, reakcje wobec ekranu i dziaania w stosunku do filmu".13 Ten podzia psychoanalitycznej sfery zainteresowa nie tyl ko porzdkuje biece dokonania, ale - co waniejsze - wskazu je dwie podstawowe drogi, ktrymi poda bdzie psychoanaliza lat siedemdziesitych (tekst filmowy - widz). Lebovici i wielu innych autorw z tego krgu odnosi si bezporednio do Freuda koncepcji marze sennych. konkluzj, i film Lebovici przy kocu artykuu stawia dla swej publicznoci jako funkcjonuje

obiekt pragnie w takim stopniu, w jakim ta relacja zachodzi w opisywanym przez Freuda stosunku nicego do snu. Opublikowana w 1958 roku ksika Edgara Morina, francuskie go socjologa, lub zatytuowana wyobraony", "Le w cinma polskim ou l'homme imaginaire" "Kino i a Morin pod C"Kino czowiek przekadzie

wyobrania")

jest wanym krokiem w tej dziedzinie.

sumowuje dotychczasowe sdy na temat relacji filmu i snu. take prezentuje wasn koncepcj.

Od momentu, gdy kinematograf, rozumiany jako medium, ins trumentarium, przeszed na usugi kina fabularnego wzrosa ro la obrazw dostarczanych przez sen - "muzeum wyobrani". Morin przytacza liczne relacje lekarzy i psychologw, w ktrych ich pacjenci opowiadajc' sny poprzedzaj to stwierdzeniem: co takiego, jak ogldamy w kinie. Z ksiki Morina prowadzi katalog podobiestw midzy filmem a snem: byo to wy mona

dynamika

snu i filmu przezwycia ramy czasowe i przestrzenne, dziaaj podobne figury; pomniejszenia, powikszenia, kondensacje. Morin jest wiadom proporcji, w jakich naley porwnywa kino ze snem. Tego typu mylenie organizuje cay jego wywd: twierdzi, e kino wprawdzie odbija rzeczywisto, ale si do tego nie Pierwsza ogranicza - pozwala nam bowiem wej w wiat snw.

rnica dotyczy charakteru percepcji. Zastanawiajc si, czy w kinie rzdzi percepcja w sensie praktycznym Ca wic percepcja Przedmiotw realnych), czy te wizja oniryczna, stwierdza, e wystpuj obydwie i jednoczenie. Te proporcje dotycz take sytuacji widza i nicego: "Ale stan 'odprenia' widza nie powoduje jeszcze hipnozy:

36niemoc czowieka nicego jest niepokojca, gdy tymczasem widz si ni rozkoszuje - wie, e uczestniczy w niegronym przedstawieniu. Inaczej nicy; w wierzy w absolutn real no swego cakowicie realnego snu. Film, przeciwnie, stwa rza pewn rzeczywisto zewntrzn w stosunku do widza, pewn materialno, cho jest ona tylko odbiciem pozosta

wionym na tamie. Ale cho postrzegany obiektywnie, to jed nak film - bdcy odbiciem realnych form i ruchw - jest odbierany przez widza jako zjawisko nierealne, wyobraenio we. Aktualnoci trac na ekranie swoj praktyczn realno: oryginalne, realne fakty nale ju do przeszoci, s nieobecne; widz zdaje sobie spraw, e oglda obrazy - do konuje zatem odrzeczowienia wizji, jaka si przed nim jawi, po to aby j odczu estetycznie. mi kino jest konglomeratem Tak wic w porwnaniu ze i nierealnoci: snem lub halucynacj - czystymi, urzeczowionymi ektoplazmarealnoci ustala zasady pewnego stanu poredniego, rozcigajcego si midzy jaw a snem".14 Inny charakter maj rozwaania Siegfrieda Kracauera zawarte w jego "Teorii filmu: wyzwoleniu materialnej' rzeczywistoci" z 1960 roku. Ksika Kracauera stanowia w dziejach kinematogra fii i teorii filmu manifest nurtu realistycznego, ktry uzna wa fotografi za rdo obrazu filmowego, stanowicego repli k rzeczywistoci snu. nie znajdujcej si przed kamer. Tym wiksze znaczenie ma w tej koncepcji interesuj go umieszczenie rozwaa na temat i metaforyczne konotacje;

Teoretyka nie interesuj "hollywoodzkie sny na jawie", przyblienia

"chodzi raczej o to, czy film jako film zawiera elementy oniryczne, ktre z kolei wprawiaj widowni w stan snu".15 Wycho dzc wic z pozycji przeciwnych Morinowi, Kracauer dochodzi take do wniosku o snopodobnej strukturze filmu. obrazu filmowego i charakteru medium. Z przeomu lat pidziesitych i szedziesitych pochodz "Uwagi o filmie" amerykaskiej badaczki estetyki, Susanne Lan wiksz ger.16 Jest to jedyna jej wypowied na temat filmu i Senna struk

tura filmu byaby w tej optyce pochodn realistycznego statusu

cz tego kilkustronicowego eseju zajmuje problematyka snu.

37Langer stwierdza, ze film jest zdecydowanie inny od pozosta ych sztuk, bowiem jest sposobem istnienia snu. Film jest po dobny do snu. jeli chodzi o charakter przedstawiania: stwarza bowiem wirtualn teraniejszo, porzdek bezporedniego poja wiania si. a to - wedug Langer - charakteryzuje sen. Cech formaln snu jest "bycie wewntrz" - to przej i naladuje film. Istnieje jednak podstawowa rnica podmiotowa: z jednej strony "kamera zajmuje miejsce czowieka nicego"; jednake z drugiej, kamera nie jest nicym czowiekiem. W konsekwencji wiec odbiorca zajmuje miejsce czowieka, ktry ni. ale nie naley do opowiadanej historii. Warto zwrci uwag na dwie polskie propozycje. W wydanej w 1959 roku ksice "O snach i nowej sztuce" Andrzej Banach, krytyk sztuki, cay rozdzia powica porwnaniu poetyki snu i marzenia sennego. Autor powtarza wielokrotnie pojawiajce si argumenty o podobiestwach kompozycyjnych, o takim samym trak towaniu przestrzeni i czasu, ale zwraca take uwag na podo biestwo skali odczu estetycznych w snach i we wspczesnych filmach.17 Natomiast wybitny krytyk, tumacz ksiki Edgara Morina, Konrad Eberhardt poda ladem Francuza. Argumentujc, cytatami z krgu francuskiego egzystencjalizmu, dochodzi do wniosku, e sen jest filmem wewntrznym. Kino bowiem urealnia i uprawdopo dobnia to, co w odczuciu ludzi ludzi jest wanie nierealne i nieprawdopodobne: sen, wyobrani, fantazj. Istotne wydaje si, e krytyk prbuje dowie dwustronnoci relacji: zarwno film jest snem (tak brzmi tytu ksiki), jak i sen jest fil"m Ca tu argumentw dostarczali, jak dotd, pacjenci terapeu tw, a nie estetycy).18 Wydaje si, e w przegld stanowisk dowodzi tezy, i uy wanie przez teoretykw filmu metaforyki snopodobnej niewiele pomaga w rozumieniu i wyjanianiu samego utworu filmowego. Sdz, e utosamianie filmu ze snem jest przejawem innego, moliwego do przyjcia sdu, mianowicie, e istnieje pewna homologia midzy projekcj filmow a dowiadczaniem snu. o tak homologi. podobiestwo strukturalne, ktre Chodzi zachodzi

nie wycznie "w rejonie filmowych dziww, lecz w kadym obra zie filmowym bez wzgldu na rang artystyczn".19 Wymieniane

38cechy wsplne, takie jak: pozalogiczna cigoci, wi uczucio wa, specyficzne traktowanie czasu i przestrzeni nie skadaj si jednak na korpus argumentw rozstrzygajcych. wicie podobiestwo struktury narracji: "Film przypomina sen. Ludzie kadej kultury ni i wierz, e ten przepyw obrazw w ruchu i ukadajcych si w sek wencje - ma znaczenie. Dlatego s zafascynowani udziaem w tym sposobie komunikacji, bowiem nie jest on dla nich obcy".20 Wydaje si, e dopiero psychoanaliza wyprowadza pene kon sekwencje z sygnifikacyjnej wsplnoty filmu i snu. Pojcie identyfikacji w myli filmowej pojawia si do pno - wprowadzi je Bla Balazs w "Duchu filmu" z 1930 roku: ujmowa je jako powszechny i specyficzny tylko dla kina proces psychiczny. Warunkami zaistnienia identyfikacji byo zastoso zmiennych planw, pun gdyby znajdowa si Dziki technicznym moliwociom ka jak wanie szczeglnych rodkw wyrazowych: ktw oraz ktw widzenia. mery widz ma moliwo odczuwania, rw. Amerykascy psycholingwici zwracaj uwag na wany punkt wsplny, miano

wewntrz filmowej historii i oglda zdarzenia oczami bohate Poza tym kunszt operatorski zapewnia jedynie identyfika jest moliwa dziki skom take pod uwag opisy cj fizyczn, gdy natomiast identyfikacja duchowa, utosamie nie si ze stanem bohaterw filmu, plikowanym dziaaniom reysera. Balazs bra

mechanizmy psychiczne charakterystyczne dla projekcji: wiedz i wyobrani uomnego obrazu wiata ekranowego.

wa dziaania twrcze, skaniajce widza do zapenienia swoj Jean Deprun, psycholog z krgu francuskiej filmologii wizywa pracy do freudowskiej Psychology koncepcji the identyfikacji of the "Group and Analysis Ego" z na w 1921

zawartej

roku. Freud ujmowa identyfikacj jako wyraz pierwotnej, emo cjonalnej wizi z inn osoba: moemy identyfikowa si z tym, kim chcielibymy by Cna przykad: z ojcem) ; bd z tym, kogo chcielibymy posiada Cna przykad: z wybranym przedmiotem lub osob, bdc substytutem ojca); wreszcie z kad inn osob, ktra nie jest obiektem seksualnym, ch postawienia si w jej a co do ktrej wyraamy Identyfikacja odpowie ludzkiej: sytuacji.

dzialna jest za tworzenie dwch poziomw psychiki

39ego i superego. Rozwj ego i wzrost jego autonomii z czasem doprowadza do sytuacji, w ktrej stawiany jest coraz wikszy opr identyfikacjom. Oprcz identyfikacji naturalnych wystpu j patologiczne: histeryczn. Freud wyrnia identyfikacj narcystyczn i identyfikacje s rdem Oglnie rzecz biorc,

religii, moralnoci i relacji spoecznych: obcowanie ze sztuk wzmaga uczucia identyfikacji poprzez oddziaywanie emocjonal ne. Deprun w artykule "Le cinma et l' identification" z 194S roku wywodzi pojcie identyfikacji z postawy religijnej: kino nawizuje bowiem do tych form pierwotnego rytuau, ktre za pewniay identyfikacj z bstwem. Czowiek w kontakcie z ekra nem na sali kinowej przestaje by sob: rol hipnotyzera, jest cakowicie bierny Ekran peni i nie przejawia najmniejszego wysiku umysowego.

ktremu podporzdkowuje si w zupenoci.

Deprun - zwracajc uwag na dwa aspekty freudowskiego rozumie nia identyfikacji: progresywny (pozytywny - nastawiony na plan dziaania) i regresywny (aktywizujcy archaiczne mechanizmy ego - opowiada si raczej za regresj jako rdem filmowej reprezentacji. Ju nie lune uwagi, lecz zarys teorii identyfikacji przy nosi rozprawa innego naukowca z krgu francuskiej filmologii, Alberta du amach roku. Michotte a czasopisma van den Bercka a International emocji "La l'ecran", de participation Filmologie" emotionelle na 1953 w spectator 1'action represente zamieszczona

"Revue zwizek

Autor, wychodzc od pojcia uczestnictwa emocjonalnego, z reakcjami motorycznymi

wskazuje na gboki

organizmu. Dokonujc wielu szczegowych podziaw reakcji wi dzw i prbujc wyjani mechanizm projekcji naszego ja na bo hatera filmu, van den Bereck bliski jest fenomenologicznej wi zji szczeglnego koncentrowania si i zawieszania wszelkich nastawie w kontakcie z wywietlanym utworem filmowym. Istotne pytania dotycz statusu podmiotowoci widza: ponie wa pojcie naszego ja nie ma charakteru przedmiotowego, ww czas odczuwam wprawdzie wasne ciao jako "swoje wasne, lecz to nie jest ja cakowite". Dowiadczenie ja jest procesem, ktry w przypadku spektaklu filmowego przynaley widzialnemu Przedmiotowi - aktorowi.

40Mechanizm p r o j e k c j i - i d e n t y f i k a c j i jest p o d s t a w o w s i napdow k i n a : ludzka polega na percepcja w koncepcji naturalna Edgara Morina wedle i niego lekw na

projektowaniu

pragnie

o b i e k t y i osoby. wanie. nienia Projekcja, z

W k i n i e owa p r o j e k c j a , bliska alienacji, widma,

podstawowe z j a w i s k o w ukierunko

psychice ludzkiej,

uzyskuje dodatkowe wzmocnienie i alter ego. ktry

fundowana j e s t n a p r a g n i e W k i n i e mamy do c z y (ta wiat druga widm to dziaa Nastpne filmow!) odbioru i rodki monta). dwustopniowo. spor projekcje

n i u p o s i a d a n i a double zespoem wiata "wchonicie Pierwsza, doz

projekcji-identyfikacji w siebie") , obdarzy emocjonalnej. - z jak sytuacji filmowy

e l e m e n t a r n a musi realnoci skadniki ruch, (midzy innymi

realnoci,

identyfikacje

gwiazd

wzmacniane izola

s zarwno p r z e z (przede

(ciemno,

cja w zbiorowoci, wszystkim:

bierno),

t e c h n i c z n e medium Na p o d k r e l e n i e w fil i

zblienie i

z a s u g u j e uwaga M o r i n a , mie istnieje Paradoksem pniejsz kinowy jedynie jest,

i c a a s i a u r u c h a m i a j c a kompleksowy ma swoje r d a w widzu: ziarno, ktre widz bodziec, rozwija

proces projekcji-identyfikacji wzbogaca. e w

realistycznej elementw, filmu"

koncepcji. koncepcji przeywa

Siegfrieda si na Widz

K r a c a u e r a o d c z y t a mona wedug autora

wiele "Teorii

skadajcych widza. stan

koncepcj psychoanalitycznej

podobny

do hipnozy l u b snu na g r a n i c y p r z e b u d z e n i a : w pierwszej czne typ u widza kolejnoci na zmysy i on przez zanim zdoa zareagowa film

f i l m bowiem d z i a a Nowy wy -

wywouje e f e k t y f i z j o l o g i intelektualnie. i dziki i niemu

wraliwoci

preferowany

ksztacony - wraliwoci powoduje,

biernej,

chaotycznej

niewiadomej

e widz w s t a n i e d y s t r a k c j i jako stan poredni oraz snem na et

" s t a l e waha s i p o m i d z y midzy t r a n s e m h i p n o t y c z a sytuacj graniczn rozwaa z francuski jawie,

s k u p i e n i e m n a w a s n y c h m y l a c h a z a p o m i n a n i e m o s o b i e samym". 21 Identyfikacj, nym (ktry wizi midzy wydarzenia na e k r a n i e ) , "Esthtique

snem w a c i w y m

estetyk Jean Mitry w Natomiast nych identyfikacji inspiracji

psychologie du c i n m a " . 2 2 fenomenologicz rozwija z teori fa filmami

J e a n - P i e r r e Meunier, Maurice'a filmowej. Autor

wychodzc i

Merleau-Ponty'ego, uwaa, kontakt * o k t r y c h wiemy,

bularnymi Ca wic fikcyjnymi

e n i e i s t n i e -

j) wyzwala identyfikacj podstawow i z gwnymi bohaterami,

najwaniejsz w do

wiadczeniu filmowym. 2 kolei jej dominant jest identyfikacja uczestnictwo w byciu z oraz byciu jak dzieli Teoria Meuniera. waciwie inspirujca do dalszych przemyle, czciowo z powodu

los fenomenologicznej refleksji nad filmem: zapoznanej i nie wykorzystanej, psychoanalizy, ktra wchona jej gwne wtki. Po tych szkicowych zarysach pogldw na temat snu i identy fikacji zorientowa si mona, e podlegaj one tym samym uwa runkowaniom, co caa dotychczasowa refleksja nad widzem filmo wym. Pogldw w tym zakresie nie sposb uj w modele bez zjawisko od szkody dla ich zawartoci, nie mona odnale w nich powtarza jcych si nurtw. Kady z piszcych podejmowa nowa, jak gdyby tylko on i to po raz pierwszy zajmowa si za gadnieniem. Nie miay te one - co jest zarzutem powaniejszym - zwizku ze stanem wiadomoci teoretycznofilmowej i rozwojem rodkw wyrazowych medium: o snopodobnej i identyfikacyjnej strukturze odbioru orzekano jak gdyby dotyczy to miao filmu

w

ogle,

filmu

jako

takiego.

C. Widz: zjawisko dwuznaczne i nierozpoznane Podobna sytuacja panowaa w refleksji nad widzem do lat upowszechnienia si semiotyczno-strukturalnej orientacji w filmoznawstwie: wszelkie typy refleksji odnosiy si globalnie do ludzi chodzcych do kina. Trudno nawet orzeka w tym przy padku o modelu uniwersalnego widza, jaki upowszechnia semio tyka. Przykadem takiego postpowania dawnej teorii jest wizja odbiorcy, jak mia Karol Irzykowski w latach dwudziestych. Nie jest atwo okreli wyznawany przez niego model instancji odbiorczej, zawarty w "Dziesitej muzie". Daje si zauway znaczne rozchwianie sdw na temat tego, kto oglda film, ja kiego typu dyspozycji da od niego szczeglny spektakl filmowy, w jak wiedz i kompetencje winien by on wyposaony. Do naturalna i narzucajca si w lekturze jest forma pierwszej osoby liczby pojedynczej. Gdy Irzykowski zdaje spraw z ogl danego utworu, pisze: przyznaj, widziaem, podobay mi si.

42Tym ja jest wiadomy intelektualista, badacz, podmiot postrze gajcy, umiejscowiony w kulturze, cho jednoczenie zdolny Ja wiadomie dystansowa si od jej wpyww bezporednich.

przechodzi najczciej w uoglnienie - w generaln tez wska zujc na cech czowieka filmowego. Oto przykad: "Nie wstydz si przyzna, e podobay mi si w kinie [ma newry gimnastykw przyp. ogldania Fragment rzeczy ten i spraw w WG] lepiej ni ywe wiczenia od rzeczywistoci.23 gimnastyczne, jakich sporo widywaem. W czowieku tkwi ch oderwaniu, koczy ty apelatywne, forma imitujca doznania

pewnego idealnego widza: "W kinie lokomotywa pdzi wprost naprzeciw ciebie, ju si zblia, powikszajc si nagiej ni w rzeczywistoci, potwr, aby ci pochon ... e, jak Wtem przepada, wsikna w polujcy w dungli z take sysza sapanie

ciebie, czue jednak na chwil lk doprawdy miy, taki mo jakiego doznaje lord angielski, Ale gdyby by bezpiecznego kosza.

lokomotywy i huk jej k i wyczu w nim jej straszliwy ci ar, gdyby ci zaleciaa przykra wo jej dymu, byby stru chla i rzuci si do ucieczki, mylc, e pod pozorem przedstawienia kinowego wcignito ci w zasadzk".24 Przecenianie roli tego typu form podawczych jest znacznie od uznania jedynie Wydaje si, e za takim sposobem tym problemem. mniej niebezpieczne od ich niedoceniania, za stylizacj ekspresyjn. dza, jak i brak

pisania kryj si zarwno brak koncepcji na temat pozycji wi zainteresowania w oglnoci Widz - to przede wszystkim ja zesp nastawie i przekona, zdaje si sdzi Irzykowski. rodzaj estetycznego a priori. To

Ja lub kto, kto przeywa w kinie podobnie i posiada bliski mi widz rozpatrywany jako indywiduum, gdy tylko on, jako podmiot wadajcy intelektem w nieskrpowany sposb, ma racj. Jeden z nielicznych - w dodatku negatywnych - przykadw refleksji nad widzem "Dziesitej kolektywnym muzy". Autor pojawia si w przypisie II czci wypowiada si o ksice Urbana Gada z

1919 roku, w ktrej "niejaki Figdor radzi dyrektorom, reyserom i autorom kino wym, aby podczas przedstawie filmw wlizgiwali si midzy publiczno, pilnie nadsuchiwali, przy ktrych obrazach

43publiczno pacze, notowali sobie te informacje i na nich opierali dalszy rozwj twrczoci kinowej. To tylko drobny przykad na to, jak hoota intelektualna opanowaa kino" 2 5 Nie mona byo chyba dosadniej zamkn i uniewani bada nad widzem: jest on wprawdzie nadal skadnikiem procesu odbio ru filmowego, ale dziki swej znaczeniowej indyferencji i skutkiem sprowadzenia do jednostkowego wymiaru staje si mniej istotny jako problem badawczy. Zagadnienie, ktre narzuca si jako pierwszoplanowe dla tej problematyki dotyczy koniecznoci uchylenia dychotomii midzy badaniami w tekcie, tekstualnymi, a badaniami w ktrych widz jest pozycj, miejscem na socjologicznymi nad publicznoci

og pozbawiajcymi podmiotowoci indywidua i grupy odbiorcw. Konieczne jest wic wzicie pod uwag historycznej noci modeli i ich jednoczesnej Helman.26 obecnoci zmien w danym obszarze patronowao

kultury. Prby diachronicznego ukazania rozwoju modeli odbioru dokonaa Alicja Pierwszym teoretykom przekonanie o widzu biernym, ktrego umys nie wykonuje adnej pracy, a w oglnoci film nie oczekuje od widza adnej umie jtnoci oprcz zdolnoci patrzenia. Rezygnujc z modelu widza kontemplujcego obraz filmowy (tak jak gdyby by to obraz ma larski), teoria filmu dokonuje przewrotu i na wiat: film percypuje si tak. jak proponuje Bazina rzeczywisty). koncepcj widza niezaprogramowanego (obraz filmowy jest oknem wiat Ostatnim modelem, poprzedzajcym psychoanalityczne i strukturalistyczne podejcie, jest - w opinii Helman - stanowisko Morina. proponujcego metafor widza uczestnika spektaklu magi cznego. Zgadzajc si zasadniczo z wizj przemian modeli, zapropo nowa